pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_pedagogika_2015_6.pdfpedagogika 2015, 6-son 1 muassis:...

136
Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. Pedagogikajurnali “Pedagogik ta’lim” jurnalining vorisidir. Jurnalda pedagogika, psixologiya, o‘qitishning metod va texnologiya- lariga oid ilmiy-nazariy, ilmiy-metodik maqolalar o‘zbek va rus tillarida chop etiladi. Jurnalga Toshkent shahar Matbuot va axborot boshqarmasi- ning 2014-yil 26-maydagi 02-004- sonli “Ommaviy axborot vositasi davlat ro‘yxatidan o‘tkazilganligi to‘g‘risida guvohnoma”si olingan va unga O‘zbekiston Respublikasi Milliy kitob palatasining 2008-yil 30-iyun- dagi 511/S shartnomasi asosida Davriy nashrlarning Xalqaro stan- dartlar (ISSN) 2010-5320 raqami taqdim etilgan. O‘zbekiston Respublikasi Oliy attestatsiya komissiyasi rayosatining 2013-yil 30-dekabrdagi 201/3-sonli qarori bilan ro‘yxatga olingan. Jurnal oliy ta’lim muassasalarining professor-o‘qituvchilari, ilmiy xodim- lar, akademik litsey, kasb-hunar kollejlari va umumiy o‘rta ta’lim maktabi o‘qituvchilari, malaka oshi- rish va qayta tayyorlash tizimi tinglovchilari, magistrantlar, talaba- larga mo‘ljallangan. Tahrir hay’ati: SHARIPOV Shavkat (bosh muharrir) Abdullayeva Barno Adilov Po‘lat Adilova Saodat Ashirboyev Samixon (bosh muharrirning birinchi o‘rinbosari) Begimqulov Uzoqboy Beshimov Ro‘zinazar Egamberdiyeva Nodira Ergashev Dilshod Ergashov Maxamatirasul Fayzullayev Saidnosir Fuzailova Gavhar Gulyamov Komiljon Ismoilov Omilxon Isyanov Ravil Jalolov Jamol Komilova Nodira Mamadazimov Mamadmusa Matenova Yuliya Mahkamjonov Karimjon Mirqosimova Marg‘uba Muslimov Narzulla Nurmuhammedova Laylo Qahhorova Matluba Qodirova Fotima Qo‘ysinov Odil (bosh muharrir o‘rinbosari) Safayev Nuriddin Taxirov Jozil (bosh muharrir o‘rinbosari) Tolipova Jamila Valiyeva Sirojiya Xalilov Faxriddin Xodjayev Begzod Yuzlikayev Farid Zufarov Sherzod 2015/6

Upload: others

Post on 20-Dec-2020

19 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

1

Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent

davlat pedagogika universiteti.

“Pedagogika” jurnali “Pedagogik

ta’lim” jurnalining vorisidir.

Jurnalda pedagogika, psixologiya,

o‘qitishning metod va texnologiya-

lariga oid ilmiy-nazariy, ilmiy-metodik

maqolalar o‘zbek va rus tillarida chop

etiladi.

Jurnalga Toshkent shahar

Matbuot va axborot boshqarmasi-

ning 2014-yil 26-maydagi 02-004-

sonli “Ommaviy axborot vositasi

davlat ro‘yxatidan o‘tkazilganligi

to‘g‘risida guvohnoma”si olingan va

unga O‘zbekiston Respublikasi Milliy

kitob palatasining 2008-yil 30-iyun-

dagi 511/S shartnomasi asosida

Davriy nashrlarning Xalqaro stan-

dartlar (ISSN) – 2010-5320 raqami

taqdim etilgan.

O‘zbekiston Respublikasi Oliy

attestatsiya komissiyasi rayosatining

2013-yil 30-dekabrdagi 201/3-sonli

qarori bilan ro‘yxatga olingan.

Jurnal oliy ta’lim muassasalarining

professor-o‘qituvchilari, ilmiy xodim-

lar, akademik litsey, kasb-hunar

kollejlari va umumiy o‘rta ta’lim

maktabi o‘qituvchilari, malaka oshi-

rish va qayta tayyorlash tizimi

tinglovchilari, magistrantlar, talaba-

larga mo‘ljallangan.

Tahrir hay’ati:

SHARIPOV Shavkat (bosh muharrir)

Abdullayeva Barno

Adilov Po‘lat

Adilova Saodat

Ashirboyev Samixon (bosh

muharrirning birinchi o‘rinbosari)

Begimqulov Uzoqboy

Beshimov Ro‘zinazar

Egamberdiyeva Nodira

Ergashev Dilshod

Ergashov Maxamatirasul

Fayzullayev Saidnosir

Fuzailova Gavhar

Gulyamov Komiljon

Ismoilov Omilxon

Isyanov Ravil

Jalolov Jamol

Komilova Nodira

Mamadazimov Mamadmusa

Matenova Yuliya

Mahkamjonov Karimjon

Mirqosimova Marg‘uba

Muslimov Narzulla

Nurmuhammedova Laylo

Qahhorova Matluba

Qodirova Fotima

Qo‘ysinov Odil (bosh muharrir

o‘rinbosari)

Safayev Nuriddin

Taxirov Jozil (bosh muharrir

o‘rinbosari)

Tolipova Jamila

Valiyeva Sirojiya

Xalilov Faxriddin

Xodjayev Begzod

Yuzlikayev Farid

Zufarov Sherzod

2015/6

Page 2: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

2

О‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI KONSTITUTSIYASI – XALQIMIZ

TAFAKKURI VA IJODINING MAHSULI

Barchamizga ma’lumki, о‘z suverenitetini e’lon qilgan, о‘zini jahon

hamjamiyatining teng huquqli subyekti deb hisoblagan har qanday davlat,

avvalo, о‘z mustaqilligini Konstitutsiyaviy asosda mustahkamlab qо‘yadi.

О‘zbekiston Respublikasi ham о‘z mustaqilligini qо‘lga kiritgach, barcha

taraqqiyparvar davlatlar kabi о‘zining mustaqil davlat sifatidagi maqomini

Konstitutsiya asosida mustahkamlashga kirishdi va Mustaqil Davlatlar

Hamdо‘stligi tarkibidagi davlatlar ichida birinchilardan bо‘lib о‘z

Konstitutsiyasini qabul qildi. О‘zbekistondan keyin Qirg‘iziston (1993-yil 5-

may); Rossiya Federatsiyasi (1993-yil 12-dekabr); Belorus Respublikasi (1994-

yil 15-mart); Tojikiston Respublikasi (1994-yil 6-noyabr); Qozog‘iston

Respublikasi (1995-yil 30-avgust) о‘z Konstitutsiyalarini qabul qildi.

Asosiy Qonunimiz yaratilishining murakkab va muhim, ayni chog‘da

sharafli solnomasiga nazar solar ekanmiz, hech shubhasiz, О‘zbekiston

Konstitutsiyasi xalqimizning mustaqillik sari uzoq yо‘ldagi izlanishlari natijasi

ekaniga komil ishonch hosil qilamiz1.

Avvalambor, Konstitutsiyaviy “bino”ni qurishda uch ming yillik milliy

davlatchilik tajribasiga tayanilgan. Bugungi О‘zbekiston qadimgi Xorazm va

Sо‘g‘diyona, Qoraxoniylar, Xorazmshohlar, Amir Temur va Temuriylar, о‘zbek

xonliklarining davlatchilik tizimi, ma’rifatparvar ajdodlarimiz, xalqimizning

tarixiy an’analari va uning mustaqil davlat haqidagi kо‘p asrli orzusini o‘zida

mujassam etgan.

Qolaversa, manfaatlarimiz va intilishlarimizdan kelib chiqqan holda,

Asosiy Qonunimiz Sharq va G‘arb, Janub va Shimolning 97ta mamlakati

tо‘plagan ilg‘or Konstitutsiyaviy tajribalarni hisobga olib yaratilgan2.

Zero, О‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi mustaqillikning dastlabki

yillarida qabul qilinishi о‘ziga xos huquqiy va tarixiy asosga ega edi.

О‘zbekistonning yangi Konstitutsiyasini ishlab chiqish zarurligi tо‘g‘risidagi

g‘oya Oliy Kengashning 1990-yil mart oyidagi XII chaqiriq birinchi sessiyasida

Islom Karimov tomonidan ilgari surilgan edi. Oliy Kengashning 1990-yil iyun

oyida о‘tkazilgan ikkinchi sessiyasida esa Respublika Prezidenti I. A. Karimov

1Каримов И. А. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. – Тошкент: Ўзбекистон,

2011. – Б. 147-148; 150-164; 231-233; 405-408; 422-423. 2Саидов А. Х. Жаҳон конституциявий амалиёти ва Ўзбекистон Республикасининг Асосий

қонуни. – Тошкент: Билим, 1992. – Б. 48.

BOSH MAQOLA

Page 3: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

3

raisligida 64 kishidan iborat Konstitutsiya komissiyasi tashkil etildi. Mazkur

komissiya tarkibiga Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar vakillari, yirik

huquqshunos olimlar, davlat va jamoat arboblari, xalq xо‘jaligining turli

sohalarida mehnat qilayotgan va katta tajribaga ega bо‘lgan xodimlar kiritildi.

1991-yil 31-avgustda О‘zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi

e’lon etilib, “О‘zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligining asoslari

tо‘g‘risida”gi Konstitutsiyaviy Qonunning qabul qilinishi О‘zbekiston

Respublikasining yangi Konstitutsiyasini yaratish ishlarini yangi bosqichga olib

chiqdi.

Yangi Konstitutsiyaning birinchi loyihasi 1992-yil 26-sentabr kuni tayyor

bо‘ldi va shu kuni matbuotda chop etildi. Loyiha e’lon qilingach, uning

umumxalq muhokamasi juda keng tus oldi. Bu ochiq-oshkora muhokamalar

fuqarolarning siyosiy faolligi, ijodiy kо‘tarinkiligi ruhida о‘tdi hamda

О‘zbekistonda demokratiya rivojining samarali va amaliy maktabi bо‘ldi.

Konstitutsiya loyihasi о‘tkazilgan muhokamalar davomida kelib tushgan

takliflar asosida tuzatildi va qayta ishlandi. Sо‘ngra 1992-yil 21-noyabrda

umumxalq muhokamasini davom ettirish uchun Konstitutsiya loyihasi ikkinchi

marta matbuotda e’lon qilindi. Bu jarayonda ham fuqarolarimiz о‘zlarining

siyosiy-huquqiy faolligini kо‘rsatib, mustaqil davlat hayotidagi voqeliklarga

nisbatan о‘zlarining faol fuqarolik pozitsiyalarini namoyon etdilar. Va nihoyat,

Konstitutsiyaviy komissiya tomonidan 1992-yil 6-dekabrda Konstitutsiya

loyihasi oxirgi marta muhokama etildi. Shuni alohida ta’kidlash joizki,

Konstitutsiyaviy komissiya xorijiy Konstitutsiyaviy tajribaga murojaat qilib,

Asosiy Qonunning rolini yaxlit tushunishdan kelib chiqib ish tutdi.

Bunda jahon Konstitutsiyaviy tajribasining bir qator ilg‘or jihatlari hisobga

olindi. Konstitutsiya loyihasi Birlashgan Millatlar Tashkiloti, Yevropa Xavfsizlik

va Hamkorlik kengashi kabi nufuzli xalqaro tashkilotlar va AQSH, Buyuk

Britaniya, Germaniya, Fransiya kabi demokratik davlatlar mutaxassislarining

sinchkov ekspertizasidan о‘tdi1.

Ayniqsa, Konstitutsiya loyihasining umumxalq muhokamasi О‘zbekiston

xalqining xohish-irodasini aniqlash hamda juda boy material tо‘plash imkonini

berdi. Ushbu material chuqur va har tomonlama о‘rganib chiqildi,

umumlashtirildi va xalqning umumiy irodasi shaklida о‘n ikkinchi chaqiriq

О‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining о‘n birinchi sessiyasi

muhokamasiga kiritildi.

1Qarang: Проект Конституции Узбекистан глазами французской юриста // Народное слово.

– Тошкент, 1992, 28 ноябрь.

Page 4: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

4

XII chaqiriq О‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1992-yil

8-dekabrdagi XI sessiyasida moddama-modda ovoz berish yо‘li bilan mustaqil

О‘zbekiston davlatining Konstitutsiyasi qabul qilindi. Ushbu Konstitutsiya

о‘zining tuzilishi, yо‘nalishi va mazmuni jihatidan mustaqillikkacha amalda

bо‘lgan Konstitutsiyalardan prinsipial jihatdan farq qilib, tom ma’nodagi inson

va fuqarolarning huquq, erkinliklari oliy qadriyat sifatida e’tirof etilgan huquqiy

hujjat ekanligi bilan hamda dastlabki moddasidan to oxirgi 128-moddasiga qadar

mustaqillik g‘oyasi bilan sug‘orilganligi bilan xarakterlanadi. Shuningdek, Bosh

qonunimiz muqaddimasida sanab о‘tilgan ustuvor me’yorlar О‘zbekiston xalqi,

har bir fuqarosi hayotining ma’no, maqsadi qay darajada ulug‘vor va ezgu

ekanligini butun jahonga ma’lum qildi.

Muhtaram Prezidentimiz I. A. Karimov ta’biri bilan aytganda: “Bizning

Konstitusiyamiz, eski sovet konstitusiyasidan farqli о‘laroq, inson huquq va

erkinliklari, uning manfaatlari davlat manfaatlaridan ustun ekanliginini muhrlab

qо‘yish orqali odamlar uchun munosib hayot sharoitini yaratishni о‘zining

muhim maqsadi qilib belgiladi, ijtimoiy adolat prinsiplarini qonunchilik

faoliyatimiz barcha yо‘nalishlarining asosi deb e’lon qildi1”.

“Konstitutsiya” sо‘zining ma’nosiga tо‘xtaladigan bо‘lsak, 2006-yilda

chop etilgan “О‘zbek tilining izohli lug‘ati”da: “Konstitutsiya – (belgilash, qaror

qilish, tayinlash, qonunlashtirish) davlatning yuksak yuridik kuchga ega bо‘lgan

asosiy qonuni. Barcha joriy qonunlarning asosi”, – deb ta’rif berilgan. Shunday

ekan, Konstitutsiyani davlatning huquqiy poydevori desak, yanglishmagan

bо‘lamiz.

Konstitutsiya boshqa joriy qonunlardan birmuncha jihatlari bilan farq

qiladi. Unda eng asosiy, eng barqaror ijtimoiy munosabatlar, uzoq davrlarga

mо‘ljallangan qat’iy qoidalar mustahkamlanadi. Konstitutsiyada mavjud bо‘lgan

qoidalar negizida boshqa qonunlar va me’yoriy-huquqiy hujjatlar ishlab chiqiladi

hamda qabul qilinayotgan qonunlar, me’yoriy huquqiy hujjatlarning barchasi

unga muvofiq kelishi lozim. Konstitutsiyaning asosiy qonun sifatida obrо‘-

e’tibori, barqarorligi boshqa qonunlardan shu jihati bilan farq qiladi.

О‘sha vaqtdagi tarixiy jarayonga nazar tashlaydigan bо‘lsak, О‘zbekiston

Respublikasi Konstitutsiyasining yaratilishiga ikkita omil sabab bо‘lganligini

kо‘rishimiz mumkin. Bulardan biri, jamiyatning bozor munosabatlari tomon

tutgan yо‘li, ya’ni О‘zbekistonning taraqqiyotdagi umumiy qonuniyatlar va

yо‘nalishlarga muvofiq ravishda jahon hamjamiyatiga kirib borishi bо‘lsa,

1Каримов И. А. Асосий вазифамиз – жамиятимизни ислоҳ этиш ва демократлаштириш,

мамлакатимизни модернизация қилиш жараёнларини янги босқичга кўтаришдан иборат //

Халқ сўзи. – Тошкент, 2015 йил 6 декабрь. – № 236 (6419)

Page 5: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

5

О‘zbekistonda davlat mustaqilligining e’lon qilinishi tufayli mustaqil davlat

Konstitutsiyaning ishlab chiqilishi va qabul qilinishi zarurligi ikkinchi omil

bо‘ldi. Zero, О‘zbekiston hududida ilgari amalda bo‘lgan barcha Konstitutsiyalar

(Turkiston ASSRning 1918-1920-yillardagi Konstitutsiyalari, Xorazm va Buxoro

Xalq Respublikalarining 1920-1921-yillardagi Konstitutsiyalari, О‘zbekiston

SSRning 1927, 1937 va 1978-yillardagi Konstitutsiyalari) о‘z xalqi va hududini

erkin va demokratik asosda boshqaradigan davlatning Konstitutsiyalari emas edi.

О‘zbekiston Respublikasining Prezidenti I. A. Karimov ta’kidlaganidek:

“Tabiiyki, har qanday davlatning yuzi, obrо‘-e’tibori uning Konstitutsiyasi

hisoblanadi. Zotan, Konstitutsiya davlatni – davlat, millatni – millat sifatida

dunyoga tanitadigan qomusnomadir. Shu ma’noda Asosiy qonunimiz

xalqimizning irodasini, ruhiyatini, ijtimoiy ongi va madaniyatini aks ettiradi.

Chunki uni ishlab chiqishda va muxokamalar jarayonida xalqimiz ishtirok etdi.

Bir sо‘z bilan aytganda, Konstitutsiyamiz tom ma’noda xalqimiz tafakkuri va

ijodining mahsulidir”.

Darhaqiqat, О‘zbekiston Konstitutsiyasi xalqimizning ma’naviy, madaniy

merosi, milliy tafakkur, muqaddas qadriyatlar va о‘zbek davlatchiligining kо‘p

asrlik tajribasi hamda huquqiy an’analariga asoslangan hamda xalqning boy

ijobiy tajribasini о‘zida aks ettiradi. Shu bilan birga, Konstitutsiya davlat va

jamiyatning barcha jabhalarini huquqiy tartibga solishning yaxlit milliy

mexanizmini yaratish imkonini berdi.

Qomusimizning ma’naviy-tarixiy asoslari sifatida jahon ilm-u fani,

madaniyati va davlatchiligi rivojiga bebaho hissa qо‘shgan buyuk ajdodolarimiz

– Imom Buxoriy, Iso Termiziy, Muso Xorazmiy, Ahmad Farg‘oniy, Abu Rayxon

Beruniy, Abu Nasr Farobiy, Abu Ali ibn Sino, Ahmad Yassaviy, Bahoudin

Naqshband, Amir Temur, Mirzo Ulug‘bek, Alisher Navoiy, Zahiriddin

Muhammad Bobur va boshqa daholarimizning qoldirgan ma’naviy-axloqiy

merosini kо‘rsatishimiz mumkin. Ularning insonni ma’naviy komilikka

chorlovchi diniy-axloqiy va huquqiy hikmatlari Konstitutsiyamizga ruh

bag‘ishlaydi.

Umuminsoniy tamoyillarga asoslangan Konstitutsiyamizda inson eng oliy

qadriyat sifatida e’tirof etiladi. Jumladan uning 18-moddasida shunday deyiladi:

“О‘zbekiston Respublikasida barcha fuqarolar bir xil huquq va erkinliklarga ega

bо‘lib jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi, shaxsi va

ijtimoiy mavqeyidan qat’i nazar, qonun oldida tengdirlar...”, 19-moddada esa

“О‘zbekiston Respublikasi fuqarosi va davlat bir biriga nisbatan bо‘lgan

huquqlari va burchlari bilan о‘zaro bog‘liqdirlar. Fuqarolarning Konstitutsiya va

qonunlarda mustahkamlab qо‘yilgan huquqlari daxlsizdir, ulardan sud qarorisiz

Page 6: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

6

mahrum etishga yoki ularni cheklab qо‘yishga hech kim haqli emas”1, – deb

mustahkamlab qо‘yilgan. О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A. Karimov

ta’kidlaganidek, “О‘zbekiston fuqarolari, о‘zlarining nasl-nasabi, irqi, millatidan

va boshqa holatlaridan qat’i nazar, teng huquqqa egadir. Konstitutsiyamiz

О‘zbekiston fuqarosi deb hisoblangan barcha millat va elatlarning tillari, urf-

odatlari va milliy an’analari hurmat qilinishini kafolatlaydi”2.

Chindan ham yurtimizda yashayotgan har bir shaxs, u qaysi millat vakili

bо‘lmasin, qaysi dinga e’tiqod qilishidan qat’i nazar, О‘zbekiston

Respublikasining teng huquqli fuqarosi sanaladi va uning haq-huquqlari qonun

bilan kafolatlanadi. О‘z navbatida, fuqarolarimiz О‘zbekiston Respublikasining

Konstitutsiyasi demokratik umuminsoniy prinsiplarga asoslanganligini, unda

inson va uning hayoti, erkinligi, sha’ni, qadr-qimmati va boshqa daxlsiz

huquqlari oliy qadriyat hisoblanishini barcha fuqarolarimiz bilishlari lozim.

Konstitutsiyamiz qabul qilinganligining 8 yilligini nishonlashga

bag‘ishlangan tantanali marosimda Prezidentimiz Islom Karimov: “... men

Konstitutsiyani bolalar bog‘chasidan boshlab о‘rgatishni, maktablarda darslik

tariqasida о‘qitishni, oliy о‘quv yurtlarida maxsus bir dars sifatida о‘rganishni

bugun barcha mutasaddi rahbar va tashkilotlarimizga topshiriq tariqasida

aytmoqchiman. Toki unib, о‘sib kelayotgan yosh avlodimiz Konstitutsiyaning

ma’no-mazmunini, u xalqimizning istiqlol yillarida erishgan ulkan tarixiy

yutug‘i ekanini teran anglab yetsin”3, – degan edi.

Aynan shu maqsadda, ya’ni О‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini

о‘rganish zarurligini inobatga olgan muhtaram Prezidentmiz I. A. Karimovning

2001-yil 4-yanvardagi “О‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini о‘rganishni

tashkil etish tо‘g‘risida”gi Farmoyishi qabul qilindi4. Ushbu Farmoyish

О‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini о‘rganishni fanlar tarkibida emas,

balki alohida о‘quv fani sifatida birinchi marta ta’lim muassasalari о‘quv rejasiga

kiritishga asos bо‘ldi. Ushbu Farmoyishda belgilangan vazifalardan kelib chiqib,

ta’limning umumiy о‘rta, о‘rta maxsus, kasb-hunar va oliy ta’lim tizimida

О‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini о‘rganish fani orqali yoshlarning

huquqiy bilim-kо‘nikmalarini oshirishga alohida e’tibor qaratilmoqda.

1Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. – Тошкент: Ўзбекистон, 2014. – Б. 9. 2Каримов И. А. Буюк келажагимизнинг ҳуқуқий кафолати // Биздан озод ва обод Ватан

қолсин. – Тошкент, 1996. – Т. 2. – Б. 93-94. 3Каримов И. А. Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъулмиз. – Тошкент: Ўзбекистон,

2001. – Т. 9. – Б. 87. 4Ўзбекистон Республикаси Президентининг 04.01.2001 йилдаги “Ўзбекистон

Республикаси Конституциясини ўрганишни ташкил этиш тўғрисида”ги Фармойиши.

www.lex.uz

Page 7: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

7

О‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasidagi yana bir asosiy jihat haqida

tо‘xtaladigan bо‘lsak, bu qonun ustuvorligi, uning barcha fuqarolar uchun

tengligi, davlat hokimiyatining qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud

hokimiyatiga bо‘linishining huquqiy asosi belgilab qо‘yilganligidir, shu bois,

ular mustaqil hokimiyat tarmog‘i sifatida yanada takomillashuvi, demokratik

davlatning asosiy sharti bо‘lgan hokimiyatlar о‘rtasida о‘zaro tiyib turish va

manfaatlar muvozanatini saqlash mexanizmining shakllantirilishi borasida

salmoqli qadamlar tashlandi. Konstitutsiya prinsiplari asosida chinakam

professional parlamentning shakllantirilishi qonun ijodkorligi faoliyatini sifat

jihatdan yuqori pog‘onaga kо‘tardi. Shu ma’noda qonun chiqaruvchi hokimiyat

tubdan isloh qilindi. Asosan, xalq deputatlari mahalliy kengashlari vakillaridan

tashkil topgan yuqori palata Senat hududlar manfaatini ifoda etmoqda, quyi –

Qonunchilik palatasi esa о‘z faoliyatini professional tarkibda amalga

oshirmoqda.

Ma’lumki, jamiyatda yuz berayotgan yangilanishlar, davlat boshqaruvini

demokratlashtirish, iqtisodiyotda va ijtimoiy hayotda yuz berayotgan

о‘zgarishlardan kelib chiqib, Konstitutsiyaga о‘zgartish va qо‘shimchalar kiritib

borilmoqda. Bugungi kunga qadar Konstitutsiyaga 7-marta о‘zgartirish va

qо‘shimchalar kiritilgan (1993-yil 28-dekabr, 2003-yil 24-aprel, 2007-yil

11-aprel, 2008-yil 25-dekabr, 2011-yil 18-aprel va 12-dekabr hamda 2014-yil

16-aprel). Kiritilgan о‘zgartish va qо‘shimchalar zamirida “Kuchli davlatdan –

kuchli fuqarolik jamiyati sari” tamoyilining izchillik bilan hayotga tatbiq etishni

bosqichma-bosqich davom ettirish omili bosh maqsad sifatida ilgari suriladi.

Ayniqsa, 2014-yil 16-apreldagi Asosiy qonunimizga kiritilgan о‘zgartish va

qо‘shimchalar mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish

va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi g‘oyalarini amalga oshirishda

yana bir muhim qadam bо‘ldi. Mazkur islohot Oliy Majlis Qonunchilik palatasi

tomonidan 2014-yil 27-martda qabul qilingan, Senat tomonidan 2014-yil

10-aprelda ma’qullangan “О‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining ayrim

moddalariga о‘zgartish va qо‘shimchalar kiritish tо‘g‘risida”gi (32, 78, 93, 98,

103 va 117-moddalari) Qonuni asosida amalga oshirildi1. Masalan, 117-moddaga

kiritilgan о‘zgartish va qо‘shimchalarga muvofiq О‘zbekiston Respublikasida

barcha saylovlarni hamda О‘zbekiston Respublikasi referendumini tashkil etish

va о‘tkazish Konstitutsiyaviy maqom bilan mustahkamlab qо‘yilgan О‘zbekiston

Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi tomonidan davlat organlarining hech

1Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенатининг 10.04.2014 йилдаги “Ўзбекистон

Республикаси Конституциясининг айрим моддаларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш

тўғрисида”ги Қонуни. www.lex.uz

Page 8: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

8

qanday aralashuvisiz amalga oshirilishi belgilab qо‘yildi. Markaziy saylov

komissiyasiga Konstitutsiyaviy maqom berilishi esa xalqaro saylov tizimida ilk

bora tashlangan yangi qadam bо‘ldi. Mazkur konstitutsiyaviy islohot Bosh

Qomusimizda mustahkamlab qо‘yilgan inson huquq va erkinliklari hamda

demokratiya tamoyillarining amaliy ijrosini ta’minlaydigan siyosiy tuzumni

shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi.

Bu yil О‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganiga 23 yil

tо‘ldi. Bu tarixan qisqa davr yurtimizda istiqomat qiladigan, о‘zligini tanigan har

bir inson uchun о‘z huquq va erkinliklariga tom ma’noda ega bо‘lish, qolaversa,

tarix, bugun va kelajak, istiqlol va istiqbol oldidagi burch hamda mas’uliyatini

teran anglash yillari bо‘ldi.

О‘tgan yillar mamlakatimizda bunyodkor xalqimizning demokratik

islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish

yо‘lidagi bosqichma-bosqich, izchil va samarali harakatlari davri sifatida tarixda

zarhal harflar bilan bitilib qolajak.

Bu yil О‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganiga 23 yil

tо‘ldi va о‘tgan yillar davomida “Konstitutsiyamiz bugungi kunda yurtimizda

mustaqil, demokratik davlat barpo etish, kо‘p ukladli bozor iqtisodiyoti tarkibida

xususiy mulk ustuvorligini mustahkamlash va uning himoyasini kafolatlash,

shuningdek, inson manfaatlari, huquq erkinliklari oliy qadriyat hisoblangan

fuqarolik jamiyatini shakllantirishning asosiy huquqiy qonunchilik poydevoriga

aylandi”1.

Bugun hayotimizning barcha jabhalarida о‘z tasdig‘i va isbotini topgan,

e’tirof etilgan bu haqiqatni Prezidentimiz Islom Karimov rahnamoligida xalqimiz

tanlagan yо‘l – taraqqiyotning о‘zbek modeli, jamiyat hayotini yangilash va

erkinlashtirish jarayonlarida amalda о‘zini oqlayotgan hayotbaxsh islohotlar

yaqqol tasdiqlab turibdi. Bu ezgu ishlarda, hech shubhasiz, Asosiy Qonunimiz

hamisha yо‘lchi yulduz bо‘lib yо‘limizni yoritib boraveradi.

Akramov A. A.,

Bobojonov I. U. (TDPU)

1Каримов И. А. Асосий вазифамиз – жамиятимизни ислоҳ этиш ва демократлаштириш,

мамлакатимизни модернизация қилиш жараёнларини янги босқичга кўтаришдан иборат //

Халқ сўзи. – Тошкент, 2015 йил 6 декабрь. – № 236 (6419)

Page 9: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

9

РАЗВИТИЕ ТАЛАНТА В ПРИВЫЧНОЙ СРЕДЕ1

Азамат Акбаров (Босния и Герцеговина)

Abstract

This article deals with the main results of the study of mathematically

gifted students. The research is focused on the identification, analysis and

interpretation of all or most of the factors in the family environment, which

promote development of mathematical talent.

Rezume

Mazkur maqolada matematik qobiliyati bo‘lgan o‘quvchilarni

o‘rganishning asosiy natijalari keltirilgan. Tadqiqot oilaviy muhitning matematik

iqtidorni rivojlantirishga ko‘maklashuvchi barcha yoki aksariyat omillarini

belgilash, tahlil qilish va talqin etishga bag‘ishlangan.

Основные понятия: одаренные студенты, семья, окружающая

среда, факторы, математика, развитие, поддержка.

Родительская поддержка как существенный фактор в развитии

математических способностей. Каждый человек владеет большим

потенциалом в определенных областях, но проблема заключается в том,

чтобы выявить и развить этот потенциал2. Выявление и развитие

талантливых детей является очень деликатным вопросом. В этот процесс

должны быть вовлечены родители, учителя и специалисты в области

работы с одаренными индивидуумами. Участников спросили, кто оказал

самое большее влияние на развитие у них склонности к математике и

наибольшую поддержку в работе над математическими способностями. Все

участники заявили, что в первую очередь на них повлияли и оказали

поддержку родители и учителя математики, и также отметили, что они

часто говорят с родителями, учителями и друзьями в целом об образовании

и о математике. Когда участников попросили подробно описать, как их

семьи способствовали развитию их математических способностей, они

ответили, что это была моральная поддержка, родители давали им советы,

предоставляли все необходимые материалы, пространство для обучения,

1Продолжение. Начало в предыдущем номере. 2Энгблада П. А. Одаренные дети и их обучение: развитие потенциала в интересах вцех

детей ("U-M-i" - Dissertion Information Service). Университет Мичигана: University

Microfilms International, 1987.

PEDAGOGIKA VA PSIXOLOGIYA, PEDAGOGIK INNOVATIKA

Page 10: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

10

достаточно времени, и их обучали математике с раннего возраста.

Участники также ответили, что их родители в какой-то мере выражали

счастье и удовлетворение их успехом, и это способствовало росту

мотивации участников. Все участники сообщили, что у них есть

долгосрочные цели в области образования, такие, как завершение обучения

на бакалавриате с высоким средним баллом, магистерское образование,

докторская степень, внесение вклада в науку в своей области. Эти цели,

безусловно, являются следствием соответствующих бесед с родителями и

учителями об образовании. Мотивация является ключевой движущей силой

в любой деятельности человека1. Без нее успех не будет достигнут либо он

будет минимальным. В этом разделе мы рассмотрим, кто и как

воодушевляет и мотивирует наших участников. Для получения

информации об этих факторах, мы задали участникам несколько вопросов.

Первый вопрос касается жизни в раннем детстве. Родителей попросили

пояснить, как они действовали, когда их дети часто задавали им

определенные вопросы, поскольку известно, что соответствующие реакции

могут внести свой вклад в развитие навыков мышления, стимулировать

любопытство и сформировать определенные отношения и ценности,

которые могут оказать огромное влияние на дальнейшее развитие. Все

родители терпеливо старались ответить на все вопросы участников. Более

того, своими ответами они пытались внести свой вклад в обогащение их

знаний и построить определенные отношения, ценности относительно

обучения. Некоторые родители пытались давать указания своим детям,

чтобы те нашли ответы самостоятельно. Это объяснялось следующим

образом: “Мы пытались ответить на его вопросы и более подробно

объяснить ему некоторые вещи, которые были связаны с этими

вопросами, и мы давали ему указание найти ответы в окружающей среде

или в книгах”, – сказал один отец. Многие родители не были

удовлетворены найденными ответами, но они пытались усилить детское

любопытство, использовать его, чтобы сформировать определенную точку

зрения по отношению к определенным вещам, и некоторые из них

поручали своим детям самостоятельно искать информацию, которая их

1Акбаров А. Коррекция ошибок студентов боснийского университета при письме на

втором языке. Časopis za Jezik i Književnost (Журнал лингвистики и литературоведения).

Боснийское филологическое общество Босния и Герцеговина, 2011. – С. 149-164.

Page 11: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

11

интересует. Разумеется, такой подход может способствовать развитию

математического дарования. Когда родителей просили объяснить, как они

поощряют своих детей на развитие их математических навыков, они

ответили аналогично. Восемь родителей пытались внушить определенные

взгляды и ценности своим детям. Эти взгляды формируются посредством

бесед, наград, различных видов поддержки, и т.д. Только один из

родителей сказал, что он не сделал ничего особенного в этом плане.

Родители объясняли своим детям, что любой успех требует множества

усилий и настойчивости. Этот подход способствовал росту внутренней

мотивации наших участников. Следующее высказывание одного родителя

представляет из себя хороший пример поддержки участников: “Я сказал

им: «То, что вам нужно, это личная борьба за себя, за жизнь, за

выживание, за родителей, за свою страну и за все на свете. Борьба в

школе, всякий раз, когда вы в нее входите. Хорошими оценками в школе вы

поможете всем». Они восприняли это всерьез, и потом они поняли, что

хотят заниматься математикой. Своим успехом они воодушевляли себя и

нас на дальнейшую поддержку”, – сказал отец двух братьев. Родители

помогали детям распознавать и развивать различные интересы, сильные

стороны и энергию в разных направлениях. Они пытаются исключить

возможность того, что в детях может развиваться ощущение неудачи и

чувство неполноценности. Родители стараются поддерживать их в любой

ситуации и при каждой возможности. Родители спросили, каковы были их

ожидания, когда речь шла об образовании их детей. Часть родителей (трое)

не ожидала многого в отношении результатов обучения от своих детей. В

основном они были сосредоточены на текущей ситуации, и полагали, что

самое важное для их детей было работать и учиться, а результаты этих

усилий придут позже. Вторая часть родителей (трое) ответила, что они не

ожидали такого блестящего успеха от своих детей. Один из них пояснил

следующее: “Наши ожидания были более скромными по сравнению с тем,

чего он в действительности достиг”, – сказал один отец. Двое родителей

заявили, что их ожидания соответствовали способностям их детей и один

родитель сообщил, что он возлагал большие надежды, и они, в целом,

оправдались. Родители, как правило, не имели слишком больших

ожиданий, которые дети не могли бы оправдать, и, в случае не достижения

успеха, могли привести к развитию у детей низкой самооценки, что могло

Page 12: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

12

снизить их мотивацию. Напротив, у некоторых родителей были

заниженные ожидания по сравнению с достигнутыми результатами. После

того, как ожидания были оправданы, родители выразили высокий уровень

удовлетворенности, в чем их дети находили дополнительный источник

энергии для новых успехов. Ожидания родителей были реалистичными и

стимулирующими, а сами родители были сосредоточены на текущей

работе, что было важно для детей, для обеспечения непрерывного процесса

успешного обучения и проявления упорства, и исходя из этого, разумеется,

были достигнуты высокие результаты. Таким образом, мы обнаружили, что

соответствующие ожидания оказывают позитивное влияние на развитие

математических способностей. Наши результаты схожи с результатами

исследований Цветкович-Лей и Секулич Мажурец (1998) о положительном

влиянии ожиданий родителей на развитие одаренных детей. Родителей

также попросили объяснить, как они поддерживали усилия своих детей.

Мы получили довольно схожие ответы. Родители уважают и ценят усилия

своих детей. Признательность выражалась в виде похвалы, различных

поощрений (подарки или торжества). Последний вопрос в этом разделе был

связан с чувствами родителей в моменты чрезвычайных успехов своих

детей. Ответы в этом случае были достаточно сбалансированными. Все

родители чувствовали себя счастливыми и гордыми, что

демонстрировалось разными способами (организация торжеств,

преподнесение подарков, семейные выезды и т.д.). Позитивная оценка

усилий детей и выражение родителями удовлетворенности их успехами,

разумеется, оказывали положительное влияние на будущую работу и

настойчивость наших участников. Родители всегда пытались действовать

мудро. Они прилагали усилия для того, чтобы их действия не оказывали

негативного влияния на мотивацию их детей. Родители постоянно

оказывали поддержку и выражали похвалу.

Контроль обучения одаренных студентов и совместная работа над

выполнением школьных заданий. Любая форма сотрудничества между

школами и родителями приносит положительные результаты в

академическом развитии и улучшении поведения детей. Мы попросили

родителей математически одаренных студентов объяснить, каким образом

они следят за обучением детей и консультируют их дома. На этот вопрос

родители ответили тремя способами. Четыре из них постоянно следили за

Page 13: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

13

обучением и контролировали обучение своих детей в домашних условиях.

Один родитель осуществлял это время от времени. Два родителя делали это

только в начальных классах, и один не следил за обучением дома. Отец

двух братьев сообщил, что он редко следит за обучением дома, а в школе

регулярно. В случае контроля обучения в школе родители ответили схожим

образом. Все родители осуществляли контроль обучения своих детей в

школе. Три родителя отметили, что было бы целесообразно осуществлять

контроль, но не в качестве аудитора или инспектора. Из указанных ответов

можно понять, что почти все родители очень продуманно осуществляли

контроль обучения своих детей в школе и дома. Они не пренебрегали

обучением своих детей как на дому, так и в школе. Они также не впали в

другую крайность и не контролировали все действия своих детей и тем

самым не ограничивали и не отнимали у них свободу. Они заботились об

обучении своих детей, но в то же время они предоставляли им много

свободы и право организовывать свое обучение наиболее подходящем для

них образом. Мы рассматриваем этот подход как один из самых важных

факторов, способствующих исключительному развитию наших участников.

Следующий вопрос, который мы рассматривали как очень важный и о

котором спросили родителей, относится к работе родителей с детьми дома.

Мы хотели бы знать, помогали ли родители детям в обучении дома в целом

и оказывали ли они им особую помощь в математике. Кроме того, если они

оказывали такую помощь, мы попросили их объяснить, как они это делали.

Ответы были весьма различными. Три родителя ответили, что они не

помогали своим детям учиться дома. Они сказали, что в этом не было

необходимости, потому что их дети всегда были успешными в школе. Отец

двух наших участников заявил, что их мать просматривала тетради только

в начальных классах, а один из родителей сказал, что его сын, как правило,

учился без помощи родителей. Вторая часть родителей (пять) ответили, что

они помогали своим детям в математике и других школьных предметах.

Когда их спросили, как они помогали детям, ответы носили смешанный

характер. Некоторые из них помогали детям только в младших классах,

некоторые направляли детей на определенные источники, а некоторые

родители обучали своих детей математическим задачам. Так, пять

родителей непосредственно помогают своим детям учиться дома, а три или

четыре из них считают, что в этом нет необходимости. Родителей

Page 14: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

14

спросили, обучают ли участники других студентов математике на дому.

Все родители ответили на этот вопрос положительно. Двое из них

отметили, что это было в порядке вещей и родители трех участников

сказали, что это случалось редко. На основе этих ответов мы можем

предположить, что обучение других детей способствовало развитию

математических навыков наших участников.

Соответствующий мониторинг обучения ребенка в школе и дома (не в

качестве авторитарного контроля), а также соответствующая помощь

родителей в обучении оказывают положительное влияние на развитие

математических способностей.

Талант и свобода. Родителям задали несколько вопросов для того,

чтобы получить информацию о наличии свободы в развитии участников

исследования. Мы хотели исследовать взаимосвязь между свободой и

независимостью в развитии математических способностей. Мы спросили

родителей о свободе выбора учебных материалов, методов обучения и

планирования времени для обучения и досуга.

Что касается первого вопроса, все родители сказали, что они не

вмешивались в выбор предметов обучения или содержания обучения.

Методы обучения также не были навязаны со стороны родителей. Только

два родителя указали, что они иногда предлагали некоторые вещи,

связанные со стратегией обучения (График № 3). В вопросе о свободе

выбора времени для обучения и игр, один родитель сказал, что в младших

классах он планировал время для своего сына, но позже он этого не делал.

Другой родитель сказал, что он работает с ребенком для того, чтобы

развивать рабочие привычки и его сын не может играть, когда он хочет.

Остальные родители (семь, в том числе отец двух братьев) сказали, что они

либеральны и дают детям право выбора времени для игр и обучения

(График № 3).

Из ответов видно, что наши участники имеют высокий уровень

свободы, когда дело доходит до выбора содержания обучения, методов

обучения и планирования времени, и это оказывает положительное влияние

на развитие математических способностей. Эта свобода предоставила им

независимость и возможность для творчества, но, как известно, без

свободы не может быть творчества. Таким образом, можно сделать вывод,

Page 15: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

15

что для исключительного развития математических навыков необходима

свобода.

Мы спросили родителей, дразнили ли их детей обидными

прозвищами или подвергались ли они клеймению в связи с их

выдающимися успехами. Шесть родителей ответили на этот вопрос

отрицательно (в том числе отец двух братьев), или им не известно,

дразнили ли их детей в связи с выдающимися успехами в школе, и три

родителя ответили утвердительно, и подтвердили наличие негативных

прозвищ (График № 3). Эту проблему родители решали посредством

разъяснений, что другие дети только завидуют им из-за их

исключительного успеха, и советовали не обращать внимание на такие

провокации. Одна мать объяснила нам следующее: “Мы пытались

подчеркнуть, что эти прозвища придумывают завистливые люди, то есть

те, кто завидует успеху других, и что провокации служат им оправданием

для их неудач”. Хотя оба ответа не являются лучшими (поскольку

убежденность талантливых детей в том, что другие завидуют им и имеют

негативное мнение о них, может вызвать трудности в плане общения), они

внесли свой вклад в смягчение последствий для наших участников.

Мы пришли к выводу, что свобода наших участников не была

нарушена в аспекте использования обидных прозвищ и клеймении.

Соответствующее разговоры являются одним из способов устранения

последствий реакции на прозвища.

График № 3

Положительный

ответ

Отрицательный

ответ

Право

выбора:

Содержание

обучения

Право

выбора:

Методы

обучения

Право

выбора:

Время

обучения

Негативные

прозвища

Page 16: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

16

Реакция родителей на ошибки детей. Родители по-разному

относятся к ошибкам своих детей, что также зависит от типа ошибки

(Акбаров, 2011). Реакция родителей на ошибки или неудачи может иметь

негативные последствия и может быть принята в качестве урока на

будущее. Например, физическое наказание может иметь только негативные

последствия и не может иметь положительных результатов1, в то время как

уместная беседа с детьми и извлечение уроков из ошибок может оказать

положительное влияние на детей с эмоциональной точки зрения и точки

зрения приобретения опыта. Иногда понимание родителей и адекватное

объяснение ошибок способствует пониманию ребенком допущенной

ошибки, и в будущем он/она будет более осведомлен, если столкнется с

похожими проблемами. Для того, чтобы получить информацию о том, как

родители ведут себя с участниками, когда происходят какие-то ошибки или

неудачи, мы задали им несколько вопросов. Первый вопрос был: Как вы

обычно ведете себя с ребенком, когда он/она отказывается выполнять ваши

указания? Шесть родителей сказали, что такие ситуации редки. Ответ

одного из родителей был: “Я не помню, чтобы они отказались выполнять

мои указания, но если что-то было трудно сделать, мы находили

взаимоприемлемый компромисс”. Один из родителей сказал, что такое

поведение не является редкостью. Он пояснил, что в таких ситуациях он

пытается спокойно поговорить с ребенком.

Родители, которые сказали, что у них редко случались ситуации,

когда их дети отказывались выполнять указания, они всегда спокойно

относились к этой проблеме, и никогда не пытались решить проблему

авторитарным способом. Родители разговаривали с детьми рационально и

приемлемым способом попытались устранить такое поведение. Они не

проявляли агрессию, гнев, и не связывали их таланты с асоциальным

поведением.

Мы можем сделать вывод, что поиск компромисса, понимания и

соответствующие беседы эффективны в решении проблемы отказа от

выполнения указаний со стороны математически одаренных детей, и что

эти стратегии оказывают положительное влияние на их развитие.

Следующий вопрос, который был задан родителям, касается

словесной критики наших участников. Ответы родителей могут быть

разделены на три категории. Пятеро из родителей сказали, что они редко 1Пехар-Звачко Л. Oduzeto djetinstvo. Зеница: Dom štampe, 2000.

Page 17: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

17

критикуют своих детей. Один из родителей сообщил, что он никогда не

критиковал своего ребенка. Родители трех наших участников отметили, что

они часто критикуют своих детей, и некоторые из них ответили

следующим образом: “Мы критиковали его, всякий раз, когда возникала

такая возможность. Я часто критиковал их, всякий раз, когда у меня была

возможность сделать это”.

Основываясь на эмпирические данные, мы видим, что родители

никогда не реагировали на действия детей, которыми они не были

удовлетворены, при помощи наказаний. Родители пытались повлиять на

успехи и поведение детей посредством разговоров. Эти стратегии были

очень эффективны в развитии математических способностей.

Вывод. Все математически одаренные участники родились, росли и

воспитывались в городских районах. Таким образом, можно сказать, что

дети в городских районах имеют более благоприятные условия,

способствующие развитию математического дарования. Наши участники

воспитывались в небольших семьях. Эти данные позволяют сделать вывод,

что семьи меньшего размера больше способствуют развитию

математического дарования, и большинство математически одаренных

детей являются первенцами. Родители наших участников, в большинстве

случаев высоко образованы. Эти данные относятся к обоим родителям.

Большинство родителей получили образование в области естественных

наук. Кроме этого, все участники происходят из семей с высоким

экономическим статусом. Все эти факторы оказали влияние на развитие их

математического таланта. Участников в основном поддерживали родители

и учителя. Кроме того, они получили поддержку друзей. Они часто

говорили с родителями о своей карьере. Родители давали советы, оберегали

их и обеспечивали всеми необходимыми учебными материалами и

условиями обучения. В младших классах родители обучали их

математическим навыкам. Поддержка родителей также проявлялась через

руководство, беседы, мотивирование, выражение счастья и

признательность за успех. Большинство родителей обеспечивали

достаточное пространство для обучения и соблюдали почти все остальные

требования, чтобы участники могли эффективно учиться. Мы полагаем, что

хорошие условия для обучения являются важным фактором,

способствующим заметному развитию математического таланта. Когда

участники демонстрировали признаки любопытства, родители одобряли и

Page 18: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

18

поддерживали их, и не пытались их игнорировать. Родители иногда

направляли участников на поиск конкретных ответов в окружающей среде

или в книгах. Родители формировали позитивное отношение к науке,

обучению и работе в целом. Они убеждали участников разными способами

в том, что заниматься наукой очень важно. Они объясняли им, что успеха

невозможно достичь без упорства и трудолюбия. Ожидания родителей

оказывали положительное влияние на развитие математического таланта

наших участников. Их ожидания не были слишком высоки и недостижимы

для участников, они были оптимальными и мотивирующими. Если

участники оправдывали ожидания, родители выражали признательность,

она воодушевляла участников на дальнейшие достижения. Некоторые

родители не задумывались о своих ожиданиях, но они были сосредоточены

на текущих обязательствах и были убеждены, что усердный труд и

упорство приведут к успеху. Все эти подходы способствовали росту

интереса и достижению успехов в математике. Все родители следили за

обучением своих детей в школе. Часть родителей отметила, что более

целесообразно наблюдение, а не строгий авторитарный контроль. Эти

данные позволяют сделать вывод, что соответствующий мониторинг

работы и достижений математически одаренных студентов оказывает

положительное влияние на их дальнейшее развитие. В отношении ошибок

или неудач, большинство родителей в достаточной мере обсуждали с

детьми их ошибки, анализировали их и предугадывали их последствия.

Поскольку имели место обсуждения и консультации в случае ошибок

участников, мы делаем вывод, что данный подход был эффективным в

процессе развития математического дарования наших участников.

Родители не ограничивали участников в выборе содержания обучения.

Только два родителя давали советы относительно методов обучения.

Участники были свободны в выборе предметов, материалов, методов и

времени для обучения и эта свобода проявила себя как позитивный фактор

для развития математического таланта. Все участники выполняли роль

инструкторов для других детей и это способствовало развитию их

математических способностей. Проблемы с негативными прозвищами

решались родителями посредством соответствующих бесед и наставлений.

Page 19: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

19

ДИДАКТИЧЕСКИЕ ТРЕБОВАНИЯ К ОБНОВЛЕНИЮ

СОДЕРЖАНИЯ ОБРАЗОВАНИЯ НАЧАЛЬНОЙ ШКОЛЫ

Ачилова Н. К. (Туркменского ГПИ

им. С. Сейди, Туркменистан)

Abstract

This article describes the didactic requirements for renewal of curricula,

programs and textbooks for primary schools. It offers important and mandatory

requirements for the selection of subjects and their content in the preparation of

modern curricula, programs and textbooks.

Резюме

Maqolada boshlang‘ich maktablarning o‘quv rejalari, dastur va

darsliklarini yangilashga qo‘yiladigan didaktik talablar berilgan. Zamonaviy

o‘quv rejalari, dastur va darsliklarni tuzishda fanlarni va ularning mazmunini

tanlashga qo‘yiladigan eng muhim va majburiy talablar tavsiya etilgan.

Основные понятия: учебный план, учебная программа, современный

учебник, демократизация и гуманитаризация образования, личностно-

ориентированный подход обучения.

Содержание образования является важной проблемой в контексте

совершенствования школьного образования в целом. Как известно,

содержание образования прежде всего отражается в учебном плане,

программе и учебнике. При создании учебных планов и программ

приходится сталкиваться с рядом противоречивых требований. Например,

достижение научности материала при сохранении его доступности,

необходимости расширения состава образования при ограниченности

времени обучения, сохранение стабильности и, вместе с тем, постоянный

учет изменений, которые происходят в связи с научно-техническим

прогрессом и требованиями общества к образованию. Поэтому, по нашему

мнению, достичь оптимальности в построении учебных планов и программ

практически невозможно. С нашей точки зрения, особую важность

приобретает знание и учет составителями программ и учебников самых

важных и обязательных требований в отборе предметов и их содержании

по классам. К ним мы относим, прежде всего, разделение в учебных планах

двух компонентов: государственного и школьного.

Государственный компонент обеспечивает социально необходимый

для каждого человека объем и уровень знаний, умений и навыков.

В начальной школе – это овладение родным языком,

математическими знаниями и умениями, эстетическими предметами,

Page 20: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

20

трудовым обучением и физической культурой. Примерное соотношение:

гуманитарный блок – 40-46%, природно-математический – 30-35%,

эстетический – 7-11%, оздоровительно-трудовой – 16-22%. Такое

соотношение практически существует в большинстве развитых стран мира.

Очень важно обеспечить в начальных классах именно общую

гуманитарную подготовку. Поэтому одной из определяющих целей

начальной школы является введение ребенка в мир духовной культуры

народа, в предметную и социальную среду общества. Чтобы осваивать этот

мир, младший школьник должен хорошо овладеть разными способами

коммуникации: речью, изобразительными средствами, моделированием, то

есть пользоваться знаковыми системами, передающими информацию,

позволяющими ориентироваться в окружающем мире и реализовать свои

познавательные возможности.

Для вступления в многообразные отношения, которые по мере

развития общества усложняются во всех странах, человеку необходима

фундаментальная отработка тех умений и навыков, которые считаются

общеучебными. Общеучебные умения и навыки многофункциональны, так

как они являются объектом усвоения и средством обучения, воспитания и

формирования личности. К ним мы относим организационные, логико-

речевые, познавательные, контрольно-оценочные. Например, по родному

языку это умение осмысленно и быстро читать, умение слушать и

воспринимать чужую речь, спрашивать и отвечать, высказываться в

определенной логической последовательности, грамотно писать, выявлять

умения читательской самостоятельности. Придавая большое значение этим

умениям, составляющим ядро функциональной грамотности человека,

нужно значительно усовершенствовать программы всех предметов,

обеспечивающих речевое развитие младших школьников. Школьный

компонент должен включать предметы на выбор, индивидуальные и

групповые занятия. Этот резерв времени, по нашему мнению, в начальной

школе может составлять до 20% учебного времени и предоставлять школе

возможность наилучшим образом реализовать региональные особенности и

условия, в которых работает школа, а также более углубленно изучать

предметы по желанию детей.

Учебные планы должны быть вариативны, вариативность должна

обеспечиваться на основе базового плана с учетом максимально возможной

учебной нагрузки. Выбор учебных планов и программ – это шаг к реальной

демократизации образования. Особое значение в содержании начального

Page 21: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

21

образования мы отводим национальному компоненту, использованию

принципов народности, связи школы с духовной и материальной культурой

народа. В настоящее время возникают попытки создания авторских

программ и учебников, поэтому особенно важно учесть те требования,

которые обусловлены переменами в теоретико-методологическом

обосновании национальной системы образования.

Все эти функции содержания начального обучения в программе

должны быть представлены полно и конкретно. Под полным мы понимаем

включение в программу всех необходимых элементов содержания: знаний,

умений, способов действий, опыта творческой деятельности.

Конкретность программы предполагает отражение содержания

образования в единстве с процессом обучения, то есть выделение в кратком

виде последовательности усвоения ведущих видов деятельности по

предмету.

Объяснительная записка должна служить научным обоснованием

текста программы, раскрывать цели и задачи усвоения данного предмета,

его роль в учебном плане всей начальной школы, кратко охарактеризовать

состав содержания этого предмета и принципы организации его усвоения:

разъяснение того нового, что вносится в данную программу по сравнению с

предыдущими.

Очень ответственным делом является формулировка целей учебного

предмета. Необходимо достичь того, чтобы цели были сформулированы

четко и всесторонне. В первую очередь должны быть указаны цели,

вытекающие из функции учебного предмета, и его роли как части того или

иного цикла. Например, в начале необходимо указать цели математической

подготовки как части цикла. Это, безусловно, повышает целостность

обучения и раскрывает учителю перспективу предмета с точки зрения

преемственности. После целей, отражающих специфику предмета,

желательно указывать воспитывающие и развивающие цели предмета. К

сожалению, в проанализированных программах эти цели недостаточно

раскрыты и не отражают специфику предмета.

Нам кажется, что учитель должен указывать в программе принцип

выбора того или иного материала. Например, исходя из практических

потребностей и учитывая задачи развития речевых способностей, знания о

языке отбираются в соответствии с их значимостью для овладения

речевыми умениями, то есть функция предмета, выраженная в целях,

определяет отбор основного содержания.

Page 22: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

22

В объяснительной записке желательно указать, какой материал

учитель может изменять в учебном процессе. Например, указать

варьирование времени на изучение той или иной темы, дать

дополнительные указания для пользования программой в тех или иных

диалектных условиях, а по природоведению – возможности вариативного

изменения содержания в зависимости от географических и экономических

регионов страны.

Поскольку каждый предмет выполняет в учебном плане

специфическую функцию, в тексте программы нужно обязательно

подчеркнуть самое основное – то, что затем должно контролироваться.

В связи с этим нужно отметить и несовершенство контролирующих

функций в действующих программах. Не все цели и, соответственно,

задачи обучения внесены в контроль. Современное состояние программ не

позволяет осуществлять текущий и итоговый контроль. Считаем

необходимым акцентировать внимание на том новом материале, который

добавляется в требованиях к усвоению в каждом классе. А также в

объяснительной записке на основе дифференцированного подхода

необходимо указать объект контроля, виды деятельности и показатели.

Учебник пишется в строгом соответствии с программой, поэтому в

нем должны найти отражение все цели обучения по данному предмету. Это

очень важно, потому что хороший учебник – самый надежный путь

внедрения достижений педагогической науки, он делает обучение менее

зависимым от профессиональных способностей учителя.

В ходе начинающейся радикальной переработки содержания

учебников для начальной школы нужно глубоко осознать всю новизну

перестройки и совокупность научных требований к учебникам1.

Современный учебник должен удовлетворять таким дидактико-

методологическим требованиям как:

­ представлять научно достоверные знания в соответствии с

современным уровнем развития науки и общества;

­ развивать мышление учащихся, формировать основные

общеучебные умения;

­ способствовать возникновению и развитию положительного

отношения к изучаемому;

1Леднев В. А. Содержание образования: сущность, структура, перспективы. – Москва:

Высшая школа, 1991. – С. 223.

Page 23: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

23

­ обеспечить подготовку к самообразованию;

­ соответствовать возрастным особенностям, как по содержанию, так

и по используемым языковым средствам, приемам эмоционального

воздействия;

­ иметь четкое структурное членение, графическое и цветовое

выделение выводов, важнейших положений, ключевых понятий;

­ содержать достаточное количество удобно расположенных и

связанных с основными мыслями текста иллюстраций, облегчающих

восприятие, понимание и запоминание учебного материала;

­ содержать необходимое количество повторений, связок с ранее

изученным материалом по данному предмету и включать в себя

внутрипредметные и межпредметные связи;

­ обязательно включать в себя задания, стимулирующие развитие

самостоятельности, творческого подхода к поиску средств и методов

решения поставленных проблем;

­ иметь продуманное соотношение объема текста и внетекстовых

компонентов;

­ с полиграфической точки зрения нужно, чтобы все учебники для

начальной школы были одинакового формата, имели тонкий переплет с

полиэфирным покрытием, прочную брошюровку, четкие шрифты,

использовали 4 краски, реалистическое изображение рисунков с четкой,

выразительной прорисовкой деталей и т.д.

Главные функции начального звена – содержательная и

процессуальная подготовка к дальнейшему успешному обучению на

качественно новом уровне. Особенность – усиленное внимание к уровню

усвоения и формирования, который бы в совокупности обеспечивал

полноту знаний, прочность, осознанность, гибкость. Следовательно, нужно

целенаправленно обеспечивать в учебниках сочетание разных видов

упражнений и заданий, сочетание, которое удовлетворяет следующим двум

требованиям:

­ соответствует логике процесса усвоения знаний и формированию

умений: целенаправленно обеспечивает формирование всех качеств знаний.

­ обеспечивает процесс формирования у детей сложных

комплексных умений, что является вторым направлением в

конструировании методического аппарата учебников.

Page 24: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

24

Очень важно продумать, как полнее и последовательнее реализовать в

учебниках программу общеучебных умений и навыков: планирование,

умение задавать вопросы, умение слушать, выделять главное, обучение

способам проверки и самопроверки, умение действовать по аналогии,

самостоятельно делать выводы, обобщать на тематическом уровне,

пользоваться памятками, алгоритмами1.

К настоящему времени школьный учебник был ориентирован в

основном на информационную и отражательную функции, которые

закрепляли модель обучения: учитель передает знания, а ученик берет

готовое, овладевая ими на уровне усвоения – присвоения. Однако

демократизация и гуманитаризация образования требуют «личностно-

ориентированной модели учебного процесса». А это – антипод

традиционным педагогическим системам, рассчитанным на хороших

исполнителей, а не на сотрудничество всех участников учебного процесса2.

В связи с этим, составители современных учебников должны включать

задания, которые бы обеспечивали мотивационную и развивающую

функции учебников. Это требует разнообразия приемов, их воплощения в

зависимости от специфики содержания и возраста учащихся.

Личностно-ориентированная модель обучения обуславливает

определяющую роль диалогической системы для реализации

гуманистических основ, а также роль сотрудничества, а в некоторой мере и

соперничества. Поэтому в учебниках должны предусматриваться задания

для групповой, фронтальной и индивидуальной работы. Особенно важным,

по нашему мнению, является включение заданий на выбор, а также

материалов обязательных и необязательных. Все это усиливает

мотивационную функцию учебников.

Наиболее актуальной и сложной проблемой является содержание

образования, проблема критериев отбора учебного материала и его

дидактической организации: как согласовать соответствие учебников

основным целям изучения предмета? Как обеспечить доступность и

одновременно высокую информированность содержания, возможность его

использования детьми с разным уровнем развития? Как достигнуть

1Гельфман Э. Г., Холодная М. А. Психодидактика школьного учебника. Интеллектуаль-

ные воспитание учащихся. – Санкт-Петербург: Питер, 2006. – С. 57. 2Землянская Е. Н. Обучение в сотрудничестве // Учитель. – Москва, 2007. – № 3.

– С. 35-37.

Page 25: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

25

последовательности заданий в границах тем учебников и между классами?

Как сохранить систематичность, конкретность и меру, как отобрать и

показать различия точек зрения на одно и то же явление, событие?

Все эти вопросы имеют первоочередное значение в

совершенствовании учебников для начальной школы. Безусловным

признаком современного учебника является возможность его

использования для дифференцированного обучения. Для этого в учебниках

должны быть задания различного уровня сложности, ведь это основной

путь дифференциации в условиях массовой школы.

Современный учебник должен иметь выразительные признаки

определенных педагогических технологий. Для массовой школы это

должен быть доступный материал, для молодого учителя – образец

технологии педагогического руководства деятельностью учеников, чтобы,

пересматривая содержание учебника, учитель сумел увидеть будущий

сценарий организации учебной деятельности, то есть урока. Это будет

толчком к тому, чтобы уроки сохранились как развернутая учебная

деятельность, как поиск решения определенной учебной задачи. А для

ученика – это некое средство самостоятельного обучения, иными словами,

хороший учебник своим содержанием и формой может научить ребенка

даже без учителя, начиная с 2-3 класса, когда уровень знаний высокий.

Для этого структура учебника, его полиграфическое исполнение

должны давать четкое представление, чему и как нужно учиться по этому

учебнику, включать схемы, объяснения способов действий и др.

Этот подход может быть воспринят и как попытка сдержать

творчество учителя и создавать учебники типа самоучителя. Однако, если

речь идет об учебниках нового поколения, то, по нашему мнению,

технологичность моделей обучения в учебнике позволяет обеспечить его

опережающую роль по отношению к массовой практике. Ведь по замыслу

новые учебники должны синтезировать достижения педагогической науки

и авторские находки.

В качестве наиболее важных ученые выделили следующие

направления:

Мотивационное. Употребление в тексте различных средств

поощрения и поддержки самостоятельной работы, включение заданий на

выбор и самооценку, групповую и научную работу.

Page 26: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

26

Процессуальное. Умение автора спроектировать в тексте, заданиях,

схемах, памятках развернутый процесс самообучения: учить ученика

ставить и осознавать цель (что я делаю, для чего, с какой целью?), какие

есть способы выполнения этой работы, какие из них лучше для данного

задания, прогнозирование, обязательное понимание качества своей работы

(самооценка, самоанализ)1. Если учебник время от времени дает

возможность ребенку осознанно пройти через все эти звенья

самостоятельного обучения, то постепенно создается в его сознании

установка на самоорганизацию интеллектуальной работы, то есть ее

планирование, рациональное выполнение и самоконтроль.

И, наконец, третье направление. Это система заданий, которые учат

детей осознавать способы познания, мышления, то есть «мыслить над

мыслью»2. Сначала это происходит длительное время на уровне овладения

мыслительными операциями, то есть «азбука мышления» – анализ,

сравнение, обобщение, доказательство и др. А потом предусматривается

включение и выполнение на разном уровне сложности заданий на перенос

знаний и способностей действий в новую ситуацию. Именно «перенос»

является наиболее важным критерием сформированности умений, способов

действий.

Таким образом, современный учебник должен готовить ученика к

самообразованию. Одновременно он уже не является единственным

носителем учебной информации, то есть в содержании учебника ученик

должен находить ориентиры для дальнейшей работы в зависимости от

своих познавательных потребностей. Поэтому так важно, чтобы для

перспектив развития начальной школы в нашей стране постепенно начали

создаваться альтернативные учебники, учебные пособия и дидактические

материалы. Когда создается такой своеобразный рынок печатной

продукции для начального звена, станет реальной возможность

самостоятельности и творчества в создании новых типов школ.

1Зайцев В. Н. Практическая дидактика. – Москва: Народное образование, 2000. – С. 201. 2Сухомлинский В. А. Сердце отдаю детям. – Киев: Радянська школа, 1973. – Т. 1.

– С. 558.

Page 27: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

27

ГЕНДЕРНЫЕ ПРЕДСТАВЛЕНИЯ МОЛОДЕЖИ ОБ

АДАПТАЦИИ В БРАКЕ

Гафарова И. Г. (ТГПУ)

Abstract

This article presents the results of research on the perceptions of young

people about building a family.

Rezume

Maqolada yoshlarning oila qurish tо‘g‘risidagi tasavvurlarini ilmiy

о‘rganishga qaratilgan tadqiqot natijalari taqdim etilgan.

Основные понятия: брак, семья, супружеские взаимоотношения,

стабильность семьи, адаптация в браке.

Проблеме воспитания молодежи в Узбекистане уделяется огромное

внимание, доказательством этому является ряд нормативных документов и

трудов Президента Республики Узбекистан И. А. Каримова. В своих трудах

он говорит: «Мы ставим цель перед собой создать необходимые

возможности и условия для того, что бы наши дети росли не только

физически развитыми и духовно здоровыми, но и всесторонне гармонично

развитыми людьми, обладающими самыми современными

интеллектуальными знаниями, людьми в полной мере охватывающими

требования XXI века, в котором им предстоит жить и трудиться».1

Стабильная благополучная семья может функционировать только при

определенной подготовке молодых людей к совместной семейной жизни.

Молодые браки характеризуются первоначальным вхождением в мир друг

друга, распределением труда и обязанностей в семье, решение жилищных,

финансовых и связанных с ведением общего хозяйства и быта проблем,

вхождением в роли мужа и жены, деформированием личности, процессом

приобретения жизненного опыта, взросления и возмужания. Этот период

брачной жизни является самым трудным и опасным с точки зрения

стабильности семьи.2

Цель исследования заключалась в выявлении современных

представлений молодежи о супружеских взаимоотношениях, приоритетных

семейных ценностей в гендерном аспекте.

Некоторые исследователи выделяют первичную и вторичную

(негативную) адаптацию, соответственно, по первым двум стадиям жизни

1Каримов И. А. Мечта о совершенном поколении. – Ташкент: Шарқ, 1999. – С. 97. 2Психология счастливой жизни: http://psycabi.net/semejnaya-psikhologiya

Page 28: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

28

семьи: по совсем молодому и просто молодому бракам (Ковалев С. В.,

1988)1.

Первичная адаптация супругов осуществляется в двух основных

видах их соотношений: ролевых и межличностных. Базовым для ролевых

отношений выступает представление о целях супружеского союза

(скрытых для сознания), в которых выражается мотивация супругов. Общая

мотивация семейного союза включает в себя четыре ведущих мотива:

хозяйственно-бытовой, нравственно-психологический, семейно-

родительский и интимно-личностный.2

Можно вступать в брак, в основном ориентируясь на него

преимущественно как на хозяйственно-бытовой союз, искренне считая, что

главное в семье — это хорошо налаженный быт и домоводство; как на союз

нравственно-психологический — желая найти верного друга и спутника

вашей жизни, хорошо понимающего именно вас; как на союз семейно-

родительский, исходя из того, что главная функция семьи есть рождение и

воспитание детей, или как на союз интимно-личностный — стремясь найти

желанного и любимого партнера по любви3.

В исследовании было использовано несколько методик, но я хочу

остановиться на результатах двух методик данного исследования: Тест

«распределение ролей в семье» и ЛСД (личностно семантический

дифференциал). И в сравнительно психологическом анализе показать

различия в гендерных представлениях о браке среди молодежи.

Тестирование ярко демонстрирует стереотипное разделение ролей в

семье, которое даже не нуждается в комментариях. Графическое

изображение показывает только одну точку соприкосновения в

тестировании – «материальное обеспечение семьи». Здесь мнение и

девушек и юношей совпадает, но в данном случае это может порождать

конфликт. Получается так, что те и другие считают, что и мужчина и

женщина должны одинаково обеспечивать семью материально. При

стереотипном разделении ролей одинаково обеспечивать семью

материально не реально.

Вывод по результатам данной методики:

– явно проявляется перспектива построения традиционной семьи.

1Ковалев С. В. Психология современной семьи. – Москва: Просвещение, 1988. – С. 112. 2Пейдж С. Супружеская жизнь: путь к гармонии. – Москва: Мирт, 1995. – С. 217. 3Обозова А. Н., Штильбанс В. И. Аксиомы супружества (Психология супружеских

отношений). – Санкт-Петербург: Питер, 2004. – С. 75.

Page 29: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

29

График №1

На графике 2 представлены результаты исследования по трем шкалам

(«хорошо зарабатывает», «верный муж/жена», «любит детей»). Сразу

хочется отметить единство мнения по третьей шкале «любит детей» - и

девушки и юноши, как в реальном так и в идеальном представлении о себе,

отмечают данное качество на 100%. И дело тут даже не в менталитете, это

просто нормально для здравомыслящего человека получившего

нормальное воспитание.

График №2

Но вот тема бюджета, финансового обеспечения семьи (первая шкала

по методике ЛСД и вторая шкала по методике «Распределение ролей в

семье») показательно отличаются. Получается так, что сталкиваются

традиционные взгляды с современными представлениями о финансовой

80

60

8070

60

30

7060 60

40 40

7060

40

во

спи

тан

ие

дет

ей

мат

ери

альн

ое

об

есп

ечен

ие

сем

ьи

эмо

ци

он

альн

ый

кли

мат

в с

емье

ор

ган

иза

ци

я

раз

влеч

ени

й

ро

ль

хо

зяи

на/

хо

зяй

ки

сексу

альн

ый

пар

тнер

ор

ган

иза

ци

я

сем

ейн

ой

суб

культу

ры

1 2 3 4 5 6 7

Девушки % Юноши %

21

86

18

9779 80 81 76

100 100 100 100

% % % %

Я-реал Я-идеал Я-реал Я-идеал

девушки юноши

1 Хорошо зарабатывает 2 Верный муж/жена 3 Любит детей

Page 30: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

30

независимости супругов. Если мы, говорим о традиционных

представлениях, кто должен материально обеспечивать семью – это

мужчина. А женщина по традиционным представлениям, если

зарабатывает, должна зарабатывать немного меньше денег. Так мужчина по

природе будет себя чувствовать самодостаточным. И вот, по результатам

теста «Распределение ролей в семье» мы можем сказать, что наши

испытуемые претендуют на равноправие в материальном обеспечении

семьи, то есть проявление гендерного равноправия. А результаты по

методике ЛСД говорят об обратном – традиционные представления о

материальном обеспечении остаются в силе. Хотя обе группы испытуемых,

судя по результатам данной шкалы, не удовлетворены своим финансовым

положением.

Следовательно, чтобы семья была благополучной, эти представления

должны либо быть совместными, либо стать таковыми, чтобы поведение

одного супруга в его семейной роли не противоречило представлениям

другого супруга, и наоборот1.

Если один супруг считает главной одну из них, а другой — другую (а

домашние, вообще, третью), конфликты в семье неизбежны, особенно в

острые, переломные, кризисные периоды семейной жизни, когда

обнажаются главные бессознательные, истинные мотивы.2

На основании результатов данного исследования можно сделать

следующие выводы:

- девушки видят свою адаптацию в браке как самоутверждение,

борьба за власть, что больше соответствует построению семьи нуклеарного

типа;

- юноши видят свою адаптацию в браке в равном взаимодействии,

гармонии, что больше соответствует построению семьи эгалитарного типа;

- при отсутствии работы над своими представлениями, развития

эмпатии, толерантности возможно возникновение традиционной семьи по

подобию родительской.

Другими словами, гендерно-согласительное общение начинается с

преобразования себя, с разрешения в первую очередь своих внутренних

1Куц В. А. Социально-психологические различия между мужчинами и женщинами в цен-

ностно-мотивационных аспектах становления брачных отношений: дис. ... канд. психол.

наук. – Ленинград, 1978. – С. 42. 2Олейник Ю. Н. Исследование уровней совместимости в молодой семье // Психологичес-

кий журнал, 1986. – Т. 7. – № 2. – С 59-67. www.referater.ru

Page 31: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

31

конфликтов и противоречий. Самонастрой на позитивное поведение имеет

основополагающее значение при налаживании контактов с

противоположным полом.

TA’LIM JARAYONIDA INTERFAOL О‘QITISH METODLARI VA

TEXNOLOGIYALARINING TUTGAN О‘RNI

Ibragimova G. N. (TDPU)

Abstract

In article the role of interactive educational technologies in developing of

creative activity of students are considered. Pedagogical and psychological tasks,

which should be solved in the process of creative thinking based on educational

technology are denoted

Резюме

В статье освещена роль интерактивных образовательных технологий

в развитии творческого мышления студентов. Обозначены психолого-

педагогические задачи, решаемые в процессе развития творческого

мышления на основе образовательных технологий.

Tayanch tushunchalar: interfaol texnologiyalar, ta’lim jarayoni, bilim,

kо‘nikma, malaka, shakllantirish, mustaqil о‘rganish, ijodiy faoliyat.

Ma’lumki, fan va texnika jadal sur’atlar bilan rivojlanayotgan bugungi

kunda kо‘plab ilmiy bilimlar, tushuncha va tasavvurlar hajmi keskin ortib

bormoqda. Bu bir tomondan, fan-texnikaning yangi soha va bо‘limlarining

taraqqiy etishi tufayli uning differensiallashuvini ta’minlayotgan bо‘lsa, ikkinchi

tomondan, fanlar orasida integratsiya jarayonini vujudga keltirmoqda.

Bunday sharoitda yuqori malakali pedagoglarga qo‘yilgan talablar ortib

borib, barkamol avlodni asrlar davomida shakllanib kelgan umuminsoniy va

milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalash layoqatiga ega, fanning fundamental

asoslarini, pedagogika va psixologiya metodlarini mukammal egallagan, kasbiy

tayyorgarligi yuksak darajada bо‘lgan hamda zamonaviy pedagogik va axborot

texnologiyalarini amaliyotda qо‘llash kо‘nikma va malakasiga ega ijodkor

pedagoglarni tayyorlash talab etiladi1.

Zamonaviy axborot texnologiyalarini о‘quv jarayonida qо‘llash oliy ta’lim

tizimining tobora rivojlanib borayotgan muhim tendensiyalaridan biri

1Бегимқулов У. Ш. Педагогик таълим жараёнларини ахборотлаштиришни ташкил этиш

ва бошқариш назарияси ва амалиёти: пед. фан. док. ... дисс. – Тошкент, 2007. – Б. 3.

Page 32: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

32

hisoblanadi. Axborot texnologiyalarining rivojlanish darajasi, zamonaviy ta’lim

konsepsiyasi talabalarning uzluksiz tarzda mustaqil bilim olishlarini ta’minlash

mazkur texnologiyalarni takomillashtirishni talab qilmoqda. Zamonaviy axborot

texnologiyalarini ta’lim jarayonida qо‘llash uchun, birinchi navbatda, ulardan

eng samaralilarini tanlash talab etiladi.

Bugungi kunda talabalarni о‘quv jarayonining markaziga joylashtirish,

ularni shunchaki tinglovchidan faol subyektga aylantirishga qaratilgan о‘qitish

konsepsiyasi ilgari surilmoqda. Shu maqsadga erishish uchun о‘quv

dasturlarining mazmuni va о‘qitish texnologiyalari muntazam yangilanmoqda.

Kuzatishlarimiz shuni kо‘rsatadiki, har bir talaba pedagogika turkum

fanlariga nisbatan о‘zining individual yondashuviga ega. Individual о‘qitish

jarayoni professor-о‘qituvchilarga talabalarning о‘quv-biluv faoliyatlarini

vizuallashtirish imkonini beradi. Jumladan, multimedia texnologiyalarining

muhim jihati shundaki, ularda turli darajadagi axborotlar integrallashgan holda

ifodalanadi. An’anaviy о‘qitish jarayonida bо‘lgani kabi noan’anaviy ta’lim

jarayonida matnlar, jadvallar, illustratsiyalar bilan bir qatorda, talabalarni faol

rivojlantirish xarakteriga ega bо‘lgan nutq vositalari, musiqa, turli animatsiyalar

о‘z ifodasini topadi. Shu о‘rinda muhim ahamiyatga ega bо‘lgan yо‘nalishlardan

yana biri multimedia vositalarida audio hamda vizual axborotlarning parallel

tarzda talabalarga taqdim etilishidir. Mazkur texnologiya yordamida talabalar

AKT bilan о‘zaro muloqotga kirishishlarining yangi darajasi namoyon bо‘ladi.

AKTdan foydalanuvchi talabalar bir obyektdan ikkinchisiga о‘tish, savollar

tartibini idrok etish imkoniyatiga ega bо‘ladi.

Talabalarni faollikka, kreativ fikrlashga undaydigan texnologiyalardan yana

biri giper mediatexnologiyalardir. Ular multimedia bilan kо‘plab о‘xshash

jihatlarga ega. Shu bilan bir qatorda, saqlanayotgan axborotlarning nomuntazam

ifodalanishini ham anglatadi. Mazkur texnologiya matn ustida ishlashda bir qator

qulaylikka ega bо‘lib, tayanch ifodalarni osongina ajratish imkonini beradi. Ular

jumlasiga sо‘zlar, iboralar, ifodalar hamda ular orasidagi yaxlitlikni ta’minlovchi

biriktiruvchilarni kiritish mumkin.

Proyektorda namoyish qilinadigan ma’ruzalar bugungi kunda interfaol

о‘qitish jarayoniga muayyan darajada tatbiq etilmoqda. Interfaol о‘qitish

jarayonida teskari aloqani yо‘lga qо‘yish orqali interfaol texnologiyalarni

muvofiqlashtirish professor-о‘qituvchilarga talabalar uchun individual, betakror

ta’lim yо‘nalishini tashkil etish imkonini beradi. Zero, mazkur yо‘nalishlar

bо‘yicha talabalarning rivojlanishi individual xarakter kasb etadi.

Page 33: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

33

Har bir о‘quv mavzusi, bо‘limni о‘rganish jarayonida interaktiv

topshiriqlarni tuzish imkoniyatini ham alohida nazarda tutish talab etiladi, chunki

turli о‘quv fanlarini о‘zlashtirish jarayonida interaktivlikni ta’minlash alohida-

alohida texnologiyalardan foydalanishni taqozo etadi.

О‘quv jarayonida interfaol texnologiyalardan foydalanishda professor-

о‘qituvchilar jarayonning menejeriga aylanadi va talabalarga zarur vaqtda

yо‘naltirilgan kо‘mak berishga tayyor bо‘ladi. Shu bilan bir qatorda, talabalar

bilan faol muloqotga kirishishlari uchun vaqt yetarli bо‘ladi. Ular о‘quv kursini

о‘tish davomida talabalarga yakka tartibda maslahatlar beradi, har bir talabaning

muvaffaqiyatini ta’minlash maqsadida ularni nazorat qilishga erishadi.

О‘quv jarayoniga interfaol texnologiyalarni tatbiq qilish о‘qitishning

guruhli shaklini amalga oshirish, jamoa bо‘lib ishlash, hamkorlikda faoliyat

kо‘rsatish imkonini berib, talabalarning kasbiy rivojlanishlariga asos bо‘ladi.

Bunday sharoitda talabalar о‘quv kursini о‘zlashtirish uchun о‘z zimmalariga

katta mas’uliyat oladi.

Interfaol ta’limda о‘qituvchi о‘quv faoliyatning faol tashkilotchisi bо‘lib,

о‘quvchi bu faoliyatning subyekti sifatida namoyon bо‘ladi. Bunda о‘qitishning

maqsad va vazifalari, uning mazmuni va kutilayotgan natijalar bevosita ta’lim

oluvchining individual imkoniyatlari doirasida belgilanadi va shunga

moslashtiriladi. Interfaol ta’limni amalga oshirishning muhim vositasi interfaol

о‘qitish metodlaridir. Mazkur metodlar о‘quvchilarda axborotlarni о‘zlashtirish

jarayonidagi faollik, ijodkorlik, mustaqillikni shakllantiribgina qolmay, о‘qitish

maqsadlarining tо‘laqonli amalga oshishiga yordam beradi.

Shu nuqtayi nazardan qaralganda, talabalar bilan interfaol ishlashning har

bir shakli о‘ziga xos texnologiyalarni qо‘llash imkonini beradi. Jumladan:

1. Birgalikda juftliklarda ishlash: “Yuzma-yuz о‘tirib ishlash”, “Birga-ikki

va birgalikda ishlash”.

2. Kichik guruhlarda ishlash: “Akvarium” usuli.

3. Interfaol о‘yinlar: “Rolli о‘yinlar”, “Dramatiklashtirish”, “Qisqartirilgan

sudlovni tinglash”.

4. Munozara asosida о‘qitish texnologiyasi: “О‘z nuqtayi nazarimni

tanlayman” usuli kabilar1.

Yuqorida bayon qilingan fikrlardan kelib chiqqan holda oliy pedagogik

ta’lim jarayonida interfaol о‘qitish metodlari va texnologiyalaridan yaxlit va

1Йўлдошев Ж. Ғ., Усмонов С. А. Педагогик технология асослари. – Тошкент: РТМ, 2004.

– Б. 104.

Page 34: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

34

alohida-alohida foydalangan holda talabalarning kreativligini rivojlantirish

mumkin. Bunda professor-о‘qituvchilar talabalar guruhining о‘ziga xos

xususiyatlari va imkoniyatlarini aniq hisobga olishlari kerak, chunki mazkur

metodlar va texnologiyalar yordamida nazariy bilimlar va amaliy tajribalar bir

yо‘la о‘zlashtiriladi. Bu esa, о‘z navbatida, talabalarda kasbiy nuqtayi nazar,

dunyoqarash, nutq, mantiqiy tafakkurni rivojlantirishga xizmat qiladi. Shu bilan

bir qatorda, ularda pedagogik bilimlar va hodisalar ustida tanqidiy fikrlash

vujudga keladi. Natijada ular о‘zlarining individual ijodiy layoqatlarini rо‘yobga

chiqarish va amalga oshirish imkoniyatiga ega bо‘ladilar. Shuning uchun ham

interaktiv о‘quv vaziyatlarini shunday tashkil etish kerakki, talabalar yangi va

о‘zlashtirilgan bilimlar orasidagi bog‘lanishni aniq tasavvur etishlari lozim.

Natijada ular muayyan muammoning muqobil yechimlarini topadilar,

kashfiyotlar qiladilar. Hamkorlikda ishlash jarayonida turli vositalar yordamida

о‘zlarining shaxsiy g‘oyalarini shakllantiradilar.

Interfaol mashg‘ulotlar talabalarda kasbiy bilish faoliyati, kreativ

fikrlashga tayyorlikni ta’minlaydi. Bu talabalarning kasbiy moyilligi,

qiziqishlari, kasbiy yо‘nalishlarini egallashga bо‘lgan intilishlarida namoyon

bо‘ladi.

Shaxsni rivojlantirish, uni kreativ faoliyatga yо‘naltirish pedagogika,

psixologiya hamda falsafaga oid ilmiy manbalarning markaziy masalasi

hisoblanadi. Bunday faoliyat natijasida talabalar shaxslararo munosabatlarga

kirishadilar, tabiat boyliklariga ehtiyotkorona munosabatda bо‘lish va

umuminsoniy qadriyatlarni о‘zlashtirish tajribasiga ega bо‘ladilar.

Falsafiy nuqtayi nazardan yondashganda shaxslararo munosabatlarning

asosini о‘zaro tenglik, hamkorlik, tabiatga nisbatan ehtiyotkorlik tashkil etadi.

Bunday vaziyatda hamkorlik subyektlari hisoblangan har ikkala shaxs о‘zaro

tenglik asosida о‘zgarish, ya’ni rivojlanish va ijodiy fikrlash imkoniyatiga ega.

Bunday holat ta’lim jarayoni subyektlari orasidagi interaktiv munosabatlarda

yaqqol namoyon bо‘ladi, chunki interfaol о‘qitish jarayoni insoniy asoslarga ega

bо‘lib, о‘zaro tenglikka asoslangan dialog metodi hisoblanadi.

Interfaol о‘qitish jarayonida talabalar mustaqil rivojlanish subyektlari

sifatida faollik kо‘rsatadilar. Talabalar yangi axborotlarga nisbatan shaxsiy

munosabatlarini bildirib, kasbiy tajribalarini boyitishga muvaffaq bо‘ladi.

Masalan, talabalarda kreativlikni rivojlantirishga yо‘naltirilgan metodlarni

qо‘llash jarayonida buni yaqqol kо‘rish mumkin. О‘z kasbiy tajribalarini oshirish

jarayonida talabalarning ichki quvvatlari namoyon bо‘ladi.

Page 35: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

35

Interfaol о‘qitish jarayonida faoliyat shakllarini qо‘llashda keng kо‘lamli

improvizatsiya uchun yо‘l ochiladi va bu jarayon о‘zida har qanday usullar,

yо‘llar, ularni ishlab chiqish metodlari, о‘quv jarayonini tashkil etish va

takomillashtirish mexanizmlarini mujassamlashtiradi. Shuning uchun ham

mazkur jarayon quyidagi talablarga javob berishi kerak:

a) interfaol ta’lim jarayonini tashkil etish hamda uning sifatini tekshirish va

nazorat qilishda talabalarning tavsifnomalari, talablari, ehtiyojlari, о‘ziga xos

xususiyatlarini hisobga olish;

b) interfaol о‘quv jarayonining barcha bosqichlarini amalga oshirishda

talabalar va professor-о‘qituvchilarning hamkorligini tashkil etish;

d) talabalarning о‘zlari uchun zarur bо‘lgan kasbiy kompetensiyani

egallashidagi faollik, tashabbuskorlik, ijodkorlik, yaratuvchilikni ta’minlash;

e) interfaol о‘qitish jarayonini bо‘lajak о‘qituvchilarning kasbiy faoliyatiga

imkon qadar yaqinlashtirish;

f) interfaol о‘quv jarayoni natijalarini amaliyotga tatbiq etish orqali

talabalarning istiqboldagi kasbiy faoliyatini rivojlantirish;

g) talabalarning kasbiy-pedagogik faoliyat sohasiga xos bо‘lgan

kompetensiyalarni egallash va о‘zlarini mustaqil rivojlantirishlarini ta’minlash

kabilar.

Kо‘plab ilmiy manbalarni tahlil qilish natijasida biz kasbiy-pedagogik

ta’lim jarayonida amalga oshiriladigan interfaol о‘qitishning о‘ziga xos

xususiyatlarini aniqlashga muvaffaq bо‘ldik. О‘qitishning interfaol metodlari va

texnologiyalari talabalarning ta’limiy ehtiyojlarini qondirishga yо‘naltiriladi.

Jumladan:

1. Interfaol о‘qitish jarayonining mazmuni bо‘lajak о‘qituvchilarning

kasbiy bilimlarni egallash ehtiyojlari bilan bog‘liq bо‘lishi lozim. Bunda

talabalarning shaxsiy quvvatlari, nuqtayi nazarlari, bilim darajalarini aniq

hisobga olish talab etiladi.

2. Interfaol о‘qitish jarayonida talabalar о‘z kuchlariga nisbatan

qо‘shimcha ishonch hosil qilib, umuminsoniy qadriyatlarni о‘zlashtirib, о‘z

о‘quv faolyatilari uchun mas’uliyat hissiga ega bо‘ladi.

3. Treninglar, ishchan о‘yinlar yordamida talabalar muntazam tarzda о‘z

mavqelarini aniqlashga muvaffaq bо‘ladi, chunki jamoaviy ish shakli muntazam

tarzda о‘z mavqeini aniqlash, о‘z nuqtayi nazarlarini qat’iyat bilan himoya

qilishni talab etadi. Buning natijasida guruh a’zolari bilan kelishgan holda

Page 36: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

36

umumiy yechimlar qabul qilinadi hamda talabalarda yaxlit jamoa bо‘lib ishlash,

bu jarayonda о‘z qobiliyatlarini namoyon qilish kо‘nikmalari shakllantiriladi.

4. Interfaol о‘qitish jarayonida talabalarning о‘zlari mustaqil tarzda kreativ

qobiliyatlarini namoyon qiladilar, faol tarzda kasbiy sifatlarni о‘zlashtiradi.

5. Talabalar о‘zlari о‘zlashtirgan bilimlarni va kasbiy sifatlarni

istiqboldagi faoliyatlarida qо‘llash kо‘nikmalarini izchil tarzda egallaydi.

6. Interfaol о‘qitish jarayonida vujudga keltiriladigan xayrxoh muhiti,

о‘zaro ishonch hamda hamkorlik talabalarning ijodiy yuksalishlari uchun qulay

imkoniyat yaratib, ularning kreativ qobiliyatlarini muntazam rivojlantirishga asos

bо‘ladi1.

Interfaol о‘qitish jarayoni talabalar faoliyatini ta’limning turli yо‘nalishlari

bо‘yicha tashkil etish imkonini beradi. Jumladan:

­ tashkiliy yо‘nalish: interfaol mashg‘ulotlar, treninglar, munozaralar,

ishchan о‘yinlar, matbuot konferensiyalarini tashkil etish va о‘tkazish;

­ faoliyatli yо‘nalish: muammolar ustida ishlashning individual usullarini

aniqlash, talabalar harakatlarining jadvalini tuzish, talabalarning mustaqil

faoliyatlarini yо‘lga qо‘yish;

­ refleksiya, ya’ni tahliliy yо‘nalish: xatolarni tahlil qilish, rejalar va

harakatlarga tuzatishlar kiritish kabilar.

Talabalarga interfaol ta’lim berish jarayonini quyidagicha amalga oshirish

mumkin:

­ talabalar faoliyatining mazkur bosqichida ularning kreativ jihatdan

rivojlanish ehtiyojlarini qondirish;

­ talabalarda kashfiyotchilik va innovatsion faoliyat kо‘nikmalarini

rivojlantirish;

­ talabalarni shaxsiy rivojlanishga yо‘naltirish kabi.

Kо‘rinib turibdiki, interfaol о‘qitish о‘quv jarayoni subyektlarining о‘zaro

tenglikka asoslangan dialoglarini taqozo qiladi.

Ma’lum bo‘ladiki, interfaol о‘qitish bilish faoliyatini tashkil etishning

maxsus shaklidir. О‘quv jarayoni tarzda amalga oshirilganda barcha talabalar

bilish jarayoniga tо‘laqonli tarzda jalb etiladilar. Mazkur jarayonda talabalar

о‘zlari bilgan narsalari, о‘y-xayollarini tahlil qilish imkoniyatiga ega bо‘ladi.

1Монахов В. М. Технологические основы проектирования и конструирования учебного

процесса. – Волгоград: Перемена, 1995. – С. 152.

Page 37: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

37

ТЕХНОЛОГИИ ФОРМИРОВАНИЯ ЦЕННОСТНОЙ ОРИЕНТАЦИИ

СТАРШИХ ПОДРОСТКОВ НА ОСНОВЫ НРАВСТВЕННО-

ЭСТЕТИЧЕСКОГО ВОСПИТАНИЯ

Асаматдинова Ж. (КГУ им. Бердаха)

Abstract

In given article actual problems of moral and esthetical upbringing based

on our national and human values are considered, the recommendations how to

educate teenagers with the aim of forming a valuable orientation are given.

Rezume

Maqolada yosh avlodni milliy va umuminsoniy qadriyatlar asosida

ma’naviy-estetik va axloqiy tarbiyalashning dolzarb masalalari o‘rganilgan,

shuningdek, unda katta yoshdagi o‘spirinlarning shaxs sifatida o‘zini anglashiga

yo‘naltirilgan tarbiya masalalari bo‘yicha tavsiyalar berilgan.

Основные понятия: нравственность, эстетика, национальные

ценности, воспитание, личность, деятельность, самопознание,

ценностная ориентация.

Личность, ее формирование, развитие и совершенствование - главный

приоритет в государственной образовательной политике, в которой

внимание акцентируется на необходимости1 нового подхода к содержанию,

технологии, методам и методике воспитания личности современного

поколения, оживления внеучебных форм этого воспитания, создания

интересных и содержательных программ, поиска и реализации

оптимальных, наиболее эффективных методов и приемов,

соответствующих психовозрастным особенностям воспитанников.

В нашей практике нравственно-эстетического воспитания старших

подростков с направленностью на формирование ценностной ориентации

личности учащимся предлагаются востребованные в данном возрасте,

интересные им по содержанию внеклассные занятия – «Познай Человека,

Себя – стань Личностью!».

Основная тематика этих занятий:

I. Перспективы занятий в становлении и развитии личности.

II. Главное о Человеке: внешне-эстетический, духовный облик,

социальная ценность. Образ Человека в фольклоре, литературе – поэзии,

1Каримов И. А. Гармонично развитое поколение – основа прогресса Узбекистана.

– Тошкент: Шарқ, 1998. – C. 5.

Page 38: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

38

искусстве (портретной живописи. Как беречь и охранять человеческое

чудо?

III. Познай себя – «Я», «собственное «Я» – совершенствуйся.

IV. Что есть личность? Как стать личностью? Как совершенствовать

свою личность?

К теоретико-практическим основам этого воспитания с указанной

направленностью относим следующие:

­ цель, задачи, направленность, содержание и благоприятные

условия внеучебных занятий для нравственно-эстетического воспитания

старших подростков с формированием ценностной ориентации личности;

­ факторы успешного практического решения проблемы –

технологические и методические;

­ связь методики с дидактикой;

­ основные методические аспекты решения проблемы; методическая

схема педагогического процесса;

­ психолого-педагогические факторы, обусловливающие успешное

практическое решение проблемы;

­ методы, приемы и способы, используемые в данном процессе.

Внеучебные занятия «Познай Человека, Себя – стань Личностью!»

могут обеспечить чрезвычайно благоприятные условия для нравственно-

эстетического воспитания старших подростков1 как фактор формирования

ценностной ориентации личности:

­ творческий подход учителя к содержанию занятий с вариацией их

тематики;

­ не столь регламентированная строгость в распределении часов;

­ свобода педагогического поиска, творчества, изыскания

педагогических новаций;

­ неторопливая и более тесная контактность с учащимися, более

дружелюбное общение с ними и взаимодействие;

­ возможность уделения большего внимания мотивационному

фактору, разнообразию информационно-познавательного материала,

понятийному «пространству» личности воспитанников, их нравственно-

эстетическому облику, совершенствованию этого облика, ценностным

ориентациям личности, их формированию;

1Аннамуратова С. К. Художественно-эстетическое воспитание школьников Узбекистана.

– Ташкент: Фан, 1991. – C. 23.

Page 39: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

39

­ возможность создания для старших подростков условий, чтобы

актуализировать свой нравственно-эстетический потенциал, личностно-

ценностные ориентации в различной интеллектуально-творческой

«продукции» (по интересу и способности), требующей активной

определенной самостоятельно-познавательной работы, положительно

влияющей на уровень их нравственно-эстетического воспитания и выбор

личностно-ценностных ориентаций;

­ возможность основательного прослеживания интеграции старшими

подростками приобретенных убеждений, знаний, понятий, представлений,

впечатлений и эмоций, словарно-понятийного и категориального запаса,

суждений и мнений – в личностно-ценностные ориентации;

­ возможность создания старшим подросткам условий для

самосоциализации своего нравственно-эстетического достижения,

личностно-ценностной ориентации – на разных уровнях общения,

отношений, деятельности, прослеживания при этом интериоризации

результатов данного воспитания в адекватное сознание.

Важными факторами в успешном практическом решении проблемы

являются технологический и методический факторы1.

I. Все занятия технологизируются – разрабатываются конструктивно

и структурно-содержательно. В основном по традиционно-технологической

схеме:

­ тема, цель, задачи, направленность;

­ технологический конструкт; содержание – в виде плана (простого,

сложного или тезисного; в ряде случаев посредством схемы);

­ перечень используемых методов, приемов и средств с выделением

основных; обозначение методических ориентиров, новаций; описание

способов и приемов включения учащихся в процесс приобретения новых

знаний;

­ обобщение изложенного материала, его закрепление;

­ задания по теме и предложение интеллектуально-творческих работ

– на выбор (с напоминанием требований к ним);

­ сообщение литературы по теме для самосовершенствования.

II. Методический фактор – «алгоритм конструирования и организации

воспитательного процесса», - частно-приоритетный подход к учебно-

1Азизходжаева Н. Н. Педагогические технологии и педагогическое мастерство.

– Ташкент: ТГПУ, 2005. – C. 34.

Page 40: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

40

воспитательному процессу, направленному на нравственно-эстетическое

воспитание старших подростков в системе внеучебных занятий – «Познай

Человека, Себя – стань Личностью!» – заключается в конкретно-

дидактическом, частно-предметном, теоретико-практическом подходе к

данному процессу.

В частную теорию данного воспитания (или частную дидактику)

входят:

­ установление познавательного, воспитательного и развивающего

потенциала данного внеучебного занятия со старшими подростками;

­ определение цели, задач, направления и содержания этих занятий;

­ выработка, в соответствии с целями, задачами, направлением и

содержанием методических приемов, способов, средств и частно-

конкретных организационных форм.

Важное значение имеет связь методики исследуемого воспитания с

дидактикой, с такими ее основными принципами, как:

­ системный подход к данному процессу, в котором чувственное

восприятие, понимание и усвоение знаний органически сливаются в

познавательном процессе, в учебной деятельности – происходит

взаимодействие чувств, мышления и практической деятельности в

познавательном нравственно-эстетическом процессе1;

­ сочетание педагогического управления с инициативой,

самостоятельностью и активностью воспитанников – старших подростков;

­ инновационный подход к реализации содержания учебно-

воспитательного процесса с учетом возраста, интересов, потребностей и

способностей старших подростков, где звенья процесса нравственно-

эстетического воспитания едины с его этапами и уровнями формирования

знаний, умений и навыков, результативными интеллектуально-творческими

«продуктами» учащихся, соответствующими заданному уровню

нравственно-эстетического воспитания старших подростков –

количественному и качественному;

­ усложнение и поступательность образовательно-воспитательного

процесса от более низкого до более высокого (сложного) содержания.

В нравственно-эстетическом воспитании, многогранном и достаточно

сложном, необходимо предусмотреть следующие методические аспекты:

1Асаматдинова Ж. Способы духовно-эстетического воспитания детей школьного

возраста. – Нукус: КГУ, 2013. – C. 28.

Page 41: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

41

­ целеопределенность и целесообразность, озадаченность;

­ организованность, планомерность, вместе с тем значимость;

­ проблемность процесса – постоянная активизация мышления

учащихся в плане нравственно-эстетического содержания, создание

условий для решения различных нравственно-эстетических и частно-

проблемных и ситуационных задач;

­ перманентность – непрерывность процесса нравственно-

эстетического воспитания учащихся с единством всех его этапов

(ступеней);

­ схема педагогического процесса нравственно-эстетического

воспитания старших подростков на внеучебных занятиях – «Познай

Человека, Себя – стань Личностью!» с направленностью на формирование

ценностной ориентации личности1:

­ соответствующая мотивация,

­ необходимая познавательная информация,

­ теоретико-практические занятия,

­ самоактуализация в заданиях, интеллектуально-творческих

работах,

­ самосоциализация на различных коммуникативных уровнях,

­ самооценка;

­ контролируемость внеучебного процесса нравственно-

эстетического воспитания старших подростков, его четкая направленность

на прогнозируемые результаты, их оценку; -продуктивность,

интенсивность исследуемого процесса;

­ использование оптимальных условий для привлечения на

мотивационной основе различной познавательной информации; при

широком использовании фольклора (узбекского), поэзии (лирики Востока),

мирового искусства и классической литературы, современного портретного

жанра живописи (Узбекистана)2;

­ комплексность процесса нравственно-эстетического воспитания

старших подростков – направленность данного процесса на решение

1Абдимуратов П. С. Каракалпакские народные традиции в нравственном воспитании

школьников. – Нукус: Каракалпакстан, 2013. – C. 58. 2Абдимуратов П. С. Каракалпакские народные традиции в нравственном воспитании

школьников. – Нукус: Каракалпакстан, 2013. – C. 38.

Page 42: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

42

проблем нравственно-эстетического воспитания старших подростков и на

формирование у них ценностной ориентации личности;

­ использование возможности и условий внеучебных занятий не

только в свободной регламентированности времени занятий, вариативности

их содержания, одновременных (индивидуально и на всех учащихся)

взаимосвязанных воздействий на конкретные и на все сферы личности

старших подростков;

­ рассмотрение результатов нравственно-эстетического воспитания

как комплексного образования – определенных знаний, соответствующих

умений, навыков и способностей; нравственно-эстетического кругозора и

конкретной эрудиции; интеллектуального, интеллектуально-творческого

развития учащихся; интересов, желаний, потребностей, умений, навыков и

способностей по приобретению предлагаемых и других знаний, к

самообразованию, самовоспитанию – нравственно-эстетическому,

целостному развитию личности; активности – познавательной,

интеллектуально-творческой, самообразовательной, социально-

коммуникативной, выбора старшими подростками нравственно-

эстетического воспитания базовых личностных ценностей – нравственно-

эстетических – для себя – как фундаментальных, значимых для жизни и

деятельности, обусловливающих развитие и воспитание личности в целом.

Таким образом, дидактика является главной теоретической основой

методики внеучебного нравственно-эстетического воспитания старших

подростков с направленностью на формирование ценностной ориентации

личности1, в то же время методологией и общепедагогическими

положениями решения исследуемой проблемы.

Психолого-педагогические факторы, обусловливающие успешное

практическое решение проблемы:

­ учет возрастной психологии старших подростков, их интересов,

духовных потребностей, способностей;

­ предусмотрение эмоционально-мотивационного фактора, прежде

всего, социально-личностной направленности;

­ использование яркого, эмоционально-познавательного, глубоко

содержательного, воспитательно-потенциального нравственно-

эстетического материала с приоритетом местного – узбекского фольклора

(особенно поговорок, пословиц), литературного материала – поэзии

1Аннамуратова С. К. Художественно-эстетическое воспитание школьников Узбекистана.

– Ташкент: Фан, 1991. – С. 13.

Page 43: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

43

(прежде всего, поэзии Ренессансного Востока – великих узбекских поэтов),

мировой классической литературы, изобразительного искусства (особенно

современной портретной живописи Узбекистана)1;

­ проведение бесед об этике-эстетике, психогигиене общения, в

целях бережного отношения к человеку как к природопрекрасной,

духовной, нравственной и социальной ценности;

­ активизация старших подростков на конкретно-творческие задания

по темам занятий (по желанию) и интеллектуально-творческие работы (по

разделам программы) – на выбор, по интересу с широким выбором тем,

видов и форм, с «видением» перспективы и реализации в социально-

коммуникативных условиях, с последующей самооценкой и получением

общественного мнения, в том числе, о нравственно-эстетическом облике

авторов социализируемых работ;

­ предвидение разнообразия эффективных методов, в том числе, их

комплекса, воздействующих на сознание, волю, чувства и поведение

старших подростков в достижении поставленной цели.

Это методы:

­ формирования нравственно-эстетического сознания личности

старших подростков – убеждение, внушение, объяснение, разъяснение;

чтение, рассказ, пересказ; беседа, собеседование, разговор, диалог,

дискуссия, диспут; пример, образец, алгоритм;

­ организации деятельности и формирования требуемого от старших

подростков нравственно-эстетического опыта, отношения, общения,

поведения, действий:

­ способы, предполагающие формирование необходимого гуманно-

этического общения с окружающими, такого же поведения, тех же

действий в различных социумах – повторение, упражнение, приучение;

педагогическое требование, мнение – коллективное и общественное;

задание, поручение, просьба предложение, совет, рекомендация,

воспитывающие ситуации (педагогические, ролевые; межличностные,

групповые);

­ способы стимулирования, ускорения определенных действий

учащихся;

­ мотивация, установка, прогнозирование, «перспективное видение»,

предвосхищение; разъяснение, объяснение, внушение;

1Қуронов М. Ўзбекистон умумтаълим ўрта мактабларида миллий тарбиянинг илмий-

педагогик асослари. – Тошкент, 1998. – Б. 29.

Page 44: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

44

­ поощрение, одобрение, похвала, выделение (учащегося как

наиболее активного), положительная характеристика (общая, подробная);

общественное мнение;

­ способы обучения, приобретения новых знаний (на занятиях,

самостоятельно), понятий и представлений (посредством словарно-

понятийной работы) – для достижения поставленных учебно-

воспитательных задач;

­ система последовательных, взаимосвязанных взаимодействий

учителя и учащихся – воспитанников:

­ методы организации и осуществления учебно-познавательной

деятельности – повторение, подражание, упражнение, приучение,

требование, мнение товарищей, различные ситуации нравственно-

эстетического содержания;

­ методы контроля и самоконтроля, самооценки, самоизучения,

самонаблюдения, самоанализа, самохарактеристики, самооценки;

­ методы стимулирования и мотивации - соревнования, достижения,

поощрения.

Используются методы:

­ репродуктивные – на воспроизведение старшими подростками

приобретенных знаний и выполнение действий по образцу, примеру,

алгоритму;

­ на решение задач: ситуативных (нравственно-эстетических,

проблемно-поисковых, частично-поисковых, «мини-исследовательских»

(под руководством учителя или самостоятельно);

­ самовоспитания – управление старшими подростками своей

познавательной деятельностью, своей интеллектуально-творческой

работой, своим общением, поведением, своим нравственно-эстетическим

самосовершенствованием: самоубеждение, самовнушение, самоприказ,

самообязательство, самоконтроль, саморегуляция, самоуправление,

самопроявление, самоотчет, самоанализ, самооценка, самопоощрение;

­ «педагогического сотрудничества» - взаимных действий,

деятельности учителя и учащихся во внеучебно-воспитательной среде,

стимулирующие нравственно-эстетическое воспитание старших

подростков, формирование ценностных ориентаций личности, проявление

инициативы и творчества учащихся1.

1Қуронов М. Ўзбекистон умумтаълим ўрта мактабларида миллий тарбиянинг илмий-

педагогик асослари. – Тошкент, 1998. – Б. 22.

Page 45: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

45

Используются различные приемы – отдельные действия (воздействия)

на учащихся, их деятельность, направленные на успешное достижение

поставленной практической цели, совершенствование нравственно-

эстетического воспитания старших подростков.

Приемы:

­ вариативной мотивации – личностной, учебной, социальной,

общественной, перспективно-жизненной;

­ разнохарактерного сообщения новой познавательной информации:

частичное чтение, мини-рассказ, краткий пересказ, воспоминание,

небольшой диалог, дискуссионная ситуация и др.;

­ восприятие, сравнение. Сопоставление, синтез, анализ,

систематизация, ранжирование;

­ обобщение, вывод, заключение, резюмирование – в процессе

познания человека, в том числе, его образа в литературе и изобразительном

искусстве, в портретном жанре, в процессе познания самого себя, изучения

личности, личностного самосовершенствования на нравственно-

эстетических ценностях, в результате изучения, отбора и классификации

(по значимости) упомянутых личностно ориентируемых ценностей (как

черт личности);

­ самоактуализация учащихся – в заданиях по темам занятий, в

интеллектуально-творческих работах по разделам программы внеучебных

занятий;

­ самосоциализация старших подростков по мере реализации своей

интеллектуально-творческой «продукции» на разных уровнях

коммуникативного общения в ученическом социуме;

­ самооценка старшими подростками уровня своего нравственно-

эстетического воспитания по заданным параметрам и требованиям к

ценностной (нравственно-эстетической) ориентации личности.

Рассмотренные теоретико-практические основы, традиционные,

нетрадиционные и инновационные, представляют собой значительную

теоретико-практическую базу для успешного решения проблемы

нравственно-эстетического воспитания старших подростков на внеучебных

занятиях – «Познай Человека, Себя – стань Личностью!».

Page 46: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

46

TA’LIM TIZIMIDA GENDER YONDASHUV: MUAMMO VA

YECHIMLAR

Qurbonova G. M. (TDPU)

Abstract

Education based on gender and equality is an important component of

social development. In this article, based on research and statistics lit the impact

of gender mainstreaming on the effectiveness of education.

Резюме

Образование, основанное на гендерных особенностях и равенстве,

является важным составляющим развития общества. В настоящей статье на

основании научных и статистических данных освещено влияние

гендерного подхода на эффективность образования.

Tayanch tushunchalar: gender yondashuv, gender farqlar, ijtimoiy-

iqtisodiy tahlil, milliy va umumbashariy qadriyatlar, ijtimoiy institutlar.

Respublikamizda amalga oshirilayotgan islohotlar jamiyatimizning

iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, madaniy va ma’rifiy jihatdan jahonning eng

rivojlangan mamlakatlari qatoridan о‘rin olishida о‘zining ijobiy natijalarini

bermoqda. Mana shunday о‘zgarishlar barcha jabhalarda bо‘lgani singari ta’lim-

tarbiya tizimida ham izchillik bilan amalga oshirilmoqda. Mamlakatimiz

mustaqillikka erishgach, qadriyatlarimizni tiklash, о‘zligimizni anglash,

о‘quvchilar dunyoqarashida milliy g‘oya va mafkurani shakllantirish, ta’lim

tizimini qayta qurish, har tomonlama yetuk, zamonaviy talablarga javob

beradigan mutaxassis kadrlarni tayyorlash bosh vazifa qilib qо‘yildi.

XXI asr axborot asri deb e’tirof etilayotganligi bejiz emas. Negaki, jamiyat

shaxsning bilimdonligi va tadbirkorligiga tayanib, rivojlanadi hamda taraqqiy

topadi. Gender farqlar va tenglik asosida tashkil etilgan ta’lim jarayoni esa

jamiyat taraqqiyotiga muhim hissa qо‘shib, о‘quvchi shaxsining madaniy,

ijtimoiy-iqtisodiy va ekologik jihatdan barqaror rivojlanishi uchun zarur tarkibiy

qism sifatida maydonga chiqadi. Mamlakatimizda о‘tgan asrning oxirlariga kelib

ta’lim jarayonida gender farqlar va о‘xshashliklarni hisobga olish haqidagi

fikrlar ilgari surila boshlandi. Aslida gender feministik nazariyaning davomi

sifatida vujudga kelgan yondashuvdir. “Feminizm − (fransuzcha “feministe”,

lotincha “femina” − “ayol”) jamiyatdagi ijtimoiy voqealar hosilasi sifatida

о‘rganuvchi oqim”1. Genderga oid qarashlarning g‘arb mamlakatlarida keng

1Фалсафа: қомусий луғат. – Тошкент: Шарқ, 2004. – Б. 427.

Page 47: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

47

yoyilishida Simone de Bovuar va Keyt Millett tadqiqotlari muhim о‘rin tutdi.

Simone de Bovuarning “Ikkinchi jins” (1949) kitobida ifodalangan g‘oyalar

zamonaviy gender nazariyasiga asos bо‘lib xizmat qildi.

YUNESKOning 1998-yil 9-oktabrdagi anjumanida, oliy ta’lim tizimining

maqsadi – zо‘ravonlik va zulmdan xoli bо‘lgan jamiyatni barpo etish ekanligi

e’tirof etildi. Bu maqsadni amalga oshirish uchun yangi pedagogik

texnologiyalar va zamonaviy usullarni qо‘llagan holda о‘quv dasturlarini qayta

ishlab chiqish zarurligi qayd etilgan. Yangidan ishlab chiqilgan о‘quv

dasturlarida erkak va ayollar tengligi, qolaversa, barcha fanlarning gender

omillari hisobga olingan. Jahon amaliyotiga asoslangan mazkur dastlabki

urinishlar BMT “Taraqqiyot” dasturi, YUNESKO, “Ochiq jamiyat”, “Kо‘mak”

jamg‘armasi instituti tomonidan qо‘llab-quvvatlangan edi. Natijada gender

tadqiqotlari kursi MDU, Xarkov universiteti va MDH davlatlarining qator oliy

о‘quv yurtlari dasturlariga joriy etildi.

BMT Bosh Assambleyasining 2000-yildagi “Xotin-qizlar – 2000: Gender

tenglik, taraqqiyot va tinchlik” mavzusidagi maxsus sessiyasi materiallari, Jahon

banki tomonidan tayyorlangan tadqiqotlar shuni kо‘rsatmoqdaki, iqtisodiy

rivojlanish bilan gender tenglik о‘rtasida uzviy bog‘lanish mavjud. Mazkur

muammoning jamiyat taraqqiyotida muhim о‘rin tutishini sо‘nggi yillarda

Germaniya va boshqa Yevropa mamlakatlarida ushbu sohaga bо‘lgan

qiziqishning ortib borayotganligi misolida ham yaqqol kuzatish mumkin.

О‘zbekistonning ba’zi oliy ta’lim muassasalarida 2001-yildan boshlab,

tashabbuskor о‘qituvchilar tomonidan maxsus kurslar shaklida gender

tadqiqotlarining u yoki bu jihatlarini yorituvchi ma’ruzalar о‘qilmoqda. Bu

boradagi tajribalar talabalarning gender tadqiqotlariga qiziqishi kuchli ekanligini

kо‘rsatdi. Respublikamiz oliy ta’lim muassasalarida gender tadqiqotlarining

о‘rganilishi bо‘lg‘usi mutaxassislar tafakkurining dunyodagi eng yangi tahliliy

yutuqlar asosida shakllanishigagina emas, balki mazkur sohaning О‘zbekiston

ilm-fanida yanada rivojlanishiga yordam berishi, shubhasiz.

Gender farqlar hamda о‘xshashliklar ta’lim jarayonida qiz va о‘g‘il bolalar

о‘quv faoliyatidagi о‘xshashlik va farqlarni hisobga olishga asoslanadi. Bu esa,

о‘z navbatida, о‘quv jarayoni samaradorligini ta’minlashga yordam beradi. U

yoki bu jinsga mansublik о‘quvchi shaxsining imkoniyatlarini belgilaydi. Qiz va

о‘g‘il bolalar orasidagi gender farqlar va о‘xshashliklarni hisobga olishga

qaratilgan tadqiqotlar amalda gender pedagogikasi hamda psixologiyasida bir

qadar keng kо‘lamda amalga oshirilmoqda. Bu, ayniqsa, jinsiy tarbiya hamda bu

Page 48: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

48

jarayonda ruhiy imkoniyatlarni hisobga olish yо‘nalishida yaqqol kо‘zga

tashlanadi. Jinsga asoslangan ta’lim-tarbiya о‘quvchini kelajakdagi hayotga

tayyorlashda har tomonlama ta’sir kо‘rsatadigan ta’limiy-tarbiyaviy, ma’rifiy

vositalar yig‘indisidir.

Hozirgi о‘quv-biluv jarayonida gender farqlar va о‘ziga xosliklarni hisobga

olish, tabiiy pedagogik hodisa sifatida e’tirof etilmoqda. О‘quv-biluv jarayonida

gender farqlarga oid о‘ziga xosliklarni hisobga olmasdan turib, ta’lim

natijasining samaradorligini ta’minlash mumkin emasligi barcha mutaxassislarga

ayon bо‘lmoqda. Ayniqsa, ruhshunoslar bu sohada bir qator yutuqlarni qо‘lga

kiritmoqda.

Gender konsepsiyasi ijtimoiy-iqtisodiy tahlil kategoriyasi sifatida MDH

mintaqasida rivojlanmoqda. Ayni paytda, Rossiya, Qozog‘iston, Qirg‘iziston,

Ukraina va sobiq Ittifoq hududidagi boshqa respublikalarda gender tadqiqotlari

kursini oliy о‘quv yurtlari о‘quv dasturlariga joriy etish borasida qator yutuqlar

qо‘lga kiritilgan. Bugungi kunda pedagogika fanida erishilayotgan eng muhim

yutuqlardan biri gender tenglik va farqlar asosida ta’lim berish imkoniyatlarining

ochilayotganligidir. Bu hodisa ta’limni gumanitarlashtirish nuqtayi nazaridan

ham alohida qimmatga ega. О‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasida ta’lim

tizimidagi gender tenglikni ta’minlashning huquqiy asoslari yaratilgan. 1997-

yilda qabul qilingan “Ta’lim tо‘g‘risida”gi Qonun asosida barcha о‘quv

muassasalarida ta’lim oluvchi, kasb tanlovchi о‘g‘il va qiz bolalarning teng

huquqliligi ta’minlangan. 2004-2005-о‘quv yillarida maktabda ta’lim oluvchi

о‘g‘il va qiz bolalar soni qariyb bir xil bо‘lib, bu 51% о‘g‘il va 49% qiz bolalarni

tashkil etgan edi. О‘rta maxsus va kasb-hunar ta’limi tizimida bu tafovut oshib

boradi. Akademik litseylarda о‘qiydigan о‘g‘il bolalar soni 64% va qiz bolalar

36%, kasb-hunar kollejlarida esa о‘g‘il bolalar 53%, qiz bolalar 47%ni tashkil

etmoqda1.

Oliy о‘quv yurtlariga kiruvchi о‘g‘il bolalar soni ham qiz bolalarga

qaraganda kо‘proq. Buning sababi oliy ma’lumotli ayol va qizlarning ishlash

imkoniyatlari erkaklarnikiga qaraganda kamroq ekanligidadir, chunki ota-onalar

ularning о‘qishiga sarflanadigan mablag‘ni kam samarali, oila budjetiga salbiy

ta’sir kо‘rsatadi, – deb hisoblaydi. Rasmiy statistika ma’lumotlari О‘zbekistonda

ta’limning yuqori bosqichlari, shu jumladan, akademik litseylar va oliy о‘quv

yurtlarida gender balansi muammolari mavjudligi va ularni yaxshilash

1Доклад по целям развития тысячелетия. Узбекистан 2006. Представительство ООН в

Узбекистане. – Ташкент. [email protected].

Page 49: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

49

zaruriyatini kо‘rsatdi. Istiqlolga erishilgan dastlabki yillardan boshlab

О‘zbekiston hukumati tomonidan bu tendensiyani bartaraf etish va barcha

jabhalarda ayollar mavqeini kо‘tarish borasida sezilarli sa’y-harakatlar amalga

oshirilmoqda. Ta’lim-tarbiya jarayonida о‘g‘il va qiz bolalarning jamiyat va

oiladagi mavqelarini anglatish, ularni oila va jamiyat hayotiga tо‘g‘ri

tayyorlashga dolzarb masalalardan biri sifatida qaralmoqda. Shu ma’noda,

О‘zbekiston hukumati 1995-yil 4-15-sentabrda Pekin shahrida bо‘lib о‘tgan

xotin-qizlar ahvoli bо‘yicha tо‘rtinchi umumjahon anjumanining yakuniy

hujjatlarida qabul qilingan qarorlarga to‘la qо‘shiladi1. Chunonchi, mazkur

qarorning 12-bandida: “Xotin-qizlar imkoniyatlarini kengaytirish va ahvolini

yaxshilashga, jumladan, fikrlash, e’tiqod, din va qarashlariga, axloqiy, ma’naviy,

ruhiy va intellektual talablarining individual tarzda yoki boshqalar bilan birga

qondirilishiga, natijada jamiyatda о‘z hayotini orzu-istaklariga mos ravishda

shaklantirishda о‘z salohiyatini tо‘liq namoyon etilishini kafolatlashga

qо‘shilishimizni tasdiqlaymiz” deyilgan. 27-bandda esa: “Xotin-qizlarga bazaviy

ta’lim, uzluksiz ta’lim, xat-savodga о‘rgatish, kasb-hunarga tayyorlash va

birlamchi tibbiy insonparvarlik yordamini kо‘rsatish orqali tо‘xtovsiz iqtisodiy

о‘sishni rag‘batlantirish” g‘oyalari bayon etilgan. 30-bandda esa: “Xotin-qizlar

va erkaklar uchun ta’lim va tibbiy yordam olishga keng imkoniyatlar yaratish va

ushbu sohalarda ularga teng munosabatni ta’minlash, xotin-qizlarning jinsiy va

reproduktiv salomatligini yaxshilashga, shuningdek, ularning ma’lumot

darajasini yaxshilashga erishish” haqida fikr yuritilgan2.

О‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasida ta’lim tizimidagi gender

tenglikni ta’minlashning huquqiy asoslari yaratilgan. 1997-yilda qabul qilingan

“Ta’lim tо‘g‘risida”gi Qonun asosida barcha о‘quv muassasalarida ta’lim

oluvchi, kasb tanlovchi о‘g‘il va qiz bolalarning teng huquqliligi ta’minlangan.

О‘zbekiston Respublikasi “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ning

“Uzluksiz ta’limni tashkil etish va rivojlantirish prinsiplari” 3.3.1. bandida

“ijtimoiy-iqtisodiy tahlil inson qobiliyatlarining ochilishi va uning ta’limga

nisbatan bо‘lgan turli-tuman ehtiyojlarining qondirilishi, milliy va

1Ўзбекистон – Пекин Платформаси ва ҳаракат Дастури (ППҲД), БМТнинг “Хотин-қизлар

ҳуқуқлари камситилишининг барча шаклларига барҳам бериш тўғрисида” Конвенцияси

(CEDAW), минг йиллик ривожланиш мақсадларига эришиш (MDGs) асосида гендер

тенглигига эришиш йўлида. – Тошкент. [email protected], [email protected] 2Ўзбекистон Хотин-қизлар қўмитаси фаолиятини қўллаб-қувватлашнинг қўшимча чора-

тадбирлари тўғрисида: Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2004 йил 25 майдаги

Фармони // Халқ сўзи, – Тошкент: 2004 йил, 26 май.

Page 50: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

50

umumbashariy qadriyatlar ustuvorligining ta’minlanishi, inson, jamiyat va atrof-

muhit о‘zaro munosabatlarining uyg‘unlashuvi” nazarda tutilgan1.

Gender muammosi faylasuf, jamiyatshunos, antropolog, tilshunos,

adabiyotshunos, psixolog hamda pedagoglarning e’tiborini о‘ziga jalb qilmoqda.

Genderning psixologik jihatlari taniqli ruhshunoslar: Z. Freyd, T. Parsons,

R. Stoller, Sh. Bern, A. Bandura, Simona de Beuvar, A. Klima, S. Kon,

A. Usmanova, I. S. Kletsina, E. G‘oziyev, O. Abdusattorova, X. R. Haydarova;

sotsiologiyaga oid qirralari: E. Goffman, A. Kolstkorova, A. Zdravomislova,

R. Xof, A. A. Tyomkina, G. K. Zaysev va A. G. Zaysev, G. B. Urazaliyeva;

falsafaga oid tomonlari: Voronina, D. Zimmerman, S. G. Ayvazovalar, Keyt

Uest, I. Jerebkina; antropologiya bilan bog‘liq jihatlari: Y. R. Yarskaya-

Smirnova, pedagogikaga oid ayrim qirralari: L. Shustova, P. Repkina,

R. Safarova, G. Akramovaning ishlarida yoritilgan. Ta’lim tizimi jamiyatda

nafaqat texnologik va ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot omili, balki ma’naviy va

iqtisodiy rivojlanishning muhim strategik vositasi sifatida alohida ahamiyat kasb

etadi. Shu bois mustaqil mamlakatimizda ta’lim sohasiga yil sayin katta e’tibor

qaratilmoqda. Mazkur vazifa ta’lim tizimining barcha bosqichlari: maktabgacha

ta’lim muassasalaridan tortib oliy ta’limning yuqori bosqichlarigacha bо‘lgan

bо‘g‘inlar zimmasiga yuklatilgan. Genderni belgilashga nisbatan mavjud

yondashuvlar va nuqtayi nazarlarning xilma-xilligiga qaramay, ikkita

konsepsiyani ajratib kо‘rsatish mumkin:

1) genderning ijtimoiy tuzilishi nazariyasi;

2) gender tizimi nazariyasi.

Genderga ijtimoiy jihatdan bо‘lgan yondashuv quyidagilardan iborat

bо‘ladi: biologik nuqtayi nazardan jins muayyan jamiyatda qaror topgan jinsga

xos bо‘lgan vazifalar va о‘g‘il hamda qiz bolalarning о‘ziga xos xatti-harakatlari,

о‘zaro hamkorligining ijtimoiy me’yorlari bilan bog‘liq bо‘lgan turli-tuman

kо‘rinishlari. О‘g‘il va qiz bolalarning о‘zaro hamkorligi tushunchasi R. Xof

tomonidan kiritilgan bо‘lib, о‘g‘il va qiz bolalarning ma’naviy-madaniy

qiyofalarini ifodalaydi. Ushbu yondashuvga muvofiq ravishda gender muayyan

jamiyatda qaror topgan ijtimoiy munosabatlarning о‘lchovi sifatida namoyon

bо‘ladi2.

1Кадрлар тайёрлаш миллий дастури // www.lex.uz 2Хоф Р. Возникновение и развитие гендерных исследований. – Москва: РГТУ, 1999.

– С. 23-53.

Page 51: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

51

Ijtimoiy-gumanitar fanlarning oliy ta’lim tizimida talabalar tomonidan

о‘rganilishi gender yondashuv asosida talaba-qizlarning ijtimoiy faolligini

rivojlantirishga kо‘mak beradi. Oliy ta’lim tizimida о‘qitiladigan milliy istiqlol

g‘oyasi, ma’naviyat asoslari, jamiyatshunoslik, madaniyatshunoslik, О‘zbekiston

tarixi, pedagogika tarixi, dinshunoslik kabi fanlar talabalarning ijtimoiy faolligini

oshirishga imkoniyat yaratib, jamiyatga adaptatsiya jarayonini mukammal-

lashtiradi. Gender nazariyasi ta’lim jarayonida o‘g‘il va qiz bolalarga xos

xususiyatlarni farqlash masalasiga turli nuqtayi nazardan yondashadi. Bu

yondashuvda jinslar о‘rtasidagi asosiy farqlar ijtimoiy о‘ziga xosligida namoyon

bо‘ladi. Ushbu farqlar jamiyatda ijtimoiy institutlar, me’yorlar va madaniy

qarashlar vositasida shakllangan. Bunda gender farqlarning ijtimoiy jihatlari

muhim ahamiyatga ega. Gender tabaqalashtirish jamiyat va ta’lim tizimida

ijtimoiy-pedagogik jihatdan insonparvarlik tizimini rivojlantirishga asos bо‘ladi.

Hozirgi davrda oila, ta’lim, din, madaniyat kabi jamiyatdagi ijtimoiy

insititutlarning о‘quvchi va talaba-qizlarning ijtimoiy faolligini rivojlantirishdagi

tarbiyaviy ahamiyati mazkur jarayon samaradorligini oshiradi. Bugungi kunda

pedagogika fanida erishilayotgan eng muhim yutuqlardan biri gender tenglik va

farqlar asosida ta’lim berish imkoniyatlarining ochilayotganligidir. Bu hodisa

ta’limni gumanitarlashtirish nuqtayi nazaridan ham alohida qimmatga ega.

Mazkur maqsadni amalga oshirish jarayonida mavjud о‘quv dasturlarini yangi

pedagogik texnologiya va zamonaviy usullarni qо‘llagan holda takomillashtirish

eng birinchi vazifa hisoblanadi. Takomillashtirilgan о‘quv dasturlarida о‘g‘il va

qiz bolalar tengligi, qolaversa, barcha fanlar bо‘yicha о‘quv materiallarining

gender tenglik va farqlar asosida belgilab berilishi muhim ahamiyat kasb etadi.

Bunday ta’lim jarayoni yangi о‘quv vositalari, ya’ni metodik materiallar va

didaktik ishlanmalar yaratishni talab qiladi. О‘z navbatida, о‘quv-metodik

materiallar nazorat vositalari bilan bog‘liq ravishda tanlanishi lozim.

О‘zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy-intellektual hayotida tub

о‘zgarishlar sodir bо‘layotgan hozirgi kunda о‘quv jarayonini shaxsning gender

tengligi va farqlari asosida tashkil etish masalasi ham pedagogik jarayon va

tadqiqotlarning tarkibiy qismiga aylanishi kerak, chunki о‘quv jarayonlari orqali

jamiyatda erkak hamda ayol orasidagi ijtimoiy munosabatlar qaror topadi.

Page 52: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

52

ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ СИСТЕМА ФОРМИРОВАНИЯ ДУХОВНО-

НРАВСТВЕННЫХ КАЧЕСТВ У МЛАДШИХ ШКОЛЬНИКОВ

(материалы исследования)

Исломова Г. Т. (ТГПУ)

Abstract

The pedagogical system of formation of spiritual and moral qualities at

younger schoolchildren and short recommendations about its realization in

practice is presented in article.

Rezume

Maqolada kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarda ma’naviy-axloqiy

fazilatlarni shakllantirishning pedagogik tizimi taklif etilgan hamda uni amalga

oshirish bo‘yicha ayrim tavsiyalar berilgan.

Основные понятия: духовно-нравственные качества, критерии и

уровни их сформированности у младших школьников; социально-

педагогические условия.

Вопросы нравственного развития, воспитания совершенного человека

волновали общество во все времена. Присвоение каждой личностью

совокупности культурных ценностей определяет меру ее развития,

социализации, гуманизации, уровень интеллигентности. Фундамент

культуры составляет духовное начало, поэтому она и является источником

нравственного становления, воспитания подрастающего поколения.

Нами была предпринята попытка изучить состояние работы по

формированию духовно-нравственных качеств у младших школьников.

Анализ результатов анкетирования 27 учителей, 67 родителей и опроса 108

младших школьников свидетельствует о том, что из-за отсутствия научно

обоснованной педагогической системы формирования духовно-

нравственных качеств у младших школьников и методических

рекомендаций по ее реализации учителями начальных классов данная

работа осуществляется эпизодически и, как следствие, младшие школьники

не усваивают в достаточном объеме знания о нравственных понятиях, что,

несомненно, сказывается на уровне их нравственного сознания, на его

проявлении в различных видах деятельности, а значит и на гармоничном их

развитии в целом.

Для устранения данного пробела нами была разработана и

экспериментально апробирована педагогическая система формирования

духовно-нравственных качеств у младших школьников.

Page 53: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

53

Цель реализации данной системы заключалась в следующем:

- дать учащимся знания о понятиях: счастье, свобода, мудрость,

мужество, умеренность, справедливость, доверие, дружба, добро, честь,

долг, милосердие, зло, вина;

- выработать у них понимание жизненной важности овладения

духовно-нравственными качествами;

- создать социально-педагогические условия для овладения детьми

духовно-нравственными качествами и их проявления в различных видах

деятельности (учебной, внеучебной, трудовой, игровой, художественно-

творческой и др.).

На первом этапе экспериментальной работы были выявлены знания

родителей о духовно-нравственных качествах, методах, приемах и

средствах их формирования у детей. Затем с младшими школьниками был

проведен индивидуальный опрос с целью выявления знаний о таких

понятиях, как дружба, добро, зло, счастье, справедливость, мужество,

свобода, милосердие, мудрость, долг, умеренность, вина, щедрость,

совесть, сдержанность.

Анализ результатов индивидуального опроса детей позволил учителю

выявить объем знаний, усвоенных детьми по базовым понятиям

нравственных качеств с тем, чтобы правильно запланировать работу по их

уточнению, расширению.

На основе анализа результатов анкетирования родителей было

определено следующее: правильно ли ими понимается сущность духовно-

нравственного воспитания детей; обладают ли они определенными

духовно-нравственными качествами; осознают ли поэтапность их

формирования у детей с учетом возраста; формируют ли отмеченные

качества, используя личный пример, беседы, совместную деятельность в

быту.

Процесс формирования у младших школьников духовно-

нравственных качеств осуществлялся с учетом психофизиологических

особенностей детей данного возраста, с использованием различных

средств, пособий, которые способствуют формированию у них более

углубленных моральных представлений о духовно-нравственных качествах

(доброжелательность, ответственность, справедливость, милосердие и др.).

С начала детям давали понятия, представления о моральной

направленности личности, объясняли их значение, а затем выявляли их

Page 54: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

54

понимание и проявление в практической деятельности в школе, в семье, в

специально созданных ситуациях.

При изучении нравственного опыта младших школьников

использовались взаимодополняющие методы: беседа по сюжетному

рассказу, метод незаконченных рассказов, опрос, имеющие направленность

на изучение знаний, отношений и способов поведения.

При использовании беседы по сюжетному рассказу испытуемому

предлагалось прослушать рассказ, содержащий нравственную проблему.

Герои рассказа попадали в ситуацию морального выбора. После

прослушивания рассказа ему предлагалось ответить на вопросы,

составленные таким образом, чтобы в ответах и высказываниях

проявлялись отношения, знания о способах поведения и о самой

нравственной норме.

При использовании метода незаконченных рассказов ученикам

предлагался рассказ, в котором герою необходимо было действовать в

соответствии с нравственной нормой, или нарушая ее. Каждого

испытуемого просили представить, что действующим лицом является он

сам, и закончить рассказ, предлагая свои способы поведения и обосновать

их.

При определении особенностей нравственного опыта младших

школьников использовались такие критерии, как: степень соответствия

знаний нравственной норме отношений и способов поведения учащихся;

обобщенность знаний, их глубина и широта; степень устойчивости.

Для оценки нравственных знаний детей были выделены такие

проявления, как понимание ими содержания моральных норм, знание

способов поведения, переживаний, возникающих у человека в случае

соблюдения или несоблюдения моральной нормы. О нравственном

отношении можно было узнать по оценочным суждениям школьников о

поступках другого человека, о своих поступках, а также по особенностям

выполнения моральной деятельности и их мотивам.

Сформированность духовно-нравственных качеств у учащихся

выявлялась на основе диагностики, включающей в себя 3 пункта:

1) метод ранжирования (I и II замеры);

2) диагностический метод «Работа над ошибками»;

3) метод диагностической ситуации «Эксперимент» (I и II замеры).

Page 55: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

55

На основе анализа результатов диагностики методом ранжирования

определялась динамика роста знаний у детей о духовно-нравственных

качествах человека. Результаты диагностического метода позволили

определить знания детей о правилах культуры поведения. Результаты

диагностической ситуации «Эксперимент» свидетельствовали, умеют ли

дети делать правильный моральный выбор в определенной ситуации.

В экспериментальной работе особое внимание нами было уделено

созданию социально-педагогических условий по духовно-нравственному

воспитанию младших школьников, содружеству, сотворчеству,

самоопределению, взаимодействию с родителями.

Основу сотрудничества составляло равенство, партнерство и

взаимное уважение друг к другу.

Сотворчество основывалось на стремлении и умении учителя и

учеников творчески работать совместно, поддерживая друг друга.

Взаимодействуя, учитель и ученик взаимно обогащались, приобретали

опыт социальной активности, самодисциплины и терпимости.

Самоопределение являлось целостным процессом определения

критериев для того или иного решения, важного в плане личностного

развития и самоутверждения, принятия конкретного решения, основанного

на анализе альтернатив, различающихся предполагаемыми личностными

позициями, и следование принятому решению.

Взаимодействие с родителями строилось на установлении

заинтересованного диалога и сотрудничества, перерастающего в активную

помощь, направленную на обеспечение главной цели – воспитание

всесторонне развитой, активной, социализированной личности младшего

школьника.

Анализ опытно-экспериментальной работы по реализации

педагогической системы формирования духовно-нравственных качеств у

младших школьников показал положительную динамику

сформированности у них духовно-нравственных качеств; рост духовно-

нравственных ценностей, духовно-нравственной позиции, гражданско-

патриотических чувств, художественно-эстетического чувства, что

является доказательством ее эффективности.

Page 56: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

56

PEDAGOGIK KVALIMETRIYANING KONSEPTUAL

ASOSLARI VA DOLZARB MUAMMOLARI

Tolipova J. O. (TDPU)

Abstract

The article is devoted to the history of formation, conceptual basis and

actual problems of pedagogical qualimetry.

Резюме

Статья посвящена истории формирования, концептуальным основам,

актуальным проблемам педагогической квалиметрии.

Tayanch tushunchalar: kvalimetriya, miqdoriy baholash, konseptual

asos, ijtimoiy ko‘rsatkich, ta‘lim sifati.

Kvalimetriya tabiatdagi barcha obyektlarni va jamiyatda sodir bо‘ladigan

barcha jarayonlar, ishlab chiqarish sohasida yaratilgan mahsulotlarning sifatini

miqdoriy baholash muammolari va metodologiyasini о‘rganuvchi ilmiy fandir.

Kvalimetriya (lotincha “quails” – sifat, qadimiy yunoncha “metros” –

о‘lchov) obyekt, mahsulot, jarayonlar sifatini miqdoriy baholash metodlarini

о‘zida mujassamlashtirgan, turli metod va vositalar yordamida erishilgan natijani

belgilovchi fan tarmog‘i sanaladi.

Kvalimetriya fan sifatida о‘rganilishi va baholanishi lozim bо‘lgan

obyektning sifatini belgilovchi hajm, birlik, shkala, talablar yordamida mazkur

obyektning sifat va miqdor kо‘rsatkichlarini aniqlashni belgilangan va qabul

qilingan о‘lchov jarayonini amalga oshirish nazariyasi asosida о‘rganadi1.

Hozirgi zamon nuqtayi nazaridan kvalimetriyaning sifat kо‘rsatkichlari

ikkita yirik guruh: tabiiy va ijtimoiy kо‘rsatkichlarga ajratib о‘rganiladi.

Tabiiy kо‘rsatkichlar, о‘z navbatida, о‘rganilayotgan obyektning fizikaviy,

kimyoviy va biologik miqdor kо‘rsatkichlariga ajratiladi. Ijtimoiy kо‘rsatkichlar

esa, inson tomonidan belgilanib, jamiyat taraqqiyotining muayyan bosqichidagi

voqea-hodisalar, ishlab chiqarish va iste’mol mahsulotlari, pedagogik jarayonlar,

shaxsning ijtimoiy va mustaqil hayotdagi mavqeyi va о‘rni, savodxonligi,

tarbiyalanganlik darajasi hamda shaxs kamolotida qо‘llaniladi. Kvalimetriya

1Хведченя Л. В. Педагогическая квалиметрия: историко-методологический аспект //

Психология и педагогика. Вестник БГУ. Серия 4. Філалогія. Журналістыка. Педагогіка

http://globalf5.com

MATEMATIKA VA TABIIY-ILMIY FANLAR TA’LIMI

Page 57: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

57

yuqorida qayd etilgan har bir guruhning miqdor va sifat kо‘rsatkichlarini

yaxlitlikda о‘rganadi va baholashning umumiy tartibini ishlab chiqadi.

Kvalimetriyaning uchta: nazariy (umumiy), maxsus va amaliy tarmoqlari

mavjud.

Nazariy kvalimetriyada aniq obyekt loyihalanadi (abstraksiyalanadi) va

sifat kо‘rsatkichlarining umumiy qonuniyatlari va matematik modellari

о‘rganiladi. Nazariy kvalimetriyaning tadqiqot obyekti jism, ishlab chiqarish

mahsulotlari, obyekt va subyektlarning sifatini miqdoriy baholashning falsafiy va

metodologik asoslarini ishlab chiqishdan iborat. Nazariy kvalimetriyaning

amaliy sohalarida turli obyekt va jarayonlarning sifatini baholash metodikasi va

nazariy asoslari umumiy xususiyatga ega.

Maxsus kvalimetriya turli xildagi va har xil maqsadda foydalaniladigan

aniq obyektning sifatini baholashning aniq metodikasi va matematik modelini

ishlab chiqadi. Maxsus kvalimetriyaning ekspert, ehtimollik-statistik, indeksli,

kvalimetrik taksonomiya kabi turlari mavjud.

Amaliy kvalimetriya texnika, ishlab chiqarish, inson mehnati faoliyati, turli

loyiha va jarayonlarning sifatini baholashni ishlab chiqadigan soha sanaladi.

Amaliy kvalimetriyaning boshqa fanlar bilan о‘zaro bog‘lanib, texnik

kvalimetriya, ijtimoiy kvalimetriya, pedagogik kvalimetriya, tibbiy kvalimetriya,

geologik kvalimetriya kabi boshqa tarmoqlari mavjud.

Xalqaro tajribalar buyum, xizmatlar, jarayonlarning yuqori sifatli

bо‘lishiga erishish uchun ularning sifatini aniqlaydigan ilmiy, texnik va tashkiliy

mezonlar ishlab chiqilishi lozimligini kо‘rsatdi.

Muayyan obyekt yoki jarayonning borishi, xizmatlar, jarayonlar sifati

etalon sifatida qabul qilingan modelning mezonlari bо‘yicha о‘lchash va olingan

natijalarni taqqoslash orqali baholash amalga oshiriladi.

Shunday ekan, kvalimetriya buyum, xizmatlar, jarayonlarning sifatini

baholash masalalarini о‘rganadi. Bu jarayonda kvalimetriyaning ekspertiza,

tahlil, sintez, qiyoslash va taqqoslash metodlarini о‘z ichiga oladi. Shuningdek,

etalon sifatida qabul qilingan modelning sifat kо‘rsatkichlari asosida

baholanayotgan obyektning xususiyatlari hisobga olingan holda uning sifati

aniqlanadi.

Kvalimetriyaning amaliy tarmog‘i bо‘lgan pedagogik kvalimetriyada

kadrlarni tayyorlashning malaka talablari etalon sifatida qabul qilingan bо‘lib,

Page 58: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

58

pedagogik kadrlarning kasb malakasi va pedagogik mahorati sifati taqqoslash

orqali aniqlanadi. Raqobatbardosh pedagogik kadrlarni tayyorlash jarayonida

mazkur jarayonni maqsadga muvofiq tashkil etish va boshqarishni rejalashtirish,

о‘quv jarayonini modernizatsiyalash, metodik va texnik jihatdan ta’minlashni

talab etadi.

Pedagogik kvalimetriya yillar davomida tо‘plangan tajribalar, dalillar

asosida vujudga kelgan va shakllangan ilmiy-nazariy fan bо‘lib, ta’lim-tarbiya

jarayonida qо‘llaniladigan pedagogik innovatsiya va unga bog‘liq holda

о‘qituvchining pedagogik faoliyatini yaxlit о‘rganadi1.

Pedagogik kvalimetriya kо‘p qirrali pedagogik jarayon va unga bog‘liq

holda о‘qituvchining pedagogik faoliyatini о‘rganib, pedagogika fanlari sohalari

ichida eng muhim о‘rin tutadigan, lekin kam о‘rganilgan soha sanaladi. Shuni

qayd etish kerakki, pedagogik kvalimetriya pedagogik jarayonni va

о‘qituvchining pedagogik faoliyati sifatini belgilaydi. Pedagogik

kvalimetriyaning metodologik muammolari shu kunga qadar ilmiy

tadqiqotchilarning diqqatidan chetda qolgan va bu sohadagi muammolar о‘z

yechimini kutmoqda.

Adabiyotlar tahlili pedagogik kvalimetriyaning metodologik asoslari

jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi, ta’lim muasssasalari oldiga

qо‘yiladigan davlat va ijtimoiy buyurtmalarga bevosita bog‘liq bо‘lganligi

sababli, uning metodologik asoslari yuzasidan amalga oshirilgan ishlar

jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining mantiqiy birligi qonuniyati

asosida rivojlanganligini kо‘rsatdi.

Pedagogik kvalimetriyaning tadqiqot obyekti davlat va ijtimoiy

buyurtmalar zimmasiga yuklangan ta’lim muassasasining mazkur buyurtmalarni

bajarish maqsadida tashkil etiladigan ta’lim-tarbiya jarayonining sifati, tahsil

oluvchilarning о‘quv-bilish faoliyatini tashkil etilishi va boshqarilishi, о‘qituvchi

pedagogik faoliyatining maqsadga muvofiq tashkil etilishi sifatini nazorat qilish

va baholash hisoblanadi.

Pedagogik kvalimetriyaning eng yangi rivojlanish davrida tahsil oluvchilar

shaxsiga yо‘naltirilgan ta’lim paradigmasi maydonga chiqdi. Shaxsga

yо‘naltirilgan ta’lim asosida umuminsoniy qadriyatlarga asoslangan, pedagogik

munosabatlar insonparvarlashtirilgan, tahsil oluvchi shaxsning qiziqishlari,

1Педагогический словарь. – Москва: Академия, 2008. – С. 159.

Page 59: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

59

ehtiyojlari, ichki va tashqi о‘quv motivlarini e’tiborga olingan holda ta’lim-

tarbiya jarayonini maqsadga muvofiq tashkil etish nazariyasi turadi.

Ushbu paradigma asosida pedagogik kvalimetriya, shuningdek, ta’lim-

tarbiya tizimida ijobiy о‘zgarishlarni vujudga keltiradi1. Ular jumlasiga:

­ ta’lim tizimida hukmronlik qilayotgan shaxsning ijtimoiylashuvi va

moslashuviga asoslangan frontal ta’lim-tarbiya jarayonidan о‘qitish maqsadlarini

amalga oshirishga imkon beradigan shaxsning individual rivojlanishiga zamin

tayyorlaydigan jarayonga о‘tish;

­ tahsil oluvchilarni ilmiy bilimlar bilan qurollantirishdan voz kechib,

umummadaniy, umuminsoniy qadriyatlar asosida nazariy bilimlar, amaliy

kо‘nikma va malakalarni tarkib toptirishga e’tiborni qaratish;

­ majburiy о‘qitish shakllari bilan birgalikda tahsil oluvchilarni mustaqil

ta’lim olish va mustaqil tayyorgarlikka yо‘llash;

­ ta’lim mazmunidagi bilimlar, kо‘nikma va malakalar, ijodiy faoliyat

tajribalari va qadriyatlarni tarkib toptirishda о‘quv kurslarining nazariy

masalalari asosida emas, balki integrallashgan mazmun, fanlararo bog‘lanish,

modullar tizimidan foydalanishga о‘tish;

­ о‘qitishning reproduktiv metodlari va an’anaviy texnologiyalari bilan

bir qatorda tahsil oluvchilarning ijodiy, tanqidiy va mantiqiy fikrlash kо‘nikma-

larini rivojlantirish imkonini beradigan innovatsion va axborot

texnologiyalaridan foydalanish;

­ ta’lim-tarbiya jarayonining yakuniy natijasini nazorat qilish va

baholashda bilim, kо‘nikma va malakalar paradigmasidan voz kechib ta’lim

tizimini modernizatsiyalashning istiqbolli yо‘nalishi sifatida qabul qilingan

kompetensiyalarni nazorat qilish orqali shaxsning rivojlanganlik va

tarbiyalanganlik darajasini aniqlashni yо‘lga qо‘yish zarurligi kiritilgan.

Ta’lim-tarbiya jarayoniga shaxsga yо‘naltirilgan ta’lim kiritilishi nazarda

tutilgan ijobiy о‘zgarishlar, о‘z navbatida, tahsil oluvchilarning о‘zlashtirgan

bilim, kо‘nikma, malakalari va kompetensiyasini baholash jarayoniga о‘z

ta’sirini kо‘rsatadi2.

1Толипова Ж. О. Педагогик квалиметрия. – Тошкент: ТДПУ, 2015. – Б. 108. 2Толипова Ж. О. Биология ўқитувчисининг илмий-методик тайёргарлиги даражасини

орттиришнинг назарияси ва амалиёти. – Тошкент: Фан, 2005. – Б. 114.

Page 60: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

60

Pedagogik kvalimetriyaning fan sifatida quyidagi konseptual asoslari

mavjud:

1. Pedagogik kvalimetriya uzluksiz ta’lim tizimining turli bosqichlarida

tashkil etiladigan ta’lim-tarbiya jarayonining sifati, tahsil oluvchilarning

о‘zlashtirish darajasi va sifati, pedagogik kadrlarning kasbiy malaka darajasini

aniqlash va umumlashgan xulosa yasash imkonini yaratadi.

2. Pedagogik kvalimetriya tadqiq etilayotgan obyektning sifat

kо‘rsatkichini dinamik kategoriya sifatida qabul qiladi va kelgusida zamon bilan

hamnafaslik, uzluksiz ta’lim tizimi oldiga qо‘yilayotgan davlat va ijtimoiy

buyurtmalar asosida ushbu sifat kо‘rsatkichi darajasining ortishini nazarda tutadi.

3. Pedagogik kvalimetriya о‘zaro uzviy va о‘zaro bog‘langan ikkita soha

nazariy kvalimetriya va amaliy kvalimetriya yutuqlari asosida shakllangan va fan

sifatida rivojlanib boradi.

4. Pedagogik kvalimetriya bо‘lajak pedagogik kadrlarning pedagogik

faoliyatga tayyorgarlik darajasining malaka talablariga mosligi, uzluksiz ta’lim

tizimida pedagogik faoliyat yuritayotgan о‘qituvchilarning kasbiy malakasi,

mazkur bosqichda tashkil etiladigan ta’lim-tarbiya jarayonining sifati,

talabalarning о‘zlashtirgan bilim, kо‘nika va malakalari, kasbiy kompetensiyasi

(layoqati)ning DTS bilan me’yorlangan bilim, kо‘nika va malakalarga mosligi,

oliy ta’lim muassasalari, shu jumladan, mavjud kafedralarning pedagogik kadrlar

tayyorlash sifati, о‘quv rejadan о‘rin olgan kurslarning moddiy va didaktik

ta’minoti sifatini belgilangan tartibga muvofiq reyting asosida nazorat qiladi va

baholaydi.

Hozirgi paytda ta’lim muassasalarida test topshiriqlaridan samarali

foydalanish yо‘llari ishlab chiqilgan bо‘lib, ta’lim makonida pedagogik

munosabatlarning yangi paradigmalari tahsil oluvchi – о‘qituvchi, tahsil oluvchi

– ota-onalar, о‘qituvchi – rahbariyat, ta’lim muassasalari – ta’limni boshqaruv

organlari kabi nazorat-baholash tizimi amaliyotga joriy etilmoqda.

Test topshiriqlarining daxlsiz va mustaqil tashkil etilishi ta’lim-tarbiya

jarayonining sifatini nazorat qilish va baholash tizimining muhim tarkibiy

qismiga aylandi, shu bilan birga, tizim hosil qiluvchi va faol ta’sir kо‘rsatuvchi

omil sifatida maydonga chiqdi.

Page 61: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

61

KASB TA’LIMI METODIKASI BО‘YICHA TEXNOLOGIK

XARITA YARATISH TAJRIBASIDAN

Shomirzayev M. X. (Termiz DU)

Avazboyev A. I. (TDPU)

Abstract

The article deals with some of the theoretical and practical aspects of

drafting of technological map on the subject of methodology of vocational

education. Recommendations for the organization of practical and laboratory

classes are also given in this article.

Резюме

В статье рассматриваются некоторые теоретические и практические

аспекты разработки технологической карты по предмету методики

профессионального образования. А также даны рекомендации по

организации практических и лабораторных занятий.

Tayanch tushunchalar: interfaol usullar, pedagogik texnologiyalar,

о‘quv-tarbiyaviy mashg‘ulotlar, texnologik xarita.

Respublikamizning ta’lim muassasalarida ta’lim olayotgan bо‘lajak kasb

ta’limi о‘qituvchilarini zamonaviy pedagogik texnologiyalar bilan qurollantirish,

pedagogika va psixologiya fanlariga oid bilimlarini yanada mustahkamlash va

olgan bilimlarini о‘quv tarbiya jarayonida qо‘llay olishga о‘rgatish, shuningdek,

ularga pedagogik mahorat sirlarini ochib berish muhim ahamiyatga ega.

Ta’lim samaradorligini oshirish, shaxsning ta’lim markazida bо‘lishini va

yoshlarning mustaqil bilim olishlarini ta’minlash uchun ta’lim muassasalariga

yaxshi tayyorgarlik kо‘rgan va о‘z sohasidagi bilimlarni mustahkam egallashdan

tashqari zamonaviy pedagogik texnologiyalarni va interfaol usullarni biladigan,

ulardan о‘quv va tarbiyaviy mashg‘ulotlarni tashkil etishda foydalanish

qoidalariga amal qiladigan о‘qituvchilar kerak. О‘rta maxsus kasb-hunar ta’limi

boshqarmasi ma’lumotlariga kо‘ra, qishloq xо‘jaligi yо‘nalishidagi kasb-hunar

kollejlarida kasb ta’limi о‘qituvchilarini yangi pedagogik texnologiyalar va

interfaol usullar bilan qurollantirish va olgan bilimlarini о‘quv-tarbiyaviy

mashg‘ulotlarda qо‘llash malakalarini uzluksiz oshirib borish lozim1.

1Иминов Т. К. Ўзбекистон Республикаси Олий таълим тизимини ислоҳ қилиш бўйича

меъёрий ҳужжатлар. – Тошкент, 1999. – Б. 23.

Page 62: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

62

О‘qituvchi tomonidan har bir darsni yaxlit holatda kо‘ra bilish va uni

tasavvur etish uchun bо‘lajak dars jarayonini loyihalashtirib olish kerak. Bunda

о‘qituvchi bо‘lajak darsning texnologik xaritasini tuzib olishi katta ahamiyatga

ega, chunki darsning texnologik xaritasi har bir mavzu, har bir dars uchun

о‘qitilayotgan predmet, fanning xususiyati, talabalarning imkoniyati va

ehtiyojidan kelib chiqqan holda tuziladi.

Darsning texnologik xaritasini qay kо‘rinishda tuzish о‘qituvchining

tajribasi, qо‘ygan maqsadi va individual xususiyatiga bog‘liq. Texnologik xarita

qanday tuzilgan bо‘lmasin, unda dars jarayoni yaxlit holda aks etgan bо‘lishi

hamda aniq belgilangan maqsad, vazifa va kafolatlangan natija, dars jarayonini

tashkil etishning texnologiyasi tо‘liq о‘z ifodasini topgan bо‘lishi kerak.

Texnologik xaritaning tuzilishi о‘qituvchining darsni kengaytirilgan konspektini

yozishdan xalos etadi, chunki bunday xaritada dars jarayonining hamda

о‘qituvchi va talaba faoliyatining barcha qirralari о‘z aksini topadi1.

Kasb ta’limi metodikasi fanidan о‘tkaziladigan amaliy mashg‘ulotlarning

loyihalashtirilgan texnologik xaritasini havola qilamiz. Unda о‘qitishning

kognitiv yoki о‘qish maqsadi (talaba nima biladi va tushunadi), psixomotorli

maqsadlar (nima qiladi), hayajonli (affektiv) yoki emotsional-qimmatli

maqsadlaridan (nima his qiladi) foydalanamiz.

Kognitiv maqsadda talaba:

­ kasb ta’limi sohasi bо‘yicha adabiyotlardan foydalana oladi;

­ kasb ta’limi metodikasi fanidan texnik matnni tushunadi;

­ kasb ta’limi metodikasi fanidan texnik atamalarni tasniflaydi;

­ maxsus fanlarning amaliy yо‘naltiruvchi maqsadini о‘rganadi.

Psixomotorli maqsadlar (nima qiladi)da talaba:

­ kasb ta’limi metodikasi fanidan ma’ruza, amaliy va laboratoriya

mashg‘ulotlari bо‘yicha nazorat savollari tuzadi;

­ fanning mazmuni bо‘yicha termin va tushunchalarni ajratadi va ularning

mazmunlarini fan dasturida keltirilgan adabiyotlardan foydalanib tahlil qiladi;

­ tanlangan atama va tushunchalar bо‘yicha savol-javob tuzadi;

­ boshqa talabalar tomonidan о‘qilgan atama va savol-javoblarni

tо‘ldiradi;

1Muslimov N. A. va boshq. Mehnat ta’limini o‘qitish metodikasi. – Toshkent: O‘zbekiston

Faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti, 2014. – B. 320.

Page 63: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

63

­ “Texnik matnni tushunish” mavzusida referat ishi topshiradi.

Hayajonli (affektiv) yoki emotsional-qimmatli maqsad (nima his qiladi)da:

­ kasb ta’limi fanlari mazmunini mukammal bilish lozimligini tushunadi;

­ о‘rganiladigan masalalarga qiziqish uyg‘onadi va ularning

muhokamasida qatnashadi;

­ maxsus fanlarning tuzilishi va mazmunini о‘rganishda individual va

guruh bilan faoliyat kо‘rsatishga intilishni namoyon qiladi.

Texnologik xaritada о‘qitishning о‘quv-tarbiyaviy maqsadi ham yoritiladi.

Unda ishlash uchun boshlang‘ich materiallar, talabalarning motivizatsiyasi,

faollashtirish va mashg‘ulotlar ta’minoti mazmunini tahlil qilish о‘rganiladi.

Ishlash uchun boshlang‘ich materiallar: kasb ta’limi metodikasi fanidan

о‘quv adabiyoti namunalari, texnik atamalar izohli lug‘ati.

Qо‘llaniladigan usul va amallar: yо‘naltiruvchi savollar, individual ish,

kichik guruhlarda ishlash.

Talabalarning motivizatsiyasi va faollashtirish:

­ kasb ta’limi metodikasi fanlari mazmuni va mohiyatini tushunmaslik

ishlab chiqarish sohalari mutaxassislari faoliyatiga qanday ta’sir kо‘rsatishi;

­ adabiyotlarda keltirilgan atamalarning turli murakkablikda tuzilganligi,

juda ham ilmiy tilda bayon etilganligi fan mazmunini о‘zlashtirishga ta’sir

kо‘rsatishi.

Mashg‘ulotlar ta’minoti bо‘yicha quyidagi tavsiyalarni berish mumkin1.

Kasb ta’limi sohasi bо‘yicha adabiyotdan atama (yengil, oson, tushunarli bо‘lishi

kerak) tanlab olinadi va ular asosida glossariy tuziladi. Atamalar kо‘pchilik

tomonidan qо‘llaniladigan, hammaga tushunarli bо‘lishi kerak. Kasb ta’limi

metodikasi fanidan kalendar mavzuli reja tuzish mavzusidagi amaliy

mashg‘ulotni о‘tkazishning loyihalashtirilgan texnologik xaritasini havola

qilamiz.

Kognitiv yoki о‘qish maqsadida (nima biladi va tushunadi) talaba:

­ kalendar rejaga aniqlik kiritadi;

­ kalendar rejani tuzish uchun kerakli bо‘lgan boshlang‘ich hujjatlarni

sanab о‘tadi;

1Шарипов Ш. С. Касб таълими услубиёти. – Тошкент: ТДПУ, 2006. – Б. 32; Эшқораев У.

Ихтисослик фанларини ўқитиш ва ишлаб чикариш таълими методикаси. – Термиз: ТерДУ,

2007. – Б. 17.

Page 64: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

64

­ reja ishlab chiqishning evristik ketma-ketlik bosqichlarini tavsiflaydi;

­ asosiy didaktik maqsad bо‘yicha dars tipini biladi;

­ izlanishning mahsuldor usullaridan (evristik va tadqiqiy) foydalanadi.

Psixomotorli maqsadlarda (nima qiladi):

­ darslik va о‘quv qо‘llanmasining bо‘limi (mavzu)ni о‘rganadi,

materialga annotatsiya yozadi;

­ mavzular strukturasini ishlab chiqadi, uning mavzusini, ya’ni mavzuda

fragmentlar mazmuni bо‘yicha mantiqan tugallangan mavzularni ajratishni

kо‘zda tutadi, mavzuni kо‘rish mantiqini ochadi;

­ har bir ajratilgan mavzu bо‘yicha о‘qitish maqsadini aniqlaydi,

maqsadni bilish, о‘rganish va kо‘nikma hosil qilish kо‘rinishida shakllantiradi;

­ har bir mashg‘ulot uchun ta’lim shaklini tanlaydi, tavsiya etilayotgan

dars sistemasining mohiyatini ochadi, tanlangan dars birligiga izoh beradi;

­ mavzuning har bir fragmenti bо‘yicha о‘qitish vositalarini belgilaydi;

­ uyga vazifalarni ishlab chiqadi: darslikning bob va betini, shuningdek,

talabalar amaliy faoliyatining boshqa turlarini (misol yechish, mashq bajarish,

nazorat ishiga tayyorlanish va hokazolar) kо‘rsatadi.

Hayajonli (affektiv) yoki emotsional-qimmatli maqsadi (nima his qiladi):

­ kalendar reja ishlab chiqishini bilish lozimligini tushunib yetadi;

­ о‘rganiladigan masalaga qiziqish uyg‘otadi va uning muhokamasida

qatnashadi;

­ kalendar rejani ishlab chiqishda individual va guruh bо‘lib ishlash

ko‘zda tutiladi.

О‘qitishning о‘quv-tarbiyaviy maqsadi:

­ kalendar reja ishlab chiqishning asosiy bosqichlarining evristik ketma-

ketligini ochish;

­ maxsus fan bо‘yicha kalendar reja ishlab chiqishga о‘rgatiladi. Unda

ishlash uchun boshlang‘ich materiallar: о‘quv predmeti dasturi, fan bо‘yicha

darslik yoki о‘quv qо‘llanma.

Qо‘llaniladigan usul va amallar: jalb qiluvchi savollar, individual ish,

kichik guruhlarda ishlash.

Talabalarning motivizatsiyasi va ularni faollashtirishda quyidagi kabi

savollardan foydalanish mumkin:

­ kalendar reja nima uchun ishlab chiqiladi?

­ unda о‘quv materiali qanday tartibda joylashtiriladi?

Page 65: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

65

­ reja tuzishda qanday muammolar yechiladi?

­ о‘qituvchi rejasiz darslarga о‘z vaqtida va sifatli tayyorlanishi

mumkinmi?

Uyga vazifa uchun mutaxassislik fanlarining biri bо‘yicha kalendar reja

tuzish quyida keltirilgan shakl bо‘yicha amalga oshirilishi talab etiladi.

Mashg‘ulotlar ta’minoti bо‘yicha mavjud darslik va qо‘llanmalardan foydalanish

mumkin1.

“Kasb ta’limi bо‘yicha amaliy va laboratoriya mashg‘ulotlari, mustaqil

ishlarni rejalashtirish va о‘tkazish” mavzusidagi amaliy mashg‘ulotning

loyihalashtirilgan texnologik xaritasi mazmunini bayon qilishga harakat qilamiz.

Unda о‘qitishning kognitiv yoki о‘qish maqsadi (qay darajada biladi va

tushunadi) bо‘yicha quyidagilarni amalga oshirish nazarda tutiladi:

­ laboratoriya ishlarini tayyorlay olishini namoyish qilishi;

­ uni о‘tkazishda о‘z faoliyatini va о‘quvchilar ishini rejalashtirishi;

­ laboratoriya ishlarining turlari va tiplarini farqlashi;

­ laboratoriya ishlariga qо‘yilgan vazifalarni va uni tashkil qilish

usullarini bilishi kabilar.

Psixomotorli maqsadlarida (nima qiladi):

­ dastur bо‘yicha mavzu mazmunini о‘rganadi, uning rubrikatsiyasini

beradi;

­ darslikning mos materialini tahlil qiladi, unga annotatsiya tuzadi;

­ mutaxassis va ta’lim dasturining malakaviy tavsifnomasini о‘rganadi,

berilgan nazariy material asosida shakllanishi lozim bо‘lgan malaka va

kо‘nikmani ajratadi;

­ mavzuning didaktik maqsadini shakllantiradi;

­ laboratoriya ishining nomlanishini taklif qiladi, uning mazmunini ishlab

chiqadi;

­ mashg‘ulot tizimida mavzu bо‘yicha laboratoriya ishining о‘rnini, tipini

va uni о‘tkazish usulini о‘rnatadi;

­ kerakli laboratoriya uskunalari va jihozlarining rо‘yxatini tuzadi;

­ ishning о‘tkazish uslubini ishlab chiqadi;

­ natijalar jadval kо‘rinishida rasmiylashtiriladi;

­ hisobot tuzish uslubini, mazmunini va shaklini aniqlaydi;

1Muslimov N. A. va boshq. Mehnat ta’limini o‘qitish metodikasi. – Toshkent: O‘zbekiston

Faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti, 2014. – B. 320; Шомирзаев М. Х. Касб таълими

методикаси фанидан амалий машғулотлари. – Термиз: ТерДУ, 2006. – Б.13.

Page 66: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

66

­ predmet mavzusi, ish nomi, maqsadi, mazmuni, material-texnik

ta’minlanganligi, bajarish ketma-ketligi, hisobot mazmuni va adabiyotlarni

о‘ziga biriktirgan laboratoriya ishida instruktiv ishlab chiqadi;

­ bajarilgan ish natijalari bо‘yicha hisobot tuziladi.

Hayajonli (affektiv) yoki emotsional-qimmatli maqsadida (nima his

qiladi):

­ laboratoriya ishlarini konstruktiv rejalashtirish va bajarishni

shakllantirish mohiyatini his qiladi;

­ laboratoriya ishlarini о‘tkazish usullariga va ta’lim vositalariga

qiziqishni namoyon qiladi;

­ laboratoriya ishlarini mustaqil rejalashtirishga va tashkil qilishga

intilishni namoyon qiladi.

О‘qitishning о‘quv-tarbiyaviy maqsadida:

­ laboratoriya ishlarini tashkil qilish va uni о‘tkazishning zamonaviy

usullarini о‘rganish;

­ laboratoriya ishini konstruktiv tayyorlangan kо‘nikmani, о‘zini va uni

о‘tkazishda о‘quvchilar ishini rejalashtirishni shakllantirish kabilar amalga

oshiriladi.

Unda ishlash uchun boshlang‘ich materiallar sifatida о‘quv fanining dasturi

va о‘quv qо‘llanmalarini kо‘rsatish mumkin hamda unda mustahkamlovchi

savollar berish, kichik guruhlarda ishlash, ish yuzasidan о‘yin о‘tkazishning

rejalashtirilishi maqsadga muvofiq.

О‘quvchilarning motivizatsiyasi va ularni faollashtirish bо‘yicha quyidagi

savollarni keltirish mumkin:

­ zamonaviy mutaxassis uchun laboratoriya ishi qanday ahamiyatga ega?

­ laboratoriya ishini bajarishda qanday didaktik maqsad amalga

oshiriladi?

­ nazariy materialni mustahkamlashda laboratoriya ishlari qanday

ahamiyatga ega?

­ umumtexnik va maxsus о‘quv predmetlarini laboratoriya ishlarisiz

tо‘liq о‘rganish mumkinmi?

Mashg‘ulotlar ta’minoti bо‘yicha mavjud adabiyotlardan foydalanish

tavsiya etiladi1.

1Авазбоев А. И. Касб таълими методикаси фанидан амалий ва лаборатория машғулотлари.

– Тошкент: ТДПУ, 2007. – Б. 21. Шомирзаев М. Х. Касб таълими методикаси фанидан

амалий машғулотлари. – Термиз: ТерДУ, 2006. – Б. 21-22.

Page 67: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

67

Maxsus fanlar bо‘yicha mustaqil ishlash uchun о‘quv dasturida

laboratoriya ishi mavjud bо‘lgan, uning texnik materiali amaliy qiymatga ega

bо‘lgan mavzularni berish kerak.

Topshiriqni berishda laboratoriya ishini о‘tkazishning zvenoli usulini

tavsiya etish maqsadga muvofiq, chunki bunda qimmat va kam sonli laboratoriya

jihozlaridan guruhdagi zvenolarda navbat bilan foydalanish imkoni bо‘ladi.

Laboratoriya amaliyotini qо‘llash о‘quvchining mustaqil ishlashini

murakkablashtiradi, chunki predmet mavzusi bо‘yicha tо‘rt-oltita laboratoriya

ishini ajratish talab qilinadi.

О‘qituvchi о‘qitayotgan fanining har bir mavzusi, har bir dars mashg‘uloti

bо‘yicha tuzgan texnologik xaritasi unga fanni yaxlit holda tasavvur etib

yondashishga, tushunishga (bir semestr, о‘quv yili bо‘yicha), yaxlit о‘quv

jarayonining boshlanishi, maqsadidan tortib, erishiladigan natijasini kо‘ra

olishga yordam beradi.

О‘quv jarayonida talabalarga shaxs sifatida qaralishi, turli pedagogik

texnologiyalar hamda zamonaviy uslublarning qо‘llanilishi, talabalarni mustaqil,

erkin fikrlashga, izlanishga, har bir masalaga ijodiy yondashish, mas’uliyatni his

qilish, ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish, tahlil qilish, ilmiy adabiyotlardan

unumli foydalanishga o‘rgatadi, eng asosiysi, о‘qishga, fanga va о‘zi tanlagan

kasbiga bо‘lgan qiziqishlarini, shuningdek, pedagog shaxsiga nisbatan hurmatini

kuchaytiradi.

Bu natijalarga erishish о‘quv jarayonida innovatsion va axborot

texnologiyalarni qо‘llashni taqozo etadi. Texnologiyalar juda xilma-xildir. Biz

tajribali pedagoglarning ilg‘or ish uslublariga tayangan holda kasb ta’limi

metodikasi fanidan ba’zi amaliy va laboratoriya ishlarini tashkil etish va ularni

о‘tkazish tartibi haqida tо‘xtaldik. Albatta, talabalarda mantiqiy, aqliy, ijodiy,

tanqidiy, mustaqil fikrlashni shakllantirishga, ularning ijodiy qobiliyatlarini

rivojlantirishga va kelajakda yetuk, raqobatbardosh mutaxassis bо‘lishlarida

kasbiy fazilatlarni tarbiyalashga yordam beradigan tavsiyalarni berdik.

Maqolada keltirilgan tavsiyalardan kasb ta’limi о‘qituvchilari о‘quv

jarayonini tashkil etishda darsning texnologik xaritasini xuddi shu tartibda

tuzishlari zarur degan fikrdan yiroqmiz, lekin о‘qituvchilar bu tavsiyalar asosida

dars texnologik xaritalarini yaratishlari hamda dars jarayonida muvaffaqiyatli

foydalanishlari mumkin.

Page 68: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

68

OLIY TA’LIM FIZIKA KURSIDA UNIVERSAL SAQLANISH

QONUNLARINI О‘RGANISHNING MUHIM JIHATI

Nasriddinov K. (TDPU)

Davletniyazov S. (Nukus DPI)

Nasriddinov D. (YOXOTM)

Abstract

This article describes the value of the laws of conservation of energy,

momentum and angular momentum in particle physics.

Резюме

В данной статье описано значение законов сохранения энергии,

импульса и момента импульса в физике частиц.

Tayanch tushunchalar: elementar zarralar fizikasi, fanlararo aloqadorlik

tamoyili, energiya, impuls, impuls momenti, saqlanish qonunlari.

Fizikaning “elementar zarralar fizikasi” bо‘limini fanlararo aloqadorlik

tamoyili asosida о‘qitish orqali uning talabalar tomonidan о‘zlashtirilish

samaradorligini oshirishga qaratilgan tadqiqot ishlari keng miqyosda olib

borilmoqda1. Shu maqsadda zarralar fizikasi saqlanish qonunlarini fizikaning

boshqa bо‘limlari va kimyo fanida amal qilishi bilan bog‘liq tomonlari2 hamda

bu bо‘limning о‘rganish obyekti nuqtayi-nazaridan boshqa fanlarga bog‘liqlik

о‘rni tadqiq qilindi3. Ma’lumki, bu bо‘lim fizikaning boshqa bо‘limlaridan farq

qilib, elementar zarralar fizikasida amal qiluvchi saqlanish qonunlari universal

hamda taxminiy xarakterga egadir, ya’ni ularning ayrimlari barcha turdagi о‘zaro

ta’sirlarda saqlanadi va universal xarakterga ega bо‘ladi, ayrimlari esa ba’zi

о‘zaro ta’sirlarda saqlanib, boshqalarida buziladi, ya’ni taxminiy xarakterga ega4.

Dastlabki ishda elektr, barion va lepton zaryadlarining saqlanish qonunlari

1Насриддинов К., Давлетниязов С. Зарралар физикасини фанлараро алоқадорликда

ўқитиш масаласи // Физика ва астрономия муаммолари. – Тошкент: ТДПУ, 2010. – Б. 204.

Насриддинов К., Давлетниязов С. Элементар зарралар физикасининг фанлараро

алоқадорликдаги ўрни // Педагогик таълим. – 2012. – № 5. – Б. 50-54. 2Насриддинов К., Давлетниязов С. Элементар зарралар физикаси бўлимини фанлараро

алоқадорлик асосида ўқитиш // Педагогик таълим. – Тошкент, 2011. – № 6. – Б. 43-48. 3Насриддинов К., Давлетниязов С. Элементар зарралар физикасининг фанлараро

алоқадорликдаги ўрни // Педагогик таълим. – Тошкент, 2012. – № 5. – Б. 50-54. 4Насриддинов К., Сапаев М., Мансурова М., Джураева Л. Симметриялар ва сақланиш

қонунлари // Педагогик таълим. – Тошкент, 2005. – № 3. – Б. 26-28.

Page 69: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

69

fanlararo aloqadorlikda о‘rganib chiqildi1. Ushbu ishda shunday universal

xarakterga ega bо‘lgan energiya, impuls va impuls momentlarining saqlanish

qonunlarini, ularning katta ahamiyatga egaligini e’tiborga olib, alohida qarab

chiqamiz, chunki bu qonunlarning elementar zarralar fizikasida bajarilishi yangi

fundamental kashfiyotlarga ham olib kelgan va sohaning rivojlanishiga sabab

bо‘lganligi uni о‘rganuvchilar uchun katta pedagogik ahamiyat kasb etadi.

Ma’lumki, XIX asr oxiri XX asr boshlarida yangi kvant fizikasi shakllandi.

Uning о‘rganish predmeti juda mayda obyektlar, ya’ni zarralar olamidagi

jarayonlar bо‘lganligi hamda bu jarayonlar shu paytgacha klassik fizikada

bо‘lgani kabi tasavvurlar va uslublarga о‘xshamagan yondashuvlarni talab

qilgani bilan fanda tub burilishga olib keldi. Shu sababli ham kvant fizikaning

fan sifatida shakllanishi uzoq va murakkab yо‘lni bosib о‘tdi. Masalan, absolut

qora jism nurlanishi, Rezerford tajribasi, Bor postulatlari, Frank-Gers, Devisson-

Jermer va Shtern-Gerlax tajribalari, de-Broyl g‘oyasi, vodorod atomining

nurlanish spektrlari, Mozele qonuni, kombinatsion prinsip, Kompton effekti kabi

jarayonlar yangicha fikrlash, yangicha tasavvurlar bosqichiga olib chiqdi, bu esa

insoniyat dunyoqarashida inqilobiy о‘zgarishlar bо‘lishiga asos bо‘ldi.

Shuningdek, zarralar olamidagi jarayonlarni klassik fizika qonunlari bilan

tushuntirib berish mumkin emasligi kо‘plab chalkashliklarning kelib chiqishiga

ham sabab bо‘ldi. Tushunilishi qiyin bо‘lgan holatlar dastlab massa va

energiyaning saqlanish qonunlari mikroolamda, ya’ni zarralar bilan sodir

bо‘ladigan jarayonlarda buzilishi, saqlanmasligi bilan bog‘liqdir. Bu о‘ziga xos

holat bu sohani о‘rganish va talabalarga yetkazishda alohida e’tiborda bо‘lishi

kerak.

Dastlab zarra va antizarraning, masalan, elektron va pozitronning

annigilyatsiya natijasida fotonga aylanishi klassik fizika nuqtayi nazaridan

moddaning “yо‘qolishi” deb qabul qilindi. Bu holat kvant fizika asoschilaridan

biri bо‘lgan N. Bor tomonidan kvant fizikada, ya’ni zarralar bilan bо‘ladigan

jarayonlarda massa va energiyaning saqlanmasligi tо‘g‘risidagi taxminning ilgari

surilishiga olib keldi2, lekin keyinchalik chuqur tahlillardan sо‘ng bu taxmin

1Насриддинов К., Давлетниязов С. Зарралар физикасини фанлараро алоқадорликда

ўқитиш масаласи // Физика ва астрономия муаммолари. – Тошкент: ТДПУ, 2010. – Б. 206.

Насриддинов К., Давлетниязов С. Элементар зарралар физикаси бўлимини фанлараро

алоқадорлик асосида ўқитиш // Педагогик таълим. – Тошкент, 2011. – № 6. – Б. 43-48. 2Шпольский Э. В. Атомная физика. – Москва: Наука, 1983. – Т. 1. – С. 19.

Page 70: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

70

xatoligi tо‘g‘risida u о‘z maqolasida mulohazalarini bayon qildi. Klassik fizika

tasavvurlarini tubdan о‘zgartirgan holat kvant fizikasida, ya’ni mikroolamdagi

atom, yadro kabi kvant-mexanik sistemalarni xarakterlovchi kattaliklarning

uzlukli qiymat qabul qilishi ekanligiga kelingani bо‘ldi. Vodorod atomi uchun

N. Bor tomonidan taklif qilingan kvantlash qoidalari bunga yaqqol misol bо‘ladi.

Ikkinchi tomondan, kvant fizikasida zarralar xususiyatlarini belgilovchi

klassik fizikada uchramaydigan barion zaryadi, lepton zaryadi, spin, izotopik

spin, g‘alatilik, maftunkorlik, gо‘zallik, haqiqiylik, juftlik kabi kattaliklarning

fanga kiritilishi kvant fizikasining о‘ziga xosligini yana ham boyitdi. Bu о‘ziga

xoslik sxematik kо‘rinishda quyidagicha tasvirlanadi (1-jadval)1.

1-jadval

1-jadvalga kо‘ra, elektr, barion va lepton zaryadlari, spin, izotopik spinning

3-proyeksiyasi kabi kvant sonlari universal xarakterga ega bо‘lib barcha turdagi

о‘zaro ta’sirlarda saqlanadi hamda ular ichki, yashirin fazolarning xususiyatlari

bilan bog‘liq. Shulardan, elektr, barion va lepton zaryadlarining saqlanish

qonunlari о‘rganib chiqilgan2, lekin spin kvant soni kvant fizikasiga, zarralar

1Насриддинов К., Сапаев М., Мансурова М., Джураева Л. Симметриялар ва сақланиш

қонунлари // Педагогик таълим. – Тошкент, 2005. – № 3. – Б. 26-28. 2Насриддинов К., Давлетниязов С. Зарралар физикасини фанлараро алоқадорликда

ўқитиш масаласи // Физика ва астрономия муаммолари. – Тошкент: ТДПУ, 2010. – Б. 204;

Simmetriyalar

Geometrik simmetriyalar Ichki simmetriyalar

Fazo va vaqt xususiyatlariga

asoslangan

Ichki fazolar xususiyatlariga

asoslangan

Energiya, impuls, impuls

momenti saqlanish qonunlari

Universal saqlanish qonunlari

Zarralarni xarakterlovchi

kvant sonlari

Universal va taxminiy

saqlanish qonunlari

Page 71: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

71

olamiga xos kattalik bо‘lishiga qaramasdan, ichki, yashirin fazo bilan emas,

balkim biz bilgan geometrik fazo bilan bog‘liq kattalikdir ya’ni, zarraning о‘z

о‘qi atrofida aylanma harakati natijasida hosil bо‘ladigan impuls momentidir1.

Endi vaqtning bir jinslik va geometrik fazoning bir jinslik hamda izotroplik

xususiyatlariga asoslangan energiya, impuls va impuls momentlari saqlanish

qonunlariga tо‘xtalib о‘tishdan oldin klassik va kvant fizikasida bu kattaliklar

ifodalaridagi farqlarni ham ta’kidlab о‘tish zarur. Zarralar olamidagi jarayonlar

yorug‘lik tezligiga yaqin, ya’ni с1.0 tezliklarda sodir bо‘lishi sababli barcha

fizik kattaliklar relyativistik kо‘rinishda ifodalanadi. Ma’lumki, shu bois

energiyaning relyativistik ifodasi

2

2

2

1c

mcE

kо‘rinishga ega. Bu ifoda

zarrachaning tezligi 0 bо‘lgan hol uchun 2

0 mcE kо‘rinishga keladi. Bu

holda 0mm , ya’ni zarraning massasi uning tinchlikdagi massasiga teng bо‘ladi

desak, zarraning tinchlikdagi energiyasi 2

00 cmE kо‘rinishga keladi.

Relyativistik fizikada energiya, impuls va massa orasida 42222 cmcpE

munosabat о‘rinli. Agar bu ifodada 0m desak, pcE kо‘rinishga kelamiz. Bu

ifodadan esa mcc

mc

c

Ep

2

kо‘rinishga kelamiz. Bu ifoda tinchlikdagi

massasi 00 m ga teng bо‘lgan foton va neytrino uchun о‘rinli bо‘lib, bu yerda

m ularning gravitatsion massasini bildiradi. Kо‘rinadiki, kvant fizikasida

zarralar tezligining kattaligi sababli energiya va impuls ifodalari relyativistik

kо‘rinishda ifodalanadi hamda klassik fizikadagiga qaraganda kengroq talqin

qilinadi. Bundan tashqari energiya, impuls va massa orasida ham ma’lum

munosabat о‘rinli bо‘lib zarra va antizarralar annigilyatsiya jarayonini boshqacha

talqin qilishga imkon beradi, ya’ni zarra va antizarra, masalan, elektron va

pozitron о‘zaro tо‘qnashganda virtual fotonga aylanadi, ma’lum vaqtdan keyin

esa bu virtual foton yana elektron va pozitronga parchalanadi. Bunday hollarda

energiya, impuls va massa orasidagi yuqoridagi munosabat о‘rinli bо‘ladi.

Насриддинов К., Давлетниязов С. Элементар зарралар физикаси бўлимини фанлараро

алоқадорлик асосида ўқитиш // Педагогик таълим. – Тошкент, 2011. – № 6. – Б. 43-48. 1Насриддинов К., Мансурова М. Зарралар физикасида спин тушунчаси // Педагогик

таълим. – Тошкент, 2007. – № 2. – Б. 39-41.

Page 72: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

72

Dastlab shunday jarayonlar kuzatildiki, ularni talabalarga tushuntirib

berishda mavjud fizika qonunlari ojizlik qildi. Shunday jarayonlardan biri

berilliy yadrosining poloniy yadrosiga aylanishidir, ya’ni ePoBi 210

84

210

83

jarayoni bо‘lib, bu jarayonda energiya va xususiy impuls momenti – spinning

saqlanmasligi kuzatildi. Bu muammo avstriyalik fizik Volfang Pauli (1900-1958)

tomonidan fanda noma’lum bо‘lgan zarra-neytrinoning mavjudligi tо‘g‘risidagi

bashoratning ilgari surilishiga olib keldi, chunki bu jarayonda yadrolar spini mos

holda 1 va 0 ga, elektronniki esa 2

1ga teng va bu jarayonda

2

11 о‘tish sodir

bо‘lishi mumkin emas. Bu jarayonda yadrodagi bitta neytron protonga aylanadi,

ya’ni epn jarayoni sodir bо‘ladi. Bunda p – proton va e – elektron

spinlarining bir tomonga va turli tomonga yо‘nalganligiga qarab 02

1 , yoki

12

1 о‘tish sodir bо‘lishi kerak, lekin impuls momenti saqlanish qonuni

buzilishi sababli bu jarayon sodir bо‘lmasligi kerak. Natijada, Pauli g‘ayritabiiy

xususiyatga ega bо‘lgan neytral zarra-neytrino mavjudligi tо‘g‘risidagi g‘oyani

ilgari surdi. Ya’ni neytronning protonga aylanish jarayoni quyidagicha sodir

bо‘ladi: eepn . Bunda elektron antineytrino spini ham

2

1 ga tengligi

va elektron bilan о‘zaro qarama-qarshi yо‘nalishlarda uchib chiqqanliklari

sababli spin saqlanish qonuni bо‘zilmaydi, ya’ni 2

1

2

1 о‘tish sodir bо‘ladi.

Shu bilan birga, energiyaning yetishmay turgan qismi ham ushbu antineytrino

о‘zi bilan olib ketishi sababli deb talabalarga tushuntiriladi va energiyaning

saqlanish qonuni ham bajariladi.

Endi energiya, impuls va massa orasidagi yuqorida keltirilgan

munosabatdan foydalanib zarralar bilan sodir bо‘ladigan barcha jarayonlarda

energiya va impulsning saqlanish qonunlari tо‘liq bajarilishiga ishonch hosil

qilish mumkin. Zarralarning tо‘qnashishi natijasida hosil bо‘ladigan barcha

zarralarning massasi hamda hosil bо‘lgan har bir zarra kinetik energiyalari

yig‘indisi tо‘qnashuvchi zarralar massalari va kinetik energiyalari yig‘indisiga

teng bо‘ladi. Masalan, quyidagi jarayonlar о‘rinli:

Page 73: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

73

.

,

,

,

,

,

,

0

00

00

ppKKpp

pKpp

K

KKK

nKK

K

K

yoki zarralarning yengil zarralarga parchalanishi jarayonida hosil bо‘lgan

zarralar massalari yig‘indisi parchalanuvchi zarra massasidan kichik bо‘ladi. Bu

massalar orasidagi farq hosil bо‘lgan zarralar kinetik energiyasi sifatida shu

zarralar tomonidan olib ketiladi.

.

,

,

,

0

00

0

n

p

n

p

Odatdagi fazomizning izotroplik xususiyatiga asoslangan impuls

momentining saqlanish qonuni kabi xususiy impuls momenti – spin ham barcha

о‘zaro ta’sirlarda saqlanadi. Bu saqlanish qonunlari zarralar bilan sodir

bо‘ladigan barcha jarayonlarda bajariladi va zarralar olamidagi barcha

jarayonlarni boshqarish xususiyatiga ega. Zarralar fizikasini о‘rganishda bu

saqlanish qonunlarining bajarilishini aniq jarayonlar misolida tahlil qilib borish

bu sohani talabalar tamonidan о‘zlashtirish samaradorligini oshirishga xizmat

qilishi shubhasiz. Buning uchun zarralar fizikasi asoslarini о‘rganishda zarralar

ishtirokidagi turli jarayonlarni о‘zida mujassamlashtirgan hamda fanlararo

aloqadorlik ta’minlangan ishlanmalar, ularni mustahkamlashga xizmat qiluvchi

test savollari, zarralar massasi, spini va boshqa xarakteristikalarini о‘zida aks

ettirgan ma’lumotlar bazasi yaratilishi navbatdagi vazifa sifatida qaralmoqda.

Shunday qilib, elementar zarralar fizikasida saqlanish qonunlarini

о‘rganishning muhim jihatlari aniq misollar asosida yoritib о‘tildi. Bu uning

talabalar tomonidan tо‘liq о‘zlashtirilishining eksperimenti tо‘g‘risida keyingi

ishlarda ma’lumot beriladi.

XJee /

Page 74: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

74

TOK MANBALARINING FOYDALI ISH KOEFFITSIYENTINI

ANIQLASHGA DOIR LABORATORIYA EKSPERIMENTI

Nurillayev B. N., Qayumov O. N.,

Xurramov R. R. (TDPU)

Abstraсt

The article shows the order of organization and performance of the

laboratory experiment to determine the efficiency of alternating and direct

current.

Резюме

В статье приведен порядок организации и выполнения лабораторного

эксперимента по определению коэффициента полезного действия

источников переменного и постоянного тока.

Tayanch tushunchalar: o‘zgaruvchan va o‘zgarmas tok manbalari, tok

manbayining foydali ish koeffitsiyenti, elektr yurituvchi kuch, aktiv qarshilik,

reaktiv qarshilik, quvvat koeffitsiyenti, effektiv tok, effektiv kuchlanish.

Ma’lumki, fizikadan laboratoriya ishlarining mazmuni va uni tashkil etish

uslublarini takomillashtirish o‘qitish metodikasida dolzarb vazifalardan biri

hisoblanadi. O‘quvchilarning yuqori saviyadagi bilim va mahoratga ega

bo‘lishlarida amaliy mashg‘ulotlarning o‘rni juda muhimdir. Laboratoriya

ishlarini bajarish jarayonida o‘quvchilar o‘z nazariy bilimlarini mustahkamlaydi,

fizikaning asosiy tushunchalari va qonuniyatlarini chuqurroq anglab yetadi,

eksperimental masalalarni yechish, fizik asbob, qurilma va o‘lchov asboblari

bilan ishlash ko‘nikmalarini egallaydi, fizik tajribalarni mustaqil bajarish,

kuzatish va tajriba natijalarini matematik qayta ishlash usullarini o‘zlashtiradi.

Laboratoriya ishlari bir qator o‘quv-tarbiyaviy masalalarni hal qiladi:

­ o‘quvchilarni nazariya va eksperimentning birligi, o‘lchash, absolut va

nisbiy xatoliklarni hisoblash va boshqalar bilan tanishtirishi;

­ o‘quvchilarning bilimlarini umumlashtiradi va tizimga solishi;

­ o‘quvchilarning mustaqil ishlash ko‘nikmalarini shakllantirishi;

­ o‘quvchilarning ijodiy qobiliyatlari (texnik qurilmalarni yig‘ish,

konstruktorlash, ularning ishlash tamoyilini o‘rganish, asboblarni darajalash va

boshqalar)ni rivojlantirishi kabilar.

Ma’lumki, uzluksiz ta’lim tizimining umumta’lim maktablari, AL va

KHKlarida fizika fanining “Elektrodinamika” bo‘limiga oid bir qancha

laboratoriya ishlari o‘quv dasturiga kiritilgan bo‘lib, “Tok manbalarining foydali

ish koeffitsiyentini aniqlash”ga doir laboratoriya ishining berilishi ham

o‘quvchilarning tok manbalari haqidagi bilim va ko‘nikmalarini boyitishga

yordam beradi.

Page 75: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

75

Bir jinsli o‘tkazgichda o‘zgarmas tok bo‘lib turishi uchun uning

uchlaridagi potensiallar farqi nolga teng bo‘lmasligi kerak. Buning uchun

zanjirga tok manbayi ulanadi. O‘tkazgichlarda erkin elektronlar (manfiy

zaryadlar) potensialning o‘sish tomoniga (musbat zaryadlar potensialning

kamayish tomoniga) harakat qilishi kerak. Buning natijasida, manba qutblarida

qarama-qarshi ishorali zaryadlar to‘planadi. Shu tariqa manbaning qutblarida

potensiallar farqi vujudga keladi. Bu esa zanjirdan tok o‘tib turishini

ta’minlaydi1.

Tok manbalarining foydali ish koeffitsiyentini aniqlashga doir laboratoriya

eksperimenti J. Toshxonova, J. Kamolov va boshqalarning “Fizikadan

praktikum” asarida qisman berib o‘tilgan2. Ushbu maqolada laboratoriya

eksperimentini to‘liq tashkil qilish va uni bajarishga doir o‘z mulohazalarimizni

keltirmoqchimiz.

Tok manbalari bilan ishlashni o‘rganish, ularning ishlash tamoyili bilan

tanishish va foydali ish koeffitsiyenti (FIK)ni aniqlash. Uni aniqlash uchun tok

manbayi (galvanik element, akkumulyator, o‘zgarmas yoki o‘zgaruvchan tok

generatori), elektr energiyani uzatish simlari (uzatish simlarining elektr

qarshiligini ifodalash uchun unga ekvivalent R0 etalon qarshilik zanjirga

kiritilgan) va R qarshilikni iste’molchilardan iborat elektr zanjirdan foydalanamiz

(1-rasm).

FIKni quyidagi ikki usulda: birinchidan tok manbayining ichki qarshiligini

e’tiborga olgan holda elektr yurituvchi kuch ishtirokida va ikkinchidan

manbaning qisqichlaridagi potensiallar tushuvini e’tiborga olgan holda Om va

Joul-Lens qonunlariga asoslanib aniqlash mumkin. Iste’molchida sarflanuvchi

quvvat kattaligi jihatidan manbaning to‘la quvvatidan kichik bo‘ladi.

O‘zgarmas tok manbayiga ega bo‘lgan elektr zanjirdagi quvvatni

aniqlashda zanjirning ixtiyoriy qismidagi quvvat shu qismdan o‘tuvchi tok kuchi

bilan kuchlanish ko‘paytmasiga ekvivalent ekanligidan, qo‘shimcha maxsus

o‘lchov asbobi bo‘lishiga zaruriyat bo‘lmaydi, ammo o‘zgaruvchan tok

manbayiga ega bo‘lgan elektr zanjirda esa induktiv va sig‘im qarshiliklarga

bog‘liq holda namoyon bo‘luvchi faza siljishi quvvatni aniqlashda maxsus

o‘lchov asbobidan foydalanishni taqozo qiladi. Tok zanjirining to‘la quvvatini

yoki uning biror qismidagi quvvatini aniqlashda vattmetrdan foydalaniladi.

1Бударина С. А., Исроилов А. А. Физикадан лаборатория машғулотлари. – Tошкент:

Ўқитувчи, 1993. – Б. 96-97. 2Тоshхоnоvа J. А., Каmоlоv J., Маhmudоvа Х. М., Rizayev Т., Nurillayev B. N. Fizikadan

praktikum. Elektr va magnetizm. – Тoshkent: O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti.

2006. – B. 141.

Page 76: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

76

Buning uchun o‘zgarmas va o‘zgaruvchan tok manbayi elektr zanjirlarining har

birini alohida-alohida ko‘rib o‘tish maqsadga muvofiqdir.

1-rasm

Galvanik elementlarda kimyoviy jarayonlar natijasida turli ishorali

zaryadlarning bo‘linishi sodir bo‘ladi. Buning natijasida manba qutblarida

qarama-qarshi ishorali zaryadlar to‘planadi. Zaryadlar bo‘linganda q zaryad

avval bo‘lingan zaryadlar maydoniga qarshi yo‘nalishda ko‘chadi. Bunda elektr

toki vujudga keladi. Bu tokning kattaligi manbaning ichki qarshiligi r ga

bog‘liq1.

Kerakli asbob va jihozlar: o‘zgarmas tok manbayi, ampermetr, voltmetr,

ikkita reostat (bittasi etalon qarshilik, ikkinchisi esa iste’molchi sifatida

foydalaniladi), kalit, ulash simlari.

1-rasmda ko‘rsatilgan sxemadagi berk zanjir uchun Om qonuni:

rRRI

0

(1) bundan IrUIrRRIrRRI ab )()( 00

(2) hosil

bo‘ladi.

Bunda Uab tashqi zanjirning a va b qisqichlari orasidagi kuchlanish

tushishi, (2) tenglikdan .. IrU ab Agar I∙R0 =U1 va I∙R=U2 I∙r=U3 deb

belgilansa, u holda 321 UUU hosil bo‘ladi.

(2) tenglikning chap va o‘ng tomonlarini zanjirdan o‘tuvchi tok kuchi I ga

va tokning uzluksiz o‘tish vaqti t ga ko‘paytirsak, energiyaning balans

tenglamasiga ega bo‘lamiz: trRRItI )( 0

2 (3).

Bu formulaga quyidagi belgilashlarni kiritamiz:

1) A = It - elektr zaryadini berk zanjir bo‘ylab ko‘chirishda bajarilgan

to‘la ish;

1Nurillayev B. Elektromagnitizmdan laboratoriya ishlari va laboratoriya topshiriqlari.

– Toshkent: TDPU, 2013. – B. 108.

Page 77: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

77

2) P = I - to‘la quvvat;

3) A1 = I2 rt - manba ichida zaryadni ko‘chirishda bajarilgan ish;

4) P1= I2r - manba qisqichlaridagi quvvat;

5) A2 = I2 (R+R0)t - zanjirning tashqi qismida bajarilgan ish;

6) P= I2(R+R0)=IUab - zanjirning tashqi qismidagi quvvat;

7) A3 = I 2Rt - foydali ish;

8) RIP 2

3 - foydali quvvat.

Bundan ko‘rinadiki, elektr zaryadini berk zanjir bo‘ylab ko‘chirishda

bajarilgan to‘la ish tok manbayining ichki va tashqi zanjir qismida bajarilishi

mumkin bo‘lgan ishlarning yig‘indisidan iborat ekan, ya’ni: A=A1+A2 (4)

shuningdek, manbaning to‘la quvvati tok kuchi bilan manba elektr yurituvchi

kuchining ko‘paytmasi yoki zanjirning ichki va tashqi qismlaridagi quvvatlar

yig‘indisiga teng bo‘ladi: P=P1+P2 (5)

To‘liq zanjirning iste’molchi qismida bajarilgan ish foydali bo‘lganligidan,

manbaning FIK: rRR

R

АА

А

A

A

021

33 (6) yoki foydali quvvat

koeffitsiyenti (FQK) rRR

R

Р

Р

0

3 (7) bo‘ladi, bunda – tok

manbayining foydali ish koeffitsiyenti yoki foydali quvvat koeffitsiyenti (FQK)

deb ataladi. Ko‘ramizki, o‘zgarmas tok manbayining FIK va FQK bir-biriga

ekvivalent ekan. Elektr energiyasini uzatishdagi simlarning qarshiligi, ya’ni

etalon qarshilik tok manbayining iste’molchi qarshiligiga nisbatan juda kichik

bo‘lsa, (6) formula quyidagi soddalashgan ko‘rinishga keladi: rR

R

(8)

Bu yerda tok manbayining elektr energiyasini uzatuvchi simlarning

qarshiligini e’tiborga olmagandagi FIKni ifodalaydi. Ko‘pincha tok manbayini

emas, balki manba qisqichlaridagi, ya’ni tok manbalaridan (generatorlardan)

o‘quv laboratoriyalariga simlar vositasida keltirilgan manbaning FIKni aniqlash

talab qilinadi. Bunda Uab tok manbayi qisqichlaridagi kuchlanish, R0 ichki

qarshilik sifatida ifodalanuvchi etalon qarshilik (o‘tkazgich simlar qarshiligini

hisobga olmaymiz) va R iste’molchi qarshiligi deb olinsa, (6) quyidagi

ko‘rinishni oladi: RR

R

0

(9).

Bu (9) formula tok manbayining FIKni ifodalaydi. Demak, manbaning FIK

tashqi qarshilik funksiyasi sifatida o‘zgarar ekan. FIK tashqi qarshilikning son

Page 78: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

78

qiymatiga bog‘liq holda qanday o‘zgarishini aniqroq tasavvur qilish uchun (9)

formulani quyidagi ko‘rinishda yozamiz:

R

R01

1

(10)

1. R0 >> R bo‘lgan holda --->0. Bu, o‘z navbatida, manba qisqichlari

qisqa tutashtirilganda yoki hech qanday tashqi qarshilik bo‘lmaganda manbaning

FIK nolga teng bo‘lishini bildiradi.

2. R0 = R bo‘lgan holda = 0,5, ya’ni manbadan iste’molchiga

uzatilayotgan to‘la elektr energiyaning yarmigina foydali ishga sarflanadi,

xolos1.

3. R0 << R bo‘lgan holda 1 , tok manbayidan iste’molchiga

uzatiluvchi to‘la energiya foydali ishga sarflanadi ( 1 ideal holatdir).

Bundan ko‘rinadiki, tok manbayining FIK tashqi qarshilikning son

qiymatiga bog‘liq bo‘lib, 0 < 1 oraliqda o‘zgarar ekan. FIK R

r yoki

R

R0

nisbatning funksiyasi sifatida o‘zgarish grafigi 2-rasmda keltirilgan bo‘lib, uning

o‘zgarishi asimptotik (urinmaviy) xarakterga ega. R0 ≤ R bo‘lganda u to‘g‘ri

chiziqqa yaqinlashadi.

Agar tashqi qarshilik ichki qarshilikdan kichik bo‘lsa, umumiy quvvatning

katta qismi generator (tok manbayining o‘zi)da sarflanadi va FIK kichik bo‘ladi.

Bu elektr zanjirining ishlashi uchun birmuncha noqulayroq sharoitdir. Xususan,

tashqi qarshilik nolga teng bo‘lsa, ya’ni generator qisqa tutashuv rejimida

ishlasa, barcha quvvat generatorning qizishiga sarf bo‘ladi va FIK nolga teng

bo‘ladi, lekin ba’zan kichik quvvatli radioelektron qurilmalarda katta tok olish

kerak bo‘lib, FIKning ahamiyati ikkinchi darajali bo‘lganda bu rejimdan

foydalaniladi. Agar tashqi qarshilik ichki qarshilikka teng bo‘lsa, to‘la quvvat

teng ikkiga bo‘linadi va FIK 50%ga teng bo‘ladi. Bu holatda foydali quvvat eng

katta bo‘ladi2. Etalon qarshilikni ma’lum deb, zanjirga ulangan ampermetr va

voltmetrlarning ko‘rsatkichlariga asosan iste’molchining qarshiligi zanjirning

shu qismi uchun Om qonunini tatbiq etgan holda hisoblanadi: I

UR (11)

1Тоshхоnоvа J.А, Каmоlоv J, Махmudоvа Х. М, Rizayev Т, Nurillayev B. N. Fizikadan

praktikum. Elektr va magnetizm. – Тoshkent: O‘zbekiston faylasuflar Milliy jamiyati. 2006.

– B. 141-148. 2Калашников Г. Электр. – Тошкент: Ўқитувчи, 1979. – Б. 349-351.

Page 79: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

79

2-rasm

Ishni bajarish quyidagi tartibda olib boriladi:

1) 3-rasmda ko‘rsatilgan elektr sxema bo‘yicha zanjir yig‘iladi.

2) zanjirning to‘g‘ri yig‘ilganligiga ishonch hosil qilingandan (o‘qituvchi

tekshiradi) so‘ng tajriba ikkita vaziyatda bajariladi: R0=const deb olinib, tok

manbayi FIKning R qarshilikka bog‘liqligi, R=const holda FIK ning R0 ga

bog‘liqligi o‘rganiladi.

3) kalitni ulanganidan keyin, ampermetr va voltmetrlarning ko‘rsatishlarini

yozib olinadi.

4) R0=const bo‘lganda R qarshilik eng kichik qiymatidan boshlab

o‘zgartiriladi va har bir muayyan R1 R2, R3 qiymatlar uchun ampermetr hamda

voltmetrning ko‘rsatishlari yozib olinadi va manba FIK 1, 2, 3, (9) formula

yordamida topiladi.

5) Tajriba eng kamida R bir-biridan farqli 8-10 qiymati uchun bajariladi

R

Rf

э1

1 funksiya grafigi millimetrli qog‘ozga chiziladi (2-rasm). Tajriba

ma’lumotlari asosida chizilgan grafik 2-rasmda keltirilgan grafik bilan

taqqoslanadi va izohlanadi.

6) R=const qilib olinadi va FIK R0ga bog‘liq holda o‘zgarishi tekshiriladi.

FIK ning R0 ga bog‘liq holda o‘zgarishini grafik vositasida ifodalash uchun

tajriba R0 bir-biridan farqli 8-10 qiymati uchun 1-banddagidek bajariladi. Tajriba

natijalaridan foydalanib = f(R0) funksiya grafigi chiziladi va birinchi grafik

bilan taqqoslanadi.

7) 1 va 3-bandlardagi ampermetr hamda voltmetrlarning har bir qarshilik

o‘zgargandagi qiymatlari uchun mos U = f(R) va

RfI

1 funksiyalar grafigi

millimetrli qog‘ozga chiziladi va olingan natija izohlanadi.

Page 80: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

80

3-rasm

O‘zgarmas tok manbayiga ega bo‘lgan elektr zanjirda kuchlanish, tok

kuchi, quvvat, elektr hamda magnit maydon energiyalari tok o‘tish vaqtining har

qanday qiymatlari uchun ham o‘zgarmay qolaveradi. Zanjir o‘zgaruvchan tok

manbayiga ulanganda zanjirdan o‘tuvchi tok davriy tok bo‘lganligidan,

kuchlanish, quvvat, magnit hamda elektr maydon energiyalari va uning bajargan

ishi davriy ravishda o‘zgarib turadi. Shuning uchun bu o‘zgaruvchan kattaliklarni

xarakterlashda ularning oniy qiymatlaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir.

Bunday zanjirlardan biri 4-rasmda ko‘rsatilgan1.

Zanjirning ab qisqichlaridagi o‘zgaruvchan tokning oniy kuchlanishi

tUu sin0 bo‘lganda undagi oniy tok kuchi Om qonuniga binoan

quyidagicha topiladi: tItRR

Ui

ý

sinsin 00

(12).

(11) va (12) formulalardan I0, U0 - mos ravishda tok kuchi va

kuchlanishning amplituda (maksimum) qiymatlari, =2 - doiraviy chastota,

- chiziqli chastota.

Tekshirilayotgan zanjir uchun Om qonuni tok kuchining faqat oniy R

UI

va R

UI 0

0 amplituda qiymatlari uchun o‘rinli bo‘lmay, balki effektiv

qiymatlari uchun ham o‘rinlidir, chunki 2

0II va

2

0UU demak,

1Nurillayev B. Elektromagnitizmdan laboratoriya ishlari va laboratoriya topshiriqlari.

– Toshkent: TDPU, 2013. – B. 112.

Page 81: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

81

RR

UI

э

(13). Bunda I va U tok kuchi hamda kuchlanishning effektiv

qiymatlari. Berilgan zanjirdagi oniy quvvat tok kuchi va kuchlanish kattaliklari

oniy qiymatlarining ko‘paytmasiga teng, ya’ni: iuP O‘zgaruvchan tokda dt

vaqt ichida dq elektr zaryadini o‘tkazgich bo‘ylab ko‘chirishda bajarilgan

elementar ish quyidagicha ifodalanadi: dA=udq=uidt (14).

Ushbu ish bajarilishidagi quvvat iudt

dAP ga teng. O‘zgaruvchan tok

zanjiri uchun xarakterli kattalik o‘rtacha quvvat hisoblanib, uning bir davrdagi

qiymati IUiudtT

PdtT

P

TT

00

11 yoki cosIUP (15) bo‘ladi1.

Ko‘rinib turibdiki, o‘zgaruvchan tok zanjiridagi o‘rtacha quvvat faqat tok

kuchi va kuchlanishga bog‘liq bo‘lib qolmay, balki ular orasidagi fazalar farqi

kosinusiga ham bog‘liq ekan. (15) tenglamadagi cos quvvat koeffitsiyentini

ifodalaydi. cos doimo birdan kichik bo‘lganligi uchun o‘rtacha quvvat doimo

tok kuchi bilan kuchlanish kattaliklarining ko‘paytmasidan kichik bo‘ladi. = 0

da cos = 1 bo‘lib, o‘rtacha quvvat eng katta qiymatga ega, ya’ni IUP ga

teng. Agar 2

bo‘lsa, cos = 0 va o‘rtacha quvvat nolga teng bo‘ladi.

Amalda fizik hodisalarni o‘rganishda aktiv qarshilik (R), induktivlik (L) va

sig‘im (C) ishtirok etgan o‘zgaruvchan tok zanjirlari ko‘plab uchraydi.

O‘zgaruvchan tok zanjiridagi qarshilik o‘zgarmas tok zanjiridagi qarshilik

qiymatidan farq qiladi, ammo o‘zgaruvchan tok zanjiridagi induktivlik va

sig‘imlarning reaktiv qarshiliklari2 (chunki tok o‘tganda Joul-Lens issiqligi

ajralmaydi), uning aktiv (iste’molchi va o‘tkazgich) qarshiligidan juda kichik

bo‘lganda bu zanjirning FIK o‘zgarmas tok zanjiri uchun o‘rinli bo‘lgan (7)

formula yordamida hisoblanadi. Ishni bajarish quyidagi tartibda olib boriladi:

1) R0 etalon qarshilikning ma’lum qiymati uchun sxema bo‘yicha elektr

zanjiri yig‘iladi.

2) zanjirning to‘g‘ri yig‘ilganligiga ishonch hosil qilingandan so‘ng etalon

qarshilikni o‘zgarmas (R0= const) saqlab, iste’molchi qarshilikni o‘zgartirish

1Orifjonov S. Elektromagnitizm. – Toshkent: Noshir, 2011. – B. 155-157.

Page 82: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

82

bilan ampermetr va voltmetrning ko‘rsatishlari bir necha marta yozib olinadi va

ulardan foydalanib R0 va R qarshiliklar hisoblanadi.

3) o‘zgaruvchan tok manbayining FIKni hisoblash uchun (9) formuladan

foydalaniladi.

4) tajriba 1-mashqning 4 va 7-bandlaridagi ko‘rsatmalarga rioya qilingan

holda bajariladi.

5) har ikkala hol uchun FIKning qarshilikka bog‘liqlik grafiglari chiziladi.

O‘zgaruvchan tok manbayininng FIKni aniqlashga doir o‘tkazilgan

laboratoriya eksperimentidan olingan natijalarni 1-jadvalda keltiramiz.

1-jadval

№ Retal

(Ω)

U

(V)

I

(A)

η

(%)

Rx

(Ω)

R

(Ω)

U

(V)

I

(A)

η

(%)

1. 20 5 0,8 23,8 15 8 14 0,9 34,8

2. 20 7,5 0,7 34,8 15 15 10,8 0,72 50,0

3. 20 10 0,56 47,0 15 20 9 0,6 57,0

4. 20 12,5 0,46 57,8 15 25 7,7 0,52 62,5

5. 20 13,5 0,41 62,0 15 32 6,5 0,44 68,0

Ushbu laboratoriya ishining eksperimental qurilmasi Nizomiy nomidagi

TDPU “Fizika va uni o‘qitish metodikasi” kafedrasi o‘quv laboratoriyasida

yig‘ildi va sinovdan o‘tkazildi. Natijalar real haqiqatga yaqin ekanligiga ishonch

hosil qilindi. Bugungi kunda bu laboratoriya ishini bakalavriat bosqichida ta’lim

olayotgan talabalar dars jarayonida bajarmoqdalar. Tok manbalarining foydali

ish koeffitsiyentini aniqlashga doir laboratoriya ishini tavsiya qilishimizning

yana bir jihati shundaki, bu ishga kerak bo‘ladigan asboblarni topish va tanlash

juda oson, chunki respublikamizning deyarli barcha akademik litsey va kasb-

hunar kollejlari fizika kabinetlarida bu asboblar (chiqishidagi kuchlanish 42 V

gacha bo‘lgan o‘zgaruvchan va o‘zgarmas tok manbayi, 2 ta reostat, ampermetr,

voltmetr, kalit) mavjud.

O‘quvchilarning mazkur laboratoriya ishi mavzusi bo‘yicha o‘zlashtirgan

nazariy va amaliy bilimlarini tekshirish uchun ularga bir necha savollar bilan

murojaat qilish ham mumkin.

Page 83: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

83

TEXNIKA MUTAXASSISLIGIDAGI TALABALARNI KASBGA

YО‘NALTIRISHDA MATEMATIK MODELLARDAN FOYDALANISH

Turdiyev Sh. R. (Qarshi DU)

Abstract

The article describes the ways of professionally oriented teaching of

mathematics for students of technical areas on the example of using the

mathematical modeling at studying of differential equations.

Резюме

В статье раскрываются пути профессионально ориентированого

преподавания математики студентам технического направления на примере

использования математического моделирования при изучении

дифференциальных уравнений.

Tayanch tushunchalar: matematik modellashtirish, differensial

tenglamalar, kasbiy va amaliy malakalar, kasbga yо‘naltirib о‘qitish.

Texnika yо‘nalishi ta’lim dasturidagi umumkasbiy va ixtisoslik fanlarini

kasbga yо‘naltirib о‘qitish davr talabi hisoblanadi, jumladan, oliy matematikani

kasbga yо‘naltirib о‘qitish imkoniyati mavjud. Shu masalani differensial

tenglamalarni о‘rganish jarayonida amalga oshirish bо‘yicha fikr

yuritmoqchimiz. Bunda biz oldimizga quyidagi vazifalarni qо‘yishimiz mumkin:

­ differensial tenglamalarning asosiy tiplari va oddiy sistemalarni analitik

yechish tо‘g‘risida kо‘nikmalarni shakllantirish;

­ differensial tenglamalarning asosiy tiplari va oddiy sistemalarni bir

biridan ajrata olish kо‘nikmalarini shakllantirish;

­ differensial tenglamalardan kasbiy-amaliy masalalarni yechishda

matematik modellar sifatida foydalana olish kо‘nikmalarini shaklantirish;

­ sonli va tarkibiy usullar haqida tasavvurini shaklantirish va yanada

rivojlantirish.

Ma’lumki, Oliy matematikaning “Hosila” bо‘limini о‘rganishda

о‘zgaruvchilari ajraladigan differensial tenglamalar, “Aniq integral” bо‘limini

о‘rganishda esa integral tenglamalarni tuzish kabi masalalar ko‘riladi.

Bо‘limlarni о‘rganishning xulosa qismida, qatorlar va Furye qatorlarini о‘rganib

bо‘lingandan keyin, xususiy hosilali tenglamalar (unchalik katta bо‘lmagan

hajmda) kо‘rib о‘tiladi, xususan, umumiy tushunchalar, tor tebranish

tenglamasini Dalamber va Furye usullari bilan issiqlik almashinuvchanlik

tenglamasining yechilishi kо‘rib chiqiladi1. Mazkur bо‘limni samarali о‘qitishda

differensiallash bо‘yicha ma’lumot olgandan sо‘ng differensial hisobining asosiy

1Шодиев Р., Турдиев Ш. Математик таълим асосида касбга йўналтириш // Халқ таълими.

– Тошкент, 2013. – № 5. – Б. 40-43.

Page 84: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

84

teoremalari va funksiyalarini tekshirishdan oldin talabalarga tanish bо‘lgan

boshlang‘ichni topishga va oddiy integrallashni hisoblashga doir fizikaga

taalluqli misol va amaliy masalalardan foydalanish maqsadga muvofiq

hisoblanadi.

Dastlabki ma’ruzada hosilaning geometrik ma’nosidan tashqari (urinma

burchak koeffitsiyenti) hosilaning kо‘p qо‘llaniladigan mexanik, fizik va boshqa

amaliy ma’nolari keltiriladi:

­ harakatning 𝑉(𝑡) tezligi (t vaqt momentidagi) s(t) yо‘ldan t vaqt

bо‘yicha olingan hosilasiga teng, ya’ni V=𝑑𝑆

𝑑𝑡;

­ a(t) tezlanish 𝑉(𝑡) tezlikdan t vaqt bо‘yicha olingan hosilaga teng, ya’ni

a(t)=𝑑𝑣

𝑑𝑡;

­ jismning sovish tezligi T temperaturaning t birlik vaqtda pasayishi bilan

aniqlanadi, ya’ni 𝑑𝑇

𝑑𝑡 hosilaga teng;

­ jismning issiqlik sig‘imi T temperaturada о‘zgarganda, Q issiqlik

miqdori tezligini ifodalaydi va 𝑑𝑄

𝑑𝑇 hosila kabi aniqlanadi;

­ elektrotexnikada I elektr tokining kuchi q elektr miqdoridan t vaqt

bо‘yicha olingan hosilani ifodalaydi, ya’ni I=𝑑𝑞

𝑑𝑡.

Ikkinchi differensial tenglamani tuzishda quyidagi kо‘rinishdagi fizikaga

doir amaliy mazmundagi masaladan foydalanamiz. Agar temirning C solishtirma

issiqlik sig‘imi T temperaturaga quyidagicha bog‘liq bо‘lsa:

C=0,1052+0,000141 T, u holda bir kilogramm temirni 20oC dan 21oC gacha

qizdirish uchun sarf bо‘ladigan issiqlik miqdorini aniqlang. Masalani yechishda

muammoli vaziyatlar hosil qilish metodidan foydalandik, chunki bu metoddan

foydalanish masalani yechish jarayonida talabalarning faol ishtirok etishini talab

etadi. Bunda о‘qituvchi talabalarga masala shartini tahlil qilish va shu asosda uni

yechish metodini aniqlashni taklif etadi. Bu о‘qituvchi-talaba dialogi

kо‘rinishida amalga oshiriladi va unda masalaning hal etilishi temperatura bilan

issiqlik miqdori о‘rtasidagi bog‘liqlikni aniqlash, funksiya va argumentning о‘rni

aniqlab olinishi, masala shartida kо‘ringanidek, temirni isitish uchun kerak

bо‘ladigan Q issiqlik miqdori funksiya, T temperatura esa shu funksiyaning

argument bо‘lishi, Q funksiyaning hosilasi 𝑑𝑄

𝑑𝑇 kо‘rinishida va u issiqlik miqdori

sig‘imini ifodalashi bо‘yicha talabalarning tо‘g‘ri javob berishiga qaratiladi. Bu

esa talabalarning masala shartiga asoslangan holda 𝑑𝑄

𝑑𝑇=0,1052+0,000141T

ekanligini aniqlashiga olib keladi. Bunda talabalar hosila argument orqali

ifodalangan, lekin о‘zlari ilgari uchratmagan tenglamaga duch kelishadi.

Page 85: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

85

О‘qituvchi bunday kо‘rinishdagi tenglamalar birinchi tartibli differensial

tenglamalar deb yuritilishini, bunda dQ

dT hosila T argument orqali ifodalanishini va

erkli о‘zgaruvchi y=f(x) izlanadigan funksiya va uning 𝑢′ hosilasi о‘rtasidagi

u′=f(x, y) bog‘lanishga birinchi tartibli differensial tenglama deyilishini

ta’kidlaydi. 𝑢′=f(x, y) tenglamani yechishni qanday amalga oshirish kerakligi

tо‘g‘risidagi muammoni hal qilishda о‘qituvchi talabalar tomonidan bildirilgan

fikrlarni tinglab, boshlang‘ichni topish kerak degan fikrni bildirishi mumkin.

Bunda о‘qituvchi tenglamaning ikkala qismini 𝑑𝑇 ga kо‘paytirish, undan

dQ=(0,1052+0,000141T) 𝑑𝑇 tenglamasi hosil bо‘lishi va bunda Q funksiyani

topish uchun uni “о‘zgaruvchilarga ajratish” orqali yechilishini ta’kidlaydi1.

Yechish. Buning uchun tenglamaning ikkala qismidan boshlang‘ichi

topiladi. U holda tenglamaning ikkala tomonida ham о‘zgarmas son hosil

bо‘ladi. Ularni birlashtirib, C1 bilan belgilab yoziladi (chunki C bizda masala

shartiga kо‘ra ishtirok etmoqda): Q=0,1052T+0,000141𝑇2

2+ 𝐶1.

C1 ixtiyoriy о‘zgarmas son qatnashgan Q=0,1052T+0,000141𝑇2

2+ 𝐶1

yechim berilgan dQ=(0,1052+0,000141T) 𝑑𝑇 differensial tenglamaning umumiy

yechimi deyiladi.

T=0, Q=0 boshlang‘ich shart deb ataluvchi shartlardan foydalanib, ularni

topilgan yechimga qо‘yib, ixtiyoriy о‘zgarmas son hisoblangan C1=0 topiladi. U

holda yechim quyidagi kо‘rinishni oladi: Q=0,1052T+0,000141𝑇2

2. Bunday

yechim berilgan boshlang‘ich shartlar uchun xususiy yechim deb ataladi. Bu

yechimning tushunarlilik darajasini mustahkamlash uchun о‘qituvchi о‘xshash

muammoni о‘rtaga tashlaydi, ya’ni “bir kilogramm temirni 20oC dan 21oC gacha

qizdirish uchun sarf bо‘ladigan issiqlik miqdorini qanday topish mumkin”ligini

sо‘raydi. Talabadan esa bir kilogramm temirni 20oC dan 21oC gacha qizdirish

uchun sarf bо‘ladigan issiqlik miqdorini topish uchun T1=20oC da Q1 ni topish

va T2=21oC da Q2ni topish hamda Q2-Q1 ayirmani hisoblash talab qilinadi.

Bundan Q1=0,1052∙20+0,000141∙202

2, Q2=0,1052∙21+0,000141∙

212

2 hosil bо‘ladi.

Demak, Q2-Q1=0,1080905≈0,11(kkal) ekan. Shu asosda, bir kilogramm temirni

20oC dan 21oC gacha qizdirish uchun 0,10809≈0,11(kkal) issiqlik miqdorining

talab qilinishi hukmidagi javob olinadi. Uni xulosalagan holda о‘qituvchi

yuqoridagi masalani yechishda hosil bо‘lgan differensial tenglamaning oddiy

1Shadiev R. D., Turdiev Sh. R. On questions of particularities of teaching mathematics in

technical higher education institutions (HEI). Journal of Humanities and Social Sciences.

– Vienna, 2014. – № 9-10. – Р. 141-144.

Page 86: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

86

differensial tenglamasi bо‘lib, u о‘zgaruvchilarga ajraladigan tenglama

hisoblanishini ta’kidlaydi hamda uning ta’rifini keltirish mumkin bо‘ladi (Agar

u′=f(x, y) tenglamaning о‘ng tomoni ikkita funksiyaning kо‘paytmasi shaklida

berilgan bо‘lib, ularning biri faqat x ga, ikkinchisi esa faqat u ga bog‘liq bо‘lsa, u

holda bunday tenglamaga о‘zgaruvchilarga ajraladigan differensial tenglama

deyiladi.

u′=φ(x)∙g( y) – kо‘rinishdagi о‘zgaruvchilarga ajraladigan tenglamani

yechish uchun u′=𝑑𝑢

𝑑𝑥 kо‘rinishdagi almashtirish bajariladi, ya’ni

𝑑𝑢

𝑑𝑥=φ(x)∙g(y).

Oxirgi tenglamaning ikkala qismini bir vaqtda g(y)ga bо‘lib va 𝑑𝑥ga

kо‘paytirilsa, 𝑑𝑢

𝑔( 𝑦)=φ(x)∙ 𝑑𝑥 kо‘rinishdagi diferensial tenglama hosil bо‘ladi.

Uning ikkala tomonidan boshlang‘ichlarni topib, yechimning umumiy kо‘rinishi

hosil qilinadi, ya’ni u=f(x,C). Shundan sо‘ng о‘qituvchi va talabalar hamkorlikda

quyidagi kо‘rinishdagi oddiy tenglamalarni yechish maqsadga muvofiq:

(1+u)dx+(1+x2)dy=0, u′=sin 𝑥

𝑦 , u′=

𝑥

𝑦.

Bunday mazmundagi masalalarni amaliy mashg‘ulot darslarida kо‘plab

yechish va aynan yechish jarayonida talabalarga differensial tenglamalardan neft

va gaz hamda kimyoviy texnologiya sohalarida issiqlik almashinuvchi

jarayonlarni modellashtirish uchun, suyuqliklarning va gazlarning turli

sharoitlardagi harakatini, aralashmalarning parchalanish jarayonlarini

modellashtirish va boshqalarda qо‘llanilishi haqida ma’lumot berish ularning

kasbiy qiziqishlarining oshishiga va pirovardida egallayotgan mutaxassislik

sirlarini о‘zlashtirishga bо‘lgan qiziqishlari o‘sishiga yordam beradi.

Shuningdek, kimyoviy texnologiya sohasini о‘rganishda differensial

tenglamalarni tuzish yordamida yechiladigan misollardan namunalar keltirish

ham maqsadga muvofiq. Masalan: 𝑑𝑐

𝑑𝑡= 𝑓(𝑐, 𝑥) + 𝑣(𝑐𝑜 − 𝑐) ,

𝑑𝑥

𝑑𝑡= 𝑔(𝑐, 𝑥).

Bu differensial tenglamalar sistemasi bо‘lib, u uzluksiz harakatlanuvchi

izotermik katalitik reaktorning matematik modelidir. Bu yerda v – gaz fazasidagi

reagentlar oqimining tezligi, s – oqimdagi moddalar konsentratsiyasi, x –

adsorbirlangan moddalar bilan katalizator sirtining qoplanganlik darajasi, so –

reagentlarning chiqishdagi konsentratsiyasidir.

Mazkur masalani hal etish jarayonida quyidagi pedagogik muammo

yuzaga keladi: agar talabalar tenglamalarni yechish metodlari bilan tanishtirilgan

bо‘lmasalar, u holda ularga masalani yechishni qanday kо‘rsatish yoki

tushuntirish mumkin. Bu о‘rinda quyidagi usuldan foydalanishni taklif qilgan

bо‘lar edik, ya’ni differensial tenglama tuziladi, sо‘ngra о‘rniga qо‘yish orqali

Page 87: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

87

ixtiyoriy о‘zgarmasga ega formula bilan ifodalangan kо‘rsatilgan funksiyalar

tо‘plami berilgan tenglamaning yechimi bо‘lishini tekshirib kо‘rish taklif etiladi.

Talabalarga shunday masala ham berish mumkin: tg og‘irlik kuchi ta’siri

ostida t – massaga ega jism yuqoridan pastga qarab tashlandi, bu yerda k –

qarama-qarshilik koeffitsiyenti, v – tezlikka proporsional bо‘lgan, qarshilik

kо‘rsatuvchi kuchlar Fmp= - kv. Jism harakat tezligini t – vaqtga bog‘liqligini

toping. Bu masalaning yechimida о‘qituvchi va talaba о‘rtasida bunday

munozara bо‘lishi mumkin:

О‘qituvchi: masalaning matematik modelini tuzamiz. Mazkur masaladagi

jism qanday fizik qonuniyat bо‘yicha harakatlanmoqda? Uni qanday ifodalash

mumkin?

Talaba: Nyutonning ikkinchi qonunidan foydalanib yechsak, quyidagi mdv

dt

=mg-kv kо‘rinishdagi matematik model hosil bо‘ladi.

О‘qituvchi: Bunday kо‘rinishdagi matematik model birinchi tartibli

differensial tenglama hisoblanadi. Bunda dv

dt hosila qanday mexanik ma’noni

anglatadi?

Talaba: Mazkur hosila qaralayotgan jismning harakat tezlanishi ma’nosini

anglatadi.

Shundan sо‘ng talabalarga о‘rniga qо‘yish orqali v(t)=𝑚𝑔

𝑘+C 𝑒

−𝑘𝑡

𝑚

(C – ixtiyoriy о‘zgarmas son) funksiyalar tо‘plami bu tenglamaning yechimi

bо‘lishini tekshirib kо‘rish taklif etiladi. Buning uchun olingan natijani tahlil

qilib chiqiladi:

1) t=0 vaqt momentida jism v(0)=v0 boshlang‘ich tezlik bilan harakatni

boshlaydi.

2) C= v0 - 𝑚𝑔

𝑘 bо‘lganda v(t)=

𝑚𝑔

𝑘(1-𝑒

−𝑘𝑡

𝑚 ) +v0∙ 𝑒−𝑘𝑡

𝑚 .

Yuqoridagilardan t→∞ da yechim qanday kо‘rinishda bо‘lishini ham

topish mumkin: v∞=𝑚𝑔

𝑘, chunki 𝑒

−𝑘𝑡

𝑚 → 0.

Mazkur mashg‘ulotlar davomida differensial tenglamalar, oddiy

differensial tenglamalar, tenglama tartibi, yechim yoki integral haqidagi umumiy

tushunchalar ham rejaga kiritiladi. Tenglamalarning differensiallar orqali

ifodalanadigan masalalari haqida alohida tо‘xtalib о‘tiladi va bunda masalalarni

muammoli ta’lim metodi orqali quyidagi bosqichlarni amalga oshirish maqsadga

muvofiq hisoblanadi:

1. Matematik modelini tuzish.

2. Tenglamani bevosita yechish.

Page 88: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

88

3. Natijani tahlil qilish.

Kasbga yо‘naltirgan holda о‘qitishga xizmat qiluvchi masalalar sifatida:

eritma konsentratsiyasi, jismning sovushi haqida, moddaning eritmaga aylanishi

haqida, modda parchalanishi, quvur orqali issiqlik almashinishi, gazni tozalash

va gazni ionlashtirish haqidagi, shuningdek, fizik, elektrotexnik va boshqa

masalalardan foydalanish ta’limni samarali tashkil etishda muhim о‘rin tutdi,

ammo biz foydalangan masalalar maxsus fanlar masalalari hisoblanmaydi, balki

atalishi bо‘yicha kasbiy masalalarga yaqinlashtirilgan hamda yaqqol matematik

va fizik ifodalarga asoslangan, ularni oddiy matematik modellarga, ya’ni analitik

kо‘rinishdagi differensial tenglamalarga keltirib yechiladigan masalalardir.

Shunday mazmundagi masalalarga namunalar keltiraylik:

1-masala (о‘zgaruvchilari ajraladigan tenglamalarga doir). Idishda 100 litr

suvli eritma bor, uning 10 kg kislotadan iborat. Idishga 15 litr/min tezlik bilan

suv quyiladi, hosil bо‘lgan aralashma xuddi shunday tezlik bilan idishdan oqib

chiqmoqda. Tо‘liq hajm bо‘yicha aralashma bir jinsli deb olinadi. 1 soatdan

keyin idishda qancha massali (g) kislota qoladi?

2-masala (birinchi tartibli differensial tenglamalar sistemasini tuzishga

doir). A modda ikkita – P va Q moddalarga parchalanmoqda. Ularning har

birining hosil bо‘lishi, A moddaning parchalanmagan miqdoriga proporsional. P

va Q moddalarda x va y miqdorlar о‘zgarish qonuni t vaqtga bog‘liq holda

parchalanish boshlangandan keyin, x va u mos ravishda bir soatdan keyin 𝑎

7 va

2𝑎

7

ga teng bо‘lsa, (bu yerda a-A moddaning dastlabki miqdori) ularning о‘zgarish

qonunini toping.

3-masala (ikkinchi tartibli tо‘liq bо‘lmagan differensial tenglamalarni

tuzishga doir). Faraz qilaylik, ichki radiusi r tashqisi R bо‘lgan yо‘g‘on silindrik

quvurga egamiz. Statsionar issiqlik rejimi turg‘un, qandaydir berilgan yuzadan

о‘tuvchi issiqlik miqdori doimiy deb (ya’ni quvurning har bir nuqtasidagi T

temperaturasi vaqtga bog‘liq emas va quvur о‘qidan nuqtalari orasidagi masofa

о‘zgarishi bilan о‘zgaradi) faraz qilib, quvurning ichkaridan tashqariga qarab

issiqlik о‘tkazuvchanligini aniqlang?

Taklif etilayotgan modelda talabalar tomonidan о‘zlashtiriladigan

differensial tenglamalarning tiplari analitik usulda yechiladi va u maxsus

fanlarda foydalanuvchilar о‘rtasidagi uzviylikni ta’minlashga imkon beradi.

Dastur bо‘yicha mos ravishda talabalarga oxirgi ma’ruzada bitta taqribiy

iteratsiyalar usuli va bitta sonli Eyler usuli taqdim etiladi. Bu ma’ruza shakliga

kо‘ra amaliy-seminar mashg‘ulotiga о‘xshab ketadi.

Shunday qilib, kasbiy-amaliy masalalarni yechishda differensial

tenglamalardan foydalanish imkoniyati keng, shuningdek, kasbiy mazmundagi

Page 89: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

89

masalalarni yechishda differensial tenglamalardan vosita sifatida foydalanish

talabalarda matematik modellashtirish malakasini shakllantiradi.

TA’LIM JARAYONIDAGI FIZIKA VA SAN’AT

INTEGRATSIYASIGA DOIR

Bekmirzayev R. N., Tugalov F. Q.,

Xudoyberdiyev P. (Jizzax DPI)

Abstract

In the article the questions of creating conditions for aesthetic education

and development of the activity of students, formation of their cognitive interest

and convergent thinking are considered on example of connection of physics

with art.

Резюме

В статье на примере связи физики и искусства рассмотрены вопросы

создания условий для эстетического воспитания и развития активности

учащихся, формирования у них познавательного интереса и

конвергентного мышления.

Tayanch tushunchalar: motiv, fan va san’at integratsiyasi, arxitektor,

san’atshunos, tasviriy san’at, fotometriya, kolorimetriya, ultrabinafsha nurlar.

Ma’lumki, olamni bilish yo‘llaridan asosiylari fan, din va san’at

hisoblanadi. Fizika va san’at… Bir qaraganda, bular bir-biriga umuman to‘g‘ri

kelmaydiganday tuyuladi, ammo unday emas. Buni isbot qilishga harakat

qilamiz. San’atimiz namoyandalari aksariyat hollarda o‘zlari bilmagan holda

fizik qonuniyatlardan foydalanadi. Ko‘pchilik fiziklar esa o‘zlarining ijodiy

fikrlashlarini uyg‘otuvchi, ilhomlantiruvchi san’atni qadrlaydi va sevadi. San’at

ularning tabiat sir-sinoatlarini chuqur egallashlarida ko‘maklashadi1.

A. Eynshteyn dam olish paytlarida skripka chalishni, L. D. Landau bo‘sh

vaqtlarida Lermontov va Bayron yozgan she’rlarni o‘qishni yaxshi ko‘rgan.

M. Plank va V. Geyzenberglar ajoyib pianino chaluvchi bo‘lishgan, dunyodagi

birinchi atom reaktorining yaratuvchisi I. V. Kurchatov doimiy ravishda

simfonik konsertlarga tashrif buyurgan, o‘limidan uch kun oldin konservato-

riyada Motsartning mashhur “Rekviem” asarini eshitadi, XIX asrning mashhur

rus yozuvchisi A. I. Gersen esa aslida astronomiya sohasida mutaxassis bo‘lib,

Moskva davlat universitetining fizika-matematika fakultetini tugatgan2.

1Дживелегов А. Леонардо да Винчи. – Москва: Искусство, 1974. – С. 13; Детякин В.

Леонардо да Винчи. – Москва: Детгиз, 1959. – С. 31. 2Шаронов В. В. Свет и цвет. – Москва: Физматгиз, 1961. – С. 47 -51.

Page 90: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

90

Fizika fani jadal sur’atlar bilan rivojlanmoqda. Bugun fizikaga xushtor,

lirikadan maftunkor bo‘lgan har bir insonni “Fizika va san’at” mavzusi, ularning

aloqadorligi befarq qoldirmaydi. San’at namoyandalari, rassomlar,

haykaltaroshlar o‘z ijodlarida fizika qonunlaridan doimiy ravishda

foydalanishadi.

Shunday ekan buyuk san’at namoyandalari, liriklar ijodi fizikani

o‘rganishda va, aksincha, fizika, ayniqsa, optika sohasi yutuqlari, tasviriy va

me’morchilik san’atini o‘rganishda muhim motivlardan hisoblanadi.

O‘quvchilar tamonidan olamni yaxlit, bir butunlikda qabul qilish uchun

bilishda fan va san’atni integratsiyalash muhim masalalardan hisoblanadi.

Fiziklar va liriklarning bahsi insoniyatni qadimdan to‘lqinlantirib,

qiziqtirib keladi. XV asrda Italiyada nomi butun dunyoda yod bo‘lgan inson

yashagan. Bu inson Leonardo da Vinchi. Hozirgacha u qaysi sohada qalam

tebratganligi to‘g‘risida bahs ketadi, aslida u kim bo‘lgan – rassommi yoki olim?

Mahoratli rassom, qobiliyatli haykaltarosh, arxitektor, aqlli muhandis va

texnik, iste’dodli olim va botanik, istiqbolli anatom va matematik, yetuk faylasuf

va musiqachi Leonardo da Vinchi haqida ma’lumotlar bor. U uyg‘onish

davrining eng iste’dodli, o‘qimishli insonlaridan biri hisoblanar edi. 1467-yildan

boshlab Leonardo o‘sha davrning eng iqtidorli rassomi Andrea del Verrokkidan

saboq oladi. Donishmand ustoz o‘z o‘quvchisidagi qobiliyatni ko‘rib har

tomonlama yordam bera boshlaydi. Leonardo tomonidan 15 yoshida yaratilgan

asarlarini o‘sha davrning deyarli hamma rassom va san’atshunoslari tan oladi1.

Yigirma to‘rt yoshida Leonardo o‘zining xususiy korxonasini ochishga

qaror qiladi; Leonardo tikuv dastgohi loyihasini yaratadi, u ixtiro qilgan

velosiped chizmasi esa katta shov-shuvga sabab bo‘ldi, bugungi kunda u

yaratgan mashinalarning 800dan ortiq loyihasi mavjud. Ular orasida ignani

teshish, metall chiviqlarni kesish, ipak to‘qish, go‘sht maydalash mashinalari,

suv oqimi yordamida havoni sovitish uchun qurilma, ko‘tarma kranlar,

reflektorlar, tank loyihalari bor. Leonardoning rezbani kesish uchun

moslashtirilgan konstruksiyalari e’tiborni tortadi: u kesishni qo‘l bilan emas

tokor dastgohida bajarishni taklif qildi. Uning qog‘ozlari orasida ekskavatorni

eslatuvchi eskizlar mavjud. Leonardo ajoyib me’mor edi: unda ko‘chalar loyihasi

mavjud, bunga ko‘ra uning yurish qismi trotuardan bir necha metrga past bo‘lib,

bu aftidan, insonlarni shovqindan himoyalagan. U o‘zining barcha g‘oyalarini

“oddiy va sof tajriba – haqiqiy ustoz” deb hisoblab, yasama asboblardan

foydalangan holda uyidagi laboratoriyada tekshirib ko‘rdi.

1Детякин В. Леонардо да Винчи. – Москва: Детгиз, 1959. – С. 31.

Page 91: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

91

Olim optika va texnika muammolari bilan qiziqdi. U bu sohalarda o‘sha

paytdagi ma’lum qurilmalardan qoniqmagan edi. Leonardo inson ko‘zi bilan

qanaqa jarayonlar sodir bo‘lishini bilishga intildi va uning tadqiqotlari natijasida

bugungi kundagiga juda yaqin bo‘lgan ko‘rish nazariyasi paydo bo‘ldi; olimning

optika bo‘yicha xulosalari yozilgan daftari bugungi kungacha yetib kelgan.

Leonardo sharlar urilishi to‘g‘risidagi masalani mexanikada birinchilardan

bo‘lib qo‘ydi va deyarli to‘g‘ri qarorga keldi: I. Nyutondan 200 yil oldin ta’sir va

antita’sir tengligi haqida xulosa qildi; egri sirtda jism muvozanat holati shartini

oxirigacha ishlab chiqdi; uning ishqalanish haqidagi ishlari diqqatga sazovor: u

birinchi bo‘lib fanga ishqalanish koeffitsiyenti tushunchasini kiritdi va bu

kattalikni aniqlash yo‘llarini ko‘rsatdi: podshipnik va shesternalar nazariyasini

ishlab chiqdi. Leonardoni osmonga ko‘tarilish orzusi bir umr tark etmadi; u

qushlarning rejali pastga tushish jarayonini tahlil qildi, bu esa 400 yil keyin

N. E. Jukovskiy qilgan ishlardan juda kam farq qiladi. Uning qo‘lyozmalari

orasida uchuvchi apparatlar to‘g‘risida ko‘plab ma’lumotlar uchraydi. Pirovard

natijada u vertolyotning prototipi bo‘lgan vertikal uchish apparatini yaratdi. U

paytlari quvvatli motorlar bo‘lmaganligi uchun uning loyihalarini amalga

oshirish imkoni bo‘lmadi. Uning hamma loyihalari dadil edi, biroq ulardan

birortasini ham amalga oshirish imkoni bo‘lmadi1.

Insonning ko‘z gavhari ravshanlik, yorug‘likning ma’lum bir darajasiga

to‘g‘rilanishi mumkin; ravshanlik ko‘z moslashgan ravshanlikdan 100 baravar

kam bo‘lgan har qanday predmet kuzatuvchiga qora bo‘lib tuyuladi, adaptatsiya

ravshanligidan 10 marta kattalari shafaqlashtiruvchi his qilishni beradi. Shuning

uchun agar rassom Quyosh orqali yoritilgan manzarani aks ettirsa, qora dog‘li

joylarni taxminiy tasvirlasa bo‘ladi, chunki ularning detallari tabiatan kam

farqlanadi, agar tasvir Oy chiqib turgan kechada tasvirlangan bo‘lsa, u holda Oy

juda ham yorug‘ bo‘lishi va qora fonda aniq ajralib turishi kerak. Bunday

qonuniyatlarni bilmaslik haqiqiy holatning buzib ko‘rsatilishiga olib keladi.

Qobiliyatli rassom bunday qonuniyatlar bilan qurollanib katta muvaffaqiyatlarga

erishadi.

San’at sirlarini bizga ochib berishda fizika fanining o‘rni beqiyosdir.

I. Nyuton XVII asrning 60-yillarida bir qancha tajribalar o‘tkazib, oq nurning

murakkabligini isbot qildi (uni prizma orqali o‘tkazib); keyin u teskari masalani

yechdi: yig‘uvchi linza yordamida prizmadan chiquvchi rangli nurlarni ekranda

linza fokusda to‘pladi va oq dog‘ni oldi. Ranglar spektrining orasida qo‘shimcha

ranglar mavjud. Bularga qizil va yashil, to‘q sariq va havorang, sariq va ko‘k

1Qarang: Артамонов И. Д. Иллюзии зрения. – Москва: Физматгиз, 1961. – С. 29.

Page 92: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

92

hamda boshqalar kiradi. Yonma-yon tushib turgan qo‘shimcha ranglarning bir-

birini yanada yorqin qilishi kuzatilgan1.

Inson ko‘zining yashil nurlarga nisbatan sezgirligi yuqori ekanligi

kuzatilgan. Chex biologi Y. Purkine ko‘zning spektral sezgirligi egriligi

maksimumining kunduzgi yorug‘likdan g‘ira-shiraga o‘tganda qisqa to‘lqin

tomonga siljishini kashf qildi; bu paytda ko‘zning rangni qabul qilish qobiliyati

pasayadi. Predmetning rangi predmet joylashgan fonga bog‘liq. Bu holatda

ravshanlik kontrasti qonuniyati ishlaydi: qorong‘iroq fonda rang yorug‘lashadi

va yorqin rangda xiralashadi.

Bugungi kunda fizik metodlardan foydalangan holda suratlarni quyidagi

ko‘rinishlarda tadqiq qilish mumkin:

1. Rasmning qaysi qismiga boshqa qo‘l tekkanligi, ya’ni qo‘shimcha yoki

qayta chizilganligini aniqlash imkoniyatini beruvchi ultrabinafsha nurlaridagi

suratlar.

2. Tasvirdan lakni ko‘chirish va bo‘yoqning ustki qatlamlari haqida

muhokoma qilish, rasmlardagi o‘qib bo‘lmaydigan yozuvlarni o‘qish imkonini

beruvchi infraqizil nurlarda qayta suratga olish.

3. Rentgenografiya. Tasvir ichiga chuqur kiruvchi rentgen nurlari

tasvirning eng chuqur eski qatlamlarini o‘rganishga qulaylik yaratadi, bu yerda

fotoplyonkaning yorqin qatlamida yoriq qayd qilinadi.

Fizika va san’atning o‘zaro bog‘lanishlarini ochib berish uchun biz o‘z

oldimizga bir qator masalalarni qo‘ydik. Turli xil axborot manbalaridan

foydalanib quyidagi xulosaga keldik:

1. Iqtidorli rassomlar yorug‘likni qabul qilish qonunlari, soya va

yarimsoyaning hosil bo‘lishi, fotometriya, kolorimetriyalardan foydalanishadi.

2. Haykaltaroshlar, eng avvalo, chidamlilik, mustahkamlik qonunlaridan

foydalanishadi.

3. Metall quyish, bolg‘alash va taqalash sohalaridagi mutaxassislar uchun

fizika bo‘yicha bilimlar juda ham zarur hisoblanadi. Birinchi navbatda, qizitish

va eritish jarayonlari, turli xil materiallarni qotirish, ularning holati,

egiluvchanligi, deformatsiyasidagi xususiyatlari haqidagi bilimlar.

Fizika va san’atning o‘zaro bog‘liqligini yoritishga harakat qildik. Ta’lim

muassasalari tarbiyalanuvchilari san’atning turli soha va yo‘nalishidagi

namoyandalarni, fizik qonuniyatlarni bilishlari kerak. Bunday bilimlar nafaqat

ilmiy-texnika inqilobiga, balki insoniyat, ruhlanish, zavqlanish, hissiyotlar

olamiga ham ta’sir qilishda muvaffaqiyatli xizmat qiladi.

1Булат В. Л. Оптические явления в природе. – Москва: Просвещение, 1971. – С. 33-36.

Page 93: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

93

TINGLAB TUSHUNISH KО‘NIKMALARINI RIVOJLANTIRISH

STRATEGIYALARI XUSUSIDA

Mamatqulova N. F. (О‘zDJTU)

Abstraсt

The purpose of the article is to inform the readers about the role and

importance of different strategies to develop listening skills in ESP and EFL

classes. Moreover, it provides information about the implementation of the

strategies in listening classes.

Резюме

В этой статье речь идет о роли и важности различных стратегий

для развития навыков аудирования на уроках английского языка .

Tayanch tushunchalar: tinglab tushunish kо‘nikmalari, strategiyalar,

ingliz tilini xorijiy til sifatida о‘rganish, ingliz tilini maxsus maqsadlar uchun

о‘rganish.

Til kо‘nikmalarini rivojlantirish til о‘rganuvchidan ancha kuch va mahorat

talab qiladi. Tinglab tushunish kо‘nikmalarini rivojlantirish esa boshqa

kо‘nikmalarni egallashga qaraganda ancha qiyinchilik tug‘dirishi mumkin,

ammo til о‘rganish strategiyalari bu qiyinchiliklarni bartaraf eta oladi. G. Bak

tinglab tushunish strategiyalarini ikki guruhga kognitiv va metakognitiv

strategiyalarga bо‘ladi1.

J. Uilsinning kо‘rsatib о‘tishicha, bu strategiyalar uch guruhga bо‘linadi,

ya’ni kognitiv, metakognitiv va sotsio-effektiv strategiyalar2.

Olimlarning fikriga kо‘ra, strategiyalar shaxsning ongli va maqsadli

ravishda til о‘rganishini yaxshilashga qaratilgan xatti-harakatlari majmuidir va

о‘rganuvchiga ma’lumotlardan samarali foydalanish imkonini beradi3.

J. Uilsinning ta’kidlashicha, kognitiv strategiyalar shunday strategiyalarki,

ulardan hozirjavoblikni, zudlik bilan javob berishni talab qiladigan vazifalarni

ado etishda foydalaniladi. Masalan, ba’zida tinglashdan oldin talaba mavzu

haqida bilimga ega bо‘lishi mumkin, hattoki о‘z ona tilida bо‘lsa ham bu

ma’lumotni tinglanilayotgan matn mazmunini taxmin qilish uchun foydalanadi.

Metakognitiv strategiyalar kо‘pincha uzoq muddatli maqsadlarni amalga

oshirishga foyda beradi. Bunga misol qilib talaba о‘zining tinglab tushunish

1Buck G. Assessing Listening. – Cambridge: Cambridge University Press, 2001. – P. 31. 2Wilson J. How to Teach Listening. – Malaysia: Pearson Education Limited, 2008. – P. 33-38. 3Richards Jack C. Teaching Listening and Speaking. – New York, NY 10013-2473: USA

Cambridge University Press, 2008. – P. 11.

IJTIMOIY VA GUMANITAR FANLAR TA’LIMI

Page 94: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

94

mahoratini yaxshilash maqsadida har kuni radioeshittiruv yoki telekо‘rsatuv

tinglashi yoki haftada bir marta о‘rganilayotgan xorijiy tilda film tomosha qilishi

kabilardir. Sotsio-effektiv strategiyalar bu til о‘rganuvchining boshqalar bilan

о‘zaro muloqoti va ularning til о‘rganishga bо‘lgan munosabatidir. Bunga

talabaning har xil vaziyatlarga о‘zini qо‘yib rol ijro etishini misol qilib kо‘rsatish

mumkin. Bu esa talabada о‘ziga bо‘lgan ishonchni oshirishga yordam beradi.

Bu strategiyalarning ba’zi birlarini о‘rgatish mumkin. Imtihon paytida

tinglashdan oldin talaba bо‘sh qolgan joydagi ma’lumotni oldindan taxmin qilish

mumkin. Masalan, bо‘sh qolgan joyga sо‘zning qaysi sо‘z turkumiga

mansubligini (ot, sifat yoki fe’l), qanday turdagi ma’lumot ekanligini (joy nomi,

ism, raqam yoki yil) qо‘yishi mumkin. Ma’lumotni tinglash paytida esa eng

muhim kalit sо‘zlarni yozib olish ham tinglovchiga katta yordam beradi. О‘qitish

strategiyalarining darajasi bо‘yicha J. Uilsin uning uchta sababini keltiradi:

1. Tinglovchi muammoni tushunib, strategiyadan foydalanish talab

qilinadigan holatni aniqlay bilishi kerak.

2. О‘qituvchi strategiyalardan foydalanishni kо‘rsatuvchi mashq va

misollarni berishi va strategiyalardan foydalanishning samaradorligini kо‘rsata

olishi kerak.

3. Tinglash mashqlari mobaynida strategiyalardan muntazam foydalanish

lozim, chunki bu talabalarga о‘z bilimlarini g‘amlab, strategiyalarga ehtiyoj

tug‘ilganda tatbiq etishga xizmat qiladi.

Til о‘rganuvchilarni dars jarayonida turli strategiyalardan foydalanishga

о‘rgatishda о‘qituvchining roli bor. Bu haqida quyida J. Uilsin kо‘rsatib о‘tgan

fikrlar keltirilgan:

- vazifani bajarishni rejalashtirish. Talabalar vazifani tinglashdan oldin bu

strategiyani qо‘llashni mashq qilishi mumkin. Bunda о‘qituvchi savollar orqali

talabalarning tinglanilayotgan vazifaning shartini tushungan yoki yо‘qligini

aniqlashi mumkin bо‘ladi;

- tо‘g‘ri javoblarni oldindan taxmin qilishda dunyoviy bilimlardan

foydalanish. Talabalarga tinglaniladigan vazifaning mavzu yoki sarlavhasini

berish orqali ularni tinglashga tayyorlash va mavzuga oid bо‘lgan qо‘shimcha

ma’lumotlarni eslashga va tatbiq etishga yordam beradi;

- javoblarni oldindan taxmin qilishda lingvistik bilimlardan foydalanish.

Bо‘sh qolgan joylarni tо‘ldirish (gap-filling) mashqlari bu strategiyani

rivojlantirishga yordam beradi. Talabalar tinglashdan oldin bо‘sh qolgan joyga

qaysi sо‘z turkumiga oid sо‘z qо‘yish yoki qanday ma’lumot qо‘yilishi

mumkinligini oldindan taxmin qiladi va ma’lumotni tinglash jarayonida diqqatini

Page 95: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

95

kо‘proq nimaga qaratish kerakligini oldindan biladi. Bu esa tinglash jarayonida

samaradorlikni oshirib tushunishga yordam beradi;

- vazifani tinglash jarayonini monitoring qilish. О‘qituvchi bu strategiyani

rivojlantirishga talabalar tinglaganini tushungan yoki yо‘qligini savollar orqali

tinglovchilarning javoblari tо‘g‘ri yoki notо‘g‘ri ekanligini tahlil qilish yoki ayni

bir g‘oyaga yetib kelganda pauza qilish orqali erishish mumkin;

- tinglash jarayonida eng muhim g‘oyalarni tanlab olish. О‘qituvchi

kо‘proq aniq detal yoki tafsilotni tinglab tushunishga mо‘ljallangan mashqlarni

qо‘llash orqali bu strategiyani dars jarayonida tatbiq etishi mumkin.

- tinglash mobaynida kerakli ma’lumotlarni yozib borish, nout-taking

(note-taking). Talabaning tinglash jarayonida muhim bо‘lgan ma’lumotlarni kalit

sо‘zlardan foydalanib qisqa holda yozib olish orqali bu strategiyani о‘stirib

borish mumkin;

- talabalar topgan javoblarini bir-birlarining javoblari bilan solishtirish;

- tinglanilgan ma’lumotni yozma yoki og‘zaki bayon etish;

- tinglanilayotgan matndan bog‘lovchi sо‘zlarni tushunish uchun tinglash1.

Bu strategiyani о‘qitishda bog‘lovchi sо‘zlarni oldindan о‘rgatib, tinglash

paytida har bir bog‘lovchi sо‘zdan keyin qanday ma’lumot kelishi mumkinligi

taxmin qilinishi sо‘ralishi mumkin.

Jon Flaurduv va Lindsey Miler ingliz tilini maxsus maqsadlar uchun

о‘rganuvchilarning tinglab tushunish kо‘nikmalarini rivojlantiruvchi bir qancha

strategiyalarni keltirib о‘tadi2.

Metakognitiv strategiya (rejalashtirish):

- oldindan tashkillashtirish. Bunda о‘qituvchi mavzuni taxtaga oldindan

yozadi va bunday turdagi ma’lumotni tinglash qanchalik ahamiyatli ekanligi

haqida talabalarning fikrlarini eshitadi.

- e’tiborni umumiy yо‘naltirish. Talabalar e’tibori tinglanilayotgan

ma’lumotning asosiy mazmunini tushunishga qaratiladi;

- e’tiborni tanlab olishga yо‘naltirish. Talabalar tinglash jarayonida

e’tiborini maxsus detalli ma’lumotni tushunishga qaratadi;

- о‘z-о‘zini boshqarish. Bu strategiyani rivojlantirishda talabalar о‘z

qiziqishi va motivatsiyalarini boshqarishi kerak.

Metakognitiv strategiya (monitoring):

- tushunishni tekshirib borish. О‘qituvchi talabalarga vazifa beradi va

ularni tinglash jarayonida tinglab tushunishning har bir bosqichini monitoring

1Wilson J. How to Teach Listening. – Malaysia: Pearson Education Limited, 2008. – P. 33-38. 2Flowerdew J. Second Language Listening: theory and practice. – New York, NY 10011-4211:

USA Cambridge University Press, , 2005. – P. 69-81.

Page 96: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

96

qilish va oxirgi qismgacha qiyinchiliksiz yetish maqsadida ma’lumotlarni

qismlarga bо‘lib tushuntirishga yо‘naltiradi.

- tinglashni tekshirib borish. Bunda о‘qituvchi talabalar tinglagan

ma’lumotni qanchalik darajada tushunayotganligini tekshirish maqsadida

talabalardan tushunganini о‘z ona tilida aytib berishini sо‘rashi mumkin. Bundan

tashqari, talabalar javoblarini bir-birlarining javoblari bilan qiyoslaganda о‘z ona

tillaridan foydalanadilar.

- qaytadan tekshirish monitoringi. Tinglash mashqi nihoyasiga yetganda,

о‘qituvchi talabalardan tinglangan ma’ruza haqidagi bilimlarini takror sо‘raydi

va korreksion ish olib boradi.

Metakognitiv strategiya (baholash):

- ijroni baholash. Talaba о‘zining tinglab tushunishdagi kо‘nikmalarining

rivojlanishi va mahsuldorligini baholaydi;

- muommoni aniqlash. Talabalar tinglab tushunish mashqlarini

bajarayotganlarida qanday muammolar tо‘siq bо‘layotganini aniqlashga harakat

qiladilar va muammoni bartaraf etish yо‘llarini izlaydi.

Kognitiv strategiya (xulosalash):

- lingvistik xususiyatlar yordamida xulosaga kelish. Talaba manbaani

tinglayotganda notanish sо‘zlarning ma’nolarini kontekstdan kelib chiqib taxmin

qiladi;

- tovushlar yordamida xulosaga kelish. Talabalar ma’lumotni tinglash

jarayonida gapiruvchining ovoz tonidan matnda nima haqida gap borayotganini

yoki qanday tarzda aytilganligini taxmin qilib xulosaga kelishga harakat qiladi;

- paralingvistik xususiyatlar yordamida xulosaga kelish. Bu strategiya

kо‘proq video-lavha yoki film kо‘rayotganda ma’lumotni ishtirokchilar xatti-

harakatidan tushunib olishga yordam beradi;

- ekstralingvistik xususiyatlar yordamida xulosaga kelish. Bu strategiyani

qо‘llashga quyidagi misolni keltirish mumkin: о‘qituvchi talabalar e’tiborini

yо‘naltirgan holda tinglashdan oldin savollar bilan murojaat qiladi, talabalar esa

shu orqali tinglash paytida nimaga diqqat qaratishlari kerakligini bilib oladi.

Kognitiv strategiya, batafsillik (e-laboration):

- shaxsiy batafsillik. О‘qituvchilar talabalarning о‘z shaxsiy faoliyati,

tajribalari haqida suhbatlashish va undan tinglanilayotgan ma’lumotni

tushunishda foydalanishga yо‘naltiradi;

- dunyoviy batafsillik. Talabalar о‘zlarining dunyoviy bilimlaridan tinglab

tushunish mashqlarini bajarayotganida foydalanadi;

- akademik batafsillik. Talabalar о‘zlarining maxsus fanlardan egallagan

bilimlarini tatbiq qilib tinglab tushunish vazifasini bajaradi;

Page 97: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

97

- savollar sо‘rash batafsilligi. Talabalar mavzu haqida nimalar bilishi yoki

bilmasligiga qarab ma’lumotni saralab chiqadi;

- tarjima qilish. Talabalar ma’lumotni ona tilidan о‘rganilayotgan tilga

yoki о‘rganilayotgan tildan ona tiliga tarjima qilishga harakat qiladi.

Xulosa shuki, til о‘rganishda tinglab tushunish kо‘nikmalarini

rivojlantirish strategiyalaridan muntazam, maqsadli ravishda foydalanilsa,

samarali natijalarga erishiladi. Tinglab tushunish kо‘nikmalarini rivojlantirishda

strategiyalarning о‘rni beqiyosdir.

TALABALARNI INGLIZ TILIDAGI MULOQOT JARAYONIGA

TAYYORLASH

Shirmatov S. (О‘zR DBQ OHBI)

Abstract

The article deals with the theoretical and practical training of students in

the process of communicating in English. Showing the factors affecting the

efficient organization of this process. Disclosed stages of preparedness of

students to the process of communication in English, as well as given the

peculiarity of each stage.

Резюме

В статье речь идёт о теоретической и практической подготовке

студентов к процессу общения на английском языке. Показаны факторы,

влияющие на эффективную организацию данного процесса. Раскрыты

этапы подготовления студентов к процессу общения на английском языке,

а также даётся своеобразие каждого этапа.

Tayanch tushunchalar: globalizm, global axborotlashuv, shaxs, muloqot,

muloqot madaniyati, shaxsda muloqot madaniyatini rivojlantirish.

Xalqaro aloqa yoki xalqaro hamkorlik tushunchalari bilan izohlanuvchi

turli millatlar о‘rtasidagi munosabat negizida irqi, millati, ijtimoiy maqomi, diniy

e’tiqodi, kasb-kori, ma’lumoti, dunyoqarashi, hayotiy tajribasi, qiziqish va

intilishlari turlicha bо‘lgan shaxslar о‘rtasidagi muloqot aks etadi. Ta’bir joiz

bо‘lsa, aytish mumkinki, millatlar о‘rtasida xalqaro munosabatlarning yо‘lga

qо‘yilishi, mustahkamligi, samaradorligi va davomiyligi bevosita shaxslar

ishtirokidagi muloqot orqali ta’minlanadi. Shu bilan birga, shaxslararo muloqot

jarayonida til targ‘iboti ham tashkil etiladiki, bu har qanday til rivoji uchun

muhim ahamiyatga ega. Ingliz tili asosida shaxslararo muloqotning ijtimoiy,

madaniy rivojlanishdagi ahamiyati shaxs muloqot madaniyatining kutilgan

samaradorlikka erishishni kafolatlovchi omili ekanligi xususida sо‘z yuritishdan

Page 98: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

98

avval “muloqot” tushunchasining mohiyatiga tо‘xtalib о‘tish maqsadga

muvofiqdir.

Psixologik manbalarda muloqot tushunchasi quyidagicha ta’riflanadi:

1) kishilarning о‘zaro aloqasi, bir-birlariga ta’sir kо‘rsatishlari, ular

о‘rtasidagi aloqani tiklash va rivojlantirish jarayoni;

2) kishilarning bir-birlariga ta’sir kо‘rsatishi asosida ular о‘rtasida rо‘y

beradigan axborot almashinuvi1.

Muloqot shaxslar о‘rtasida о‘zaro aloqani yuzaga keltiradi, eski aloqalarni

qayta tiklaydi, mavjud aloqalarni yanada rivojlantiradi, shaxslarning bir-birlariga

ta’sir kо‘rsatishlarini ta’minlaydi hamda ular о‘rtasida zamonaviy turmush tarzi

uchun har qachongidan kо‘ra muhim ahamiyat kasb etayotgan axborot

almashuvini sodir etadi. Mazkur holat muloqotning qay darajada ijtimoiy-

psixologik ahamiyatga ega ekanligini tasdiqlaydi.

Shaxslar о‘rtasidagi muloqot faqat shaxsiy (ulargagina tegishlilik)

xususiyatga ega bо‘lmay, shu bilan birga, ijtimoiy ahamiyatga ham ega. Shu

jumladan, qadimdan jamiyatning ilg‘or kishilari (mutafakkirlar, davlat arboblari,

sarkardalar) muloqotni tо‘g‘ri, samarali va oqilona tashkil etish masalasini

о‘rganishga alohida e’tibor qaratgan. Bu e’tibor natijasida muloqotni samarali,

tо‘g‘ri tashkil etish borasidagi bilimlarni о‘zida qamragan mustaqil fan

shakllangan. “Nutq madaniyati” (“Notiqlik madaniyati”, “Notiqlik asoslari”,

“Notiqlik san’ati” va hokazo) deb nom olgan ushbu fan negizida shaxslar,

jumladan, talabalar muloqot jarayonida eng muhim vosita bо‘lgan nutq, uning

о‘ziga xos xususiyatlari, muloqot turlari, muloqotni tashkil etishda hal

qilinadigan vazifalar, muloqot (axborot almashish) vositalariga oid nazariy

bilimlar bilan tanishish imkoniyatiga ega bо‘lgan. Nafaqat siyosiy, diplomatiya

va boshqa kasbiy faoliyat sohalarida, balki shaxslar о‘rtasida tashkil etiladigan

eng oddiy kundalik munosabatlar jarayonida ham muloqot hal qiluvchi rol

о‘ynamoqda. Muloqot qanchalik tо‘g‘ri, samarali tashkil etilsa, shaxslarning

о‘zaro yaqinlashuvi u yoki bu kо‘rinishdagi faoliyat borasida hamkorlikni yо‘lga

qо‘yish, shaxsiy maqsadga erishishning kafolati shunchalik yuqori bо‘lmoqda.

Respublika, hatto xalqaro miqyosda ishlab chiqarish, biznes, ijod va boshqa

sohalarda imzolanayotgan shartnomalarning asosini ham bevosita shaxslar

о‘rtasida tashkil etilgan samarali muloqot tashkil etadi.

Muloqotning samarali bо‘lishi u qaysi tilda yoki tillar о‘rtasida tashkil

etilishidan qa’ti nazar muhim talab sanaladi, biroq О‘zbekistonda yoshlar,

1Большая психологическая энциклопедия. Самое полное современное издание. – Москва:

Эксмо, 2007. – С. 287.

Page 99: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

99

qolaversa, ta’lim muassasalarida faoliyat olib borayotgan pedagoglar tomonidan

xorijiy tillarni о‘rganishga katta e’tibor qaratilayotgan mavjud sharoitda ularning

muloqot madaniyatini samarali о‘zlashtira olishlari maqsadga muvofiq sanaladi.

Til – muloqotning eng muhim vositasi. Shu sababli muloqot jarayonida

muayyan millat tiliga xos xususiyatlar bevosita aks etishi bilan birga shaxsning

madaniy yondashuvi ham о‘z ifodasini topadi. Muloqot va uning negizida aks

etadigan til madaniyati shaxslararo muloqotni, ijtimoiy tarbiyani tashkil etishda

о‘ziga xos ahamiyatga ega.

Muloqot hamda ijtimoiy tarbiyaning samaradorligini ta’minlashda

quyidagi modullardan foydalanish kutilgan natijaga erishishni ta’minlaydi:

1) ehtiyoj-rag‘batlantiruvchi omillar ustuvorligiga asoslangan modul (unda

muayyan millat tilini о‘rganishga bо‘lgan ehtiyoj va shaxsning bu boradagi

intilish va harakatlarini rag‘batlantiruvchi omillar yetakchi о‘rin tutadi);

2) hissiy-qadriyatli omillar yetakchiligini ifodalovchi modul (u til (nutq)ni

hissiy qabul qilish, muloqot jarayonining qadriyatli yо‘naltirilganligi shaxslararo

munosabatlar mazmuni, yо‘nalishi va natijalarini belgilab beradi);

3) nazariy bilimlarni boyitishga imkon beruvchi omillar muhim о‘rin

tutadigan modul (unda muayyan til xususiyatlari puxta о‘zlashtirilganligini

namoyon etuvchi bilimdonlik kо‘zga tashlanadi);

4) muayyan tilni chuqur bilishni amaliy jihatdan ifodalovchi (faoliyatli)

modul (nutqning axloqiy-kommunikativ sifatlarga ega bо‘lishi, notiqlik,

muayyan tildagi lug‘at boyligini mustaqil boyitish) 1.

Shaxsda muloqot madaniyatini shakllantirishda mazkur modullardan

foydalanib, shu maqsadga yо‘naltirilgan pedagogik faoliyat, uning mazmuni

xususida sо‘z yuritiladi.

Pedagogik nuqtayi nazardan muayyan tilni, xususan, xorijiy tillarni

о‘zlashtirish jarayonida talabada muloqot madaniyatini shakllantirish murakkab,

ma’lum davrda kechadigan jarayon bо‘lib, talabada muloqot madaniyatini

shakllantirish quyidagi bosqichlarda kechadi:

– ijobiy munosabatni shakllantirish. Ta’lim jarayonida talabalarga xorijiy

tillarni о‘rgatish, ayniqsa, ingliz tilida erkin, samarali muloqot qila olish har bir

shaxsning shaxs va mutaxassis sifatida о‘sishini ta’minlovchi muhim omil

ekanligi uqtirib boriladi. Talabalarda xorijiy tillar (ingliz tili)ni о‘rganishga

nisbatan ijobiy munosabatni shakllantirish pedagog zimmasiga muayyan

1Андрюнина М. В. Языковая культура как инструмент социального воспитания //

http://www.rusnauka.com/ 23_SND_2008/Pedagogica/26653.doc.htm.

Page 100: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

100

vazifalarni yuklaydi. Pedagog ingliz tilini bilishning ahamiyatini shunchaki

ta’kidlab о‘tmasligi kerak, balki bu jarayonda hayotiy misollar, kо‘rgazmali

vositalar, aniq ma’lumotlardan о‘rinli foydalanish samarali natija beradi. Bu esa

ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etish talabalarda mustaqil fikrlash, kо‘nikma,

malakalarini shakllantirishga qo‘yilayotgan talabning bajarilishiga imkon beradi.

Zero, talabalarning shaxs va mutaxassis sifatidagi rivojlanish о‘rni va

ahamiyatini mustaqil baholay olmasa, xorijiy tillarni muvaffaqiyatli о‘zlashtirish

imkoniyatiga ega bо‘lmaydi;

– ehtiyojni yuzaga keltirish. Talabalarga nafaqat ingliz tilini о‘rganish,

balki u yordamida samarali muloqotni tashkil etish ehtiyoji shakllantiriladi. Bu

ehtiyoj о‘z-о‘zini rivojlantirish maqsadi negizida о‘zini о‘zi va atrofdagi

kishilarni anglashga bо‘lgan intilishidan iborat bо‘ladi. Muloqot motivlarining

rivojlanishi shaxs rivoji, uning qiziqishi va ehtiyojlari tizimi bilan barobar

(parallel ravishda) rivojlanadi”1. Talabalarning ingliz tilini о‘rganishi, muloqotga

kirishish ehtiyojiga ega bо‘lishlari til orqali о‘zga millat kishilari, ularning

turmush tarzi, hayotiy intilishlari, orzu-istaklari, о‘y-fikrlarini anglash, tushunish

imkoniyatini yaratadi. Qolaversa, ingliz tilini о‘rganish ehtiyojini shakllantirish

turli mutaxassislik yо‘nalishlari sohalarida ta’lim olayotgan talabalarda kasbiy

faoliyat yutuqlariga erishish, malakali mutaxassis sifatida о‘z-о‘zini namoyon

qilishning eng muhim shartlaridan biri sanaladi.

Ehtiyoj biologik yoki ijtimoiy yashash va faoliyat kо‘rsatish uchun zarur

bо‘lgan narsalarga munosabat deb talqin etiladi2. Mazmunan esa mazkur

tushuncha yordamida barcha tirik mavjudot, shu jumladan, shaxs, ijtimoiy guruh,

jamiyat yoki organizmning hayotiy faoliyatini ta’minlashdagi zaruriyat bо‘lib,

subyekt va uning faoliyati о‘rtasidagi о‘zaro aloqadorlik, bog‘liqlikni ifodalaydi.

Uning negizida maqsad shakllanadi, qiziqish rivojlanadi, harakat, faoliyat tashkil

etiladi, ishlab chiqarish yо‘lga qо‘yiladi. Ehtiyoj shaxsni “aniq yо‘nalish va

muayyan maqsadda harakatlanishga undaydi. Shuningdek, faollikka undovchi

kuch sifatida namoyon bо‘ladi3.

– ehtiyojni qondirishga intilish. Talabalarning ingliz tilini о‘rganishi,

ushbu til yordamida shaxslararo muloqotni samarali tashkil etishi ehtiyojiga ega

bо‘lar ekan, о‘z navbatida, mavjud ehtiyojning amaliy harakatlar yordamida

1Немов Р. С. Психология. – Москва: Владос, 2000. – С. 394. 2Абдуллаев М.Н., Абдурашидов М., Абилов У. Фалсафа: қисқача изоҳли луғат.

– Тошкент: Шарқ, 2004. – Б. 362. 3Сластенин В. А., Каширин В. П. Психология и педагогика. – Москва: ACADEMA, 2001.

– С. 65.

Page 101: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

101

qondirilishini tushunib yetishlari zarur. Ehtiyojning qay darajada qondirilishi

shaxsning intilishiga, amaliy harakatlarni tizimli, izchil va uzluksiz tashkil eta

olishiga bog‘liq. Har qanday ehtiyoj kabi ingliz tilini о‘rganishga bо‘lgan ehtiyoj

“fiziologik va psixologik tuzilma, barqaror ma’lumot kо‘rinishida mavjud

bо‘lmaydi. U inson organizmi va ruhiyatining holati shaklida namoyon bо‘ladi”1.

Demak, ingliz tilini о‘rganish va bu tilda muloqotni tashkil etish borasidagi

ehtiyojni qondirishga intilish talabalar ruhiyatining о‘ziga xos holati sifatida

namoyon bо‘ladi.

Ehtiyojni qondirish yо‘lida amaliy harakatlarni tashkil etish. Bunda

talabaning ingliz tilini qanchalik puxta о‘zlashtira olganligi, о‘z imkoniyatlarini

namoyon etish layoqatiga egaligi yaqqol aks etadi. Zero, bu bosqichda talaba

atrofdagilar bilan ingliz tilida muloqotni amaliy jihatdan tashkil eta olishi lozim.

Bunda:

1) ingliz tilini puxta о‘zlashtira olgan talaba ixtiyoriy ravishda, albatta, u

bilan muloqotga kirisha oladigan subyektlarni inobatga olgan holda suhbatni

tashkil etish, eng muhim jihati suhbatning samarali kechishi, muloqot madaniyati

qoidalariga rioya etilishi, kо‘zlangan maqsadga erishish;

2) ingliz tilini yetarli darajada о‘zlashtirishga intilayotgan talaba muloqot

jarayonida tinglash hamda sо‘zlash layoqatini rivojlantirishga e’tibor qaratishi

suhbatdoshni diqqat bilan tinglashi uning fikrlarini tushunishi hamda dialogning

mazmunidan kelib chiqqan holda suhbatni tashkil eta olishi, berilgan savollarga

asosli, tо‘g‘ri javob qaytarishga e’tibor qaratiladi.

Ehtiyojni qondirish yо‘lida tashkil etilgan amaliy harakatlar natijalarini

mustaqil baholash. Bu bosqichda talabaning harakati muloqot jarayonidagi о‘z

pozitsiyasini, о‘zini tuta olishini, yutuq va kamchiliklarini baholashga

yо‘naltiriladi. Talaba tomonidan о‘zini о‘zi baholash, о‘zini о‘zi anglash va

о‘zini о‘zi tahlil qilish negizida kechadi. Bunga kо‘ra, talaba muloqot jarayonida

tashkil etilgan harakatlarning mazmunini tushuna olishi, tahlil yordamida yutuq

va kamchiliklarini xolis yondashuv asosida aniqlay olishi muhim hisoblanadi.

Muloqot natijalarining mustaqil baholanishi talabaga aniqlangan

kamchiliklarni bartaraf etish yuzasidan, shuningdek, kelgusida hal qilinishi zarur

bо‘lgan vazifalarni belgilab olish imkoniyatini beradi.

Bosqichlar о‘z mohiyatiga kо‘ra, talabalarning ingliz tilida tashkil

etiladigan muloqotga nisbatan ijobiy munosabatini shakllantirish, ehtiyojini

1Сластенин В. А., Каширин В. П. Психология и педагогика. – Москва: ACADEMA, 2001.

– С. 65.

Page 102: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

102

yuzaga keltirishi, ehtiyojni qondirish yо‘lida amaliy harakatni tashkil etishi

hamda natijalarini mustaqil baholash imkoniyatini yaratadi. Talabalarni ingliz

tilida tashkil etiladigan muloqot jarayoniga tayyorlash bosqichlarining umumiy

hamda xususiy tarzda samarali kechishi talabalarning о‘zini о‘zi rivojlantirishlari

uchun xizmat qiladi.

CHET TIL O‘QITISHDA NEYROLINGVISTIKA VA MATNNING

LINGVODIDAKTIK ANALIZI

Abdujabbarova Z. R. (ТDPU)

Abstract

This article examines some aspects of neuro linguistics and linguodidactics

concerning the teaching of foreign languages. It shows how integrating the

neurolinguistics, linguodidactics extended beyond the relatively nearby spheres

in different directions.

Резюме

В данной статье изучаются некоторые аспекты нейролингвистики и

лингводидактики, касающиеся преподавания иностранных языков.

Показано, как интегрируя нейролингвистику, лингводидактика

расширяется за пределы относительно близких сфер в различных

направлениях.

Tayanch tushunchalar: neyrolingvistika, matn, matn lingvodidaktikasi, chet til

o‘qitish metodikasi, sarlavha, affiks, artikl, predlog, bog‘lovchi, so‘z tartibi.

Fanda “matn” ta’rifida ikki yo‘nalish kuzatiladi: unga ham psixologik, ham

lingvistik jihatdan yondashiladi. Har ikkalasida ham mushtarak tomon matn nutq

oqimining qismi deb tan olinishidir. “Matn” aynan “aloqa”, “birlashish”

ma’nosini bildiradi. Ayrim tilshunoslar faqat yozma shakldagi yaxlit nutq yoki

nutq qismini matn deb ataydilar. Masalan, rus tilshunosi L. M. Loseva “matn”

tushunchasini aniqlashda barcha matnlar uchun xos bo‘lgan belgilardan kelib

chiqish lozimligini ta’kidlaydi va bu belgilarning birinchisi sifatida uning yozma

shaklda bo‘lishini alohida qayd etadi1.

I. R. Galperin “matn ko‘p o‘lchovli, uning istalgan bo‘lagiga ko‘p marta

qaytish mumkin. Agar og‘zaki nutq harakat, jarayon bo‘lsa, matn ikki yoqlama

1Лосева Л. М. Как строится текст. – Москва: Просвещение, 1980. – С. 90.

Page 103: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

103

tabiatga ega, ya’ni u ham statik, ham dinamik xususiyatga ega”1 – deb

ta’kidlaydi. Yirik o‘zbek tilshunosi O‘. Q. Yusupov ta’rifiga ko‘ra, “Matn − eng

katta nutq birligi bo‘lib, odatda, mustaqil gaplar va murakkab sintaktik

birliklardan tashkil topadi, ammo u birgina gapdan ham iborat bo‘lishi mumkin

(masalan, telegrammalar)”2.

Aytish joizki, zamonaviy lingvistika aynan matnni asosiy masala sifatida

baholar ekan, uni tushunish jarayoni alohida ahamiyat kasb etadi3. Matnni o‘qib

tushunishning birinchi darajasi tarjima bilan bog‘liq. Matnni tarjima qilgan

mutarjim muallif g‘oyasini tushunishi va uni yoritishi mumkin, biroq uni

asliyatda berilgan mazmunidan ziyoda qo‘shib yozishi mumkin emas.

Matnni o‘qib tushunishning ikkinchi darajasi sharhlashdir. Uni quyidagi

sxemada berish mumkin: asliyat matni = tarjima matni + sharh matni. Ikkinchi

darajada matnni tushunish faqat uning mazmunini boshqa til vositalari bilan

aytib bera olish va sharhlash degani emas S. A. Reyserning yozishicha, sharh

qaysi o‘quvchilar toifasi uchun mo‘ljallanmasin, u hamisha o‘quvchiga matnni

tushunishga yordamlashishi kerak. Sharhning vazifasi asar kontekstini qayta

o‘qitish va tavsiflashdan iborat4.

Matnni o‘qib tushunishning uchinchi darajasi izohlashdir. Izohlash

(interpretatsiya, talqin)ning vazifasi, avvalo, asar mazmunini chuqur anglash,

muallif g‘oyasini imkon qadar adekvat tushunish va uni o‘quvchilar asarni

o‘qishdan topadigan ma’no yaxlitligi bilan qiyoslash, muallif yashirishga

uringan, to‘g‘ridan to‘g‘ri aytishni istamagan yo ayta olmagan, ifodalay

olmaganini yaqqol ko‘rinishda taqdim etishdan iborat. Yangi matn izoh matni

bo‘lib, u original matnda berilgan murakkab kodlangan ma’no barcha uchun

tushunarli til vositalari yordamida beriladigan yo‘nalishdagi asar sifatida

shakllanadi. Izoh aniqlik va bir ma’nolilikka intiladi.

Fanda matn mazmunini tushunish jarayoni muhim ahamiyat kasb etadi.

Tadqiqotchilar, tushunish jarayonini amalga oshiradigan quyidagi malakalarni

ajratib ko‘rsatadi:

1Гальперин И. Р. Текст как объект лингвистического исследования. – Москва: Наука,

1981. – С. 139. 2Yusupov O‘. Q. Ingliz tili grammatikasidan universal qo‘llanma. – Toshkent: Akademnashr,

2011. – B. 376. 3Вайсбурд М. Л., Блохина С. А. Обучение пониманию иноязычного текста при чтении

как поисковой деятельности // Иностранные языки в школе. – Москва, 1997. – № 2. – С. 84. 4Рейсер С. А. Палеография и текстология нового времени. − Москва: Просвещение, 1970.

– С. 352.

Page 104: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

104

­ matnda asosiy mazmunni ajrata bilish, bayon qilingan faktlarni

umumlashtirish, matnning alohida qismlarini qiyoslash, matndagi faktlar asosida

xulosa chiqarish;

­ bayon qilingan faktlarni baholash;

­ talqin qila olish.

Mazmunni qayta ishlash umumiy ko‘nikmalari sifatida I. P. Pavlov

quyidagilarni sanab o‘tadi:

­ asosiy g‘oyani (matnning asosiy g‘oyalari, umumiy mazmunini)

aniqlash;

­ matnda mavjud muayyan faktlarni ajratish; idrok etilayotgan g‘oyalar

izchilligini aniqlash (mazmunli qismlarni ajratish, bayonni umumiy mantiqiy

jihatdan tushunish);

­ g‘oyalar izchilligi (ketma-ketligi)dan ilgarilash (matnning davomiy yoki

yakuniy imkoniyatlarini oldindan aytib berish);

­ o‘qilganni baholash;

­ matnning emotsional kayfiyatini aniqlash;

­ muallif maqsadini aniqlash1.

M. L. Vaysburd va S. A. Bloxinalarning fikricha, o‘qiganni tushunishni

o‘rgatishning mohiyati o‘quvchiga tayanch so‘zlarni izlab topishni o‘rgatishdan

iborat2. Bunday tayanch so‘zlar o‘quvchining shaxsiy tajribasida mavjudbo‘lib,

tanish tayanch so‘zlar noma’lum axborotni anglash uchunishlatiladi.

Tushunishdagi qiyinchiliklarni mualliflar, avvalo, quyidagi omillar bilan

bog‘laydi: notanish so‘zlar va tanish leksik birliklarning, omonim, omograflar,

ko‘p ma’noli hamda frazeologik, idiomatik iboralar, grammatik vositalarning

g‘ayriodatiy ma’nolarini tushunish; matn tili o‘rganilayotgan mamlakat(lar)

madaniyati, fan, texnika va boshqa sohalardagi yangi faktlarni aks ettiradigan

predmet mazmuni; materialni bayon etish usuli (kirish, mavzu formulirovkasi

yo‘qligi); o‘quvchining yosh va individual xususiyatlari. Bu qiyinchiliklarni

bartaraf etish uchun tavsiya qilingan quyidagi tayanch tushunchalarni bilish

zarur: 1) matnda tanish so‘zlarning mavjudligi; 2) kontekst; 3) sarlavha; 4) xos

so‘z – realiyalar (tarixiy faktlar, atoqli otlar, jumladan, geografik nomlar…)3.

1Павлов И. П. Формирование умений смыслового восприятия речевого произведения //

Иностранные языки в высшей школе. – Москва, 1981. – Вып. 16. − С. 29-38. 2Вайсбурд М. Л., Блохина С. А. Обучение пониманию иноязычного текста при чтении

как поисковой деятельности // Иностранные языки в школе. – Москва, 1997. – № 2. – С. 93. 3Доблаев Л. П. Вопросы психологии понимания учебного текста. – Саратов: Саратовского

университета, 1965. – С. 92.

Page 105: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

105

Tayanch tushunchalar orasida motivatsiyalangan leksika va ma’nosi

kontekstdan ma’lum bo‘lgan so‘zlar (avval o‘rganilgan so‘zlardan yasalgan

so‘zlar, konversiyalangan so‘zlar, yangicha ma’nodagi tanish so‘zlar).

Lingvistik xarakterdagi tayanch tushunchalar sifatida, shuningdek,

harakatlanuvchi shaxsni, harakatni, harakat obyektini va boshqalarni tanishga

yordam, beradigan grammatik informatsion belgilar: affikslar, artikllar,

predloglar, bog‘lovchilar, gapda so‘z tartibi, yordamchi va modal fe’llar ham

qo‘llaniladi.

Yana shunga e’tibor qaratish lozimki, matnda tayanch so‘zlarni topish,

shubhasiz, tushunish jarayonini osonlashtiradi, biroq to‘liq muvaffaqiyatga

erishish garovi bo‘la olmaydi. Matndan axborotning ma’lum fragmentlarini

ajratib olish emas, balki ko‘proq ularni umumlashtirish muhim.

M. L. Vaysburd va S. A. Bloxina chet tildagi matnni tushunish uchun

muhim bo‘lgan quyidagi mezonlarni ajratib ko‘rsatadi:

1. Tushunishni o‘rgatishning asosiy obyekti matnning mazmuni ekanligi;

2. Matnni tushunishni o‘rgatishdagi murakkabliklardan biri o‘quvchining

passivligi, ya’ni tanqidiy fikrlashning rivojlanmaganligi;

3. Matnni tushunishni o‘rgatish uchun tegishli (leksik, lingvistik, mantiqiy-

mazmunli, grammatik) tayanchlarni topishni o‘rgatish;

4. So‘zlar, leksik-grammatik strukturalarni mustaqil fikr va xulosalar

tarzida asta-sekin umumlashtirish bilan tushunishni o‘rgatish1.

L. P. Doblayev avvaldan qo‘yilgan savollarning afzalligi haqida shunday

deydi: bunday usul o‘quvchilarning fikrlash jarayonlarini rag‘batlantirib, ularni

maqsadga erishish javoblarni topishga yo‘naltiradi, matnni o‘z so‘zlari bilan

ifodalab berishlariga ko‘maklashadi, matnni o‘zlashtirishdagi mustaqillik

darajasini oshiradi, uni mexanik idrok etishning oldini oladi2. Bunday savollarga

javob topishning natijasi o‘z bilimiga ishonchning kuchayishi, ishidan qoniqish

hissining paydo bo‘lishi, matn bilan ishlashga qiziqishning ortishi hisoblanadi.

Matnni tushunish usullarini shakllantirishning to‘rt bosqichi mavjud:

Birinchi bosqichda ko‘proq bitta asosiy usul (“o‘ziga o‘zi savol berish –

unga matndan javob topish”) qo‘llanadi va ba’zan antisipatsiya (lotincha,

“anticipatio”, oldindan sezish) usuli qo‘llaniladi.

1Вайсбурд М. Л., Блохина С. А. Обучение пониманию иноязычного текста при чтении

как поисковой деятельности // Иностранные языки в школе. – Москва, 1997. – № 2. – С. 89. 2Доблаев Л. П. Вопросы психологии понимания учебного текста. – Саратов: Саратовского

университета, 1965. – С. 92.

Page 106: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

106

Ikkinchi bosqichda o‘quvchilar matnni aytib berish uchun asosiy

g‘oyalarni ajratish va matnning mantiqiy strukturasini anglashga oid ma’lum

malakalarini namoyon qiladi (Matnni aytib berish – maqsad emas, balki

tushunishni o‘rgatish vositalaridan biri, xolos). Savollarni mustaqil qo‘yish endi

faqat o‘qituvchining talabi emas, balki o‘quvchining matndan olgan axborotlarini

nutqda qo‘llab, matnni gapirib berish va savollarga javob bera olish uchun bilim

olishga, materialni tushunish hamda uni eslab qolishga harakati bilan ham

ifodalanadi.

Uchinchi bosqich uchun o‘quvchilarning matnni yaxshiroq tushunishga,

mazmun masalasini hal qilishga, noma’lumni anglashga, matndan javob topish,

matndagi axborotni mustaqil idrok etishga intilishi xarakterli. Bu bosqichda

asosiy usullar o‘z-o‘ziga savol qo‘yish va javob topish, taxminlar orqali matn

mazmunini ochishdan iborat. Ko‘p hollarda bu usullardan mustaqil foydalaniladi.

To‘rtinchi bosqichda matnga tanqidiy munosabat bildiriladi. “Nihoyat,

matn mazmunini anglash bu jarayonda yuzaga keladigan psixologik holat aqliy

faoliyat va bunda yuzaga keladigan qiyinchiliklarni yengishga tayyorlik holati

bilan kechadi”. Matn bilan ishlashning quyidagi ketma-ketligi tavsiya etiladi:

1. Sarlavhani o‘qiymiz, mazmunini tasavvur etamiz, matn o‘qish

maqsadini belgilaymiz.

2. Matndagi notanish so‘zni ajratamiz.

3. Lug‘atdan foydalanamiz.

4. Matnni qaytadan o‘qiymiz, mazmuni haqida yaxlit tasavvur hosil

qilamiz.

5. Olingan axborotni xotirada saqlash masalasini hal etamiz.

Tavsiya etilgan matn bilan ishlash usullari asosan an’anaviy bo‘lib, bu

matn mazmunini tushunishni o‘rgatish amaliyotidagi ma’lum turg‘unlik

holatidan dalolat, biroq, shubha yo‘qki, bu jarayon amaliyotchi-o‘qituvchilar

diqqat markazida turibdi. Bunday usullardan foydalanish matn o‘qitishdagi

mavjud muammolarni butunlay hal etmasa-da, ingliz tili darsida o‘quvchi

faolligini oshirishga xizmat qiladi.

Endigi navbatda matnning lingvodidaktik tavsifiga to‘xtalib o‘tamiz.

“Lingvodidaktika” hamda “metodika” alohida, erkin termin sifatida qo‘llaniladi

va ularga quyidagicha ta'rif beriladi:

Lingvodidaktika til o‘qitishning umumiy nazariyasi sifatida qo‘llanilib, til

o‘qitishning metodologik asosini yaratadi. Lingvodidaktika til o‘qitish

mazmunini, maqsadini, vazifasini, prinsiplarini, tadqiqot metodlari, ta’lim

Page 107: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

107

jarayonidagi metodlarni o‘z ichiga oladi, ya’ni lingvodidaktika termini metodika

terminidan ko‘ra kengroq, umumiyroq tushunchani anglatadi.

Lingvodidaktikada matn o‘qishning ikki shakli mavjud bo‘lib, ular ovoz

chiqarib va ichda o‘qish. Ichda o‘qish – ta’limda matn o‘qitishning asosiy shakli,

biroq unga erishish uchun o‘qituvchi va o‘quvchi ovoz chiqarib o‘qish

mexanizmlarini shakllantirish ustida ish olib borishadi.

Ovoz chiqarib o‘qish yordamchi vosita maqomini oladi, u ichda o‘qish

malakalarini takomillashtirish, nutqiy ko‘nikmalar va malakalarning

shakllanganligini nazorat qilish vositasi sanaladi.

Bu amallarni shakllantirishda o‘qish texnikasi bo‘yicha ma’lum mashqlar

sistemasi kiritilishi maqsadga muvofiq: matnni ma’lum sur’atda o‘qish,

tayyorgarliksiz qog‘ozning o‘zidan o‘qish, berilgan vaqt ichida o‘qish, o‘qish

sur’atini tezlashtirish, orfoepik adabiy normalarga rioya qilgan holda o‘qish.

Ko‘rinib turibdiki, matn o‘qish texnologiyasini shakllantirish o‘qishning ham

nutqiy faoliyat turi, ham ta’lim vositasi sifatidagi o‘ziga xosligini aks ettiradi va

uning barcha tur va shakllarini rivojlantirishni ta’minlaydi. Umuman, matn

o‘qitishdagi kommunikativ vazifalar: axborot berish, dalillash, tavsiflash,

undash, nutqiy faoliyat yordamida fikr bildirish, muloqot o‘rnatish, asoslash,

ishontirish, qayta ishontirish va hokazoda ta’lim maqsadini aniqlashtiradi.

O‘qish uchun tanlangan matnlar soha yangiliklaridan voqif bo‘lishni

ta’minlaydi. Demak, matnlar predmeti, o‘quv va ilmiy axborot sanaladi. Bu

bilimlarning asosiy ko‘rsatkichlari o‘quvchi dunyoqarashidagi ijobiy o‘zgarishni

shakllantirish, kasbiy muloqotni rivojlantira olishdir.

Ta’lim dasturidagi matnlar ikkita ijtimoiy vazifani bajaradi, bular: axborot

va tarbiyaviy vazifalardir. Bu ikki bilishga nisbatan qiziqishni shakllantirish

matndagi axborotni idrok etish vazifalaridan biri sifatida namoyon bo‘ladi.

Matndagi axborot o‘quvchini qiziqtirishi, predmetni yanada chuqurroq

o‘rganishga chorlashi lozim. Qiziqish esa matn mazmuni, o‘rganilayotgan

muammoning dolzarbligi va amaliy ahamiyati hisobiga uyg‘otiladi.

Matn mazmuni o‘quvchida fikrlash jarayonini, kuzatuvchanlikni uyg‘otish

va voqelikdagi hodisalarni bilishga qiziqishni shakllantirishga xizmat qiladi.

Qiziquvchanlik mohiyatini tashkil etgan barcha xususiyatlar bilishga

intilishning eng kuchli ta’sir vositalari sanaladi. Ular predmetga diqqat bilan

qarashga, kuzatish, topish, eslash, qiyoslash, mavjud bilimlardan izohlar izlash,

yuzaga kelgan vaziyatdan chiqish yo‘lini topishga ko‘maklashadi.

Page 108: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

108

Ta’lim metodikasining psixologiya fani bilan aloqasi haqida turli fikrlar

bildiriladi. Ma’lumki, metodika ta’lim-tarbiya jarayonining psixologik

qonuniyatlaridan foydalanib amalga oshirishda namoyon bo‘ladi. Bu aloqani

amalga oshirishda psixolingvistika va pedagogik psixologiyaning o‘rni

ahamiyatlidir.

Shu o‘rinda neyrolingvistik dasturlash e’tiborga molik. Ushbu nazariya

matnni o‘qish paytida o‘quvchilarning idrok kanallariga ta’siri imkoniyatlari

jihatidan qiziqarli. O‘qitish amaliyoti shuni ishonchli tarzda tasdiqlaydiki,

o‘quvchilar hamma matnlarni birdek o‘qimaydi (idrok etmaydi)lar. Til nuqtayi

nazaridan murakkab hisoblangan matnlarni qiynalib o‘qiydilar, shu sababli ular

o‘quvchida qiziqish uyg‘otmaydi. Bir tomondan, buni o‘quvchilarning bilishga

qiziqishlari bilan izohlash mumkin, boshqa tomondan, bu matnning o‘quvchilar

idrok kanallariga kuchsiz ta’siri bilan izohlanadi.

Bu konsepsiyaning psixofiziologik, lingvistik va shaxsiy jihatlarini ko‘rib

chiqish maqsadga muvofiq.

Psixofiziologik jihat har bir insonda o‘zining axborotni idrok etish va uni

saqlash asosiy kanali mavjudligini, ya’ni individda o‘z “reprezentatsiya tizimi”

mavjudligidan darak beradi. Reprezentatsiya tajribamiz qanday tashkil topgani

va dunyoni obrazlarda (vizual tizim), tovushlarda (audial tizim), hislarda

(kinestetika), shuningdek, intellekt (ratsional va digital tizimlar) vositasida

qanday tavsiflashimizni belgilaydi. Neyrolingvistik dasturlashtirish nazariyasi

bo‘yicha kishilarni dunyoni idrok etish kanali ustuvorligiga ko‘ra (vizuallar,

audiallar va hokazo) guruhlash mumkin.

Lingvistik jihatga to‘xtaladigan bo‘lsak, yetakchi kanal, inson eng ko‘p

qo‘llaydigan leksikaga ko‘ra belgilanadi. Ko‘rish kanali ko‘rmoq, qaramoq,

kuzatmoq, tuyulmoq va boshqa so‘zlar bilan, demak, nuqtayi nazarga ega

bo‘lmoq, muammoni qarab chiqmoq, muammoga … qaraylik, qarab ko‘rish

kerak … kabi birikma va jumlalar bilan izohlanadi.

Eshitish kanali ustuvor bo‘lgan kishi gapirmoq, chaqirmoq, ovoz, ohang

kabi so‘zlarni ko‘p qo‘llaydi. Birikma va jumlalar bo‘yicha esa odatda, bular –

aqlga quloq tutaylik, hamma yoqqa jar solmoq, eshitib ko‘rish kerak

singarilardan iborat bo‘ladi.

Kishida hissiy kanal ustuvor bo‘lsa, u nafas olmoq, silab qo‘ymoq,

sezmoq, tuymoq, his etmoq kabi so‘zlar va muammoning dolzarbligini his

qilmoq, yurakka yaqin olmoq kabi birikma va iboralardan ko‘p foydalanadi.

Page 109: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

109

Ratsional kanalga mansub kishilar o‘ylamoq, fahmlamoq, eslatmoq,

bilmoq so‘zlari va masalani hal qilishga… yondashmoq kabi birikmalardan keng

foydalanadi. Idrok etish jarayonlarining o‘zi diskret xarakterga ega bo‘lib, bir

necha (idrok, qayta ishlash, translyatsiya) bosqichlarini o‘taydi. Konkret

reprezentativ tizimga oid so‘zlar axborotni qayta ishlashning qaysi bosqichiga

taalluqli ekaniga ko‘ra toifalarga bo‘linishi mumkin.

Mazkur nazariya asosida xorijda matn tahlilining kompyuter dasturiy

vositalari ishlab chiqilgan, ular matn idrokning u yoki bu kanaliga qanday vazifa

yuklatilganligini aniqlash imkonini beradi.

Neyrolingvistik dasturlashtirishning uchinchi jihati shaxsiylikdir.

O‘qishning muvaffaqiyatliligi o‘quvchi shaxsiy sifatlarining ma’lum sohada

rivojlanganligiga bog‘liq deb taxmin qilinadi. Masalan, orfografik ko‘nikmalarni

shakllantirish vizual tizimdan foydalanishga bog‘liq, savodxon kishilar

so‘zlarning to‘g‘ri yozilishini xotirada saqlaydi. Ijtimoiy faol kishilar vizual

sistemadan keng foydalanadi. Vizual-kinestetik tip vakillari kommunikantlar

sifatida faoldirlar. Ratsioanal tipga mansub kishilar bilimning yuqori

formallashgan sohalari (fizika, kibernetika) bo‘yicha ilg‘ordir.

Yuqoridagi fikrlarning bari u yoki bu chet tildagi matnning o‘quvchiga

ta’sirini taxmin qilish imkonini beradi. Idrokning barcha kanallariga oid

elementlari bo‘lgan matnni eng a’lo darajadagi matn deb bilish mumkin va u

o‘quvchiga ko‘proq ta’sir o‘tkazadi.

Axborotni idrok etishning vizual kanali ustuvor bo‘lganlar ko‘proq o‘qiydi,

matn materiali yozilgan, sxematik taqdim etilgan bo‘lsa, o‘zlashtirish

muvaffaqiyatli kechadi, ular orfografik xatolarga kamroq yo‘l qo‘yadi. Audial

kanal ustuvor bo‘lganlar matnni eshitganda yanada ko‘proq idrok etadi,

munozaralarda jon-dili bilan qatnashishadi. Kinestetik o‘quvchilar materialni

loyiha ishlarida, rolli o‘yinlarda tez va oson o‘zlashtiradi.

Yuqorida bayon etilgan fikrlarni ingliz tilida matnlar o‘qitishda hisobga

olish zarur, ular matn o‘qitish samaradorligi ortishida xizmat qiladi, deb

o‘ylaymiz. Shu maqsadda, o‘quvchining ko‘rish, eshitish, hissiy idrok

kanallariga bir paytda ta’sir etadigan matnlarga ustuvorlik berilishi kerak. Bu esa

o‘quvchilarga matn o‘qishni o‘rgatishdagi muammolarni hal etishda yordam

beradi.

Page 110: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

110

MADANIYAT VA SAN’AT KOLLEJI О‘QUVCHILARIDA NOMODDIY

MADANIY MEROSGA OID MA’LUMOTLARNI INGLIZ TILIDA

О‘RGANISHNING О‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI

Isakulova N. J. (О‘zDJTU)

Abstract

The article analyzes the peculiarities of study the information about

Intangible Cultural Heritage in English by students of colleges of art and culture.

Резюме

В статье анализированы особенности изучения информации по

нематериальному культурному наследию на английском языке учащимися

колледжей искусства и культуры.

Tayanch tushunchalar: nomoddiy madaniy meros, milliy urf-odat,

uzluksiz ta’lim, chet tillarni о‘rganish.

Kadrlar tayyorlash milliy dasturining 3.3.2-bandida uzluksiz ta’limni isloh

qilish yо‘nalishlari amalga oshirishda chet tilini о‘rganish talab qilinadi.

Shuningdek, Prezidentimiz Islom Karimovning “Chet tillarni о‘rganish tizimini

yanada takomillashtirish chora-tadbirlari tо‘g‘risida”gi Qaroriga kо‘ra, 2013-

2014-о‘quv yilidan boshlab xorijiy tillarni uzluksiz о‘rgatish joriy etilgani

barchamizga ma’lum. О‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 33-

moddasida xalqaro hamkorlik quyidagicha bayon etilgan: ta’lim muassasalari

ta’lim muammolari yuzasidan xalqaro hamkorlikda ishtirok etadilar, chet

davlatlarning tegishli о‘quv yurtlari bilan bevosita aloqalar о‘rnatish, qonun

hujjatlarida belgilangan tartibda ular bilan qо‘shma о‘quv yurtlari tashkil etish

huquqiga ega1. Shu boisdan ta’limning barcha turlarida chet tilini о‘rganish

maqsadga muvofiq hisoblanadi. Buning uchun ta’lim tizimini filologik yoki

nofilologik yо‘nalishlarida chet tili fani uchun mavjud о‘quv adabiyotlarini

modernizatsiya qilish va yangilarini yaratishning dolzarb muammolari о‘rganish

talab etiladi.

О‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2010-yil 7-oktabrdagi

222-sonli “2010-2020-yillarda nomoddiy madaniy meros obyektlarini muhofaza

qilish, asrash, targ‘ib qilish va ulardan foydalanish davlat dasturini tasdiqlash

tо‘g‘risida”gi Qarorida “Nomoddiy madaniy merosni ilmiy jihatdan о‘rganish va

tadqiqot ishlarini tashkil etish” deb belgilab berilgani nomoddiy madaniy

merosni muhofaza qilish masalalarini har tomonlama chuqur о‘rganilishi uchun

sharoit yaratilib berildi.

1Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. – Тошкент: Ўзбекистон, 2012. – Б. 47.

Page 111: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

111

Ma’lumki, nomoddiy madaniy meros о‘zlikni namoyon etishning og‘zaki

an’analari va shakllari, ijro san’ati, jamiyatning urf-odatlari, marosimlari,

bayramlari, tabiat va koinotga oid bilim va urf-odatlar hamda an’anaviy

hunarmandchilik bilan bog‘liq bilim va kо‘nikmalarda namoyon bо‘ladi1.

“Ingliz tili” fanini о‘qitish mazmuniga nomoddiy madaniy merosga oid

ma’lumotlardan foydalanish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Tabiat va koinotga

oid bilim va urf-odatlar yо‘nalishi insoniyatning tabiat va koinot bilan

uyg‘unligini ta’minlash borasidagi bilim va malakalarni о‘z ichiga oladi.

An’anaviy xalq taqvimlari, kunning botishiga qarab kelgusi kunning qanday

kelishini aytib berish, oyning turishiga qarab keyingi oyning taxminiy ob-

havosini aniqlash, hayvonlar harakati orqali sodir bо‘ladigan voqealarni bashorat

qilish, quduq qazish о‘rni yoki imorat qurish joyini aniqlash, kasblar bilan

bog‘liq an’anaviy bilim va kо‘nikmalar (milliy sartaroshlik, an’anaviy

tabibchilik, imoratsozlik, miroblik), pazandachilik yо‘nalishlarida turli xil milliy

taomlarni tayyorlash uslublari (tandir kabob, g‘ilmindi, chо‘pchima, hijjon va

boshqa hududlarga xos bо‘lgan taomlarni tayyorlash)ni о‘z ichiga oladi2.

Ayniqsa, tabiat va koinotga oid ma’lumotlar bilan о‘rganish о‘quvchining

о‘zlashtirishida о‘z ahamiyatiga egaligini Yan Amos Komenskiy о‘z asarida

bayon etgan. Komenskiy о‘zining pedagogik nazariyasida tarbiyaning tabiatga

uyg‘un bо‘lishi tо‘g‘risidagi tushunchani ilgari suradi3. Uning didaktikasida

tabiiylik metodi asosiy rol о‘ynab, bu metodning mohiyati, bolaning yoshini,

bilim hajmini, psixologik xususiyatlarini hisobga olib, darsni tabiat borlig‘iga

moslab о‘tishdan iboratdir4.

Ingliz tili nutq faoliyati turlarini о‘rgatishda ingliz tili materiallari va nutq

faoliyati turlarini о‘rgatishga e’tibor qaratiladi. Bu esa ingliz tili о‘qitishning

maqsadini tashkil etadi. Ma’lumot olish tinglab tushunish va о‘qish orqali

amalga oshsa, ma’lumot berish gapirish va fikrni yozma bayon qilish orqali

о‘rganiladi. Nutq faoliyati shakli: og‘zaki va yozma. Hozir ingliz tilini

1Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2010 йил 7 октябрь, 222-сонли “2010-

2020 йилларда номоддий маданий мерос объектларини муҳофаза қилиш, асраш, тарғиб

қилиш ва улардан фойдаланиш давлат дастурини тасдиқлаш тўғрисида”ги Қарори.

www.lex.uz 2Номоддий маданий меросни муҳофаза қилиш бўйича Конвенцияни амалга ошириш

бўйича оператив йўриқнома // Ўзбекистон номоддий маданий мероси, 2012. – Б. 33.

http://ich.uz/uz/legal/159-pub-3 3Ҳошимов К., Нишонова С., Иномова М., Ҳасанов Р. Педагогика тарихи. – Тошкент:

Ўқитувчи, 1996. – Б. 407. 4Ҳошимов К., Нишонова С., Иномова М., Ҳасанов Р. Педагогика тарихи. – Тошкент:

Ўқитувчи, 1996. – Б. 409.

Page 112: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

112

о‘rganishda tarjima ham faoliyat hisoblanadi. Og‘zaki nutqni о‘rgatish – tinglab

tushunish va gapirishni о‘rgatishni о‘z ichiga oladi. Ular ajralmas qismlardir1.

Til materiallarini о‘rgatishda maktab, akademik litsey, kasb-hunar

kollejlari sharoitini, materiallarning xususiyatini, metodik tomonini hisobga olish

zarur2. Mazkur jarayonda tabiat va koinotga oid bilim va urf-odatlarni

ifodalovchi matnlarni tanlashda quyidagi nutq faoliyati malakalari jarayonidan

foydalanish mumkin:

­ tinglab tushunishni о‘rganish;

­ gapirishni о‘rganish;

­ о‘qishni о‘rganish;

­ yozuvni о‘rganish;

­ tarjimani о‘rganish;

­ situatsiyadan foydalanish;

­ BKMlarni tekshirish.

Yuqoridagi fikrlarga asoslanib, tabiat va koinotga oid bilim va urf-odatlar

mazmunini ifodalovchi ingliz tilidagi matnlar bо‘yicha nutq faoliyati

kо‘nikmalari bajarilishi maqsadga muvofiq bо‘ladi. Natijada, “Ingliz tili” fanini

о‘qitishda nomoddiy madaniy meros (NMM) tushunchasini shakllalanishiga

imkon beradi, ya’ni “nomoddiy madaniy meros” tushunchasining mohiyati,

uning ahamiyati, barqaror taraqqiyotni ta’minlashdagi о‘rni, nomoddiy madaniy

merosni muhofaza qilish borasida dunyoda va xususan, О‘zbekistonda amalga

oshirilgan ishlar, uni muhofaza qilishning О‘zbekistonda yaratilgan huquqiy

asoslari haqida ma’lumotlar bilan tanishtirish NMMning avloddan-avlodga

yetkazilishiga, atrof-muhitga, tabiatga va о‘z tarixiga bog‘liq holda yaratilishiga

va bu ularda о‘ziga xoslikni, vorislik tuyg‘usini shakllantiradi hamda shu bilan

insoniyat ijodini va madaniy turli-tumanlikning hurmat qilinishiga

kо‘maklashadi.

“Ingliz tili” fani misolida tabiat va koinotga oid bilim va urf-odatlarni

о‘zlashtirish imkoniyatlari mavzuga oid nazariy bilim, amaliy kо‘nikma va

malakalar bilan qurollanishi, о‘tilgan mavzular axborot kо‘lamining kо‘pligi

bilan farq qilinishi hamda tabiatda о‘zini tutish qoidalarni tahlil qila olishga ega

bо‘ladi (1-jadval).

2014-2015-yillarga mо‘ljallangan yosh olimlarning “О‘quvchilarda

nomoddiy madaniy merosni muhofaza qilish tizimini shakllantirish” mavzusida

1Ҳошимов Ў., Ёқубов И. Ингилиз тили ўқитиш методикаси. – Тошкент: Шарқ, 2003.

– Б. 130. 2Ҳошимов Ў., Ёқубов И. Ингилиз тили ўқитиш методикаси. – Тошкент: Шарқ, 2003.

– Б. 72.

Page 113: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

113

amaliy loyiha doirasida о‘tkazilgan tajriba-sinov ishlarida madaniyat va san’at

kolleji о‘quvchilarida NMMga oid ma’lumotlarni ingliz tilida о‘rganishning

о‘ziga xos xususiyatlari tahlil etildi. Mazkur jarayonda NMM tushunchasi,

muhofaza tushunchasi, muhofaza qilish shakllari, NMM yо‘nalishlari, jumladan

tabiat va koinotga oid bilim va urf-odatlar “Ingliz tili” darslarida о‘rganilishi

tahlil etilib, test natijalari asosida kuzatildi.

1-jadval

№ “Ingliz tili”

fanidagi mavzular

Tabiat va koinotga oid bilim va urf-odatlar

1. International

English

О‘zbekistondagi tabiat va koiotga oid bilim va urf-

odatlar

2. Weather Ob-havo darakchilari

3. A place to live Hududiy urf-odatlar

4. Eating out Pazandachilik bilan bog‘liq bilim va tajribalar

5. Food Bog‘dorchilik, dehqonchilik bilan bog‘liq bilimlar

6. Future plans Bog‘dorchilik bilan bog‘liq urf-odatlar

7. Getting around

town

Umumiy bilimlar

8. Cooking a meal Pazandachilik bilan bog‘liq hududlardagi bilim va

tajribalar

9. In the country Tabiat va koinot bilan bog‘liq marosimlar, urf-

odatlar

10. Health Xalq tabobati bilan bog‘liq bilim va kо‘nikmalar

11. People’s lives Kunning botishiga qarab kelgusi kunning qanday

kelishini aytib berish, oyning turishiga qarab

keyingi oyning taxminiy ob-havosini aniqlash

12. Guests Pazandachilik yо‘nalishlarida turli xil milliy

taomlarni tayyorlash uslublari

13. Professions and

jobs

Kasblar bilan bog‘liq an’anaviy bilim va

kо‘nikmalar (milliy sartaroshlik, an’anaviy

tabibchilik, imoratsozlik, miroblik)

14. Show time An’anaviy xalq taqvimlari

15. Environment Tabiat va koinot bilan bog‘liq marosimlar, urf-

odatlar

16. News and views Hayvonlar harakati orqali sodir bо‘ladigan

voqealarni bashorat qilish

17. Travel and

Tourism

Quduq qazish о‘rni yoki imorat qurish joyini

aniqlash

Tajriba-sinovning dastlabki bosqichida dastlabki test natijalari olinib,

keyingi bosqichda, ya’ni metodik bosqichida “Ingliz tili”ning mavzularida tabiat

Page 114: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

114

va koinotga oid bilim va urf-odatlarni singdirish yuzasidan metodik ishlanmalar

tavsiya etilib, tavsiya etilgan metodik ishlanmalar asosida о‘tkazilgan dars

mashg‘ulotlaridagi kamchiliklar о‘rganildi, yakuniy bosqichda yakuniy test

natijalari olinib, tajriba-sinovning dastlibki va yakuniy natijalari x2 – xi kvadrat

metodi asosida umumlashtirildi, tajriba-sinov maydonchalaridagi tajriba va sinov

guruhlarining о‘zlashtirish kо‘rsatkichlari taqriban 4,5 foizga farq qilinishi

tajriba-sinov jarayonida aniqlandi. Tajriba-sinov ishlariga Guliston san’at kolleji,

Namangan san’at kolleji, Buxoro madaniyat kollejlaridagi tajriba-sinov guruhlari

tanlab olindi. О‘tkazilganligi haqida dalolatnoma va ma’lumotnomalar

rasmiylashtirildi.

Xulosa qilib aytganda, tabiat va koinotga oid bilim va urf-odatlarni bilish

hamda xabardorlik darajasini avloddan-avlodga yetkazish uchun madaniyat va

san’at kollej ta’limi jarayoniga singdirish maqsadga muvofiq hisoblanadi.

“XAMSA” TABDILLARIDA TA’LIM-TARBIYA

MAVZUSINING YORITILISHI

Tojiboyeva O. T. (TDPU)

Abstract

This article analyzes the ways of interpretation of the theme of upbringing

in prosaic versions of dastans of Alisher Navoi.

Резюме

В данной статье анализируются пути освещения темы воспитания в

прозаических версиях дастанов Алишера Навои.

Tayanch tushunchalar: davr, kitobxon, tabdil, Xamsa, ta’lim-tarbiya,

ustoz, axloq mezonlari.

Alisher Navoiyning asarlari besh asrdan buyon kishilarga ma’naviy ozuqa

berib, har jihatdan komillikka yо‘naltirib, axloqan pok, ma’nan yetuk insonni

shakllantirishga о‘z hissasini qо‘shib kelmoqda. Shoir lirik kulliyoti-yu yirik

dostonlarida inson xulqiga oid axloq mezonlarini ibrat qilib kо‘rsatar ekan,

fazilatlarning boshi ilm olishda va yaxshi tarbiyada deb hisoblaydi. Komillikning

asl moyasi ham ilm va tо‘g‘ri olib borilgan ta’lim-tarbiyaning samarasi

ekanligini e’tirof etadi. Ayniqsa, “Majolis un-nafois” tazkirasida bilimli, kasb-

hunarga rag‘bati bor kishilarni mehr bilan tilga oladi. Sababi insonni “kamolotga

yetaklovchi fazilatlarni nihoyatda qadrlagan va о‘z asarlari bilan targ‘ib va

tashviq qilishdan charchamagan ulug‘ Navoiy har tomonlama kamolotga intilgan

yoshlarning, shogirdlarining harakatidan cheksiz quvongan. Ularning hayotda,

Page 115: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

115

ijodda yaxshilikka olib boruvchi fazilatlarini, intilishlarini tazkirada birma-bir

sanab, urg‘u berib, zamondoshlariga va kelajak avlodga ibrat uchun yozib

qoldirgan”1. Zero, Navoiy asarlaridagi asosiy qahramonlar ham ta’lim-tarbiya

orqali kamolga yetgan shaxslardir. Navoiy haqiqiy insonni ruhan pok, ma’nan

yetuk va insoniylik mezonlarining barcha jihatlarini о‘zida mujassam etgan asl

shaxs qiyofasida ko‘radi. Navoiy kо‘rsatgan mezonlarning barchasi uning о‘zida

bor edi va u shu sharafga loyiq bо‘lishga intilgan shaxsdir. Adabiyotshunos

M. Muhiddinov: “Navoiy orzusidagi komil inson bir ideal, lekin uning sifatlari,

fazilatlari muayyandir. Natijada, tasavvufiy axloq aqidalari bilan real insoniy

sifatlar qо‘shilib ketadi va umumbashariy g‘oyalarga aylanadi”2, – deydi.

Darhaqiqat, komil inson shoir orzusi bо‘lsa ham, unga yuklangan fazilatlar

kishilardan, kundalik hayotdan olingan.

“Xamsa” dostonlarida ilm olish va ta’lim-tarbiyaga katta e’tibor qaratilgan.

Ular asar qahramonlari hayoti misolida ta’sirchan va qulayroq yо‘l bilan

yoritilgan. Dostonlar sirasida “Hayrat ul-abror” dostoni mohiyatan insonning

axloqiy sifatlarini shakllantirishga qaratilgan asardir. Falsafiy-didaktik

bо‘limlarda insoniy xislatlar bir-bir ta’riflanib, pand-о‘gitlar beriladi, sо‘ng

ularni asoslash uchun keltirilgan ibratomuz hikoyatlar ham inson tarbiyasiga

ijobiy ta’sir kо‘rsatadi. Jumladan, dostonning oltinchi maqolatida shoir

aytganidek inson tarbiyasi uchun zarur bо‘lgan xislatlar, odamlarda bо‘lsa,

kichiklarga ham, yoshi ulug‘larga ham faqatgina baxt keltiradi. Farzand

tarbiyasida e’tiborli bо‘lish lozimligini uqtiradi:

Ulcha erur tiflg‘a shoyista ish,

Bilki kichiklikda erur parvarish.

Qatrag‘a chun tarbiyat etti sadaf,

El boshig‘a chiqqucha topti sharaf.

Bolaga gо‘dakligidan yaxshi xulqlar о‘rgatish lozimligi aytilib, mazkur

fikrlarni dalillash, yanada yorqinroq kо‘rsatish uchun gо‘dak tarbiyasi sadafga

qiyos qilingan. Ma’lumki, dur, sadaf qimmatbaho tosh hisoblanib, о‘zining

oppoq injudek chiroyli kо‘rinishi, aslligi bilan ayollar bо‘ynini bezab turadi.

Ta’riflanishicha, sadaf ham kichik bir tomchi holidan tarbiyat topib, yuksaklikka

kо‘tarildi, shu holatga kelguncha tinmay yetildi. Agar durni farzandga

1Ражабова Б. Навоий ижодида устоз-шогирдлик муносабатлари талқини // Ўзум сари

боқма, сўзум сари боқ (Мақолалар тўплами). – Тошкент: Turon zamin ziyo, 2015. – Б. 22. 2Муҳиддинов М. “Хамса”ларнинг биринчи достонларида комил инсон талқинига доир

айрим мулоҳазалар // Алишер Навоий “Хамса”си ва унинг Шарқ адабиёти тараққиётидаги

улкан мавқеи. Самарқанд. 2015. – Б. 9.

Page 116: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

116

qiyoslasak, u kichikligida berilgan muttasil tarbiya orqali asl insonga aylanadi.

Uning el sharafiga, ardog‘iga sazovor bо‘lgan namunali xulqi yuksalishiga

imkon yaratadi. Misralardagi “El boshig‘a chiqqucha topti sharaf” jumlasini

hayotga bog‘lab talqin qilsak, bugungi hayotning turli jabhalarida faoliyat

yuritayotgan odamlar ham ishda har jihatdan о‘zini kо‘rsatib, kasbdoshlari va

rahbarlar tomonidan e’tirof etilib, yuqori mansabga tavsiya etilishlarini ham shu

ma’noda tushunishimiz mumkin. Bu kabi inson tarbiyasiga oid misralar har besh

dostonda ham juda kо‘plab berilgan. Navoiyshunos olim I. Haqqulovning

quyidagi fikrlari shoir maqsadini yanada yaxshiroq tushunishimizga yordam

beradi: “Sharq she’riyati, bir jihatdan, ogohlantiruvchi she’riyat; u insonni о‘z

xulqing va aqliy imkoniyatlaringdan, demakki kо‘p narsadan qoniqma.

Ma’naviy, ruhiy balog‘atga tinimsiz intil, biroq kamolotga yetdim, deb qotib

qolma, deya ogohlantiradi. Bu she’riyat – komil inson taqdiriga javobgar

she’riyat”1, – deydi. Demak, Navoiy ham tarbiya bilan bog‘liq har qanday

holatga befarq qaray olmagan, minglab kishilar taqdiri ustida qayg‘urib,

umummilliy, umuminsoniy manfaatlar nuqtayi nazaridan kelib chiqib о‘z

fikrlarini ayta olgan.

Navoiy ijodidan barcha davr kishilari bahramand bо‘lib kelgan, biroq XIX

asr oxiri XX asr boshlariga kelib shoir asarlarini tushunib yetishda bir muncha

qiyinchiliklar yuzaga kela boshladi. Davrlar о‘tishi bilan tilda yuz bergan lisoniy

о‘zgarishlar, Navoiy asarlaridagi fors-tojik, arabcha sо‘zlarning kо‘p

qо‘llanilishi va ularni tushunishda yuzaga keladigan qiyinchiliklar natijasida

dostonning nasriy bayonlari yuzaga keldi. Ilk bor “Xamsa”ning 1908-yil nashr

qilingan “Nasri Xamsayi benazir” nomli nasriy bayoni ham о‘z davri

kitobxonlarining didi, saviyasiga mо‘ljallab yaratildi. Unda Navoiyning axloqiy-

falsafiy qarashlari ifodasi bо‘lgan “Hayrat ul-abror” dostoni nasriy bayon

qilinmagan, biroq noshir “Hayrat ul-abror”dagi ayrim hikoyatlar nasriy bayonini

kitob tarkibiga kiritadi. Hikoyatlar sirasida ilmning har qanday boylikdan

ustunligini kо‘rsatuvchi Imom Faxr ar-Roziy bilan Sulton Muhammad

Xorazmshohning hammomdagi suhbati sodda, xalqona uslubda nasriy bayon

qilingan. Jumladan, Imom Faxr ar-Roziyning sо‘zlari quyidagicha talqin qilinadi:

“Cheroki anda gado, shoh barobardur. Barcha bir xil bо‘lur, sandek shon-

shavkatliklar har nimarsasi tashqarida qolibdur, faqat о‘zidur, ammo ilm va

ilmlik kishi mandek har ne borini о‘zi birla hamroh qilib olib borur. Sanga

1Ҳаққулов И. Барчадин шарафлиси – комил инсон // Занжирбанд шер қошида. – Тошкент:

Юлдузча, 1989. – Б. 208.

Page 117: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

117

sultonlikdin foyda yо‘qdur, lekin manga ilm ila behbudlik kо‘bdur, dedi. Emdi

maqsud ilm bо‘lsa, ilm olmoq lozimdur”1.

Navoiy ushbu о‘rinda ilmning afzalligini kо‘rsatish uchun eng ma’qul, eng

ishonarli holatni aniq kо‘rsatib bera oladigan manzarani qо‘llagan. Aslida ongli

inson ilmning buyukligini biladi, biroq ongsiz kishilar qatlamiga anglatish uchun

boylikni tashqarida qoldirib, ilmni о‘zi bilan olib kirganini hammomdagi holat

orqali dalillay olgan, chunki mantiqan о‘ylab kо‘rilganda, inson tug‘ilganda,

hammomda va qabrda boshqalar bilan moddiy jihatdan bir xil bо‘ladi (Xuddi

“Saddi Iskandariy”dagi ikkita bosh suyagini kо‘tarib kelgan gado singari).

Tabdilchi ushbu о‘rinlarda Navoiyning ijodiy niyatini yaxshi tushungan, uni о‘z

davri odamlariga moslab, yо‘naltirib talqin qila olgan. Bu bilan, о‘z navbatida,

amaldorlarni ham ilmli, ma’rifat sohibi bо‘lishga chorlagan.

Noshir dostonlarni sodda, xalqona usulda yetkazib berish barobarida

aholiga ta’sir kо‘rsata olish, tarbiyalash, о‘z zamonidagi boylar va amaldorlarni

ogohlikka chaqirish, xalqqa yordam berish g‘oyalarini ilgari suradi, kо‘zlarini

boylik ko‘r qilgan amaldorlarni ilm olish yо‘li bilan bu nuqsonlardan xalos

bо‘lishga chorlaydi. Ushbu о‘rinda bayon muallifi ikki vazifani bajaradi:

“Xamsa” dostonlari asosiy voqealarini tashkil etgan boblarni nasriy bayon qiladi

va shu asnoda vaziyatdan foydalanib, о‘z ijodiy rejasini ham amalga oshiradi.

Dostonlar mazmuniga daxl qilmasdan kitob tarkibiga doston g‘oyaviy

mazmuniga hamohang yana bir qancha tarbiyaviy ahamiyatga ega bо‘lgan

hikoyatlarni singdirib yuboradi.

Navoiy asarlarida farzand tarbiyasi tasvirlangan maxsus о‘rinlar anchagina,

biroq “ta’lim yoshlikda, tarbiya esa umrbod davom etadi”, degan aqidaga

muvofiq Navoiy asarlarida targ‘ib qilinuvchi axloqiy mezonlar faqat yoshlarni

emas insonni umrining oxirigacha tarbiyalashga qaratilgan, chunki shoir

kо‘rsatgan xislatlar aksariyat kattalar orasida ham kamyob fazilatlardir. Ular

faqat о‘rta asr kishisiga taalluqli bо‘lmay, barcha davr kishilarini ma’nan

tarbiyalashga xizmat qilib kelmoqda.

“Xamsa” dostonlarining aniq bir sujet asosida davom etuvchi voqea

qahramonlari ham ta’lim va tarbiyaning uzviyligida kamolga yetadi, yaxshi

tarbiya natijasida orttirgan shaxsiy fazilatlari bilan xalqning e’tirofiga,

muhabbatiga sazovor bо‘ladi. Jumladan, Farhod tug‘ilgach otasi uning

tarbiyasiga jiddiy kirishadi. Unga jahonda tengi yо‘q hakim ustozlik qiladi.

1Мир Махдум ибн Шоҳюнус. Насри Хамсаи беназир. – Тошкент. Орифжонов матбааси.

ТошДШИ Шарқ қўлёзмалари маркази. № 4721. – Б. 74.

Page 118: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

118

Farhod ilm va hunar sirlarini turli millatning tengi yо‘q ustozlaridan о‘rganadi.

Ilm olish, hunar sirlarini mehr va qunt bilan о‘rganish uni kelajak sari tayyorlab

olib chiqadi. Dostonda Farhod о‘sib, voyaga yetib borar ekan, uning har yosh

pog‘onasida nima ish bilan band bо‘lgani kо‘rsatiladi. Navoiy odatiga kо‘ra

birinchi saboq beruvchi ustoz ta’riflanadi. Sababi Navoiy ustozni har jihatdan

о‘rnak bо‘ladigan, olimlik darajasiga kо‘tarilgan shaxs bо‘lishi lozim, deb

hisoblaydi.

Keturdilar hakimi nuktadone,

Bilik birla jahon ichra jahone.

Falak mushkillari hal fikratidin,

Falakka mushkil oning diqqatidin.

Farhodga ustozlik qiluvchi muallimning fazilatlari bir-bir ta’riflanar ekan,

hatto jahon donishmandi Arastu ham unga kichik bir shogirddir, deydi. Demak,

Navoiy nazaridagi komil insonlik xislatlarini о‘zida mujassam etgan Farhod

zamonasining eng fozil, bilimli ustozidan saboq oladi. Olim N. Komilov о‘zining

“Tafakkur karvonlari” nomli yirik tadqiqotida Navoiy ijodiga rus olimlarining

bildirgan fikrlarini kо‘rsatib, “Farhoddagi bemisl ijodkorlik va yaratuvchanlik

qobiliyati, turli millat vakillari bilan dо‘stlashuvi, turli xalqlarga mansub

hakim-u donishmandlardan dars olishi, qaynoq muhabbat sohibi, haqgо‘y va

jasur, mard inson ekanligi” Jirmunskiyning diqqat markazidan joy olganligini

aytadi1. Navoiy shahzodalar hayotida ta’lim-tarbiyaga katta о‘rin ajratishining

ijtimoiy-siyosiy sabablari ham bor, chunki shahzoda kelajakda xalqning hayotini

hal qiladigan mansabda о‘tirar ekan, albatta, о‘qimishli, ongli, tarbiyali bо‘lishi

lozim. Aks holda bilimsiz, zolim shohlarning saltanatni tanazzulga olib kelishi

muqarrarligiga tarixning о‘zi guvoh.

“Nasri Xamsayi benazir” muallifi ham ushbu о‘rinlarni batafsil bayon

qilgan: “Bir olim hukamo kelturdilar. Andog‘ dono hakim erdiki, jahon ichra

qancha mushkillik bо‘lsa hal qilur erdiki, kо‘ngli oftobdek ravshan erdi va

yunon hukamolaridin erdi. Xoqon Farhodni ul hakimg‘a topshurdi. Farhod ham

shul kuni abjadni tamom bilib, onasig‘a о‘qub berdi. Uch oyda savodi ravon

chiqdiki, yilda Qur’onni yod qildi. Har о‘tmakni bilur erdi, yana bir marotaba ul

varaqni ochmoqg‘a hojati yо‘q erdi. Har nechuk sо‘z eshitsa, darhol kо‘ngliga

olib yod qilur erdi”2.

1Комилов Н. Етти иқлим элига туҳфа // Тафаккур карвонлари. – Тошкент: Sharq, 2014. – Б.

201-202. 2Мир Махдум ибн Шоҳюнус. Насри Хамсаи беназир. – Тошкент. Орифжонов матбааси.

ТошДШИ Шарқ қўлёзмалари маркази. № 4721.– Б. 50.

Page 119: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

119

Nasriy bayon muallifi dostondagi asosiy mazmunni tо‘liq ifodalashga

intiladi. XIX asrda yaratilgan “Farhod va Shirin”ning Umar Boqiy amalga

oshirgan nasriy bayonida ham Farhod tarbiyasiga bag‘ishlangan boblar alohida

mehr bilan talqin qilingan. Farg‘onada istiqomat qilgan ijodkor Mahzun

qalamiga mansub “Farhod va Shirin” nomli nasriy qissada ham Farhod ilmni,

kasb-hunarni sevuvchi, uni qunt bilan о‘rgangan inson sifatida talqin qilingan,

biroq Farhodning otasi Novoiy dostonidagi ota siymosidan biroz uzoqlashgan

talqindir. Farhod toshkesar ustaga shogird tushadi, otasi uni koyib bu ishdan olib

qaytadi: “Ey voy, sizg‘a ne holdurki, mundog‘ mehnat va mashaqqat birla

giriftor bо‘lursiz, na azobdur? Ey, nuri chamanim, yuring man sizni xazinaga

olib kiray, tomosha qiling”1.

Mahzun nasriy bayonni yaratish davomida Nizomiy Ganjaviy, Xusrav

Dehlaviy asarlaridan ham ta’sirlanadi. Navoiyning Farhod tarbiyasida hunarga

ham alohida ahamiyat berilishining sabablaridan biri о‘z davridagi temuriy

shahzodalarning hunarsiz ekanligini tanqid qilish va qahramonni xalqqa yaqinroq

qilib mehnat kishisi qiyofasida kо‘rsatish edi. О‘zbek xalqida qadimdan hunarli

shahzodalar haqida ertaklar, afsonalar bisyor. Sevgan qizining shartiga kо‘ra

gilam tо‘qishni о‘rgangan shahzodaga vaqti kelib о‘zi tо‘qigan gilam zindondan

qutulishiga sabab bо‘lgan bо‘lsa, Farhodni uning hunari Shirin nazariga

tushishida foyda beradi, О‘z mehnati bilan xalqning kо‘nglidan joy oladi.

Yoshlikda olgan ta’lim-tarbiyasi, sof vijdoni, yetuk barkamol aqli, chiniqqan,

baquvvat jismi – hammasi Farhodning sevilishiga, ardoqlanishiga sabab bо‘ladi.

U aqlan yetukligi uchun Xisrav ustidan ma’naviy g‘alaba qozonadi. Farhodning

e’zozlanib, komil shaxsga aylanishi uning yoshlikda olgan tarbiyasi samarasidir.

Bugungi kunda milliy istiqlol mafkuramizning yetakchi tamoyillaridan biri

bо‘lgan komil insonni voyaga yetkazish g‘oyasi hamma davrlarning eng muhim

masalalaridan biri bо‘lgan. Ajdodlar orzusidagi komillik, ular kо‘zlaganidek,

davrni kamolotga yetaklaydi. Jamiyatda sof ma’naviy muhit yuzaga keladi.

“Farhod va Shirin” tabdillarida ham Farhodning ilm, hunar sirlarini

о‘rganishga bag‘ishlangan boblari batafsil bayon qilingan. Farhod kitobxon kо‘z

о‘ngida tarbiyali, mehnatkash inson sifatida talqin qilingan.

Shirinning atrofidagi kanizak qizlar ham oddiy qizlar emas, bilimli, har

birlari biror ishda mohir, olima qizlar. Kо‘rinadiki, Shirin aql va bilimda ulardan

ham ustunroq.

1Мир Махдум ибн Шоҳюнус. Насри Хамсаи беназир. – Тошкент. Орифжонов матбааси.

ТошДШИ Шарқ қўлёзмалари маркази. № 4721.– Б. 38.

Page 120: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

120

“Layli va Majnun” dostonida ham Navoiy ta’lim-tarbiya, maktab va ustoz

tasviriga ayricha ahamiyat bergan. Majnun ham barcha bolalardek maktabda

о‘qib ta’lim oladi.

Yetgach yoshi tо‘rtu besh arosi,

Ta’lim sо‘zin solib atosi

Istatdi qaboyil ichra piri,

Ta’lim berurga benaziri.

Kim maktab aro xujasta farzand,

Bо‘lg‘ay bori ilmdin barumand.

Chun ilm ila arjumand bо‘lg‘ay,

Ofoq aro sarbaland bо‘lg‘ay.

Otasi Majnunga yaqin-atrofdan eng donishmand, bilimli ustoz izlaydi.

Toki farzand ilm va yaxshi tarbiya orqali yetilsin, xalq orasida e’zozlansin.

“Nasri Xamsayi benazir”da ushbu о‘rinlar qisqacha berilgan: “Chun besh

yoshg‘a kirdi, otasi ani maktabg‘a bergani yaxshi olim istar erdi, to bir

hunarmand olimni toptilarkim, ham hunarda komil erdi”1.

Navoiyning fikrlarini kitobxonlarga zamonaviy nasriy bayonlar yanada

yorqinroq, aniqroq tushuntirib beradi. Jumladan, V. Rahmonov va

N. Norqulovlar ishlab chiqqan nasriy bayonlarda ushbu misralar quyidagicha

talqin qilingan:

“U tо‘rt yarim yashar bо‘lganida, otasi uni о‘qitish niyatiga tushdi.

Qabilalar ichida tengi yо‘q ta’lim beruvchi ustozni qidira boshladi. Toki о‘g‘li

maktabda о‘qib, baxtli bо‘lsin, ilm-ma’rifatdan bahra olsin, ilmlar bilan aziz

bо‘lib, jahonda nom chiqarsin2.

О‘tgan talqinlardan farqli о‘laroq mazkur nasriy bayonlar faqat ma’noni

ochib berishga qaratilgan tо‘g‘ri talqinlardir. Misralar sо‘nggida “Majnunni aql

ustozga shogird tushdi, uning qо‘liga bir varaq ber, menga ishqdan saboq ber”,

– deb aytadi Navoiy. Demak, Majnun tabiatan aqlli, zehnli edi.

Majnunning maktabdagi holatiga e’tibor qilsak, u uquvli, ustoz bergan

ta’limni tez о‘zlashtiradigan zukko о‘quvchi.

Ta’limig‘a belni chust qildi,

Ne ul dedi, bu durust qildi.

1Мир Махдум ибн Шоҳюнус. Насри Хамсаи беназир. – Тошкент. Орифжонов матбааси.

– Б. 30. ТошДШИ Шарқ қўлёзмалари маркази. № 4721. 2Мир Махдум ибн Шоҳюнус. Насри Хамсаи беназир. – Тошкент. Орифжонов матбааси.

ТошДШИ Шарқ қўлёзмалари маркази. № 4721. – Б. 50.

Page 121: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

121

Har necha sabaq debon fuzunroq,

Gо‘yoki bilib edi burunroq.

Hamdarslari bu holatidin,

Ojiz edilar hijolatidin.

“Layli va Majnun”ning nasriy variantlarida maktabning Majnun hayotidagi

о‘rni va roli о‘zgacha shaklda talqin qilingan. Ularda maktab, ustoz, maktabdagi

о‘rtoqlari asar oxirigacha davom etadi. Maktab sevishganlarni uchrashtirgan, ular

uchrashib visol kо‘rishadigan maskan, dard-nolalarini yozadigan joy vazifasini

bajargan. Birdan-bir boradigan joylari ham maktab. Ustoz esa sevishganlar

о‘rtasida vositachi, kо‘ngil nolalarini eshituvchi dardkash, tо‘g‘ri yо‘l kо‘rsatib

turuvchi dо‘st sifatida namoyon bо‘ladi. Xorazmlik adib Nosirxoja valadi

Mansurxoja qalamiga mansub “Layli va Majnun” qissasida bu holat ayniqsa

kuchaytirilgan: “Alqissa, Qays ... maktabxonag‘a borib muallimg‘a salom berib,

о‘rnida о‘lturdi. Va yana ikki dilbari diloro kо‘ngul qushlarin parvozg‘a solib,

bir-birlarin jamollarig‘a qoshu kо‘zlarin elchi qilib о‘lturur erdilar, tamom

о‘g‘lonlar ilm tahsilig‘a dam ursalar, bular ishq tahsilig‘a dam urar erdilar.

Qays har zamon sabaqimni ayg‘il deb, anga sо‘z qotardi. Va yana mashqimni

kо‘rub ta’lim ber deb, mashqini kо‘rguzub, oldig‘a borur erdi. Layli kо‘rar,

Qaysning mashqi ziyoda ta’limlik va bu sо‘zlar birlan bahona qilib sо‘z qotarin

fahm qilib, tabassum qilur erdi”1.

Nasriy qissada ustoz Laylining hayotida eng ishongan dardkashlaridan biri

sifatida ishtirok etgan.

Umuman olganda, ta’lim-tarbiya, ustoz sabog‘i, kasb-hunar egallash

mavzusi dostonlarning asosiy negizida yotadi. Barcha tabdilchilar imkon qadar

Navoiyning bosh maqsadini ifodalashga, “Xamsa” dostonlari shukuhi, el

orasidagi shavkatini saqlashga intilishgan. Xalqning sevimli qahramonlari

Farhod, Shirin, Majnun, Layli, Iskandar siymolariga tabdilchilar yana

qо‘shimcha ijobiy fazilatlarni ham yuklashgan. Demak, nasriy bayon mualliflari

ham xalq orasida Navoiyning ezgu g‘oyalarini targ‘ib qilishga muayyan darajada

hissa qо‘shgan.

1Носирхожа валади Мансурхожа. Лайли ва Мажнун (нашрга тайёрловчи: К. Жўраев).

– Жиззах: Сангзор, 2014. – Б. 36.

Page 122: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

122

SAN’AT ASARLARINI TIMSOLLAR VA RAMZLAR ASOSIDA

О‘RGANISH (Onore Domening “Eman” asari misolida)

Urokova D. (A. Xojayev nomidagi

Respublika dizayn kolleji)

Abstract

The article is devoted to the theoretical questions of studying art on the

basis of images and symbols, on their artistic and scientific analysis by the

students of fine arts areas.

Резюме

Статья посвящена теоретическим вопросам изучения произведений

искусства на основе образов и символов, вопросам их художественного и

научного анализа со стороны учащихся направления изобразительного

искусства.

Tayanch tushunchalar: tasviriy va amaliy san’at, ramziy ifoda, tasvir,

timsollar va ramzlar.

Erkin fuqarolik jamiyatini shakllantirish jarayonida ma’naviy-axloqiy

jihatdan mukammal rivojlangan insonni tarbiyalash, ta’lim va ma’rifatni

yuksaltirish, zamon bilan barobar qadam tashlaydigan yangi avlodni voyaga

yetkazish davlat siyosatining ustuvor yо‘nalishlaridan biri hisoblanadi.

Jamiyat rivojlanishida inson omili, ya’ni jamiyat a’zolarining ma’naviy

komilligi hal qiluvchi ahamiyatga ega. О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti

I. A. Karimov ta’kidlaganidek, “... har qaysi millat nafaqat yer osti va yer usti

tabiiy boyliklari bilan, harbiy qudrati va ishlab chiqarish salohiyati bilan, balki

birinchi navbatda, о‘zining yuksak madaniyati va ma’naviyati bilan kuchlidir”1.

Darhaqiqat, bо‘lajak mutaxassislarga о‘z kasbi sirlarini puxta о‘rgatish

bilan bir qatorda, ularning ma’naviy-axloqiy madaniyatini shakllantirish bugungi

kunning dolzarb muammolaridan hisoblanadi.

Milliy an’analarni rivojlantirish, undan ta’lim jarayonini takomillash-

tirishda foydalanish orqali ijod uslublarini amaliyotga joriy etish, tabiiy

materiallar bilan ishlash va ta’lim amaliyotida qо‘llash ijobiy samara beradi.

Jumladan, о‘quvchi-yoshlarda qunt, chidam, qat’iyatni shakllantirib, ularga

1Каримов И. А. Бунёдкорлик йўлида. 4-жилд. – Тошкент: Ўзбекистон, 1996. – Б. 11.

SAN’AT VA JISMONIY MADANIYAT TA’LIMI

Page 123: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

123

tasviriy va amaliy san’atning falsafiy, psixologik qirralarini о‘rgatish maqsadga

muvofiqdir. Ta’lim tizimida, yoshlarni tarbiyalashda gо‘zallikni seza bilishga,

san’at asarlarini kitob о‘qigandek о‘qiy olishga, ulardan estetik zavq ola bilishga

о‘rgatish, izlanuvchanlik va yaratuvchanlik qobiliyatlarini rivojlantirish, san’atga

bо‘lgan qiziqishini kuchaytirish orqali yoshlarning kasb tanlashida va ularning

dunyoqarashini shakllantirishda muhim rol о‘ynaydi.

Dome ijodi XIX asr tanqidiy realizmining yorqin ifodasidir. U о‘z

zamonasining san’atga bо‘lgan demokratik qarashlari bilan chambarchas bog‘liq

edi1. XIX asr san’atida grafika katta ahamiyat kasb etdi, ayniqsa, siyosiy

karikatura о‘zining ijtimoiy jihatdan о‘tkirligi, keskinligi bilan ajralib turdi.

Onore Domening nomi tilga olinar ekan, fransuz yozuvchisi Andre Vyurmeser

quyidagicha tariflaydi: “Dome... bu xalq, uning qahr-g‘azabi, oliyjanobligi,

kо‘ngilchanligi, kuch-qudrati, or-nomusidir”2.

Onore Domening mashhur asarlaridan biri “Eman” kompozitsiyasidir.

Kompozitsiyada eman daraxtini asosiy qahramon qilib, kartinaning markazida

dinamik holatda tavirlagan, chunki eman daraxtining о‘ziga xos tomonlarini va

xususiyatlarini yaxshi anglagan. Dub daraxti kuch-qudrat, uzoq umr, chidamlilik,

mardlik, ulug‘vorlik ramzi sifatida tasvirlanadi. Ba’zi mamlakatlarda dub dunyo

о‘qi va tabiiy ibodatxona hisoblangan, shuningdek, erkaklik kuchi va donolik

ramzi sifatida qaraladi. Dub bargi kо‘pgina davlatlarda harbiy belgi sifatida

ishlatiladi3.

Onore Dome asaridagi asosiy elementlar quyidagilardan iborat: eman

daraxtining tanasi, yashin, shamol, daryo, daraxtning ildizi, daraxtning shoxi.

Eman daraxtining belidan sinib, yarimjon bо‘lsa-da, oxirgi kо‘karib turgan

shoxi shamol va bо‘ron qarshiligiga chidab turgan holati aks ettirilishi orqali

yashashga bо‘lgan intilishning kuchliligi tasvirlanadi (1-rasm). San’at ta’limida

mazkur asarni ramziy ma’noda о‘rganish о‘quvchi-yoshlarning ijodiy tafakkuri

va ilmiy dunyoqarashini shakllantirishga amaliy yordam beradi.

Asarda qо‘yilgan g‘oyaning yechimiga yordamchi qilib atributlarni,

tabiatga mos holda voqelikni tanlagan, ya’ni chaqmoq, qora bulut, daryo, shamol

va boshqalar aks etgan va bu orqali о‘z oldiga qо‘ygan maqsadiga erisha olgan.

1Апухтин О. К. Тасвирий санъат ҳақида суҳбатлар. – Тошкент: Ўқитувчи, 1965. – Б. 145. 2Апухтин О. К. Тасвирий санъат ҳақида суҳбатлар. – Тошкент: Ўқитувчи, 1965. – Б.144. 3Тресиддер Дж. Словарь символов. – Москва: Фаир-Пресс. 2001. – С. 87.

Page 124: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

124

Qora bulut – Vatan va insonlarning notinchligi, og‘ir damlar hamda og‘ir

davr. Shamol – inson hayotidagi qarama-qarshiliklar (inson hayotida turli

qiyinchiliklarga duch kelsa-da, u о‘zini yо‘qotib qо‘ymasligi, sabrli, irodali

bо‘lishi, о‘z ezgulik g‘oyasi uchun tinimsiz kurashishi lozimligiga ishora).

1-rasm

Shunday ekan, har qanday narsa ziddiyatlar asosida rivojlanadi va taraqqiy

etadi. Demak, qarama-qarshilik, ziddiyat, hayotda turli-tuman qarshiliklarga

uchrash har qanday holatda insonning sabr-toqatli, irodali bо‘lishi kerakligi,

maqsadi sari va ezgulik yо‘lida kurashishi kerakligini ifodalaydi. Xulosa о‘rnida

shuni aytish mumkinki, akademik litsey va kasb-hunar kollejlarining tasviriy

san’at yо‘nalishi о‘quvchilari san’at asarlarini timsollar va ramzlar asosida

о‘rganishi kerak, bu esa asarni badiiy va ilmiy tahlil qilishda nazariy asos bо‘lib

xizmat qiladi.

Page 125: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

125

PEDAGOGIKA KOLLEJI О‘QUVCHILARINING JISMONIY

STATUSINI RIVOJLANTIRISHNING INNOVATSION

TEXNOLOGIYASI

Xankeldiyev Sh. X.,

Xasanov A. T. (Farg‘ona DU)

Abstract

The article deals with the questions of innovative forms and methods of

teaching, as well as a question of introduction in the educational process of the

author's program on physical training.

Резюме

В статье освещаются вопросы инновационных форм и методов

обучения, так же вопрос внедрения в учебный процесс авторской

программы по физической культуре.

Tayanch tushunchalar: harakat faoliyati, pedagogik testlar, harakat

tayyorgarligi, fiziologik parametrlar, jismoniy salomatlik.

Ta’lim tizimidagi о‘quvchilar salomatligi muammolari bо‘yicha ilmiy

tadqiqotlar faollashgani kо‘rinmoqda. О‘quvchi yoshlarning salomatligini

saqlash va mustahkamlash masalasini hal qilish, harakat faolligini oshirish va

sog‘lom turmush tarzini shakllantirishda salomatlik holati, turmush tarzi va

jismoniy faollik kо‘rsatkichlarining doimiy monitoringini olib borishda ta’lim va

tarbiyaning innovatsion metod va shakllari mos kelishi mumkin1.

О‘quvchilarning salomatligi va jismoniy tayyorgarligi darajasini

о‘rganishda о‘rta maxsus о‘quv yurtlari uchun jismoniy madaniyat bо‘yicha

Davlat dasturida kо‘zda tutilgan standart testlardan foydalaniladi.

V. I. Belov tomonidan taklif qilingan salomatlik darajasini sanoqli

baholash metodikasi bо‘yicha о‘quvchilarda 10ta kо‘rsatkich aniqlandi va bu

о‘rtacha ball sanog‘i gradatsiyasini belgilashga olib keldi: bunda juda past 1,0-

1,9 ball, past 2,0-2,9 ball, о‘rtacha 3,0-3,9 ball, yuqori 4,0-4,9 ball, juda

yuqori 5,0-5,9 ball va о‘ta yuqori 6,0 ball va undan yuqori bо‘ladi2.

Marg‘ilon pedagogika kollejida о‘tkazilgan tadqiqot natijalari shuni

kо‘rsatadiki, о‘rganilganlarning 63,2 foizi о‘rta salomatlik darajasiga ega, 12,5

foizida salomatlikning yuqori darajasi va 24,3 foizida salomatlikning past

1Абдуллаев А. А., Ханкельдиев Ш. Х. Жисмоний маданият назарияси ва методикаси.

– Фарғона: ФарДУ, 2015. – Т. 1. – Б. 432. 2Белов В. И. Формирование готовности студентов факультета физической культуры к

оздоровительной деятельности // Теория и практика физической культуры. – Москва, 2006.

– № 4. – С. 22-23.

Page 126: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

126

darajasi aniqlandi. Tekshirilayotgan kontingentda salomatlikning о‘ta yuqori

darajasi aniqlanmadi.

Kollej о‘quvchilarining sog‘lom turmush tarziga munosabatini, bu sohada

kompetentlik darajasini aniqlash bо‘yicha sotsiologik tadqiqotlar о‘rganilgan

respondentlarning nazariy bilimlari pastligini kо‘rsatdi. Sir emaski, adekvat

harakat faolligi organizmni rivojlantirishning, salomatlikni saqlash va

mustahkamlashning asosiy faktorlaridan biri hisoblanadi, ammo, bizning

tadqiqotlarimiz natijalari kо‘rsatdiki, kо‘pchilik kollej о‘quvchilari uchun

jismoniy madaniyat va sport bilan shug‘ullanish sog‘lom turmush tarzida zaruriy

talab hisoblanmaydi. Tadqiqot natijalari tahliliga kо‘ra, sо‘ralganlarning 20,2

foizi jismoniy mashqlar bilan muntazam shug‘ullanadi, 34,9 foizi esa jismoniy

madaniyat fani bo‘yicha о‘quv dasturida kо‘zda tutilgan majburiy

mashg‘ulotlarni bajaradi, xolos. Yarmidan kо‘prog‘i (50,1%) bо‘sh vaqtlarini

telekо‘rsatuv, videofilmlar kо‘rishga, kompyuter о‘yinlari о‘ynashga ajratadi,

35,1 foizi adabiyotlar о‘qishni va faqat 10,1 foizi jismoniy mashqlar bilan

shug‘ullanishni afzal bilishlarini kо‘rsatdi.

Sport tо‘garagi tarzida jismoniy madaniyat bilan shug‘ullanishning turli

shakllaridan foydalanishni 40,1 foiz, yaxshi tashkil qilingan va metodik yaxshi

tuzilgan jismoniy madaniyat bilan shug‘ullanishni 25,1 foiz, mustaqil

mashg‘ulotlarni 19,9 foiz, sport maydonlarida tengqurlari bilan о‘ynashni 14,9

foiz sо‘ralganlar afzal bilishini kо‘rsatadi.

Mustaqil jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish mashg‘ulotlarini

о‘tkazishda vaqtning yetishmasligi – 34,9 foiz, salomatlik holati 15,1 foiz, iroda

kuchi – 25,1 foiz, shug‘ullanish istagi – 14,9 foiz, sport maydonlarining yо‘qligi

– 10,1 foiz, sport turlari bо‘yicha tо‘garaklarning yо‘qligi – 6,2 foiz va yana

sog‘lom turmush tarzini olib borish uchun nazariy tayyorgarlikning yо‘qligi –

4,9 foiz ekanligi salbiy faktorlar hisoblanadi.

Bu muammo bо‘yicha о‘quvchi-yoshlarning nazariy tayyorgarlik darajasi

pastligi jismoniy madaniyat mashg‘ulotlarining maqsadli yо‘naltirilganligini

aniqlash bо‘yicha o‘tkazilgan so‘rovnoma javoblarida kuzatiladi, bu yerda 29,4

foiz sо‘ralganlar jismoniy madaniyat darslariga ijobiy baho olish uchungina

borishini tan oldi, faqat 8,2 foiz о‘quvchilargina о‘zining salomatligi haqida

axborot (informatsiya) olishni xohlaydi.

О‘quvchi-yoshlarning sezilarli qismi, ya’ni 20,7 foizi jismoniy madaniyat

bilan gavda tuzilishini yaxshilash uchun shug‘ullanmoqda, 8,2 foiz – о‘ziga

ishonchni oshirish va musobaqalarda boshqalardan ustunlikka erishish va faqat

4,1 foiz jismoniy sifat darajasini oshirish istagida shug‘ullanmoqda. Jismoniy

tayyorgarlikni pedagogik testlash bо‘yicha о‘tkazilgan bayonnomalar tahlili

Page 127: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

127

o‘quvchilarda asosiy harakat sifatlarini rivojlanish darajasining pastligini

kо‘rsatdi. Bu esa bizga jismoniy madaniyat va “Sog‘lomlashtirish faoliyatining

nazariyasi va metodikasi” maxsus kursi bо‘yicha eksperimental dasturni о‘quv

jarayoniga kiritish zaruriyati borligiga asos bо‘ladi.

Farg‘ona viloyati hududidagi kollej tizimida faoliyat kо‘rsatayotgan

jismoniy madaniyat о‘qituvchilari amaliyotida ishlab chiqarilgan va

eksperimental sinalgan, sog‘lom turmush tarzida motivatsiyani shakllantirishga

va harakat sifatlarini aksentli rivojlantirish bilan innovatsion texnologiyalarni

о‘zlashtirishga yо‘naltirilib, о‘quv jarayoniga kiritilgan dastur ijobiy samara

berganligi aniqlandi.

О‘rganilayotgan kontingentning jismoniy tayyorgarlik darajasi va

salomatlik holati о‘rganildi, natijaga kо‘ra, bu dasturda asosiy jismoniy sifatlar

chidamlilik va egiluvchanlik hisoblanadi. Mashg‘ulotlar о‘tkazishda uni hal

qilish uchun о‘quv vaqtining 20% gachasi sog‘lom turmush tarzini olib borish

malaka va kо‘nikmalarini shakllantirishga ketadi (1-jadval).

1-jadval

№ Manbalar %

1. Malaka oshirish kurslari 53,5

2. Tajribali sheriklaridan maslahat 31,4

3. Oliy о‘quv yurtlari о‘qituvchilari bilan maslahatlashish 7,5

4. Ilmiy-uslubiy adabiyot 4,4

5. Boshqalar 3,2

“Sog‘lomlashtirish faoliyatining nazariyasi va metodikasi” maxsus kursi

dasturiga ratsional ovqatlinish, organizmni chiniqtirish, salomatlik tizimlari,

jismoniy sifatlarni rivojlantirish metodikasi, jismoniy madaniyat va sport

vositalari orqali gavda tuzilishini yaxshilash usullari, sog‘lom turmush tarzi

umumiy madaniyatning elementi sifatida va boshqa mavzular kiritilgan bо‘lib,

ular о‘quvchilarda kо‘proq qiziqishni keltirib chiqaradi.

О‘quvchi yoshlarda harakat sifatlari va jismoniy sog‘lomlik darajasini

oshirish quyidagi vazifalarni hal qilishga olib keldi:

­ talabalarda sog‘lomlashtirish yо‘nalishidagi jismoniy mashqlar bilan

shug‘ullanish va mashg‘ulot jarayonida organizmning funksional holatini nazorat

qilishga olib keladigan zarur salomatlikni saqlash kompetentligi tо‘plamini

shakllantirish;

­ organizm holatini mustaqil tartibga solish va paydo bо‘ladigan stress

vaziyatlarini bir xil tartibga solish kо‘nikmalarini о‘zlashtirish;

Page 128: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

128

­ kollejda salomatlik faoliyatini turli shakllarini olib borishning ta’sirini

oshirishga yо‘naltirilgan tadbirlarni amalga oshirishdan iborat.

Pedagogik eksperimentning belgilangan farazini tekshirish va ishlab

chiqilgan dasturning samaradorligini aniqlash maqsadida nazorat guruhiga

kiritilgan va standart dastur bо‘yicha shug‘ullanayotgan kollejning maktab

bо‘limi о‘quvchilaridan va jismoniy madaniyat bо‘limi talabalarining tashkil

topgan eksperimental guruh hamda bevosita eksperimentda qatnashmayotgan

о‘quvchilarning salomatlik darajasi monitoringi о‘tkazildi. Kо‘rindiki, jismoniy

madaniyat bо‘limi talabalarining salomatlik darajasi maktab bо‘limi guruhidagi

tekshirilayotganlarnikidan ancha yuqoriroq.

Jismoniy madaniyat bо‘yicha о‘quv jarayoniga innovatsion

texnologiyalarni tatbiq qilingandagi yakuniy natijalarning tahlili eksperimental

guruhdagi о‘quvchilarning salomatlik darajasida ishonchli ijobiy xilma-xilliklar

borligini kо‘rsatdi. Bunda salomatlik holati past bо‘lgan talabalarning foizli

pasayishi (17,4 foizdan 10,9 foizgacha) va salomatligi yuqori darajadagi

о‘quvchilar sonining oshishi (26,1 foizdan 36,9 foizgacha) aniqlandi.

Takroriy о‘tkazilgan anketa sо‘rovnomalari eksperimental guruh о‘zining

salomatligiga ancha ehtiyotkorona sog‘lom turmush tarzini olib borish istagi

bilan yondashadigan bо‘lganligini kо‘rsatdi va uni kelgusi kasbiy faoliyatda

ommalashtirishlarini bildirdi (2-jadval).

2-jadval

Javoblar

Savollar

ha Yо‘qdan

kо‘ra ha

Hadan kо‘ra

yо‘q yо‘q

Javob

berishga

qiynaldi

Siz jismoniy madaniyatni о‘qitish

jarayoniga innovatsion texnologiyalar

kiritishni zarur deb hisoblaysizmi?

63,7% 17,9% 4,3% 8,5% 5,6%

Amaliy innovatsion faoliyatga siz

о‘zingizni tayyorlangan deb

hisoblaysizmi?

16,5% 29,7% 32,4% 14,9% 6,5%

Tekshirilgan kontingentning sezilarli qismi yaxshi kayfiyat, о‘zining

salomatligini saqlash va mustahkamlash istagini paydo bо‘lganligini, garmonik

rivojlanishni, zararli odatlardan voz kechishni va organizmning funksional holati

va jismoniy rivojlanishini baholash metodlarini о‘zlashtirganliklarini

kо‘rsatdilar, bolalar bilan trenirovka mashg‘ulotlari va mustaqil jismoniy

madaniyat-sog‘lomlashtirish tadbirlari tashkillashni о‘rgandi.

Yuqoridagi о‘xshash anketa savollari jismoniy madaniyat bо‘limi

talablariga ham berildi. Sog‘lom turmush tarzi bо‘yicha kompetentlikka tegishli

Page 129: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

129

bо‘lgan trenirovka mashg‘ulotlari jarayonida olingan bilimlarni amaliyotda

qо‘llash haqidagi muhim savollarga berilgan aniq javoblar pedagogika kolleji

jismoniy madaniyat bо‘limi о‘quvchilarining yuqori kompetentligini

tasdiqlashga olib keldi. Bular quyidagilarga bog‘liq:

1. Jismoniy madaniyat bо‘limi о‘quvchilari uchun valeologiya asoslarini

shakllantirish vositalaridan biri tibbiyot biologiya bloki fanlari hisoblanadi.

Fiziologiya, gigiyena, vrach nazorati, davolash jismoniy madaniyati va massaj

kurslarini о‘qitish doirasida bо‘lg‘usi mutaxassislarda sog‘liqni saqlovchi

pedagogik texnologiyalar bо‘yicha kо‘nikmalarni shakllantirish lozim.

2. Fiziologiya va gigiyena, tibbiy nazorat, davolash jismoniy madaniyati

va massaj kurslarini chuqur о‘rganish doirasida amalga oshiriladigan

sog‘lomlashtirish faoliyatiga jismoniy madaniyat bо‘limi о‘quvchilarining

tayyorgarligini shakllantirish.

3. Ta’lim muassasalaridagi pedagogik amaliyotni о‘tkazish davrida

jismoniy madaniyat bо‘yicha sinfdan tashqari ishlar va ochiq darslarni о‘tkazish

natijalari bо‘yicha ular attestatsiya qilinadi. Amaliy va laboratoriya

mashg‘ulotlari о‘tkazish jarayonida sog‘lomlashtirish faoliyatiga tayyorgarlikni

shakllantirish amalga oshiriladi.

4. Salomatlik darajasini individual nazorat qilish bо‘yicha nazariy bilim va

kо‘nikmalarni shakllantirishga alohida e’tibor qaratish lozim. О‘quvchilarning

jismoniy tayyorgarlik bо‘yicha darajasi о‘rta maxsus ta’lim muassasalari uchun

jismoniy tarbiya bо‘yicha Davlat standartlariga muvofiq kollejda foydalanilgan

standart testlar va “Alpomish” va “Barchinoy” salomatlik testlari yordamida

aniqlandi, bunda testlar yig‘indisini quyidagilar tashkil qildi: 100 m ga yugurish,

2000 m ga yugurish (qizlar) va 3000 m (о‘g‘il bolalar), 1 minutda yotgan holatda

gavdani kо‘tarish va tushirish (qizlar) va turnikda tortilish (о‘smirlar) va turgan

joyidan uzunlikka sakrash.

Pedagogik testlash natijalarini tahlili quyidagicha, ya’ni eksperimentning

qayd qilish bosqichida nazorat guruhidagi kabi eksperimental guruhlarda qisqa

masofalarga yugurishdagi о‘rtacha tezlik qizlarda ham, о‘g‘il bolalarda ham

tayyorgarlikning о‘rtacha darajasiga mos keldi.

Barcha guruhlardagi qizlar va о‘g‘il bolalar 2-3 km ga yugurishda jismoniy

tayyorgarlikning past darajasini kо‘rsatdilar. Kuch sifatlarini testlash о‘smirlarda

past, qizlarda esa jismoniy tayyorgarlikni о‘rtacha darajadaligini aniqladi.

Shunga о‘xshash holat turgan joyidan uzunlikka sakrash va egiluvchanlik

testlarida ham kuzatildi1.

1Изаак В. М. Профессионально-прикладная физическая подготовка в системе физического

воспитания студентов. – Тошкент, 2003. – С. 22.

Page 130: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

130

Jismoniy sifatlarning pedagogik testlash yakunlari kо‘rsatdiki,

eksperimental guruh о‘quvchilarida umumiy jismoniy tayyorgarlik darajasida

ishonchli ijodiy о‘zgarishlar bо‘ldi. О‘smirlar va qizlarda о‘rtacha chidamlilik

darajasi yuqori darajagacha kо‘tarildi, kuch tavsiflari о‘smirlarda о‘rta

darajagacha va qizlarda yuqori darajagacha yetdi. Tezkorlik kuch imkoniyatlari

va egiluvchanligining о‘rtacha kо‘rsatkichlari yuqori tayyorgarlik darajasiga

yetib bordi, lekin tezlik kо‘rsatkichlarida ishonchli siljishlar aniqlanmadi, bu esa

pedagogik jamoa tomonidan о‘quv jarayoniga tuzatishlar kiritishni taqazo etadi.

О‘tkazilgan pedagogik eksperiment natijalariga asoslanib, eksperimental

guruhdagi natijalarni ishonchli о‘sishi quyidagi faktorlarga о‘zaro bog‘liq:

1. Ishlab chiqilgan dasturda samarali rolni va mustaqil ishlarni tashkillash

orqali salomatlik faoliyatiga talabalarni qatnashtirishga yо‘naltirishda asosiy

rolni maxsus kurs bо‘yicha mashg‘ulotlar tashkil qiladi.

2. Jismoniy madaniyat bilan shug‘ullanishda talabaga uning jismoniy

statusini rivojlanishning individual darajasini hisobga olib, qiziqish bо‘yicha

mashqlar tanlash imkoniyati taklif qilinadi.

Jismoniy madaniyat bilan shug‘ullanish jarayonida jismoniy madaniyat va

sport sohasida maxsus bilim va kо‘nikmalar tizimini maqsadga yо‘naltirish, bu

shug‘ullanishlar organizmning fizologik parametri, aniqlash metodikasi,

funksional holat monitoringi va baholashga ta’sir etishi amalga oshiriladi. Bunda

muhim rol harakat sifatlarini rivojlantirishga, umumiy kabi kuch chidamliligiga

berildi, chunki ular kо‘p jihatdan odamning jismoniy sog‘lomligini belgilaydi.

О‘rgatishning yillik siklida о‘tkazilgan tadqiqotlar yakunlari quyidagi

xulosalarni chiqarishga olib keldi:

1. Pedagogika kollejining maktab bо‘limi о‘quvchilari harakat sifatini

eksperimentgacha о‘rganish va anketa sо‘rovlari natijalari sog‘lom turmush tarzi

sohasida ularning kompetentligini past darajadaligini va jismoniy tayyorgarlik

darajasini yetarli emasligini kо‘rsatdi.

2. О‘quv jarayoniga “Sog‘lomlashtirish faoliyatining nazariyasi va

metodikasi” maxsus kursining kiritilishi va jismoniy madaniyat bо‘yicha

mualliflik dasturidan foydalanish, jismoniy sifatlarni tarbiyalashda individual

yondashish va maqsadga yо‘naltirilgan ish talabalarda sog‘lom turmush tarzi

sohasida kompetentlikni shakllantirishga, harakat faolligi darajasini oshirishga va

jismoniy sifatlarni rivojlanishini ijobiy о‘zgarishiga sabab bо‘ldi.

3. Eksperiment dasturiga kiritilmagan, ta’lim muassasalarining bо‘lg‘usi

о‘qituvchilari va tarbiyachilari bо‘lgan jismoniy madaniyat bо‘limi о‘quvchilari

sog‘lom turmush tarzi sohasida yetarli darajadagi yuqori kompetentlikni, yaxshi

funksional va jismoniy tayyorgarlikni kо‘rsatdi.

Page 131: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

131

MA’RIFATGA YО‘G‘RILGAN KITOB

Jonajon universitetimizning 80 yillik tо‘yi arafasida safdoshim, filologiya

fanlar doktori, professor H. Homidiyning atoqli olimlarning ilmiy-pedagogik

faoliyatiga bag‘ishlangan “Ustozlar sabog‘i – aql chirog‘i” deb nomlangan asari

bosmadan chiqdi.

Mazkur asarni men anchadan buyon intiqlik bilan kutgan edim, chunki

unda H. Homidiy aytgandek, fanning turli sohalari – pedagogika, psixologiya, til,

adabiyot, fizika, kimyo, matematika, biologiya, falsafa, tarix, astronomiya,

geografiya sohalarida ijod qilgan, ayni vaqtda pedagogika institutida muallimlik

qilgan ustozlar tо‘g‘risida sо‘z yuritish rejalashtirilgan edi. Shuni ta’kidlashim

lozimki, men H. Homidiydan ana shu ustozlarning deyarli hammasini tanir edim,

ma’ruzalarini eshitganman, о‘zaro suhbatlashganman.

Shu sababli men adabiyotshunos olim H. Homidiy turfa dongdor

olimlarning ijodiy va pedagogik faoliyatini qanday yoritar ekan deb bir

tomondan, qiziqdim, ikkinchi tomondan, havotirga ham tushdim. Kitob bilan

tanishgach, bekorga havotirlanganim, ma’lum bо‘ldi va H. Homidiy о‘z oldiga

qо‘ygan vazifani a’lo darajada uddalaganligiga ishonch hosil qildim.

Tahlil qilinayotgan asar ikki bо‘limdan tashkil topgan. Uning birinchi

bо‘limi “Ustozlarim – mehribonlarim” deb nomlangan. Ushbu bо‘limda XX

asrning ikkinchi yarmidagi ilm darg‘alari, о‘z sohalarida maktab yaratgan ajoyib

ustozlar, pedagoglarning ijodiy faoliyati yoritilgan. Mazkur bо‘lim ajoyib ustoz,

pedagogika institutida 19 yil rektor bо‘lgan о‘sha paytda tarix fanlari nomzodi,

dotsent, tarix fanlari doktori, professor, О‘zbekistonda xizmat kо‘rsatgan fan

arbobi Shopulat Shoakbarovich Abdullayevning ilmiy-pedagogik, rahbarlik

faoliyatini yoritishdan boshlangan. Bu tushunarli va tabiiy, chunki bu bо‘limdan

о‘rin olgan barcha atoqli olimlar ilmiy-pedagogik faoliyatini kо‘p yillar

davomida professor Abdullayev bilan hamjihatlikda olib borgan. Men rektordan

5 oy keyin, 1952-yil fevral oyida institutga о‘qituvchi bо‘lib kelganman. О‘sha

davrda pedinstitutda 350 atrofida о‘qituvchi bо‘lib, ular orasida 5 kishi fan

doktori, professor, 30tasi fan nomzodi, dotsent edi, xolos. Qolgan

о‘qituvchilarda ilmiy daraja ham, ilmiy unvon ham bо‘lmagan. Shu sababli yangi

ishga kelgan rektor о‘z faoliyatining dastlabki kunlaridan boshlab pedagogika

institutida olib boriladigan ta’lim-tarbiya sifatini oshirish, bо‘lajak maktab

о‘qituvchilarini zamon talablariga javob beradigan qilib tayyorlash ilmiy daraja

TA’LIM TIZIMI YANGILIKLARI

Page 132: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

132

va unvonga ega bо‘lgan kadrlarga bog‘liq ekanini tezda anglagan va shu

maqsadlarni amalga oshirish uchun 1952-1970-yillarda pedagogika institutida

butunlay yoki о‘rindosh sifatida ishlash uchun respublikaning kо‘zga kо‘ringan

olimlari akademik Yahyo G‘ulomov, Hamid Sulaymon, Shukur Tolipov, Adham

Yunusov, Qodir Zokirov, professorlar Abror Sadiqov, Ahmad Quchqarov va

yana shunday olimlar taklif qilgan. Yirik olimlarning bilvosita va bevosita

rahnamoligi tufayli rektorning о‘zi, dotsentlardan Z. Nuriddinov, M. Asqarova,

N. Mallayev, P. Xabibullayev, E. Yusupov, Sh. Xaliullin, A. Nabiyev,

S. Usmonovlar dissertatsiya himoya qilgan hamda fan doktori ilmiy darajasiga

va professor unvoniga ega bо‘lgan.

Rektor Abdullayev ustoz-shogird an’anasini yо‘lga qо‘ygan va iqtidorli

talabalarni dongdor olimlarga biriktirib, kо‘plab fan nomzodlarini tayyorlashga

ham muvaffaq bо‘lgan.

Ushbu bо‘limda rektordan tashqari uzoq yillar pedagogika institutida

faoliyat yuritgan atoqli olimlar Zuhriddin Rasulovich Nuriddinov, Mazluma

Asqarova, mashhur adib Maqsud Shayxzoda, Natam Muradovich Mallayev,

Hamid Sulaymon, Muhammad Galimovich Davletshin, Abdurahmon

Alimuhamedov, Saidzoda Usmonov, Hakimjon Hamidiy, Yahyo G‘ulomov,

Latifxon Xalilov, Asil Rashidov kabi ustozlarning qisqacha tarjimai holi,

pedagogik faoliyati, nashr etgan asarlari, tayyorlagan fan nomzodlari, doktorlari

haqida ma’lumot berilgan.

Asarning “Kasbdoshlarim – safdoshlarim” nomli ikkinchi bо‘limida

berilgan olimlar ham pedagogika instituti talabalariga zamonaviy bilim berish,

ta’lim-tarbiya tizimini yuqori pog‘onaga kо‘tarish, iqtidorli yoshlardan fan

nomzodlari, fan doktorlarini tayyorlashdan tashqari о‘z sohalari bо‘yicha fanga

katta hissa qо‘shganlar. Xususan, akademik Ahmadali Asqarov arxeologiya,

professor Najmitdin Komilov tasavvuf ilmiga, hamda professor Boqijon

Tо‘xliyev klassik adabiyotga G‘ayrat Shoumarov psixologiyaning bir tarmog‘i

bо‘lmish oila psixologiyasiga, Turap Aydarov qozoq til va adabiyotiga qо‘shgan

ulushi bilan bir qatorda, umumiy о‘rta, о‘rta maxsus hamda oliy о‘quv yurtlari

о‘quvchilariga mо‘ljallangan darsliklar, о‘quv qо‘llanmalar yozishgan, bunday

ustozlar qatoriga professor Ahmadjon Boydadayev, Fattoh Baratov, Rahimaxon

Mavlonova, Usmonali Nishonaliyev, Jaloliddin Xasanboyev, Turg‘un

Tо‘laganov, Mamadmuso Mamadazimovlarni ham qо‘shish mumkin.

Mening fikrimcha, bu bо‘limdagi Malik Nabiyev, Rahmatulla Mallin,

Vasiliy Ivanovich Makov, Siddiq Rajabov, Sharaf О‘lmasboyevlarning ilmiy

Page 133: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

133

ijodi va pedagogik faoliyatining nihoyatda diqqatga sazovor. Bu haqda muallif

ham ijobiy fikr bildirgan. Masalan, “Fiziklarimiz rahnamasi” sarlavhasi ostida

berilgan matnda “R. Mallin shogirdlari orasida akademiklar, professorlar hamda

dotsentlar kо‘p bо‘lib, ular respublikamizda emas, hamdо‘stlik mamlakatlarida

ham peshvolari an’analarini davom ettirmoqdalar”, – deb yozilgan. Bularni

birinchi bо‘limga olish kerak edi.

Muxtasar qilib aytganda, H. Homidiyning kitobida ilmiy va pedagogik

faoliyati yoritilgan marhum va hozirda umrguzorlik qilayotgan ustozlar

pedagogika institutida uzoq vaqt samarali pedagogik faoliyat yuritgan va yoshlar

bilan olib boriladigan ta’lim-tarbiyani zamon talablari darajasiga kо‘tarishda jon

fido qilgan, hayotda nihoyatda kamtar, о‘z manfaatidan jamoa manfaatini ustun

qо‘yadigan mehribon ma’rifatli insonlar bо‘lgan. Pedagogika fanida tarbiyaning

asosiy metodlaridan biri Ibrat va Namuna hisoblanadi. Professor Homidjon

Homidiy asarida yoritilgan barcha ustozlarning, safdoshlarning hayot kechirish

tarzi hozirgi yoshlarga ibrat va namuna bо‘lmog‘i kerak.

G‘ofurov A. T. (TDPU)

Page 134: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

134

MUNDARIJA

BOSH MAQOLA

Akramov A., Bobojonov I.

О‘zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyasi – xalqimiz tafakkuri va

ijodining mahsuli..............................…2

PEDAGOGIKA VA PSIXOLOGIYA,

PEDAGOGIK INNOVATIKA

Акбаров А.

Развитие таланта в привычной

среде................................................…9

Ачилова Н.

Дидактические требования к

обновлению содержания

образования начальной школы.......19

Гафарова И.

Гендерные представления молодежи

об адаптации в браке....................…27

Ibragimova G.

Ta’lim jarayonida interfaol о‘qitish

metodlari va texnologiyalarining tutgan

о‘rni................................................…31

Асаматдинова Ж.

Технологии формирования

ценностной ориентации старших

подростков на основы нравственно-

эстетического воспитания...........…37

Qurbonova G.

Ta’lim tizimida gender yondashuv:

muammo va yechimlar...................…46

Исломова Г.

Педагогическая система формиро-

вания духовно-нравственных качеств

у младших школьников (материалы

исследования)................................…52

MATEMATIKA VA TABIIY-ILMIY

FANLAR TA’LIMI

Tolipova J.

Pedagogik kvalimetriyaning

konseptual asoslari va dolzarb

muammolari.................................…56

Shomirzayev M., Avazboyev A.

Kasb ta’limi metodikasi bо‘yicha

texnologik xarita yaratish

tajribasidan...................................…61

Nasriddinov K., Davletniyazov S.,

Nasriddinov D.

Oliy ta’lim fizika kursida universal

saqlanish qonunlarini о‘rganishning

muhim jihati.................................…68

Nurillayev B., Qayumov O.,

Xurramov R.

Tok manbalarining foydali ish

koeffitsiyentini aniqlashga doir

laboratoriya eksperimenti............…74

Turdiyev Sh.

Texnika mutaxassisligidagi talabalarni

kasbga yо‘naltirishda matematik

modellardan foydalanish..............…83

Bekmirzayev R., Tugalov F.,

Xudoyberdiyev P.

Fizika va san’at integratsiyasi......…89

IJTIMOIY VA GUMANITAR

FANLAR TA’LIMI

Mamatqulova N.

Tinglab tushunish kо‘nikmalarini

rivojlantirish strategiyalari

xususida........................................…93

Shirmatov S.

Talabalarni ingliz tilidagi muloqot

jarayoniga tayyorlash...................…97

Page 135: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

135

Abdujabbarova Z.

Chet til o‘qitishda neyrolingvistika va

matnning lingvodidaktik analizi.......102

Isakulova N.

Madaniyat va san’at kolleji

о‘quvchilarida nomoddiy madaniy

merosga oid ma’lumotlarni ingliz tilida

о‘rganishning о‘ziga xos

xususiyatlari.....................................110

Tojiboyeva O.

“Xamsa” tabdillarida ta’lim-tarbiya

mavzusining yoritilishi.....................114

SAN’AT VA JISMONIY

MADANIYAT TA’LIMI

Urokova D.

San’at asarlarini timsollar va ramzlar

asosida о‘rganish (Onore Domening

“Eman” asari misolida).............…122

Xankeldiyev Sh., Xasanov A.

Pedagogika kolleji о‘quvchilarining

jismoniy statusini rivojlantirishning

innovatsion texnologiyasi...........…125

TA’LIM TIZIMI

YANGILIKLARI

G‘ofurov A.

Ma’rifatga yо‘g‘rilgan kitob.......…131

Page 136: Pedagogikatdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdfPEDAGOGIKA 2015, 6-son 1 Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. SHARIPOV Sh “Pedagogika”

PEDAGOGIKA 2015, 6-son

136

РЕСПУБЛИКА УЗБЕКИСТАН

МИНИСТЕРСТВО ВЫСШЕГО И СРЕДНЕГО СПЕЦИАЛЬНОГО

ОБРАЗОВАНИЯ

ТАШКЕНТСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ

УНИВЕРСИТЕТ им. НИЗАМИ

ПЕДАГОГИКА

(научно-теоретический и методический журнал)

№ 6

Muharrir: B. Mavlonov

Mas’ul kotib: N. Razzoqova

Sahifalovchi: E. Sobirova, N. Husanova

Nashr ko‘rsatkichlari:

Yakka obunachilar uchun – 1076

Tashkilotlar uchun – 1077

Jurnal 2000-yildan chiqa boshlagan.

Ikki oyda bir marotaba chop etiladi.

2015-yil 19-dekabrda bosishga ruxsat etildi. 122-buyurtma.

Adadi – 648 nusxa. 12 bosma taboq. Ofsеt usulida bosildi.

Bichimi 70x1001/16 “Times New Roman” garniturasi.

Nizomiy nomidagi TDPU “Tahrir va nashr” bo‘limida bosildi.

100100, Toshkent shahri, Yakkasaroy tumani,

Yusuf Xos Hojib ko‘chasi, 103-uy. Tel.: (0371) 215-52-64

Veb sayt: www.tdpu.uz

E-mail: [email protected] // [email protected]