partneriteti publiko privat
DESCRIPTION
This book is intended for PPP Units and other governmental institutions responsible for implementing infrastructure projects through Public Private Partnerships. It is written in Albanian and could be used by governmental officials or any one working or studying in the field of infrastructure, private-sector participation and project finance in Albania and Kosovo.TRANSCRIPT
-
1
Nga koncepti tek financimi i projektitNga koncepti tek financimi i projektitNga koncepti tek financimi i projektitNga koncepti tek financimi i projektit
Ariana ProgriAriana ProgriAriana ProgriAriana Progri
-
2
-
3
PRMBAJTJA
1 .
1 .1 .
1 . HYRJE: FAR JAN PPHYRJE: FAR JAN PPHYRJE: FAR JAN PP
HYRJE: FAR JAN PP P
PP
P-
--
-T
TT
T ...........................................................6
1.1 PRKUFIZIMI DHE KARAKTERISTIKAT E PPP-VE ..............................................................6 1.2 KRAHASIMI ME PROKURIMET PUBLIKE .........................................................................7 1.3 AVANTAZHET DHE DIZAVANTAZHET ............................................................................9
1.3.1 AVANTAZHET KRYESORE ................................................................................ 9
1.3.2 DIZAVANTAZHET .............................................................................................. 11
2 .
2 .2 .
2 . PRGAPRGAPRGA
PRGATITJA DHE PROKURIMI
TITJA DHE PROKURIMI TITJA DHE PROKURIMI
TITJA DHE PROKURIMI I PPP
I PPPI PPP
I PPP ......................................... 13
2.1 HAPAT KRYESOR T PROESIT ............................................................................... 13 2.2 FAZA PRGATITORE E PROJEKTIT PPP ....................................................................... 14
2.2.1 ANALIZA TEKNIKE, LIGJORE DHE FINANCIARE ......................................... 14
2.2.2 VLERSIMI I OPSIONEVE PPP DHE MARKETINGU I TRANSAKSIONIT .. 16
2.3 PROKURIMI I TRANSAKSIONIT ................................................................................. 17
2.3.1 PROESI I PARAKUALIFIKIMIT ..................................................................... 18
2.3.2 PRGATITJA DHE VLERSIMI I OFERTAVE ................................................ 20
3 .
3 .3 .
3 . VLERSIMI I PROJEKTIVLERSIMI I PROJEKTIVLERSIMI I PROJEKTI
VLERSIMI I PROJEKTIT DHE ANALIZA FINANC
T DHE ANALIZA FINANCT DHE ANALIZA FINANC
T DHE ANALIZA FINANCIARE
IAREIARE
IARE ....... 24
3.1 MODELI FINANCIAR .............................................................................................. 24
3.1.1 PASQYRA E T ARDHURAVE ......................................................................... 25
3.1.2 BILANCI ............................................................................................................. 26
3.2 VLERSIMI I FLUKSIT T MJETEVE MONETARE ............................................................... 27
3.2.1 VLERA AKTUALE NETO .................................................................................. 28
3.2.2 NORMA E BRENDSHME E KTHIMIT ............................................................... 29
3.3 ANALIZA FINANCIARE ............................................................................................ 30
3.3.1 ANALIZA N BAZ T NORMAVE FINANCIARE ........................................... 30
3.3.2 ANALIZA N BAZ T SKENARVE .............................................................. 32
-
4
4.
4.4.
4. ANALIZA DHE MENAXHIMANALIZA DHE MENAXHIMANALIZA DHE MENAXHIM
ANALIZA DHE MENAXHIMI I RREZIQEVE
I I RREZIQEVEI I RREZIQEVE
I I RREZIQEVE ................................................... 34
4.1 IDENTIFIKIMI DHE ANALIZA E RREZIQEVE .................................................................... 34
4.1.1 RREZIQET E FAZS S NDRTIMIT .............................................................. 36
4.1.2 RREZIQET E FAZS S OPERIMIT ................................................................ 38
4.1.3 RREZIQET Q I PRKASIN T DY FAZAVE.................................................. 39
4.2 MENAXHIMI I RREZIQEVE PRMES KONTRATAVE .......................................................... 42
4.2.1 RREZIKU I NDRTIMIT DHE I TEKNOLOGJIS ............................................ 43
4.2.2 RREZIKU I OPERIMIT ...................................................................................... 43
4.2.3 RREZIKU I TREGUT ......................................................................................... 44
5 .
5 .5 .
5 . STRSTRSTR
STR UKTURIMI I TRANSAKSI
UKTURIMI I TRANSAKSIUKTURIMI I TRANSAKSI
UKTURIMI I TRANSAKSIONIT PPP
ONIT PPPONIT PPP
ONIT PPP ...................................... 46
5.1 SKEMAT KONTRAKTUALE PPP ................................................................................. 46 5.2 KOMPONENT T TJER T STRUKTURIMIT .................................................................. 51 5.3 STRUKTURA KONTRAKTUALE E PPP-VE ...................................................................... 53
5.3.1 KONTRATAT KRYESORE N STRUKTURN PPP ...................................... 53
5.3.2 MARRVESHJET E GARANCIS DHE KONTRATAT E SIGURIMIT............... 55
6 .
6 .6 .
6 . FINANCIMI I PROJEKTIF INANCIMI I PROJEKTIF INANCIMI I PROJEKTI
F INANCIMI I PROJEKTIT
TT
T ................................................................... 56
6.1 KARAKTERISTIKAT DHE STRUKTURIMI I FINANCIMIT T PROJEKTEVE .................................. 56
6.1.1 PRKUFIZIMI DHE KARAKTERISTIKAT E FINANCIMIT T PROJEKTIT .... 56
6.1.2 STRUKTURIMI I FINANCIMIT T PROJEKTIT ............................................... 57
6.2 OPSIONET E FINANCIMIT ........................................................................................ 59
6.2.1 KAPITALI I PRONARIT ..................................................................................... 60
6.2.2 FINANCIMI MEZANIN ....................................................................................... 61
6.2.3 BORXHI I PREFERUAR .................................................................................... 62
6.2.4 BONOT E PROJEKTIT ...................................................................................... 63
6.3 AKTORT KRYESOR N FINANCIMIN E PROJEKTIT ........................................................ 64
6.3.1 ROLI I HUADHNSVE .................................................................................... 64
6.3.2 INSTITUCIONET FINANCIARE NDRKOMBTARE ......................................... 64
6.4 RREZIKU I KREDIS ................................................................................................ 66
-
5
6.4.1 VLERSIMI I RREZIKUT T KREDIS DHE MASAT RREGULLATORE PR
MENAXHIMIN E TIJ ......................................................................................................... 67
6.4.2 KLASIFIKIMI SIPAS STANDARDEVE T SIGURIS ..................................... 69
ANEKSI 1: KONTRATAT
ANEKSI 1: KONTRATAT ANEKSI 1: KONTRATAT
ANEKSI 1: KONTRATAT E SHIT
E SHITE SHIT
E SHIT-
--
-BLERJES N STRUKTURA
BLERJES N STRUKTURABLERJES N STRUKTURA
BLERJES N STRUKTURAT PPP
T PPPT PPP
T PPP ................ 71
KONTRATA E BLERJES S ENERGJIS .................................................................... 71
KONTRATAT BLI-OSE-PAGUAJ N SEKTORIN E TRANSPORTIT ........................... 73
KONTRATAT BLI-OSE-PAGUAJ N SEKTORIN E SHNDETSIS ........................... 74
ANEKSI 2: MATRICA E
ANEKSI 2: MATRICA E ANEKSI 2: MATRICA E
ANEKSI 2: MATRICA E RREZIQEVE T STRUKTU
RREZIQEVE T STRUKTURREZIQEVE T STRUKTU
RREZIQEVE T STRUKTURS PPP
RS PPPRS PPP
RS PPP ........................... 75
-
6
Kapitul l i 1
1. Hyrje: far jan PPP-t
1.11.11.11.1 Prkufizimi dhe karakteristikat e PPPPrkufizimi dhe karakteristikat e PPPPrkufizimi dhe karakteristikat e PPPPrkufizimi dhe karakteristikat e PPP----ve ve ve ve
Partneriteti Publiko - Privat (PPP) nuk sht tjetr vese pjesmarrja e
sektorit privat n realizimin e punve apo shrbimeve publike. N kt
kontekst, transaksionet PPP mund t prkufizohen si marrveshje mes
sektorit publik dhe atij privat, t cilt bien dakord t ndajn rreziqet, fitimet,
kostot, si dhe burimet natyrore, financiare dhe njerzore.
Edhe pse termi PPP filloi t prdoret n vitet 1990, shum projekte
transporti apo shrbimesh publike jan zbatuar si konesione t sektorit
privat, n mnyr t veant n Franc, Itali dhe Spanj. T ardhurat pr
sektorin privat n kto projekte vin nga pagesat prej konsumatorve, si
pr shmbull tarifat e ujit, electricitetit etj.
Iniciativat Financiare Private (PFI) n Britanin e Madhe n fillim t viteve
90 e zgjeruan konceptin e pjesmarrjes s sektorit privat n nj numr
m t gjer sektorsh t infrastrukturs dhe shrbimeve publike dhe futn
konceptin e pagess s shrbimeve nga sektori public, prvese nga
konsumatort.
Sot PPP-t gjejn prdorim n t gjith globin dhe mbulojn nj spektr t
gjer modelesh q variojn nga kontratat e menaxhimit pr nj periudh
kohore relativisht t shkurtr dhe me nj investim kapital t kufizuar ose
pa shpenzime kapitale nga ana e sektorit privat; kontratat e konesionit, t
-
7
cilat mund t prfshijn investime kapitale t konsiderueshme pr
projektimin dhe ndrtimin e objektit t infrastrukturs, kryerjen e
shrbimeve si dhe financimin e ndrtimit dhe operimit t objektit; dhe
format m t avancuara si iniciativat e prbashkta dhe privatizimet e
pjesshme ku sektori publik dhe ai privat ndajn pronsin e iniciativs.
Karakteristika kryesore e prbashkt e PPPve, t fardolloj modeli
qofshin, sht marrveshja mes sektorit publik dhe atij privat pr realizimin
e shrbimeve dhe ndarjen e rreziqeve mes palve, ku rreziqet u
shprndahen palve q mund ti menaxhojn m mir dhe me kosto m t
ult. PPP-t gjithashtu karakterizohen nga nevoja dhe domosdoshmria
pr t prdorur jo vetm kapacitetin e sektorit privat pr t financuar
projektin, por edhe aftsin dhe eksperiencn e tij n menaxhim. Pagesat
n nj marrveshje PPP zakonisht bhen bazuar n produktin apo
shrbimin q realizojn, por shpesh bhen edhe thjesht pr vnien n
dispozicion t infrastrukturs nga ana e sektorit privat.
Vlen t prmendet q PPP-t nuk jan nj mnyr pr t evituar
investimin kapital nga pala e sektorit publik; ato lejojn institucionet
publike ta shprndajn investimin kapital prgjat jets s projektit t
infrastrukturs, zakonisht pr 20-30 vjet. Ndryshimi i ksaj strukture nga
borxhi financiar sht se pagesat bhen vetm pasi shrbimet jan
realizuar nga sektori privat.
1.21.21.21.2 KrahasimiKrahasimiKrahasimiKrahasimi me prokurimet publike me prokurimet publike me prokurimet publike me prokurimet publike
Ekspertiza dhe eksperienca e sektorit privat ka gjetur gjithnj prdorim
prmes prokurimit publik, por ndrsa n kt rast kompanit private
-
8
mbulojn vetm ndrtimin e objektit, PPP-t bjn t mundur q sektori
privat t marr prgjegjsi pr projektimin, ndrtimin dhe mirmbajtjen e
objektit.
Ndryshimi kryesor mes PPP-ve dhe prokurimit publik sht se t ardhurat
e sektorit privat jan t lidhura me cilsin e shrbimeve gjat kontrats
PPP. N kt rast, sektori privat nuk sht prgjegjs vetm pr
dorzimin e objektit por edhe pr zbatimin dhe menaxhimin e projektit n
trsi, si dhe operimin me sukses pr shum vite m pas. Skema e
pagesave prej sektorit publik pr objektin e infrastrukturs dhe shrbimet
e kryera nga sektori privat sht kryekput e ndryshme prej pagess n
rastin e prokurimit publik. Figura m posht ilustron pikrisht kt
ndryshim.
Figura 1: Pagesat e sektorit publik n prokurim tradicional dhe PPP
-
9
1.31.31.31.3 Avantazhet dhe dizavantazhet Avantazhet dhe dizavantazhet Avantazhet dhe dizavantazhet Avantazhet dhe dizavantazhet
PPP-t jan nj nga mnyrat e shumta t prokurimit t projekteve t
infrastrukturs. sht e rndsishme q autoritetet publike t analizojn
opsionet e tjera para se t vendosin nse nj PPP sht struktura m e
prshtatshme. M posht renditen avantazhet q paraqesin strukturat
PPP dhe vshtirsit q hasen n projektimin dhe t zbatimin e iniciativs
PPP. Marrja n konsiderat e avantazheve dhe dizavantazheve ndihmon
n analizn e opsioneve dhe n marrjen e vendimit pr ta zbatuar
projektin si PPP ose jo.
1.3.11.3.11.3.11.3.1 Avantazhet kryesore Avantazhet kryesore Avantazhet kryesore Avantazhet kryesore
Prve avantazhit t zbutjes s investimit capital, prmirsimit t cilsis
s shrbimit dhe rritjes s vlers-pr-para, PPP-t paraqesin avantazhet e
mposhtme:
1. PPPPPPPPPPPP----t e bjn projektin financiarisht t prballueshmt e bjn projektin financiarisht t prballueshmt e bjn projektin financiarisht t prballueshmt e bjn projektin financiarisht t prballueshm: N kushtet kur
autoritetet publike nuk duan ose nuk kan mundsi t sigurojn
financimin e nevojshm pr nj projekt t ri apo zgjerimin dhe
-
10
modernizimin e nj objekti egzistues, PPP-t e bjn projektin m t
prballueshm financiarisht. Struktura e pagess s projekteve PPP
bn t mundur q projekti t mos tejkaloj buxhetin vjetor t autoritetit
publik. Pr rrjedhoj, sektori publik mund t realizoj m shum se nj
projekt brenda kufizimeve financiare n t cilat ndodhet.
2. PPPPPPPPPPPP----t maksimizojn prdorimit maksimizojn prdorimit maksimizojn prdorimit maksimizojn prdorimin e ekspertizs s sektorit privatn e ekspertizs s sektorit privatn e ekspertizs s sektorit privatn e ekspertizs s sektorit privat:::: Pr
shkak t detyrimeve shtes q mund t prballohen nga sektori privat
n nj struktur PPP, bhet e mundur q t maksimizohet prdorimi i
ekspertizs dhe kapacitetit t sektorit privat n nj projekt t caktuar.
Shpesh sektori publik nuk ka eksperiencn dhe kapacitetin e
nevojshm pr ta zbatuar dhe menaxhuar projektin n nj periudh
afatgjat, kshtuq shfrytzimi i ekspertizs s sektorit privat rrit
cilsin e projektit dhe t shrbimeve t realizuara prmes tij.
3. N PPP rreziqet u shprndahen palve q i menaxhojn m N PPP rreziqet u shprndahen palve q i menaxhojn m N PPP rreziqet u shprndahen palve q i menaxhojn m N PPP rreziqet u shprndahen palve q i menaxhojn m miremiremiremire:
PPP-t strukturohen n mnyr t till q rreziqet e projektit t
mbulohen nga palt q mund ti menaxhojn m mir dhe me kosto
m t ult. Megjithat si sektori publik ashtu edhe ai privat duhet t
bjn kujdes q t mos promovojn apo pranojn transferimin e
rreziqeve q nuk mund t mbulohen nga sektori privat. Ndodh rndom
q pr t trhequr sektorin privat n projektet e transportit masiv,
krkesa apo prmasat e tregut t mbivlersohen dhe pr rrjedhoj t
ardhurat aktuale t projektit rezultojn m t ulta se ato t
parashikuara. Pr kt arsye disa PPP, sidomos n projektet e
tramvajit, q krkojn shpenzime kapitale t konsiderueshme, kan
prfunduar n falimentim t kompanis dhe dshtim t projektit,
pikrisht nga transferimi i paprshtatshm i rrezikut t tregut.
-
11
4. PPPPPPPPPPPP----t promovojn t promovojn t promovojn t promovojn pjesmarrjen e kapitalit privatpjesmarrjen e kapitalit privatpjesmarrjen e kapitalit privatpjesmarrjen e kapitalit privat: PPP-t bjn t
mundur shfrytzimin e m shum burimeve financiare, si nga
pikpamja e kapitalit t pronarit ashtu edhe nga pikpamja e borxhit.
Avantazhet n kt rast prfshijn jo vetm kapacitetin e sekorit privat
pr t siguruar financimin e projektit, por edhe faktin q huadhnsit
vet do t ndihmojn n vlersimin e zbatueshmris s projektit dhe
monitorimin e mbarvajtjes s tij. N kt kontekst:
a. Huadhnsit imponojn rregulla strikte mbi projektin q t
sigurohen q kostot jan vlersuar si duhet dhe q rezervat pr
mirmbajtjen dhe rehabilitimin e objektit jan t prshtatshme.
b. Huadhnsit do t krkojn informacion periodik n mnyr q t
identifikojn dhe t parandalojn problemet q mund t hasen gjat
zbatimit t projektit.
1.3.21.3.21.3.21.3.2 Dizavantazhet Dizavantazhet Dizavantazhet Dizavantazhet
Para marrjes s vendimit pr t prdorur PPP si mnyr prokurimi pr
projektet e infrastrukturs, autoriteti publik duhet t konsideroj
vshtirsit dhe pyetjet e mposhtme:
1. Nse sektori privat ka kapacitetin e nevojshm pr t realizuar
projektin apo shrbimin dhe nse ka interes t marr pjes n proesin
e tenderit pr PPP.
2. Nse sektori publik ka kapacitetin dhe aftsit pr t adoptuar
strukturn PPP dhe pr t monitoruar performancn e sektorit privat
gjat zbatimit t projektit.
3. A egziston kuadri ligjor dhe institucional q favorizon zbatimin e
projektit prmes strukturs PPP.
-
12
4. PPP-t nuk realizojn transferim t plot t rreziqeve pr shembull
rreziku i krkess apo tregut shpesh rezulton n falimentimin e
kompanis s projektit kur ky nuk sht vlersuar dhe shprndar si
duhet, sidomos kur investimi n infrastruktur sht shum i lart.
5. N nj projekt PPP kontrolli i drejtprdrejt n menaxhimin e
infrastrukturs nga ana e sektorit publik do t reduktohet ose
eliminohet pr fare. Kjo ka ann e vet positive, pasi lejon q zhvillimi
dhe menaxhimi i projektit PPP t mos ndikohet nga trysnit politike.
Por duhet mbajtur parasysh q sektori publik nuk do t ket m
kontroll n menaxhimin e prditshm t projektit dhe pr rrjedhoj nuk
mund ta ndryshoj m projektin n mnyr q t koordinohet me
iniciativa t reja publike apo private n t njjtin sektor.
6. Prokurimi PPP mund t jet i gjat dhe i shtrenjt n kosto.
7. Financimi privat ka kosto m t larta se financimi publik.
8. Strukturat PPP krijohen pr nj periudh afat-gjat dhe lejojn pak ose
aspak ndryshim pasi marrveshjet mes palve jan nnshkruar.
-
13
Kapitull i 2Kapitull i 2Kapitull i 2Kapitull i 2
2.2.2.2. Prgatitja dhe Prokurimi Prgatitja dhe Prokurimi Prgatitja dhe Prokurimi Prgatitja dhe Prokurimi i i i i PPP PPP PPP PPP
2.12.12.12.1 Hapat Kryesor t ProHapat Kryesor t ProHapat Kryesor t ProHapat Kryesor t Proesit esit esit esit
N kt kapitull do t shqyrtojm t gjith proesin nga konceptimi deri tek
financimi i projektit dhe do t prezantojm aktivitetet dhe vendimet m t
rndsishm q Autoriteti Publik duhet t ndrmarr pr t mbyllur me
sukses nj kontrat PPP.
Figura e mposhtme paraqet n mnyr skematike t gjith hapat
vendimtar t ktij proesi. Vlen t prmendet q hapat e prshkruar n
figurn 2.1 nuk ndrmerren me domosdo n mnyr sekuenciale. Ato
mund t kryhen n mnyr paralele, aty ku kjo sht e mundur si dhe e
lejueshme nga kuadri ligjor n fuqi.
Pr shembull, krahas studimit diagnostik mund t bhet kontaktimi i
operatorve dhe investitorve potencial pr t par nse ka interes n
treg pr nj projekt t ktij lloji dhe pr t vlersuar paraprakisht
pritshmrit e tregut. Ose ndrkoh q pregatitet struktura e projektit
mund t filloj hartimi i dokumentave t tenderit dhe kontrats PPP, si dhe
mund t fillojn bisedimet me bankat e eksportit apo organizmat
multilateral dhe bilateral t cilt mund t ofrojn garancit e nevojshme
pr ta br projektin t financueshm.
-
14
Figura 2.1: Proesi i prgatitjes dhe zbatimit t transaksionit PPP
2.22.22.22.2 FFFFaza Prgatitore aza Prgatitore aza Prgatitore aza Prgatitore e Projektit PPPe Projektit PPPe Projektit PPPe Projektit PPP
2.2.12.2.12.2.12.2.1 Analiza teknike, ligjore dhe financiare Analiza teknike, ligjore dhe financiare Analiza teknike, ligjore dhe financiare Analiza teknike, ligjore dhe financiare
Faza e analizs teknike, ligjore dhe financiare sht mjaft e rndsishme
jo vetm pr vlersimin e projektit, por edhe pr identifikimin e problemeve
q lidhen me strukturimin e transaksionit dhe zhvillimin e suksesshm t
-
15
proesit t prokurimit. Fushat n t cilat duhet br m shum kujdes n
kt faz jan:
Vlersimi i krkess:Vlersimi i krkess:Vlersimi i krkess:Vlersimi i krkess: Kontratat PPP prgjithsisht jan afatgjata, 25-30
vjet, dhe vlersimi i krkess pr periudha t tilla nuk sht gjithnj i
sakt. Kjo merr rndsi sidomos n projektet e transportit ku parashikimi i
qarkullimit t mjeteve n nj segment rrugor bhet i vshtir pr shkak t
mungess s informacionit historik. Zakonisht pr studimin e krkess
kontraktohen firma konsulente t specializuara t cilat do t bjn
studimin e tregut dhe parashikimin e krkess prmes metodologjive t
njohura e t aprovuara.
Matja e performancs s sektorit privat:Matja e performancs s sektorit privat:Matja e performancs s sektorit privat:Matja e performancs s sektorit privat: sht e rndsishme q
performanca e sektorit privat t shprehet n rezultate t matshme n
mnyr q t bhet i mundur nj sistem pagesash q lidhet drejtprdrejt
me performancn e operatorit privat. Gjithashtu sht e rndsishme t
bhet i mundur strukturimi i nj sistemi t prshtatshm gjobash pr
performanc t dobt ose posht standardeve.
shtjetshtjetshtjetshtjet sociale dhe ato lidhursociale dhe ato lidhursociale dhe ato lidhursociale dhe ato lidhuraaaa me me me me mjedisinmjedisinmjedisinmjedisin:::: Nj rndsi t veant merr
eshtja e punonjsve egzistues, n rastet kur transaksioni PPP do t sjell
ndryshime n mardhniet e puns me Autoritetin Publik. Gjithashtu
ndikimi i projektit n mjedis apo n jetn e prditshme t komunitetit,
vlerat arkeologjike, historike dhe tradicionale, duhet t studiohet dhe
menaxhohet me kujdes.
-
16
Ambienti ligjor dhe rregullator:Ambienti ligjor dhe rregullator:Ambienti ligjor dhe rregullator:Ambienti ligjor dhe rregullator: I gjith kuadri ligjor dhe rregullator q lidhet
me sektorin n t cilin do t zhvillohet projekti si dhe kuadri ligjor q lidhet
me prokurimin PPP do t studiohet me kujdes n kt faz pr t par
nse ka boshllqe, pengesa apo hapsira pr interpretime t ndryshme.
Kjo bhet edhe m e rndsishme kur vjen fjala pr prgjegjsit
institucionale n sektor dhe pr zbatueshmrin e kontrats dhe
detyrimeve t palve n nj marrveshje t till. Analiza ligjore dhe
rregullatore krkon ekspertizn e firmave ligjore me prvoj n
transaksione t ksaj natyre.
Analiza financiare:Analiza financiare:Analiza financiare:Analiza financiare: Bazuar n analizn teknike dhe ligjore, konsulenti
financiar do t ndrtoj modelin financiar prmes s cilit do t
parashikohen kostot dhe t ardhurat e projektit, q do t shrbejn jo
vetm pr t vlersuar zbatueshmrin financiare t projektit, por edhe
pr t zgjedhur alternativn m efikase t investimit. Kapitulli 3 trajton n
mnyr t detajuar analizn financiar t projekteve PPP.
Analiza e rreziqeve:Analiza e rreziqeve:Analiza e rreziqeve:Analiza e rreziqeve: N fazn prgatitore rndsi t veant merr
identifikimi dhe analiza e rreziqeve n mnyr q t bhet nj shprndarje
sa m e prshtatshme e rreziqeve mes palve, gj q sht baza e
strukturimit t transaksionit PPP. Kapitulli 4 trajton n mnyr t detajuar
analizn dhe shprndarjen e rreziqeve.
2.2.22.2.22.2.22.2.2 Vlersimi i opsioneve PPPVlersimi i opsioneve PPPVlersimi i opsioneve PPPVlersimi i opsioneve PPP dhe marketingu i transaksionitdhe marketingu i transaksionitdhe marketingu i transaksionitdhe marketingu i transaksionit
Opsionet PPP variojn sipas shkalls s rrezikut dhe prgjegjsive q do
ti transferohen sektorit privat. Llojet e ndryshme t kontratave PPP si dhe
shkalla e pjesmarrjes s sektorit privat trajtohen n detaje n kapitullin 5.
-
17
Vlen t prmendet q struktura e transaksionit duhet t mbuloj objektivat
e Autoritetit Publik si dhe t trajtoj rreziqet dhe problemet e identifikuara
gjat fazs s studimit diagnostik.
N kt faz Autoriteti Publik do t marr vendime lidhur me:
1. Paketn e transaksionit (infrastruktura q do t zhvillohet prmes
projektit PPP, prgjegjsit dhe t drejtat q do ti transferohen sektorit
privat etj)
2. Paln kontraktuese (cili institucion do t lidh marrveshjen PPP me
sektorin privat)
3. Formn e kontrats PPP dhe kontratave t tjera suplementare
4. Garancit q do t lshohen nga Autoriteti Publik apo agjensi t tjera si
banka zhvillimi, agjensi eksporti, sigurimesh etj.
Marketingu i transaksionitMarketingu i transaksionitMarketingu i transaksionitMarketingu i transaksionit
Vlersimi i interesit t tregut pr transaksionin n fjal mund t bhet q
n fazat e para t prgatitjes s projektit. Megjithat, pasi studimi
diagnostik dhe analiza e rreziqeve kan prfunduar dhe ndrkoh q
diskutohen opsionet e strukturs s transaksionit sht e kshillueshme t
kontaktohen investitort dhe operatort potencial jo vetm pr t
vlersuar interesin e tyre pr projektin, por edhe pr t marr komente mbi
shtje t ndryshme teknike e komerciale q kan t bjn sidomos me
shprndarjen e rreziqeve.
2.32.32.32.3 Prokurimi i Transaksionit Prokurimi i Transaksionit Prokurimi i Transaksionit Prokurimi i Transaksionit
Prokurimi i transaksionit PPP do t kryhet prmes nj proesi tenderimi
gjat t cilit do t przgjidhen firmat q kan aftsit financiare dhe
-
18
eksperiencn teknike pr t zhvilluar dhe zbatuar projektin e
infrastrukturs dhe q ofrojn mimin m t ult t produktit apo shrbimit.
N varsi t krkesave t projektit, legjislacionit n fuqi dhe objektivave t
autoritetit publik, zakonisht proesi i prokurimit PPP kryhet n nj nga dy
format e mposhtme:
1. Prokurim n dy faza, ku parakualifikimi i investitorve apo ofertuesve
potencial do t kryhet n nj dat t ndryshme nga dorzimi i ofertave
2. Prokurim n nj faz, ku parakualifikimi dhe vlersimi i ofertave do t
kryhen n t njjtn dat.
2.3.12.3.12.3.12.3.1 ProesProesProesProesi i Parakualifikimit i i Parakualifikimit i i Parakualifikimit i i Parakualifikimit
Proesi i parakualifikimit sht i vlefshm n rastet kur:
- Autoriteti publik dshiron t negocioj paraprakisht marrveshjet
kontraktuale me nj numr t caktuar investitorsh me prvoj;
- Autoriteti publik dshiron t ndaj informacionin dhe t lejoj aksesin
n Dhomn e t Dhnave1 vetm pr nj numr t kufizuar ofertuesish
t cilt parakualifikohen bazuar n nj grup kriteresh teknike dhe
financiare;
- Legjislacioni n fuqi shpesh krkon q proesi i parakualifikimit t
zhvillohet para tenderit.
Proesi i parakualifikimit hapet nga Autoriteti Publik prmes nj ftese pr
parakualifikim q prkufizon komponentt ky t projektit dhe t dorzimit
t dokumentacionit t parakualifikimit si dhe afatin e dorzimit t ktij
dokumentacioni. Ftesa pr Parakualifikim mund t publikohet zyrtarisht n
1 Sistemi i t dhnave q prmbledh informacionin teknik, ligjor dhe financiar lidhur me projektin
-
19
revista dhe media t specializuara dhe, nse legjislacioni n fuqi e krkon,
n mediat lokale.
Ofertuesve potencial t interesuar u ofrohet paketa ose dokumentacioni i
parakualifikimit. Dokumentacioni i parakualifikimit zakonisht prfshin:
- Elementt ligjor q lidhen me proesin e parakualifikimit p.sh. bazn
ligjore pr kt proes, kushtet q duhet t plotsoj krkesa pr
parakualifikim q t konsiderohet ligjrisht e vlefshme etj
- Kalendarin pr aktivitetet e proesit t prokurimit pas fazs s
parakualifikimit
- Kriteret e parakualifikimit q zakonisht prfshijn kushtet ligjore;
kriteret teknike q kan t bjn me vlersimin e aftsive t operatorit
privat pr t zhvilluar dhe menaxhuar projektin; kriteret financiare q
vlersojn potencialin financiar t ofertuesuit pr t mbuluar investimet
kapitale dhe kostot operative prgjat projektit
- Rregullat pr krijimin e nj konsorciumi, pr shembull prkufizimi i
udhheqsit t konsorciumit, cilat kritere duhen prmbushur nga
udhheqsi dhe cilat nga antart e konsorciumit etj
- Modeli i letrs pr dorzimin e krkess pr parakualifikim
Para dats s dorzimit t krkesave dhe dokumentacionit pr kualifikim,
autoriteti publik duhet t krijoj nj Komitet t Vlersimit t Parakualifikimit
dhe Tenderit (Komiteti i Vlersimit), i cili do t shqyrtoj dokumentacionin
prkats dhe do t bj vlersimin e parakualifikimit dhe m pas t
ofertave.
-
20
Nj ofertues do t shpallet i parakualifikuar nse plotson t gjith kriteret
ligjor, financiar dhe teknik t prkufizuar n dokumentacionin e
parakualifikimit. Secili antar i Komitetit t Vlersimit shqyrton
dokumentacionin e dorzuar nga ofertuesit dhe n fund t proesit t
shqyrtimit, Komiteti i Vlersimit do t marr vendimin pr parakualifim ose
jo t secilit prej ofertuesve q ka dorzuar dokumentacion t rregullt n
prputhje me krkesat. T gjith ofertuesit do t njoftohen zyrtarisht nse
jan parakualifikuar ose jo.
2.3.22.3.22.3.22.3.2 Prgatitja dhe vlersimi i ofertave Prgatitja dhe vlersimi i ofertave Prgatitja dhe vlersimi i ofertave Prgatitja dhe vlersimi i ofertave
Ofertuesit e parakualifikuar ftohen t fillojn proesin e tyre t
diagnostikimit t projektit. Ky prfshin tree tapa t ndryshme:
1. Shqyrtimi i Dhoms s t Dhnave;
2. Shqyrtimi i objektit egzistues apo terrenit ku do t ndrtohet objekti i ri,
si dhe takime me personelin drejtues t kompanis egzistuese ose t
autoritetit kontraktues;
3. Periudha e pyetjeve dhe prgjigjeve t cilat do t adresohen n
mnyr elektronike ose prmes t ashtuquajturs Konferenc e
Ofertuesve.
Dhoma e t dhnave Dhoma e t dhnave Dhoma e t dhnave Dhoma e t dhnave
sht e rndsishme t grumbullohet dhe klasifikohet i gjith informacioni
teknik, ligjor dhe financiar q do ti shrbej investitorve potencial gjat
studimit t tyre diagnostik. Proesi i grumbullimit t informacionit mund t
filloj qysh n hapat e par t prgatitjes s projektit. Informacioni mund t
organizohet n form elektronike, aty ku sht e mundur, dhe mund t
shprndahet n formn e CD Rom ose mund t vendoset n nj faqe
-
21
interneti krijuar enkas pr projektin. sht e rndsishme t prmendet q
aksesi n Dhomn e t Dhnave duhet kryer prmes nj fjalkalimi, i cili
do tu jepet investitorve apo ofertuesve potencial pasi t ken firmosur
nj marrveshje konfidencialiteti me Autoritetin Publik.
Vizitat n objekt Vizitat n objekt Vizitat n objekt Vizitat n objekt
sht e kshillueshme q vizitat n objekt t jen individuale, por, n rast
se numri i ofertuesve sht i konsiderueshm, ather dy ose m shum
ofertues mund t marrin pjes n t njjtn vizit. Gjithashtu, pr arsye
transparence, sht e rndsishme q t gjitha pyetjet dhe prgjigjet apo
komentet e ofertuesve t ndryshm, tu shprndahen t gjith ofertuesve
pjesmarrs n tender.
Konferenca pr ofertuesit Konferenca pr ofertuesit Konferenca pr ofertuesit Konferenca pr ofertuesit
Ndrkoh q nuk sht e detyrueshme, shpesh vlen t organizohet nj
konferenc pr ofertuesit e cila mund t shrbej pr promovimin e
projektit, sqarimin e pyetjeve apo aspekteve lidhur me dokumentacionin e
tenderit apo strukturn e projektit, si dhe me aspekte q lidhen me kuadrin
ligjor e rregullator.
Dokumentacioni i tenderit Dokumentacioni i tenderit Dokumentacioni i tenderit Dokumentacioni i tenderit
Bazuar n pyetje-prgjigjet dhe komentet e ofertuesve, autoriteti
kontraktues do t prgatis versionin final t dokumentacionit t
transaksionit, kryesisht i prbr nga Krkesa pr Ofert si dhe kontrata
PPP. sht e kshillueshme q kontrata PPP t negociohet me t gjith
ofertuesit e parakualifikuar. Kjo do ta bj proesin m transparent dhe
gjithashtu do t siguroj q pas shpalljes s ofertuesit fitues t mos bhen
-
22
m ndryshime n kontrat. Prgjat proesit t finalizimit t
dokumentacionit duhet br kujdes i veant q t ndiqen t gjitha
proedurat ligjore dhe t mbahet shnim do ndryshim i br n
dokumentacionin e tenderit dhe kontratn PPP apo marrveshjet e tjera
suplementare.
Dorzimi dhe vlersDorzimi dhe vlersDorzimi dhe vlersDorzimi dhe vlersimi i ofertave imi i ofertave imi i ofertave imi i ofertave
Krkesa pr Ofert, q n rastin e prokurimit n dy faza u drgohet vetm
ofertuesve t parakualifikuar, prmban detaje t mnyrs se si do t
prgatitet oferta teknike dhe ajo financiare, si do t dorzohet dhe bazuar
n kritere do t vlersohet.
N datn e dorzimit t ofertave do t merren masat q kto t
regjistrohen dhe ruhen sipas rregullave t prokurimit. Ofertat zakonisht
hapen n datn e dorzimit, n prezencn e ofertuesve dhe mediave, pr
t siguruar transparencn dhe vlersimin e pa-anshm t secils ofert.
N datn e caktuar pr vlersim, Komiteti i Vlersimit do t shqyrtoj
zakonisht s pari ofertn teknike dhe do ta vlersoj sipas kritereve t
caktuara n Krkesn pr Ofert dhe sipas sistemit kalon/nuk kalon ose
nj sistemi me pik t ponderuar.
Hapi i dyt sht hapja dhe vlersimi i oferts financiare q zakonisht
vlersohet sipas parimit mimi m i ult i produktit apo shrbimit
vlersohet m lart.
-
23
N rastin kur oferta teknike vlersohet sipas parimit kalon/nuk kalon,
Komiteti i Vlersimit do t hap vetm ofertat financiare t ofertuesve q
kan kaluar secilin kriter t vendosur n Krkesn pr Ofert. N kt rast
oferta m e ult financiare shpallet fituese dhe ofertuesi fitues ftohet pr t
firmosur kontratn PPP.
N rastin kur oferta teknike vlersohet sipas sistemit t pikve t
ponderuara, ofertuesit q do t przgjidhen duhet t kalojn pragun e
paracaktuar dhe ofertuesi fitues do t shpallet ai, oferta teknike dhe
financiare e kombinuar e t cilit, do t ket pikt m t larta.
Figura e mposhtme ilustron n mnyr t prmbledhur proesin e
tenderimit me dy faza.
-
24
Kapitull i 3Kapitull i 3Kapitull i 3Kapitull i 3
3.3.3.3. Vlersimi i Projektit dhe Analiza Vlersimi i Projektit dhe Analiza Vlersimi i Projektit dhe Analiza Vlersimi i Projektit dhe Analiza
Financiare Financiare Financiare Financiare
3.13.13.13.1 Modeli Financiar Modeli Financiar Modeli Financiar Modeli Financiar
Pr t'u siguruar q projekti sht i financueshm dhe q mund t zbatohet
si PPP, i gjith informacioni teknik, ligjor dhe ekonomik prkthehet n
shifra mbi t cilat ndrtohet modeli financiar. Disa nga kto shifra merren
nga t dhnat faktike grumbulluar gjat fazs s studimit diagnostik,
ndrsa t tjerat llogariten mbi bazn e supozimeve t bra me ndihmn e
konsulentve teknik e ligjor.
Modeli financiar bn t mundur analizn e fluksit t mjeteve monetare
prgjat periudhs s projektit PPP si dhe prllogaritjen e normave
financiare q shrbejn pr t vlersuar nse iniciativa PPP do t
gjeneroj t ardhura t mjaftueshme pr t mbuluar pagesat e huas dhe
dividentit t pronarve.
Ndrtimi i modelit financiar sht i domosdoshm n strukturimin,
prokurimin dhe financimin e projekteve PPP. Pr shembull, n prokurimin
e kontratave t konesionit, kompanive ofertuese mund tu krkohet t
specifikojn n dokumentacionin e tenderit nivelin e tarifs q do t
krkojn pr ofrimin e shrbimit apo produktit. Kjo tarif sht faktori ky
n zgjedhjen e ofertuesit m t mire. Ajo do t llogaritet prmes modelit
financiar q jo vetm do t prllogaris jo vetm nivelin e pritshm t
tarifs, por do t prkufizoj nj skem tarifore q do t mbuloj kostot
-
25
fikse dhe variable t projektit dhe q do t siguroj nj norm t
knaqshme t kthimit t investimit.
Pr t ndrtuar modelin financiar sht e rndsishme t llogaritet fluksi i
mjeteve monetare operative, ose me fjal t tjera mjetet monetare n
dispozicion pr t paguar huan dhe interesat si dhe dividentin. Pr t
arritur ktu, ndrtohen m par pasqyrat financiare vjetore prgjat jets
s projektit PPP.
3.1.13.1.13.1.13.1.1 Pasqyra e t ardhuravePasqyra e t ardhuravePasqyra e t ardhuravePasqyra e t ardhurave
Pasqyra e t ardhurave prmbledh parashikimin e t ardhurave dhe
kostove t projektit dhe llogaritjen e fitimit operativ dhe fitimit neto.
Elementt kryesor n hartimin e pasqyrs s t ardhurave prshkruhen
n mnyr t prmbledhur n paragraft e mposhtm:
- Parashikimi i t ardhuraveParashikimi i t ardhuraveParashikimi i t ardhuraveParashikimi i t ardhurave rndom prfshin: (i) normn e rritjes s
tregut e cila mund t merret nga t dhnat historike ose t vlersohet
pr seciln periudh t parashikuar n model; (ii) pjesn e tregut q do
t mbulohet nga projekti; (iii) mimin pr njsi dhe volumin e shitjeve.
- Parashikimi i kostoveParashikimi i kostoveParashikimi i kostoveParashikimi i kostove prfshin: parashikimin e kostove fikse dhe
variabl, kryesisht t kostove si materiale, mjete fikse, krah pune,
mirmbajtje etj.
- AAAAmortizimi i mjeteve fiksemortizimi i mjeteve fiksemortizimi i mjeteve fiksemortizimi i mjeteve fikse: edhe pse jo nj shpenzim i drejtprdrejt,
sht i nevojshm pr parashikimin e flukseve t mjeteve monetare.
Amortizimi prllogaritet bazuar n listn e mjeteve fikse t
parashikuara pr projektin t cilat shpesh krkojn nj skem
amortizimi t ndryshme pr seciln kategori.
-
26
- Fitimi operativFitimi operativFitimi operativFitimi operativ: pasi jan parashikuar nivelet e t ardhuarave dhe
kostot operative, fitimi operativ prllogaritet drejtprdrejt si diferenc e
t dyjave.
- Shpenzimi i interesitShpenzimi i interesitShpenzimi i interesitShpenzimi i interesit: llogaritet bazuar n periudhn pararendse sipas
vlerave t borxhit q parashikohen n bilanc.
- Taxat mbi t ardhuratTaxat mbi t ardhuratTaxat mbi t ardhuratTaxat mbi t ardhurat: fitimi i taksueshm llogaritet pasi interesi zbritet
nga fitimi operativ dhe fitimi neto llogaritet drejtprdrejt si diferenc e
fitimit t tatueshm dhe tatimit mbi t ardhurat.
- Dividentt dhe fitimi Dividentt dhe fitimi Dividentt dhe fitimi Dividentt dhe fitimi netonetonetoneto: jan pjes e bilancit, gjithsesi llogariten n
pasqyrn e t ardhurave pr ta br modelimin financiar m t
thjesht.
3.1.23.1.23.1.23.1.2 BilaBilaBilaBilancincincinci
Bilanci prfshin parashikimin e mjeteve fikse dhe mjeteve rrjedhse n
dispozicion t kompanis s projektit si dhe t detyrimeve afatshkurtra
dhe afatgjata ndaj t tretve. Elementt kryesor t nj bilanci do t
prfshijn:
- Mjetet fikseMjetet fikseMjetet fikseMjetet fikse prbjn aktualisht investimin kapital t projektit, si kostot
e ndrtimit t objektit, koston e truallit, makinerive dhe paisjeve etj.
Mjetet fikse llogariten si m posht:
Mjetet fikse neto t periudhs pararendse = Mjetet fikse neto t Mjetet fikse neto t periudhs pararendse = Mjetet fikse neto t Mjetet fikse neto t periudhs pararendse = Mjetet fikse neto t Mjetet fikse neto t periudhs pararendse = Mjetet fikse neto t
periudhs pasardhse + periudhs pasardhse + periudhs pasardhse + periudhs pasardhse + Shpenzimet kapitale Shpenzimet kapitale Shpenzimet kapitale Shpenzimet kapitale ---- AmortizimiAmortizimiAmortizimiAmortizimi
- Inventari, t arktueshmet, llogarit e pagueshme dhe mjetet Inventari, t arktueshmet, llogarit e pagueshme dhe mjetet Inventari, t arktueshmet, llogarit e pagueshme dhe mjetet Inventari, t arktueshmet, llogarit e pagueshme dhe mjetet
monetaremonetaremonetaremonetare: parashikimi i ktyre artikujve zakonisht bhet n baz t
prqindjes s t ardhurave bruto.
-
27
- Borxhi dhe kapitali i pronaritBorxhi dhe kapitali i pronaritBorxhi dhe kapitali i pronaritBorxhi dhe kapitali i pronarit: niveli i borxhit ndaj kapitalit t pronarit
zakonisht prcaktohet n baz t standardit brenda industris dhe
mbahet i fiksuar prgjat jetgjatsis s projektit. Tabela e
mposhtme paraqet disa shembuj tipik t raportit t borxhit kundrejt
kapitalit t pronarit pr sektor t ndryshm.
Tabela 3.1 Raporti i borxhit kundrejt kapitalit t pronarit
Infrastruktur dhe energji 80:20
PPP pr spitale dhe shkolla 90:10
Hotele dhe objekte turizmi 50:50
Projekte industrial 70:30
Ndrmarrjet e ujit, electricititetit etj 60:40
-
3.23.23.23.2 Vlersimi i fluksit t mjeteve monetareVlersimi i fluksit t mjeteve monetareVlersimi i fluksit t mjeteve monetareVlersimi i fluksit t mjeteve monetare
Identifikimi i komponentve t fluksit t mjeteve monetare sht mjaft i
rndsishm n analizn financiare. Tek e fundit projekti sht i
financueshm vetm nse fluksi i mjeteve monetare t gjeneruara nga
iniciativa n fjal sht e mjaftueshme pr t paguar borxhin dhe
dividentin e pronarve. Gjat ndrtimit t modelit duhen marr parasysh t
hyrat dhe t dalat n projekt para se t konsiderohen komponentt
financiar si principali dhe interesi i huas. Me fjal t tjera m par bhet
analiza apo parashikimi i fluksit t lir t mjeteve monetare (FCF).
FCF nuk sht tjetr vese fluksi i mjeteve monetare q sht i
disponueshm pr t paguar borxhin dhe detyrimet e tjera si dhe
dividentin e pronarve. FCF llogaritet si m posht:
-
28
FCF = Fitimi Neto + Amortizim FCF = Fitimi Neto + Amortizim FCF = Fitimi Neto + Amortizim FCF = Fitimi Neto + Amortizim ---- Investimet Kapitale Investimet Kapitale Investimet Kapitale Investimet Kapitale ---- Rritjen n Kapitalin Rritjen n Kapitalin Rritjen n Kapitalin Rritjen n Kapitalin
AktivAktivAktivAktiv
3.2.13.2.13.2.13.2.1 Vlera Vlera Vlera Vlera AAAAktuale Netoktuale Netoktuale Netoktuale Neto
Pr t reflektuar vlern kohore t paras dhe pr t llogaritur shumn e
skontuar t fluksit t lir t mjeteve monetare pr t gjitha periudhat
financiare, ose ndryshe, vlern aktuale neto (NPV), norma e skontimit
llogaritet si mesatare e ponderuar e kostos s kapitalit (WACC):
WWWWACC = {[E/(D+E)]xRe + [D/(D+E)]xRd}x(1ACC = {[E/(D+E)]xRe + [D/(D+E)]xRd}x(1ACC = {[E/(D+E)]xRe + [D/(D+E)]xRd}x(1ACC = {[E/(D+E)]xRe + [D/(D+E)]xRd}x(1----t)t)t)t)
Ku (E) sht kapitali i pronarit, (D) sht borxhi, (Re) dhe (Rd) jan
respektivisht kostoja e kapitalit t pronarit dhe borxhit, dhe (t) sht niveli i
tatimit.
Vlera aktuale neto (NPV) llogaritet sipas formuls s mposhtme ku
kombinohen periudha kohore (t) dhe fluksi i mjeteve monetare t asaj
periudhe ( ) dhe ku ( ) sht numri total i periudhave kohore:
NPV sht nj tregues i vlers q ka projekti apo investimi. Ksisoj, nse
NPV ka vler pozitive, do t thot q n nj periudh t caktuar vlerat e t
hyrave jan m t larta se vlerat e t dalave dhe projekti sht i
pranueshm. Kuptohet nse bhet fjal pr t zgjedhur nj mes shum
-
29
projektesh, ather ai me vlern m t lart t NPV do t przgjidhej.
Tabela 3.2 tregon n mnyr skematike marrjen e vendimit pr projektin
bazuar n rezultatin e NPV-s s projektit.
Tabela 3.2 Marrja e vendimit bazuar n NPV-n e projektit
NPV > 0 Investimi sht i
vlefshm
Projekti duhet aprovuar
NPV < 0
Investimi nuk sht i
prfitueshm
Projekti duhet t hidhet posht
NPV = 0
Ky projekt nuk shton
vler monetare
Vendimi pr kt projekt duhet
br bazuar n kritere t tjer,
prshembull pozicionim strategjik
3.2.23.2.23.2.23.2.2 Norma e Norma e Norma e Norma e brendshme e kthimitbrendshme e kthimitbrendshme e kthimitbrendshme e kthimit
Nj metod tjetr pr t vlersuar projektin nga pikpamja financiare
sht norma e brendshme e kthimit (IRR). Sa m e lart t jet IRR aq m
i dshirueshm sht projekti. Nse IRR e projektit sht m e lart se
kostoja e investimit kapital (kthimi i kapitalit t pronarit plus koston e
borxhit), ather projekti sht i vlefshm pr investim nga sektori privat.
Nse IRR sht m e ult se kosto e investimit kapital, ather projekti
mund t mendohet t financohet trsisht ose pjesrisht prmes granteve.
Projekti mund t financohet me kapital privat, por autoriteti publik duhet t
subvencionoj tarifat e prdoruesve ose mimin e kontrats s blerjes.
-
30
Tabela e mposhtme prmbledh shembuj nga industri t ndryshme pr
pragun e pranueshm t norms s brendshme t kthimit t kapitalit t
pronarit pr nj periudh investimi t caktuar.
Tabela 3.3 IRR n sektor t ndryshm me pjesmarrjen e kapitalit privat
Sektori industrial
25-30%
5-10 vjet
Sektori i energjis 16-22% 10-15 vjet
PPP 12-16% 12-20 vjet
3.33.33.33.3 Analiza financiare Analiza financiare Analiza financiare Analiza financiare
3.3.13.3.13.3.13.3.1 Analiza n baz t Analiza n baz t Analiza n baz t Analiza n baz t normavenormavenormavenormave financiare financiare financiare financiare
Prve analizs prmes NPV dhe IRR, bhet dhe analiza e normave
financiare t mbulimit, t cilat shrbejn pr t vlersuar qndrueshmrin
financiare t iniciativs. Kshtu pr shembull, nj projekt mund t jet
mjaft prfitues dhe u ofron investitorve nj norm t brendshme t lart,
por mund t mos jet i financueshm nqoftse fluksi i mjeteve monetare
nuk prputhet me pagesat ndaj huadhnsve.
Normat financiare t mbulimit jan tregues t qndrueshmris financiare
ose me fjal t tjera t shkalls n t ciln fluksi i mjeteve monetare t
gjeneruar nga projekti prputhet me pagesat e borxhit2. Dy jan normat
kryesore q analizohen dndur dhe q prfshihen si kritere ky n
marrveshjet e huave: Norma e Mbulimit t Shrbimit t Borxhit (DSCR)
dhe Norma e Mbulimit t Interesit (ICR).
2 Pagesat e principalit dhe interesit t huas
-
31
Norma Mbulimit t Shrbimit t Borxhit (DSCR) shpreh mardhnien mes
fluksit t lir t mjeteve monetare operative dhe shrbimit t e borxhit n
nj periudh t caktuar dhe llogaritet sipas formuls s mposhtme:
DSCRDSCRDSCRDSCR = FCF/(Kt+It)= FCF/(Kt+It)= FCF/(Kt+It)= FCF/(Kt+It)
Ku FCF sht fluksi i lir i mjeteve monetare dhe Kt dhe It jan
prkatsisht pagesa e principalit t huas (K) dhe interesit (I) n nj
periudh t caktuar (t).
Ky raport na tregon se n sciln periudh financiare mjetet financiare t
gjeneruara nga projekti (t shprehura n numruesin e thyess s
msiprme) jan n gjendje t mbulojn shrbimin e borxhit ndaj
huadhnsve (emruesi).
N teori niveli m i ult i pranueshm i ktij koeficienti do t ishte 1. N
kt rast gjith mjetet monetare do t shkonin pr pagesat e borxhit, gj
q mund t ishte e pranueshme n teori, por sht e papranueshme n
praktik, pasi projekti nuk do t ishte i prfitueshm.
Vlerat e pranueshme t DSCR sipas industrive apo sektorve t
ndryshm t infrastrukturs jan prmbledhur n tabeln e mposhtme.
Tabela 3.4 DSCR n sektor t ndryshm
Sektori i infrastrukturs
DSCR mesatar i pranuar
Energji:
-
32
Gjenerim pa kontrat shit-blerje 2 - 2.25
Gjenerim me kontrat shit-blerje 1.5 1.7
Biznes me pranin e rregullatorit 1.4 1.45
Transport 1.35 1.5
Telekom 1.35 1.5
Trajtimi i ujrave 1.20 1.30
Gjenerim i energjis prmes
mbeturinave
1.35 1.40
PPP 1.35 1.40
Norma e mbulimit t interesit (ICR) prdoret n mnyr t ngjashme si
norma e mbulimit t shrbimit t borxhit, me ndryshimin q n emruesin
e raportit do t vendosen vetm pagesat e interesit pr periudhn e
caktuar (t).
ICRICRICRICR = FCF/It= FCF/It= FCF/It= FCF/It
3.3.23.3.23.3.23.3.2 Analiza n Analiza n Analiza n Analiza n baz t skenarve baz t skenarve baz t skenarve baz t skenarve
Analiza e skenarve nuk sht tjetr vese gjenerimi i nj sr skenarsh
t cilt do t vlersojn performancn financiare t projektit, kur nj numr
i caktuar parametrash do t ndryshoj. Kjo analiz v n disposicion t
autoritetit publik apo huadhnsve nj numr t ndryshm skenarsh
nga skenari baz tek skenari m i keq. Ajo bn t mundur t vlersohet
rezistenca e projektit ndaj situatave negative q mund t paraqiten gjat
zbatimit t tij, pr shembull nj rnie n volumin e shitjeve, ndryshimet n
tarif etj.
-
33
Figura e mposhtme ilustron logjikn e analizs s skenarve dhe
parametrat q mund t ndryshohen, n mnyr q t merren skenar apo
rezultate t ndrsyhme n variablat q analizohen, si pr shembull
kapaciteti i shrbimit t borxhit, struktura e kapitalit etj.
Figura 3.1 Modeli i krijimit t skenarve
N fund t proesit t analizs financiare, autoriteti publik do t marr nj
sr vendimesh q mund t lidhen me tarifn e produktit apo shrbimit,
shkalln e subvencionit t nevojshm apo investimit publik q mund t
krkohet pr ta br projektin atraktiv pr sektorin privat.
Gjithashtu, n rast se tarifa apo subvencioni nga ana e sektorit publik do
t vendosen si kritere financiare pr ofertn e transaksionit PPP, ather
modeli financiar dhe analiza e skenarve do t ndihmojn autoritetin
publik n vlersimin e oferts financiare pr tu siguruar q oferta
financiare nuk sht as shum m e lart as shum m e ult se tarifa
apo subvencioni i krkuar pr ta br projektin t financueshm. Modeli
mund t shrbej edhe pr negocimin final t kontrats PPP.
-
34
Kapitulli 4
4. Analiza dhe Menaxhimi i Rreziqeve
4.14.14.14.1 Identifikimi dhe Analiza e Rreziqeve Identifikimi dhe Analiza e Rreziqeve Identifikimi dhe Analiza e Rreziqeve Identifikimi dhe Analiza e Rreziqeve
Identifikimi i rreziqeve dhe i palve q mund t'i menaxhojn m mir dhe
me kosto m t ult kto rreziqe sht mbase aktiviteti m i rndsishm
n strukturimin e transaksionit PPP. Shum projekte n sektor t
ndryshm manifestojn rreziqe q prngjasojn me njri-tjetrin, megjithat
disa rreziqe jan m tipik pr disa sektor t caktuar t infrastrukturs.
N mnyr t thjeshtuar rreziqet tipik pr sektort baz mund t
paraqiten sipas tabels 4.1:
Tabela 4.1 Rreziqet sipas sektorve baz t infrastrukturs
Sektori Rreziqet me m shum pesh n nj struktur PPP
Rrug dhe ura -Rreziku i ndrtimit dhe prfundimit t projektit
-Parashikimi i volumit t trafikut / krkess
Hekurudha dhe
Tramvaje
-Investime kapitale t konsiderueshme n infrastruktur
-Rreziku i ndrtimit dhe prfundimit t projekit
-Zakonisht t vlefshme ekonomikisht por jo financiarisht
Porte -Investime kapitale t konsiderueshme n infrastruktur
-T ardhurat zakonisht bazuar n parashikime
afatshkurtra
-Probleme me kodin e puns/ fuqin puntore
-Zgjerimi dhe thellimi i hyrjes n port pr t br t
mundur aksesin e anijeve t mdha
-Koneksioni me sistemin rrugor egzistues
Aeroporte -Investime kapitale t konsiderueshme n infrastruktur
-
35
-T ardhurat zakonisht bazuar n parashikime
afatshkurtra
-Koneksioni me sistemin rrugor egzistues
-Terminalet jan si qendrat tregtare (rreth 50% e t
ardhurave vjen prej aktiviteteve komerciale)
Menaxhimi i
mbeturinave dhe
ujrave t bardha e t
zeza
-Parashikimi mbi prdorimin e shrbimeve nuk sht i
besueshm
-Fuqia paguese e konsumatorve sht e ult
-Rreziku politik n vendosjen e tarifave t shrbimit
Energjetik -Rreziku i ndrtimit dhe prfundimit t projektit
-Rreziku i kontratave t shitjes dhe furnizimit (gaz, naft
etj)
-Rreziku teknologjik dhe mjedisor
-Rreziku politik n vendosjen e tarifave t energjis
Nafta dhe Gazi -Parashikimi i t ardhurave: mimi i nafts/gazit
-Rreziku i eksplorimit
-Rreziku politik dhe rreziku mjedisor
Telekom dhe IT -Ndryshimet n teknologji
-Perspektiv afatshkurtr nga ana e sponsorave
Pr qllimet e ktij libri, rreziqet q lidhen me projektet PPP do t
grupohen n tre kategori t cilat marrin pr baz zhvillimin kronologjik t
inicativs PPP dhe jan t aplikueshme pr nj numr t gjer projektesh
dhe sektorsh.
Nj projekt tipik PPP zhvillohet n dy faza: faza e ndertimit dhe ajo e
operimit. Kto dy faza karakterizohen nga kategori t ndryshme rreziqesh
t cilt ndikojn n zhvillimin e suksesshm t projektit n mnyra t
ndryshme.
-
36
Duke ndjekur logjikn e prshkruar m sipr, rreziqet themelore t nj
projekti PPP mund t'i grupojm n tre kategori:
i. Rreziqet e fazs s ndrtimit
ii. Rreziqet e fazs s operimit
iii. Rreziqet q i prkasin t dyja fazave
4.1.14.1.14.1.14.1.1 Rreziqet e fazs s ndrtimitRreziqet e fazs s ndrtimitRreziqet e fazs s ndrtimitRreziqet e fazs s ndrtimit
Faza e ndrtimit karakterizohet nga nj sr rreziqesh teknike t cilt
duhet t vlersohen me kujdes pasi ata hasen qysh n hapat e par t
projektit para se biznesi t filloj t gjeneroj nj fluks pozitiv t mjeteve
monetare.
1. 1. 1. 1. Rreziku i planifikimiRreziku i planifikimiRreziku i planifikimiRreziku i planifikimitttt
N mnyr q objekti i infrastrukturs t ndrtohet n koh, do aktivitet,
si dhe mjetet e nevojshme pr ta realizuar at, duhen planifikuar
paraprakisht n mnyr mjaft t kujdesshme. Vonesat n kompletimin e
nj aktivititeti mund t ken pasoja t rnda n aktivitetet pasardhse,
duke br q objekti mos t jet gati n kohn e parashikuar.
Marrim si shembull ndrtimin e nj linje t re hekurudhore; ndrtimi i
hekurudhs duhet br n koordinim t plot me blerjen e lokomotivave
dhe vagonve t rinj. Nse shinat nuk vendosen n koh, sipas
parashikimit dhe afateve t vendosura n kontratn e furnizimit, pagesa
pr trenat do t bhej sipas kontrats, ndrkoh q trenat nuk do t
viheshin n prdorim menjher, gj q do t nnkuptonte kosto shtes
pr kompanin e projektit dhe/ose gjoba pr kompanin e ndrtimit.
-
37
Anasjelltas nse hekurudha sht gati, por trenat nuk jan porositur ende,
projekti nuk do t filloj t gjeneroj t ardhura dhe kompania e projektit
mund t gjobitet nga autoriteti kontraktues n rast se nuk prmbush afatet
si n kontrat.
2. 2. 2. 2. Rreziku teknologjikRreziku teknologjikRreziku teknologjikRreziku teknologjik
Projekti mund t krkoj prdorimin e nj teknologjie q nuk sht provuar
ende. Ky rrezik haset m dndur n projektet q shfrytzojn teknologji
inovative q nuk jan konsoliduar, pr shembull projektet e energjive
alternative ose energjive t rinovueshme. Sfida m e madhe me shum
teknologji t energjive t rinovueshme sht se nuk ka informacion t
mjaftueshm n treg pr t br krahasimin apo pr t ndjekur
mbarvajtjen e teknologjis s przgjedhur, gj q sht e nevojshme pr
vlersimin e projektit nga ana e huadhnsve.
3. 3. 3. 3. Rreziku i ndrtimitRreziku i ndrtimitRreziku i ndrtimitRreziku i ndrtimit
Ky lloj rreziku merr forma t ndryshme, por aspekti ky ktu sht q
projekti mund t mos realizohet ose ndrtimi t mos prfundohet n koh.
Ky rrezik zakonisht mbulohet nga nnkontraktori ose nga vet pronart e
kompanis s projektit. Ai shfaqet n format e mposhtme:
- Mos realizimin ose prfundimin e objektit me vones pr shkak t
forcave natyrore;
- Prfundimin e objektit me kosto m t larta nga parashikimi;
- Prfundimin e objektit me mangsi n performanc.
-
38
4.1.24.1.24.1.24.1.2 Rreziqet e fazs s operimitRreziqet e fazs s operimitRreziqet e fazs s operimitRreziqet e fazs s operimit
Rreziqet e fazs s operimit kan t bjn kryesisht me sigurimin e lnds
s par, performancn e objektit krahasuar me standardet e projektit dhe
shitjet e produktit apo shrbimit. Kto rreziqe jan po aq t rndsishme
pr tu trajtuar sa ato t fazs s ndrtimit, pasi secili prej tyre ndikon n
uljen e t ardhurave apo rritjen e shpenzimeve prgjat jets ekonomike
t projektit.
1. 1. 1. 1. Rreziku i furnizimitRreziku i furnizimitRreziku i furnizimitRreziku i furnizimit
Rreziku i furnizimit ndodh kur kompania e projektit nuk sht n gjendje
t siguroj lndn e par, ose kur lnda e par nuk sht n cilsin dhe
sasin e duhur pr shfrytzimin efiient t objektit. Gjithashtu mund t
ndodh q kompania e projektit ta siguroj lndn e par, por me nj
mim m t lart. Kjo situat rndohet edhe m, kur ky mim sht m i
lart se mimi i shitjes apo tarifat e shrbimeve n treg. Si pasoj objekti
do t funksiononte nn kapacitet ose me kosto suplementare.
2. 2. 2. 2. Rreziku i operimitRreziku i operimitRreziku i operimitRreziku i operimit
Rreziku i operimit ose performancs ndodh kur objekti funksionon, por ka
performanc t ult teknike n testim. N sektorin energjetik, pr
shembull, raporti i lnds s par me produktin prfundimtar mund t
bjer gradualisht, standardet e emetimit t dioksidit t karbonit mund t
mos prmbushen, ose konsumi i lnds s par mund t kaloj buxhetin.
T gjitha kto situata do t ndikojn negativisht n efiiencn e objektit
dhe n kostot e operimit.
3. 3. 3. 3. Rreziku i tregutRreziku i tregutRreziku i tregutRreziku i tregut
-
39
Rreziku i krkess ose i tregut lidhet drejtprdrejt me rrezikun q t
ardhurat e projektit t jen m t ulta se parashikimi. Kjo vjen si rezultat i
nj parashikimi tejet optimist mbi sasin e shitjeve dhe mbi mimin e
shitjes. Por mund t vij dhe si rezultat i konkurrencs s paparashikuar
q, jo rrall, sht pasoj e ndryshimeve t strategjis nga ana e
autoritetit publik.
4.1.34.1.34.1.34.1.3 Rreziqet q i prkasin t dy fazaveRreziqet q i prkasin t dy fazaveRreziqet q i prkasin t dy fazaveRreziqet q i prkasin t dy fazave
Kto jan rreziqet q mund t hasen n mnyr sistematike prgjat gjith
jets s projektit, ndonse intensiteti i rrezikut prkats do t varioj sipas
fazs c ciklit t jets s iniciativs.
1. 1. 1. 1. Rreziqet makroekonomike dhe financiare Rreziqet makroekonomike dhe financiare Rreziqet makroekonomike dhe financiare Rreziqet makroekonomike dhe financiare
Nj pjes e mir e rreziqeve q shfaqen n t dy fazat kan t bjn me
koefiientt makroekonomike dhe financiar si normat e interesit, kursi i
kmbimit valuator dhe inflacioni. Kta koefiient paraqesin rrezik, pr
shkak t fluktuacionit t secils prej tyre.
Rreziqet makroekonomike dhe financiare zakonisht menaxhohen prmes
instrumenteve t mposhtm, t cilt ofrohen nga agjentt financiar, si
bankat e investimeve apo fondet financiare.
i. Kontratat forward pr shitje dhe blerje
ii. Kontratat future pr kursin e kmbimit
iii. Kontratat option pr kursin e kmbimit
iv. Kontratat swap pr valuta t ndryshme si dhe pr normn e inflacionit
-
40
Vlen t prmendet q kto kontrata, sidomos kur lidhen pr afat t gjat
kohor, kan kosto t lart dhe nuk sigurojn fleksibilitet t mjaftueshm:
do t jet e vshtir t rinegociohen.
Figura e mposhtme ilustron funksionimin e kontrats swap kundrejt
Indeksit t mimit t Konsumit (IK), q prdoret pr normn e inflacionit.
Figura 4.1 Mbrojtja ndaj rrezikut t inflacionit
I
Tregu
Kompania e
Projektit
Banka
Huadhnse
Banka e
Investimeve
Pagesat e indeksuara
IK
Indeksi
fiks
Principali dhe interesi
2. Rreziku rregullator2. Rreziku rregullator2. Rreziku rregullator2. Rreziku rregullator
Ky rrezik lidhet kryesisht me lejet apo liencat q nevojiten pr kryerjen e
aktiviteteve t kompanis s projektit si dhe me konesionin pr ndrtimin
dhe menaxhimin e objektit t infrastrukturs. Ksisoj kompania sht e
ekspozuar ndaj rrezikut q lejet dhe liencat mund t jepen me vones
apo q konesioni t rinegociohet ose t revokohet nga autoriteti publik pa
paralajmrim.
-
41
Vonesat kryesisht shkaktohen nga inefiienca e sektorit publik, por mund
t jen edhe rezultat i interesave politike pr t bllokuar iniciativn. Rasti i
fundit prafrohet m shum me rrezikun politik, i cili prshkruhet n
paragrafin 4 m posht.
3. Rreziku ligjor3. Rreziku ligjor3. Rreziku ligjor3. Rreziku ligjor
Ky rrezik ka t bj me zbatueshmrin e kontrats, ose ndryshe me
cilsin dhe paanshmirin e gjyqsorit, kushtet institucionale t vendit dhe
traditn ligjore n prgjithsi.
4. Rreziku politik4. Rreziku politik4. Rreziku politik4. Rreziku politik
Ky rrezik lidhet kryesisht me paqndrueshmrin e qeveris: zgjedhje t
parakohshme, qeveri e re e cila mund t mos jet e t njjtit opinion me
qeverin e mparshme lidhur me projektin n prgjithsi - gj q mund t
oj deri n revokimin e konesionit, apo me detaje t ndryshme t
kontrats - gj q do t onte n rinegocim t kontrats PPP.
Ky rrezik gjithashtu ka t bj me ndryshime n ligj pas nnshkrimit t
kontrats apo nj interpretim ndryshe t ligjeve apo artikujve t kontrats.
Pr t mbuluar kt rrezik zakonisht prdoren garanci nga qeveria e
vendit apo nga agjenci t ndryshme, prfshir dhe bankat e zhvillimit si
Banka Botrore, EBRD etj. Kto garanci sigurojn q pala e sektorit publik
do t prmbush t gjitha detyrimet e veta n kontrat.
5. Rreziku i palve t kontrats PPP5. Rreziku i palve t kontrats PPP5. Rreziku i palve t kontrats PPP5. Rreziku i palve t kontrats PPP
Ky rrezik lidhet me aftsin e pals n kontrat pr t paguar detyrimet
financiare ndaj kompanis s projektit, si pr shembull n marrveshjet e
-
42
blerjes s energjis elektrike. Edhe n kt rast, pr t mbrojtur
kompanin e projektit nga ky rrezik, mund t prdoren garanci nga ana e
qeveris s vendit ose nga agjensit, bankat e zhvillimit, etj.
4.24.24.24.2 Menaxhimi i rreziqeve prmes kontrataveMenaxhimi i rreziqeve prmes kontrataveMenaxhimi i rreziqeve prmes kontrataveMenaxhimi i rreziqeve prmes kontratave
Analiza e rreziqeve t projektit shrben n fund t fundit pr t marr nj
vendim mbi llojin e kontrats apo kontratave q do t aplikohen n
strukturn PPP. Kapitulli 5 shpjegon me detaje sistemet kontraktuale dhe
ato t pagesave q prdoren m dendur n strukturat PPP si dhe situatat
apo llojet e projekteve n t cilat kto sisteme mund t prdoren pr t
shprndar dhe menaxhuar rreziqet e projektit me efikasitet.
M posht do t tregojm se si mund t menaxhohen rreziqet kryesore t
prmendura n kt kapitull, n mnyr q projekti t jet i financueshm,
ose me fjal t tjera i pranueshm pr bankat huadhnse. M
konkretisht, do t flasim pr rrezikun e ndrtimit dhe t teknologjis si dhe
pr rrezikun e operimit, rreziqe q mbulohen trsisht nga operatori privat.
Gjithashtu do t trajtojm n detaje dhe rrezikun e tregut, i cili sht nj
rrezik q mbulohet nga t dy palt, operatori privat dhe autoriteti publik.
Shkalla n t ciln ky rrezik do t mbulohet nga secila pal dhe metodat
q prdoren pr ta shprndar kt rrezik do t varet nga sektori n t
cilin zhvillohet projekti si dhe nga politikat sociale dhe ekonomike t
qeveris prkatse.
-
43
4.2.14.2.14.2.14.2.1 Rreziku iRreziku iRreziku iRreziku i ndrtimit dhe i teknologjisndrtimit dhe i teknologjisndrtimit dhe i teknologjisndrtimit dhe i teknologjis
Rreziku i ndrtimit mbulohet nga kompania e projektit e cila mund t jet e
specializuar n kt fush ose jo. Zakonisht kompania e projektit ia
transferon kt rrezik nnkontraktorit, me t cilin lidh nj kontrat
Projektim-Prokurim-Ndrtimi ku nnkontraktori garanton:
- Datn e prfundimit t objektit
- Kostot e punimeve
- Performancn teknike t objektit
- Nj periudh garancie, zakonisht 12-16 muaj, pasi objekti merret n
dorzim
Prve ktyre garancive, n t njjtn kontrat mund t mbulohet edhe
rreziku i teknologjis. Opsionet q mund t prdoren jan:
- furnitori i teknologjis merr prsipr t paguaj gjob, nse teknologjia
nuk funksionon
- nnkontraktori garanton performancn e teknologjis q do t prdoret
4.2.24.2.24.2.24.2.2 Rreziku i operimitRreziku i operimitRreziku i operimitRreziku i operimit
Rreziku i operimit mbulohet duke przgjedhur nj operator me
eksperienc dhe reputacion n industrin prkatse me t cilin kompania
e projektit lidh kontratn e Operim-Mirmbajtjes. Pr kto lloje kontratash
egzistojn dy opsione:
- Kontrata me mim fiks, ku operatori merr prsipr rrezikun e
fluktuacionit t kostove t operimit dhe realizon fitim vetm nse kostot
bien nn mimin e kontrats
-
44
- Kontrata me mbulim kostosh, ku operatori merr nj pages fikse dhe
nj bonus pr performanc, ndrsa kompania e projektit mbulon
kostot e operimit
4.2.34.2.34.2.34.2.3 Rreziku i tregut Rreziku i tregut Rreziku i tregut Rreziku i tregut
Mbulimi i rrezikut t tregut sht nj nga faktort ky t mbarvajtjes s
strukturs PPP, por edhe rreziku m i vshtir pr tu shprndar n
mnyr t drejt dhe pr tu menaxhuar n mnyr efikase. N rastin kur
egziston nj blers i vetm pr t gjith produktin apo shrbimin, mbulimi i
rrezikut t tregut sht relativisht i thjesht dhe trajtohet n kontratn e
shit-blerjes.
Si shembull mund t prmendim rastin e prodhuesit t pavarur t
energjis, q mund tia shes t gjith energjin e gjeneruar sektorit publik
(pr shembull kompanis s shprndarjes) apo nj klienti t vetm
industrial, me nj mim t caktuar n kontratn e blerjes s energjis.
Situata e menaxhimit t rrezikut t tregut komplikohet kur kemi t bjm
me tregun me pakic, si pr shembull n sektorin e transportit apo atij t
turizmit, ku shrbimi i ofrohet prdoruesit t mjeteve t transportit publik
apo objekteve turistike. N kta sektor ndryshueshmria e qarkullimit t
udhtarve apo automjeteve si dhe numrit t turistve nuk mund t
eliminohet.
N kt rast rreziku i tregut mund t menaxhohet n nj nga dy format e
mposhtme:
-
45
- Duke kufizuar fluktuacionin e krkess prmes nj kontrate q siguron
nj prdorim minimal t infrastrukturs
- Autoriteti Publik mund t garantoj nj nivel minimal t t ardhurave t
operatorit privat.
Marrveshjet e shitMarrveshjet e shitMarrveshjet e shitMarrveshjet e shit----blerjes blerjes blerjes blerjes
Marrveshjet e shit-blerjes jan kontrata afatgjata n t cilat sektori publik
angazhohet t blej produktin e gjeneruar nga projekti, ndrsa sektori
privat, zakonisht kompania e projektit, merr prsipr t siguroj volumin
apo sasin e produktit. N firmosjen e kontrats, palt bien dakord pr
mimin e shitjes dhe pr parametrat kundrejt t cilve ky mim do t
indeksohet. Zakonisht mimet indeksohen kundrejt norms s inflacionit t
mimeve t prodhimit si dhe t mimeve t konsumatorit.
Kontratat e shit-blerjes formulohen sipas parimit bli ose paguaj. Blersi
angazhohet t blej produktin e kompanis s projektit me mimin e
kontrats dhe sht i detyruar t paguaj edhe n rastet kur nuk e ble
produktin apo shrbimin. Kjo sigurisht sht e mundur vetm n rastin kur
kompania e projektit mund ta gjeneroj produktin apo shrbimin, por
blersi nuk ka nevoj pr t.
-
46
Kapitull i 5Kapitull i 5Kapitull i 5Kapitull i 5
5.5.5.5. Strukturimi i Transaksionit PPP Strukturimi i Transaksionit PPP Strukturimi i Transaksionit PPP Strukturimi i Transaksionit PPP
Pasi sht kryer analiza teknike, ligjore dhe financiare dhe pasi sht
marr nj vendim pr shprndarjen e rreziqeve mes palve, bhet
strukturimi i transaksionit. Strukturimi i transaksionit ka t bj kryesisht
me vendime t tipit lloj kontrate do t tenderohet?, skem pagesash
do ti propozohet sektorit privat?, cilat do t jen prgjegjsit e sektorit
privat dhe ato t sektorit publik?, kush do ta ket pronsin e objektit
prgjat jets s projektit?, sa vjet do t zgjas kontrata PPP? etj.
M posht do t trajtojm skemat kontraktuale m t prdorshme n
transaksionet PPP si dhe nj prshkrim t shkurtr pr seciln nga kto
skema, ku do t tregohet se n far projektesh jan m t prdorshme.
Gjithashtu do t trajtojm sistemin e pagesave, bonuset dhe gjobat q do
t vendosen n kontrat, pr t br t mundur realizimin me sukses t
standardeve t performancs s sektorit privat prgjat jets s projektit.
5.15.15.15.1 Skemat kontraktuale PPPSkemat kontraktuale PPPSkemat kontraktuale PPPSkemat kontraktuale PPP
Skemat kontraktuale n marrveshjet PPP variojn nga kontratat e Operim-
Mirmbajtjes (O&M), ku partneri predominues sht sektori publik, tek
kontratat Ndrtim-Pronsi-Operim (BOO), ku partneri dominues sht
sektori privat. Ndonse nuk ka nj formul t caktuar, disa nga kto
skema jan m t prshtatshme pr sektor t caktuar t infrastrukturs
se sa t tjerat. M posht do t trajtojm format PPP m t prdorura me
-
47
nj prgjithsim skematik t llojit t projektit apo infrastrukturs ku ato
hasen m shpesh.
1. O&M (Operim dhe Mirmbajtje): Sektori publik lidh marrveshje me
partnerin privat ose operatorin, i cili mund t jet nj kompani e vetme ose
nj konsorcium, pr menaxhimin dhe mirmbajtjen e infrastrukturs
publike. Kjo lloj marrveshje haset m dendur n shrbimet publike t
qeverive lokale si menaxhimi i ujrave t bardha e t zeza, mirmbajtja e
rrugve dhe menaxhimi i ndrrmarrjeve shtetrore.
2. DB (Projektim-Ndrtim): Sektori publik lidh marrveshje me partnerin
privat pr projektimin dhe ndrtimin e nj objekti sipas kritereve t
vendosura nga partneri publik. Me t prfunduar ndrtimi, sektori publik
merr objektin n pronsi dhe e menaxhon vet. Kjo lloj marrveshje haset
n projektet e infrastrukturs publike, si rrug, autostrada, kanalizime etj.
3. TK (Turnkey): Sektori publik siguron fondet pr projektin, por angazhon
sektorin privat pr projektimin, ndrtimin dhe menxhimin e objektit pr nj
periudh t caktuar. Sektori publik sht pronari i objektit dhe vendos
standardet minimale pr egzekutimin e projektit nga pala private. Kjo lloj
marrveshje haset dendur n projekte t ndrtimit dhe menaxhimit t
objekteve t infrastrukturs t cilatt sektori publik sht i interesuar t'i
mbaj n pronsi, si kanalizimet e ujrave t bardha e t zeza, ndrtesat
shtetrore, stadiumet etj.
4. Leasing: Sektori privat siguron fondet dhe ndrton nj objekt t ri t cilin
ia jep me qera sektorit publik. Partneri publik gzon t drejtn pr ta bler
-
48
objektin me t prfunduar kontrata. Kjo lloj kontrate prdoret pr ndrtesat
shtetrore, menaxhimin e mbeturinave etj.
5. DBO (projektim-ndrtim-operim): Sektori privat nnshkruan nj kontrat
t vetme me sektorin publik pr projektimin, ndrtimin dhe menaxhimin e
nj objekti publik. Sektori publik mbetet pronar i objektit. Kjo kontrat
sht e prdorshme pr rrug, kanalizimet e ujrave t zeza e t bardha,
aeroporte etj.
6. BDO/LDO (blerje/qeramarrje-zhvillim-operim): Partneri privat merr me
qera ose blen nj objekt prej sektorit publik me qllim q ta modernizoj
dhe ta zgjeroj dhe e menaxhon pr aq koh sa sht e mjaftueshme t
kthehet investimi i br.
7. BOT (ndrtim-operim-transferim): Partneri privat ndrton nj objekt n
prputhje me kriteret e vendosura nga sektori publik dhe e menaxhon pr
nj periudh t caktuar kohe pas s cils ia transferon partnerit publik.
Projekti duhet t bj t mundur kthimin e investimit t br nga partneri
privat gjat periudhs s konesionit. Pronsia e objektit mbetet n duart
e sektorit publik.
8. BOOT (ndrtim-pronsi-operim-transferim) DBFO (projektim-ndrtim-
financim-operim): Sektori privat bn nj marrveshje konesioni me
sektorin publik prmes s cils merr pronsin e objektit, t cilin ka t
drejtn ta projektoj, ndrtoj, operoj dhe mirmbaj. Fondet sigurohen
nga partneri privat i cili ka t drejtn t mbaj t ardhurat q vin nga
-
49
menaxhimi i objektit gjat periudhs s konesionit. N fund t konesionit
pronsia e objektit i kthehet sektorit publik.
Kjo sht forma m e prdorur pr Iniciativat Financiare Private (PFI) n
Angli n nj diapazon t gjer projektesh n infrastruktur si menaxhimi i
ujrave t zeza e t bardha, aeroporte, ndrtesa shtetrore, menaxhim
mbeturinash etj.
9. BOO (ndrtim-pronsi-operim): Sektori publik ia transferon sektorit
privat pronsin dhe menaxhimin e nj objekti egzistues ose negocion me
sektorin privat ndrtimin dhe menaxhimin e nj objekti t ri i cili nuk do t
transferohet (sic ndodh nn skemn BOOT). Sektori privat siguron fondet
e nevojshme. Projektet pr t cilt prdoret kjo form jan t ngjashm
me BOOT vetm se kjo form prafron m shum me privatizimin e
infrastrukturs apo ndrmarrjes shtetrore.
Figura 5.1 m posht ilustron mnyrn si varion shkalla e pjesmarrjes s
sektorit privat n nj struktur PPP sipas llojit t kontrats. Nse autoriteti
publik dshiron nj pjesmarrje m t gjer t sektorit privat n zhvillimin
dhe menaxhimin e projektit t infrastrukturs, ather nj nga kontratat n
ekstremin e djatht t figurs do t ishte m e prshtatshme.
Nse, n t kundrt, preferenca do t ishte pr nj struktur n t ciln
pjesmarrja e sektorit privat do t ishte e kufizuar, ather nj nga
kontratat n ekstremin e majt t figurs do t ishte m e prshtatshme.
-
50
5.2 Sistemi i pagesave5.2 Sistemi i pagesave5.2 Sistemi i pagesave5.2 Sistemi i pagesave
Sistemi i pagesave n nj struktur PPP mund t varioj nga pagesat e
drejtprdrejta, kundrejt shitjes s produktit apo shrbimit, deri tek format
m komplekse q kombinojn pagesat nga tarifat e konsumatorve dhe
nj pages fikse nga ana e autoritetit publik. Zgjedhja e skems apo
mnyrs s pagess n nj kontrat PPP nuk sht e rastit. Ajo duhet ti
prshtatet matrics s shprndarjes s rreziqeve dhe skems
kontraktuale t przgjedhur. M posht do t bjm nj grupim t
kontratave apo marrveshjeve mes palve sipas sistemit t pagess q
zgjidhet pr kontratn PPP:
1. Kontratat e shitjes: Kto jan kontrata ku vendosen tarifa apo pagesa
fikse t cilat bhen kundrejt shitjes s produktit apo shrbimit. Kto lloj
pagesash bhen n rastet e kontratave t shrbimit.
2. Marrveshja Bli-osepaguaj: prmban nj detyrim pr t paguar t
paktn aq sa duhet pr t mbuluar kostot operacionale dhe shrbimin
e borxhit, edhe n rastin kur produkti apo shrbimi nuk blihet. Kto lloj
-
51
kontratash hasen n projekte t transportit ku sektori privat nuk mund
t mbuloj rrezikun e krkess apo t tregut.
3. Marrveshja Bli-dhe-paguaj: prmban nj detyrim pr ta bler
produktin apo shrbimin, kur ky ofrohet, dhe pr t paguar mimin q
sht rn dakord, si dhe pr t paguar nj sasi t produktit apo
shrbimit q nuk mund t prdoret nga autoriteti publik. Si shembull
mund t prmendim kontratat e blerjes s energjis (sidomos asaj t
rinovueshme), n t cilat dendur haset kjo lloj marrveshje dhe ku
sektori pubpublik sht i detyruar t blej t gjith sasin e energjis
q prodhuesi i pavarur ka gjeneruar. N rast se autoriteti publik nuk
mund ta prdor t gjith sasin e energjis, ather prodhuesi i
pavarur i energjis pushon s gjeneruari, por do t paguhet njsoj
sikur ta kish prodhuar dhe shitur t gjith sasin e energjis q mund
t prodhonte n kushtet normale t centralit elektrik.
4. Marrveshjet e shit-blerjes: kto zakonisht prmbajn nj sistem
pagesash q ka dy komponent: (i) pagesat kundrejt produktit apo
shrbimit t shitur; (ii) pagesat kundrejt kapacitetit ose vnies n
dispozicion t objektit t infrastrukturs. Kjo lloj marrveshje haset n
centralet elektrike, trajtimin e ujrave dhe fabrikat industriale.
5. Pagesat pr vnien n dispozicion t objektit t infrastrukturs: n kt
lloj sistemi, pagesat bhen vetm kur objekti vihet n dispozicion. Kto
lloj pagesash hasen n projektet e rrugve, shkollave, spitaleve apo
ndrtesave qeveritare.
5.25.25.25.2 Komponent tKomponent tKomponent tKomponent t tjer t strukturimit tjer t strukturimit tjer t strukturimit tjer t strukturimit
1. Bonuset dhe gjobat:Bonuset dhe gjobat:Bonuset dhe gjobat:Bonuset dhe gjobat: Bonuset dhe gjobat do t vendosen sipas
standardeve t performancs, ku sektori privat do t ket t drejtn pr
-
52
bonus n rast se prmbush stadardet dhe do t gjobitet pr
mosprmbushje. Standarded e performancs mund t modelohen si
pr periudhn e ndrtimit objekti t dorzohet/prfundohet n datn
dhe cilsin e caktuar, ashtu edhe pr periudhn e zbatimit dhe
menaxhimit t projektit.
Kshtu pr shembull n rastin e menaxhimit t nj spitali, operatori
privat do t marr nj tarif t caktuar pr kryerjen e shrbimeve baz
dhe nj bonus q do t varet nga prmbushja e stadardeve t tilla q
sigurojn cilsin e proedurave n spital, trainimin dhe akreditimin e
personelit etj.
Sistemi i gjobave funksionon n mnyr t ngjashme me at t
bonuseve, pasi sht i lidhur me prmbushjen e standardeve t
vendosura pr t siguruar cilsin e shrbimit. Si shmbull mund t
marrim sektorin e transportit. Gjobat mund t vendosen pr
mosprfundimin e rrugs n koh. Ato mund t strukturohen si nj
shum fikse pr do dit vonese n prfundimin e objektit t
infrastrukturs.
Gjobat gjithashtu mund t vendosen kundrejt performancs s
operatorit privat gjat periudhs s zbatimit t projektit. Kshtu pr
shembull standardi i vendosur mund t ket t bj me kohn dhe
frekuencn e mirmbajtjes s rrugs, n t ciln qarkullimi i mjeteve do
t bllokohet. Nse koha dhe frekuenca limit tejkalohet, operatori privat
duhet t paguaj nj gjob, pr shembull nj shum e caktuar pr do
or q tejkalohet bllokimi i rrugs.
-
53
2. Komponentt ky n nj kontrat PPPKomponentt ky n nj kontrat PPPKomponentt ky n nj kontrat PPPKomponentt ky n nj kontrat PPP:
do kontrat PPP duhet krijuar n mnyr t till q tu prgjigjet
kushteve specifike t vendit, projektit dhe sektorit si dhe pr t qen n
prputhje me objektivat e autoritetit publik n at sektor. Gjithsesi disa
komponent hasen pothuaj n do kontrat dhe kan t bjn
kryesisht me:
(i) Forcat e natyrs, t cilat identifikohen dhe trajtohen n
mnyr t till q rreziku t mbulohet dhe t ket qartsi
lidhur me pagesat ndaj sektorit privat n kushte t tilla;
(ii) Proedurat e mbylljes apo ndrprerjes s kontrats, kushtet
n t cilat nj kontrat mund t ndrpritet nga t dyja palt
dhe mekanizmat pr kompensimin e pals s dmtuar;
(iii) Legjislacioni nn t cilin do t administrohet kontrata dhe
zgjidhja e kontestimeve nga palt, q bhet prmes
institucioneve asnjanse pr t cilat palt bien dakord q
me firmosjen e kontrats.
5.35.35.35.3 Struktura kontraktuale e PPPStruktura kontraktuale e PPPStruktura kontraktuale e PPPStruktura kontraktuale e PPP----veveveve
5.3.15.3.15.3.15.3.1 Kontratat kryesore nKontratat kryesore nKontratat kryesore nKontratat kryesore n strukturstrukturstrukturstrukturn PPPn PPPn PPPn PPP
N strukturimin e transaksionit PPP duhet mbajtur parasysh q kontrata
PPP mes autoritetit publik dhe sektorit privat sht vetm nj nga
kontratat q do t egzekutohen n nj struktur PPP. Figura e mposhtme
ilustron palt dhe kontratat kryesore mes tyre.
-
54
Figura 5.2 Struktura kontraktuale n nj PPP
Operatori privat, ose kompania e projektit, sht prgjegjs pr lidhjen e
shumics s kontratave n kt struktur, si kontrats s Projektim-
Prokurim-Ndrtimit (PPN) dhe kontrats s Operim-Mirmbajtjes (OM), t
cilat i trajtuam n Kapitullin 4. Gjithashtu kompania e projektit do t
siguroj lndn e par prmes kontrats s furnizimit si dhe financimin e
projektit prmes kapitalit t pronarve (Marrveshja e Aksionerve) dhe
borxhit (Marrveshja e Huas). Autoriteti publik do t jet pal e
drejtprdrejt e kontrats PPP dhe kontrats s shitjes, si pr shembull n
rastin e sektorit t gjenerimit t energjis.
Transaksioni do t quhet i mbyllur kur t gjitha kto kontrata jan firmosur
nga palt prkatse. Mbyllja e transaksionit njeh dy etapa:
1) Mbyllja komercialeMbyllja komercialeMbyllja komercialeMbyllja komerciale, me firmosjen e marrveshjeve PPP dhe gjith
kontratave q lidhen me t kontrata e shitblerjes apo marrveshjet e
-
55
garancis (si n paragrafin 5.3.2) dhe kontratave t tjera
suplementare, nse ka.
2) Mbyllja financiareMbyllja financiareMbyllja financiareMbyllja financiare, me firmosjen e marrveshjes s aksionerve dhe
sidomos marrveshjes s huas. Marrveshja e huas do t firmoset
vetm pasi t jen firmosur gjith kontratat q jan prgjegjsi e
kompanis s projektit kontrata PPM, OM etj.
5.3.25.3.25.3.25.3.2 Marrveshjet e garancis dhe kontratat e sigurimit Marrveshjet e garancis dhe kontratat e sigurimit Marrveshjet e garancis dhe kontratat e sigurimit Marrveshjet e garancis dhe kontratat e sigurimit
Duhet prmendur q krahas kontratave t prmendura m sipr, struktura
PPP mund t prmbaj edhe garanci t cilat shrbejn pr t mbuluar
rreziqe q asnj prej palve t kontrats nuk mund ti mbuloj.
Rreziqet q mbulohen nga garancit qeveritare apo ato t lshuara nga
bankat e zhvillimit dhe ato t eksportit, si dhe nga kompanit e sigurimit,
mund t prmblidhen si m posht:
1) Rreziku i pagessRreziku i pagessRreziku i pagessRreziku i pagess, rreziku q partneri publik mund t mos jet n
gjendje t paguaj detyrimet financiare sipas kontrats PPP apo
kontrats s shit-blerjes
2) Rreziku rregullatorRreziku rregullatorRreziku rregullatorRreziku rregullator, rreziku q zyra rregullatore apo qeveria t
ndryshojn rregullat e lojs pas firmosjes s kontrats
3) Rreziku politikRreziku politikRreziku politikRreziku politik, rreziku q qeveria t ndryshoj strategjin, ligjet apo
politikat me impakt t drejtprdrejt n t ardhurat q gjenerohen nga
struktura PPP. Gjithashtu garancit apo policat e sigurimit n kt
kategori mbulojn:
i. Konfiskimin apo shpronsimin;
ii. Refuzimin nga ana e qeveris pr t bler objektin;
iii. Luft, revolta t brendshme, akte terrorizmi etj
-
56
Kapitull i 6 Kapitull i 6 Kapitull i 6 Kapitull i 6
6.6.6.6. Financimi i Projektit Financimi i Projektit Financimi i Projektit Financimi i Projektit
6.16.16.16.1 Karakteristikat dhe Strukturimi i Financimit t ProjekteveKarakteristikat dhe Strukturimi i Financimit t ProjekteveKarakteristikat dhe Strukturimi i Financimit t ProjekteveKarakteristikat dhe Strukturimi i Financimit t Projekteve
6.1.16.1.16.1.16.1.1 Prkufizimi dhe karakteristikat e financimit t projektit Prkufizimi dhe karakteristikat e financimit t projektit Prkufizimi dhe karakteristikat e financimit t projektit Prkufizimi dhe karakteristikat e financimit t projektit
Financimi i projekteve nuk sht gj tjetr vese financimi i nj enti
ekonomik specifik - Mjet me Qllim t Prcaktuar (MQP) - ndryshe
kompania e projektit, i cili realizohet prmes pronarve t kompanis s
projektit, ose sponsorave, dhe prmes huadhnsve.
Sponsorat krijojn kompanin e projektit prmes kapitalit t pronarit apo
borxhit mezanin, ndrsa huadhnsit mund t marrin pjes n financim
prmes kredive, borxhit mezanin apo bonove t projektit.
N rastin e financimit t projektit, ndryshe nga financimi tradicional,
huadhnsit pranojn si burim pr rimbursimin e huas vetm t hyrat e
fluksit t mjeteve monetare t projektit. Gjithashtu financimi i projekteve u
lejon sponsorave t vendosin si kolateral vetm mjetet e patundshme t
projektit dhe jo ato personale. Tiparet dalluese t financimit t projekteve
mund t prmblidhen si vijon:
A. Huamarrsi sht nj kompani e krijuar pr qllimin specifik t zbatimit
t projektit dhe sht ligjrisht e financiarisht i pavarur nga pronart e
kompanis
-
57
B. Huadhnsi ka t drejta t kufizuara ose asnj t drejt ndaj pronarve
t kompanis pas mbylljes s projektit
C. T hyrat e fluksit t mjeteve monetare t projektit duhet t mbulojn
kostot operative dhe kredin (kapital plus interes)
Pr shkak t ktyre tipareve, financimi i projekteve sht m i favorshm
se financimi tradicional, ose ndryshe i quajtur financimi korporativ.
Partnert brenda strukturs financiare t projektit marrin prsipr nj nivel
m t lart rreziku se sa n financimin korporativ, gj q bn t mundur
nj raport m t lart t borxhit ndaj kapitalit t pronarit.
Dizavantazhi i finicimit t projekteve sht se strukturimi dhe organizimi i
transaksionit sht m i shtrenjt se opsioni i huas korporative, pasi
zakonisht duhet m shum koh pr t vlersuar projektin nga pikpamja
teknike, ligjore dhe financiare. Gjithashtu negocimi i marrveshjeve t
kredis n financimin e projekteve zgjat m shum dhe krkon m tepr
konsulenc ligjore e financiare se sa ai i marrveshjeve t kredis n
financimin korporativ.
6.1.26.1.26.1.26.1.2 Strukturimi i financimit t projektit Strukturimi i financimit t projektit Strukturimi i financimit t projektit Strukturimi i financimit t projektit
Strukturimi i financimit t projektit kalon npr katr faza: (i) krijimi i
kompanis s projektit; (ii) zhvillimi teknik i projektit; (iii) financimi i
projekitit; (iv) mirmbajtja e kredis apo financimit t projektit. Tabela e
mposhtme prshkruan n mnyr skematike hapat e msiprm dhe
aktivitetet q kryhen n seciln faz:
-
58
Tabela 6.1 Fazat e strukturimit t financimit t iniciativs
Fazat e strukturimit
Fazat e strukturimitFazat e strukturimit
Fazat e strukturimit
Aktivitetet
AktivitetetAktivitetet
Aktivitetet
kryesore
kryesorekryesore
kryesore
Krijimi i kompanis s
Krijimi i kompanis s Krijimi i kompanis s
Krijimi i kompanis s
projektit
projektitprojektit
projektit
o Organizimi i kompanis s projektit
o Akti i themelimit t kompanis s projektit
o Marrveshja mes sponsorave (ndrmarrje e
prbashkt etj)
o Vlersimi i financueshmris s iniciativs
pa garanci nga ana e sponsorave, ose me
garanci t kufizuar
Zhvillimi teknik i projektit
Zhvillimi teknik i projektit Zhvillimi teknik i projektit
Zhvillimi teknik i projektit
o Dokumentet e projektit:
Konesioni nga administrata publike
Lejet, liensat dhe autorizimet e nevojshme
pr punimet e projektit
Kontrata e operim-mirmbajtjes (O&M)
Paketat e garancive pr kontratat e projektit
Kontratat e sigurimit
Kontratat e shitjes
Kontratat e furnizimit dhe blerjes s lnds
s par etj
Kontrata e ndrtimit
o Raportet dhe certifikatat e nevojshme para
fazs s financimit:
Raporti ligjor
Opinioni ligjor
Raporti i inxhinierit t pavarur
Analiza