peeieeflekeÀ j³eeheej je efjeÊee®es dele&meeðe

1

Sce.keÀe@ce (Yeeie-1)

peeieeflekeÀ J³eeHeej Je efJeÊee®es DeLe&Meeðe

2

JeeefCep³eMeeKes®ee G®®e HeoefJekeÀe DeY³eeme¬eÀce Yeeie-1 (M.Com Part-I) DeY³eeme¬eÀce

peeieeflekeÀ J³eeHeej Je efJeÊee®es DeLe&Meeðe

(petve 2013-14 ®³ee megOeeefjle DeY³eeme¬eÀceevegmeej Dee³e. [er. Dees. Sue ®³ee

efJeÐeeL³ee¥meeþer.)

ÒekeÀjCe 1 - J³eeHeejer OeesjCe

pekeÀele DeeefCe efyeiej pekeÀele yebOeves - mebj#eCe leb$es- DeJeHegbpeve - Devegoeves -

efve³eb$ekeÀ efJeef¬eÀmebIe DeeefCe Jemlet keÀjej.

ÒekeÀjCe 2 - DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCe

DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCee®es ÒekeÀej, (EU, NAFTA, APEC Je ASEAN) - meeke&À -(SAARC), ÒeeosefMekeÀJeeo, J³eeHeejJeeo efJeª× yengHeef#e³e J³eeHeejJeeo.

ÒekeÀjCe 3 - peeieeflekeÀ DeLe&J³eJemLee, efJeéeJ³eeHeej Je efJekeÀmeveMeerue jeä^s

peeieeflekeÀ J³eeHeej - efJeJeeoerle ÒekeÀjCes - ke=À<eer #es$e Je yeepeej GHeueyOelee - J³eeHeej

DeeefCe He³ee&JejCeyeeyele ÒekeÀjCes, JeeoefveJeejCe ³eb$eCee.

ÒekeÀjCe 4 - J³eJenejleesue mecee³eespeve

efJeosMeer J³eeHeejer iegCekeÀ DeeefCe efJeosMeer Òeefleef¬eÀ³ee (ÒeefleHeÀueerle) - J³eJenejleesue

DeeefCe mebefceÞe OeesjCe- J³eJenejleesue meblegueveele ceewefêkeÀ Je efJeÊeer³e OeesjCee®eer YetefcekeÀe-

Debleie&le Je yee¿e meblegueve Òeefleceeve, (ceer[dme ®es Òeefleceeve, cegb[sue HeÌuesefcebie Òeefleceeve)

ÒekeÀjCe 5 - HejefkeÀ³e efJeefvece³e yeepeejHesþ

ueJeef®ekeÀ efJeefvece³e oj- ®eueve HeefjJele&efve³elee - jeefKeJe efJeosMeer efJeefvece³ee®es cenÊJe

- efJeefvece³e oj OeeskesÀ, peeieeflekeÀ efJeosMeer efJeefvece³e yeepeej pees[Ceer, J³eepeoj DeblejHeCeve,

³egjes ®eueve, ³egjes meceYeeie DeeefCe ³egjes keÀpe&jesKes yeepeej- mJeªHe DeeefCe JewefMeäîes.

ÒekeÀjCe 6 - Deeblejjeäêr³e IeìkeÀ neue®eeueer

osMeebceOeerue ÞeefcekeÀeb®³ee neue®eeueer - mLeueeblejCeeleerue ÒeJe=Êeer, Deeblejjeäêr³e

Yeeb[Jeue neue®eeueer - HejkeÀer³e Yeeb[Jeuee®eer YetefcekeÀe, DeeefCe HeefjCeece ÒekeÀej, DeeefCe IeìkeÀ

- yengjeäêr³e kebÀHev³eeb®eer YetefcekeÀe, Go³eesvcegKe Deeblejjeäêr³e ©HejsKeeleerue Deeblejjeäêr³e

veerOeer®eer yeoueleer YetefcekeÀe

*****

3

ÒeMveHeef$ekesÀ®es mJeªHe (Question Paper Pattern)}

met®evee ë 1. keÀesCelesner Hee®e ÒeMve mees[Jee.

2. GpeJeerkeÀ[erue DebkeÀ HetCe& iegCe oMe&efJeleele. Òe.1 De .....................................................10 ÒekeÀjCe 1 ye .....................................................10

Òe.2 De .....................................................10 ÒekeÀjCe 2 ye .....................................................10

Òe.3 De .....................................................10 ÒekeÀjCe 3 ye .....................................................10

Òe.4 De .....................................................10 ÒekeÀjCe 4 ye .....................................................10

Òe.5 De .....................................................10 ÒekeÀjCe 5 ye .....................................................10

Òe.6 De .....................................................10 ÒekeÀjCe 6 ye .....................................................10

Òe.7 De .....................................................10 ÒekeÀjCe 7 ye .....................................................10

Òe.8 De .....................................................10 ÒekeÀjCe 8 ye .....................................................10

ìerHe ë keÀener JesUe 20 iegCeeb®ee meueie SkeÀ®e ÒeMve efJe®eejuee peelees. cnCetve efJeÐeeL³ee¥veer

ceeefieue oesve-leerve Je<ee&®³ee ÒeMveHeef$ekesÀ®ee DeY³eeme keÀjeJee. cnCepes ÒeMve keÀmee efJe®eejuee peeF&ue ns ue#eele ³esF&ue.

♦ ♦ ♦

4

1 He´keÀjCe - 1

J³eeHeejer OeesjCe IeìkeÀ j®evee

1.0 GefÎ<ìîes

1.1 He´mleeJevee

1.2 pekeÀeleer Je pekeÀeleer®es HeefjCeece

1.3 veJeerve mebj#eCeJeeo ë efyeiej pekeÀele yebOeves

1.4 meejebMe

1.5 MeyokeÀesMe

1.6 He´Mve

1.0 GefÎ<ìîes

efyeiej pekeÀele De[LeUs cnCepes pekeÀele efkebÀJee Dee³eeleerJej keÀj ve JeeHejlee Dev³e ceeiee&veer Dee³eeleerJej efveye¥Oe IeeueCes. efyeiejpekeÀele efveye¥OeecegUs efve³ee&le osMeeb®es vegkeÀmeeve nesJet MekeÀles, lemes®e Dee³eeleoej osMeebveener Jemleg peemle ojeves (efkebÀceleerves) Kejsoer keÀjeJ³ee ueeieleele. Deeblejje<ìêr³e J³eeHeeje®ee peueoieleerves efJemleej Ie[tve ³esC³ee®³ee ¢<ìerves veefJeve mebj#eCeJeeo ner J³eeHeejveerleer osMeebveer DeJeuebyeJeeJeer Demesner met®eefJeues peele Deens. efyeiej pekeÀele yebOeves DeeefCe veefJeve mebj#eCeJeeo ¿ee Deeblejje<ìêr³e J³eeHeeje®³ee®e yeepet Deensle. He´mlegle Heeþe®eer GefÎ<ìîes Heg{erueHećeeCes meebielee ³esleerue.

1. pekeÀeleer Je efyeiejpekeÀeleer yebOeves ¿ee mebkeÀuHevee DeY³eemeCes.

2. veefJeve mebj#eCeJeeo ner mebkeÀuHevee Deeblejje<ìêr³e J³eeHeejeleerue ³egkeÌleerJeeo meboYee&le DeY³eemeCes.

3. peeieeflekeÀ J³eeHeejeleerue pekeÀeleer, efyeiej pekeÀeleer yebOeves DeeefCe veefJeve mebj#eCeJeeo ³eeefJe<e³eer®eer celeceleeblejs peeCetve IesCes.

1.1 He´mleeJevee

Dee³eeleerJej ueeoC³eele ³esCeeN³ee keÀjejeme pekeÀele Demes cnCeleele. Dee³eele

MegukeÀeueener `pekeÀele' Demes meceeveeLeea Meyoeves mebyeesOeues peeles. pekeÀeleer Oeve (+) efkebÀJee $eÝCe (-) mJejÀHee®³ee Demeleele. He³ee&Hle pekeÀele (optimum tariff) meerceeMegukeÀ efmeOoeble ner pekeÀeleer®es®e HećegKe Yeeie Deensle. efyeiejpekeÀele De[LeUs efkebÀJee efveye¥Oe ner DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®³ee ¢<ìerves cenlJee®eer yeeye ceeveueer peeles. cnCetve efyeiejpekeÀele yebOeves

5 cnCepes Dee³eeleerJej keÀj ve ueeolee Dev³e ceeiee&veer Dee³eeleerJej keÀj ueeoCes nes³e. mJes®íe efve³ee&le yebOeves JemletkeÀjej, DeLe&mene³³e, efve³ee&le Devegoeve Fl³eeoer IeìkeÀeb®ee meceeJesMe efyeiejpekeÀele yebOeveebceO³es kesÀuee peelees. osMeer GÐeesieebvee mebj#eCe osC³eemeeþer Dee³eeleerJej efJeefJeOe ceeiee&veer efve³eb$eCe yemeJeues peeles. cnCetve mebj#eCeJeeo efkebÀJee mebjef#ele J³eeJeej osMeer GÐeesieeb®³ee ¢<ìerves DevegketÀue Demelees.

1.2 pekeÀeleer cnCepes keÀe³e?

mebjef#ele J³eeHeej OeesjCeebleie&le osMeebleie&le GÐeesieebvee mebj#eCe osC³ee®es pes GHee³e Deensle l³eele pekeÀeleer®es mLeeve cenlJee®es Deens. J³eeHekeÀ DeLee&ves pekeÀeleeRceO³es Dee³eele pekeÀeleer, efve³ee&le pekeÀeleer Je Heejieceve MegukeÀ (transit duty) cnCepes SkeÀe osMeeleerue Jemlet ogmeN³ee osMeeleerue meercelettve pesJne vesueer peeles lesJne DeekeÀejuee peeCeeje keÀj ³ee meJee¥®ee meceeJesMe neslees. l³eeHewkeÀer Heejieceve MegukeÀe®es cenlJe Deelee mebHeg<ìele Deeues Deens. efve³ee&le pekeÀeleer keÀceer HećeeCeele Je yengleebMeer cenmegueer GlHeVeele Jee{ keÀjC³ee®³ee nsletves ueeJeu³ee peeleele. l³eecegUs mebj#eCee®³ee ¢<ìerkeÀesveeletve Dee³eele pekeÀeleeRvee meJee&efOekeÀ cenlJe Deens Je l³eeb®ee®e GuuesKe meJe&meeOeejCeHeCes pekeÀeleer Demee kesÀuee peelees. pessJne Jemlet osMee®³ee jepekeÀer³e meercee Deesueeb[leele lesJne J³eeHeejer OeesjCee®es SkeÀ meeOeve cnCetve pes MegukeÀ ueeoues peeles l³ee MegukeÀe®ee SkeÀ He´keÀej cnCepes pekeÀeleer nes³e. pekeÀeleer Dee³eele DeeefCe efve³ee&le DeMee oesvner JemletbJej ueeou³ee peeleele. leLeeefHe meJe&meeOeejCeHeCes osMee®es mejkeÀej l³eeb®³ee Dee³eeleerJej®e pekeÀeleer ueeole Demeles. l³eecegUs pekeÀeleer DeeefCe Dee³eele MegukeÀ ³eeb®ee SkeÀceskeÀebSsJepeer JeeHej keÀjC³eele ³eslees. ``HejosMeele GlHeeefole nesCeeN³ee Jemleg keÀer p³ee MegukeÀ ueeoCeeN³ee osMeebceO³es ³esCeej Deensle l³ee MegukeÀeuee®e `Dee³eele MegukeÀ' Demes cnCeleele''. pekeÀeleer®es HeefjCeece ë

Dee³eele pekeÀeleeR®eer oesve HeéLeefcekeÀ GefÎ<ìs cnCepes mejkeÀejuee keÀjjÀHeer GlHeVe DeeefCe osMeer GÐeesieeb®es HejkeÀer³e mHeOexHeemetve mebj#eCe, cnCepes GlHeVe HeefjCeece DeeefCe mebj#eCe HeefjCeece ns oesve HećegKe HeefjCeece. ¿ee efMeJee³e pekeÀeleer®es GHeYeesie, jespeieej, efkebÀceleer Fl³eeoerJejner cenlJee®es HeefjCeece DevegYeJeeme ³esleele. meejebMe, Dee³eele pekeÀeleer DeLe&J³eJemLesJej otjieeceer mJejÀHee®es DeveskeÀ HeefjCeece keÀjleele. Flej keÀesCel³eener keÀjeHećeeCes pekeÀeleercegUs mebyebOeerle Jemlet®³ee efkebÀceleerle Jee{ nesles. ner Jee{ cnCepes efkebÀcele HeefjCeece nes³e. Dee³eeleoj pekeÀeleer®es HetCe& DeesPes ieénkeÀebJej ìeketÀ MekeÀle Demesue lej Jemlet®eer efkebÀcele keÀje®³ee jkeÀcesSJe{er Jee{sue. Flej JesUer efkebÀcele keÀener HećeeCeele Jee{sue. mebyebOeerle Jemlet®³ee ceeieCeer®es mJejÀHe keÀmes Deens ¿eeJejÀve efkebÀcele HeefjCeecee®es DeekeÀejceeve DeJeuebyetve Demeles.

6 osMeer GÐeesieebvee mebj#eCe ns Dee³eele pekeÀeleeR®es SkeÀ HećegKe GefÎ<ì Demeles. pekeÀeleerveblej Dee³eele efkebÀceleer Jee{tve Dee³eele keÀceer nesles Je l³eecegUs osMeeryeepeejHesþ osMeer GlHeeokeÀebvee HeéHle nesles. ne®e Dee³eele pekeÀeleeR®ee mebj#eCe HeefjCeece nes³e cnCepes pekeÀeÊeeslej HeefjefmLeleerle osMeerceeuee®³ee HegjJeþîeeleerue Jee{eruee mebj#eCe HeefjCeece Demes cnìues peeles. yeN³ee®eJesUe Dee³eele pekeÀeleer meeJe&peefvekeÀ GlHeVe efceUJeC³eemeeþer JeeHeju³ee peeleele. p³eeHećeeCes efJeke´ÀerkeÀj, GlHeeoveMegukeÀ Fl³eeoer DeHe´l³e#e keÀjebkeÀ[s meeJe&peefvekeÀ GlHeVeeb®es meeOeve cnCetve Heeefnues peeles. l³eeHećeeCes Dee³eele pekeÀeleeRHeemetvener mejkeÀejuee GlHeVe HeéHle nesT MekeÀles. pekeÀeleeR®ee GHeYeesieeJej efveefM®eleHeCes HeéfleketÀue HeefjCeece neslees. cnCepes GHeYeesieele Ieì nesles. pekeÀeleeRcegUs GHeYeekeÌl³eebvee leesìe menve keÀjeJee ueeielees. Dee³eele pekeÀeleercegUs J³eeHeej Deìer osMeeuee DevegketÀue keÀjÀve Ieslee ³esleele. Dee³eele pekeÀeleeRcegUs Jemletb®eer osMeebleie&le ceeieCeer keÀceer nesles. DevegketÀue efkebÀJee HeéfleketÀue J³eeHeej Meleea Jemlet®³ee ceeieCeer HegjJeþîee®³ee ueJeef®ekeÀlesJej DeJeuebyetve Demeleele. J³eJenejleesue HeéfleketÀue DemeCeejs osMe letì YejÀve keÀe{C³eemeeþer pekeÀeleeR®ee JeeHej keÀjleele. pekeÀeleeRcegUs J³eeHeej Meleea DevetketÀue nesleele lemes®e Dee³eeleer keÀceer Peeu³eecegUs J³eeHeejleesueeleerue letì YejÀve efveIeles. Dee³eele pekeÀeleeRcegUs osMee®eer keÀceer nesCeejer Dee³eeleeR®eer ceeieCeer osMeebleie&le Jemletbmeeþer mebke´Àefcele nesles. HejkeÀer³e mHeOexHeemetve mebj#eCe nesTve mJeosMeer GÐeesieeb®ee efJekeÀeme neslees. l³eeb®³ee GlHeeoveele Jee{ nesles Je GlHeeoveeyejesyej jespeieej Je GlHeVeele Jee{ nesles. Jejerue HeefjCeeceebHewkeÀer efkebÀceleHeefjCeece, mebj#eCe HeefjCeece, GHeYeesie HeefjCeece, cenmetue HeefjCeece Je Hegve&JeeìCeer HeefjCeece KeeueerueHećeeCes Deeke=Àleer®³ee meene³³eeves oeKeefJelee ³esleele.

7

Deeke=Àleer ¬eÀ. 1.1

Jejerue Deeke=Àleerle cece - mJeosMeer ceeieCeer Jeke´À HeHe - mJeosMeer HegjJeþe Jeke´À ,meb DeHe DeeefCe HeHe, - efkebÀcele HeefjCeece

ceyemeve, - cenmetue HeefjCeece

He, HeDece - Hegve&JeeìCeer HeefjCeece

ve,mele - GHeYeeskeÌlee®³ee meblees<eeefOekeÌ³ee®es efveJJeU vegkeÀmeeve

DeeHeueer He´ieleer leHeemee

1. pekeÀele cnCepes keÀe³e ? efle®es efJeefJeOe HeefjCeece DeY³eemee .

1.3 veJeerve mebj#eCeJeeo

efyeiejpekeÀele yebOeves (HeÀe³eos /leesìs) ë

DeefuekeÀ[s DecesefjkesÀmeejKes efJekeÀmeerle osMe pekeÀeleer Kesjerpe Flej ceeiee&veer Flej osMeebkeÀ[tve Dee³eele jesKeC³ee®ee He´³elve keÀefjle Deensle. p³eeb®³ee GlHeeoveele Þecee®ee JeeHej

8 peemle neslees DeeefCe p³eeb®³ee yeeyeleerle DeuHeefJekeÀmeerle osMeele Ke®ee&®³ee ¢<ìerves efve³ee&leerme DevegketÀue HeefjefmLeleer Demeles DeMee Jemlegb®³ee yeeyeleerle efJekeÀefmele osMe Demes ceeie& JeeHejleele. l³eeyejesyej Dev³e efJekeÀmeerle osMeebJejner ³ee He´keÀej®es efveye¥Oe ueeoleele. l³eecegUs pekeÀeleerle keÀHeele kesÀu³ee®es HeÀe³eos veeefnmes nesleele. Meemeveeves osMeebleie&le Jemletuee DevetketÀue DeeefCe HejkeÀer³e Jemletuee HeéfleyebOekeÀ DeMeer peer He´MeemekeÀer³e GHee³e³eespevee kesÀuesueer Demeles, leer cnCepes pekeÀele J³eefleefjkeÌle De[LeUs nes³e. ³ee GHee³e ³eespeveebcegUs Deeblejje<ìêr³e J³eeHeejele De[LeUs ³esleele. DeueerkeÀ[®³ee keÀeUele Dee³eele efve³eb$eCeemeeþer ne GHee³e kesÀuee peelees. ³eeceO³es oesve He´keÀej meebielee ³esleerueë

1) efJekeÀmeveMeerue osMe HejkeÀer³e ®eueve megjef#ele jeKeC³eemeeþer efkebÀJee DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®es OeesjCe cnCetve DeJeuebyeefJeleele ³eele Dee³eele HejJeeves, Dee³eeleerJej mebK³eelcekeÀ efveye¥Oe, HejkeÀer³e ®eueve efve³ece Je SkeÀe®e mebmLesceeHe&Àle Dee³eele ³eeb®ee meceeJesMe neslees.

2) efJekeÀefmele osMe efJeefJeOe ceeiee&veer Dee³eeleerJej efveye¥Oe Ieeueleele p³ee GÐeesieeb®eer mHeOee&#ecelee keÀceer Peeueer Deens efkebÀJee pees[GÐeesie jepeefkeÀ³e ¢<ìerves mebJesoveMeerue þjleele l³eebvee mebj#eCe osCes ne GÎsMe Demelees. mJes®ísves efve³ee&leerJej efveye¥Oe IeeueCes Deeblejje<ìêr³e keÀjejeletve efveye¥Oe Goe. Jeðeeb®³ee J³eeHeejebJejerue efveye¥Oe, leebef$ekeÀ mJejÀHee®es efveye¥Oe Demes GHee³e ³ee He´keÀejele cees[leele.

HeefjCeece ë efyeiejpekeÀele efveye¥OeecegUs efve³ee&leoej osMeeb®es vegkeÀmeeve nesles®e Hejbleg

Dee³eeleoej osMeebvee Jemleg ceneie I³eeJ³ee ueeieleele. mejkeÀej®es pekeÀeleer®es GlHeVe yet[les. meeOevemeeceieér®eer JeeìCeer DekeÀe³e&#ecelesves nesles lemes®e mHeOee&lcekeÀlee keÀceer nesles. efyeiejpekeÀele efveye¥Oee®es efJeefJeOe ceeie& (various sources of non-tariff barriers): 1) Ss®íerkeÀ efve³ee&le efveye¥Oe (voluntary export tariff) : oesve efkebÀJee peemle osMeele efJeefMe<ì Jemletb®eer efve³ee&le keÀceer keÀjC³ee®es keÀjej. Goe ë Jeðeeb®³ee efve³ee&leeryeÎue keÀjej. peHeeve Je Deeives³e DeeefMe³eeleerue osMeebMeer keÀjej keÀjÀve DecesefjkeÀeves Dee³eele keÀceer kesÀueer Deens. ³eeme Ss®íerkeÀ efve³ee&le efveye¥Oe (voluntary export tariff) Demes cnCeleele. 2) He´MeemekeÀer³e efveye¥Oe (Administrative Tariff) : Deeblejje<ìêr³e keÀjejele keÀener HeefjefmLeleerle Dee³eeleerJej efveye¥Oe Ieeuelee ³esleele. megjef#elelee, Deejesi³e, He³ee&JejCe Je ieénkeÀ mebj#eCe ³eemeeþer ceevekesÀ (standards) le³eej keÀjlee ³esleele. efJeMes<eleë efJekeÀmeveMeerue osMeebefJe©Oo kesÀuee peelees. pekeÀeleer®es efve³ece JeejbJeej

9 yeouetve Dee³eele keÀceer kesÀueer peeles. mejkeÀejves mJeleë Dee³eele keÀjCes HejkeÀer³e ®eueve efve³eb$eCes Demesner ceeie& Dee³eele keÀceer keÀjC³eemeeþer JeeHejues peeleele. keÀener osMe efve³ee&le keÀjCeeN³ee osMeebleerue DeeHeu³ee JeefkeÀueeleeR®³ee HećeeCeHe$ee®ee Deeień Oejleele. HejJeeveeHeOole mejkeÀejves mJeleë Dee³eele keÀjCes ns ceeie&ner ³ee He´keÀej®es Deensle. keÀpe&efJe<e³ekeÀ OeesjCeele peemle J³eepe DeekeÀejÀve efkebÀJee Dee³eeleoejebvee peemle Hewmee mJeleë Ke®e& keÀjeJe³eeme ueeJetve Dee³eele keÀceer keÀjlee ³esles. HejefkeÀ³e ®eueveefve³eb$eCes ne DeeCeKeer SkeÀ ceeie& meebielee ³esF&ue. 3) Dee³eeleerJej mebK³eelcekeÀ efve³eb$eCes: Dee³eeleerJej mebK³eelcekeÀ efve³eb$eCes ueeoueer peeleele. efkeÀleer Dee³eele keÀjeJe³ee®eer l³ee®es HećeeCe þjJetve efoues peeles. ³ee®es DeveskeÀ He´keÀej Deensle. SkeÀe ce³ee&osHe³e¥le Dee³eeleerJej keÀj vemelees efkebÀJee keÀceer ojeves Demelees. ³eeHes#ee peemle Dee³eele Peeu³eeme peemle ojeves keÀj DeekeÀejuee peelees. SkeÀ osMe SkeÀleHeÀea Dee³eeleer®es HećeeCe þjJelees. oesve osMe keÀjejeves Dee³eeleer®es HećeeCe þjJeleele. GlHeeokeÀebvee GlHeeoveemeeþer keÀ®®ee ceeue keÀener HećeeCeele osMeele Kejsoer keÀjeJe³eeme ueeJeuee peelees. mebK³eelcekeÀ efveye¥Oee®es Heg{erue HeefjCeece nesleele ë

De) osMee®ee J³eJenejleesue megOeejlees.

ye) osMeebleerue efkebÀceleer Jee{leele.

keÀ) ieénkeÀebvee DeeHeueer Kejsoer keÀceer keÀjeJeer ueeieles.

[) osMeeleerue GÐeesieebvee mebj#eCe efceUtve l³eeb®ee efJemleej neslees.

F) efkebÀceleer Jee{u³eeves GlHeVe ieénkeÀebkeÀ[tve GlHeeokeÀebkeÀ[s JeUefJeues peeles.

HeÀ) mejkeÀej HejJeev³eeletve Dee³eele keÀceer keÀjerle Demeu³eeves mejkeÀejuee Dee³eele HejJeev³eeb®³ee HeÀer ®es GlHeVe efceUles.

4) DeJeHegbpeve (Dumping): DeJeHetbpeve cnCepes Jemlet®³ee GlHeeove Ke®ee&Hes#ee keÀceer efkebÀceleeruee Jemlet®eer efve³ee&le keÀjCes. SKeeoe osMe DeMee HeOoleerves Jemlet®eer efve³ee&le keÀjerle Demesue lej l³eecegUs ogmeN³ee osMee®es vegkeÀmeeve nesles. DeMeer efve³ee&le ner Deeblejje<ìêr³e J³eeHeejeleerue Devegef®ele He´Lee Deens. meJe&®e osMe DeMee ceeiee&veer DeeHeueer efve³ee&le Jee{Jet ueeieues lej Deeblejje<ìêr³e J³eeHeeje®es cetueYetle lelJe (pees osMe Jemlet keÀceer Ke®ee&le le³eej keÀjlees l³ee®³eekeÀ[tve Flej osMeebveer Jemlet efJekeÀle I³eeJeer) otj þsJeues peeles DeeefCe Deeblejje<ìêr³e J³eeHeejeletve meeOevemeecegieér®ee peemle Gef®ele JeeHej meeOeCes DeMekeÌ³e yeveles. ³eemeeþer Deeblejje<ìêr³e J³eeHeej keÀjejele DeJeHetbpeve Debleie&le efJeke´ÀerJej GHee³e ³eespeC³eeme Flej osMeebvee HejJeeveieer efoueer peeles. meeceev³eHeCes DeMee HeefjefmLeleerle ogmejs osMe Dee³eelekeÀj (pekeÀele) ueeotve DeMee keÀejJeeF&uee He´l³egÊej osT MekeÀleele. peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìvee DeefmlelJeele Deeu³eecegUs ³eeyeeyele efve³ece kesÀues iesues DeeefCe meJe&meeceev³e lelJes þjefJeueer iesueer l³eebvee cetu³eeJeHeeleer (DeJeHegbpeve) efJeke´ÀerefJejesOeer mebefnlee Demes cnCeleele.

10

5. DeLe&mee¿e (Subsidy): efve³ee&le Jee{efJeCes efkebÀJee Dee³eeleeruee HeéfleyebOe keÀjCes ³eemeeþer ogmeje ceeie& cnCepes DeLe&mee¿e. p³ee osMeele Mesleer®es GlHeeove Jee{Jetve Mesleceeueemeeþer GlHeeokeÀebvee peemle efkebÀcele osCes MekeÌ³e þjeJes cnCetve mejkeÀej Mesleeruee DeLe&mee¿e osles DeeefCe ieénkeÀeuee Mesleceeue keÀceer efkebÀceleerle GHeueyOe keÀjÀve osles. Dee³eele Mesleceeue mJemle Demeuee lej DeLe&mene³³eecegUs lees osMeele ³esTve GlHeeokeÀebJej Deefve<ì HeefjCeece nesle veener. ³ee®eHećeeCes efve³ee&leermeeþer DeLe&mee¿e (export subsidy) osTve GlHeeoveKe®ee&Hes#ee keÀceer efkebÀceleeruee Jemlet HejosMeele efJekeÀCes MekeÌ³e kesÀues peeles. DeMeer He´Leener ³eesi³e He´Lee Demeu³eecegUs DeLe&mee¿eefJejesOeer mebefnlee peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìves®³ee keÀjejele meeceerue kesÀueer iesueer Deens. DeLe&mee¿e ce³ee&efole þsJeeJes DeeefCe l³ee®ee JeeHej DeHeJeeoelcekeÀ HeefjefmLeleerle kesÀuee peeJee ns meJe&meeOeejCe lelJe ceev³e kesÀues iesues Deens. efJeefJeOe osMeeb®es efnlemebyebOe efvejefvejeUs Demeu³eekeÀejCeeves Jeeoe®es cegÎs efvecee&Ce Peeues. ³eeletve ceeie& keÀe{C³eemeeþer JeeìeIeeìer megjÀ Demeleevee DeJeHegbpeve (dumping) DeeefCe DeLe&mee¿e (subsidy) ns cenlJee®es cegÎs nesles.

cetu³eeJeHeeleer efkebÀJee DeJeHegbpevee®³ee ceeO³eceeletve efJeke´Àer keÀjCeejs osMe DeeefCe ogmeN³ee osMeeuee DeLe&mee¿e osCeejs osMe ogmeN³ee osMeebvee GlHeeoveeyeeyele De[®eCeer efvecee&Ce keÀjleele. leLeeefHe, DeJeHegbpeve Je DeLe&mee¿e ³eeyeeyele OeesjCe DeeKeleevee meJee¥vee meejKes efve³ece ueeJelee keÀece ve³es. efJekeÀmeveMeerue osMeeb®³ee efnlee®³ee o=<ìerves efve³ece DemeeJesle. Lees[keÌ³eele keÀesCel³ee HeefjefmLeleerle DeJeHegbpeve DeeefCe DeLe&mee¿e ¿ee oesvner ke=Àleer ®eeueg MekeÀleerue DeeefCe keÀesCel³ee HeefjefmLeleerle ob[Ceer³e þjÀ MekeÀleerue ³eeyeeyele meJe&meeceev³e efveCe&³e keÀjC³eemeeþer J³eeHeejer JeeìeIeeìerle l³eeb®es cenlJe Deens.

DeLe&mee¿e efkeÀleer Je keÀmes ÐeeJes ns þjefJeC³eemeeþer HejosMeer ceeieCeer®³ee ueJeef®ekeÀHeCee®ee ³eesi³e Deboepe IesCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. veenerlej DeLe&mee¿ee®ee DeHesef#ele HeefjCeece nesle veener. DeLe&mee¿ee®ee HeefjCeece Deeblejje<ìêr³e J³eeHeej DeeefCe efkebÀceleerJej keÀmee neslees ns Heg{erue Deeke=Àleerle oMe&efJeues Deens.

11


DeLe&mee¿e Jeefjue Deeke=Àleerle SkeÀe efJeefMe<ì Jemlet®ee peeieeflekeÀ ceeieCeerJeke´À oMe&efJeuesuee Deens. `HeHe' ne mJeosMeer HegjJeþe Jeke´À Demetve mejkeÀej mJeosMeer GÐeesieeuee He´leer SkeÀkeÀ `keÀKe' DeLe&mee¿e osT MekeÀles. efkebÀJee `keÀKeieIe' ³ee ®eletYeg&peeSJe{s DeLe&mee¿e osT MekeÀles. DeLe&mee¿e efkebÀcele `keÀKeieIe' ³ee #es$eHeÀUeFlekeÀer ÐeeJeer ueeieles. l³eecegUs®e mJeosMeer efkebÀcele peeieeflekeÀ HeeleUerHe³e¥le Keeueer ³esT MekeÀles DeeefCe osMee®eer mHeOee&lcekeÀ MekeÌleer Jee{t MekeÀles. ne efJe®eej efve³ee&le Heéslmeenvee®³ee (export promotion) ¢<ìerves kesÀuee Deens. Deeblejje<ìêr³e mebIeìves®³ee efve³eceevegmeej efve³ee&le DeLe&mee¿e kesÀuesu³ee keÀesCel³eener yeouee®eer ceeefnleer l³ee mebmLeskeÀ[s HeeþefJeCes yebOevekeÀejkeÀ Deens. DeLe&mee¿e ne mebj#eCe He´keÀej Deelee meJe&$e jÀ{ Peeuee Deens. DeveskeÀ osMeele Jemletb®³ee efve³ee&le Jee{erHes#ee mesJeeb®³ee efve³ee&leJee{ermeeþer ³eeceeO³ecee®ee HeÝeeJeerHeCes GHe³eesie kesÀuee peelees. 6. mJes®íe efve³ee&le yebOeves ë (Voluntary Export Restraints)

mJes®íe efve³ee&le yebOeves cnCepes pekeÀele efkebÀJee Dee³eeleerJejerue keÀj ve JeeHejlee Dev³e ceeiee&ves Dee³eeleerJej efveye¥Oe IeeueCes, efyeiejpekeÀele efveye¥Oee®es Ssef®íkeÀ efve³ee&le yebOeve Demes efJeefJeOe ceeie& Deensle. ³eeHewkeÀer mJes®íe efve³ee&le yebOeves ne cenlJee®ee ðeesle Deens. oesve efkebÀJee peemle osMeele efJeefMe<ì Jemlet®eer efve³ee&le keÀceer keÀjC³ee®es keÀjej nesleele. Jem$eeb®³ee efve³ee&leeryeÎue keÀjej ns mJes®íe efve³ee&le yebOevee®es SkeÀ GÊece GoenjCe Deens. peHeeve Je Deeives³e DeeefMe³eeleerue osMeebMeer DecesefjkesÀves keÀjej keÀjÀve Dee³eele keÀceer kesÀueer Deens. DeMee

keÀjejebvee®e Ssef®íkeÀ efve³ee&le yebOeves (voluntery export restraints) Demes cnCeleele. Jejerue efyeiejpekeÀele efveye¥Oee®es oesve He´keÀej He[leele. 1) efJekeÀmeveMeerue osMe HejkeÀer³e ®eueve megjef#ele jeKeC³eemeeþer efkebÀJee DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®es OeesjCe cnCetve JeeHejleele. ³eeceO³es Dee³eele HejJeeves, Dee³eele keÀesìe, HejkeÀer³e ®eueve DeeefCe SkeÀe®e mebmLesceeHe&Àle Dee³eele Fl³eeoeR®ee meceeJesMe neslees. 2) efJekeÀefmele osMe efJeefJeOe ceeiee¥veer Dee³eeleerJej efveye¥Oe ueeoleele. mJes®ísves efve³ee&leerJej efveye¥Oe ueeoCes, Deeblejje<ìêr³e keÀjejeletve efveye¥Oe ueeoCes, leebef$ekeÀ mJejÀHee®es efveye¥Oe DeeefCe Dee³eele Jemletb®³ee efkebÀceleer®es Heefj#eCe keÀjÀve Dee³eele efveye¥Oeemeeþer l³ee®ee JeeHej keÀjCes. 7. Dee³eele keÀesìe efkebÀJee keÀesìeHeOole (Quotas / Import Quota): He´MegukeÀ efkebÀJee pekeÀeleerHećeeCes®e keÀesìe ne He´keÀej J³eeHejeJej efve³eb$eCe þsJeC³ee®ee cenlJee®ee He´keÀej Deens. Dee³eele efkebÀJee efve³ee&le kesÀu³ee peeCeeN³ee Jemletb®es HećeeCe efveOee&efjle keÀjC³ee®³ee HeOoleerme keÀesìe efkebÀJee Jeeìe Demes cnCeleele. keÀesìeHeOole ner SkeÀ

mebj#eCeHeOole (protection method) cnCetve JeeHejueer peeles. osMeer GÐeesieebvee

12 mebj#eCe meO³ee ogefce&U DeMee HejkeÀer³e ®euevee®ee He³ee&Hle keÀjÀve ogjÀHe³eesie ìeUC³eemeeþer keÀesìeHeOole efmJekeÀejC³eele Deeueer Deens. ogmeN³ee cene³egOoeveblej DeveskeÀ ³egjesefHe³eve osMeebveer J³eJenejleesueele megOeejCee Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer `Dee³eele keÀesìe' HeOoleer®ee JeeHej kesÀuee. Dee³eele keÀesìe HećeeCes®e efve³ee&le keÀesìeHeOoleer®eener mebj#eCe meeOeve cnCetve JeeHej kesÀuee peelees. p³ee Jemletb®es GlHeeove osMeele iejpes®³ee ceeveeves keÀceer nesles DeMee Jemletb®eer Flej osMeele efve³ee&le nesT ve³es cnCetve efve³ee&le keÀesìe þjJetve efouee peelees. keÀesìeHeOoleercegUs pejer Dee³eele DeeefCe efve³ee&le keÀesìîee®ee meceeJesMe nesle Demeuee lejer mebj#eCe meeOeve cnCetve Dee³eele keÀesìîeeuee®e cenlJee®es mLeeve Deens. SkeÀe efJeefMe<ì keÀeUele SKeeÐee efJeefMe<ì Jemlet®es efJeefMe<ì HeefjceeCe Dee³eele keÀjCes ³eeme Dee³eele keÀesìe efkebÀJee keÀesìe (Import Quota / Quota) Demes cnCeleele. pekeÀelekeÀesìe, SkeÀHe#eer³e Dee³eelekeÀesìe, efÜHe#eer³e Dee³eele keÀesìe, mebefceÞe keÀesìe DeeefCe Dee³eele HejJeevee Demes keÀesìîee®es efJeefJeOe He´keÀej Deensle. Dee³eele keÀesìe HeOoleer®es Jemletb®³ee efkebÀceleerJej, GHeYeesieeJej, mejkeÀej®³ee cenmegueeJej, J³eJenejleesueeJej, J³eeHeejMeleeaJej DevegketÀue DeeefCe HeéfleketÀue Demes HeefjCeece nesle Demeleele. efJekeÀmeveMeerue osMeeb®³ee J³eeHeejeJej HeefjCeece (Effects on Developing

Coujntries Trade): efJekeÀmeveMeerue osMeebvee HeejbHeeefjkeÀ Jemletb®eer efve³ee&le Jee{efJeC³eele Flej efJekeÀmeveMeerue osMeeb®³ee Jee{l³ee mHeOexuee leeW[ ÐeeJes ueeieles. ³eeletve efve³ee&le Jemletb®³ee efkebÀceleer Iemejle iesu³ee. lemes®e Jemlet®³ee ceeieCeer-HegjJeþîeele ner ®e{Gleej nesT ueeieues. l³eecegUsner efkebÀceleerle Ieì nesT ueeieueer. efJekeÀefmele osMeebveer DeJeuebyeuesueer mebj#eCee®eer YetefcekeÀe ner SkeÀ ceesþer De[®eCe efkekeÀefmeveMeerue osMeebvee peeCeJeles. Dee³eeleermeeþer Deejesi³e Je mJe®ílee, efJekeÀmeveMeerue osMeeleerue efve³ee&le GÐeesieeble keÀeceieejeb®eer HeefjefmLeleer DeMee cegÐeebJejÀve efJekeÀefmele osMe De[LeUs efvecee&Ce keÀjÀ MekeÀleele. Dee³eele nesCeeN³ee Jemletb®es GlHeeove osMeele nesC³eemeeþer efJekeÀefmele osMe osMeelebie&le GlHeeokeÀebvee DeLe&mee¿e efkebÀJee Flej ceole osle Demeu³eecegUs efJekeÀmeveMeerue osMeebkeÀ[tve nesCeejer efve³ee&le De[efJeueer peeles. He´mebieer keÀjejeves mebK³eelcekeÀ efveye¥Oe (Quantitative Restriction) Dee³eeleerJej ueeoues peeleele. ³eeletve ceeie& keÀe{C³eemeeþer efJekeÀmeveMeerue osMeebvee DeHeejbHeeefjkeÀ Jemlet®eer efve³ee&le Jee{efJeCes ne SkeÀ ceeie& Demet MekeÀlees. leLeeefHe, efJekeÀefmele osMeebleerue DeMee He´mLeeefHele GÐeesieebMeer mHeOee& keÀjeJeer ueeieles. efJekeÀmeveMeerue osMe HeéfleketÀue HeefjefmLeleerle GlHeeove Iesle Demeu³eecegUs l³eeb®ee GlHeeoveKe®e& peemle ³eslees. l³eecegUs efJekeÀefmele osMener DeewÐeesefiekeÀ Jemleg®eer efve³ee&le keÀjC³eeme le³eej vemeleele. efJekeÀefmele osMeebkeÀ[tve Yeeb[Jeueer Jemlet®eer Dee³eele, GlHeeoveopee&, efkebÀcele Fl³eeoercegUs efJekeÀefmele

13 osMeeb®³eeHes#ee efJekeÀmeveefMeue osMeeb®³ee J³eeHeejeJej HeéfleketÀue HeefjCeece neslees. J³eeHeejeletve ueeYe efceUefJeC³eemeeþer, J³eeHeejMeleea DevegketÀue keÀjÀve IesC³eemeeþer efJekeÀefmele osMe He´MegukesÀlej yebOeves (non tariff barriers) Ieeueleele. ³ee®eener HeéfleketÀue HeefjCeece efJekeÀmeveMeerue osMeeb®³ee J³eeHeejeJej neslees. Lees[keÌ³eele, J³eeHeejeleerue ueeYe meJe& osMeeb®³ee yeeyeleerle meejKee®e neslees Demes veener. p³ee osMeebMeer J³eeHeej keÀjC³eeme HeÀejmee JeeJe vemesue l³eeb®³eeMeer J³eeHeej keÀceer keÀjC³eemeeþer DeeefCe p³ee osMeebMeer J³eeHeejeletve peemle ueeYe efceUle Demesue l³ee osMeebkeÀ[s J³eeHeej JeUJeC³eemeeþer efyeiejpekeÀele yebOevee®ee JeeHej keÀjCes mees³eer®es Demeles. He´MegukeÀeb®ee HeefjCeece meJe& osMeeb®³ee J³eeHeejeJej neslees. efJeefMe<ì osMeebefJe©Oo efyeiej pekeÀele efveye¥Oe Je Flej osMeebMeer Keguee J³eeHeej ns OeesjCe JeeHeju³eeme Deeblejje<ìêr³e J³eeHeejeHeemetve peemle ueeYe efceUJeCes MekeÌ³e Demeles. DeeHeueer Heíeleer leHeemee ë 1. efyeiejpekeÀele yebOevee®es efJeefJeOe ceeie& DeY³eemee.

1.4 meejebMe (Summary) 1. Deeblejje<ìêr³e J³eeHeejele pekeÀeleer, pekeÀeleerkesÀlej yebOeves efkebÀJee efyeiej pekeÀele yebOeves,

mebj#eCe OeesjCe DeeefCe J³eeHeejefveleer Fl³eeoer mebkeÀuHevee cenlJee®³ee Deensle. ³eecegUs Deeblejje<ìêr³e J³eeHeejeHeemetve peemle ueeYe efceUefJelee ³esleele.

2. Dee³eeleerJej ueeoC³eele ³esCeeN³ee keÀjejeme pekeÀele Demes cnCeleele lemes®e pekeÀeleeruee Dee³eele MegukeÀ Demesner meceeve DeLee&ves mebyeesOeues peeles. pekeÀeleer ¿ee Oeve efkebÀJee $eÝCe He´keÀej®³ee Demeleele.

3. pekeÀeleer®es GlHeVeeJej, efkebÀceleerJej, GHeYeesieeJej osMee®³ee J³eJenejleesueeJej, mejkeÀej®³ee cenmegueeJej, mebj#eCeeJej DevegketÀue Je HeéfleketÀue HeefjCeece nesle Demeleele.

4. veefJeve mebj#eCeJeeo efkebÀJee OeesjCe ne Deeblejje<ìêr³e J³eeHeejeleerue SkeÀ cenlJee®ee IeìkeÀ Deens. osMee®ee J³eJenejleesue megOeejC³eemeeþer, J³eeHeejMeleea DevegketÀue keÀjÀve IesC³eemeeþer, Dee³eele keÀceer keÀjÀve efve³ee&le Jee{C³eemeeþer mejb#eCeOeesjCeelebie&le efyeiejpekeÀele efveye¥Oee®ee JeeHej osMeebkeÀ[tve kesÀuee peelees.

14 5. efyeiejpekeÀele efveye¥Oe cnCepes pekeÀele efkebÀJee Dee³eeleerJej keÀj ve JeeHejlee Dev³e

ceeiee&veer Dee³eeleerJej efveye¥Oe IeeueCes nes³e. efyeiej pekeÀele efveye¥Oe ³eeuee®e efyeiej pekeÀele De[LeUs efkebÀJee He´MegukesÀlej efveye¥Oe Demesner cnCeleele.

6. efyeiej pekeÀeleeryebOevee®es He´MeemekeÀer³e efveye¥Oe, mJes®íe efve³ee&le yebOeves, Dee³eele HejJeevee, keÀesìe HeOole, DeJeHetbpeve efkebÀJee cetu³eeJeHeeleer efJeke´Àer, DeLe&mene³³e DeeefCe Dee³eeleerJej mebK³eelcekeÀ yebOeves Demes efJeefJeOe ceeie& Deensle.

7. efyeiejpekeÀele yebOevee®es DevegketÀue Je HeéfleketÀue Demes HeefjCeece osMee®³ee J³eeHeejeJej nesleele. efJeMes<eleë efJekeÀefmele osMeebvee efyeiejpekeÀele yebOeveecegUs J³eeHeejemeeþer peemle HeÀe³eoe neslees lej efJekeÀmeveMeerue osMeebvee ³ee mebj#eCeOeesjCeeb®ee (efyeiejpekeÀele De[LeÈ³eeb®ee) efJeMes<e HeÀe³eoe nesle veener.

8. Lees[keÌ³eele mebj#eCe OeesjCeeceOeerue He´MegukesÀlej De[LeU³eeb®ee JeeHej efJeefMe<ì osMeebefJe©Oo lej Keguee J³eeHeej Flej osMeebMeer keÀjC³ee®es OeesjCe DeJeuebyeCes DeeJeM³ekeÀ þjles.

1.5 MeyokeÀesMe

Tariff - pekeÀele efkebÀJee Dee³eele MegukeÀ

Non Tariff Barriers (NTB) - efyeiej pekeÀele yebOeves / De[LeUs ³eeuee®e He´MegukesÀlej efveye¥Oe Demesner cnCeleele.

Quota or Import Quota - keÀesìe efkebÀJee Jeeìe, ³ee HeOoleeruee®e Dee³eelekeÀesìe Demes cnCeleele.

New Protetionnism - veefJeve mebj#eCeJeeo - osMeeves Dee³eele keÀerce keÀjÀve efve³ee&le Jee{JeC³eemeeþer efkebÀJee osMee®es DeeefLe&keÀ OeesjCe þjefJeC³eemeeþer JeeHejuesues mejb#eCe OeesjCe, efyeiejpekeÀeve yebOeves ne mebj#eCe OeesjCee®ee He´keÀej Deens.

Subsidy - DeLe&mene³³e, osMeer GÐeesieebvee mebj#eCe osC³eemeeþer kesÀuesueer (Meemeveeves) DeeefLe&keÀ ceole.

Voluntary Export Restreints - mJes®íe efve³ee&le yebOeves efkebÀJee Ssef®íkeÀ efve³ee&le yebOeves.

1.6 He´Mve

1. pekeÀele cnCepes keÀe³e? pekeÀeleer®es efJeefJeOe HeefjCeece DeY³eemee.

2. efyeiej pekeÀele yebOeves cnCes keÀe³e? Lees[keÌ³eele mHe<ì keÀje (SefHeúe 2009).

3. efyeiej pekeÀele yebOevee®es efJeefJeOe ceeie& keÀesCeles ?

4. efyeiej pekeÀele yebOevee®ee efJekeÀmeveMeerue osMeeb®³ee Dee³eele-efve³ee&leerJejerue HeefjCeece mHe<ì keÀje (SefHeúe 2010).

15

2 mebj#eCe leb$es

IeìkeÀ j®evee

2.0 GefÎäîes

2.1 ÒemleeJevee

2.2 efceÞemebj#eCe leb$es

2.3 cegu³eeJeHeeleer efJe¬eÀer (Dumping)

2.4 efJe¬eÀer mebIe (Cartels)

2.5 efJe¬eÀ³e Jemlet keÀjej (Commodity agreements)

2.6 DeLe&meene³³e (Subsidies)

2.7 meejebMe

2.8 ÒeMve

2.0 GefÎäîes

J³e³e, Devegoeve, DeLe&mene³³e, efJe¬esÀ³e Jemleg keÀjej Fl³eeoer GHee³e J³eeHeejefve³eb$eCee®³ee ¢äerves ³eespeues peeleele. Òemletle ÒekeÀjCeele DeeHeCe efJeefJeOe mebj#eCee®eer leb$es, cetu³e ÒeeHleer efJe¬eÀer, efve³eb$ekeÀ mebIe Je J³eeHeej efJeOe³ekeÀ keÀjej Fl³eeoer IeìkeÀeb®ee DeY³eeme keÀjCeej Deenesle. ³ee Heeþe®eer þUkeÀ GefÎäîes Heg{erue ÒeceeCes meebielee ³esleerue.

2. efJeefJeOe mebj#eCe leb$ee®ee DeY³eeme keÀjCes.

2. cetu³eeJeHeeleer efJe¬eÀer ner mebkeÀuHevee DeY³eemeCes.

3. efve³eb$ekeÀ mebIe Je J³eeHeejefJe<e³ekeÀ keÀjejeb®ee DeY³eeme keÀjCes.

2.1 ÒemleeJevee

Dee³eele Jemlet Je efve³ee&le Jemlet ³eeb®es ÒeceeCe ce³ee&efleo keÀjC³ee®³ee nsletves efJeefJeOe HeefjCeeceelkeÀ efveye¥Oe J³eeHeejeJej ueeoues peeleele. J³eJenejleesue mebletefuele keÀjC³ee®³ee ¢äerves osMeer GÐeesieevee mebj#eCe efoues peeles eEkeÀyengvee osMee®es mejkeÀej Dee³eeleerJej efveye¥Oe ueeotve efve³ee&leeruee Òeeslmeenve osC³eemeeþer DeveskeÀ J³eeJeenerjJ³e³ekeÀ mebj#eCe leb$ee®ee DeJeuebye keÀjle Demeles. Deeblejjeä^er³e J³eeHeejele SkeÀeefOekeÀej ÒeJe=Êeer oesve ÒekeÀejs efvecee&Ce nesle Demeles SkeÀ cnCepes DeJepe&tve (Dumping) DeeefCe ogmejs cnCepes efve³eb$ekeÀ mebIe (Cartels) nes³e. ³eeleerue otmeje ÒekeÀej yeng®e®eeale Deens. osMeeleerue Jemletb®³ee eEkeÀceleer efmLej þsJeC³ee®³ee nsletves mejkeÀej Flej osMeebMeer efJe¬esÀ³e Jemlet keÀjej keÀjles. efJe¬esÀ³e Jemlet keÀjej mebievecele eEkeÀJee

16 keÀejKeeveoejefve³eb$ekeÀ Deens. cetu³eeJeHeemeer efJe¬eÀer Fl³eeoer mebj#eCeleb$ee®ee osMee®³ee J³eeHeejeJej keÀmee HeefjCeece neslees. ³ee®es meefJemlej efJeJes®eve Òemlegle ÒekeÀjCeele kesÀues Deens.

2.2 efceÞemebj#eCe leb$es (Protection Technigues)

Deeblejjeäêr³e J³eeHeejele meceeefJe<ì nesCeeN³ee Jemlet®³ee yeeyeleerle DeekeÀejceeve, Ieìvee DeeefCe efoMee ¿eeefJe<e³eer osMee®es OeesjCe cnCepes®e J³eeHeejefvelee nes³e. J³eeHeej efveleer ne Jeeoe®ee DeeefCe celeYesoe®ee efJe<e³e Deens. J³eeHeejefveleer®³ee meboYee&le oesve cenÊJee®es DeeefCe HejmHejefJejesOeer celeÒeJeen efometve ³esleele les cnCepes.

2. YegJeve J³eeHeejveerleer

2. mebj#eCe efveleer. J³eeHeejveerleerefJe<e³eer keÀesCelesner cele MesJeì®es cele J³e³eve keÀjC³eeHetJeea ö oesvner OeesjCeeb®ee DeLe& mecepetve IesCes iejpes®es Deens. cegkeÌle J³eeHeej OeesjCe cnCepes keÀesCel³eener yee¿enmlemesJeeefJecee Dee³eele efve³ee&leerJejerue vewmeefie&keÀ mJeeleb$³e nes³e. eEkeÀJee Dee³eele ö eEkeÀJee efve³ee&le efJemleej nesC³eeJeejer keÀesCel³eener ke=À$eerce GHee³eeb®ee DeYeeJe ne YegJeve J³eeHej efveOeer®ee ieeYee Demelees. mebj#eCe veerleer eEkeÀJee mebj#eCeOeesjCe ne meveeleveJeeÐeeb®ee cegkeÌle J³eeHeej OeesjCeeb®eer DeOeevegkeÀjCe keÀjC³ee®³ee ÒeJe=efÊeefJe©× De[uesueer Òeefle¬eÀer³ee nes³e. eEkeÀJee Dee³eeleefve³eb$eCe DeeefCe efve³ee&leJe=×er meeþer mensletkeÀ kesÀuesuee GHee³eeb®ee DeJeuebye cnCepes mebj#eCeOeesjCe nes³e. mebj#eCeceerleercegUs ö efJekeÀeme, cegueYetle GÐeesieOebÐeeb®ee efJekeÀeme osMee®es mebj#eCe, jespeieej Je=×er, cetu³eeJeHeeleve efJejesOe (Antidumping) osMeeleerue meeOevemeeceûeer®es peveve, J³eeHeejMeleeale megOeejCee, mJe³ebHetCe&lee DeeefCe mJeosMeeefYeceeve Demes. DeveskeÀ HeÀe³eos osMeeuee efceUt MekeÀleele. leLeeHeer ³ee OeesjCeecegUs GHeYeeskeÌl³eeb®es neue, efveJe[er®eer mecem³ee. mebj#eCe no keÀjC³eeleerue De[®eCeer Demes DeveskeÀ leesìsner menve keÀjeJes ueeieleele. cnCetve®e Òel³eskeÀ osMeeves DeLe&J³eJemLes®³ee iejpee ue#eele IesJetve YeJeefvekeÀ OeesjCe eqmJekeÀejCes MekeÌ³e Deens. DeuHeefJekeÀefmele eEkeÀJee efJekeÀmeveMeerue osMeele DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®³ee Òeef¬eÀ³esle mebj#eveerleeruee cenÊJeHetCe& mLeeve Deens. efJekeÀmeveMeerue osMeele yeeueesÐeesie, Mesleer ÒeOeeve, DeLe&J³eJemLee, jespeieej jeäêr³e GHeVe, HejkeÀer³e ®eueve, vewmeefie&keÀ meeOeve mebHeÊeer®es peleve Fl³eeoer IeìkeÀebmeeþer mebj#eCeveerleer cenleÊJee®eer YetefcekeÀe yepeeJeles. cnCetve®e mebj#eCe OeesjCee®³ee yeeyeleerle `èfMeMebt®es mebieesHeve keÀje, yeeu³eeb®es j#eCe keÀje. DeeefCe Òeew{ebvee mJeeleb$³e. Ðee (Nurse baby, protect the child free the Adult) Demes cnìues peeles. osMeer GÐeesieeb®es HejkeÀer³e mHeOexletve j#eCe keÀjCes ns mebj#eCeveerleer®es cegueYetle GÎerä Deens. mebj#eCe OeesjCeeletve efvecee&Ce nesCeejs mebj#eCe keÀJe®e osMee®³ee efJekeÀemee®eer Kee$eer osle Deens. mebj#eCeveerleer®³ee DeveskeÀ meeOeveeb®³ee mene³³eeves Dee³eele IeìJetve mJeosMe GÐeesieebvee ceesþer yeepeejHesþ GHeueyOe keÀ©ve osles. mebj#eCeveerleer®eer ÒecegKe leb$es eEkeÀJee Heg{erue ÒeceeCes meebielee ³esleerue.

17 1) Dee³eele pekeÀeleer (Import Tariff)

2) Dee³eele keÀesìe (Import Quata)

3) He³ee&Hle pekeÀele (Optimum Tariff)

4) mJes®íe efve³ee&le yebOeves (Voluntary Export Restraing)

5) DeLe&meene³³e (Subsidy)

6) efJe¬esÀ³eJemlet keÀjej (Commodity Aepeement)

7) DeefOeceev³e J³eeHeejer keÀjej.

8) efJe¬eÀermebIe (Cartels)

9) cegu³eeJeHeeleer efJe¬eÀer (Dumpling) mebj#eCeveerleer®³ee Jeefjue efJeefJeOe leb$e$eeHewkeÀer DeeHeCe efJeMes<ekeÀ©ve DeLe&meene³³e DeJeHetbpeve, efJe¬eÀermebIe, efJe¬esÀ³eJemlet, keÀjej ³ee þUkeÀ GHee³e³eeb®ee eEkeÀJee leb$ee®ee DeY³eeme keÀjCeeje Deensle.

2.4 efJe¬eÀer mebIe (Cartels)

Deeblejjeä^er³e J³eeHeejele SkeÀeefOekeÀej ÒeJe=Êeer oesve mJe©Heele ÒekeÀì nesles. SkeÀ cetu³eeJeHeeleer efJe¬eÀer (Dumping) DeeefCe otmejs keÀejKeeveoej efve³eb$ekeÀ mebIeeb®eer Cartes) mLeeHevee ³eeleerue efve³eb$ekeÀ mebIe ne ÒekeÀej yeng®e®eeale Deens. keÀeìxkeÀ ³ee Meyoe®ee mebyebOe cegUele meeceeF&keÀ efJe¬eÀer ÒeefleveerOeer mebmLesMeer (Sales Agency) pees[uesuee Deens. DeMee ÒeefleefveOeer mebmLee efJeefMeä GÐeesieeleerue keÀjejele meeceerue Demeuesu³ee GÐeesmebmLee®³ee efJe¬eÀer®eer mebHetCe& peyeeyeoejer eqmJekeÀejle Demeleele. l³eecegUs efJe¬eÀer mebIee®es cetU mJe©He efJe¬eÀer ÒeefleefveOeer mebmLee Demes nesles. meO³ee®³ee keÀeUele DeuHeeefOekeÀejer yeepeejj®evesleerue keÀesCel³eener mJe©Hee®³ee (eEkeÀcele, yeepeejeleerue efnmmee GlHeeove F) meecebpem³e keÀjejeuee efve³eb$ekeÀ efJe¬eÀer mebIe (Cartels) Demes cnCeleele. meeOeejCeHeCes efJe¬eÀermebIee®es cegK³e oesve ÒekeÀej He[leele. 2. mebHetCe& efJe¬eÀermebIe (Perfect Cartel) 2. DeHetCe& efJe¬eÀermebIe (Perperfect cargels) 2. mebHetCe& efJe¬eÀermebIe ë efJe¬eÀermebIee®³ee ³ee ÒekeÀejele ceO³eJeleea mebmLee SketÀCe GÐeesiee®eer lemes®e Jew³eeqkeÌlekeÀ mebmLeeb®eer GlHeeove HeeleUer efveef½ele keÀjles. keÀceeue meb³egkeÌle veHeÀe ns GÎerä ieeþC³ee®³ee ¢äerkeÀesCeeletve ceO³eJeleea mebmLee eEkeÀcele DeeefCe GlHeeoveefJe<e³ekeÀ efveCe&³enesle Demeles. keÀjejeleerue lejlegoerÒeceeCes veHeÌ³ee®es JeeìHe meYeemeo GlHeeovemebmLeeceO³es kesÀues peeles. lemeues®e efmeceeble Ke®e& (MC) meceeve nesF&ue ³ee®eerner keÀeUpeer Iesleueer peeles.

18 2) DeHetCe& efJe¬eÀermebIe (Imperfect cartel):

efJe¬eÀermebIee®³ee ³ee ÒekeÀejele GlHeeove efveef½eleer DeeefCe veHeÌ³ee®es JeeìHe ceO³eJeleea eEkeÀJee keWÀêer³e mebmLeskeÀ[tve kesÀues peele veener. lej yeepeejele Jeeìe Òel³eskeÀ Jew³ekeÌleerkeÀ mebmLesuee ÒeeHle neslees. ¿ee ÒekeÀejele yeepeejeleerue ceeieCeer®es JeeìHe nesles. Demee yeepeej Jeeìe efveef½ele keÀjC³ee®³ee eEkeÀcele yee¿e mHeOee& (Non price competition) DeeefCe mebK³eelcekeÀ Jeeìe (Quata) DeMee oesve He×leer Deensle. efJe¬eÀermebIe efveefce&leer®es Òe³elve keÀe³ece ®eeuet Demeues lejer DeefmLejlee ne ¿ee j®eves®ee mLee³eerYeeJe Demelees. ³ee®es keÀejCe cnCepes Ke®e&efYeVelee nes³e. keÀceer GlHeeoveKe®ee&®ee mebmLeevee efJe¬eÀer DeeefCe veHeÀe Jee{JeC³eemeeþer eEkeÀcele keÀceer þsJeCes ueeYeoe³ekeÀ Demeles. l³eecegUs efJe¬eÀermebIee®³ee DeefmlelJeele OeeskeÀe nesJet MekeÀlees. lemes®e DeMee yeepeejele GÐeesiemebmLeevee cegK³e ÒeJesMe Demesue lej efJe¬eÀermebIee®es DemLew³e& Jee{les. keÀejCe veefJeve efJe¬eÀer mebmLee efJe¬eÀermebIeevee ³esC³ee®es ìeUleerue Je keÀceer eEkeÀcele DeekeÀejleerue, ³eecegUs®e efJeefJeOe mebmLeeceO³es eEkeÀcele ³eg× (Price War) meg© nesJetve efJe¬eÀer mebIee®es mLew³e& veä nesF&ue. efJe¬eÀer mebIeeleerue meJe& meYeemeo GÐeesiemebmLeebvee SkeÀe efve³eesefpele OeesjCee®³ee ®eewkeÀìerle JeeieeJes ueeieues. efveOee&efjle eEkeÀceleerle yeepeejHesþsle ceeue efJekeÀCes DeeefCe efve³eceeb®es Heeueve keÀjCes ³eecegUs GlHeeovemebmLesuee HeÀe³eoe neslees. lesue GlHeeove osMee®³ee mebIeìvesuee (Organisation of Petrolium Exporting countries OPEC) cenÊJe Deens. DeefuekeÀ[erue keÀeUeleerue Deeblejje<ì^er³e keÀeìxue®es OPEC ns SkeÀ ³eMemJeer GHeenmee cnCelee ³esF&ue. ogmeN³ee cene³eg×eveblej keÀeìxue DeeefCe l³eeb®³ee OeesjCeeJej efve³eb$eCe "JeC³eeefJe<e³eer efvejefvejeÈ³ee osMeele YejHetj ®e®ee& Peeueer lejer leer efve©He³eesieer®e þjueer. DeefuekeÀ[®³ee keÀeUele keÀeìwume ÒeJe=Êeeruee DeeUe IeeueC³ee®ee SkeÀ Òe³elve cnCetve ³egjesHeer³e meeceeF&keÀ yeepeeje®ee (European Common Market) GuuesKe keÀjlee ³esF&ue. PeCeerkeÀejkeÀ DeeefCe ieUskeÀeHet mHeOex®³ee HeefjCeeceeletve keÀejKeeveoej efve³eb$ekeÀ mebIee®³ee cnCepes®e keÀewìwume®³ee mLeeHevesuee GÊespeve efceUeues. Deeblejjeä^er³e keÀeìxume®³ee mLeeHevesmeeþer Deieesoj®e mJeosMeele YekeÌkeÀce SkeÀeefOekeÀej Demes Demeuesu³ee mebIeìvee DemeCes iejpes®es Demeles. keÀejCe DeMee mebmLee eEkeÀJee mebIeìveecegUs keÀeìxume mLeeHevesuee ®eeuevee efceUt MekeÀles. meeceev³eHeCes keÀeìxume leerve ÒekeÀej®es Demeleele.

De) mebIe (Association)

ye) SkeÀmJeeefOekeÀej HejJeevee keÀjej (Patent linaering agreement)

keÀ) meb³eesie (Combines) 2. Jejerue leerve ÒekeÀejeHewkeÀer mebIe ne ÒekeÀej DeefOekeÀ ©{ Deens. efvejefvejeÈ³ee osMeeefleue GlHeeokeÀö yeepeejele Òeefle yebOeveelcekeÀ keÀejJeeF& keÀjC³ee®³eensletves DeeHeueer SkeÀ mebIeìvee GYeejleele DeeefCe GlHeeove, efJe¬eÀer, Jemlet®eer eEkeÀcele Fl³eeoeryeeyele keÀjej keÀjleele. ³ee

19 keÀjejeleerue lejletoer J³eeHekeÀ mJe©Hee®³ee Demeleele. keÀjejele mebHetCe& veHeÀe eEkeÀJee l³ee®ee keÀener Yeeie SkeÀ$e keÀjC³ee®eer DeeefCe l³ee®eer HesÀjJeeìCeer keÀjC³ee®eer lejleto Deens. keÀOeerkeÀOeer keÀeìxue mJele:®eer SkeÀ efJe¬eÀermebIeìvee GYeejles DeeefCe meJe& meYeemeo GlHeeokeÀebvee ³ee mebIeìvesceeHe&Àle efJe¬eÀer keÀjeJeer ueeieles. keÀjejele veceto keÀsuesu³ee meJe& lele&toeR®es Heeueve keÀjCes GlHeeokeÀebvee yebOevekeÀejkeÀ Demeles. l³eecegUs keÀeìxve mebIeìvee MekeÌleerMeeueer yeveles DeeefCe efleuee eEkeÀcele Jee{Jetve ûeenkeÀeb®eer efHeUJeCetkeÀ keÀjCes menpe MekeÌ³e nesles. keÀener JesUe keÀeìxvemeO³ee efve³eceeb®es Heeueve keÀjCes GlHeeokeÀebveener pee®ekeÀ Jeeìt ueeieles. lesJne keÀeìxumeuee otmeje ÒekeÀej GlHeeokeÀebkeÀ[tve Hemeble kesÀuee peelees. 2) SkeÀmJeeefOekeÀej HejJeevee keÀjej ne mebIe ¿ee ÒekeÀejeHes#ee meewc³e Demeu³eecegUs GlHeeokeÀ Hemeble keÀjleele. ³ee keÀjejelebie&le SKeeoer ceesþer Jemletefvecee&Ce J³eJemee³eemebmLee ueneve J³eJemee³e mebmLeebvee l³eeb®³ee osMeele SkeÀmJeeefOekeÀej Je iegHleÒeef¬eÀ³ee JeeHejC³ee®es nkeÌkeÀ osles. nkeÌkeÀ Devev³e (Exclusive) Demeu³eecegUs ueneve J³eJemee³emebmLesuee mJekeÀer³e yeepeejHesþs®es HetCe&mecegHe³eespeve keÀjC³ee®eer mebOeer efceUles. 3) meb³eesie ³ee eflemeN³ee ÒekeÀejele Deeblejjeäêr³e yeepeej HesþsJej keÀypee efceUJeC³eemeeþer mHeOe&keÀ J³eJemee³emebmLeevee SkeÀe mebIeìves®³ee Debleie&le DeeCeues peeles. ³ee mebIeìves®es mJe©He yengleskeÀ yengjeäêr³e megÒeOeej ömeejKes Demeles. keÀeìxume®es mJe©He ue#eele Deeu³eeveblej l³eeb®eer keÀe³e& He×leer mecepetve IesCes keÀþerCe veener. keÀeìxue®³ee meJe& meYeemeo J³eJemee³e mebmLee mHeOee&lcekeÀ HeefjefmLeleerHes#ee DeefOekeÀ eEkeÀcele DeekeÀejC³ee®ee Òe³elve keÀjleele. eEkeÀcele efveOee&jCee®ee keÀjej kesÀuee lejerner keÀenerJesUe GlHeeokeÀ JesieUs OeesjCe eqmJekeÀejleele. DeMee JesUer GlHeeokeÀebvee efve³eceeb®eer efMemle ueeJeC³eemeeþer iejpe He[u³eeme eEkeÀcele ³eg× (Price war) osKeerue meg© kesÀues peeles. ceeuee®eer eEkeÀcele Jee{JeCes, HegjJeþe ce³ee&efole keÀjCes DeMee ³egkeÌl³eebner keÀeìxumeÜejs ³eespeu³ee peeleele. Goe. jyej, keÀ®®es lesue Fl³eeoer. keÀeìxume®³ee ÒeYeeJeer Heef[®eeueCeemeeþer #es$e efJeYeepevee®eer ³egkeÌleer ³eespevee DeeJeM³ekeÀ Deens. Deeblejjeäêr³e keÀeìxume®³ee mLeeHevescegUs GÐeesieOebÐeeleerue DeefvekesÀle GlHeeove#ecelee, ceboer Fl³eeoer mJe©Hee®³ee meJe&meeceev³e mecem³ee mees[efJeC³eele ³eMe Deeues Deens. keÀeìxumeveer yengleskeÀ JesUe GHeYeeskeÌl³eeb®³ee Mees<eCee®ee ceeie& eqmJekeÀejle Deens. yeepeejeJejerue IeÆ HekeÀ[, eEkeÀcele Jee{Jetve veHeÀe keÀceefJeCes, HegjJeþe ce³ee&efole þsJeCes, GlHeeovee®eer iegCeJebÊee IeìefJeCes ³eemeejK³ee efnve DeeefCe Deceeveg<e ³egkeÌl³eeb®ee JeeHej kesÀuee Deens. ûeenkeÀeb®³ee efnlee®eer DeHes#eDee kesÀueer Deens. keÀeìxuecegUs ö DekeÀu³eeve®e peemle Peeues Deens. l³eecegUs keÀeìxume®ee l³eeie keÀjCes Je l³eeJej yeboer IeeueCes®e ³eesi³e þjles. Demes cnCeeJe³eeme njkeÀle veener. DeeHeueer Òeieleer leHeemee

2. mebj#eCe OeesjCe cnCepes keÀe³e ?

2. efJe¬eÀermebIe ner mebkeÀuHevee DeY³eemee.

20

2.3 cegu³eebJeHeeleer efJe¬eÀer (Dampina)

cegu³eeJeHeeleer efJe¬eÀer ³eeuee®e DeJeHegpeve eEkeÀJee jeMeer Heleve Demes cnCeleele. ceu³eeJeHeeleer efJe¬eÀer ne cetu³eefJeYesoe®ee SkeÀ efJeMes<e ÒekeÀej ceeveuee peelees. efvejefvejeÈ³ee osMeeleerue Dee³eeleoejebkeÀ[tve efvejefvejeUer eEkeÀcele DeekeÀejCes cnCepes eEkeÀcele YesoYeeJe nes³e. Deeblejjeä^er³e J³eeHeeje®³ee #es$eeleerue efmLeleer DeHetCe& mHeOexMeer Demeu³eeves eEkeÀcele YesoYeeJe keÀjCes MekeÌ³e nesles, SkeÀeefOekeÀej mHeOexmener eEkeÀceleefJeLesoer keÀjCe MekeÌ³e nesles. pesJne öoej osMeer³e yeepeejele peemle eEkeÀceleerle DeeefCe efJeosMeer yeepeejele keÀceer efkeÀceleeruee DeeHeu³ee Jemlet®eer efJe¬eÀer keÀªve cetu³eYeso keÀjlees lesJne l³eeme DeJeHetpeve eEkeÀJee cetu³eeJeHeeleer efJe¬eÀer Demes cnCeleele. DeJeHetpebvee®³ee otmeje DeLe& cnCepes DeveskeÀoe mJeosMeele nsletHetJe&keÀ peemle eEkeÀcele DeekeÀejueer peeles DeeefCe HejosMeele keÀceer eEkeÀceleeruee ceeue efJekeÀuee peeCes ³ee®es cekeÌlesoejeuee oesve HeÀe³eos nesleele. SkeÀ cnCepes mJeosMeele Jemlet®ee GHeYeesie ce³ee&efole nesJetve efve³ee&leermeeþer peemle ceeue GHeueyOe neslees DeeefCe otmejs cnCepes GÐeesieOebÐeeuee DeLe&meene³³e osC³eemeeþer Hegjsmee efveOeer mJeosMeele GHeueyOe neslees. keÀOeerkeÀOeer efJeosMeer yeepeejHesþe keÀeyeerpe keÀjC³ee®³ee nsletvesner cetu³eeJeHeeleer efJe¬eÀer kesÀueer peeles. J³eeHeej KetHe Jee{eJee cnCetve jepekeÀer³e keÀejCeebcetUs ner cegu³eeJeHeeleer efJe¬eÀer (Dumping) kesÀueer peeles. efJeosMeer yeepeejHesþ keÀeyeerpe keÀjCes DeefleefjkeÌle GlHeeove Jee{JeCes. Jemlet®³ee ceeieCeer®eer eEkeÀcele ueJeef®ekeÀlee þjJetve Fl³eeoer keÀejCeebcegUsner cetu³eeJeHeeleer efJe¬eÀer kesÀueer peeles. Heg{erue Deeke=Àleer®³ee meene³³eeves cetu³eeJeHeeveer efJe¬eÀer®eer mebkeÀuHevee mecepetve IesCes meesF&®es nesF&ue.

21

Deeke=Àleer ¬eÀceebkeÀ 2.3

cetu³eeJeHeeleer efJe¬eÀer (Dumping)

Jeefjue Deeke=Àleer ¬eÀceekeÀ 2.3 ceO³es cekeÌlesoeje®ee Jemlet®eer eEkeÀcele, Ke®e& DeeefCe ÒeeHleer oMe&efJeuesueer Deens. mJeosMeer yeepeej Hesþsleerue Je¬eÀer MRH DeeefCe ARH ¿ee $eÝCeelcekeÀ mJe©Hee®³ee Gleejevesner oMe&Jeues Deens. lej mHeOee&lcekeÀ yeepeejHesþsle (efJeosMeer yeepeejHesþ) ARW = MRW = D ceeieCeer Je¬eÀ HetCe& ueJeef®ekeÀ mJe©Hee®ee Demetve lees De#eDe#eeme meceeblej Deens. Deeke=Àleerleerue AERST = TR ner SketÀCe ÒeeHleer oMe&Jeles. peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìves®³ee keÀjejele [bHeerkeÀ ns yeskeÀe³eosMeerj þjJeuesues veener. cegu³eeJeHeeleer efJe¬eÀer cegUs SKeeÐee osMee®³ee DeLe&J³eJemLesJej Deefveä HeefjCeece nesle Demeleerue lej cetu³eeJeHeeleefJejesOe OeesjCe DeeKeeJes ueeieles. cetu³eeJeHeeleefJejesOe (Antidumaing) OeesjCe cnCepes keÀe³e ? DeeHeu³ee osMeele efJeosMeer ceeueeb®es [bHeerie eEkeÀJee ieleerHeleve nesJet ve³es ³eemeeþer Meemeveeves DeeKeuesues OeesjCe cnCepes cetu³eeJeHeeleefJejesOe OeesjCe nes³e. osMeeleerue mLeeefvekeÀ GlHeeoves GÐeesie, jespeieej ³eebvee mebj#eCe osC³eemeeþer cegu³eeleHeeleer efJejesOeer OeesjCe DeeKeeJes ueeieles. l³eecegUs efJeosMeerletve mJemle eEkeÀceleeruee ³esCeeN³ee ceeueeJej efve³eb$eCe þsJelee ³esles. cetu³eeJeCele efJejesOeer OeesjCeele, Dee³eele keÀjCeeN³ee osMeeves Dee³eele MegukeÀ ueeJeCes Dee³eele yeboer keÀjCes, Dee³eeleermeeþer keÀceer HejkeÀer³e ®eueve osCes. oesvner J³eeHeej keÀjC³eeN³ee osMeele [bHeerie yeeyele HejmHej keÀjej keÀjlees. Fl³eeoer GHee³eeb®ee DeJeuebye kesÀuee peelees.

22 cetu³eeJeHeeve DeuHe ÒeceeCeele cnCepes®e efve³ee&le eEkeÀceleer®³ee 20ìkeÌkesÀ Demesue lej cetu³eeJeHeeleefJejesOeer OeesjCe DeeKeC³ee®eer iejpe vemeles. WTO ®³ee keÀjejeletve SKeeÐee Jemlet®³ee SketÀCe Dee³eeleerHewkeÀer 3ìkeÌkesÀ Hes#ee keÀceer Dee³eele nesle Demesue lej [bHeerie®es ÒeceeCe DeuHe Deens Demes ceeveues peeles. Yeejleeves DeeÊeeHe³e¥le yeN³ee®e Jemlegbmeeþer Je ye³ee&®e osMeeb®³ee efJejesOeele cegu³eeJeHeelemebyebOeer peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìveskeÀ[s (WTO's Dispute settlement Body) efJeMes<ele: JeeoefveJeejCe ceb[U Jeeo ceeiee&leueer Demetve l³eeletve keÀener Jemletb®³ee yeeyeleerle Debleerce efveCe&³ener Peeues Deensle. Goe. ef®eve Je vesHeeU eEPekeÀDee@keÌmeeF&[, ef®eve DeuHeÀj yue@keÀ,mHeesì&me Metpe, mìerkeÀ Jnerume, Fl³eeoer ³egjesefHe³eve ³egefve³eve FvmJeskeÌMeve ceuìerSvepeea efmeefmìceme ³eeefMeJee³e Dev³ee³e Peeuesuee osMe peMeeme lemes osJet MekeÀlees. cnCepes®e cetu³eeJeHeele efJejesOe OeesjCe ³eespet MekeÀlees. Deepe yengleskeÀ osMe DeJeHetpeve eEkeÀJee cetu³eeJeJeeleefJejesOe GHee³e³eespevee keÀefjle Deensle. DeeHeueer Òeieleer leHeemee

1) cetu³eeJeHeele efJe¬eÀer cnCepes keÀe³e ?

2) cedgu³eeJeHeeleefJejesOe ner mebkeÀuHevee DeY³eemee

2.6 DeLe&meene³³e (Subsidies)

Jemletb®eer Kejsoer DeLeJee GlHeeove ³eebvee Òeeslmeenve osC³eemeeþer Meemeveeves kesÀuesueer DeeefLe&keÀ ceole cnCepes DeLe&meene³³e nes³e. ogmeN³ee Meyoele DeLe&mene³³e cnCepes Jemlet Je mesJee HegjefJeC³eemeeþer pesJeþe Ke®e& ³eslees l³eeletve l³ee Jemlet Je mesJee HegjefJeC³eeyeÎue eEkeÀcele DeekeÀe©ve peer jkeÌkeÀce efceUles lees Jepee kesÀu³eeme þjCeejer jkeÌkeÀce DeLee&le Jemlet eEkeÀJee mesJee HetjefJeC³ee®³ee keÀe³ee&le efvecee&Ce nesCeeje leesìe cnCepes DeLe&meene³³e. meeOeejCeHeCes DeLe&meene³³e ns jesKe mJe©Heele J³eepemeJeueleer®³ee mJe©Heele, keÀj mJe©Heele Je Kejsoer mJe©Heele efoues peeleele. meJe& keÀu³eeCekeÀejer jep³eele meeceeefpekeÀ v³ee³e osC³ee®³ee OeesjCee®ee Yeeie cnCetve DeveskeÀ ³eespeveeÜejs DeLe&meene³³e osleele. mJeosMeer GlHeeokeÀevee DeLe&meene³³e osCes ns mebj#eCee®es SkeÀ cenÊJee®es leb$e Deens. Dee³eele keÀceer keÀjCes DeeefCe efve³ee&le Jee{efJeCes ne l³eeceeieerue GÎsMe Deens. yengOee keÀjceeHeÀer®³ee mJe©Heele mejkeÀej ns DeLe&meene³³e osle Demeles. efve³ee&le Jee{eruee Òeeslmeenve

23 efceUCes cnCetve mejkeÀej DeveskeÀoe efve³ee&le ueeYeeMe (Export Bonus) ³ee mJe©Heele DeLe&meene³³e osles. l³eecegUs mJeosMeelebie&le eEkeÀcele Ieìles DeeefCe efve³ee&le DeLe&meene³³e osles. ³ee cegUs mJeosMeelebie&le eEkeÀcele Ieìles DeeefCe efve³ee&le Jee{les. leelHe³e& mJeosMeer ceeuee®³ee efJeosMeeleerue ceeieCeer®ee ueJeef®ekeÀ HeCeeJej yengleebMeer DeJeuebyetve Demeles. ceeieCeer DeueJeef®ekeÀ Demeu³eeme DeLe&meene³³e osJetve eEkeÀcele IeìefJeueer peeles. lejerner efJeMes<e HeÀe³eoe nesle veener. ³eeGueì ceeieCeer ueJeef®ekeÀ Demeu³eeme efkeÀbcele Lees[er Ieìueer lejer efve³ee&le efceUkeÀleerle ®eebieueer®e megOeejCee nesles. DeLe&meene³³e efkeÀleer DeeefCe keÀmes ÐeeJes ns þjefJeC³eemeeþer HejosMeer ceeieCeer®³ee ueJeef®ekeÀHeCee®ee ³eesi³e Deboepe IesCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. Dev³eLee DeLe&meene³³ee®ee DeHesef#ele HeefjCeece nesle veener. Heg{erue ³ee ke=Àleer ¬eÀceebves 2.6 ceO³es SkeÀe efJeefMeä Jemletuee peeieeflekeÀ ceeieCeer Je¬eÀ oeKeefJelee Deens. mJeosMeer HegjJeþe Je¬eÀ SmeSme ne Goûe (GYee) DeekeÀeje®ee oMe&efJeuee Deens. l³ee Jemletb®eer mJeosMeer yeepeejeleerue eEkeÀcele OP Demetve peeieeflekeÀ yeepeejeleerue OK eEkeÀceleerHes#ee DeefOekeÀ Deens. Deeke=Àleer ¬eÀceebkeÀ 2.6 ceO³es mejkeÀej mJeosMeer GÐeesieeuee Òeleerveie KP FlekesÀ DeLe&meene³³e osJet MekeÀles. eEkeÀJee KPGE ³ee ®elegLe&veeFlekesÀ DeLe&meene³³e osJetve MekeÀles. DeLe&meene³³ee®eer eEkeÀcele KPGE ³ee #es$eHeÀUeFlekeÀer I³eeJeer ueeiesue. l³eecegUs mJeosMeer eEkeÀcele peeieeflekeÀ yeepeejHesþleerue eEkeÀleerFlekeÀer Ieìsue DeeefCe osMee®eer mHeOee&lcekeÀ MekeÌleer Jee{sue. efve³ee&le Òeeslmeenvee®³ee nsletves ne efJe®eej ³eesi³e Jeeìlees. osMeeleerue GlHeeove Jee{eJes cnCetveÒLe&meene³³e kesÀues lej keÀesCeer njkeÀle Iesle veener, cee$e efve³ee&le Je=×er meeþer eEkeÀJee Dee³eele IeìefJeC³eemeeþer DeLe&meene³³e efoues lej l³ee IeìveskeÀ[s meeMebkeÀlesves Heeefnues peeles. keÀejCe l³ee®ee Òel³e#e HeefjCeece Deeblejjeä^er³e J³eeHeej Je eEkeÀceleer ³eeJej neslees. WTO ®³ee efve³eceevegmeej efve³ee&le Devegoeveele kesÀuesu³ee keÀesCel³eener yeouee®eer ceeefnleer WTO ®³ee mebmLesuee leUefJeCes iejpes®es Demeles. GlHeeove DeLe&mene³³e DeeefCeefve³ee&le DeLe&meene³³e ³eeleerue HeÀjkeÀ leebef$ekeÀ Demeuee lejer Òel³e#e J³eJenejele lemee Yeso keÀjCes keÀþerCe Demeles. DeLe&meene³³e ne mebj#eCe ÒekeÀej Deelee meJe&$e ¢{ Peeuee Deens. efve³ee&le Jee{ermeeþer mejb#eCee®es ÒeYeeJeer leb$e cnCetve DeLe& meene³³ee®ee GHe³eesie kesÀuee peelees. efve³ee&le Jee{erÜejs veHeÀe jeä^er³e mebj#eCee®³ee ¢äerves mesJee DeeJeM³ekeÀ Demeu³eeves menpeemenpeer DeLe&meene³³ee®es meceLe&ve kesÀues peeles.

2.5 efJe¬esÀ³e JemletkeÀjej (Commodity Agreement) efkeÀcelemLew³e& ns ÒeeLeefcekeÀ Jemletb®³ee GlHeeokeÀ GHeYeesiekeÀe³ee&®³ee yeeyeleerle kesÀJnener efnlee®es Demeles. keÀejCe eEkeÀceleerleerue ®e{GleejecegUs osMeeuee leesìe menve keÀjeJee ueeielees. cnCetve ieng, meeKej, ®ene, keÀe@HeÀer, jyej ³eemeejK³ee Jemletb®³ee GlHeeoveeJej DeeefCe J³eeHeejeJej efve³eb$eCe þsJeC³eemeeþer Deeblej - mejkeÀej efJe¬esÀ³e Jemlet keÀjej Deeues Heeefnpesle.

24 Deeblejjeä^er³e efJe¬eÀermebIe (Cartels) Je efJe¬esÀ³eJemleg keÀjej (CommodityAgreement) ³eeceO³es meec³e Jeeìle Demeues lejer ³ee oesvner keÀjejeves Heg<keÀU HeÀjkeÀ Deens. efJe¬esÀ³eJemlet keÀjejele meeceev³ele: mebyebefOele Jemlet®es meJe& ÒecegKe GlHeeokeÀ osMe Je ÒecegKe GHeYeeskeÌlee osMe menYeeieer nesleele. efJe¬eÀermebIe keÀjej ns Keepeieer J³eJemee³e mebmLeele nesJet MekeÀleele. lej efJe¬esÀ³eJemletkeÀjej kesÀJeU mejkeÀejeceO³es®e nesleele. oesvner keÀjejeceO³es ne ÒecegKe HetjkeÀ Deens. efJe¬esÀ³e Jemlet keÀjeje®³ee ceeO³eceeves l³ee Jemlet®es GlHeeove keÀjCeejs meJe& osMe DeeefCe GlHeeokeÀ SkeÀe efmLeleerle DeefveJee³e&HeCes ieesJeues peeleele. efJe¬esÀ³e Jemlet keÀjejele GHeYeeskeÌl³ee®³ee efnlee®es mebj#eCe JneJes cnCetve keÀeUpeer Iesleueer peeles. lemes®e Jemlet®³ee ceeieCeer HegjJeþîeele meceleesue þsJeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees. Demes efJe¬eÀer³emebIe keÀjejele cegUer®e nesle veener. l³eecegUs efJe¬eÀermebIeemeejKes ce³ee&efole HegjJeþe GlHeeove IeìJeCes ceeuee®eer iegCeJeÊee IeìefJeCes DeMee ³egkeÌl³ee yeeo þjleele. efJe¬esÀ³eJemlet keÀjeje®es menYeeieeroej Demeuesu³ee Òel³eskeÀ osMeele legueveelcekeÀ keÀecee®³ee efme×ebleeJej efJeéeeme þsJeCes DeeefCe les Deeceueele DeeCeC³eemeeþer Deeûen OejCes ns ³ee keÀjeje®³ee ³eMemJeerlesmeeþer DeeJeM³ekeÀ Deens. keÀe³e&#ecelee GlHeeove ns meJe&®e menYeeieer osMeebvee MekeÌ³e vemeles. lesJne meJe&meeceev³e leÊJeeb®ee JeeHej keÀjeJee ueeielees. meJee&le cenÊJee®eer ieesä cnCepes SkeÀerkeÀ[s GHeYeeskeÌl³eeb®³ee efnlee®es mebj#eCe DeeefCe ogmejer peeieeflekeÀ yeepeejeleerue efMeuekeÀer GlHeeovee®³ee ce³ee&efole keÀeueeJeOeerle 294 nesF&ue DeMee yesleeves eEkeÀcele efveef½ele keÀjeJeer ueeieles. efJeefJeOe osMeebvee SkeÀ$e keÀjCeeN³ee efJe¬esÀ³e JemletkeÀjeje®eer DecebueyepeeJeCeer efkeÀleer keÀefþCe Deens ns DeepeHe³e¥le®³ee ³ee keÀjeje®³ee DeHe³eMeeves®e oeKeJetve efoues Deens. efJe¬esÀ³e Jemlet keÀjeje®eer DecebueyeeJeCeer leerve leÊJeeb®³ee DeeOeejs keÀjlee ³esles. 2. Jeeìe leÊJe (Quota Orinciple):

³ee leÊJeevegmeej Jemlet®es GlHeeove keÀjCeeN³ee meYeemeo osMeebvee efve³ee&leJeeìe efJeYeeietve efouee peelees Je eEkeÀcele efmLej þsJeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees. 2. efMeuekeÀer meeþeleÊJe (Surplus Stock Pricnciple):

³ee leÊJeevegmeej Jemlet®³ee peeieeflekeÀ eEkeÀceleerö Demeleevee l³ee Jemletb®es meeþs efJekeÀle IesCes DeeefCe eEkeÀceleer Jee{le Demeleevee l³ee®eer efJe¬eÀer keÀjCes ³eemeeþer ³eb$eCee GYeejueer peeles. 3. yengHe#eer³e keÀjej leÊJe Multilatral Agreement Principle):

³ee leÊJeevegmeej eEkeÀcele SkeÀe efkeÀceeve HeeleUerHe³e¥le Iemeju³eeme Dee³eeleoej osMe þjeefJekeÀ HeefjceeCe meeþe Kejsoer keÀjC³ee®eer nceer osCeej. lemes®e eEkeÀcele þjeefJekeÀ efkeÀceeve

25 HeeleUerHe³e¥le Jee{u³eeme GlHeeokeÀ osMe þjeefJekeÀ HeefjceeCeele meeþîee®eer efJe¬eÀer keÀjC³ee®eer nceer osleele. ³ee leÊJee®es GoenjCe cnCepes Deeblejjeäêr³e keÀjej nes³e. efJe¬esÀ³e Jemlet keÀjeje®eer keÀener GoenjCes Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esleerue. 2. Deeblejjeäêr³e ient keÀjej 1949 (International Wheat Agreement 1949): yengHe#eer³e keÀjej leÊJeevegmeej Deeblejjeäêr³e ient keÀjeje®eer DecebueyepeeJeCeer nesles. Deeblejjeäêr³e ient keÀjej keÀjC³eeceeieerue nslet DeefleefjkeÌle GlHeeove#ecelee mecem³ee mees[efJeCes ne neslee. ke@Àve[e, DecesefjkeÀe DeMee osMeevee ner mecem³ee vesnceer®e Yes[meeJele nesleer. DeeOeej eEkeÀceleer, DeLe&meene³³e, ³eecegUs GlHeeove DeeefCe GHeYeeskeÌlee ³eebvee v³ee³e JeeìCeeN³ee eEkeÀceleer þjJeCes Je l³ee efmLej jeKeCes keÀefþCe nesles. ³ee efMeJee³e efJe¬esÀ³eJemlet®³ee eEkeÀceleer vesnceermeeþer efmLej jenleerue ³ee jeäêvee ³eMe Deeues veener. Deeblejjeäêr³e ient keÀjeje®ee DeeCeKeer SkeÀ oes<e cnCepes ient DeeefCe Flej KeeÐee®es Je ke=À<eerceekeÀ ³eeb®³ee eEkeÀceleer HeÀej efJemebiele Peeu³ee. Lees[keÌ³eele ne keÀjej efJeMes<e GHe³eesieer þ© MekeÀuee veener. 2. Deeblejjeäêr³e keÀe@HeÀer keÀjej 1051ë ne keÀjej Jeeìe leÊJeeJej Deens. ³ee keÀjejelebie&le peeieeflekeÀ J³eeHeeje®³ee megceejs 98ìkeÌkesÀ Yeeie meceeefJeä neslees ns ³ee keÀjeje®es cenÊJee®es JewefMeäîe nes³e. yeéPeerue DeeefCe DecesefjkeÀe ³ee oesve osMeeb®eer ³ee keÀjejeJej efJeMes<e íeHe He[les. 1951 les 1952 ³ee keÀeUele Deeblejjeäêr³e keÀe@HeÀer keÀjejele pees megjUerleHeCee neslee lees 1972 ceO³es mebHeg<ìele Deeuee. 1974-75 ceO³es keÀe@HeÀer®³ee eEkeÀceleer KetHe®e Jee{u³eeves 1976 Heemetve veefJeve keÀe@HeÀerkeÀjej Deceueele Deeuee Deens. 3. Deeblejjeäêr³e meeKej keÀjej (1937-1973)ë ne keÀjejosKeerue Jeeìe leÊJeeJej DeeOeejuesuee Deens. 1937ceO³es mLeeHeve kesÀuesu³ee ³ee keÀjeje®es 1968 ceO³es Hetvne HegCe&efpeJeerle keÀjC³eele Deeuee. lejerner lees 1973ceO³es mebHegäele Deeueer. 4. Deeblejjeäêr³e efìve keÀjej 1956ë

1956 meeueer 27 osMeebveer efMeuekeÀermeeþer lelJeevegmeej ³ee keÀjeje®eer mLeeHevee kesÀueer.ö ceeieCeer DeeefCe DeHegN³ee HegjJeþîeecegUs lemes®e 1970 veblej®³ee DeefmLejlesvener ne keÀjej efìketÀve jeefnuee.

26 5. Deeblejjeäêr³e ®ene keÀjej 1973ë

Deeblejje<ìêr³e ®ene keÀjej 1973 He³e¥le Deceueele ³esJet MekeÀuee veJnlee. keÀeHetme jyej, keÀ®®eer ueeskeÀj, keÀele[er DeeefCe leeie ³ee Jemletbmeeþerner keÀjej Peues Heeefnpesle DeMeer DeuHeefJekeÀeefmeve osMeeb®eer ceeieCeer nesleer. 6) Deeblejjeäêr keÀeskeÀes keÀjej - 1972ë Deeblejjeäêr³e keÀeskeÀes keÀjej 1972 ceO³es mLeeHeve Peeuee lejer lees Òel³e#eele 1976 ceO³es Deceueele Deeuee. cee$e ³ee keÀjejele DecesefjkeÀe osMe meeceerue Peeuee veener. 1981 Heemetve keÀe@HeÀer keÀjej DeefmlelJeele Deeuee DeeefCe lees meO³ee Deceueele Deens. DeeHeueer Òeieleer leHeemee

2. DeLe&meene³³e cnCepes keÀe³e ?

2. efJe¬esÀ³eJemletkeÀjejele keÀesCel³ee Jemlet®ee keÀjej Peeuesuee Deens ?

2.7 meejebMe

1) Deeblejjeäêr³e J³eeHeejele cegkeÌle J³eeHeej DeeefCe mebj#eCe J³eeHeejveerleer ³eeuee efJeMes<e

cenÊJe Deens. osMeeleerue GÐeesieebvee mebj#eCe osC³eemeeþer mejkeÀej mebj#eCe J³eeHeej OeesjCee®ee DeJeuebye keÀjles.

2) mebj#eCe J³eeHeejOeesjCee®eer DeLe&meene³³e efJe¬eÀermebIe, efJe¬esÀ³eJemlet keÀjej cetu³eeJeHeeleer

OeesjCe, keÀesìe ³eemeejKeer ÒeYeeJeer ³eb$es Deensle. 3) efJe¬eÀermebIee®es cetU mJe©He efJe¬eÀer ÒeefleefveOeer mebmLee Demes Deens. mebHetCe& efJe¬eÀermebIe DeeefCe

DeHetCe& efJe¬eÀermebIe Demes oesve ÒekeÀej efJe¬eÀermebIee®es meebieerleuesues peeleele. 4) cetu³eeJeHeeleer efJe¬eÀer ³eeuee DeJeHetpeve eEkeÀJee jeMeerÒeceeCes Demes ner cnCeleele. pesJne

cekeÌlesoej mJeosMeer yeepeejHesþsle peemle YeeJeeves DeeefCe efJeosMeer yeepeejHes{sle keÀceer YeeJeeves GlHeeovee®eer efJe¬eÀer keÀjlees lesJne l³eeme cegu³eeJeHeeleer efJe¬eÀer Demes cnCeleele.

27 5) DeefuekeÀ[®³ee keÀeUele meJe&®e osMe cetu³eeJeHeeleerefJejesOeer (Antidumping) GHee³e

³eespele Deensle. 6) Jemlet®eer Kejsoer eEkeÀJee GlHeeove ³eebvee Òeeslmeenve osC³eemeeþer mejkeÀejves kesÀuesueer

DeeefLe&keÀ ceole cnCepes DeLe&meene³³e nes³e. DeLe&meene³³e ns jesKemJe©Heele, J³eepee®³ee mJe©Heele, keÀje®³ee DeeefCe Kejsoer®³ee mJe©Heele efoues peeles. Goe. Yeejle meeJe&peefvekeÀ efJelejCe J³eJemLee.

7) ÒeeLeefcekeÀ Jemletb®³ee GlHeeokeÀ Je GHeYeeskeÌlee®³ee yeeyeleerle eEkeÀcele mLew³e& jeKeC³eemeeþer

efJe¬esÀ³e Jemlet keÀjej mebj#eCe OeesjCee®es ÒeYeeJeer leb$e cnCetve JeeHejues peeles. Deeblejjeä^er³e ient keÀjej, keÀe@HeÀer keÀjej, meeKej keÀjej, keÀeskeÀes keÀjej ner efJe¬esÀ³e Jemlet keÀjeje®eer GoenjCes Deensle.

2.8 ÒeMve

2. mebj#eCe OeesjCe ner mebkeÀuHevee mHeä keÀje.

2. mebj#eCeOeesjCee®eer efJeefJeOe leb$es keÀesCeleer Deensle ³ee®ee Dee{eJee I³ee.

3. mebj#eCeOeesjCe cnCepes keÀe³e meebietve mebj#eCe OeesjCee®es DeLe&meene³³e ns leb$e keÀmes ÒeYeeJeer Deens ns mHeä keÀje.

4. cetu³eeJeHeeveer efJe¬eÀer ³eeJej Lees[keÌ³eele efìHe efuene.

5. efJe¬eÀermebIe ner mebkeÀuHevee mHeä keÀje.

6. mebj#eCeveerleer®es efJe¬esÀ³eJemlet keÀjej ns leb$e mHeä keÀje.

*****

28

3 He´keÀjCe - 2

DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCe - 1

IeìkeÀ j®evee

3.0 GefÎ<ìîes

3.1 He´mleeJevee

3.2 DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCee®³ee ueeskeÀefHe´³eles®eer keÀejCes

3.3 DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCee®es He´keÀej

3.4 cegkeÌle J³eeHeej DeeefCe megjef#ele J³eeHeej

3.5 HeéosefMekeÀ J³eeHeej ieì - mebkeÀuHevee Je GoenjCes

3.6 ³egjesefHe³e mebIe (EU) 3.7 GÊej DecesjerkesÀ®ee cegkeÌle J³eeHeejer keÀjej (NAFTA) 3.8 meejebMe

3.9 He´Mve

3.0 GefÎ<ìîes

1) DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCe ³ee mebkeÀuHeves®ee DeY³eeme keÀjCes.

2) DeefeLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCee®³ee ueeskeÀefHe´³eles®³ee keÀejCeeb®ee DeY³eeme keÀjCes.

3) DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCee®³ee efJeefJeOe He´keÀejeb®ee DeY³eeme keÀjCes.

4) mebj#eCeJeeo DeeefCe J³eeHeejer GoejerkeÀjCee®ee DeLe& mecepeeJetve IesCes.

5) HeéosefMekeÀ DeeefLe&keÀ menkeÀe³ee&®es efJeefJeOe He´keÀej mecepetve IesCes.

6) ³egjesefHe³e mebIee®ee DeY³eeme keÀjCes.

7) GÊej DecesjerkesÀ®ee cegkeÌle J³eeHeej keÀjej peeCetve IesCes.

3.1 He´mleeJevee

DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCe ner mebkeÀuHevee mecepeC³eeHetJeea DeeefLe&keÀ GoejerkeÀjCe ner mebkeÀuHevee peeCetve IesCes DeeJeM³ekeÀ þjles. DeeefLe&keÀ GoejerkeÀjCe ner SkeÀ DeMeer Heéfke´À³ee Deens keÀer p³eeceO³es DeLe&J³eJemLesle keÀener j®eveelcekeÀ yeoue Ie[Jetve DeeCeues peeleele. DeeefLe&keÀ GoejerkeÀjCeele Heg{erue HećegKe yeoue DebleYet&le Demeleele.

29

i) leebef$ekeÀ megOeejCee.

ii) J³eeHeejefJe<e³ekeÀ, ceewefêkeÀ, jepekeÀesef<e³e, efkebÀceleefJe<e³ekeÀ DeeefCe DeewÐeesefiekeÀ OeesjCeeleerue yeoue.

iii) DeLe&J³eJemLee efJeosMeer iegbleJeCetkeÀermeeþer Kegueer keÀjCes.

iv) HejJeevee HeOoleer jÎ keÀjCes.

v) efve³ee&leeruee Heéslmeenve osCes F. DeeefLe&keÀ GoejerkeÀjCee®³ee Heéfke´À³esle DeLe&J³eJemLesJejerue meJe& efveye¥Oe efMeLeerue keÀjÀve DeLe&J³eJemLesuee peeieleerkeÀ mJejÀHe HeéHle keÀjÀve osCes DeHesef#ele Demeles. DeeefLe&keÀ GoejerkeÀjCeecegUs cegkeÌle DeLe&J³eJemLee peeieeflekeÀ SkeÀelceerkeÀjCee®³ee ¢<ìerves Jeeì®eeue keÀjC³eeme me#ece yevet ueeieleele. ogmeN³ee cene³egOoele yesef®ejeKe Peeuesu³ee DeLe&J³eJemLeeb®³ee HegveJe&meve Je Hegve&efJekeÀemeemeeþer He´l³eskeÀ osMeeves mebj#eCeelcekeÀ OeesjCee®ee DeJeuebye keÀjÀve Dee³eeleerJej ceesþîee HećeeCeele efveye¥Oe Je efve³ee&leeruee Heéslmeenve Demes OeesjCe efmJekeÀejues. Hejbleg DeMee He´keÀej®³ee `peMeeme-lemes' (Tit for Tat) OeesjCeecegUs efJeosMeer J³eeHeej Jee{C³eeSsJepeer lees Ieìt ueeieuee. l³eecegUs mHeOee&#ecelee, keÀe³e&#ecelee, GlHeVe DeeefCe jespeieej ³eeJej efJeHejerle HeefjCeece Ie[tve Deeues. ³ee De[®eCeerletve yeensj He[C³eemeeþer J³eeHeejeJejerue pekeÀeleer efMeLeerue keÀjÀve DeeefLe&keÀ efMeLeerueerkeÀjCee®eer iejpe efvecee&Ce Peeueer. ³eecegUs J³eeHeejeJejerue efveye¥Oe efMeLeerue keÀjÀve HeéosefMekeÀ Je peeieeflekeÀ HeeleUerJej DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCeemeeþer DevegketÀue JeeleeJejCe efvecee&Ce Peeues. ³egjesHe®ee mecegoe³e (EU), NAFTA, ASEAN, OPEC, SAARC ns HeéosefMekeÀ DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCee®es keÀener HećegKe GoenjCes meebielee ³esleerue lej GATT keÀer pes keÀeueeblejeves WTO ceO³es jÀHeeblejerle Peeues ns yengHe#eer³e DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCee®es HećegKe GoenjCe ceevelee ³esF&ue. 3.1.1 DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCe - mebkeÀuHevee: ``HeéosefMekeÀ DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCe cnCepes®e efJekeÀmeveMeerue osMeeleerue J³eeHeej Jee{er®eer SkeÀ DeefYeveJe keÀuHevee nes³e.'' DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCe ner mebkeÀuHevee JesieJesieU³ee HeOoleerves ceeb[C³eele Deeuesueer Deens. keÀener DeLe&le%eebvee DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCee®ee DeLe& meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ Je jepekeÀer³e SkeÀelceerkeÀjCe Demee DeefYeHe´sle Deens. keÀener DeLe&le%eeb®³ee celes DeeefLe&keÀ SkeÀeeflcekeÀjCe ns oesve efkebÀJee oesveeHes#ee peemle osMeebveer J³eeHeejeJej DeekeÀejueer peeCeejer ke=Àef$ece efve³eb$eCes jÎ efkebÀJee efMeLeerue keÀjC³ee®eer Heéfke´À³ee Deens.

30 ìeRyejpesve ³eeb®³ee celes, ``DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCe ner SkeÀ DeMeer DeeoMe& j®evee Deens keÀer, p³eeceO³es DeLe&J³eJemLee Deeblejje<ìêr³e HeeleUerJej J³eeHeejeJejerue meJe& efve³eb$eCes keÀe{gve HejmHej menkeÀe³ee&letve efJekeÀeme meeOeCes nes³e.'' DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCee®eer Jejerue mebkeÀuHevee ceeb[leebvee ìeRyejpesve ³eebveer DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCee®es `mekeÀejelcekeÀ DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCe' DeeefCe `vekeÀejelcekeÀ DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCe' Demes oesve He´keÀejele JeieeakeÀjCe kesÀues. mekeÀejelcekeÀ DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCe cnCepes®e DeLe&J³eJemLes®³ee j®evesle megOeejCee Ie[Jetve DeeCeCes Je yeepeejHesþsleerue DeHetCe&lee ogj keÀjC³ee®³ee nsletves OeesjCeeb®es Hejer#eCe keÀjCes nes³e. lej vekeÀejelcekeÀ DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCe cnCepes®e J³eeHeejer ieìeleerue meYeemeo je<ìêb®³ee Jemlet Je mesJeebJejerue pekeÀele Je efyeiejpekeÀele efve³eb$eCes nìefJeCes nes³e.

3.2 DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCee®³ee ueeskeÀefHe´³eles®eer keÀejCes

DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCe DeeefCe efJeÊeer³e HeOole ³eeceO³es DeeblejmebyebOe Deens. efJekeÀefmele osMeebkeÀ[tve efJekeÀemeveMeerue osMeele ceoleer®ee He´Jeen Jee{eJee, efJekeÀmeveMeerue osMeeleerue GlHeeove, jespeieej ³eeJej DevegketÀue HejerCeece JneJee ³ee ¢<ìerves DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCee®eer iejpe efvecee&Ce Peeueer. Je l³eeletve®e ner mebkeÀuHevee DeefOekeÀ ueeskeÀefHe´³e yeveueer. DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCee®³ee ueeskeÀefHe´³eles®eer keÀener HećegKe keÀejCes Heg{erueHećeeCes meebielee ³esleerue.

i) yeepeejHesþeb®ee efJemleej ë DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCeecegUs osMeeleerue mLeeefvekeÀ yeepeejHesþeb®³ee keÀ#ee jbÀoeJeleele. mJeosMeeHegjlee ce³ee&oerle Demeuesuee J³eeHeej jepekeÀer³e meerceejs<ee Deesueeb[tve Deeblejje<ìêr³e efkebÀJee HeéosefMekeÀ J³eeHeejele He´JesMe keÀjerle Demeu³eeves mLeeefvekeÀ yeepeejHesþeb®ee efJemleej Ie[tve ³esC³eeme ceole nesles.

ii) GlHeeoveeleerue efceleJ³e³elee ë HeéosefMekeÀ DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCeecegUs ceesþîee HećeeCeeJej GlHeeove Iesleues peele Demeu³eeves efJeMesef<ekeÀjCee®es ueeYe efceUtve GlHeeoveeleerue Debleie&le Je yee¿e efceleC³e³elee Jee{les.

iii) efJeMesef<ekeÀjCee®es HeÀe³eos ë DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCee®ee HejerCeece cnCetve mLeeefvekeÀ yeepeejHesþeb®ee efJekeÀeme Ie[tve ³esCes, cenÊece GlHeeovee®es ueeYe efceUCes, GlHeeove Ke®e& keÀceer nesCes, Debleie&le Je yee¿e

31 efceleJ³e³elee Jee{Ces Demes ueeYe efceUtve osMeele efJeMesef<ekeÀjCeemeeþer Hees<ekeÀ HejerefmLeleer efvecee&Ce nesTve menYeeieer osMeebvee efJeMesef<ekeÀjCee®es ueeYe efceUt ueeieleele.

iv) vewmeefie&keÀ meeOevemeecegieér®ee He³ee&Hle JeeHej ë DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCeecegUs Jemlet Je mesJeeb®eer ceeieCeer Jee{tve GlHeeovee®es HećeeCe Jee{JeeJes ueeieles. DeMeeJesUer osMeeleerue vewmeefie&keÀ meeOevemeeceieér GlHeeovekeÀe³ee&keÀ[s JeUefJeueer peeles Je HetCe& jespeieej mee¿e nesC³eeme ceole nesles.

v) GlHeeovee®³ee HećeeCeele Jee{ ë HetCe& jespeieejecegUs osMeeleerue GlHeeovee®es IeìkeÀ He³ee&Hle HećeeCeele GlHeeokeÀ keÀe³ee¥keÀ[s JeUefJeues iesu³eeves GlHeeovee®³ee HećeeCeele Jee{ nesTve cenÊece GlHeeovee®es GefÎ<ì mee¿e keÀjlee ³esles.

vi) GlHeeove Ke®e& DeeefCe efkebÀcele j®evesle yeoue ë J³eeHeeje®³ee DeeOegefvekeÀ efmeOoebleebvegmeej p³ee osMeele p³ee Jemlet®³ee GlHeeoveele ³esCeejs Ke®ee&®es HećeeCe keÀceer Demesue lees osMe l³ee mebyebefOele Jemlet GlHeeoveele efJeMesef<ekeÀjCe keÀjÀ MekeÀlees. GlHeeove Ke®e& keÀceer Demeu³eeves Jemlet®³ee efkebÀceleer osefKeue keÀceer jentve GlHeeove Ke®e& Je efkebÀcele j®evesle DevegketÀue yeoue efometve ³esleele.

vii) HejmHej J³eeHeejer ueeYe ë DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCeele SkeÀe osMeeuee HeéHle nesCeejs HeÀe³eos Flej meYeemeo je<ìêbvee osefKeue efceUle Demeu³eeves HejmHejebvee J³eeHeejeHeemetve efceUCeeN³ee HeÀe³eÐeeb®ee ueeYe Ieslee ³eslees. viii) GHeYeeskeÌleeb®³ee meblees<eeefOekeÌ³eele Jee{ ë DeeefLe&keÀ SkeÀeeflcekeÀjCeeHetJeea osMeeleerue GHeYeeskeÌl³eebvee mJeosMeer Jemlet DeefOekeÀ efkebÀcele osTve Kejsoer keÀjeJeer ueeieles. Hejbleg DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCeecetUs meYeemeo je<ì^ HejmHejebJejerue Dee³eeleerJejerue pekeÀeleer keÀceer efkebÀJee jÎ keÀjerle Demeu³eeves mJeosMeer GHeYeeskeÌl³eebvee keÀceer efkebÀceleerle Jemlet Kejsoer keÀjlee ³esles. l³eecegUs l³eeb®³ee meblees<eefOekeÌ³eele Jee{ Ie[tve ³esles.

ix) keÀe³e&#ecelesle Je mHeOee&#ecelesle Jee{ ë DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCeeletve osMee-osMeebceOeerue mHeOee&#ecelee Jee{tve meYeemeo je<ìêbleerue GlHeeoveeleerue keÀe³e&#ecelesle megOeejCee Ie[tve ³esleele.

32

x) jenCeerceeve opee& Tb®eeJeC³eeme ceole ë G®®e mHeOee&#ecelee, keÀe³e&#ecelee, GlHeeoveJe=Ooer, meblees<eeefOekeÌ³eele Jee{, efJeMesef<ekeÀjCe ³ee meJee¥cegUs meYeemeo osMeeleerue veeiejerkeÀeb®³ee jenCeerceevee®ee opee& Tb®eeJelees.

xi) DeeefLe&keÀ efJekeÀeme Je DeeefLe&keÀ keÀu³eeCe ë J³eeHeejele Ie[tve Deeuesueer Jee{ ner osMeeleerue oj[esF& GlHeVe, je<ìêr³e GlHeVe, jenCeerceevee®ee opee& ³eeJej DevegketÀue HejerCeece Ie[Jetve DeeCeles. Je ns DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®es SkeÀ HećegKe ue#eCe ceeveues peeles. Jejerue meJe& HeÀe³eÐeeb®ee SkeÀef$ele HejerCeece cnCetve meYeemeo je<ìêbceOeerue ueeskeÀeb®³ee meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ keÀu³eeCeele Jee{ Ie[Jetve ³esC³eeme ceole nesles.

3.3 DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCee®es He´keÀej

DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCee®es HećegKe He´keÀej Heg{erueHećeeCes meebielee ³esleerue.

1) DeeefLe&keÀ mebIe - (Economic Union) 2) meercee MegukeÀ mebIe - (Custom Union) 3) Keguee J³eeHeej #es$e / cegkeÌle J³eeHeej #es$e (Free Trade Area) 4) #es$eer³e / DeebefMekeÀ SkeÀelceerkeÀjCe - (Sectoral / Partial Integration)

5) DeefOeceev³e / HeéOeev³e J³eeHeejerkeÀjCe - (Preferential Trading Agreement) 6) oerIe&keÀeueerve J³eeHeejer keÀjej - (Long-Term Trade Agreement). Jejerue He´keÀejeb®eer Lees[keÌ³eele DeesUKe Heg{erueHećeeCes - 1) DeeefLe&keÀ mebIe ë (Economic Union - E. U.): DeeefLe&keÀ mebIe ner HejerHetCe& SkeÀelceerkeÀjCee®eer yeeye mecepeueer peeles. `³egjesHeer³e meeceeF&keÀ yeepeejHesþ (European Common Market) ns DeeefLe&keÀ mebIee®es SkeÀ GÊece Goe. mecepeues peeles. Þece, Yeeb[Jeue DeeefCe mesJeeb®³ee cegkeÌle neue®eeueeRJej efveye¥Oe IeeueCeejs keÀe³eos jÎ keÀjCes, meeceeF&keÀ JeenletkeÀ J³eJemLee, meeceeF&keÀ ke=Àef<eefJe<e³ekeÀ OeesjCe DeeKeCes, meeceeF&keÀ ceewêerkeÀ OeesjCe, meeceeF&keÀ DeboepeHe$ekeÀer³e OeesjCe, SkeÀ®e efJekeÀeme yeBkesÀ®eer efveefce&leer, meeceeF&keÀ ®eueve ³ee Hee³eeYetle lelJeebJej®e DeeefLe&keÀ mebIee®eer GYeejCeer kesÀueer peeles. ³ee He´keÀejele meYeemeo osMeebvee mJeleë®³ee osMeeleerue OeesjCes jÎ keÀjeJeer ueeieleele keÀejCe mebHetCe& #es$eele MesJeìer SkeÀ®e meceeve OeesjCe ueeiet nesles. DeeefLe&keÀ mebIee®es HeÀe³eos ë

33 1) meYeemeo je<ìêbceO³es J³eeHeejyebOeves keÀe{u³eecegUs DeefOekeÀ ®eebieues meeOeve meeceieér®es

JeeìHe nesles.

2) leebef$ekeÀ yeoue DeeefCe Jee{erJe Yeeb[Jeuee®ee DeesIe ³eecegUs GlHeeove IeìkeÀeb®eer iegCeJeÊee Jee{C³eeme ceole nesles.

3) ceesþîee GlHeeovee®es HeÀe³eos efceUleele.

4) J³eeHeeje®es DeekeÀejceeve Jee{les.

5) DeeefLe&keÀ #ecelee Jee{u³eeves meYeemeo osMeebvee peeieeflekeÀ yeepeejHesþsle mHeOee& keÀjlee ³esle

6) meYeemeo osMeebceO³es GlHeeove IeìkeÀeb®es mLeueeblej menpe nesC³eeme ceole nesles.

7) meceeve efJeÊeer³e OeesjCe Je SkeÀef$ele ®eueve OeesjCee®es meYeemeo osMeebvee HeÀe³eos efceUleele.

8) mJemle ojele Glke=À<ì Je opexoej Jemlet GHeueyOe nesleele.

9) je<ìêr³e GlHeVe Jee{gve peveles®es jenCeerceeve megOeejles.

10) meYeemeo osMeebvee HetCe& jespeieej, DeeefLe&keÀ Je=Ooer, mebHeÊeerleerue efJe<ecelee keÀceer keÀjCes DeMeer meceeve GefÎ<ìs HegCe& keÀjlee ³esleele.

2) meercee MegukeÀ mebIe / pekeÀele mebIe ë (Custom Union - C. U.): ³eeceO³es menYeeieer Peeuesues meYeemeo osMe meceeve HejkeÀer³e pekeÀele mJeerkeÀejleele DeeefCe meceeve Dee³eeleefJe<e³ekeÀ OeesjCe jeyeefJeleele. ner meYeemeo je<ì^s DeeHeeHemeele J³eeHeej keÀjleebvee pekeÀeleer ueeole veenerle. meJe& osMe SkeÀmebIe mJejÀHeele HejkeÀer³e J³eeHeej Demeuee lejer osMeebleie&le J³eeHeej Demeu³eeHećeeCes J³eeHeej keÀjleele. ³ee He´keÀejele meYeemeo osMeebvee HejmHej J³eeHeejeJejerue He´MegukeÀ Je Flej efveye¥Oe Del³eble keÀceer efkebÀJee meceeHle keÀjeJes ueeieleele. Hejbleg l³ee®eJesUer pekeÀele mebIeeyeensjerue DemeYeemeo je<ìêb®³ee J³eeHeejeJej meceeve He´MegukeÀ ueeJeeJes ueeieleele. 3) Keguee / cegkeÌle J³eeHeej #es$e ë (Free Trade Area - F.T.A.): ³ee He´keÀejele SkeÀelceerkeÀjCee®es mJejÀHe DeefOekeÀ efMeLeerue efkebÀJee mewue Demeles. meYeemeo osMe DeeHeeHemeele nesCeeN³ee J³eeHeejeJejerue yengleebMe pekeÀele Je efyeiej pekeÀele efve³eb$eCes keÀceer keÀjleele efkebÀJee meceeHle keÀjleele. cee$e He´l³eskeÀ osMeeuee #es$eeyeensjerue Flej DemeYeemeo osMeebMeer nesCeeN³ee J³eeHeejeJej F®ísves He´MegukeÀ efkebÀJee efveye¥Oe ueeJeC³ee®es mJeeleb$³e Demeles. pekeÀele mebIe DeeefCe Keguee J³eeHeej #es$e ³eele HećegKe HeÀjkeÀ cnCepes®e pekeÀele mebIeele meYeemeo osMe Flej DemeYeemeo osMeebMeer nesCeeN³ee J³eeHeejeJej meceeve He´MegukeÀefJe<e³ekeÀ OeesjCe efmJekeÀejleele ³eeGueì Keguee J³eeHeej #es$eele yee¿e peieeleerue DemeYeemeo je<ìêbJej pekeÀeleer®es oj þjefJeC³ee®ee DeefOekeÀej He´l³eskeÀ osMeeuee Demetve lees JesieJesieUe Demeg MekeÀlees.

34 Keguee J³eeHeej #es$ee®eer peieeleerue keÀener HećegKe GoenjCes Heg{erueHećeeCes oslee ³esleerue.

Goe. ³egjesHeer³e cegkeÌle J³eeHeej #es$e (European Free Trade Association - EFTA) GÊej DecesjerkeÀve cegkeÌle J³eeHeej #es$e (North American Free Trade Area - NAFTA), ue@ìerve DecesefjkeÀve cegkeÌle J³eeHeej #es$e - (Latin American Free Trade Area - LAFTA) 4) #es$eer³e efkebÀJee DeebefMekeÀ SkeÀelceerkeÀjCe (Sectoral or Partial Integration): ³ee ®eJeL³ee He´keÀejele SKeeÐee efkebÀJee keÀener efJeefJeOe Jemletb®eer meeceeF&keÀ yeepeejHesþ mLeeHeve kesÀueer peeles. ³egjesHeer³e keÀesUmee DeeefCe Heesueeo mecegoe³e (European Coal & Steel Community-ECSC) DeeefCe ³egjesHeer³e DeCegMekeÌleer mecegoe³e ner DeebefMekeÀ SkeÀelceerkeÀjCee®eer HećegKe GoenjCes nesle. 5) DeefOeceev³e efkebÀJee HeéOeev³e J³eeHeej keÀjej ë (Preferential Trading Agreement) ³ee He´keÀejele meYeemeo osMe He´MegukeÀ DeeefCe Flej HeefjCeelcekeÀ efveye¥Oe ³eeyeeyeleerle HejmHej DeefOekeÀ Goej OeesjCe mJeerkeÀejleele. `meeceép³e DeefYeceeve' (Imperial Preference) DeeefCe `meO³ee®es je<ì^ketÀue' DeefOeceeve (Commonwealth Preference) ns ³ee He´keÀej®es DeeefLe&keÀ menkeÀe³ee&®es GÊece GoenjCe nes³e. ³egjesHeer³eve DeeefLe&keÀ menkeÀe³e& mebIeìvee (Organisation of Europen Economic Cooperation - OEEC) DeeefCe ³egjesHeer³e menkeÀe³e& DeeefCe efJekeÀeme mebIeìvee (Organisation for European Co-Operation & Development - OECD) ner DeueerkeÀ[erue GoenjCes Deensle. 6) oerIe&keÀeueerve J³eeHeejer keÀjej ë (Long Term Trade Agreement):

³ee MesJeì®³ee He´keÀejele oesve osMe keÀener efJekesÀ³e Jemletb®³ee J³eeHeejeyeeyele efÜHe#eer³e keÀjej keÀjleele. keÀjejeb®eer cegole 1 les 5 Je<ee¥He³e&le efkebÀJee DeeCeKeer peemle Demet MekeÀles. ³eecegUs peeieeflekeÀ yeepeejeleerue Ieìvee DeeefCe ®e{Gleej ³eeb®³ee og<HeefjCeeceebHeemetve oesvner osMeebvee mebj#eCe efceUles. GlHeeovee®³ee ³eespevee DeeKelee ³esleele. DeeefLe&keÀ menkeÀe³ee&®ee ne Del³eble efMeefLeue Demee He´keÀej. DeeoMe& J³eJemLes®³ee peeieeflekeÀ HeeleUerJej DeeefLe&keÀ menkeÀe³e& ne®e mebHetCe& cenÊece DeeefLe&keÀ keÀu³eeCe meeOeCeeje Heefnuee GÊece GHee³e ceeveuee peelees. Hejbleg DeMeer DeJemLee GYeejCes meO³ee lejer MekeÌ³e vemeu³ee®es mHe<ì Deens. cnCetve®e yengleebMe je<ì^s Deelee HeéosefMekeÀ HeeleUerJej pecesue lesJe{îee HećeeCeele DeeefLe&keÀ mene³³e keÀjC³ee®ee efÜleer³e GHee³e mJeerkeÀejerle

35

Deensle. DeeefCe GATT ner mebIeìvee veeKegMeerves keÀe Demesvee Hejbleg mebceleer osle Deens. HeéosefMekeÀ HeeleUerJejerue DeeefLe&keÀ menkeÀe³e& Deelee kesÀJeU J³eeHeejeHe³e¥le meerefcele jeefnues vemegve DeefOeoevee®³ee #es$eelener megjÀ Peeues Deens. DeMee DeeefLe&keÀ menkeÀe³ee&®es DeeefCe l³eele DeefYeHe´sle Demeuesu³ee SkeÀelceerkeÀjCee®es HeÀe³eos keÀe³e? ³eeb®ee efJe®eej Peeuee Heeefnpes.

3.4 cegkeÌle J³eeHeej DeeefCe mebjef#ele J³eeHeej

keÀesCel³eener osMee®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeele J³eeHeejer OeesjCee®es cenÊJe Devev³emeeOeejCe Demeles, keÀejCe ³ee J³eeHeej OeesjCeeJej®e Deeblejje<ìêr³e J³eeHeej DeJeuebyetve Demelees. J³eeHeej efJe<e³ekeÀ OeesjCe ne DeeefLe&keÀ OeesjCee®ee®e SkeÀ Yeeie Deens. DeHesef#ele HeefjCeece mee¿e keÀjC³eemeeþer ³ee OeesjCee®eer DeeKeCeer kesÀueer peeles. osMee®³ee Debleie&le HeefjefmLeleer®ee efJe®eej keÀjÀve DeeefLe&keÀ OeesjCeeMeer megmebiele DeMee J³eeHeej OeesjCee®eer DeeKeCeer kesÀueer peeles. DeeefLe&keÀ efJekeÀemeemeeþer J³eeHeej ³ee meeOevee®ee JeeHej keÀje³e®ee Demesue lej l³eemeeþer keÀesCel³ee leb$ee®ee JeeHej keÀje³e®ee, keÀesCeles leb$e osMeeuee efnlekeÀejkeÀ Je keÀesCeles DeefnlekeÀejkeÀ ³ee®ee efJe®eej keÀjeJee ueeielees l³eemeeþer cegkeÌle J³eeHeej OeesjCe (Trade Libralism / Free Trade) ³eesi³e keÀer mebjef#ele J³eeHeej OeesjCe (Protection Policy) ³eesi³e keÀer, oesIeeb®ee mecevJe³e ³eesi³e ³ee®ee efveCe&³e Meemeveeuee I³eeJee ueeielees. cnCetve®e J³eeHeej OeesjCeeb®³ee Heg{erue oesve HeOoleeR®ee DeY³eeme keÀjCes DeeJeM³ekeÀ þjles.

De) cegkeÌle J³eeHeej OeesjCe (Free Trade Policy) ye) mebjef#ele J³eeHeej OeesjCe (Protection Policy) De) cegkeÌle J³eeHeej OeesjCe: cegkeÌle J³eeHeej OeesjCee®ee HegjmkeÀej meveeleveHebLeer DeLe&le%eebveer kesÀuee. cegkeÌle J³eeHeej OeesjCeeuee®e Kegues J³eeHeej OeesjCe efkebÀJee J³eeHeej GoejerkeÀjCe (Trade Liberalism) Demesner cnìues peeles. HejkeÀer³e J³eeHeejele p³eeJesUer mejkeÀej®eer keÀesCel³eener He´keÀej®eer yebOeves vemeleele l³eeuee cegkeÌle J³eeHeej cnCeleele. cegkeÌle J³eeHeej OeesjCeele osMeebleie&le J³eeHeej DeeefCe Deebleje<ìêr³e J³eeHeej Demee YesoYeeJe kesÀuee peele veener. cegkeÌle J³eeHeej ner mebkeÀuHevee mecepetve IesC³eemeeþer DeLe&le%eebveer efouesu³ee J³eeK³ee HeenCes DeeJeM³ekeÀ Deens. cegkeÌle J³eeHeeje®³ee J³eeK³ee: 1) `cegkeÌle J³eeHeej OeesjCeele osMeer DeeefCe HejosMeer J³eeHeej Demee Yeso kesÀuee peele veener. l³eebvee keÀesCel³eener He´keÀej®es efJeMes<e HeéOeev³e efoues peele veener'.

-De@[ce efmceLe 2) ``peieele cegkeÌle J³eeHeejele keÀesCeleerner pekeÀele vemeles DeeefCe Dee³eele efkebÀJee efve³ee&leerJej keÀesCelesner efveye¥Oe vemeleele. peieeleerue meJe& osMe meJe& Jemletb®eer Dee³eele keÀjÀ MekeÀleele. les l³eeb®³ee osMeeleerue GlHeeovee®ee Ke®e& nmleeblejCeemeeþer keÀceer efkebÀceleerle ceesþîee HećeeCeele Kejsoer keÀjÀ MekeÀleele''.

36

-efueHmes (Lipsey)

3) ``p³ee J³eeHeeje®³ee OeesjCeele Dee³eele-efve³ee&leerJej keÀesCel³eener pekeÀeleer vemeleele,

þjeefJekeÀ HeefjceeCes (Quota) þjJeues peele veenerle, ®euevee®³ee osJeeCe-IesJeeCeerJej keÀmeuesner efveye¥Oe vemeleerue, keÀesCelesner keÀj vemeleerue lemes®e mejkeÀejkeÀ[tve keÀesCelesner DeLe&mene³³e efceUle vemesue l³eeme cegkeÌle J³eeHeeje®es OeesjCe Demes cnCeleele''.

- Heé. peieoerMe YeieJeleer keÀener efJe®eejJebleeb®³ee celes cegkeÌle J³eeHeej OeesjCe osMeeuee ueeYeoe³ekeÀ Demeles, lej keÀeneR®³ee celes neveerkeÀejkeÀ Demeles. cnCetve®e cegkeÌleJ³eeHeeje®es HeÀe³eos Je leesìs ³eeb®ee DeY³eeme keÀjCes DeeJeM³ekeÀ þjles. cegkeÌle J³eeHeeje®³ee yeepegves ³egkeÌleerJeeo:

i) efJeMesef<ekeÀjCeeletve cenÊece GlHeeovee®es HeÀe³eos efceUleele.

ii) GlHeeove meeOeveeb®ee keÀe³e&#ece JeeHej. iii) mJemle Dee³eele. iv) mHeOee&#ecelesle Jee{. v) DekeÀe³e&#ece GÐeesieeb®ee Nneme. vi) GHeYeeskeÌl³eeb®³ee meblees<eeefOekeÌ³eele Jee{. vii) cekeÌlesoejerJej HeéfleyebOe. viii) yeepeejHesþeb®ee efJemleej. ix) Deebleje<ìêr³e menkeÀe³ee&le Jee{. x) efJekeÀmeveMeerue osMeeb®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeele Jee{. cegkeÌle J³eeHeeje®³ee efJejesOeer ³egkeÌleerJeeo:

i) DeveeJeM³ekeÀ Je ieewCe Jemletb®es GlHeeove. ii) efJekeÀmeveMeerue osMeeb®eer efHeUJeCetkeÀ. iii) ieUskeÀeHet mHeOee& DeeefCe DeJeHegbpeve (Dumping). iv) je<ìêr³e DeeefCe Deebleje<ìêr³e cekeÌlesoejer. v) DeeefLe&keÀ DeJeuebefyelJe Jee{les. vi) JemeenleJeeoeuee Heéslmeenve efceUles. vii) GHeêJeer DeeefCe Deejesi³eeme efJeIeelekeÀ Jemletb®eer Dee³eele. viii) J³eeHeej®eke´sÀ efvecee&Ce nesTve DeLe&J³eJemLesle Demeceleesue efvecee&Ce neslees. ix) efJekeÀefmele DeeefCe DeefJekeÀefmele osMeebleerue Deblej Jee{les.

37

x) J³eeHeejeHeemetve efceUCeeN³ee ueeYee®eer Demebletueerle efJeYeeieCeer. ye) mebjef#ele J³eeHeej OeesjCe ë

osMee®³ee peueo DeeefLe&keÀ efJekeÀeme Je mJeosMeeleerue GÐeesieebvee Heéslmeenve osC³eemeeþer mebj#eCee®ee DeJeuebye 1971 ceO³es DecesefjkeÀve DeLe&le%e DeueskeÌPeeb[j n@efceuìve ³eebveer `GlHeeokeÀeb®³ee DenJeeueele' (Report on Manufacturers) veceto kesÀues. nsvejer ke@Àjer (Henry Ciary) ³ee DeLe&le%eeves jespeieeje®³ee efJeefJeOeerkeÀjCeemeeþer mebj#eCee®es meceLe&ve kesÀues. HesÀ[efjkeÀ efuemì ³ee pece&ve DeLe&Meeðe%eeves yeeueesÐeesieebvee mebj#eCe osC³ee®es ceev³e kesÀues. Jejerue DeLe&le%eeb®³ee mebj#eCeJeeoe®³ee keÀuHevee ueJekeÀj®e ueeskeÀefHe´³e Peeu³ee DeeefCe DeveskeÀ osMeebveer mebj#eCeJeeoer J³eeHeej OeesjCeeb®ee efmJekeÀej kesÀuee. ³ee Deveg<ebieeves mebj#eCeJeeoe®³ee Heg{erue J³eeK³eeb®ee DeY³eeme keÀjCes DeeJeM³ekeÀ þjles. mebjef#ele J³eeHeej OeesjCee®³ee J³eeK³ee ë

1) `p³ee J³eeHeejeceO³es mJeosMeer GÐeesieebvee efJeosMeer GÐeesieebHeemetve mebj#eCe efoues peeles. l³eeuee mebjef#ele J³eeHeej OeesjCe Demes cnCeleele'.

2) `p³ee J³eeHeejele Dee³eeleerJej efveye¥Oe Demeleele, l³eeme mebj#eCe J³eeHeej OeesjCe Demes cnCeleele'.

Jejerue J³eeK³eebJejÀve Demes mHe<ì nesles keÀer, osMeebleie&le GÐeesieebvee Heéslmeenve osCes, efJeosMeer mJemle Jemletb®³ee mHeOexcegUs Dee³eeleMegukeÀ ceesþîee HećeeCeele DeekeÀejCes efkebÀJee DeefleefjkeÌle Dee³eeleeruee Hee³eyebo IeeueC³eemeeþer Dee³eeleerJej efveye¥Oe IeeueCes efkebÀJee mebyebefOele Dee³eeleer®eer þjeefJekeÀ HeefjceeCes (Quota) þjefJeCes DeMee meJe&meeOeejCe HeOoleer mebj#eCeemeeþer JeeHejueer peeleele. mebj#eCe OeesjCee®³ee yeepegves celes ë mebjef#ele J³eeHeej OeesjCee®es meceLe&ve Heg{erue oesve ieìeble Jeieeake=Àle keÀjlee ³esleele.

DeeefLe&keÀ ³egkeÌleerJeeo DeeefLe&keÀlej

³egkeÌleerJeeo

i) yeeu³eeJemLesleerue GÐeesieebvee mebj#eCe. i) Flej osMeebJejerue DeJeuebefyelJe keÀceer. ii) J³eeHeej Meleeale megOeejCee. ii) osMee®³ee meeJe&YeewcelJeeme Hees<ekeÀ.

38

iii) DeJeHegbpeveeefJejesOeer ³egkeÌleerJeeo. iii) mJeosMeeleerue Hewmee mJeosMeele®e þsJeCes. iv) GÐeesieeb®es efJeefJeOeerkeÀjCe MekeÌ³e. iv) DeveeJeM³ekeÀ-®ewefve®³ee Jemleg Dee³eeleeruee Hee³eyebo. v) cegueYetle GÐeesie efJekeÀemeeuee ®eeuevee. v) osMee®³ee JewefMe<ìîeeb®es mebJeOe&ve keÀjCes. vi) GieJel³ee GÐeesieebvee mebj#eCe. vi) mejb#eCe meeefnl³e Je Meðe efveefce&leer GÐeesieeb®es mJeeJeuebefyelJe Jee{les. vii) mejkeÀejer cenmegueele pekeÀeleerÜejs Jee{. viii) J³eeHeejleesue DevegketÀue yevelees. ix) jespeieej mebOeerle Jee{. x) vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer®es mebJeOe&ve. xi) mJemle ÞeefcekeÀeb®eer GHeueyOelee. xii) Debleie&le yeepeejHesþeb®ee efJemleej. Jejerue iegCeebyejesyej®e mebj#eCe J³eeHeej OeesjCee®es Heg{erue keÀener oes<e megOoe meebefieleues peeleele. mebj#eCe OeesjCee®³ee efJejesOeer celes.

i) mebj#eCeecegUs mJeosMeer GÐeesie megmle, DeeUMeer Je DekeÀe³e&#ece yeveleele. ii) mebj#eCee®eer meJe³e GÐeesieebvee HejeJeuebyeer Je DeHebie yeveefJeles. iii) mebj#eCe efceUJetve IesC³eemeeþer DeefOekeÀejer Jeiee&Jej jepekeÀer³e oyeeJe Je Ye´<ì ceeiee¥®ee

DeJeuebye kesÀuee peelees. l³eeletve Ye´<ìe®eej Jee{lees. iv) keÀener HeÝeglJe Demeuesu³ee GÐeesieeb®eer cekeÌlesoejer efvecee&Ce nesles. v) vewmeefie&keÀ meeOevemeeceieér®ee DeHeJ³e³e Je ogjÀHe³eesie neslees. vi) GlHeVe DeeefCe mebHeÊeerceO³es efJe<ecelee efvecee&Ce nesles. vii) efveke=À<ì opee&®³ee Hejbleg G®®e efkebÀceleer®³ee mJeosMeer Jemletb®ee Debeflece yeespee ieénkeÀebJej

He[lees. viii) DeefOekeÀ Dee³eele MegukeÀ DeekeÀeju³eeves GlHeeokeÀebceO³es efvejÀlmeen efvecee&Ce nesles

He³ee&³eeves mejkeÀejer cenmegueele Ieì nesles. ix) Flej osMemegOoe pekeÀeleer®es GÊej pekeÀeleer Jee{Jetve osle Demeleele. (Tit For Tat

Policy) x) Deeblejje<ìêr³e menkeÀe³ee&SsJepeer Üs<e, celmej Je mebIe<e& efvecee&Ce nesTve l³ee®es

He³ee&Jemeve Deebleje<ìêr³e DeMeeblelesle nesles. xi) ceesþîee HećeeCeeleerue Dee³eele efveye¥OeecegUs efve³ee&le Ieìtve jespeieej mebOeer keÀceer nesleele.

HeefjCeeceleë yeskeÀejer Jee{les.

39

xii) mebjef#ele OeesjCeecegUs Deebleje<ìêr³e J³eeHeejele Ieì Ie[tve ³esles. 3.5 J³eeHeejer ieì (Trade Blocks)

J³eeHeejer ieì ner mebkeÀuHevee J³eeHeej Jee{er®es meceeve GefÎ<ì [esÈ³eemeceesj þsJetve HejmHej menkeÀe³ee&®³ee leÊJeeJej SkeÀef$ele Deeuesu³ee efJeefJeOe je<ìêb®³ee SkeÀelceerkeÀjCeeJej DeeOeejuesueer Deens. J³eeHeejer ieìe®es mJejÀHe cegkeÌle J³eeHeeje HećeeCes®e Demegve l³eele meYeemeo osMeebveer HejmHejeb®³ee J³eeHeejeJejerue ke=Àef$ece efveye¥Oe (He´MegukeÀ Je He´MegukesÀlej) keÀceer keÀjCes efkebÀJee HetCe&leë meceeHle keÀjCes DeHesef#ele Deens. J³eeHeejer ieì ns pekeÀele mebIee®es®e SkeÀ jÀHe Demegve l³eeÜejs meYeemeo osMeebJejerue pekeÀele efve³eb$eCes keÀe{gve Flej DemeYeemeo je<ìêbMeer J³eeHeej keÀjC³eeefJe<e³eer SkeÀ meceeve OeesjCe DeeKeues peeles. ³ee He´keÀjCeele DeeHeCe peeieeflekeÀ mlejeJejerue Heg{erue HećegKe J³eeHeejer ieìeb®ee DeY³eeme keÀjCeej Deenesle.

i) ³egjesHeer³e DeeefLe&keÀ mecegoe³e (EEC) efkebÀJee DeeefLe&keÀ mebIe (EU) (European Economic Union or Economic Union)

ii) GÊej DecesjerkeÀve cegkeÌle J³eeHeejer keÀjej - (NAFTA) (North American Free Trade Agreement)

iii) DeeefMe³ee-He@efmeefHeÀkeÀ DeeefLe&keÀ menkeÀe³e& - (APEC) (Asia-Pacific Economic Co-operative)

iv) oef#eCe DeeefMe³ee³eer osMeeb®es DeeefLe&keÀ mebIeìve - (ASEAN) (Association of South East Nations)

v) HeéosefMekeÀ menkeÀe³ee&meeþer oef#eCe DeeefMe³ee³eer mebIeìvee - (SAARC) (South Asian Association For Regional Co-operation) 3.6 ³egjesHeer³e DeeefLe&keÀ mecegoe³e (EEC) efkebÀJee ³egjesHe®ee DeeefLe&keÀ mebIe

(EU) ³egjesHeer³e DeeefLe&keÀ mecegoe³eeuee®e (EEC) ³egjesHeer³e mecegoe³e (European Community - EC) efkebÀJee Deelee ³egjesHeer³e mebIe (European Union - EU) Demesner cnCeleele. EEC ®eer mLeeHevee yesefupe³ece, He´Àevme, pece&veer, Fìeueer, uekeÌPeByeie& DeeefCe vesojueB[ ³ee mene osMeebveer kesÀueer l³eebvee®e The Six Demes cnCeleele. 1957 ceO³es `jesce®³ee keÀjejeJej' (Treaty of Rome) mJee#eN³ee keÀjÀve 1 peevesJeejer 1958 ceO³es ³ee osMeebveer EEC ®eer mLeeHevee kesÀueer. meO³ee EEC ®es meYeemeo osMeeb®eer mebK³ee Jee{gve leer

27 osMe FlekeÀer yeveuesueer Deens. l³eebvee®e 'EU-27' ³ee veeJeevesosefKeue DeesUKeues peeles. EEC ®³ee mLeeHeves®eer HećegKe GefÎ<ìs Heg{erueHećeeCes meebielee ³esleerue.

3.6.1 EEC ®³ee mLeeHeves®eer GefÎ<ìîes:

40 1) EEC Debleie&le meYeemeo osMeebceOeerue He´MegukeÀ, He´MegukesÀlej Je Flej J³eeHeej efveye¥Oe Je

De[LeUs otj keÀjCes.

2) meYeemeo je<ì^ebceO³es ÞeceerkeÀ, Yeeb[Jeue Je mesJee ³eeb®eer neue®eeue cegkeÌle þsJeCes.

3) mecego³eeyeensjerue DemeYeemeo osMeebefJe<e³eer meceeve He´MegukeÀ Je meceeve J³eeHeejer OeesjCe jeyeefJeCes.

4) meeceeF&keÀ JeenletkeÀ J³eJemLee Debceueele DeeCeCes.

5) meeceeF&keÀ ke=À<eerefJe<e³ekeÀ OeesjCe jeyeefJeCes.

6) meeceeF&keÀ ceewefêkeÀ OeesjCe Je DeboepeHe$ekeÀer³e OeesjCe le³eej keÀjCes.

7) meeceeF&keÀ ³egjesHeer³eve iegbleJeCetkeÀ yeBkesÀ®eer mLeeHevee keÀjCes.

8) meeceeF&keÀ ®eueve DeefmlelJeele DeeCeCes.

9) meom³e osMeele jespeieeje®³ee mebOeer Jee{efJeC³eekeÀefjlee Je jenCeerceeve Gb®eeJeC³eekeÀefjlee `³egjesHeer³e meeceefpekeÀ keÀes<ee®eer' mLeeHevee keÀjCes.

10) mecego³ee®eer keÀe³e&#ecelee Jee{eJeer ³eemeeþer osMeeb®³ee keÀe³eÐeele SkeÀjÀHelee DeeCeCes.

3.6.2. EEC ®es He´MeemekeÀer³e mebIeìve:

1) ³egjesHeer³e mebmeoer³e J³eJemLeeefHekeÀe (European Parliament) : ner DeeJeM³ekeÀ keÀe³eos yeveefJeC³eekeÀefjlee He´l³eskeÀ osMee®³ee mebmeosÜejs efveJe[uesu³ee 198 meom³eeb®eer J³eJemLeeefHekeÀe Deens. 2) cebef$eHeefj<eo (The Council of European Union):

³ee Debleie&le EEC ves le³eej kesÀuesu³ee OeesjCeeb®³ee DebceueyepeeJeCeerkeÀ[s ue#e þsJeC³ee®eer peyeeyeoejer ìekeÀC³eele Deeueer Deens. ceb$eerHeefj<eos®eer yewþkeÀ ceefnv³eeletve efkeÀceeve SkeÀoe nesles.

3) ³egjesHeer³e meYee (European Assembly): ³ee meYesuee SkeÀe je<ì^er³e mebmeosmeejKeer YetefcekeÀe Heej Hee[eJe³ee®eer nesleer Je JesUesJesUer efvecee&Ce nesCeeN³ee mecem³eeb®es HegveefJe&ueeskeÀve keÀjeJe³ee®es nesles. 2/3 yengcelee®³ee Heeefþby³eeves `Dee³eesie' ³ee keÀe³e&keÀejer mebmLesuee jepeerveecee osC³eeme meebieC³ee®ee DeefOekeÀej ¿ee meYesuee osC³eele Deeuee Deens. 4) ³egjesHeer³eve Dee³eesie (European Commission):

41 mebkegÀef®ele je<ìêr³e YeeJevesves meceepe efnleeJej DeeIeele keÀjCeeN³ee mecem³eebkeÀ[s ue#e osC³ee®es HećegKe keÀe³e& keÀjles. 5) v³ee³eeue³e ë (Court of Justice)

³egjesHeer³e mecegoe³eemeeþer meJeex®®e v³eeef³ekeÀ mebbmLes®es keÀe³e& ³ee v³ee³eeue³eekeÀ[s meesHeefJeC³eele Deeues. 6) DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ Heefj<eo ë (Economic & Social Committee):

ner megOoe SkeÀ HejeceMe& IesCeejer mebmLee Demetve efn®³eele iegbleJeCetkeÀ, GHeYeeskeÌlee,

ÞeefcekeÀ, Je Flej #es$eeleerue HeéfleefveOeer Yeeie Iesleele. EEC ®es DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ OeesjCee®es meJe& DeefOekeÀej ³ee Heefj<eoskeÀ[s meesHeefJeC³eele Deeuesues Deensle. 7) G®®e DeefOekeÀjCe ë (European Ombudsman)

¿ee meJe& mecem³ee efveJeejCeeLe& OeesjCe þjefJeC³ee®es Je DebceueyepeeJeCeer keÀjC³ee®es keÀe³e& keÀjlees. 8) ³egjesHeer³e ceO³eJeleea DeefOekeÀes<e ë (European Central Bank)

ner ³egjesHeer³e mecegoe³ee®eer meJeex®®e ceewefêkeÀ nkeÌkeÀ Demeuesueer mebmLee Demetve `³egjes®eueve' (EURO) efveefce&leer®ee DeefOekeÀej ³ee keWÀêer³e yeBkesÀkeÀ[s Deens. lemes®e efJeosMeer ®eueveeb®es J³eJenej keÀjC³ee®eer peyeeyeoejer ³ee mebmLeskeÀ[s meesHeefJeC³eele Deeuesueer Deens. 9) uesKeeHeeue meefceleer (Court of Auditors):

EEC ®³ee cenmegue DeeefCe Ke®ee&yeeyele®es meJe& J³eJenej J³eJeefmLele ceeb[Ces Je leHeemeC³ee®eer cekeÌlesoejer ³ee meefceleerkeÀ[s meesHeefJeuesueer Deens. 3.6.3 ³egjesefHe³eve DeeefLe&keÀ mecegoe³ee®es keÀe³e& ë

EEC ®³ee mLeeHevesveblej EEC Debleie&le keÀjC³eele Deeuesueer HećegKe keÀe³ex Heg{erueHećeeCes meebielee ³esleerue. 1) meeceev³e Mesleer OeesjCe ë ³ee OeesjCeevegmeej ìeérve jsì' He´l³eskeÀ osMeele DeeOeej efkebÀcele ³eesi³e þsJetve je<ìêr³e efkebÀcele þjJeueer peeles. MeslekeÀN³eebvee GlHeeoveemeeþer mJeeleb$³e osCes, GlHeeovee®ee opee& jeKeCes F. HećegKe keÀe³ex keÀjCes. 2) ³egjesHeer³e ®eueveefJe<e³ekeÀ mebIe ë

42 ³ee mebIee®eer mLeeHevee cee®e& 1979 ceO³es Peeueer. l³ee®es mJejÀHe Heg{erue HećeeCes -

De) efJeefvece³e oj ³eb$eCesDebleie&le meYeemeo osMeeb®es J³eepeoj Je=OoerJej efve³eb$eCe þsJeCes.

ye) ³egjesHeer³e ®eueve menkeÀe³e& keÀe³eeoevJe³es ®eueve keÀe³ee&meeþer ceO³eJeleea yeBkeÀ cenlJee®es keÀece keÀjles.

keÀ) ceO³eJeleea yeBkesÀceeHe&Àle `meceeMeesOeve ie=neb®eer' megefJeOee osC³eele Deeueer.

[) EEC ®³ee ceeieemeuesu³ee meYeemeo je<ìêbvee keÀpe&, keÀpe& cegoleJee{ F. ®eer Kee$eer osC³eemeeþer `³egjesefHe³eve iegbleJeCetkeÀ yeBkeÀ' keÀe³e& keÀjles.

F) yesjespeieej ÞeefcekeÀebvee jespeieej osCes, HeéfMe#eCe osCes, oeefjê³e efvecet&ueve keÀe³e&ke´Àce jeyeefJeC³ee®eer peyeeyeoejer `³egjesefHe³eve meeceeefpekeÀ efveOeer' ceeHexÀle G®eueueer peeles.

HeÀ) ceeieeme HeósMeeb®ee efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer `³egjesefHe³eve HeéosefMekeÀ efveOeer' Üejs ceole kesÀueer peeles.

pe) EEC Debleie&le ÞeefcekeÀ Je Yeeb[Jeuee®³ee cegkeÌle neue®eeueerme ieleer HeéHle Peeueer Deens. 3) meeceev³e JeenletkeÀ OeesjCe ë ³ee OeesjCeeDebleie&le efJeefJeOe JeenletkeÀ megefJeOee lemes®e mecegêe®³ee JeenletkeÀ HeOoleerleerue De[LeUs ogj keÀjCes, lemes®e mebIeìve Je efve³eb$eCe keÀjCes, mecegoe³ee®eer JeenletkeÀ keÀe³e&#ecelee Je HeefjCeecekeÀejkeÀlee Jee{efJeCes F. keÀe³ex keÀjCes.

3.7 GÊej DecesefjkesÀ®ee cegkeÌle keÀjej - NAFTA

³egjesefHe³e DeeefLe&keÀ mecegoe³e (EEC) DeeefCe peHeeve ³eebveer efvecee&Ce kesÀuesu³ee DeeJneveeuee meeceesjs peeC³eemeeþer NAFTA ®eer mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer. ogmeN³ee cene³egOoeveblej DecesefjkesÀves EEC ®³ee mLeeHevesuee ceev³elee efoueer Hejbleg EEC efJe<e³eer DecesefjkesÀ®³ee ceveele meeMebkeÀles®eer YeeJevee efvecee&Ce Peeueer l³eecegUs®e EEC ®³ee meeceép³eeuee DeeJneve Je HeéfleMen osC³eemeeþer DecesjerkesÀves DeeHeuee cegkeÌle J³eeHeej mLeeHeve keÀje³e®es þjefJeues. NAFTA ®eer mLeeHevee ë DeeHeu³ee meom³e je<ìêbceO³es cegkeÌle J³eeHeejele Jee{ keÀjCes Je EEC ®³ee cekeÌlesoejer®ee meecevee keÀjC³eemeeþer NAFTA ®eer mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer 1965 ceO³es DecesefjkeÀe Je ke@Àve[e ³eeb®³eele SkeÀefÜHeef#e³e keÀjej Peeuee. Je ³ee keÀjejeceO³es mJe³eb®eefuele ³eb$es, Jeenves, Jeenveeb®es megìs Yeeie ³eeJejerue pekeÀeleeRceO³es Ieì Ie[Jetve DeeCeC³ee®es þjefJeC³eele Deeues. l³eeveblej 20 Je<ee¥veer 1985 ceO³es DecesjerkeÀe Je ke@Àve[e ³eeb®³eele HejmHejeb®³ee DeLe&J³eJemLee pees[C³eeefJe<e³eer efJeMes<e He´³elve keÀjC³eele Deeues Je ³ee keÀjejevJe³es Heg{erue cenÊJee®³ee lejletoer ceev³e keÀjC³eele Deeu³ee.

i) Heg{erue 10 Je<ee&le HejmHejebceOeerue pekeÀeleer HetCe&HeCes jÎ keÀjCes.

43

ii) mesJee #es$eeleerue J³eeHeej efMeefLeue keÀjCes. iii) DeJecetu³eveeyeeyele (Dumping) ³eesi³e lees efveCe&³e IesCes. ef[meWyej 1992 ceO³es DeMee®e He´keÀej®ee keÀjej DecesefjkesÀves cesefkeÌmekeÀesyejesyej kesÀuee Je l³eevegmeej DecesefjkeÀe, cesefkeÌmekeÀes Je ke@Àve[e ³eeb®ee GÊej DecesefjkesÀleerue cegkeÌle J³eeHeej keÀjej (NAFTA) DeefmlelJeele Deeuee. 3.7.1 NAFTA ®³ee mLeeHeves®eer GefÎ<ìîes ë

NAFTA ®³ee mLeeHeves®eer HećegKe GefÎ<ìîes Heg{erueHećeeCes meebielee ³esleerue.

1) EEC ®³ee DeeJneveeuee meeceesjs peeCes ë EEC ®³ee mLeeHevesveblej EEC ®³ee meYeemeo je<ìêb®³ee efve³ee&leerle ceesþîee HećeeCeele Jee{ Ie[tve Deeueer. peHeeve®eer efve³ee&leosefKeue PeHeeìîeeves Jee{t ueeieueer. HeefjCeeceleë DecesefjkesÀves mJeleë®³ee Heíeleermeeþer DeeefCe J³eeHeejemeeþer lemes®e EEC ®³ee mHeOexle DeeJneve efmJekeÀejC³eemeeþer NAFTA ®eer mLeeHevee kesÀueer. 2) DeeefLe&keÀ meeOeveeb®ee HegjsHegj J³eeHeej ë NAFTA keÀjejevegmeej p³ee osMeele DeeefLe&keÀ meeOevemeecegieér GHeueyOe Deens. l³eeb®ee GHe³eesie keÀjÀve l³ee #es$eeleerue ueeskeÀeb®ee efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeC³ee®³ee GÎsM³eeves NAFTA ®eer mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer. 3) J³eeHeejele Jee{ ë NAFTA ®³ee mLeeHeves®ee SkeÀ HećegKe GÎsMe cnCepes®e meYeemeo je<ìêbceOeerue cegkeÌle J³eeHeejele Jee{ Ie[Jetve DeeCeCes ne Deens. l³eemeeþer HejmHejebceOeerue pekeÀeleer®ee oj keÀceer keÀjCes Je keÀeueeblejeves lees meceeHle keÀjC³ee®es yebOeve Deens. 4) jespeieejele Jee{ Ie[Jetve DeeCeCes ë NAFTA ®³ee mLeeHevescegUs HejmHej meYeemeo je<ìêbceO³es jespeieeje®³ee veJeerve mebOeer efvecee&Ce keÀjCes. 5) JeeoefveJeejCe ³eb$eCes®eer efveefce&leer ë meYeemeo je<ìêbceOeerue JeeoefJeJeeo efceìefJeC³eemeeþer JeeoefveJeejCe ³eb$eCee efvecee&Ce keÀjCes.

44 NAFTA keÀjejevJe³es J³eeHeej, ke=À<eer, mesJee, efJeosMeer iegbleJeCetkeÀ ³eeJejerue meJe& efve³eb$eCes ìHH³ee-ìHH³eeves keÀceer keÀjÀve les jÎ keÀjC³ee®es ceev³e keÀjC³eele Deeues Deens. peieeleerue meJee&le ceesþîee Demeuesu³ee ³ee cegkeÌle J³eeHeej ieìeleerue leerve meYeemeo osMeeb®es SketÀCe je<ìêr³e GlHeVe ns mebHetCe& peiee®³ee je<ìêr³e GlHeVee®³ee peJeUpeJeU 30… FlekesÀ Deens. DeeHeueer Heíeleer leHeemee -

1) HeéosefMekeÀ J³eeHeejer ieì ner mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.

2) ³egjesHeer³e DeeefLe&keÀ mecegoe³e (EEC) ³eeJej efìHe efuene.

3) NAFTA ³ee J³eeHeejer ieìeJej efìHe efuene.

3.8 meejebMe

1) DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCe mecepeC³eemeeþer DeeefLe&keÀ GoejerkeÀjCe ner mebkeÀuHevee

mecepetve IesCes.

2) DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCe cnCepes®e oesve efkebÀJee DeefOekeÀ osMeeb®³ee DeLe&J³eJemLeeb®es keÀener meceeve GefÎ<ì Hetle&leebmeeþer keÀjC³eele ³esCeejs SkeÀef$ekeÀjCe nes³e.

3) efìbyejpeve ³eeb®³ee celes DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCe ns Deebleje<ìêr³e DeLe&J³eJemLeeb®³ee DeefOekeÀ GHe³egkeÌle DeMee DeejeKe[îee®eer efveefce&leer nes³e efkeÀ p³eeceO³es J³eeHeejeJejerue ke=Àef$ece De[LeUs ogj kesÀues peeleele DeeefCe SkeÀef$ekeÀjCeemeeþer DeeJeM³ekeÀ les IeìkeÀ peesHeemeues peeleele.

4) yeueemee (Balassa) ³eeb®³ee celes Deeblejje<ìêr³e mebIeìve ner HeOoleer Deens, J³eJenej efmLeleer Deens efkeÀ p³eele YesoYeeJe Demele veener.

5) meO³ee®³ee HejerefmLeleerle DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCee®ee He´keÀej DeefOekeÀ ueeskeÀefHe´³e nesle Deens.

6) HeéosefMekeÀ DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCee®es Heg{erue He´keÀejeble JeieeakeÀjCe kesÀues peeles.

De) DeeefLe&keÀ mebIe

ye) meercee MegukeÀ mebIe

keÀ) Keguee J³eeHeej #es$e

[) #esef$e³e SkeÀelceerkeÀjCe

45 F) HeéOeev³e J³eeHeejer keÀjej

HeÀ) oerIe&keÀeueerve J³eeHeejer keÀjej

7) DeeefLe&keÀ mebIe ne DeeefLe&keÀ SkeÀelceles®ee SkeÀ HeefjHetCe& Demee He´keÀej ceeveuee peelees.

8) J³eeHeejer ieì ne HeéosefMekeÀlee peesHeemeC³eeN³ee efJeefJeOe osMeeb®ee SkeÀ mecegn Demelees.

9) Heg{erue keÀener ieì HeéosefMekeÀ J³eeHeejer ieìeb®eer GoenjCes meebielee ³esleerue.

De) ³egjesefHe³eve DeeefLe&keÀ mebIe (EEC) ye) GÊej DecesefjkeÀve cegkeÌle J³eeHeejer keÀjej (NAFTA) 3.9 He´Mve

1) DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCee®ee DeLe& meefJemlej mHe<ì keÀje.

2) DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCee®es efJeefJeOe He´keÀejeb®eer meefJemlej ®e®ee& keÀje.

3) DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCee®³ee ueeskeÀefHe´³eles®eer keÀejCes efuene.

4) efJekeÀmeveMeerue je<ìêbmeeþer DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCee®³ee efJeefJeOe He´keÀejebHewkeÀer keÀesCelee He´keÀej legcner meg®eJeeue ?

5) efìHee efuene.

De) cegkeÌle J³eeHeejer keÀjej.

ye) meercee MegukeÀ mebIe

keÀ) DeeefLe&keÀ mebIe

[) HeéOeev³e J³eeHeejer keÀjej

6) ³egjesHeer³e DeeefLe&keÀ mecegoe³ee®³ee keÀe³ee¥®es meefJemlej JeCe&ve keÀje.

7) NAFTA ³ee J³eeHeejer ieìe®eer meefJemlej ceeefnleer efuene.

*****

46

4 DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCe - 2

IeìkeÀ j®evee

4.0 GefÎ<ìîes

4.1 DeeefMe³ee - He@efmeefHeÀkeÀ DeeefLe&keÀ menkeÀe³e& (APEC) 4.2 oef#eCe - HetJe& DeeefMe³eeF& je<ìêb®ee mebIe (ASEAN)

4.3 HeéosefMekeÀ menkeÀe³ee&®eer oef#eCe DeeefMe³ee³eer je<ìêb®eer mebIeìvee (SAARC) 4.4 HeéosefMekeÀ J³eeHeejJeeo efJejÀOo yengHe#eer³e J³eeHeejJeeo.

4.5 meejebMe

4.6 He´Mve

4.0 GefÎ<ìîes

1) DeeefMe³ee-He@efmeHeÀerkeÀ DeeefLe&keÀ mebIeìves efJe<e³eer peeCetve IesCes.

2) oef#eCe-HetJe& DeeefMe³ee³eer je<ìêb®³ee mebIee®ee DeY³eeme keÀjCes.

3) HeéosefMekeÀ menkeÀe³ee&®eer oef#eCe-DeeefMe³ee³eer je<ì^ mebIeìvesefJe<e³eer ceeefnleer mecepeeJetve IesCes.

4) HeéosefMekeÀ J³eeHeejJeeo DeeefCe yengHe#eer³e J³eeHeejJeeo ³eeceOeerue HeÀjkeÀ mecepeeJetve IesCes.

4.1 DeeefMe³ee-He@efmeHeÀerkeÀ DeeefLe&keÀ menkeÀe³e& [Asia-Pacific Economic Co-operation (APEC)] APEC ³ee mebIeìves®es mJejÀHe SKeeÐee v³ee³eJ³eJemLesHećeeCes Demetve ³ee mebIeìves®es mebmLeeHekeÀ meYeemeoeb®eer mebK³ee 18 FlekeÀer Deens. ns mebmLeeHekeÀ meYeemeo Heg{erue HećeeCes meebielee ³esleerue. APEC ®es meYeemeo osMe ë Dee@mì^sefue³ee, ye´gvesue, ke@Àve[e, ef®eueer, ®eerve, v³egefPeueB[, He@Hemed, v³et efieefve³ee, efHeÀueerHeeF&vme, efmebieeHetj, lewJeeve, Lee³eueb[, DecesjerkeÀe F. osMe APEC ®es meYeemeo osMe Deensle.

47 Yeejlee®³ee APEC keÀ[erue efve³ee&leer®ee efnmmee 45…, Dee³eeleer®ee efnmmee 30… lej He´l³e#e efJeosMeer iegbleJeCetkeÀer®es HećeeCe (FDI) 54… FlekesÀ Deens. jefMe³ee, Yeejle DeeefCe efJnSleveece ³eemeejK³ee osMeebveer megOoe APEC ®³ee meYeemeolJee®eer F®íe J³ekeÌle kesÀueer Deens. ceefveuee ³ee efþkeÀeCeer YejefJeC³eele Deeuesu³ee Heefj<eosle APEC ceOeerue meYeemeo je<ìêbveer Heg{erue mene #es$eele meYeemeo je<ìêbceOeerue J³eeHeej cegkeÌle keÀjC³eeyeeyele SkeÀ ke=Àleer DeejeKe[e le³eej keÀjC³eele Deeuee.

i) yeepeejHesþeb®ee efJemleej keÀjCes.

ii) mesJee #es$eeleerue yeepeejHesþeb®ee efJemleej Ie[Jetve DeeCeCes.

iii) cegkeÌle iegbleJeCetkeÀerefJe<e³eer lejleto keÀjCes.

iv) J³eeHeejeleerue GlHeeove Ke®e& efkeÀceeve keÀjC³eeJej Yej osCes.

v) Hee³eeYetle #es$eeleerue cegkeÌleHeCee Je keÀe³e&#ecelesuee Heéslmeenve osCes.

vi) DeeefLe&keÀ Je leebef$ekeÀ menkeÀe³e& cepeyetle keÀjC³eemeeþer He´³elve keÀjCes. Jejerue ke=Àleer DeejeKe[îeeHewkeÀer MesJeì®³ee lejlegoervegmeej DeeefLe&keÀ Je leebef$ekeÀ menkeÀe³e& Je=OoeRiele keÀjC³ee®es GefÎ<ì HegCe& keÀjC³eemeeþer APEC ceeHe&Àle keÀener ceeie&oMe&keÀ lelJes þjJetve osC³eele Deeueer. APEC meYeemeo osMeebceOeerue DeeefLe&keÀ Je leebef$ekeÀ menkeÀe³e& Je=OoeRiele keÀjC³eeyeeyele Heg{erue GefÎ<ìîes þjJetve osC³eele Deeueer.

i) ef®ejbleve efkebÀJee MeeMJele efJekeÀeme meeO³e keÀjCes.

ii) DeeefLe&keÀ efJe<ecelee ogj keÀjCes.

iii) veeiejerkeÀeb®³ee peerJeveceevee®ee Je DeeefLe&keÀ keÀu³eeCee®ee opee& Gb®eeJeCes.

iv) DeeefMe³ee-He@efmeefHeÀkeÀ je<ìêbceO³es menkeÀe³e& YeeJevee Je=OoeRiele keÀjCes. Jejerue GefÎ<ìebyejesyej®e APEC ®³ee meYeemeo mebK³esceO³es cegkeÌle J³eeHeej Je cegkeÌle iegbleJeCetkeÀerÜejs Jee{ Ie[Jetve DeeCeCes. ceeefnleer leb$e%eevee®³ee #es$ee®ee J³eeHeej Jee{efJeCes, efJeosMeer Yeeb[Jeuee®ee DeesIe DeekeÀef<e&le keÀjC³eemeeþer Yeeb[Jeue yeepeeje®ee efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeCes, mJeosMeer ye®ele Jee{Jetve Hee³eeYetle #es$eeleerue efJeosMeer iegbleJeCetkeÀer®ee efnmmee Jee{efJeCes Je l³eemeeþer JeenletkeÀ, oUCeJeUCe, Tpee& Je ueIegGÐeesieeb®³ee efJekeÀemeeJej Yej osCes ³ee GefÎ<ìeb®ee osefKeue DebleYee&Je keÀjC³eele Deeuee.

4.2 oef#eCe-HetCe& DeeefMe³ee³eer je<ìêb®eer mebIeìvee Association of South East Asian Nations - (ASEAN) 08 Dee@iemì, 1967 uee ASEAN ³ee mebIee®³ee mLeeHeves®eer DeewHe®eeefjkeÀ Iees<eCee yeBkeÀe@keÀceO³es keÀjC³eele Deeueer. ³ee mebIeìves®es mebmLeeHekeÀ meom³e osMe cnCepes®e Fb[esvesefMe³ee, ceuesefMe³ee, Lee³eueb[, efHeÀueerefHevme DeeefCe efmebieeHetj ns nes³e. l³eeveblej 1984 ceO³es ye´gvesF&, 1995 ceO³es efJnSleveece, Je 1997 ceO³es ueeDeesme Je c³eeveceeve (yećnosMe)

48 ³eebvee ASEAN ®es meom³e yeveefJeC³eele Deeues. 30 SefHeúe 1999 ceO³es kebÀyeesef[³eeuee meYeemeolJe osC³eele Deeues. meO³ee ASEAN ®eer meom³e je<ìêb®eer mebK³ee 10 Peeuesueer

Deens. ASEAN ®es HećegKe meef®eJeeue³e `pekeÀelee&' ³esLes Deens. ASEAN ®³ee mLeeHeves®es HećegKe GefÎ<ì cnCepes®e oef#eCe HetJe& DeeefMe³eeceO³es #es$eeleerue meJe& je<ìêbvee meeefceue keÀjÀve oef#eCe-HetJe& DeeefMe³eele DeeefLe&keÀ menkeÀe³ee&Üejs Heíeleer keÀjÀve DeeefLe&keÀ efmLejlee efvecee&Ce keÀjCes ns Deens. YeewieesefuekeÀ HeefjefmLeleercegUs Yeejleeuee ASEAN ®ee HetCe& meom³ee®ee opee& oslee ³esle veener keÀejCe Yeejle ne oef#eCe DeeefMe³ee³e Deens, lej ASEAN ns oef#eCe-HetJe& DeeefMe³ee³eer osMeeb®es mebIeìve Deens. Demes Demegvener peguew, 1936 ceO³es Yeejleeuee ASEAN ceO³es cenlJee®ee opee& osC³eele Deeuesuee Deens. DecesefjkesÀuee Demee opee& HeÀej HetJeea®e osC³eele Deeuesuee Deens. 4.2.1 ASEAN ®³ee mLeeHeves®eer GefÎ<ìîes:

1) HejmHej menkeÀe³ee&letve meYeemeo je<ìêb®³ee efJekeÀemeeuee ieleer osCes.

2) meYeemeo je<ìêbceOeerue J³eeHeejer efve³eb$eCes (pekeÀele DeeefCe efyeiej pekeÀele) ceesþîee HećeeCeele keÀceer keÀjCes.

3) Deebleje<ìêr³e J³eeHeej, JeenletkeÀ ³eeb®ee efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeCes.

4) Hee³eeYetle #es$ee®ee efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeCes.

5) meYeemeo je<ìêb®³ee J³eeHeejele efmLejlee efvecee&Ce keÀjCes.

6) efJeosMeer Yeeb[Jeue DeekeÀef<e&le keÀjCes.

4.2.2 ASEAN ®eer JewefMe<ìîes ë

1) meYeemeo osMeeb®ee HejmHej menkeÀe³ee&letve J³eeHeej Jee{efJeC³eemeeþer ner mebIeìvee DeefmlelJeele Deeueer Deens.

2) ³ee mebIeìves®es meJe& meYeemeo osMe efJekeÀmeveMeerue osMe Deensle.

3) ³ee mebIeìvesleerue meJe&®e meYeemeo osMe vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer yeeyele mebHeVe osMe ceeveues peeleele.

4) ³ee mebIeìvesuee 'Asian Development Bank - ADB keÀ[tve ceesþîee HećeeCeele DeeefLe&keÀ menkeÀe³e& HeéHle Peeues Deens.

5) kesÀJeU oef#eCe-HetJe& DeeefMe³ee³eer je<ìêb®es®e meYeemeolJe Demeuesuee ne SkeÀ HeéosefMekeÀ J³eeHeejer ieì Deens.

4.2.3 ASEAN ®³ee meneJ³ee efMeKej mebcesueveeleerue efMeHeÀejMeer:

15-16 ef[meWyej 1998 ceO³es efJnSleveece®³ee nveesF& Menjele ASEAN ®es meneJes efMeKej mebcesueve YejefJeC³eele Deeues l³eeceO³es Heg{erue efMeHeÀejMeer keÀjC³eele Deeu³ee.

49 1) oef#eCe-HetJe& DeeefMe³ee³eer cegkeÌle J³eeHeej #es$ee®eer (ASEAN Free Trade Area -

AFTA) mLeeHevee keÀjCes.

2) AFTA DeefOekeÀ HeefjCeecekeÀejkeÀ nesC³eeyeeyele lejlegoer keÀjCes.

3) J³eeHeeje®es GoejerkeÀjCe keÀjCes.

4) ASEAN ®³ee mene mebmLeeHekeÀ je<ìêbveer HetCe& mJeleb$³e J³eeHeeje®es GefÎ<ì 2003 SsJepeer 2002 ceO³es®e HetCe& keÀjCes.

5) efJeÊeer³e #es$eeleerue menkeÀe³ee&le Jee{ Ie[Jetve DeeCeCes.

6) 'Vision 2020' ³ee ³eespevesvegmeej 1999-2004 ³ee keÀeUele meYeemeo je<ìêDebleie&le #es$eer³e DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCeemeeþer efJeefJeOe GHee³e³eespevee keÀjCes.

4.2.4 ASEAN - Yeejle:

DeeefMe³eeve #es$eer³e ceb®ee®ee (ASEAN Regional Forum - ARF) yewþkeÀ 26 peguew 1999 uee efmebieeHegjceO³es Peeueer, ¿eele YeejleeleHexÀ lelkeÀeueerve efJeosMeceb$eer Þeer. pemeJeble efmebie npej nesles. ³ee yewþefkeÀle Heg{erue þjeJe ceeb[C³eele Deeues.

1) ARF ves HejceeCet efJejesOeer, meercesHeefuekeÀ[erue DeelebkeÀJeeo Je ueenesj Heéfke´À³ee ¿eeyeeyele Demeuesu³ee Yeejleer³e efJe®eejeb®es meceLe&ve keÀjC³eele Deeues.

2) Yeejle Je HeeefkeÀmleeveves `meJe¥keÀ<e DeCet®ee®eCeer yeboer keÀjejeJej' (CTBT) me¿ee keÀjeJ³eele.

3) HeeefkeÀmleeveuee ARF ®es meom³eÊJe osC³eeyeeyele®ee efJe®eej ìeUeJee.

4) ASEAN uee HejceeCetjefnle #es$e yeveefJeC³ee®³ee GÎsMeeves òef#eCe-HetJe& DeeefMe³ee HejceeCet Meðejefnle #es$e' (South East Asia Nuclear Weapon Free Zone-SEANWFZ) Dee³eesiee®eer mLeeHevee keÀjeJeer.

³eevegmeej 24 peguew 1999 jespeer efmebieeHetj ³ee efþkeÀeCeer SEANWFZ ®eer mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer. ASEAN ¿ee ieìele menYeeieer meJe& meom³e je<ìêbvee efvemeie&leë®e vewmeefie&keÀ meeOevemeecegieér®eer osCeieer efceUeuesueer Demeu³eeves efve³ee&leerceO³es HeéLeefcekeÀ Jemletb®ee meceeJesMe meJee&efOekeÀ Deens. DeefuekeÀ[erue keÀeUele meYeemeo je<ìêbceOeerue He´l³e#e efJeosMeer iegbleJeCetkeÀerle (FDI) melele Jee{ Ie[tve ³esle Deens.

4.3 HeéosefMekeÀ menkeÀe³ee&meeþer oef#eCe DeeefMe³ee³eer je<ìêb®eer mebIeìvee -

(meeke&À) (South Asian Association For Regional Co-operation- SAARC)

50 oef#eCe DeeefMe³ee³eer osMeebceO³es HeéosefMekeÀ menkeÀe³ee&Üejs efJekeÀeme nesC³eekeÀefjlee SKeeoer HeéosefMekeÀ mebIeìves®eer DeeJeM³ekeÀlee yeebieueeosMee®es DeO³e#e efPe³ee-Gj-jsnceeve ¿eebvee 1970 veblej peeCeJet ueeieueer l³eevegmeej l³eebveer He´³elve keÀjÀve Yeejle, HeeefkeÀmleeve, vesHeeU, Yetleeve, ÞeeruebkeÀe, ceeueefoJe ³ee osMeebvee DeeHeues HeéfleefveOeer HeeþJetve DeMee HeéosefMekeÀ mebIeìves®³ee mLeeHevesyeeyele DeeJeenve kesÀues. ³ee meg®eves®es Jejerue meJe& osMeebveer mJeeiele kesÀues. Jejerue meele osMeeleerue efJeosMeer meef®eJeeb®eer Heefnueer yewþkeÀ 21 les 23 SefHeúe 1981 ceO³es keÀesuebyees ³esLes Yejueer. ³ee yewþkeÀerle Mesleer, ieéefceCe efJekeÀeme, Deejesi³e Je ueeskeÀmebK³ee F. menkeÀe³ee&®eer #es$es þjefJeC³eele Deeueer. 1 Je 2 Dee@ie<ì 1983 uee Yejuesu³ee meele osMeeb®³ee efJeosMeer ceb$³eeb®³ee yewþkeÀerle oef#eCe DeeefMe³ee³eer je<ìêb®³ee mebIeìves®³ee (meeke&À) mLeeHeves®eer DeewHe®eeefjkeÀ Iees<eCee kesÀueer. meeke&À®es cegK³eeue³e (meef®eJeeue³e) keÀeþceeb[t (vesHeeU) ³esLes Deens. 4.3.1 meeke&À®³ee mLeeHeves®eer GefÎ<ìîes ë

1) oef#eCe DeeefMe³ee³eer ueeskeÀeb®³ee keÀu³eeCeele Je peerJeveceeveele Jee{ keÀjCes.

2) oef#eCe DeeefMe³ee³eer je<ìêble mJeeJeuebyeve Jee{efJeCes.

3) meeke&À®³ee yeensjerue DemeYeemeo je<ìêbMeer J³eeHeejer mebyebOe Jee{efJeCes.

4) meYeemeo je<ìêb®³ee HejmHejebefJe<e³eer®³ee efJeMJeemeele Jee{ keÀjCes.

5) meYeemeo je<ìêble Demeuesu³ee mecem³eeb®eer peeCeerJe þsJeCes.

6) ¿ee osMeeb®ee DeeefLe&keÀ Je=Ooer, meeceeefpekeÀ Heíeleer Je meebmke=ÀeflekeÀ efJekeÀemee®ee Jesie Jee{efJeCes.

7) meYeemeo je<ìêleerue ueeskeÀeb®³ee peerJeveceevee®ee opee& Gb®eeJeCes.

8) DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ, leebef$ekeÀ Je MeemekeÀer³e #es$eele HejmHejebvee menkeÀe³e& Je mene³³e osTve Heíeleer keÀjCes.

9) Deebleje<ìêr³e Je DeeblejHeéosefMekeÀ mebIeìveebMeer meceeve GefÎ<ìebveer Je nsletbveer menkeÀe³e& keÀjCes.

4.3.2 meeke&À®eer lelJes ë

1) meeke&À meYeemeoebceOeerue HejmHej menkeÀe³e& ns mecelee, HeéosefMekeÀ SkeÀlee, jepekeÀer³e mJeeleb$³e lemes®e ogmeN³ee osMee®³ee Debleie&le J³eJenejele nmle#esHe ve keÀjCes ³ee lelJeeJej DeeOeejuesues Demesue.

2) ns menkeÀe³e& efÜHe#eer³e efkebÀJee yengHe#eer³e menkeÀe³ee&HećeeCes®e Demeleerue.

3) ns menkeÀe³e& efÜHe#eer³e Je yengHe#eer³e keÀjejebMeer megmebiele jenleerue. 4.3.3 meeke&À Debleie&le Demeuesu³ee mecem³ee ë

1) meeke&À meYeemeo je<ìêbceO³es meJee&le ceesþer mecem³ee cnCepes®e meerceeJeleea #es$eeJejerue celeYesoe®eer jepekeÀer³e mecem³ee nes³e.

51 2) meeke&À®³ee meYeemeo je<ìêb®³ee DeLe&J³eJemLeeb®³ee mJejÀHeeceO³es SkeÀpeervemeerHeCeeSsJepeer

Demeceevelee efometve ³esles.

3) DeeblejHeéosefMekeÀ J³eeHeejekeÀ[s ³ee je<ìêbveer melele ogue&#e kesÀu³ee®es efometve ³esles.

4) DeeHeeHemeebleerue J³eeHeejeSsJepeer ³ee je<ìêb®ee J³eeHeej DeesIe cepeyetle ®eueve HeefjefmLeleer Demeuesu³ee osMeebMeer DeeefOekeÀ Deens.

5) yengleebMe meeke&À meYeemeo je<ì^s meejK³ee®e Jemletb®eer efve³ee&le keÀjleebvee efometle ³esleele.

Goe. Yeejle Je ÞeeruebkesÀletve ®ene®eer nesCeejer efve³ee&le.

6) ³ee je<ìêb®³ee DeLe&J³eJemLeebceO³es efYeVelee Demeu³eeves cepeyetle Je Je®e&mJe Demeuesu³ee®e meYeemeo osMeebvee J³eeHeejer ueeYe HeéHle nesleele. iejerye je<ì^s cee$e DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeHeemetve Jebef®ele Deensle.

7) ³ee je<ìêbceO³es HejkeÀer³e Yeeb[Jeuee®eer ogefce&Ulee efometve ³esles.

8) JeenletkeÀ Je oUCeJeUCee®³ee #es$eele Depegvener ³eesi³el³ee menkeÀe³ee&®ee meYeemeo osMeeble DeYeeJe efometve ³eslees.

4.3.4 meeke&À®es J³eJemLeeHeve:

Heg{erue HećegKe ceb[UebceeHe&Àle meeke&À®eer J³eJemLeeHekeÀer³e j®evee yeveuesueer efometve ³esles.

52

4.3.5 meeke&À DeefOeceev³e (DeefOekeÀ Hemebleer) J³eeHeej keÀjej - (meeHìe) SAARC Preferencial Trading Agreement - (SAPTA): 7 ef[meWyej 1995 Heemetve meeke&ÀceOeerue Yeejle, HeeefkeÀmleeve, ÞeeruebkeÀe, yeebiueeosMe, vesHeeU, ceeueefoJe, Yetleeve ³ee meYeemeo osMeebvee Debleie&le J³eeHeej menkeÀe³e& Jee{C³ee®³ee GÎsMeeves SAPTA ne keÀjej ueeiet keÀjC³eele Deeuee. 4.3.6 SAPTA ®eer GefÎ<ìîes ë

53 1) meYeemeo osMeeb®ee J³eeHeej efJemleej Ie[Jetve DeeCeCes.

2) meYeemeo je<ìêleerue J³eeHeejeJejerue pekeÀele Je pekeÀeleslej De[LeUs keÀe{tve ìekeÀCes.

3) meYeemeo osMeele DeeefLe&keÀ menkeÀe³e& Je Debleie&le J³eeHeeje®eer mLew³ee&efOe<þerle GYeejCeer keÀjCes.

4.3.7 SAPTA ®³ee He´Meemevee®eer lelJes ë

1) HejmHej mebieveceleeÜejs meYeemeo je<ìêbvee HeéosefMekeÀ SkeÀelceles®es meceeve ueeYe efceUJetve

osCes.

2) keÀ®®ee ceeue Je DeOe&efmeOo GlHeeoerle Jemletbvee Debleie&le meJeuele osCes.

3) J³eeHeejer efveye¥Oe ìHH³ee-ìHH³eeves keÀceer keÀjÀve keÀeueeblejeves les jÎ keÀjCes. Jejerue lelJeeb®³ee DebceueyepeeJeCeermeeþer meeke&À osMeebveer 226 Jemletb®³ee J³eeHeejeJejerue meJe& pekeÀele Je efyeiejpekeÀele efve³eb$eCes 10… les 100… He³e¥le keÀceer keÀjC³ee®es þjefJeues Deens. l³ee Deveg<ebieeves Yeejleeves 106 Jemlet, yeebiueeosMeeves 12 Jemlet, ceeueefoJe 17, vesHeeU 14, HeeefkeÀmleeve 35, ÞeeruebkeÀe 31 Je Yetleeveves 11 JemletbJejerue pekeÀeleeRceO³es meJeueleer osC³ee®es ceev³e kesÀues Deens. Yeejleeves Ieesef<ele kesÀuesu³ee 106 JemletbHewkeÀer 62 Jemlet lej kesÀJeU DeuHeefJekeÀefmele Je iejerye je<ìêbmeeþer®e jeefKeJe Deensle. 4.3.8 SAPTA les SAFTA : 06 peevesJeejer 2004 ³ee efoJeMeer SAARC osMeeb®³ee efMeKej mebcesueveele SkeÀ SsefleneefmekeÀ keÀjej keÀjC³eele Deeuee. l³eevegmeej òef#eCe DeeefMe³ee³eer cegkeÌle J³eeHeejer keÀjej' (South Asian Free Trade Agreement = SAFTA) ®eer Iees<eCee keÀjC³eele Deeueer SAFTA ®eer mLeeHevee SAPTA ®³ee peeieer JneJe³ee®eer Deens. SAFTA cegUs 250 efceefue³eve [e@ueme& Demeuesu³ee Yeejle-HeekeÀ J³eeHeejele 1 efceefue³eve [e@ueme&He³e¥le Jee{ nesC³ee®eer MekeÌ³elee Deens. SAFTA ®³ee keÀe³ee&®eer megjÀJeele 1 peevesJeejer 2006 Heemetve Peeueer l³eevegmeej Heg{erue oesve ìHH³eele J³eeHeje®es GoejerkeÀjCe nesCes DeHesef#ele Deens.

i) 1 uee ìHHee ë oesve Je<ee&le Yeejle-HeeefkeÀmleeve ³eebveer pekeÀele 20… veer Je Flej osMeebveer

3 Je<ee&le keÀceer keÀjCes.

ii) 2 je ìHHee ë ³esCeeN³ee 5 Je<ee&le Yeejle-HeeefkeÀmleeve Dee³eele MegukeÀ 5… ves keÀceer

keÀjleerue ÞeeruebkeÀener Dee³eeleMegukeÀ 6 Je<ee&le Je Flej osMe 8 Je<ee&le keÀjleerue. 4.3.9 meeke&À ceOeerue Yeejlee®es ³eesieoeve:

54 meeke&À®³ee ³eMeele Yeejlee®es ³eesieoeve Devev³emeeOeejCe Deens. les Heg{erueHećeeCes mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.

1) meeke&À meYeemeoeb®³ee leguevesle Yeejle ne DeefOekeÀ ueeskeÀmebKes®ee Je efJeMeeue #es$eHeÀU Demeuesuee osMe Deens.

2) Yeejleeves vesHeeU, yeebieueeosMe, Yetleeve Je ÞeeruebkesÀyejesyej efÜHe#eer³e keÀjej kesÀuesues Deensle.

3) 1987 ceO³es Yeejle meeke&À®³ee Flej osMeele Peeuesu³ee efve³ee&leer®es cetu³e 406 oMeue#e [e@ueme& lej Dee³eeleer®es cetu³e 98 oMeue#e [e@ueme& nesles.

4) 1998-99 ceO³es Yeejlee®es meeke&À osMeebMeer Peeuesu³ee efve³ee&leer®es cetu³e 7187 oMeue#e [e@ueme& FlekesÀ nesles.

5) Yeejlee®ee meeke&À osMeebMeer Demeuesuee J³eeHeej melele DevegketÀue Deens.

6) Yeejlee®³ee efve³ee&leerleerue meJee&efOekeÀ efve³ee&le yeebiueeosMe Je ÞeeruebkeÀe ³ee osMeele Peeueer Deens.

7) Yegleeve Je ceeueoerJe osMeeleerue efve³ee&leer®es HećeeCe Del³eble keÀceer efometve ³esles. cnCepes®e meJee&efOekeÀ ueeskeÀmebK³ee DeeefCe efJeMeeue #es$eHeÀUecegUs lemes®e DevegketÀue J³eeHeejer menkeÀe³ee&cegUs Flej meYeemeo osMeeb®³ee ceeveeves meeke&ÀceOeerue Yeejlee®ee oyeoyee Jee{leebvee efometve ³eslees.

4.4 HeéosefMekeÀ J³eeHeejJeeo efJe©Oo yentHe#eer³e J³eeHeej

³egjesefHe³eve mebIe (EU), GÊej DecesefjkeÀve cegkeÌle J³eeHeejer keÀjej (NAFTA), oef#eCe DecesefjkeÀve meeceeF&keÀ yeepeejHesþ (MERSCOSUR), DeeefMe³ee³eer cegkeÌle J³eeHeej #es$e (AFTA), DeeefMe³ee-He@efmeefHeÀkeÀ DeeefLe&keÀ mebIeìve (APEC), oef#eCe DeeefMe³ee³eer cegkeÌle J³eeHeej keÀjej (SAFTA) ³ee Je Flej J³eeHeejer ieìebcegUs peeieeflekeÀ DeLe&J³eJemLeeb®es HeéosefMekeÀ ieìebceO³es efJeYeepeve Peeu³ee®es efometve Deeues Hejbleg ns lelJe èfJeMJe J³eeHeej mebIeìves®³ee' (WTO) lelJeeb®³ee efJe©Oo nesles. DeMee JesUer WTO uee DeHesef#ele Demeuesu³ee yengHe#eer³e J³eeHeej lelJeeb®ee DeJeuebye keÀjeJee, efkeÀ HeéosefMekeÀ J³eeHeejJeeoe®ee efmJekeÀej keÀjeJee Demee He´Mveef®evn efvecee&Ce Peeuee. iesu³ee 50 Je<ee&Heemetve ogmeN³ee cene³egOoeletve meeJejC³eemeeþer, DeLe&J³eJemLee cepeyetle keÀjC³eemeeþer iegbleJeCetkeÀ, leb$e%eeve, mesJee #es$e F. ®ee efJekeÀeme nesC³eemeeþer He´l³eskeÀ osMeeuee efveye¥OecegkeÌle efJeosMeer J³eeHeeje®eer DeeHeJeM³ekeÀlee nesleer. l³ee Deveg<ebieeves peevesJeejer 1995 ceO³es WTO ®eer mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer. peeieleerkeÀ DeLe&J³eJemLesle WTO uee HetJe&meg®evee osTve®e efJeefJeOe osMeebceO³es HeéosefMekeÀ J³eeHeejer keÀjejeb®eer (Regional Trade Agreements - RTAs) ueeì Hemejueer nesleer.

55 peeieeflekeÀ J³eeHeejeleerue 60… Hes#ee DeefOekeÀ J³eeHeej ne HeéosefMekeÀ J³eeHeejer keÀjejebÜejs J³eeHeuesuee Demetve He´l³eskeÀ osMe ne efkeÀceeve SkeÀe lejer HeéosefMekeÀ ieìeMeer mebueive Demeu³ee®es efometve ³esles. ³ee®ee®e DeLe& Deebleje<ìêr³e DeeefLe&keÀ J³eJemLesle HeéosefMekeÀ J³eeHeejer keÀjej (RTA) ns yengHe#eer³e J³eeHeej HeOoleeruee meceeblej DeMeer J³eJemLee efvecee&Ce keÀjerle Deensle. 4.4.1 HeéosefMekeÀ DeeefLe&keÀ ieìeb®es (RTAs) HeÀe³eos ë WTO ®³ee mLeeHeves®ee cegU nslet®e efve³eb$eCe Je efveye¥Oe cegkeÌle J³eeHeej, YesoYeeJeefJejefnle J³eeHeej, peeieeflekeÀ mHeOee&#ecelesle Jee{ Je yengHe#eer³e J³eeHeejJeeoeuee Heéslmeenve osCes ne neslee. cnCetve®e DeveskeÀ DeLe&le%eebveer yengHe#eer³e J³eeHeej leÊJeeb®ee®e HegjmkeÀej kesÀuesuee Deens. Hejbleg ke@ÀvekegÀve cebef$eHejer<eosleerue JeeìeIeeìer DeHe³eMeer Peeu³eeveblej DeefOekeÀeefOekeÀ je<ìêbveer l³eeb®eer Hemebleer RTA uee efoueer. keÀejCe J³eeHeeje®es HetCe&leë GoejerkeÀjCe keÀjC³eemeeþer WTO ®³ee yengHe#eer³e J³eeHeejJeeoeHes#ee HeéosefMekeÀ J³eeHeejer keÀjej (RTA) keÀOeerner De®eevekeÀ Je meceLe&efve³e Deensle. 4.4.2 HeéosefMekeÀ J³eeHeejer keÀjej Je l³eeb®es HeefjCeece:

RTA ®ee HećegKe efJeHejerle HejerCeece ne J³eeHeejer ieìeyeensjerue keÀceer GlHeeove Ke®e& DemeCeeN³ee DemeYeemeo je<ìêbvee YeesieeJee ueeielees. RTA ®³ee lelJeebvegmeej J³eeHeejele meYeemeo je<ìêbvee HeéOeev³e Je pekeÀeleerle meJeueleer efou³ee peeleele. Hejbleg l³ee®eJesUer GlHeeove Ke®e& keÀceer Demegvener ieìeyeensjerue DemeYeemeo je<ìêyejesyej J³eeHeej kesÀuee peele vemeu³eeves J³eeHeeje®es DeHeJenve nesTve J³eeHeeje ieìeleerue GHeYeeskeÌl³eebvee mJemle JemletbHeemetve Jebef®ele jneJes ueeieles. He´l³eskeÀ HeéosefMekeÀ J³eeHeejer ieì mJeleë®es JesieUs efve³ece le³eej keÀjleele efkeÀ p³eeb®ee $eÝCeelcekeÀ HeefjCeece DeveskeÀoe efometve ³eslees.

Goe. J³eeHeeje®es DeHeJenve, veJeefveefce&leer®ee DeYeeJe, peeieeflekeÀ yeepeej efJemleejeJej ce³ee&oe, ce³ee&efole efJekeÀeme F.

`DeeefLe&keÀ mebIeìve Je efJekeÀeme mebIeìve' (Organisation For Economic Co-operation & Development - OECD) ®³ee DeY³eemeieìe®³ee efve<keÀ<ee&vegmeej Demes efometve ³esles keÀer efJeefJeOe RTA ceO³es meceeefJe<ì Demeuesu³ee osMeebceO³es SkeÀe®e JemletbJej 20 ye l³eeHes#ee DeefOekeÀ He´keÀej®³ee pekeÀeleer DeekeÀeju³ee peeleele.

Jejerue meJe& ®e®exJejÀve Demee efve<keÀ<e& keÀe{lee ³eslees efkeÀ peeieeflekeÀ J³eeHeej Je=Ooermeeþer efvecee&Ce Peeuesu³ee `HeéosefMekeÀ J³eeHeejer ieì' (RTA) DeeefCe WTO ®ee yengHe#eer³e J³eeHeejJeeo ¿ee SkeÀe®e veeC³ee®³ee oesve yeepet Deensle.

4.5 meejebMe

56

1) HeéosefMekeÀ J³eeHeejer ieìeb®eer Heg{erue GoenjCes meebielee ³esleerue

De) DeeefMe³ee-He@efmeefHeÀkeÀ DeeefLe&keÀ menkeÀe³e& (APEC). ye) oef#eCe HetJe& DeeefMe³ee³eer je<ìêb®ee mebIe (ASEAN)

keÀ) HeéosefMekeÀ menkeÀe³ee&®eer oef#eCe DeeefMe³ee³eer je<ìêb®eer mebIeìvee - (SAARC)

2) HeéosefMekeÀ J³eeHeejer keÀjej (RTA) DeeefCe yengHe#eer³e J³eeHeejJeeo ns HejmHej He³ee&³eer vemegve HegjkeÀ Deensle.

4.6 He´Mve

1) `HeéosefMekeÀ J³eeHeejer keÀjej (RTA) DeeefCe yengHe#eer³e J³eeHeejJeeo ³ee SkeÀe®e veeC³ee®³ee oesve yeepet Deensle' ns efJeOeeve meefJemlej mHe<ì keÀje.

2) efìHee efuene.

De) APEC

ye) ASEAN keÀ) SAARC 3) meeke&À®³ee ³eMeeleerue Yeejlee®es ³eesieoeve mHe<ì keÀje.

*****

57

5 He´keÀjCe - 3

GATT DeeefCe G©iJes HesÀjer

IeìkeÀ j®evee

5.0 GefÎäs

5.1 ÒeemleeefJekeÀ

5.2 ie@ì®³ee HesÀN³ee

5.3 ie@ì®eer G©iJes HesÀjer

5.4 G©iJes HesÀjerleerue ®e®ee& DeeefCe JeeìeIeeìer

5.5 G©iJes HesÀjerleerue ÒecegKe keÀjej.

5.6 [bkesÀue ÒemleeJe

5.7 meejebMe 5.8 ÒeMve

5.0 GefÎäs i G©iJes HesÀjer®³ee Heeée&Yetceer®ee DeY³eeme keÀjCes

ii ìeskeÀerDees HesÀjerleerue ÒecegKe JewefMeäîeeb®ee DeY³eeme keÀjCes.

iii GªiJes HesÀjer®eer ÒecegKe JewefMeäs mecepetve IesCes.

iv GªiJes HesÀjerleerue ÒecegKe keÀjej peeCetve IesCes.

v [bkesÀue ÒemleeJe DeY³eemeCes.

vi G©iJes HesÀjerleerue keÀjejeb®³ee DebceueyepeeJeCeer®ee DeY³eeme keÀjCes.

vii TRIPs DeeefCe TRIMs keÀjej peeCetve IesCes.

viii G©iJes HesÀjer®es cetu³eceeHeve keÀjCes.

ix G©iJes HesÀjer®ee efJekeÀmeveMeerue jeäêbJej nesCeeN³ee HejerCeeceeb®ee DeY³eeme keÀjCes.


Deeblejeäêr³e J³eeHeejele Je=×er JneJeer ns O³es³e meceesj þsJetve 1947 ceO³es efpevesJne ³esLes SkeÀ mebcesueve YejefJeC³eele Deeues Je l³eele Demes þjues keÀer jeäêjeäêleerue J³eeHeejer mebyebOe Jee{efJeC³eele ³eeJesle Je yengHe#eer³e J³eeHeej efve³eceeb®es Heeueve keÀjeJes ³ee nsletve Dee³eele-efve³ee&le ÒeMegukeÀebceO³es Ieì keÀjeJeer ¿ee ¢äerves pees SkeÀ meeceev³e keÀjej keÀjC³eele Deeuee l³eeuee®e ie@ì GATT Demes cnCeleele.

58 ie@ì ne SkeÀ yengHe#eer³e keÀjej Demegve l³eele meYeemeo osMeeb®es HejmHej DeefOekeÀej Je peyeeyeoejer ¿eebvee cenÊJeHetCe& mLeeve Deens. meccesueve YejJetve ÒeMegukeÀ keÀceer keÀjC³eeyeeyele JesUesJesUer ®e®ee& nesTve meYeemeo jeäêb®ee ueeYe nesF&ue. DeMee ÒekeÀej®es GHee³e Je keÀjej keÀjC³eele ³esleele. 1 peevesJeejer 1948 jespeer ne keÀjej DeefmleÊJeele Deeuee Je l³eeJej Flej osMeebveer me¿ee kesÀu³ee. l³eele Yeejlee®ee menYeeie neslee. ie@ì®es cegK³e keÀe³ee&ue³e efpevesJne ³esLes Deens. 5.1.1 ie@ì®eer GefÎäs :

ie@ì®es ÒecegKe Òe³eespeve cnCepes ÒeMegukeÀ oj MekeÌ³e eflelekesÀ keÀceer keÀ©ve J³eeHeej efJekeÀemeele ³esCeejs De[LeUs otj mee©ve ueeYe osCeejer Het{erue GefÎäs HetCe& keÀjCes ns Deens.

1) meYeemeo osMeeleerue ueeskeÀeb®³ee jenCeerceeveele megOeejCee Ie[Jetve DeeCeCes.

2) DeLe&J³eJemLes®eer HetCe& jespeieejer®³ee DeJemLeskeÀ[s Jeeì®eeue keÀjCes.

3) JeemleJe GlHeVe DeeefCe ÒeYeeJeer ceeieCeer ¿eele Jee{ keÀjCes.

4) Deeblejeäêr³e J³eeHeej Je GlHeeoveele Je=×er Ie[Jetve DeeCeCes.

5) Deeblejeäêr³e meeOeveeb®ee He³ee&Hle JeeHej keÀjCes.

5.2 ie@ì®³ee HesÀN³ee (GATT Rounds) J³eeHeej DeeefCe pekeÀeleermeboYee&le efJe®eej efJeefvece³eemeeþer Deecebef$ele kesÀuesu³ee meYeemeo osMee®³ee SkeÀe meeceev³e yewþkeÀeruee ie@ì HesÀjer Demes cnCeleele DeeleeHe³e¥le ie@ì®³ee Deeþ HesÀN³eeb®ee Dee{eJee Het{erue ÒeceeCes Ieslee ³esF&ue.

ie@ì®³ee HesÀN³ee DeeefCe peeieeflekeÀ J³eeHeej JeeìeIeeìer

ie@ì®³ee HesÀN³ee efþkeÀeCe J³eeHeej JeeìeIeeìer

Heefnueer

(1947)

efpeefveJne

(eqmJelPeue¥[)

-23 osMeeb®³ee ie@ì keÀjejeJej me¿ee. -4500 pekeÀele meJeueleer -10 efyeefue³eve [e@ueme& meJeuele

ogmejer

(1949)

De@vesmeer

(ÖeÀevme) -þjeefJekeÀ GlHeeoveeJej pekeÀele keÀceer. -5000 pekeÀele meJeueleer

eflemejer

(1950-51)

ìkeÀea

(Fiueb[)

þjeefJekeÀ GlHeeoveeJej pekeÀeleer keÀceer.

8700 pekeÀele meJeueleer

®eewLeer

(1956)

efpeefveJne

(eqmJelPeue¥[) þjeefJekeÀ GlHeeoveeJe pekeÀeleer keÀceer. J³eeHeej cetu³e 2.5 efyeefue³eve [e@ueme&

59

Hee®eJeer

(1960-61)

efpeefveJne

mejemejer 20ìkeÌkesÀ pekeÀeleer keÀe{tve ìekeÀu³ee.

4400 pekeÀele meJeueleer meb³egkeÌle J³eeHeeje®es cetu³e 4.9 efyeefue³eve [e@ueme&

meneJeer

(1964-67)

efpeefveJne

(kesÀves[er HesÀjer)

25 ìkeÌkesÀ pekeÀeleer keÀceer. GlHeeoerle Jemlet J³eeHeej 40 efyeefue³eve [e@ueme&

meeleJeer

(1973-79)

ìesefkeÀDees

peHeeve

pekeÀele De[LeUs keÀceer Devegoeves, pekeÀeleer keÀceer kesÀu³ee. J³eeHeej 300 efyeueerve [e@ueme&.

DeeþJeer

(1986-93) G©iJes

ÒeLece®e ke=À<eer #es$ee®ee meceeJesMe yeew×erkeÀ mebHeÊeer DeefOekeÀej HejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ efve³eb$eCe efMeefLeuelee.

DeewÐeesefiekeÀ JemletJejerue pekeÀele keÀceer. 1ueer HesÀjer :

ns DeefOeJesMeve efpeefveJne ³ee efþkeÀeCeer 10 SefÒeue 1947 les 10 Dee@keÌìesyej 1947 He³e¥le ®eeueues. l³eele 23 osMeebveer menYeeie Iesleuee. ³eele Heg{erue þjeJe ceeb[C³eele Deeues.

i) keÀener ÒeMegukeÀ HetCe&le: nìefJeCes.

ii) keÀener ÒeMegukeÀ ojebvee Jele&ceeve HeeleUerJej ce³ee&oerle

iii) keÀener ÒeMegukeÀ ojele Ieì keÀjC³eele Deeueer.

iv) ¿ee HesÀjerle Yeeie IesCeeN³ee meYeemeo osMeebveer 123 efÜHe#eer³e keÀjej kesÀues. 2jer HesÀjer:

ÖeÀevme ceO³es 1949 ceO³es ner HesÀjer De@vesmeer ³esLes YejefJeC³eele Deeueer. ¿eele 33 jeä^eveer menYeeie Iesleuee. Heefnu³ee HesÀjerle pes veJnles l³eebvee GATT ceO³es ÒeJesMe osCes ne cegK³e GÎsMe neslee. ¿eele 500 Jemlegbyeeyele 147 efÜHe#eer³e keÀjej keÀjC³eele Deeues Je ns 1950 ceO³es ueeiet keÀjC³eele Deeues.

3jer HesÀjer: Fbiueb[ ceOeerue ìkeÀea ³eeefþkeÀeCeer 1950-51 ceO³es ner HesÀjer Dee³eesefpele keÀjC³eele Deeueer. Hejbleg ³eele 400 DeHesef#ele keÀjejebSsJepeer HeÀkeÌle 147 keÀjej®e HetCe& nesT MekeÀues.

60 He. pece&veer, Dee@mì^sefue³ee, Hes©, efHeÀefueHeeF&vme, Je G©iJes ¿ee osMeebveer ÒeLece®e ³ee mebcesueveele Yeeie Iesleuee. 4Leer HesÀjer: 1956 ceO³es efpeefveJne ³ee efþkeÀeCeer Dee³eesefpele keÀjC³eele Deeueer. 3N³ee HesÀjerÒeceeCes®e ns mebcesueve osefKeue HeÀejmes meHeÀue Peeues veener. ¿ee HesÀjerle DecesefjkesÀkeÀ[tve DeefOekeÀ meJeueleeR®eer meYeemeo jeäêb®eer DeHes#ee nesleer cee$e meYeemeo jeäêb®eer efvejeMee Peeueer. 5 Jeer HesÀjer: ¿eele 44 jeäêbveer menYeeie Iesleuee. ne HesÀjerle Dee@mì^sefue³ee Je Yeejle ¿eebveer efJeefYeVe keÀjejeleerue ÒeMegukeÀ ojebefMeJee³e DeefleefjkeÌle keÀesìe, DeebleefjkeÀ keÀj ¿eeJej efJe®eej efJeceMe& keÀjC³eekeÀefjlee þesme ÒemleeJe ceeb[ues.

6 Jeer HesÀjer : l³eeJesU®es DecesjerkesÀ®es jeä^Heleer kesÀves[er ³eeb®³ee ceeie&oMe&veeKeeueer ner HesÀjer Peeueer. cnCetve®e ner HesÀjer kesÀves[er HesÀjer ³ee veeJeeves DeesUKeueer peeles. ³ee HesÀjerle efÜHe#eer³e mecePeesl³eeb SsJepeer yengHe#eer³e mecePeesl³eebJej Yej osC³eele Deeuee. meYeemeo osMeebveer SkeÀe SkeÀe JemletJejerue ÒeMegukeÀ keÀceer keÀjC³eeSsJepeer SkeÀoce JemletmecetneJejerue ÒeMegukeÀ keÀceer keÀjC³eeJej efJe®eej Peeuee.

kesÀves[er HesÀjercegUs efJekeÀmeveMeerue osMeebvee DeeMee nesleer keÀer l³eeb®³ee osMeeleerue efveefce&le JemletbJej efJekeÀefmele osMe DeefOekeÀ meJeueleer osleerue. Hejbleg DeHes#esvegmeej meJeueleer ve efceUeu³eecegUs les efvejeMe Peeues. ¿ee HesÀjerle osMeeosMeeceOeerue J³eeHeejele Demeuesues ÒeMegukeÀ De[LeUs ogj keÀjC³eeyeeyele keÀesCeleer®e Òeieleer Peeueer veener. kesÀves[er HesÀjer®eer HeÀueÞegleer ns kesÀJeU efveefce&le JemlegbJej ÒeMegukeÀ meJeueleer osC³eeFleHele®e ce³ee&efole jeefnueer. ¿ee HesÀjerle ke=À<eer GlHeeoveeyeeyele Peeuesueer ®e®ee& HeÀejMeer meHeÀue Peeueer veener. ¿ee GCeerJee Demegvener ¿ee DeefOeJesMeveele ÒeMegukeÀ ojele keÀHeele Je J³eeHeej Je=×er keÀjC³ee®³ee ¢äerves þesme HeeTues G®eueC³eele Deeueer. Je ns DeefOeJesMeve HetJeea®³ee DeefOeJesMeveeHes#ee DeefOekeÀ ³eMemJeer þjues.

7 Jeer HeÀsjer (ìesefkeÀ³ees HesÀjer):

¿ee HesÀjer®eer keÀener þUkeÀ JewefMeäîes Heg{erue ÒeceeCes Deensle.

i) ÒeMegukeÀ ojele keÀHeele Je iewjÒeMegukeÀ efveye¥Oe nìefJeC³eeyejesyej®e yengHe#eer³e J³eeHeej J³eJemLee Je Deeblejeäêr³e J³eeHeej ³eeb®³eele Deeieeceer oMekeÀeleerue DeeJeM³ekeÀlee HetCe& keÀjC³ee®³ee ¢äerves ³eesi³e DeMee megOeejCee Ie[Jetve DeeCeCes.

ii) ¿ee DeefOeJesMeveele menYeeie IesC³eeN³ee osMeeb®eer mebK³ee 33 nesleer.

iii) ¿ee HesÀjerle J³eeHeejeleerue 27,000 JemletbJej meJeueleer osC³eele Deeu³ee Je 300 efyeefue³eve [e@ueme& eEkeÀceleer®³ee Deeblejjeäêr³e J³eeHeejeJej ®e®ee& Peeueer.

61 iv) ¿ee DeefOeJesMeveele osC³eele Deeuesu³ee HejmHej meJeueleeRcetUs DeewÐeesefiekeÀ osMeeb®³ee

ceeuee®³ee eEkeÀceleer mejemejerves peJeUHeeme 34ìkeÌkesÀ veer keÀceer Peeu³ee.

v) ¿ee DeefOeJesMeveele pekeÀeleeR®es cetu³eebkeÀve, Dee³eele-HejJeevee He×leer, Devegoeve Je J³eeHeej ¿eeb®³ee ceeiee&le ³esCeeN³ee leebef$ekeÀ De[®eCeer ¿eeyeeyeleerle SkeÀ Dee®ejCe mebefnlee þjefJeC³eele Deeueer.

¿ee DeefOeJesMeveele Yeejleeves ®eej keÀjejebJej me¿ee kesÀu³ee ¿eeleerue SkeÀ meerceeMetukeÀ

cetu³eebkeÀve keÀjej peevesJeejer 1981 Heemetve ueeiet keÀjC³eele Deeuee. Gjuesues leerve keÀjej Subsidies, Counter valuing Measures & Anti Dumping & Import licencing procedures ¿eeb®³eeMeer mebyebefOele Deensle. ns keÀjej mJee#ejer Peeu³eeHeemetve 30 efoJemeeb®es Deele ueeiet keÀjC³eele Deeues. cee$e ìeskeÀerDees HesÀjeruee DeHes#esÒeceeCes ³eMe ÒeeHle Peeues veener. J³eeHeej GoejerkeÀjCee®es GefÎä, ke=À<eer #es$eeleerue mecem³ee, ³eeefJe<e³eer meceeOeevekeÀejkeÀ GHee³e ³eespevee ve Peeu³eeves efJekeÀmeveMeerue jeä^ebvee DeefOekeÀ meJeueleerHeemetve Jebef®ele jneJes ueeieu³eeves ner HesÀjer efJekeÀmeveMeerue osMeeb®eer J³eeHeej GefÎäs HetCe& keÀjC³eele DeHe³eMeer þjueer.

5.3 ie@ì®eer G©iJes HesÀjer (DeeþJeer HesÀjer 20 meHìs. 1986)

ie@ì®eer DeeþJeer HesÀjer ner HetJeea®³ee meJe& HesÀN³eebHes#ee SkeÀoce JesieUer nesleer Je l³eecegUs®e leer efJeJeeoemHeo Je ®eef®e&le jenerueer. ¿ee DeefOeJesMeveele 117 osMeebveer menYeeie Iesleuee. Heefnu³ee yewþkeÀerle pees ÒemleeJe þsJeC³eele Deeuee l³ee®es oesve Yeeie He[leele. De) Heefnuee Yeeie :

Jemlet J³eeHeeje®³ee #es$eele ÒeMegukeÀ iewjÒeMegukeÀ GHee³e, G<Ce keÀefìyebOeeleerue Jemlet, vewmeefie&keÀ mebmeeOeveeJej DeeOeeefjle Jemlet, keÀeHe[ Je keÀHe[s Je Mesleer, yengHe#eer³e J³eeHeeje®e keÀjej, Devegoeve, HejmHej celeYeso, Yeeb[Ces ¿eeb®es efveJeejCes, J³eeHeejeMeer mebyebefOele yeew×erkeÀ mebHeÊeer DeefOekeÀej, J³eeHeejeMeer mebyebefOele iegbleJeCetkeÀ F. ye) ogmeje Yeeie : ogmeN³ee Yeeieele HetCe&HeCes veJeerve Jemlet lemes®e J³eeHeejeHeemetve JesieÈ³ee Demeuesu³ee mesJeebMeer mebyebefOele J³eeHeej ¿eeb®ee meceeJesMe neslees. ¿eeJe©ve Demes efometve ³esles keÀer GATT ves DeeHeu³ee keÀe³e&#es$eeleerue efJeefYeVe HejbHejeiele #es$eebJ³eeflejerkeÌle Heg{erue leerve veJ³ee #es$eeb®eer Yej ìekeÀueer.

i) J³eeHeejeMeer mebyebefOele yeewef× mebHeÊeer DeefOekeÀej (TRIPS)

ii) J³eeHeejeMeer mebyebefOele iegbleJeCetkeÀ GHee³e (TRIMS)

iii) mesJee #es$e J³eeHeej (QATS)

62 ie@ì®³ee DeeþJ³ee HesÀjerle ³ee®e leerve #es$eebyeeyele celeYeso efvecee&Ce Peeu³eeves DeeþJ³ee HesÀjerleerue ne ÒemleeJe ef[meWyej 1990 He³e¥le HetCe& nesT MekeÀues veenerle. Hejbleg ns DeefOeJesMeve meceeHle ve keÀjlee keÀener meYeemeo osMeeb®³ee DeeûeneKeelej Heg{s {keÀueC³eele ³eeJes Demee þjeJe mebcele Peeuee keÀer meJe& meom³eebveer kesÀuesu³ee meg®evee Je meg®eefJeuesues GHee³e ³eeb®ee efJe®eej keÀªve ie@ì®es l³eeJesU®es efveoxMekeÀ `DeeLe&j [bkesÀue' ¿eebveer SkeÀ ÒemleeJe le³eej keÀªve lees meJe& meYeemeo jeä^ebkeÀ[s DeY³eemeemeeþer HeeþJeeJee Je l³eeJe©ve efveIeCeejs efve<keÀ<e& SkeÀ efMeKej mebcesueve IesTve l³eele þsJeeJes l³eevegmeej Dee@Le&j [bkesÀue ³eebveer 20 ef[mes 1991 uee 436 Heevee®ee SkeÀ DenJeeue meeoj kesÀuee Je ne®e `[bkesÀue ÒemleeJe' ¿ee veeJeeves DeesUKeuee peelees.

5.4 G©iJes HesÀjerleerue ®e®ee& DeeefCe JeeìeIeeìer

#es$e ®e®ee&lcekeÀ JeeìeIeeìer

1)

pekeÀele

i pekeÀeleer efMeefLeue keÀjCes. ii keÀener JemletbJejerue pekeÀeleer HetCe&le: meceeHle keÀjCes. iii Jemletefvene³e ¢äerkeÀesve

2) pekeÀeleslej efveye&bOe

i efyeiej pekeÀele efve³eb$eCes efMeefLeue keÀjCes. ii efyeiej pekeÀele efve³eb$eCes HetCe&le: jÎ keÀjCes.

3) vewmeefie&keÀ mebmeeOeveeÜejs GlHeeefole Jemlet

i ¿ee JemletbJej J³eeHeejer pekeÀeleer keÀceer keÀjCes. ii HeefjceeCeelcekeÀ efve³eb$eCes DeekeÀejCes.

4) Jeðe Je keÀeHe[

Jeðe Je keÀeHe[ ³ee efJe<e³eer yengleblet J³eJemLes Debleie&le keÀesCeles meg³eesi³e OeesjCe DeJeuebefyeCes ?

5)

Mesleer (ke=À<eer #es$e)

I Dee³eele ÒeMegukeÀ keÀceer keÀªve Mesleceeue J³eeHej Je=×er Ie[Jetve DeeCeCes. ii ke=À<eer #es$eeuee efou³ee peeCeeN³ee meJeueleer Je Devegoeves keÀceer keÀjCes.

6) Òeef¬eÀ³ee GÐeesie

I Òeef¬eÀ³ee GÐeesie JemlegbJejerue ÒeMegukeÀ keÀHeele keÀjCes. ii pekeÀeleslej efveye¥Oe efMeefLeue keÀjCes

7) TRIPs

i ie@ìceOeerue lejletoeR®ee efJe®eej keÀjCes. ii TRIPs efJe<e³eer ³eesi³e Òeef¬eÀ³ee le³eej keÀjCes.

8) TRIMs i HejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ efve³eb$eCes efMeefLeue keÀjCes. 9)

Jeeo efveJeejCe ³eb$eCee I DeefOekeÀ megOeejCee Je HeejoMe&keÀlee DeeCeCes. ii efvekeÀeueeb®eer ³eesi³e DebceueyepeeJeCeer keÀjC³eele ³eeJeer.

10) mesJee J³eeHeej I mesJee J³eeHeeje®³ee mebkeÀuHevee DeefOekeÀ

63

efJemle=le Je efveef½ele keÀjCes. ii efJeosMeer iegbleJeCetkeÀ iii Deeblejeä^er³e Þece ieleerefMeuelee iv ÒeeflemLeeHevee DeefOekeÀej F.

5.5 G©iJes HesÀjerleerue ÒecegKe keÀjej

1) ke=À<eer #es$e : (Agriculture)

1934 ceO³es [bkesÀue ÒemleeJe mJeerkeÀeju³eeHeemetve peeieeflekeÀerkeÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee DeefOekeÀ Jesieeves meg© Peeueer Deens. G©iJes HesÀjerle ÒeLece®e ke=À<eer #es$ee®ee meceeJesMe keÀjC³eele Deeuee. cnCetve®e ³ee HesÀjerle ke=À<eerefJe<e³ekeÀ keÀjejeme DeefleMe³e cenÊJe osC³eele Deeues Demeu³eeves ke=À<eerÒeOeeve DeLe&J³eJemLeeb®es ue#e peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìves®³ee ke=À<eerefJe<e³ekeÀ keÀjejekeÀ[s ueeieues. ³ee keÀjejevegmeej efJekeÀefmele osMeeb®eer mJeosefMe ke=À<eerpev³e GlHeeoveebvee efou³ee peeCeeN³ee meJeueleer Je Devegoeves ÒeefleyebefOele keÀjC³ee®es þjefJeC³eele Deeues. peeieeflekeÀ ke=À<eer J³eeHeej DeefOekeÀ me#ece Je HeejoMe&keÀ JneJee ne ¿eeceeieerue SkeÀ cenÊJee®ee nslet neslee. ³ee keÀjejele pekeÀele Je efyeiej pekeÀele efve³eb$eCeeb®ee peeieleerkeÀ mHeOexJej nesCeeje HeefjCeece efJe®eejele nesC³eele Deeuee Deens ³ee keÀjeje®e cegK³e GÎsMe osMeebleie&le GlHeeove DeeefCe efve³ee&le Jee{ermeeþer efoues peeCeejs DeLe&mene³³e keÀceer keÀjCes Deens. l³eevegmeej Heg{erue ieì keÀjC³eele Deeues. i) Heneruee ieì: ne ieì efJekeÀefmele osMeeb®ee Demegve ³ee ieìeleerue osMeebveer 1 peevesJeejer 1955 Heemetve Heg{erue 6 Je<ee&le ke=À<eerpekeÀeleer 36ìkeÌkesÀ veer keÀceer keÀjCes. ii) ogmeje ieì:

ne efJekeÀmeveMeerue osMeeb®ee ieì Demetve ³ee ieìeleerue osMeebveer 1 peevesJeejer 1995 Heemetve Heg{erue 10 Je<ee&le ke=À<eerpekeÀeleer 24ìkeÌkesÀ veer keÀceer keÀjC³ee®es yebOeve nesles. iii) leermeje ieì:

¿ee ieìele DeefJekeÀefmele Je iejerye osMeeb®ee meceeJesMe Demetve ¿ee osMeebvee pekeÀeleer keÀceer keÀjCee®es keÀesCelesner yebOeve veJnles. G©iJes HesÀjerle ke=À<eer DeLe&mene³³ee®es Heg{erue 3 ieìele JeieeakeÀjCe keÀjC³eele Deeues.

64 De) ÒeefleyebefOele meJeueleer:

³eeceO³es mJeosMeer efve³ee&leeruee Òeeslmeenve osC³eemeeþer efJeosMeer Dee³eele Jemletb®³ee KejsoerJej yebOeves ìekeÀC³eele Deeueer DeMee efve³ee&le Jemlet GlHeeoveemeeþer mJeosMeer keÀ®®ee ceeue Je Dee³eeleerle Jemletuee He³ee&³eer mJeosMeer Jemletb®³ee JeeHejemeeþer meJeueleer osC³eele ³esle nesl³ee. ye) Dee#esHeen& meJeueleer : ³ee ceO³es DeMee meJeueleeR®ee meceeJesMe keÀjC³eele Deeuee keÀer p³ee meJeueleeR®ee efJeHeefjle HeefjCeece Flej osMeeb®³ee DeLe&J³eJemLeebJej efometve ³esle Demesue. keÀ) Dee#esHeen& vemeuesu³ee meJeueleer :

DeveeefLe&keÀ #es$ee®³ee Je ceeieemeuesu³ee ÒeosMeeb®ee efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer l³ee #es$eeleerue DeewÐeesefiekeÀ #es$ee®³ee efJekeÀemeemeeþer DeewÐeesefiekeÀ mebMeesOeveemeeþer, efJekeÀemekeÀejer ÒekeÀuHeemeeþer efou³ee peeCeeN³ee meJeueleeR®³ee meceeJesMe Devee#esHeen& meJeueleeRceO³es keÀjC³eele Deeuee. Mesleceeue Deeblejjeä^er³e yeepeej meg³eesi³e efoMesves peeC³eemeeþer, Mesleceeue J³eeHeejele HeejoMe&keÀlee efvecee&Ce nesC³eemeeþer, ke=À<eer J³eeHeejeleerue De[LeUs otj keÀjC³eemeeþer ne keÀjej keÀjC³eele Deeuee. ³ee keÀjejele Mesleceeuee®³ee Deeblejjeä^er³e J³eeHeejeleerue yeepeej ÒeJesMeeJej efveye&Oe osMeebleie&le ceole DeeefCe efve³ee&le GÊespeveemeeþer DeLe&mene³³e ³ee leerve yeeyeeRJej efJeMes<e Yej osC³eele Deeuesuee Deens. 2) Jeðe DeeefCe keÀeHe[efJe<e³ekeÀ keÀjej :(Textiles and clothing)

1960 Heemetve ie@ì®³ee keÀjejele keÀeHe[e®³ee J³eeHeeje®ee meceeJesMe keÀjC³eele Deeuee Deens. 1974 Heemetve keÀeHe[ DeeefCe Jeðe ³eeb®³ee J³eeHeejeJej `yengOeeiee J³eJemLes®ee'(Multi Fibre arrangement MFA) ®ee ÒeYeeJe Jee{le iesuee neslee. 1974 ceO³es DeewÐeesefiekeÀ GlHeeoveemeeþer ueeiet þjCeejs efve³ece DeeefCe Deìer keÀeHe[ GÐeesieemeeþer ueeiet keÀjC³eele Deeu³ee Deensle. l³eevegmeej 1990 ®³ee DeeOeejeJej 1995 ceO³es keÀeHe[e®³ee Dee³eeleerJej 16ìkeÌkesÀ, 1998 ceO³es 17ìkeÌkesÀ, 2002 ceO³es 18 ìkeÌkesÀ DeeefCe 2005 ceO³es jeefnuesu³ee meJe& keÀeHe[ GlHeeovee®ee meceeJesMe keÀjejele keÀjC³eele Deeuee Deens. DeMee efjleerves 2005 He³e¥le keÀeHe[e®³ee J³eeHeejeJejerue meJe& efveye¥Oe ìHH³ee ìHH³eeves keÀe{tve ìekeÀeJesle. 3) mesJee #es$e (Trade in Services):

G©iJes HesÀjer®³ee HetJeea mesJee #es$e J³eeHeejeyeeyeleerle keÀesCel³eener efJeMes<e lejletoer keÀjC³eele Deeu³ee veJnl³ee. G©iJes HesÀjerle ÒeLece®e mesJee #es$e J³eeHeeje®ee meceeJesMe keÀjC³eele Deeuee.

65 ³ee HesÀjerle `mesJee J³eeHeejeefJe<e³eer meJe&meeceev³e keÀjej'(General Agreement on Trade in Service GATS) DemleerlJeele Deeuee. mesJee #es$e J³eeHeeje®es ef®e$e DevegketÀue He×leerves ueeoC³eemeeþer p³ee ceeiee&le ne keÀjej cewuee®ee oie[ þjCeej neslee. G©iJes HesÀjer®³ee HetJeea Òel³eskeÀ osMee®³ee meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ lemes®e jepekeÀer³e HeefjefmLeleer®ee efJe®eej keÀªve Òel³eskeÀ osMeeves mesJee #es$eeJej ceesþîee ÒeceeCeele efveye¥Oe ueeoues nesles. Òel³eskeÀ osMeeves mesJee #es$eebJej keÀener Òel³e#e Je DeÒel³e#e efve³eb$eCes ueeoueer nesleer. Goe. VISA DeefveJee³e&lee, iegbleJeCegkeÀerJejerue keÀ[keÀ keÀe³eos efve³ece, efJeHeCeve efJe<e³ekeÀ keÀ[keÀ efve³eb$eCes, HejkeÀer³e veeskeÀjoejeb®³ee jespeieej mebOeeRJejerue yebOeves, yeBkeÀe, efJecee JeenletkeÀ ceveesjbpeve oUCeJeUCe meeOeves DeMee mesJeeb®ee JeeHej keÀjC³ee®eer mekeÌleer F. keÀ[keÀ efve³eb$eCes ueeJeueer peele nesleer. G©iJes ³esLeerue Heefj<eosle mesJeeb®³ee J³eeHeeje®ee keÀjejele meceeJesMe keÀ©ve l³ee Debleie&le yeBeEkeÀie mesJee, efJecee, JeenletkeÀ-oUCeJeUCe, meuueeieej ceb[Us, keÀjceCetkeÀ Je ceveesjbpeve F. veer HegjefJeuesu³ee mesJeeb®ee meceeJesMe neslee. l³ee keÀjejeleerue vecego kesÀuesu³ee Deìervegmeej Je mesJee HegjefJeCes yebOevekeÀejkeÀ Demesue. efJeÊeer³e mesJeebceO³es iegbleJeCetkeÀoej þsJeeroej DeeefCe efJeceeOeejkeÀ ³eeb®es mebj#eCe Peeues Heeefnpes. ogjmeb®eej mesJee J³eeHeeje®³ee ¢äerves cenÊJee®³ee Demeu³ee®es ceev³e keÀjC³eele Deeues Deens. GATS keÀjejevJe³es Heg{erue oesve cenÊJee®³ee keÀle&J³eeb®ee meceeJesMe keÀjC³eele Deeuee.

i) DeefOekeÀ ÒeeOeev³e osMe keÀuece (Most Favoured Nathions clause MFN):

³ee keÀueceevJe³es GATT ®³ee meYeemeo jeä^ebveer HejmHejebMeer mesJee J³eeHeej keÀjleebvee keÀesCeleener YesoYeeJe ve keÀjlee meJe& meYeemeo osMeebvee meceeve opee& osC³eele ³eeJee. ii) HeejoMe&keÀlee: ³ee leÊJeevegmeeej Demes þjefJeC³eele Deeues keÀer Òel³eskeÀ meYeemeo jeä^ebves DeeHeu³ee mesJee J³eeHeejefJe<e³eer®es meJe& efve³ece Je Deìer Òeefme× keÀjeJ³eele. ³ee keÀjejele Heg{erue leerve GefÎäs þjefJeC³eele Deeueer.

i) mesJee J³eeHeejeefJe<e³eer cegkeÌle OeesjCe eqmJekeÀejC³eemeeþer yengGÎsefMe³e efve³eceeJeueer le³eej keÀjCes.

ii) mesJee #es$ee®es GoejerkeÀjCe Je HeejoMe&keÀlee

66 iii) meJe& meYeemeo jeä^eb®ee meJee¥efieCe efJekeÀeme, cegK³elJes efJekeÀmeveMeerue osMeeb®ee meJee¥efieCe

efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeCes. 4) yeewef×keÀ mebHeoe J³eeHeejer keÀjej (Trade Related Intellectual Property Rights TRIPs): J³eeHeejeMeer mebyebefOele yeewef×keÀ mebHeoe keÀjej ner GªiJes HesÀjerceOeerue SkeÀ ÒecegKe Hejbleg Jeeoûemle lejleto ceeveueer peeles. TRIPs ner lejleto ¿ee DeefOeJesMeveele keÀe DebleYe&tle keÀjC³eele Deeueer Je leMeer iejpe efJekeÀefmele osMeebvee keÀe efvecee&Ce Peeueer ¿ee®eer keÀejCes DeY³eemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. lelkeÀeueerve HeefjefmLeleerleerue leb$e%eeve Je mebMeesOevee®es keÀesCel³eener efJekeÀefmele osMee®³ee JeeefCep³eefJe<e³ekeÀ ceeueceÊes®ee opee& efceUeuee neslee. Deeblejjeä^er³e mHeOee&#ecelesle efìketÀve jenC³eemeeþer DeÐe³eeJele leb$e%eeve ne SkeÀ ÒecegKe ceeie& yeveuee neslee. DeeHeu³ee Jemletbvee peeieeflekeÀ HeeleUerJej mHeOee&#ece yeveefJeC³eemeeþer efJekeÀefmele osMeebveer GlHeeovee®³ee HeejbHeejerkeÀ He×leeR®ee l³eeie keÀªve veJeerve DeÐe³eeJele leb$e%eevee®ee eqmJekeÀej keÀjC³eeme meg©Jeele kesÀueer. ³ee leb$e%eevee®³ee yeUeJej DeMee efJekeÀefmele osMeebveer JeenletkeÀ, ceeefnleer leb$e%eeve, oUCeJeUCe pewJeleb$e%eeve F. #es$ee®ee ceesþîee ÒeceeCeele Òeieleer meeO³e kesÀueer. Hejblet ³ee #es$eeleerue efJekeÀefmele osMeebveer ueeJeuesu³ee MeesOe Je l³eeÜejs GlHeeoerle nesCeeN³ee Jemlet ³eeb®eer ®eeb®esefiejer (Piracy) Jee{u³eeves ³ee osMeeleerue yeewef×keÀ mebHeoe OeeskeÌ³eele ³esT ueeieueer. DeMee yeveeJeì Jemletb®ee efJeHejerle HeefjCeece efJekeÀefmele osMeeb®³ee GlHeeove J³eeHeej Je veHeÌ³eeJej efometve Deeuee. cnCetve®e ³ee Piracy ®³ee mecem³esletve yeensj He[tve veJeerve MeesOeeb®es nkeÌkeÀ megjef#ele jenC³eemeeþer `yeewef×keÀ mebHeoe J³eeHeej keÀjej TRIPs ; lejleto keÀjC³eele Deeueer. TRIPs lejletoerceO³es yeewef×keÀ mebHeos®³ee Heg{erue #es$eeb®ee meceeJesMe keÀjC³eele Deeuee.

1) Copy Rights

2) yeesOe ef®evn Trade Mark

3) YeewieesefuekeÀ mebkesÀle

4) DeewÐeesefiekeÀ Òee©He (ì^s[ceeke&À)

5) Hesìbì Patents

6) J³eeHeejer ieesHeefve³e ceeefnleer F. meeþer 10 Je<ee&®ee keÀeueeJeOeer efveef½ele keÀjC³eele Deeuee Demetve Hesìbìmeeþer cee$e 20 Je<ee&®ee keÀeueeJeOeer efveef½ele keÀjC³eele Deeuee Deens. J³eeHeejer ieesHeefve³elee Trade Secret DeeefCe mebMeesOeveeme J³eeHeejer cetu³e Demeu³eeves l³ee®es osefKeue mebj#eCe Peeues Heeefnpes Demes ³ee keÀjejele mHeä keÀjC³eele Deeues Deens.

5) J³eeHeejer mebyebefOele iegbleJeCetkeÀerefJe<e³eer GHee³e³eespevee: (Trade Related Investment Measures TRIMs) TRIMS ceOeerue lejletoervegmeej Òel³eskeÀ meom³e osMeeves efJeosMeer iegbleJeCetkeÀerJejerue meJe& ÒeefleyebOe nìJeeJe³eeme nJesle p³ee mees³eer meJeueleer mJeosMeer iegbleJeCetkeÀoejebvee efceUleele

67 l³ee meJe& efJeosMeer iegbleJeCetkeÀoejebvee efceUeJe³eeme nJ³eele. ¿ee keÀjejevegmeej 5 Je<ee&®³ee Deele J³eeHeejeMeer mebyebOeerle iegbleJeCetkeÀerJejerue efve³eb$eCes meceeHle keÀjeJe³eeme nJeer. ne efveoxMe kesÀJeU mebK³eelcekeÀ De[LeUs Je jeä^er³e J³eJenejebHetjlee®e Deens. ÒeecegK³eeves efveJe[keÀ #es$eeleerue iegbleJeCetkeÀ, efJeosMeer kebÀHev³eebvee jeä^er³e kebÀHev³eeb®³ee yejesyej DeeCeC³eekeÀefjlee efJeosMeer iegbleJeCetkeÀer®eer HeeleUer, efve³ee&leer®eer peyeeyeoejer Je Iejiegleer keÀ®®³ee ceeuee®ee GHe³eesie DeMee efveJe[keÀ #es$eeHegjlee®e ce³ee&oerle Deens. ne keÀjej efJeosMeer ®euevee®eer ÒeeHleer, efJeosMeer meceYeeie, Je leebef$ekeÀ mLeeveeblejCeeMeer mebyebefOele efJeosMeer iegbleJeCetkeÀoej ¿eeb®³eeJej efveye¥Oe ueeJeC³ee®ee efve<esOe keÀjlees. ne keÀjej DeeosMe oslees keÀer efJeosMeer iegbleJeCetkeÀoej kebÀHev³eebvee Iejiegleer kebÀHev³eeb®³ee yejesyej þsJeues Heeefnpes. iegbleJeCetkeÀ #es$eeleerue De[LeÈ³eebvee ne jesKelees. ne keÀjej keÀ®®ee ceeue Je ceO³eJeleea Jemlet ¿eeb®eer Dee³eele cegkeÌle DemeeJeer DeMeer DeHes#ee keÀjlees. keÀener iegbleJeCetkeÀer ¿ee J³eeHeejele De[LeUs efvecee&Ce keÀjleele Je J³eeHeejele efJeke=Àleer efvecee&Ce keÀjleele. ner ieesä ¿ee keÀjejeuee ceev³e Deens. cnCetve efJekeÀefmele osMe oesve Je<ee&ceO³es efJekeÀmeveMeerue osMe 5 Je<ee&ceO³es Je DeuHeefJekeÀefmele osMe 7 Je<ee¥ceO³es meJe& iewj Deveg©He TRIMs ®eer DeefveJee³e&HeCes meg®evee osleerue Je meceeHle meg×e keÀjleerue DeMeer DeHes#ee Deens. TRIMs keÀefjlee SkeÀ meefceleer vesceueer Demetve leer TRIMs ceOeerue keÀjejeb®es yejesyej Heeueve nesle Deens eEkeÀJee veener ¿eeb®eer osKejsKe keÀjsue Je ¿eeyeeyele®ee DenJeeue Jemlegb®³ee J³eeHeejekeÀjerlee mLeeHeuesu³ee meefceleeruee osF&ue.

5.6 [bkesÀue ÒemleeJe

ie@ì®es lelkeÀeueerve [e³ejskeÌìj pevejue Dee@Le&j [bkesÀue ³eebveer pekeÀeleer DeeefCe J³eeHeejemebyebOeer SkeÀ ÒemleeJe uesKeer mJe©Heele 1991 ceO³es meeoj kesÀuee. l³eeuee®e [bkesÀue ÒemleeJe (DUNKEL DRAFT) Demes cnCeleele. ne ÒemleeJe keÀe³eosefMej DeeefCe leebef$ekeÀ Deens l³eele efJeefJeOe yeeyeeR®es Heg{erue meele keÀjej Deensle.

1) yeepeej J³eJemLee

2) Mesleer

3) Jeðe DeeefCe keÀeHe[

4) ie@ì®es efve³ece

5) J³eeHeejemebyebOeer yeewef×keÀ mebHeoe nkeÌkeÀ (TRIPs)

6) mesJee keÀjej (GATS)

7) mebmLeelcekeÀ yeeyeer. Fl³eeoer®ee meceeJesMe neslee. ¿ee Jejerue meele IeìkeÀebyeeyele JeeìeIeeìer Peeu³ee. Hejblet DeveskeÀ yeeyeleerle meYeemeo osMeebceO³es SkeÀcele nesT MekeÀues veener. efJeMes<ele: ke=À<eer, megleer keÀeHe[, TRIPs F. yeeyeleerle celeYeso efvecee&Ce Peeues. l³eeletve ceeie& keÀe{C³eemeeþer DeeLe&j [bkeÀue ³eebveer SkeÀ ÒemleeJe le³eej kesÀuee. lees meJe& meYeemeoebveer pemee®³ee lemee mJeerkeÀejC³ee®es þjues.

68 [bkesÀue ÒemleeJe ÒecegKe oesve Yeeieele efJeYeeieC³eele Deeuee Deens. ¿eeleerue Heefnuee Yeeie 24 Jeiee&le efJeYeeefpele Deens. 5.6.1. [bkesÀue ÒemleeJe Heefnuee Yeeie:

[bkesÀue ÒemleeJee®³ee 1u³ee Yeeieele p³eeb®ee DebleYee&Je Deens l³eeleerue ÒecegKe efJe<e³e Heg{erue ÒeceeCes. De) [bkesÀue ÒemleeJee®³ee Heefnu³ee Yeeiele Mesleer Je ÒeeLeefcekeÀ Jemletb®³ee efve³ee&leerJej

efJemleejHetJe&keÀ ®e®ee& Deens. Mesleer®³ee yeeyeleerle efve³ee&le mene³³e, Dee³eele, mebj#eCe Je Mesleer GlHeeove Jee{erkeÀefjlee mJeosMeer ceole Fl³eeoer yeeyeeRJej ®e®ee& Deens.

Dee) Mesleer #es$eeleerue Òel³eskeÀ meYeemeo jeäêves DeeHeu³ee yeepeeje®ee 3.3ìkeÌkesÀ Yeeie efJeosMeer efve³ee&leoejebvee GHeueyOe keÀ©ve ÐeeJee Demee ÒemleeJe Deens.

F) Je=#e Je l³eeb®es Òepeeleer ³eeb®es Hesìbì keÀjC³ee®ee ÒemleeJe Deens.

F&) ¿eele mejkeÀejer Kejsoer Je meeJe&peefvekeÀ efJelejCe ¿eeb®³ee mene³³eeves ke=À<eercetu³eebvee ÒeYeeefJele keÀjC³ee®eer ceveeF& Deens.

G) 6 les 10 Je<ee&®³ee Deele Mesleer GlHeeoveeJej ueeJeC³eele ³esCeeN³ee ÒeMegukeÀele keÀHeele keÀjC³ee®ee Je efve³ee&leeruee efoues peeCeejs DeLe&mene³³e yebo keÀjC³ee®ee GuuesKe [bkesÀue ÒemleeJeele Deens.

T efJekeÀmeveMeerue osMe mJeosMeer GÐeesieebvee mebj#eCe osC³eekeÀefjlee Je DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀemeeuee ÒeeLe&efcekeÀlee osC³eekeÀefjlee Je DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀemeeuee ÒeeLeefcekeÀlee osC³eekeÀefjlee megefve³eesefpele He×leerves le³eej keÀjerle Demeuesu³ee DeewÐeesefiekeÀ iegbleJeCetkeÀ Je ÒeyebOeveeMeer mebyebefOele DeìeR®ee efJejesOe [bkesÀue ÒemleeJeele kesÀuee Deens.

S) meom³e jeäêbveer DeeHeueer meJe& #es$es efJeosMeer iegbleJeCetkeÀerkeÀefjlee HetCe&le: cegkeÌle kesÀueer Heeefnpesle Demeener ¿eele ÒemleeJe Deens.

5.6.2 [bkesÀue ÒemleeJee®ee ogmeje Yeeie:

¿ee Yeeieeleerue `yeewef×keÀ mebHeÊeer DeefOekeÀejeyeeyele®ee'Hewuet meJee&le peemle Jeeoûemle Deens. ¿ee®eer JewefMeäîes Heg{erueÒeceeCes Deensle.

De) yeewef×keÀ mebHeÊeerMeer mebyebefOele Demeuesu³ee DeefOekeÀejeb®es mebj#eCe keÀjC³eekeÀefjlee DeefleMe³e keÀ[keÀ efve³ece ¿ee ÒemleeJeele efouesues Deensle. ns efve³ece ueeiet Peeues lej Yeejleemeefnle DeefOekeÀebMe DeOe&efJekeÀefmele je<ìêbvee DeeHeu³ee Hesìbì keÀe³eÐeebceO³es Deecetueeûe yeoue keÀjeJes ueeieleerue.

Dee) Jemlet mJeosMeele le³eej Peeuesueer Demesue eEkeÀJee HejefkeÀ³e osMeebkeÀ[tve Dee³eele kesÀuesueer Demesue DeMee Òel³eskeÀ Jemlet®³ee yeeyeleerle Hesìbì le³eej keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

F) DeeleeHe³e¥le Yeejle Je Flej DeveskeÀ osMeebceO³es kesÀJeU GlHeeove Òeef¬eÀ³es®es Hesìbì I³eeJes ueeiele Deensle, Hejblet [bkesÀue ÒemleeJe ueeiet Peeu³eeme GlHeeove Òeef¬eÀ³es yejesyej®e le³eej nesC³eeN³ee GlHeeoveeb®ee osefKeue Hesìbì IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

69 F&) [bkesÀue ÒemleeJeeleerue meJee&le celeYeso efvecee&Ce keÀjCeeje cegÎe cnCepes®e, SKeeoe osMeeves

pej ogmeN³ee osMee®³ee Hesìbì®eer vekeÌkeÀue kesÀuesueer Demesue lesJne l³ee cetU Hesìbì OeejkeÀ osMeeuee ner ieesä efme× keÀjC³eemeeþer keÀesCeleener HegjeJee osCes yebOevekeÀejkeÀ veener. ¿eecegUs DeMee osMeeves kesÀJeU le¬eÀej oeKeue keÀjCes ns®e Hegjsmes þjsue. Hejblet ³ee®ee efJeHejerle HeefjCeece efJekeÀmeveMeerue osMeebceOeerue Deew<eOeer GlHeeovee®³ee #es$eele efometve ³esF&ue.

[bkesÀue ÒemleeJeele mesJee #es$eeuee osefKeue J³eeHeejer opee& osC³eele Deeuesuee Deens. mesJee #es$eeuee J³eeHeejer opee& osC³eemeboYee&le p³ee J³eeHekeÀ lejletoer [bkesÀue ÒemleeJeele keÀjC³eele Deeuee Deensle l³eeleerue keÀener ÒecegKe lejletoer Heg{erue ÒeceeCes Deensle.

De) mesJee J³eeHeeje®es efve³eceve Je efve³e$eCe keÀjC³ee®³ee GÎsMeeves SkeÀe yengHe#eer³e mecePeesl³ee®es ÒeeefJeOeeve [bkesÀue ÒemleeJeele Deeues. ¿eeuee mesJeemebyebOeer J³eeHeeje®ee meeceev³e keÀjej GATS Demes cnìues Deens.

Dee) ¿ee ÒemleeJeele mesJeemebyebOeer J³eeHeejeuee Jemletb®³ee J³eeHeejeÒeceeCes mecepeC³eele ³eeJes DeMeer lejleto Deens.

F) DeeleeHe³e¥le [bkesÀue ÒemleeJeeleerue p³ee lejletoeRJej me¿ee Peeu³ee Deensle l³eele mesJeemebyebOeer J³eeHeej #es$ee®ee meceeJesMe veener.

[bkesÀue ÒemleeJee®³ee efÜleer³e Yeeieeleerue SkeÀ cenÊJeHetCe& cegÎe cnCepes®e p³ee GÎsMeeves

ie@ì®eer mLeeHevee kesÀueer nesleer. lees GÎsMe HetCe& Peeuee Demeu³eecegUs ner mebmLee efJemeefpe&le keÀªve efn®³ee SsJepeer SkeÀ yengHe#eer³e J³eeHeej mebIeìevee (MIO) eEkeÀJee peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìvee (WTO) mLeeHevee keÀjC³eele ³eeJeer. DeMee ³ee mebIeìves®eer GefÎäs, mebIeìve, keÀe³e&#es$e Fl³eeoeryeeyele [bkesÀue ÒemleeJe meefJemlej efJeJes®eve Deens.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee

1) G©iJes HesÀjer®eer Heeée&Yetceer mHeä keÀje.

2) G©iJes HesÀjer®eer ÒecegKe JewefMeäs mHeä keÀje.

3) [bkesÀue ÒemleeJe ³eeJej ìerHe efuene.

5.7 meejebMe

1) ie@ì®³ee SketÀCe Deeþ HesÀN³eebHewkeÀer DeeþJeer HesÀjer ner G©iJes ³ee þerkeÀeCeer 1986 meeueer

YejefJeC³eele Deeueer.

70 2) ue@ìerve DecesefjkesÀleerue G©iJes ³ee þerkeÀeCeer ner meYee YejefJeC³eele Deeu³eeves leer `G©iJes

HesÀjer' ³ee veeJeeves DeesUKeueer peeles.

3) ³ee HesÀjerle SketÀCe 116 osMeebveer menYeeie Iesleuee.

4) GATT ®eer ner DeeþJeer HesÀjer keÀener cenÊJeHetCe& cegÎîeebcetUs efJeJeeoemHeo Je cnCetve

5) ³ee HesÀjerleerue ®e®ee& i) Jemleg J³eeHeej DeeefCe ii) mesJee J³eeHeej DeMee oesve mJeleb$e Yeeieele keÀjC³eele Deeueer.

6) ³ee HesÀjerle TRIPs, TRIMs, GATs DeMee veJeerve #es$eebefJe<e³eer®³ee JeeìeIeeìeR®ee ÒeLece®e meceeJesMe keÀjC³eele Deeuee.

7) GATT ®es lelkeÀeueerve [e³ejskeÌìj pevejue mej Dee@Le&j [bkesÀue ³eebveer 1991 ceO³es SkeÀ ÒemleeJe meeoj kesÀuee. ne ÒemleeJe `[bkesÀue ÒemleeJe' ³ee veeJeeves DeesUKeuee peelees.

8) ie@ì cegUs Yeejlee®³ee DeLe&&J³eJemLesJej DevegketÀue HeefjCeece efometve ³esCeej Deensle.

5.8 ÒeMve

1) peeieeflekeÀ J³eeHeej efve³eb$eCe cegkeÌle Je efveye¥Oe cegkeÌle keÀjC³eele G©iJes HesÀjer®es ³eesieoeve

meefJemlej mHeä keÀje.

2) G©iJes HesÀjer®³ee mLeeHeves®eer Heeée&Yetceer meefJemlej efuene.

3) ie@ì®³ee HesÀN³eeb®ee Lees[keÌ³eele Dee{eJee I³ee.

4) ìerHee efuene

i) ìeskeÀerDees HesÀjer

ii) TRIPs iii) TRIMs

5) [bkesÀue ÒemleeJeeefJe<e³eer meefJemlej ceeefnleer Ðee.

6) `ie@ì®eer DeeþJeer HesÀjer ner Flej HeÀsN³eebHes#ee Jeeoûemle þjueer' ³ee efJeOeevee®eer keÀejCeefceceebmee keÀje.

*****

71

6 peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìvee (World Trade Organisation)

IeìkeÀ j®evee

6.0 GefÎäs


6.2 WTO ®eer mebkeÀuHevee

6.3 WTO ®es mebIeìve

6.4 WTO ®eer GefÎäs

6.5 WTO ®eer keÀe³ex

6.6 oesne Iees<eCee He$e

6.7 WTO ®eer ceb[Us

6.8 WTO Heg{erue DeeJneves

6.9 WTO ®eer Jeeo efveJeejCe ³eb$eCee

6.10 Jeeo efveJeejCe He×leer ³eb$eCee mebkeÀuHevee Je leÊJes

6.11 Jeeo efveJeejCe Òeef¬eÀ³ee

6.12 WTO ®³ee keÀe³ee&®es ef®eefkeÀlmekeÀ Hejer#eCe

6.13 meejebMe

6.14 ÒeMve

6.0 GefÎäs i) WTO ®³ee mLeeHeves®eer Heeée&Yetceer DeY³eemeCes.

ii) WTO ®eer GefÎäs DeY³eemeCes.

iii) WTO ®³ee keÀe³ee¥®ee DeY³eeme keÀjCes.

iv) oesne Heefj<eo peeCetve IesCes.

v) WTO Heg{erue DeeJneves mecepetve IesCes.

vi) WTO ®³ee Jeeo efveJeejCe ³eb$eCee mecepetve IesCes.

vii) WTO ®³ee Jeeo efveJeejCe ³eb$eCes®eer He×leer peeCetve IesCes.

viii) efJekeÀmeveMeerue osMeeb®³ee yeeyeleerle WTO ®³ee Jeeo efveJeejCe ³eb$eCes®³ee YetefcekesÀ®ee DeY³eeme keÀjCes.

ix) WTO ®³ee keÀe³ee¥®ee ef®eefkeÀlmekeÀ DeY³eeme keÀjCes.

72


Deeblejjeäêr³e J³eeHeej GoejerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esle peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìves®eer WTO mLeeHevee ner SkeÀ Del³eble cenÊJee®eer Ieìvee ceeveueer peeles. WTO ®³ee mLeeHeves®ee cetU ns oesve efJeée ³eg×eMeer mebyebefOele Deens. Heefnues efJeée ³eg× (1914-1918) DeeefCe ogmejs cene³eg× (1939-1945) ns efJeée ³eg× WTO ®³ee mLeeHevesme peyeeyeoej ceeveues peeleele. 1944 ceO³es Peeuesu³ee ye´sìve JegFme Heefj<eosceO³es peeieeflekeÀ mlejeJej Heg{erue 3 cenÊJee®³ee mebmLeeb®³ee mLeeHeves®eer efMeHeÀejme keÀjC³eele Deeueer l³ee Heg{erue ÒeceeCes.

1) Deeblejjeäêr³e cegêeefveOeer (IMF)

2) Deeblejeäêr³e Hegvej&®evee Je efJekeÀeme yeBkeÀ (IBRD) eEkeÀJee peeieeflekeÀ DeefOekeÀes<e (World Bank)

3) peeieeflekeÀ J³eeHej mebIeìvee (ITO) Jejerue 3 mebmLeeHewkeÀer IMF Je IBRD ³ee oesve mebmLeeb®eer 1946 ceO³es lJejerle mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer. Hejbleg ITO ®³ee mLeeHevesuee cee$e keÀener osMeebveer efJejesOe oMe&efJeuee keÀejCe l³eeb®³ee celes efJeMJe J³eeHeej mebIeìvesÜejs keÀener cenemeÊee osMeeb®ee OeesjCes le³eej keÀjC³ee®³ee yeeyeleerle nmle#esHe nesTve ITO ®es mJe©He SkeÀleHeÀea jenC³ee®eer MekeÌ³elee nesleer. cnCetve®e efJeée J³eeHeej mebIeìves SsJepeer (ITO) J³eeHeej Je pekeÀeleerefJe<e³eer®ee meeceev³e keÀjej GATT DeefmlelJeele Deeuee. 1948 ceO³es WTO ®³ee SsJepeer GATT ®eer efveefce&leer keÀjC³eele Deeueer. ³ee mebmLes®es mJe©He SkeÀ keÀjej (Agreement) DeeefCe mebIeìvee (Organisation) Demes ognsjer nesles. peieeleerue keÀener meom³e osMeebveer HejmHejebceOeerue J³eeHeej efMeefLeue keÀjC³eemeeþer ³ee keÀjejeJej mJee#eN³ee kesÀu³ee. GATT ®³ee mLeeHevesHeemetve JesieJesieÈ³ee þerkeÀeCeer Deeþ HesÀN³ee YejefJeC³eele Deeu³ee. l³eeHewkeÀer G©iJes ³ee efþkeÀeCeer Dee³eesefpele keÀjC³eele Deeuesueer HesÀjer meJee&le cenÊJee®eer DeeefCe Jeeoûemle þjueer. GATT ®³ee keÀjejele GlHeeoerle Jemletb®ee meceeJesMe neslee lej WTO ®³ee keÀjejele GlHeeoerle Jemlegbyejesyej®e mesJee J³eeHeej, ke=À<eer #es$e, TRIPs, TRIMs, Je Flej cenÊJee®³ee IeìkeÀeb®ee DebleYee&Je keÀjC³eele Deeuee. meveeleve Je veJemeveeleJeeoer DeLe&le%e cegkeÌle J³eeHeeje®ee HegjmkeÀej keÀjCeejs nesles. cegkeÌle J³eeHeejecegUs efJeMesef<ekeÀjCe Ie[tve ³esTve ÞeceefJeYeeopeve, legueveelcekeÀ ueeYe, DeuHe GlHeeove Ke®e&, ceO³eÊce veHeÀe Demes J³eeHeejer ueeYe efceUtve SketÀCe J³eeHeejele Jee{ Ie[tve ³esC³eeme ceole nesles. meveeleveJeeoer DeLe&le%eeb®³ee ³ee®e cegkeÌle J³eeHeej OeesjCeeuee GATT Je WTO ®³ee mLeeHevesves ogpeesje efouee Demes cnCelee ³esF&ue. keÀejCe efve³eb$eCe Je efveye¥OecegkeÌle J³eeHeej ne GATT ®es cenÊJee®ee GÎsMe neslee. J³eeHeejeJejerue pekeÀele Je pekeÀeleslej De[KeUs ogj keÀ©ve J³eeHeej cegkeÌle keÀjC³eemeeþer®e GATT ®eer mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer. ner®e GefÎäs Heg{s WTO ves DeJeuebefyeueer.

6.2 WTO ®eer mebkeÀuHevee

73 ``yengHe#eer³e J³eeHeejer ÒeCeeueermeeþer Demeuesues JewOeeefvekeÀ DeeefCe mebmLeelcekeÀ J³eemeHeerþ'' DeMeer WTO ®eer Lees[keÌ³eele J³eeK³ee keÀjlee ³esF&ue. WTO ®³ee mLeeHevesuee 1986-1993 ³ee keÀeUele ceev³elee efceUeueer 81 meYeemeo osMeeb®³ee SkeÀef$ele efveCe&³eeÜejs G©iJes HesÀjer ceev³e keÀjC³eele Deeueer. 1998 He³e¥le ner meYeemeo mebK³ee 81 Je©ve 132 osMeebHe³e¥le Jee{ueer. SefÒeue 1994 ceO³es ceejekeÀme, ceesjeskeÌkeÀes ³esLes ie@ì®³ee G©iJes ®e®ee&HesÀjer®³ee JeeìeIeeìer Peeu³ee l³eevegmeej 1 peevesJeejer 1995 jespeer efJeée J³eeHeej mebIeìvee (WTO) mLeeHevee Peeueer. 1914 ³ee Je<ee&Hegjles GATT DeeefCe WTO ³ee oesvner mebmLeeb®es menDeefmlelJe jenCeej nesles Hejblet 01 peeves. 1995 Heemetve GATT ®es ©Heeblej WTO ceO³es keÀjC³eele Deeues. Yeejle ne WTO ®ee mebmLeeHekeÀ osMe Deens. ³ee G©iJes HesÀjer®es keÀener cenÊJee®es HejerCeece Heg{erue ÒeceeCes nesles.

1) ie@ì®eer G©iJes HesÀjer ner meJee&efOekeÀ iegbleeiegbleer®eer DeeefCe efJeJeeoemHeo þjueer. ³ee HesÀjerleerue JeeìeIeeìer meJee&efOekeÀ cnCepes®e meele Je<ex ®eeueu³ee J³eeHeejeJejerue pekeÀeleer Je pekeÀeleslej efveye¥Oe nìefJeCes ns meJee&le ceesþs ³eMe ³ee HesÀjerle ceeveues peeles.

2) G©iJes HesÀjer®ee HejerCeece cnCetve JeemleJe peeieeflekeÀ GlHeVe 212 efyeefue³eve [e@ueme&Je©ve Je<e& 2005 He³e¥le 274 efyeefue³eve [e@ueme& FlekesÀ Jee{Ceej nesles.

3) ³ee JeeìIeeìeR®ee meJee&efOekeÀ DevegketÀue HejerCeece efJekeÀefmele osMeebvee nesCeej Demetve ceeieemeuesueer jeä^s, ÒeecegK³eeves, DeVeOeev³e Jemletb®eer Dee³eele keÀjCeeN³ee osMeebmeeþer ne keÀjej keÀener DebMeer ÒeefleketÀue HejerCeece Ie[Jetve DeeCeCeeje neslee.

4) ³ee keÀjejevJe³es mLetue osMeebleie&le GlHeeovee®³ee ÒeceeCeele DeCesjerkesÀ®³ee JeemleJe GlHeVeele 0.2ìkeÌkesÀ ³egjesHeer³eve mebIeeceO³es 1.6ìkeÌkesÀ, peHeeve 0.9ìkeÌkesÀ, ef®eve 2.5ìkeÌkesÀ, Yeejle 0.5ìkeÌkesÀ, oef#eCe DeefÖeÀkeÀe 0.9ìkeÌkesÀ lej ye´eefPeue 0.3ìkeÌkesÀ FlekeÀer Jee{ DeHesef#ele nesleer.

6.3 peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìves®es mebIeìve

1) ceb$eer Heefj<eo : (Ministerial Conference) peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìves®³ee j®evesceO³es ceb$eerHeeleUerJejerue Heefj<eo ner meJeex®®e HeeleUerJejerue keÀe³e& keÀjCeejer ³eb$eCee Deens. ceb$eer Heefj<eosceO³es meYeemeo osMee®es J³eeHeej ceb$eer meom³e cnCetve keÀe³e& keÀjleele. cebef$eHeeleUerJejerue Heefj<eo ner meJe& yeeyeermebyebOeer Debeflece efveCe&³e Iesles.

2) meJe&meeOeejCe ceb[U (General Council): peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìves®es owveboerve keÀecekeÀepe HeenC³eemeeþer DeveskeÀ ceb[Ueb®eer mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer Deens. ³ee ceb[UeceO³es meJe&meeOeejCe ceb[U ns meJee¥le cenÊJee®es ceeveues peeles. keÀejCe ns ceb[U cebef$eHeeleUerJejerue Heefj<eosuee keÀecekeÀepee®ee DenJeeue osC³eeme yeebefOeue Demeles. meJe&meeOeejCe ceb[Uebleie&le oesve mJeleb$e ceb[Us keÀe³e&jle Demeleele. l³eeHewkeÀer

74 SkeÀ osMeeosMeeble J³eeHeejeletve efvecee&Ce Peeuesues efJeJeeo efceìefJeC³ee®es keÀe³e& keÀjles lej ogmejs ceb[U J³eeHeej OeesjCee®ee Dee{eJee IesC³ee®es keÀe³e& keÀjerle Demeles.

De) JeeoefJeJeeo efveJeejCe ceb[U (Dispute Settlement Body):

meJe&meeOeejCe ceb[U DeeHeu³ee keÀe³ee&®eer peyeeyeoejer Flej 3 mJeleb$e ceb[UebJej efJeYeeietve osles. l³eeHewkeÀer Jemlet®³ee J³eeHeejemeeþer ceb[U (Trade in Goods), mesJeeb®³ee J³eeHeejemeeþer ceb[U (Trade in Services) DeeefCe J³eeHeejemebyebOeer yeew×erkeÀ mebHeoe DeefOekeÀejemeeþer ceb[U TRIPs ner leervner ceb[Us meJe&meeOeejCe ceb[Ue®³ee ceeie&oMe&veeKeeueer keÀe³e& keÀjleele DeeefCe meJe&meeOeejCe ceb[Ueves meesHeefJeuesu³ee peyeeyeoeN³ee Heej Hee[leele. ye) J³eeHeej OeesjCe Dee{eJee ceb[U (Trade Policy Review Body):

Jejerue mJeleb$e 3 cebef$eceb[Ueyejesyej®e J³eeHeej OeesjCee®ee Dee{eJeeIesC³eemeeþer meJe&meeOeejCe ceb[UekeÀ[tve mJeleb$e leerve meefcel³ee efve³egkeÌle keÀjC³eele ³esleele. l³eeHewkeÀer SkeÀ J³eeHeej DeeefCe efJekeÀeme meefceleer (Committee of Trade and Development), ogmejs J³eJenejleesueeJej efve³eb$eCe þsJeCeejer meefceleer (Committee on Balance of payment Restriction) eflemejer meefceleer DeboepeHe$ekeÀ, efJeÊeJ³eJenej DeeefCe ÒeMeemeve meebYeUCeejer (Committee on Budget, Finance and Administration) ner meefceleer peeieeflekeÀ J³eeHeejmebIeìvee DeeefCe meJe&meeOeejCe ceb[Ueves meesHeefJeuesu³ee peyeeyeoeN³ee Heej Hee[les. 3) WTO ®es meef®eJeeue³e (Secretarial of WTO):

WTO ®es ÒeMeemeve [e³ejskeÌìj pevejue ÒecegKe Demeuesu³ee meef®eJe HeeleUerJejerue ceb[UeceeHe&Àle Heeefnues peeles. [e³ejskeÌìj pevejue®eer efve³egkeÌleer cebef$eHeeleUerJejerue Heefj<eosceeHe&Àle kesÀueer peeles. l³eeb®eer cegole ®eej Je<ee¥®eer Demeles. l³eeuee ceole keÀjC³eemeeþer ®eej mJeleb$e [sH³egìer [e³ejskeÌìj Demeleele. pes efJeefJeOe meYeemeo osMeeb®es ÒeefleefveefOelJe keÀjerle Demeleele. WTO ®es Jeeef<e&keÀ DeboepeHe$ekeÀ le³eej keÀªve les DeboepeHe$ekeÀ efJeÊe Je ÒeMeemeve ceb[Ueuee Dee{eJee IesC³eemeeþer meeoj kesÀues peeles DeeefCe l³eeuee Debeflece cebpetjer mebyebOeer efMeHeÀejmeer keÀjC³eemeeþer meJe&meeOeejCe ceb[UekeÀ[s HeeþefJeues peeles.

6.4 peeieeflekeÀ J³eeHej mebIeìves®eer GefÎäs WTO ®eer ÒecegKe GefÎäs Heg{erue ÒeceeCes meebielee ³esleerue.

i) J³eeHeejeleerue pekeÀele Je pekeÀeleslej De[LeUs otj keÀjCes.

ii) Deeblejjeä^er³e J³eeHeejeleerue mebyebOeebceOeerue YesoYeeJe keÀjCeejs OeesjCe veenermes keÀjCes.

iii) J³eeHeej #es$ee®³ee mebyebOeeleerue osMeele ueeskeÀeb®es peerJeveceeve Gb®eJeCes, jespeieej HeeleUerle Jee{ keÀjCes, JeemleJe GlHeVeele Jee{ keÀjCes, HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeerle Jee{ keÀjCes, GlHeeoveele Jee{ keÀjCes, Jemlet Je mesJee J³eeHeej Jee{efJeCes.

75 iv) peeieeflekeÀ meeOeveeb®ee peeefmlele peemle JeeHej keÀjCes l³ee®eyejesyej mLew³ee&lcekeÀ

efJekeÀeme keÀjCes Je DeeefLe&keÀ efJekeÀeme mee¿e keÀjCes.

v) efJekeÀmeveMeerue osMeeb®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeemeeþer mekeÀejelcekeÀ ¢äerkeÀesve þsJetve l³eeb®³ee J³eeHeejele Jee{ Ie[Jetve DeeCeCes.

vi) yengHe#eer³e keÀjejevegmeej J³eeHeejele mecevJe³e Ie[Jetve DeeCeCes Je l³eemeeþer GÊespeve osCes.

vii) J³eeHeej OeesjCeebceO³es HeefjJele&veelcekeÀ OeesjCes DeeefCe mLew³ee&lcekeÀ efJekeÀemeemeeþer mecevJe³e meeOeCes.

6.5 peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìves®es keÀe³e&

WTO ®eer ÒecegKe keÀe³ex Heg{erue ÒeceeCes

i) pekeÀeleer DeeefCe J³eeHeejeleerue Flej efveye¥Oe keÀceer keÀjC³eemeeþer Dee®eejmebefnlee DeeefCe efve³eceeJeueer le³eej keÀjCes.

ii) J³eeHeejeleerue JeeìeIeeìer Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer Deeblejjeäêr³e J³eemeHeerþ cnCetve keÀe³e& keÀjCes.

iii) yengHe#eer³e J³eeHeejemebyebOeer ³ee keÀjeje®es ÒeMeemeve DeeefCe DebceueyepeeJeCeer keÀjCes.

iv) J³eeHeejele efvecee&Ce Peeuesues keÀuen Je JeeoefJeJeeo mees[efJeC³ee®ee Òe³elve keÀjCes.

v) J³eeHeejeleerue efvekeÀesHe mHeOexuee Òeeslmeenve osCes DeeefCe jeäêr³e J³eeHeej OeesjCeeJej ue#e osCes.

vi) peeieeflekeÀ J³eeHeej OeesjCe þjefJeCeeN³ee Deeblejjeäêr³e cegêe efveOeer IMF Je peeieeflekeÀ yeBkesÀmeejK³ee (IBRD) mebmLeebvee menkeÀe³e& keÀjCes.

6.6 oesne Iees<eCee He$e (The Doha Declaration)

WTO ®³ee YeeJeer keÀe³e& ³eespeves®eer efveef½eleer keÀjC³eekeÀjerlee 9 les 14 veesJnWyej 2001 ®³ee ojc³eeve keÀlees ceOeerue oesne Menjele WTO ®³ee ®eewL³ee ceb$eermlejer³e mebcesueve YejefJeC³eele Deeues. ³ee mebcesueveele Yeejleeves meef¬eÀ³e YetefcekeÀe yepeeJeueer p³eeceO³es kesÀJeU J³eeHeej®e veJns lej efJekeÀmeveMeerue osMeeb®es efJekeÀemeelcekeÀ ue#³es Targets Je ÒeeLe&efcekeÀlee Deens DeMee keÀe³e&¬eÀceebJej Yeejleeves peesj efouee. mebcesuevee®³ee efve<keÀ<ee&yeeyele Yeejleeves J³ekeÌle kesÀuesueer ef®elee Je FMeejs ¿eekeÀ[s ue#e osC³eele Deeues. oesne Iees<eCeeHe$eele YeefJe<³ekeÀeueerve J³eeHeej J³eJenejeryeeyele SkeÀ keÀe³e&¬eÀce meg®eer le³eej keÀjC³eele Deeueer Je Deelee WTO ceOeerue keÀe³e&³eespeveskeÀ[s keWÀêeEyeot mejkeÀuee. Flej efJekeÀmeveMeerue osMeeb®³ee menkeÀe³ee&ves Yeejle Deelee ns efveef½eleHeCes þjefJeue keÀer, l³eeb®³ee efnleekeÀ[s Je iewjmeew³eerkeÀ[s Heg{erue keÀe³e&¬eÀceele efveeqM®eleHeCes ue#e osC³eele ³esF&ue.

76 oesne Iees<eCeeHe$eele ÒeecegK³eeves Heg{erue 3 Iees<eCeeb®ee DebleYee&Je cenÊJee®ee neslee

i) WTO ®³ee veJeerve DeefOeJesMeveeleerue JeeìeIeeìer Je ®e®ex®ee keÀe³e&¬eÀce.

ii) WTO keÀjeje®eer efJekeÀefmele osMeebleerue DebceueyepeeJeCeer meboYee&le.

iii) Hesìbì DeeefCe meeJe&peefvekeÀ Deejesi³ee®³ee yeeyeeRmeoYee&le. oesne mebcesueveeleerue þjeJeeDebleie&le ef®eve Je lewJeeve ³ee oesve veJeerve osMeeb®eer meYeemeolJe ceev³e keÀjC³eele Deeues. l³eecegUs WTO ®eer meYeemeo mebmLee Jee{tve 144 osMe FlekeÀer yeveueer.

6.7 WTO ®eer ceb[Us (WTO Bodies)

WTO ®³ee ceb[UeceO³es Heg{erue 3 ÒecegKe ceb[Ueb®ee DebleYee&Je neslee. i) Jeeo efveJeejCe ceb[U (The Dispute Settlement Body DSB):

¿ee ceb[Ue®eer ceefnv³eeletve efkeÀceeve oesveoe yewþkeÀe nesle Demetve ³ee yewþefkeÀceO³es meYeemeo osMeeb®³ee J³eeHeeje mebyebOeer®³ee le¬eÀejer®eer oKeue Iesleueer peeles. l³eevegmeej le%e Je DevegYeJeer DeefOekeÀeN³eebceeHe&Àle oesvner He#eeb®³ee yeepetb®ee efJe®eej keÀ©ve ³eesi³e efveCe&³e osTve Jeeo efceìefJeC³ee®³ee Deveg<ebieeves Òe³elve kesÀues peeleele. ii) DeefHeue ceb[U (The Appellate Body AB):

³ee ceb[UeceeHe&Àle Jeeoer-ÒeefleJeeoer ³eeb®³ee ceeHe&Àle Deeuesu³ee DeefHeueeb®eer oKeue IesTve leer Hegvne Jeeo efveJeejCe ³eb$eCeskeÀ[s DSB) HeeþefJeC³ee®es keÀe³e& kesÀues peeles. iii) J³eeHeej OeesjCe HegvejeJeueeskeÀve ceb[U : The Trade Policy Review Body TPRB): meYeemeo jeä^eb®³ee J³eeHeej OeesjCeeb®ee Dee{eJee, yeoue eEkeÀJee ef®eefkeÀlmekeÀ Hejer#eCe keÀjCeejs ns ceb[U Deens. yengHe#eer³e J³eeHeej leb$e J³eJeefmLeleHeCes keÀe³e&jle jneJes ³eekeÀjerle TPRB Debleie&le J³eeHeej OeesjCes Je Òeef¬eÀ³ee ³eeb®eer leHeemeCeer keÀjC³eele ³esles. Òel³eskeÀ meYeemeo osMeeuee DeeHeu³ee J³eeHeej OeesjCes Je Òeef¬eÀ³ee ³eeb®eer leHeemeCeer keÀjC³eele ³esles. Òel³eskeÀ meYeemeo osMeeuee DeeHeu³ee J³eeHeej OeesjCe Òeef¬eÀ³eebyeeyele®ee DenJeeue TPRB keÀ[s melele HeeþJeeJee ueeielees.

6.8 WTO Heg{erue DeeJneves

77 WTO ®³ee mLeeHevesveblej WTO Heg{erue DeeJneves Je DeHes#ee Jee{uesu³ee efometve ³esleele. WTO Heg{erue ÒecegKe Heefnues DeeJneve cnCepes®e peeieeflekeÀ peeefmlele peemle J³eeHeejer jeäêbvee WTO ®es meYeemeo keÀªve IesCes nes³e. Dev³eLee WTO uee efve³eb$eCe cegkeÌle J³eeHeeje®es GefÎä mee¿e keÀjC³eele keÀener De[LeUs efvecee&Ce nesT MekeÀleele. Goe. peeieeflekeÀ J³eeHeejele cenÊJee®es mLeeve ÒeeHle keÀjCeeN³ee ®eerve meejK³ee veJeerve cenemeÊee osMeebveer WTO ®es meYeemeolJe nesCes men³eble DeeJeM³ekeÀ Deens. ogmejs cenÊJee®es DeeJneve cnCepes WTO ®³ee leÊJeeb®³ee DeefJejesOeer J³eeHej keÀjCeejs ÒeeosefMekeÀ J³eeHeejer ieì nes³e. l³eeHewkeÀer oef#eCe DeeefÖeÀkesÀleerue 2002 ceO³es mLeeHeve Oeeuesuee The Mercosurz pekeÀele mebIe DeeefCe The Asia Pacific Economoc Co-operative (APEC) ne cegkeÌle J³eeHej #es$e ner l³ee®eer DeefuekeÀ[erue keÀener ÒecegKe GoenjCes oslee ³esleerue. meO³ee®es pJeueble DeeJneve cnCepes®e He³ee&JejCeemebyebefOe®³ee mecem³ee nes³e. lemes®e Þece ceeveob[ efJe<e³ekeÀ mecem³ee nes³e. efJekeÀmeveMeerue osMe DeeefLe&keÀ efJekeÀemeemeeþer pes Òe³elve keÀjerle Deensle l³eeletve He³ee&JejCee®eer ceesþîee ÒeceeCeele neveer nesle Deens. lemes®e ns osMe He³ee&JejCe mebj#eCeemeeþer cee$e keÀesCeles®e Òe³elve keÀjerle vemeu³ee®eer ìerkeÀe efJekeÀefmele jeäêbceeHe&Àle kesÀueer peele Deens. lemes®e efJekeÀmeveMeerue osMe pees ceeue le³eej keÀjleele l³eele cepegjeb®eer DeHegjer cepetjer osTve Mees<eCe keÀjC³eele ³esle Deens Je Þece keÀu³eeCe keÀe³e&¬eÀceebkeÀ[s ogue&#e keÀ©ve ÞeceerkeÀeb®³ee jenCeerceevee®ee opee& Iemejle Deens. yeeuekeÀeceieejeb®ee JeeHej Je ceeveJeeefOekeÀejeb®es GuuebIeve keÀ©ve ns efJekeÀmeveMeerue osMe Deeblejjeäêr³e Þece-ceeveob[e®es (Labour Standards) ®es Heeueve keÀjleebvee efomele veener. WTO Heg{erue SkeÀ ÒecegKe DeeJneve ns meO³ee®³ee peeieeflekeÀ DeLe&J³eJemLesleerue Ie[tve Deeuesu³ee cetueYetle yeoueebMeer mebyebefOele Deens Je les cnCepes®e meYeemeo osMeebJejerue efve³eb$eCeelcekeÀ OeesjCeebyeeyele WTO uee efouesues DeefOekeÀej DeHegjs Demeu³ee®es efometve ³esleele. GATT ®³ee 1947 ®³ee efve³eceeJeueer vegmeej J³eeHeejer OeesjCes, pekeÀele Je efyeiej pekeÀeleermebyebOeer efve³ece, Je Flej cenÊJee®³ee yeeeEyeefJe<e³eer keÀener efJeefMeä efve³eceeJeueer þjJetve osC³eele Deeueer Hejblet meYeemeo osMeebJejerue efve³e$eCeebyeeyele WTO uee HeÀejmes DeefOekeÀej osC³eele Deeuesues veenerle. cnCetve®e WTO ®³ee efve³eb$eCeelcekeÀ keÀe³ee&Jej keÀener ÒeceeCeele ce³ee&oe efometve ³esleele. peeieeflekeÀ J³eeHeej GoejerkeÀjCee®es GefÎä mee¿e keÀjC³eemeeþer WTO HpeeieeflekeÀ J³eeHeej J³eJenejeleerue nesCeeje Ke®ee&le Ieì Ie[Jetve DeeCeeJeer DeMeer DeHes#ee nesleer. Je l³ee Deveg<ebieeves peeieeflekeÀ mlejeJej GlHeeove IeìkeÀeb®es keÀe³e&#ece JeeìHe keÀ©ve GlHeVe HeeleUerle Jee{ Ie[Jetve DeeCeCes ns SkeÀ cenÊJee®es DeeJneve WTO Heg{s efvecee&Ce Peeuesues efometve ³esles. Demes pejer Demeues lejerner WTO YeefJeleJ³e ®³ee DenJeeuee vegmeej Demes vecego keÀjC³eele Deeuesues Deens keÀer WTO ®³ee mLeeHevescegUs efveef½ele®e peeieeflekeÀ mlejeJejerue J³eeHeejeHeemetve efceUCeeN³ee efvejHes#e Jee{eJ³eele megOeejCee Ie[tve ³esC³eeme ceole nesCeej Demetve

78 efJekeÀefme osMe Je efJekeÀmeveMeerue osMe ³eeb®³eeleerue DeeefLe&keÀ efJe<eceles®eer ojer Jee{JeC³ee®eer MekeÌ³elee Demeu³eeves l³eeefJe<e³eer WTO ves jepeefkeÀ³e OeesjCes Je l³eeb®eer ³eesi³e DebceueyepeeJeCeer keÀjCes DeHesef#ele Deens.

6.9 WTO ®eer JeeoefJeJeeo (le¬eÀej) efveJeejCe ³eb$eCee (Dispute Settlment Mechanism DSM) GATT ®³ee mLeeHevesHeemetve YejefJeC³eele Deeuesu³ee Òel³eskeÀ HesÀjerceO³es pekeÀele Je efyeiej pekeÀeleer efve³eb$eCes efMeefLeue keÀjC³eeJe©ve meYeemeo osMeebceO³es melele JeeoefJeJeeo efvecee&Ce nesT ueeieu³eeves meeceesHe®eejeves ¿ee meJe& le¬eÀejer®es efveJeejCe keÀjC³eemeeþer Jeeo efveJeejCe ³eb$eCes®eer DSM DeeJeM³ekeÀlee Yeemet ueeieueer. GATT keÀjejeleerue Articles XXII DeeefCe XXIII vegmeej meYeemeo osMeebceOeerue J³eeHeejer le¬eÀebjeR®es efveJeejCe keÀjC³eemeeþer Jeeo efveJeejCe ³eb$eCes®eer iejpe J³ekeÌle keÀjC³eele Deeuesueer Deens. ³ee®e efMeHeÀejmeer®ee SkeÀ Heg{erue ìHHee cnCetve GATT keÀjej 1947 uee Keb[ iv vegmeej Articles XXXVI, XXXVII pees[C³eele Deeues. ³ee vegmeej efJekeÀmeveMeerue osMeebvee efJeefMeä opee& osC³eemeeþer keÀe³eosefMej ceev³elee osC³eele Deeueer. lemes®e Keeme efJekeÀmeveMeerue osMeeb®³ee mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer 1966 ceO³es DSM ®eer iejpe J³ekeÌle keÀjC³eele Deeueer. DSM ®³ee mLeeHevescegUs WTO ®³ee mebj®evesuee veJeerve ©He ÒeeHle nesTve peeieeflekeÀ J³eeHeej DeefOekeÀeefOekeÀ HeejoMeea, efve³eceeefOeÿerle Je v³ee³³e leÊJeebJej DeeOeejerle nesC³eeme ceole efceUeueer. Lees[keÌ³eele WTO ®es Jeeo efveJeejCe ceb[U ns Keeme DeÒeiele jeäêb®³ee iejpee Je mecem³ee efJe®eejele IesTve mLeeHeve keÀjC³eele Deeues nesles. l³eecegUs®e ns HeenCes DeeJeM³ekeÀ Deens efkeÀ DSM ®ee DeÒeiele osMeebvee efkeÀleHele HeÀe³eoe keÀ©ve Ieslee ³eslees? lemes®e DSM cegUs efveef½ele®e DeÒeiele jeäêb®³ee keÀe³e&#ecelesle Je DeelceefJeéeemeele Jee{ Ie[tve ³esCeej Deens eEkeÀJee veener ?

6.10 Jeeo efveJeejCe He×leer ³eb$eCee mebkeÀuHevee Je leÊJes WTO ®³ee meom³e osMeeb®es DeefOekeÀej, keÀlexJ³e ³eeb®³eeMeer mebyebefOele efJe<e³eeJej efJe®eej Je ®e®ee& keÀjC³eemeeþer lemes®e celeYeso efceìefJeC³eemeeþer efJeJeeo efceìefJeCeejer ³eb$eCee mLeeHeve keÀjC³eele Deeueer. meg©Jeeleeruee celeYeso Demeu³eeme mebyebefOele jeäêbceO³es meeceesHe®eejeves JeeìeIeeìer keÀjC³ee®eer J³eJemLee Deens. ³eeceO³es ³eMe ve Deeu³eeme WTO ®es [e³ejskeÌìj pevejue ceO³emLeer keÀjleele. le¬eÀej keÀjCeeje osMe DSM keÀ[s 30 efoJemeeb®³ee Deele 3 le%eeb®eer efve³egkeÌle keÀjC³ee®eer efJevebleer keÀ© MekeÀlees. DSM ceeHe&Àle meele meom³eeb®es DeefHeue ceb[U vesceC³eele ³esles ns ceb[U ®eewkeÀMeer keÀ©ve 90 efoJemeeb®³ee Deele DeeHeuee DenJeeue DSM uee meeoj keÀjleele. ³ee DenJeeueeefJe<e³eer DSM uee 30 efoJemeeb®³ee Deele efveCe&³e ÐeeJee ueeielees Je oesvner osMeebvee lees ceev³e keÀjeJee ueeielees. 6.10.1 DSM ®es leÊJe:

79 WTO ceO³es Demeuesues Jeeo ns ÒeecegK³eeves efJeosMeer J³eeHeeje®es efve³ece Je keÀe³eos Deceev³e kesÀu³ee®³ee eEkeÀJee keÀe³eos lees[C³ee®³ee meboYee&le efometve ³esleele. WTO ®³ee meYeemeoebMeer DSM ®es leÊJe ceev³e kesÀues Deens Je les cnCepes®e pej SKeeÐee meYeemeo jeä^eceeHe&Àle J³eeHeejer keÀjeje®es Je efve³eceeb®es GuuebIeve kesÀues peele Demeues lej l³ee jeä^ebMeer nesCeeje celeYeso Flej ceeiee¥veer ve mees[efJelee les celeYeso mees[efJeC³eemeeþer v³ee³ee®eer yeepet efJe®eejele IesTve DSM ®ee SkeÀ J³eemeHeerþ cnCetve JeeHej keÀjCes Je meeceesHe®eejeves efJeJeeo efceìefJeCes nes³e. 6.10.2 DSM ®³ee keÀe³ee&®es ìHHes :

DSM ®³ee keÀe³ee&®es ÒecegKe ìHHes eEkeÀJee Hee³eN³ee Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esleerue.

1) meuuee Je ceO³emLeer (60efoJeme)

2) Hewveue®eer mLeeHevee Je meom³eeb®eer vesceCetkeÀ (45 efoJeme)

3) celeYeso DemeCeeN³ee osMeebvee Debeflece efjHeesì& osCes. (6 ceefnves)

4) WTO ®³ee meYeemeoebvee Debeflece efjHeesì& osCes (3 DeeþJe[s)

5) DSM ceeHe&Àle Debeflece efjHeesì&®eer mJeerke=Àleer (DeefHeueeefMeJee³e 60 efoJeme)

6) DeefHeue efjHeesì& (60-90 efoJeme)

7) DSM ceeHe&Àle DeefHeuee®eer mJeerke=Àleer (30 efoJeme)

6.11 Jeeo efveJeejCe Òeef¬eÀ³ee

Jeeo efveJeejCee®eer mebHetCe& peyeeyeoejer DSM ®eer Demetve l³eeceO³es Òel³e#ejerl³ee meJe& WTO ®³ee meYeemeoeb®eer osMee®ee meceeJesMe neslees. DSM ne le%eeb®³ee He@veue mLeeHeves®ee mebHetCe& DeefOekeÀej Demelees. ¿ee JeeoefveJeejCe keÀe³ee&®eer Òeef¬eÀ³ee Heg{erue ìHH³eebceeHe&Àle HetCe& nesles. 1) meuuee Je mecegHeosMeve : (Heefnuee ìHHee)

mebyebefOele le¬eÀejerefJe<e³eer Jeeoer DeeefCe ÒeefleJeeoer osMeebkeÀ[tve le¬eÀej mecepetve IesTve l³eeefJe<e³eer ³eesi³e les mecetHeosMeve Je ceeie&oMe&ve kesÀues peeles. ne DeeHeeHemeeleerue Jeeo efceìefJeC³ee®ee Heefnuee Òe³elve kesÀuee peelees. Dev³eLee oesvner He#e WTO ®³ee [e³ejskeÌìj pevejue®eer Yesì IesTve l³eeb®³ee ceO³emleerves ÒekeÀjCe mees[efJeC³ee®ee Òe³elve keÀjleele ner meJe& Òeef¬eÀ³ee 60 efoJemeeble nesCes DeHesef#ele Demeles. 2) He@veue®eer efve³egkeÌleer : (ogmeje ìHHee)

80 pej meuuee Je ceeie&oMe&ve, ceO³emLeer Je mecetHeosMeve ne Heneruee ìHHee DeHe³eMeer þju³eeme le¬eÀej keÀjCeeje He#e He@veue®³ee mLeeHevesmeeþer Depe& keÀ© MekeÀlees. l³eemeeþer 45 efoJemeeb®eer cegole Demeles. ³ee He@veue ceeHe&Àle Debeflece efjHeesì& efouee peelees. l³eemeeþer 6 ceefnu³eeb®ee keÀeueeJeOeer DeHesef#ele Demelees. 3) Heefnu³ee megveeJeCeerHetJeea®eer Òeef¬eÀ³ee (eflemeje ìHHee): He@veue®ee efjHeesì& le³eej Peeu³eeveblej Heefnu³ee megveeJeCeerHetJeea oesvner He#eebveer DeeHeu³ee yeepet uesKeer mJe©Heele DSM uee meeoj keÀjeJeer. 4) Heefnueer megveeJeCeer (®eewLee ìHHee):

³ee ìHH³eele He@veue®³ee efjHeesì&®³ee DeeOeejs ceb[U ceefnueer megveeJeCeer Ieesef<ele keÀjerle Demeles. 5) ogmejer megveeJeCeer : (hee®eJee ìHHee)

ogmeN³ee megveeJeCeerceO³es oesvner He#eeb®ee Je DeeHeu³ee yeepet uesKeer Je leeW[er mJe©Heele ceeb[eJ³ee ueeieleele. 6) le%eeb®eer efve³egkeÌleer (meneJee ìHHee): keÀesCel³eener ÒekeÀejer®eer leebef$ekeÀ eEkeÀJee Meeqðe³e mJe©Hee®eer De[®eCe efvecee&Ce Peeu³eeme l³ee mebyebefOele efJe<e³ee®³ee le%eeb®eer efve³egkeÌleer keÀ©ve efjHeesì& ceeieJetve Iesleues peeleele. 7) keÀ®®ee efjHeesì& (meeleJee ìHHee): DeeleeHe³e¥le®³ee ³egkeÌleerJeeoe®³ee DeeOeejs Hewveue SkeÀ keÀ®®ee efjHeesì& le³eej keÀ©ve lees oesvner He#eebkeÀ[s megHetle& keÀjlees ³ee keÀ®®ee efjHeesì&ceO³es keÀesCeleener efve<keÀ<e& eEkeÀJee efveCe&³e efouesuee vemelees. l³eeceO³es GCeerJee Yeemeu³eeme l³ee®³eeJej ³egkeÌleerJeeo keÀjC³eemeeþer oesvner He#eebvee 2 DeeþJe[îee®ee keÀeueeJeOeer efouee peelees. 8) Debeflece efjHeesì& (DeeþJee ìHHee):

oesvner He#eeb®³ee ³egkeÌleerJeeoeveblej He@veue oesvner He#eebvee Debeflece efjHeesì& HeeþefJeues peeleele. Hejblet l³eeceO³es efve<keÀ<e& eEkeÀJee efvekeÀeue efouesuee vemelees. l³ee®³ee Hejer#eCeemeeþer SkeÀ DeeþJe[îee®ee keÀeueeJeOeer efouee peelees. 9) efjHeesì&®ee Dee{eJee : (veTJee ìHHee):

81 Debeflece efjHeesì&®³ee Dee{eJ³eemeeþer 2 DeeþJe[îeeb®eer cegole efoueer peeles. 10) Debeflece efveCe&³e : (oneJee ìHHee)

Peeuesuee Debeflece efveCe&³e ne DeeþJe[~eveblej oesvner He#eebkeÀ[s HeeþefJeuee peelees. lemes®e WTO ®³ee meJe& meYeemeo jeä^ebkeÀ[s l³ee®³ee Òeefle HeeþefJeu³ee. 11) DebceueyepeeJeCeer : (Debeflece ìHHee)

efouesu³ee efveCe&³ee®eer DebceueyepeeJeCeer 60 efoJemeeb®³ee Deele nesCes DeHesef#ele Deens. pej efveCe&³e Deceev³e Demesue lej DeefHeue keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej osC³eele Deeuesuee Deens. l³eemeeþer 60-30 efoJemeeb®eer cegole Deens. Hejbleg ³ee DeefHeuee®eer eqmJeke=Àleer eEkeÀJee lees Deceev³e keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej DSM uee Deens. l³eemeeþer 90 efoJemeeb®eer cegole Deens. ³ee meJe& keÀejJeeF&ceO³es oes<eer Dee{UCeeN³ee osMeeJej ob[elcekeÀ keÀejJeeF& kesÀueer peeles.

6.12 WTO ®³ee keÀe³ee&®es ef®eefkeÀlmekeÀ Hejer#eCe GATT ®eer G©iJes HesÀjer ner DeefOekeÀ eqkeÌueä Je efJeJeeoemHeo þjueer. ³ee HesÀjerleerue JeeìeIeeìer HetCe&lJeeme ³esC³eemeeþer meele Je<ee&®ee keÀeueeJeOeer ueeieuee. ³ee HesÀjerleerue TRIPs, TRIMs mesJee J³eeHeej, ke=À<eer #es$e Devegoeve Je meJeueleer, efyeiej pekeÀeleer efve³eb$eCes efMeefLeue keÀjCes, DeefOekeÀ ÒeeOeev³e keÀjej ³ee cegÎîeebcegUs ner HesÀjer DeefOekeÀ iegbleeiegbleer®eer Je efJeJeeoemHeo þjueer. cnCetve®e G©iJes HesÀjer®es ³eMe Je YeefJeleJ³e l³eeleerue keÀjejeb®³ee DebceueyepeeJeCeerJej®e DeJeuebyetve nesles. SkeÀe DenJeeueeJe©ve Demee Deboepe J³ekeÌle keÀjC³eele Deeuee keÀer G©iJes HesÀjerleerue keÀjejeb®³ee ³eesi³e DebceueyepeeJeCeerletve Je<e& 2005 He³e¥le peeieeflekeÀ JeemleJe GlHeVeele 272 efyeefueDeve [e@ueme& les 274 efyeefueDeve [e@ueme& He³e¥le Jee{ Ie[tve ³esCeej nesleer. GATT ®³ee DeY³eemeieìe®³ee DenJeeueevegmeej ns ÒeceeCe peeieeflekeÀ mLetue GlHeeovee®³ee 1ìkeÌkesÀ cnCe[s®e 510 efyeefueDeve [e@ueme& He³e¥le Jee{Ceej Deens. Hejbleg ns meJe& J³eeHeejer ueeYe efJekeÀefmele osMeebvee meJee&efOekeÀ efceUCeej Demetve efJekeÀmeveefMeue Je ceeieemeuesues osMe cee$e ³ee ueeYeeHeemetve keÀener ÒeceeCeele Jebef®ele jenCeej Deensle. G©iJes HesÀjer cegUs ³egjesefHe³e cenemebIee®³ee JeemleJe GlHeVeele l³eeb®³ee mLetue osMeebleie&le GlHeeovee®³ee GDP 1.6ìkeÌkesÀ veer, DecesjerkesÀle 0.2 ìkeÌkesÀ veer lej peHeeve ceO³es 0.9 ìkeÌkesÀ veer Jee{ nesCeej nesleer. Hejbleg SkeÀ mJeleb$e osMe cnCetve ³ee keÀjeje®ee meJee&efOekeÀ HeÀe³eoe cnCepes®e 42 efyeefueDeve [e@ueme& FlekeÀe peHeeve®³ee Jeeìîeeuee ³esCeej neslee. lej DecesefjkesÀ®³ee Jeeìîeeuee 27 efyeefueDeve [e@ueme& Je ³egjesefHe³e cenemebIeeuee 61ìkeÌkesÀ efyeefueDeve [e@ueme& 36 les 78 efyeefueDeve [e@ueme& efJekeÀmeveMeerue osMeeb®³ee Jeeìîeeuee ³esCeej neslee. ef®evemeeþer SketÀCe GDP ®³ee ns ÒeceeCe 2.5ìkeÌkesÀ, Yeejle 0.5 ìkeÌkesÀ oef#eCe DeefÖeÀkeÀe 0.6ìkeÌkesÀ lej ye´eefPeuemeeþer 0.3ìkeÌkesÀ FlekesÀ jenCeej.

82 6.12.1 G©iJes HesÀjer DeeefCe efJekeÀmeveMeerue osMe :

G©iJes HesÀjer ner KeN³ee DeLee&ves efJekeÀmeveefMeue jeäêb®es YeefJeleJ³e þjJeCeejer ceeveueer peeles. cee$e ³ee HetJeea®³ee HesÀN³eebÒeceeCes®e G©iJes HesÀjerle meg×e efJekeÀmeveMeerue osMeebvee PegkeÀles ceeHe efou³ee®es efometve ³esles. The Wall Street Journal ®³ee DenJeeueevegmeej, p³eeJesUer DecesjerkeÀe Je ³egjesefHe³e mebIee®³ee Jemletbvee Deeblejeäêr³e yeepeejele GÊece eEkeÀcele efceUle nesleer l³ee®eJesUer cee$e efJekeÀemeveefMeue osMeeb®³ee Jemletb®³ee eEkeÀleer ogä®e¬eÀele De[keÀuesu³ee nesl³ee Demes cele J³ekeÌle keÀjC³eele Deeues nesles. G©iJes HesÀjerleerue TRIPs, TRIMs mesJee J³eeHeej #es$e, ke=À<eer #es$e F. efJe<e³eer®es keÀjej efJekeÀmeveMeerue osMeeb®³ee yeeyeleerle DeefOekeÀ mebJesoveMeerue ceeveues peeleele. ³ee keÀjejebvegmeej Jejerue #es$eeleerue meJe& efveye¥Oe Je efve³eb$eCes efMeefLeue keÀjCes DeHesef#ele Deens. Hejbleg l³eecegUs yeuee{îe mHeOe&keÀ osMeebHeg{s efJekeÀmeveMeerue osMeeb®eer mHeOee&#ecelee keÀceer He[tve l³eeb®ee efveYeeJe ueeieCeej veener. yengleebMe DeÒeiele jeäêbceO³es Mesleer ne cetK³e J³eJemee³e Demeu³eeves l³eeb®ee lees efpeJneÈ³ee®ee ÒeMve neslee. Hejbleg Òeiele osMeebvee DeÒeiele osMeeb®³ee yeepeejHesþ keÀje³e®³ee nesl³ee cnCetve®e l³eebveer Mesleer Devegoeves keÀceer keÀjC³eeyeeyele®ee DeÆeneme keÀe³ece þsJeuee. DecesjerkeÀe DeeefCe ³egjesHeeleerue osMeebveer l³eeb®³ee MeslekeÀN³eeb®es efnle peesHeemeC³eemeeþer efou³ee peeCeeN³ee Yejcemeeþ DevegoeveebceO³es keÀHeele keÀje³e®eer veener. Hejbleg efJekeÀmeveMeerue osMeebJej cee$e Mesleer Devegoeve keÀceer keÀjC³eemeeþer oyeeJe DeeCeeJe³ee®ee ner Òeiele osMeeb®eer ®eeue DeÒeiele osMeebveer mebIeìerleHeCes De³eMemJeer þjefJeueer. Òeiele osMe ojJe<eea Mesleer#es$eeuee 320 efyeueer³eve [e@ueme& Hes#eener DeefOekeÀ Devegoeve osleele. DecesjerkesÀves ceeieerue Je<eea keÀeHetme GlHeeove MeslekeÀN³eebvee 2 Deype [e@ueme& Hes#ee DeefOekeÀ Devegoeve efoues nesles. DeMee Heefjefmleleerle DeÒeiele osMeebvee peiee DeeefCe peiet Ðee ³ee leÊJeeÒeceeCes Òeiele osMeebveer Mesleer Devegoeveele keÀHeele keÀ©ve l³eeb®eer mesJee #es$es DeÒeiele osMeebmeeþer Kegueer keÀjC³ee®eer ceeieCeer ke@ÀveketÀve Heefj<eosle peesjoejHeCes ceeb[ueer. cee$e Òeiele osMeeleerue Mesleer Devegoeveele keÀHeele keÀjC³ee®³ee cegÎîeeJej lees[iee efveIet MekeÀuee veener. ³ee keÀjejeleerue Jeðe Je keÀeHe[ efJe<e³ekeÀ keÀjej ne osefKeue efJekeÀmeveMeerue jeäêb®³ee yeeyeleerle Demeuesuee SkeÀ cenÊJee®ee keÀjej ceeveuee peelees. ³ee keÀjejevegmeej Jeðe Je keÀeHe[ #es$eele Demeuesuee yengOeeiee keÀjej (MFA) 2005 meeueeHe³e¥le ìHH³eeb ìHHeeves jÎ nesCeej Deens. l³eecegUs DeÒeiele osMeeb®³ee keÀeHe[ efve³ee&leerleerue meJee¥le ceesþe De[LeUe mebHegäele ³esCeej Deens. peeieeflekeÀ keÀHe[e Je Jem$e J³eeHeej ÒeefleJe<eea 240 efyeefue³eve [e@ueme& FlekeÌ³ee efkeÀbceleer®ee Demetve yengOeeiee keÀjej mebHegäele Deeu³eeveblej l³eeceO³es Jee{ nesTve ne J³eeHeej ÒeefleJe<eea 25 efyeefue³eve [e@ueme& FlekeÀe nesCeej Deens. Hejbleg l³eeceO³es osefKeue keÀeHe[,GÐeesieele Je®e&mJe DemeCeeN³ee ef®eve, lewJeeve, ne@iekeÀe@ie, oef#eCe keÀesjer³ee F. jeäêbyejesyej DeÒeiele osMeebleerue Jeðe Je keÀeHe[ GÐeesieebvee mHeOee& keÀjeJeer ueeieCeej Deens.

83 G©iJes keÀjeje®ee SkeÀ cenÊJee®e HejerCeece cnCepes®e mesJee #es$eeuee efceUeuesuee J³eeHeejer opee& nes³e. ³ee keÀjejevegmeej mesJee #es$eemebyebefOe®es efve³ece efMeefLeue kesÀu³eeves peeieeflekeÀ mesJee #es$e J³eeHeejele Jee{ Ie[tve ³esCeej Deens. peMeer G©iJes HesÀjerleerue efJeefJeOe keÀjej nss meJee&vegceles mebcele Peeuesues Demeues lejerner ³ee keÀjeje®es HeefjCeece cee$e Òel³eskeÀ osMeebJej JesieJesieUs efometve ³esCeej Deensle. l³eeceO³es efJekeÀefmele DeLe&J³eJemLeebJej DevegketÀue lej efJekeÀmeveMeerue osMeebJej keÀener #es$eeble ÒeefleketÀue HeefjCeece efometve ³esCeej Deensle Demes pejer Demeues lejerner peeieeflekeÀ J³eeHeej efve³eb$e efveye&bOe cegkeÌle keÀjC³eemeeþer Je HeejoMe&keÀ J³eJenejebmeeþer WTO ®eer YetefcekeÀe Del³eble cenÊeJee®eer þjCeej Deens. 6.12.2 G©iJes keÀjej DeeefCe Yeejle:

Yeejle 1995 ceO³es pejer WTO ceO³es meeceerue Peeuee Demeuee lejerner Yeejle HetJeeaHeemetve®e GATT ®ee meYeemeo osMe jeneruee Deens. Hejbleg Yeejlee®³ee ³ee YetefcekesÀJej®e keÀener efJejesOeer He#e, Je Deeblejeäêr³e J³eeHeej HeefjefmLeleerefJe<e³eer DeveefYe%e Demeuesu³ee efJejesOekeÀebceeHe&Àle melele efìkeÀe keÀjC³eele Deeueer. WTO ®ee keÀjej ne efJekeÀefmele jeäêbvee DeefOekeÀ DevegketÀue Deens ns pejer ³eesi³e Demeues lejer Demes cnCelee ³esCeej veener keÀer Yeejlee®³ee yeeyeleerle ne keÀjej mebHetCe& ÒeefleketÀue Deens. Yeejleeuee osefKeue ³ee keÀjejecegUs HeÀe³eos efceUCeej Deensle. Hejbleg les efJekeÀefmele jeäêb®³ee leguevesle keÀceer Demet MekeÀleerue. ³ee keÀjeje®ee meJee&le ceesþe HeÀe³eoe cnCepes Yeejleeuee WTO meYeemeo osMe cnCetve èfJeefMeä Hejce efce$e jeä^s `(Mast Favoured Nations MFM ®ee opee& efceUtve Yeejle ne osefKeue Flej efJekeÀefmele meYeemeo osMeeb®³ee meceHeeleUerle jenCeej Demetve l³eebvee efceUCeejs meJe& J³eeHeejer ueeYe Je meJeueleer Yeejleeuee osefKeue ueeiet nesCeej Deensle. Mesleer #es$eeleerue meJeueleer Je Devegoeves keÀceer kesÀu³eeves Yeejleer³e Mesleer Je MeslekeÀN³eebJej l³ee®es ÒeefleketÀue HeefjCeece efometve ³esleerue DeMeer SkeÀ ìerkeÀe kesÀueer peele nesleer. Hejblet Mesleer Devegoeves Je meJeueleer keÀceer keÀjC³ee®es yebOeve kesÀJeU YeejleeJej®e vemetve Flej efJekeÀefmele meYeemeo osMeebJej osefKeue Deens Demes Peeu³eeme Yeejleer³e ke=Àef<epev³e Jemlet Deeblejjeäêr³e yeepeejHesþsle DeefOekeÀ mHeOee&#ece yeveleerue. DeuHe eEkeÀceleercegUs Yeejleer³e ke=À<eer #es$eeuee efve³ee&le Jee{er®³ee veJeerve mebOeer GHeueyOe nesCeej Deensle. Yeejle 1995 ceO³es WTO ceO³es meeceerue Peeuee l³eecegUs peeieeflekeÀ efve³ee&le J³eeHeejele 1990 ceO³es Yeejlee®ee 0.5ìkeÌkesÀ Yeeie neslee, lees Jee{tve 1995 ceO³es 06ìkeÌkesÀ Peeuee. DeeefLe&keÀ megOeejCeeb®³ee 12 Je<ee&®³ee keÀeUele 2002 He³e¥le ne efnmmee Jee{tve 0.8 ìkeÌkesÀ Peeuee. 1990 ceO³es Yeejlee®eer SketÀCe efve³ee&le 18143 efceefue³eve [e@ueme& nesleer. leer Jee{tve 1995 ceO³es 31117 efceefue³eve [e@ueme& Peeueer.F.me. 2003-2004 ¿ee Je<ee&le Yeejlee®eer efve³ee&le 63843 efceefue³eve [e@ueme& He³e¥le Jee{ueer. WTO ®³ee DeeOegefvekeÀ

84 DenJeeueevegmeej Yeejlee®³ee J³eeHeejer Jemletb®³ee efve³ee&leerle 15ìkeÌkesÀ Jee{ Peeueer Demetve F.me. 2002 ceO³es peiee®³ee 30 ÒecegKe efve³ee&lekeÀ Je Dee³eelekeÀ osMeebceO³es Yeejleeves ®eerve veblej ogmeje ¬eÀceebkeÀ Iesleuee Deens. F.me. 2001-2002 ceO³es Yeejlee®eer Dee³eele 241929 Je©ve Jee{tve 2003-2004 ceO³es 299708 keÀesìer ©. Peeueer. meve 2002 ceO³es peeieeflekeÀ efve³ee&le J³eeHeejele Yeejlee®ee efnmmee kesÀJeU 0.8ìkeÌkesÀ neslee., lej DecesefjkesÀ®ee 10.7ìkeÌkesÀ ®eerve®ee 5.2 ìkeÌkesÀ lej peHeeve®ee 6.6ìkeÌkesÀ efnmmee neslee. ¿ee®e keÀeueeJeOeerle SketÀCe peeieeflekeÀ Dee³eele J³eeHeejele Yeejlee®ee efnmmee 0.9ìkeÌkesÀ ®eerve®ee efnmmee 4.5ìkeÌkesÀ lej peHeeve®ee efnmmee 5.2 ìkeÌkesÀ neslee. F.me. 2004 ceO³es peeieeflekeÀ efve³ee&le J³eeHeejele Yeejlee®ee efnmmee 0.8ìkeÌkesÀ FlekeÀe®e jeefnuee Hejblet efve³ee&leerle 28.1ìkeÌkesÀ Je=×er Ie[tve Deeueer. peeieeflekeÀ J³eeHeejele Yeejlee®³ee efnMM³eele DeHesef#ele Jee{ nesle veener ³ee®es ÒecegKe keÀejCe efJekeÀefmele osMe efJekeÀmeveMeerue osMeeb®³ee efve³ee&le J³eeHeejele melele efJeefJeOe leNns®es De[LeUs efvecee&Ce keÀjC³ee®ee He³e&lve keÀjerle Demeleele. ¿ee efJeefJeOe ÒekeÀe®³ee De[LeÈ³eecegUs peeieeflekeÀ J³eeHeejele efJekeÀmeveMeerue osMeeleerue J³eeHeeje®ee Del³eble keÀceer efnmmee Demelees. WTO meejK³ee mebIeìves®³ee oyeeJeekeÀeueer Demeuesu³ee efJekeÀmeveMeerue osMeebvee DeeHeues J³eeHeej De[LeUs keÀe{tve ìekeÀC³eeme Je l³eeb®ee melele ÒeJeen ®eeuet þsJeC³eekeÀefjlee efJekeÀefmele Je mebHeVe osMe Yeeie Hee[erle Demeleele Je l³ee®eJesUer efJekeÀefmele osMe mJele:®³ee HeÀe³eÐeekeÀjerlee mebj#eCe OeesjCe Debceueele DeeCeC³eekeÀjerlee J³eeHeej De[mej GYes keÀjerle Demeleele. Lees[keÌ³eele efJekeÀefmele osMe ns efJekeÀmeveMeerue osMeeb®³ee efve³ee&le J³eeHeejele MekeÌ³elees meJe& ÒekeÀej®es De[LeUs efvecee&Ce keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjerle Deenesle. ¿ee keÀejCeecegUs YeejleemeejK³ee efJekeÀmeveMeue osMeeb®ee peeieeflekeÀ J³eeHeejeleerue efnmmee Jee{le veener.

6.13 meejebMe i) peeieeflekeÀ J³eeHeej efveye¥OecegkeÌle keÀjC³ee®³ee Òeef¬eÀ³esle peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìves®eer

WTO ®eer mLeeHevee ner SkeÀ cenÊJeHetCe& Ieìvee mecepeueer peeles.

ii) SefÒeue 1994 ceO³es ceejekeÀMe, ceesjeskeÌkeÀes ³esLes GATT ®es ©Heeblej WTO ceO³es keÀjC³eeefJe<e³eer ceev³elee osC³eele Deeueer.

iii) 1 peevesJeejer 1995ceO³es GATT mebHegäele ³esTve WTO ®eer mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer.

iv) WTO ceeHe&Àle Deeblejjeä^er³e mlejeJejerue J³eeHeejer le¬eÀejeR®es efveJeejCe keÀjC³eemeeþer Jeeo efveJeejCe ³eb$eCee DSM ®eer J³eJemLee GYeejC³eele Deeueer.

v) WTO ®es ÒeMeemeve meJeex®®e HeoeJej Demeuesu³ee [e³ejskeÌìj pevejue Je meef®eJe ceb[UeceeHe&Àle Heeefnues peeles.

85 vi) 09 les 14 veesJnW 2001 ceO³es keÀleejceOeerue oesne Menjele WTO ®es ®eewLes

mebcesueve YejefJeC³eele Deeues. ³ee Hejer<eosle Yeejleeves efJekeÀmeveMeerue jeäêb®ee ÒeefleefveOeer cnCetve cenÊJee®eer YetefcekeÀe yepeeJeueer.

vi) WTO ®eer Jeeo efveJeejCe ³eb$eCee DSM ner Deeblejeäêr³e J³eeHeejeleerue YesoYeeJee®³ee OeesjCeeJej Òeefleyebye Ieeuetve J³eeHeejele efmLejlee efvecee&Ce keÀjC³ee®es cenÊJee®es keÀe³e& keÀjles.

vii) WTO ®es keÀe³eos Je efve³eceeb®es GuuebIeve Peeu³eeme oesve jeäêbceO³es Jeeo efvecee&Ce nesleele.

viii) Demes Jeeo efvecee&Ce Peeu³eeme l³eeb®³eeefveJeejCeemeeþer mJeleb$e He@veue efve³egkeÌle keÀjC³ee®eer peyeeyeoejer DSM ®eer Demeles.

ix) He@veueves efouesuee efveCe&³e mJeerkeÀejC³ee®ee eEkeÀJee veekeÀejC³ee®ee DeefOekeÀej DSM uee Deens.

x) DSM keÀ[s Deeuesu³ee le¬eÀejer®es efveJeejCe SkeÀ Je<ee&®³ee Deele keÀjCes yebOevekeÀejkeÀ Deens.

xi) efveCe&³e Deceev³e Demeu³eeme mebyebefOele osMeeuee DSM keÀ[s DeHeerue keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej osC³eele Deeuesuee Deens.

xii) DSM ceeHe&Àle Heefnu³ee ìHH³eele oesvner He#eeb®ee meuuee Je ceeie&oMe&ve keÀ©ve mecegHeosMeveeÜejs mecesì Ie[Jetve DeeCeC³ee®ee Heefnuee Òe³elve kesÀuee peelees.

xiii) mecegHeosMeve Je ceO³emLeer®ee Heneruee ìHHee DeHe³eMeer þju³eeme He@veue®eer efve³egkeÌleer keÀ©ve Keìuee Heg{s ®eeueefJeuee peelees.

xiv) He@veueceeHe&Àle Jeeoer ÒeefleJeeoer DeMee oesvner He#eeb®eer uesKeer Je leeW[er yeepet ue#eele IesTve efveCe&³e efouee peelees.

xv) ³ee efveCe&³ee efJe©× DeefHeue keÀjC³ee®ee oesvner He#eebvee DeefOekeÀej Demelees.

xvi) WTO ®³ee keÀjejeletve efceUCeeje HeÀe³eoe eEkeÀJee vegkeÀmeeve osMeHejlJes efYeVe efYeVe pejer Demesue lejerner Òeiele jeäêbvee nesCeeN³ee ueeYee®es ÒeceeCe DeÒeiele jeäêb®³ee ueeYeeHes#ee efveef½ele DeefOekeÀ Demesue.

6.14 ÒeMve

1) WTO ®³ee mLeeHeves®eer Heeée&Yetceer mHeä keÀje.

2) WTO ®³ee mLeeHeves®eer GefÎäs Je keÀe³ex efuene.

3) Lees[keÌ³eele ìerHe efuene:- i) WTO ®eer mebIeìveelcekeÀ j®evee ii) WTO Heg{erue DeeJneves.

4) WTO ®eer `Jeeo efveJeejCe ³eb$eCee' ner mebkeÀuHevee mHeä keÀje.

5) DSM ceeHe&Àle Jeeo efveJeejCee®eer Òeef¬eÀ³ee meefJemlej efuene.

6) WTO ®³ee keÀe³ee&®es ef®eefkeÀlmekeÀ Heefj#eCe keÀje.

86 7) ìerHee efuene:- i) WTO DeeefCe efJekeÀmeveMeerue osMe ii) WTO DeeefCe Yeejle

*****

87

7 ÒekeÀjCe - 4

efJeosMeer J³eeHeej iegCekeÀ (Foreign Trade Multiplier)

IeìkeÀ j®evee

7.0 GefÎ<ìîes

7.1 efJeosMeer J³eeHeej iegCekeÀe®eer DeesUKe

7.2 yebefomle DeLe&J³eJemLesle iegCekeÀeÜejs GlHeVe efveOee&jCe

7.3 Kegu³ee DeLe&J³eJemLesle efJeosMeer J³eeHeej iegCekeÀe®es Heefj®eeueve

7.4 efJeosMeer Heéfleefke´À³ee (HeéfleHeÀefuele)

7.5 meejebMe

7.6 He´Mve

7.0 GefÎ<ìîes

1) efJeosMeer J³eeHeej iegCekeÀe®eer mebkeÀuHevee mecepetve IesCes.

2) yeboermle DeLe&J³eJemLesle iegCekeÀeÜejs GlHeVe efveOee&jCee®eer Heéfke´À³ee mecepetve IesCes.

3) cegkeÌle (Kegu³ee) DeLe&J³eJemLesle efJeosMeer J³eeHeej iegCekeÀeÜejs GlHeVe efveOee&jCe Heéfke´À³es®ee DeY³eeme keÀjCes.

4) efJeosMeer HeéfleHeÀueerle mebkeÀuHevee peeCetve IesCes.

7.1 efJeosMeer J³eeHeej iegCekeÀ mebkeÀuHevee

iegCekeÀe®eer cegU mebkeÀuHevee Deej. SHeÀ. keÀevn (R.F. Kanh) ³eebveer jespeieej iegCekeÀeÜejs ceeb[ueer. keÀevn ³eeb®³ee iegCekeÀe®³ee mebkeÀuHeves®ee JeeHej veblej uee@[& kesÀvme ³eebveer kesÀuee. uee@[& kesÀvme ³eeb®³ee ìegbleJeCetkeÀ iegCekeÀ' ³ee mebkeÀuHevesJej®e èfJeosMeer J³eeHeej iegCekeÀe®eer' mebkeÀuHevee DeeOeejuesueer Deens. pesJne osMee®eer efve³ee&le ner l³ee®³ee Dee³eeleerHes#ee peemle nesles lesJne l³ee osMee®ee J³eeHeej DevegketÀue neslees. efve³ee&le Je=OoercegUs osMee®³ee GlHeVeele nesCeejer Jee{ ner iegbleJeCetkeÀermeejKeer Demeles ³ee iegbleJeCetkeÀer®ee megOoe osMee®³ee GlHeVeeJej HeÝeeJe He[lees.

88 efJeosMeer J³eeHeej iegCekeÀe®eer J³eeK³ee ë

``Dee³eeleerHes#ee efve³ee&leerle nesCeejer MegOo HeéjbefYekeÀ Jee{ Je l³eecegUs je<ìêr³e GlHeVeele nesCeejer Debeflece Jee{ ¿eeb®³eeleerue HećeeCe efkebÀJee DevegHeele cnCepes efJeosMeer J³eeHeej iegCekeÀ nes³e.'' èfve³ee&leerJejerue osMeer iegbleJeCetkeÀerle SkeÀe IeìkeÀeves Jee{ kesÀu³eeme je<ìêr³e GlHeVeele peer Jee{ nesles l³eeuee efJeosMeer J³eeHeej iegCekeÀ cnCeleele.' pesJne efJeosMeeleerue ueeskeÀ mJeosMeeleerue Jemlet Kejsoer keÀjleele lesJne mJeosMeer ceeue efve³ee&le nesT ueeielees l³eecegUs mJeosMeeleerue efve³ee&le GÐeesieeb®³ee Je ¿ee GÐeesieeleerue ÞeefcekeÀeb®³ee GlHeVeele Jee{ nesles. ÞeefcekeÀ ns Jee{uesues GlHeVe GHeYeesi³e JemletbJej Ke®e& keÀjleele. l³eecegUs mJeosMeeleerue GHeYeesi³e Jemletb®es GlHeeove Jee{les ¿eecegUs osMeeleerue GlHeVeele keÀenerHeì Jee{ nesles. DeMeeHe´keÀejs efJeosMeer J³eeHeej iegCekeÀe®³ee DeekeÀejevegmeej efve³ee&leercegUs efvecee&Ce Peeuesu³ee GlHeVeele Jee{ nesles.

7.2 yeboermle DeLe&J³eJemLesle iegCekeÀeÜejs GlHeVe efveOee&jCe

yeboermle DeLe&J³eJemLesle SketÀCe je<ìêr³e GlHeVe ns osMeeleerue ueeskeÀeb®ee GHeYeesie Ke®e& (C), iegbleJeCetkeÀ Ke®e& (I) DeeefCe mejkeÀejer Ke®e& (G) ³eeb®eer yesjerpe Demeles. meg$e jÀHeeves Heg{erue HećeeCes,

Y = C + I + G Jejerue meg$eele Y cnCepes je<ìêr³e GlHeVe, C cnCepes®e je<ìêr³e GHeYeesie, I cnCepes®e SketÀCe iegbleJeCetkeÀ Je G cnCepes®e meeJe&peveerkeÀ Ke®e& nes³e. Hejbleg mejkeÀejceeHe&Àle DeLe&J³eJemLesle DeLe&Meeefðe³e efve³eceeb®es keÀþesjHeCes Heeueve kesÀues peele vemeu³eeves mejkeÀej®³ee YetefcekesÀJej ce³ee&oe ³esleele cnCetve®e yeboermle DeLe&J³eJemLesle SketÀCe je<ìêr³e GlHeVe ns GHeYeesie Ke®e& (C) DeeefCe iebgleJeCetkeÀ Ke®e& ³eeb®³ee yejesyej Demeles. meg$ejÀHeeves;

Y = C + I GHeYeesiee®ee Ke®e& ne GlHeVee®es HeÀueerle Demeles. cnCepes®e je<ìêr³e GlHeVeeleerue Jee{eryejesyej SketÀCe GHeYeesie Ke®e& megOoe Jee{lees lej je<ìêr³e GlHeVeeleerue Ieìeryejesyej SketÀCe GHeYeesie Ke®e& megOoe Ieìle Demelees. cnCetve®e Heg{erue meg$eele J³ekeÌle kesÀu³eeHećeeCes je<ìêr³e GlHeVe (Y) DeeefCe GHeYeesie Ke®e& (C) ³ee ceO³es HeÀueveelcekeÀ mebyebOe (f) efometve ³eslees.

C = f (Y)

89 iegbleJeCetkeÀ ner ye®eleerJej DeJeuebyetve Demeu³eeves DeeHeu³eeuee cegU meg$e Heg{erue HećeeCes ceeb[lee ³esleerue.

Y = C + I

Y = C + S

Jejerue oesvner meg$eeleerue GHeYeesie Ke®e& (C) ns ®eue meceeve Demeu³eeves les jÎ nesF&ue Je ye®ele (S) iegbleJeCetkeÀ (I) meceeve yevesue. ns®e meg$eeÜejs Heg{erueHećeeCes ceeb[lee ³esF&ue.

S = I efkebÀJee

I = S

keÀeueKeb[e®ee efJe®eej kesÀu³eeme ye®ele DeeefCe iegbleJeCetkeÀerle yeoue Ie[tve ³esleerue cnCepes®e

ye®eleerle Ie[tve ³esCeejs yeoue (∆ S) Je iegbleJeCegkeÀerleerue yeoue (∆ I) ³eeceO³es meceevelee Demesue. meg$ejÀHeeves Heg{erue HećeeCes ë

∆ S = ∆ I

∴∆ I ∆ S

uee@[& kesÀvme®ee iegCekeÀ ne `GHeYeesiee®eer meerceevle He´Je=ÊeerJej' (Marginal propesity to consume - MPC) Jej DeJeuebyetve Deens. meg$ejÀHeeves;

K = f (MPC) Jejerue meg$eele K cnCepes iegCekeÀ, f cnCepes®e HeÀueveelcekeÀ mebyebOe Je MPC cnCepes®e meerceevle GHeYeesie He´Je=Êeer nes³e. meerceevle GHeYeesie He´Je=Êeer ner GlHeVeeleerue yeouee®es

(∆Y) GHeYeesieeleerue yeoueeMeer (∆C) Demeuesues HećeeCe J³ekeÌle keÀjles. meg$ejÀHeeves;

CMPC Y

∆=

∆

meerceebvle GHeYeesie He´Je=ÊeerJej Heg{erue oesve ce³ee&oe efometve ³esleele.

i) MPC ®es cetu³e vesnceer®e OeveelcekeÀ cnCepes®e Metv³eeHes#ee DeefOekeÀ Demeles.

ii) MPC keÀOeerner 1 vemeles. cnCetve®e Heg{erue meg$eele J³ekeÌle kesÀu³eeHećeeCes MPC ner vesnceer®e Metv³e (0) DeeefCe 1 ceO³es De[ketÀve Demeles.

CO < < 1Y

∆∆

90 GHeYeesie HeÀueveeleerue iegCekeÀeJej osefKeue Heg{erue oesve ce³ee&oe efometve ³esleele.

i) iegCekeÀe®es cetu³e vesnceer 1 Hes#ee DeefOekeÀ Demeles.

ii) iegCekeÀ ne keÀOeerner Deveble vemelees. meg$ejÀHeeves Heg{erue HećeeCes;

1 < K < α pej K = 1 ³esle Demesue lej iegCekeÀ efvejLe&keÀ þjlees keÀejCe ³esCeejer Debeflece efkebÀcele yeoueCeej veener Goe. 10 x 1 = 10 cnCetve®e iegCekeÀ l³ee®eJesUer HeefjCeecekeÀejkeÀ þjlees p³eeJesUer l³ee®es cetu³e 1 Hes#ee DeefOekeÀ Demeles.

Goe. 10 x 2 = 20. iegCekeÀ ne iegbleJeCetkeÀerleerue yeoue (∆ I) Je GlHeVeeleerue yeoue (∆Y) ³eeb®³ee iegCeesÊejeyejesyej Demelees. meg$ejÀHeeves;

YK I

∆=

∆

iegCekeÀe®ee GlHeVeeJejerue HeefjCeece MeesOee³e®ee Demeu³eeves pej ∆Y yeensj keÀe{u³eeme meg$e Heg{erueHećeeCes efueefnlee ³esF&ue.

∆ Y = K. ∆ I ³ee®ee®e DeLe& iegbleJeCetkeÀerleerue Peeuesu³ee yeoueeves GlHeVe iegCekeÀe®³ee HećeeCeele yeoue Ie[tve

³eslees. (K x ∆I ) CK f Y

C SK +Y Y

∆ = ∆ ∆ ∆

=∆ ∆

cnCepes®e 1 = MPC + MPS

MPC cnCepes®e meerceevle GHeYeesie He´Je=Êeer (Marginal Propensity to Consume) Je MPS cnCepes®e meerceevle ye®ele He´Je=Êeer (Marginal Propensity to Save). iegCekeÀ ceespeceeHee®es meg$e;

1K C1- Y

=∆∆

91

1K S Y

Y . IK

∴ =∆∆

∆ = ∆

iegCekeÀ ne meerceevle ye®ele He´Je=Êeer®³ee J³emleebkeÀeyejesyej Demelees. Heg{erue keÀeuHeveerkeÀ GoenjCeeÜejs iegCekeÀe®³ee ceeO³eceeletve je<ìêr³e GlHeVe efveOee&jCe keÀmes nesles ns mecepeles.

Goe. pej ∆ I = 1000 keÀesìer jÀHe³es.

MPC cnCepes®e C 3Y 4

∆=

∆

cnCepes®e S 1Y 4

∆=

∆

Jejerue efkebÀceleer meg$eele ìekeÀu³eeme;

1314

K =−

114

K∴ =

4K∴ =

K . IY∆ = ∆ ³ee meg$eele Jejerue efkebÀceleer ìekeÀu³eeme

4 1000Y∆ = ×

7.3 Kegu³ee DeLe&J³eJemLesle efJeosMeer J³eeHeej iegCekeÀe®es Heefj®eeueve

efJeosMeer J³eeHeej iegCekeÀ cnCepes®e efve³ee&le yeoue Je GlHeVe yeoue ³eeleerue iegCeesÊej HećeeCe nes³e. cegkeÌle J³eeHeeje®³ee HeefjefmLeleerle osMee®eer efve³ee&le ner mJeleb$e Demeles. cnCepes®e leer mebyebefOele osMee®³ee je<ìêr³e GlHeVeeJej DeJeuebyetve vemeles lej efJeosMeeleerue veeieefjkeÀeb®³ee DeeJe[er-efveJe[er Je l³ee osMee®es je<ìêr³e GlHeVe ³eeJej DeJeuebyetve Demeles. Hejbleg Dee³eele ner mebyebefOele osMee®³ee je<ìêr³e GlHeVee®³ee HeeleUerJej DeJeuebyetve Demeles. meg$ejÀHeeves Heg{erueHećeeCes.

( )M f Y=

4 1000Y∴∆ = × keÀesìer ªHe³es

92 Jejerue meg$eele M cnCepes®e Dee³eele, f cnCepes®e HeÀueveelcekeÀ mebyebOe Je Y cnCepes je<ìêr³e GlHeVe nes³e. Dee³eele DeeefCe je<ìêr³e GlHeVeele He´l³e#e DeeefCe OeveelcekeÀ mebyebOe efometve ³eslees. je<ìêr³e GlHeVeele Jee{ Peeu³eeme Dee³eeleerle osefKeue Jee{ Ie[tve ³esles, ³eeGueì je<ìêr³e GlHeVe keÀceer Peeu³eeme Dee³eele keÀceer nesles. Hejbleg DeMee He´keÀej®ee OeveelcekeÀ mebyebOe efve³ee&le DeeefCe je<ìêr³e GlHeVe ³eeceO³es efometve ³esle veener. meg$e jÀHeeves;

( ) fX Y≠

meg$eele X cnCepes®e efve³ee&le, Y cnCepes®e je<ìêr³e GlHeVe lej ≠ menmebyebOe vemeCes nes³e.

cegkeÌle DeLe&J³eJemLesle je<ìêr³e GlHeVeeleerue meceevelee l³ee®eJesUer He´mLeeefHele nesles p³eeJesUer DeLe&J³eJemLesleerue ye®ele (S) Je iegbleJeCetkeÀ (I) meceeve yevesue lemes®e efve³ee&le (X) Je Dee³eele (M) meceeve Demeleerue meg$e jÀHeeves;

S = I M = X

Kegu³ee DeLe&J³eJemLesle je<ìêr³e GlHeVeeleerue meceleesuee®eer Deì Heg{erue meg$eeÜejs J³ekeÌle keÀjlee ³esles;

Y = C + I + X - M yeboermle DeLe&J³eJemLesle je<ìêr³e GlHeVeeleerue meblegueve ye®ele (S) Je iegbleJeCetkeÀerleerue (I) mebletueveeletve efveefM®ele neslees. meg$ejÀHeeves

S = I lej cegkeÌle DeLe&J³eJemLesle je<ìêr³e GlHeVeeleerue mebletueve l³ee®e JesUer He´mLeeefHele nesF&ue p³eeJesUer iegbleJeCetkeÀ + efve³ee&le Je ye®ele + Dee³eele ³eeceO³es meceevelee efometve ³esF&ue. meg$ejÀHeeves;

I + X = S + M

Jejerue meg$eeleerue I + X cnCepes®e iegbleJeCetkeÀ + efve³ee&le DeMeer HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesles l³eeJesUer je<ìêr³e GlHeVeele Jee{ Ie[tve ³esles lej S + M cnCepes®e ye®ele + Dee³eele ner je<ìêr³e GlHeVeele efvecee&Ce nesCeejer ieUleer (Leakage) Demeles. cnCetve®e p³eeJesUer i) I + X > S + M ³ee HeefjefmLeleerle DeeefLe&keÀ efJemleej Ie[tve ³eslees.

ii) I + X < S + M ³ee HeefjefmLeleerle DeeefLe&keÀ DeekegbÀ®eve efvecee&Ce nesles.

93 pej Jejerue DeeefLe&keÀ ®eueebceO³es yeoue Ie[tve ³esle Demeleerue lej Jejerue meg$e Heg{erueHećeeCes efueefnlee ³esF&ue.

∆ S + ∆ M = ∆ I + ∆ X meerceevle ye®ele He´Je=Êeer cnCepes®e S Y∆ ∆ ner ye®eleerleerue yeoue oMe&efJeles (s) lej meerceevle Dee³eele He´Je=Êeer M Y∆ ∆ ner Dee³eeleerleerue yeoue oMe&efJeles (m) cnCetve®e veJeerve meceerkeÀjCe Heg{erue HećeeCes ceeb[lee ³esF&ue.

( )S+M Y=∆I + ∆X∆

( ) ( )1 ∆I + ∆XS+M

Y∴ ∆ =

efJeosMeer J³eeHeej iegCekeÀ ne meerceevle ye®ele He´Je=Êeer Je meerceevle Dee³eele He´Je=Êeer ³eeb®es HeÀueerle Demeles. meg$eeÜejs ns Heg{erueHećeeCes ceeb[lee ³esF&ue.

Kf = f (S + M) Jejerue meg$eele Kf cnCepes®e efJeosMeer J³eeHeej iegCekeÀ, f cnCepes®e HeÀueveelcekeÀ mebyebOe, S cnCepes meerceevle ye®ele He´Je=Êeer Je M cnCepes®e meerceevle Dee³eele He´Je=Êeer nes³e. S + M Je Kf ³eeceO³es J³emle mebyebOe efometve ³eslees. cnCepes®e S + M efpelekesÀ DeefOekeÀ eflelekesÀ efJeosMeer J³eeHeej iegCekeÀe®es (Kf) cetu³e keÀceer jenles. lej S + M peerlekesÀ keÀceer eflelekesÀ efJeosMeer J³eeHeej iegCekeÀe®es (Kf) cetu³e DeefOekeÀ jenles. cnCetve®e efJeosMeer J³eeHeej iegCekeÀeÜejs je<ìêr³e GlHeVeele Je=Ooer keÀMee HeOoleerves Ie[tve ³esles ns Heg{erue HećeeCes mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.

( ) ( )1 ∆I + ∆XS+M

Y∴ ∆ =

1kf

MPS+MPM=

pej MPS = 0.25, MPM=0.15 Demes cetu³e Demesue lej

1 1kf 2.50.25+0.15 0.40

Y= kf . x

= = =

∆ ∆

pej efve³ee&le 200 Jeªve Jee{tve 300 les 500 yeveueer: I∆ = 0, lej

94

E1

Y 2.5 200 500 Y YE + Y

1000 + 500 = 1500.S S Y 0.25 500 125M m Y 0.15 500 75

∴∆ = × =∴ = ∆

=∆ = ∆ = × =∆ = ∆ = × =

ns Heg{erue Deeke=ÀleerÜejs mHeä keÀjlee ³esF&ue.

jeäêr³e GlHeVe Jejerue Deeke=Àleervegmeej

I + X S + M0 200 = 125 + 75 200 = 200

∆ ∆ = ∆ ∆∴ +∴

yeboermle DeLe&J³eJemLesleerue iegCekeÀe®es cetu³e cnCepes®e K = 4 le Kegu³ee DeLe&J³eJemLesle efJeosMeer J³eeHeej iegCekeÀe®es cetu³e cnCepes®e Kf = 2.5 lej

Kf < K

cnCepes®e efJeosMeer J³eeHeej iegCekeÀe®es cetu³e ns iegCekeÀeHes#ee keÀceer jenles ³ee®es HećegKe keÀejCe cnCepes®e je<ìêr³e GlHeVeele ye®ele Je Dee³eeleermeejK³ee efvecee&Ce Peeuesu³ee ieUleer (Leakages) nes³e. DeeHeueer Heíeleer leHeemee ë

1) efJeosMeer J³eeHeej iegCekeÀ ner mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.

I + X∆ ∆

I + X∆ } X∆

I ∆

Y ∆

95 2) yeboermle DeLe&J³eJemLesleerue je<ìêr³e GlHeVe efveOee&jCeeleerue efJeosMeer J³eeHeej iegCekeÀe®eer

YetefcekeÀe mHe<ì keÀje.

3) efJeosMeer J³eeHeej iegCekeÀeÜejs cegkeÌle DeLe&J³eJemLesle je<ìêr³e GlHeVe efveOee&jCe Heéfke´À³ee mHe<ì keÀje.

7.4 efJeosMeer Heéfleefke´À³ee (HeéfleHeÀueerle) (Foreign Repercussion)

SkeÀe osMee®³ee GlHeVeele Ieì Peeu³eeme l³ee®ee HeefjCeece cnCetve l³ee®³eeMeer J³eeHeej keÀjCeeN³ee Flej osMeeb®³ee GlHeVeele Ieì nesT ueeieles. ³ee Heéfleefke´À³eebvee®e efJeosMeer Heéfleefke´À³ee efkebÀJee efJeosMeer HeéfleHeÀueerle Demes cnCeleele. mecepee `#e' DeeefCe `³e' ns oesve osMe Demetve ³ee oesve osMeebceO³es J³eeHeej Ie[tve ³esle Deens. `#e'ne osMe efve³ee&leoej osMe lej `³e' ne Dee³eeleoej osMe Deens. `#e' osMee®eer efve³ee&le cnCepes®e leer `³e' osMee®eer Dee³eele Demesue. pej `#e' osMee®³ee efve³ee&leerle Jee{ Peeueer lej `#e' osMee®³ee GlHeVeele Jee{ Ie[tve ³esF&ue ³eeGueì `³e' osMee®eer Dee³eele Jee{tve Dee³eele Ke®e& Jee{u³eeves `³e' osMee®³ee GlHeVeele Ieì Ie[tve ³esF&ue. pej lemes Peeues lej `³e' osMee®eer Dee³eele Ieìt ueeiesue Je l³eecetUs `#e' osMee®eer efve³ee&le osefKeue keÀceer nesTve `#e' osMee®³ee GlHeVeele Ieì Ie[tve ³esF&ue. efkebÀJee ³eeGueì osefKeue nesT MekesÀue. ³eeuee®e efJeosMeer Heéfleefke´À³ee Demes cnCeleele. Jejerue GoenjCeele efJeosMeer HeéfleefkeÀ³es®³ee HeefjefmLeleerle efve³ee&le keÀjCeeN³ee `#e' osMee®³ee efJeosMeer J³eeHeej iegCekeÀe®³ee DeekeÀeje®eb mebkegÀ®eve efvecee&Ce nesF&ue. efJeosMeer J³eeHeejele efJeosMeer Heéfleefke´À³es®³ee je<ìêr³e GlHeVeeJej nesCeeje HeefjCeece Heg{erue HećeeCes oeKeefJelee ³esF&ue. meg$ejÀHeeves

1 1 2 2

1 kf = MPS MPM MPS MPM+ + +

Jejerue meg$eele MPS1+ MPM1 cnCepes®e efve³ee&lekeÀ osMeeleerue meerceevle ye®ele Je meerceevle Dee³eele He´Je=Êeer lej MPS2+MPM2 cnCepes®e Dee³eele keÀjCeeN³ee osMeeleerue meerceevle ye®ele Je meerceevle Dee³eele He´Je=Êeer nes³e.

96 pej

1

1

2

2

MPS 0.25MPM = 0.15MPS 0.06MPM 0.04

=

==

Jejerue efkebÀceleer cegU meg$eele ìekeÀu³eeme

1 kf = 0.25 0.15+ 0.06+ 0.04

1kf = 0.40 0.10

+

∴+

1kf = 0.501kf = 12

kf = 2

∴

∴

∴

1

Y = k f . x = 2 200 400

YE = YE + Y = 1000 + 400

= 1400

∆ ∆× =

∴ ∆

cnCepes®e ceeieerue meceerkeÀjCeeb®ee meboYe& efJe®eejele Iesleu³eeme Demes efometve ³esles keÀer mebyebefOele osMee®es je<ìêr³e GlHeVee®es cetu³e 1500 nesles les efJeosMeer Heéfleefke´À³es®³ee HeefjCeeceebcegUs efJeosMeer J³eeHeej iegCekeÀe®es cetu³e Ieìu³eeves je<ìêr³e GlHeVe 1400 Demes Ieìu³ee®es efometve ³esles. DeeHeueer Heíeleer leHeemee 1) èfJeosMeer Heéfleefke´À³ee' ¿ee mebkeÀuHevesJej efìHe efuene.

97

7.5 meejebMe

1) iegCekeÀe®eer cegU mebkeÀuHevee Deej. SHeÀ. keÀevn (R.F. Kahn) ³eebveer ceeb[ueer.

2) uee@[& kesÀvme ³eebveer iegCekeÀ ³ee mebkeÀuHeves®ee DeeOeej nesTve DeeHeueer ìegbleJeCetkeÀ iegCekeÀ' ner mebkeÀuHevee ceeb[ueer.

3) kesÀvme®ee iegbleJeCetkeÀ iegCekeÀ yeboermle DeLe&J³eJemLes®ee keÀe³e& keÀjlees.

4) efve³ee&leerJejerue osMeer iegbleJeCetkeÀerle SkeÀe IeìkeÀeves Jee{ kesÀu³eeme je<ìêr³e GlHeVeele peer Jee{ nesles l³eeme efJeosMeer J³eeHeej iegCekeÀ Demes cnCeleele.

5) yeboermle DeLe&J³eJemLesle iegCekeÀ (K) ne meerceevle GHeYeesie He´Je=ÊeerJej (MPC) DeJeuebyetve Demelees.

6) K = f (MPC)

7) efJeosMeer J³eeHeej iegCekeÀ cnCepes efve³ee&le yeoue Je GlHeVe yeoue ³eeleerue iegCeesÊej HećeeCe nes³e.

8) efJeosMeer J³eeHeej iegCekeÀ ns meerceebvle ye®ele He´Je=Êeer DeeefCe meerceevle Dee³eele He´Je=Êeer ³eeb®es HeÀefuele Demeles.

9) ( )1Y = ∆I+∆Xs+m

∆

10) 1kf =

MPS+MPM

11) ∆ Y = Kf. ∆ X

12) SkeÀe osMee®³ee GlHeVeele Ieì Peeu³eeme l³ee®ee HeefjCeece cnCetve l³ee®³eeMeer J³eeHeej keÀjCeeN³ee Flej osMeeb®³ee GlHeVeele Ieì nesC³ee®³ee Heéfke´À³esuee®e efJeosMeer Heéfleefke´À³ee (HeéfleHeÀueerle) Demes cnCeleele.

13) 1 1 2 2

1kf = MPS +MPM +MPS +MPM

14) Kf < K

7.6 He´Mve

1) je<ìêr³e GlHeVe Je=Ooerleerue efJeosMeer J³eeHeej iegCekeÀ Heéfke´À³ee mHe<ì keÀje.

2) efJeosMeer J³eeHeej iegCekeÀ ner mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.

98 3) Heg{erue He´MveebJej efìHe efuene.

De) yeboermle DeLe&J³eJemLesleerue iegCekeÀ HeefjCeece.

ye) cegkeÌle DeLe&J³eJemLesleerue iegCekeÀ HeefjCeece.

4) efJeosMeer Heéfleefke´À³ee ner mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.

5) je<ìêr³e GlHeVeeJej iegCekeÀe®ee nesCeeje efJeosMeer Heéfleefke´À³ee GoenjCeemen mHe<ì keÀje.

*****

99

8 DeebleefjkeÀ DeeefCe yee¿e mebletueve

(Internal and External Balance)

IeìkeÀ j®evee

8.0 GefÎ<ìîes

8.1 DeebleefjkeÀ DeeefCe yee¿e mebletueve mebkeÀuHevee ë ceewefêkeÀ DeeefCe jepekeÀesef<e³e OeesjCee®eer YegefcekeÀe

8.2 J³e³e HeefjJele&vekeÀejer ceewefêkeÀ OeesjCe

8.3 J³e³eele (Ke®ee&le) yeoue Ie[Jetve DeeCeCeejer OeesjCes

8.4 ÒeesjCe-efceÞe' mebkeÀuHevee

8.5 efce[dme ®es Heéfleceeve

8.6 cegb[sue®es Heéfleceeve

8.7 cegb[sue - HeÌuesefcebie Heéfleceeve

8.8 meejebMe

8.9 He´Mve

8.0 GefÎ<ìîes

1) Debleie&le Je yee¿e meceleesue ner mebkeÀuHevee mecepetve l³eeceO³es ceewefêkeÀ Je efJeÊeer³e

OeesjCee®³ee YetefcekesÀ®ee DeY³eeme keÀjCes.

2) J³e³e HeefjJele&vekeÀejer ceewefêkeÀ OeesjCee®ee DeY³eeme keÀjCes.

3) J³e³eele yeoue Ie[Jetve DeeCeCeejer OeesjCes peeCetve IesCes.

4) OeesjCe efceÞe ner mebkeÀuHevee mecepetve IesCes.

5) ceewefêkeÀ Je efJeÊeer³e OeesjCe efceÞe peeCetCe IesCes.

6) efce[dme ®³ee Heéfleceevee®ee DeY³eeme keÀjCes.

7) cegb[sue Heéfleceevee®ee DeY³eeme keÀjCes.

8) cegb[sue HeÌuesefcebie Heéfleceeve mecepetve IesCes.

8.1 DeebleefjkeÀ DeeefCe yee¿e mebletueve (Internal and External Balance)

100 Deebleje<ìêr³e veeCesefveOeer®³ee efJeefvece³e oj OeesjCeecetUs Deeblejje<ìêr³e veeCesefveOeer®³ee (IMF) meYeemeo osMeebvee SkeÀe ognsjer mecem³esuee meeceesjs peeJes ueeieues Je leer mecem³ee cnCepes®e Debleie&le meceleesue Je yee¿e meceleesue jeKeCes nes³e. Debleie&le meceleesueceO³es HetCe& jespeieej Je efkebÀcele efmLejlee ner GefÎ<ìîes DeHesef#ele Demeleele lej yee¿e mebletueveele J³eJenejleesue (Balance of Payment) mebletueve DeHesef#ele Demeles. p³eeJesUer SKeeÐee osMeeuee SkeÀe®eJesUer DeLe&J³eJemLesle Debleie&le Je yee¿e mebletueve mee¿e keÀjC³ee®es GefÎ<ìs HetCe& keÀjeJes ueeieles l³eeJesUer l³eeJej GHee³e cnCetve SkeÀe®eJesUer Heg{erue oesve He´keÀej®³ee OeesjCeeb®ee JeeHej keÀjeJee ueeielees. DeLe&J³eJemLesle DeebleefjkeÀ Je yee¿e mebletueve He´mLeeefHele keÀjC³eeemeeþer ceewefêkeÀ OeesjCe (Monetary Policy) Je jepekeÀesef<e³e OeesjCe (Fiscal Policy) ³eeb®ee SkeÀef$ele JeeHej keÀjeJee ueeielees. 8.1.1 DeebleefjkeÀ Je yee¿e mebletueve - mebkeÀuHevee:

i) DeebleefjkeÀ mebletueve ë DeebleefjkeÀ mebletueve ¿eeceO³es osMeebleie&le efkebÀcele efmLejlee Je HetCe& jespeieeje®ee efJe®eej neslees.

ii) yee¿e mebletueve ë yee¿e mebletueveele J³eJenejkeÀes<e mebletuevee®ee efJe®eej kesÀuee peelees. meJe&meeOeejCeleë keÀesCeleener osMe Jejerue oesve mebletueveeHewkeÀer efkebÀcele efmLejlee DeeefCe HetCe& jespeieejeÜejs DeebleefjkeÀ mebletueve He´mLeeefHele keÀjC³eeme HeéOeev³e osleele Hejbleg p³eeJesUer SKeeÐee osMee®³ee J³eJenejleesueele cetueYetle efkebÀJee j®eveelcekeÀ Demebletueve efvecee&Ce nesles l³eeJesUer l³ee osMeeuee Debleie&le mebletueveeSsJepeer yee¿e mebletueveeuee HeéOeev³e osCes ke´ÀceHeéHle nesles. DeLe&J³eJemLesle Ie[tve ³esCeejs Heéfke´À³ee Je nbieeceer yeoue ns DeuHekeÀeueerve Demeu³eeves DeMee He´keÀej®ee Demeceleesue DeeHeesDeeHe ogjÀmle nesle Demelees. Hejbleg DeLe&J³eJemLesleerue cegueYetle Je j®eveelcekeÀ Demebletuevee®ee HeefjCeece oerIe&keÀeueerve Demetve lees ³eesi³e JesUer ogjÀmle ve Peeu³eeme DeLe&J³eJemLesle efyekeÀì HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesGÀ MekeÀles cnCetve®e DeMee JesUer J³eJenejleesueele cetueYetle mebletueve He´mLeeefHele keÀjCes ke´ÀceHeéHle þjles. DeMee HeefjefmLeleerle DeLe&J³eJemLesle ³eesi³e OeesjCeeb®eer DeeKeCeer Je DebceueyepeeJeCeer®eer iejpe Demeles. ceer[ ³ee DeLe&le%ee®³ee celes DeebleefjkeÀ Je yee¿e mebletueve meeOeC³eemeeþer He´l³eskeÀ osMeeuee DeeHeu³ee SketÀCe Ke®ee&Jej lemes®e efJeefvece³e ojeJej efve³eb$eCe þsJeeJes ueeieles. pee@vmeve®³ee celes DeebleefjkeÀ Je yee¿e mebletueve meeOeC³eekeÀefjlee J³e³e efkebÀJee Ke®e&

HeefjJele&vekeÀejer (Expenditure Changing) Je Ke®e& yeoueeJekeÀejerr

(Expenditure Switching) ³ee HeOoleeR®ee JeeHej keÀjeJee ueeielees.

8.2 J³e³e HeefjJele&vekeÀejer efkebÀJee Ke®e& HeefjJele&vekeÀejer OeesjCes

(Expenditure Changing Policies)

101 J³e³e HeefjJele&vekeÀejer OeesjCeeuee®e `Ke®e& mecee³eespeve OeesjCe' Demesner cnìues peeles. J³eJenejleesueeleerue DemebletueveeefJejÀOo ceewefêkeÀ Je efJeÊeer³e (jepekeÀesef<e³e) OeesjCeeÜejs SketÀCe Ke®ee&le yeoue keÀjC³ee®³ee HeOoleeruee J³e³e HeefjJele&vekeÀejer veerleer Demes cnCeleele. Ke®ee&le Jee{ efkebÀJee Ieì keÀjÀve J³e³e HeefjJele&vekeÀejer OeesjCe jeyeefJeues peeles. ³ee OeesjCee®ee HeefjCeece cnCetve GlHeVe HeeleUerceO³es yeoue Ie[tve ³esleele. cnCetve®e ner veerefle `GlHeVe HeefjJele&vekeÀejer veerefle' ³ee veeJeeves osefKeue DeesUKeueer peeles. osMee®³ee Dee³eeleerle nesCeeN³ee Jee{eryejesyej J³eJenejleesueele letìer®eer HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesles ³eeGueì osMee®³ee efve³ee&le#ecelesleerue Jee{eryejesyej osMee®³ee J³eJenejleesueele Jee{eJ³ee®eer HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesles. pej osMee®eer Dee³eele Jee{uesueer Demesue lej leer keÀceer keÀjC³eemeeþer meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&le keÀHeele keÀjCes DeeJeM³ekeÀ þjles. cnCepes®e meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&le keÀHeele Peeu³eeme J³eJenejleesueeleerue letì ogj nesC³eeme ceole nesles. ³eeGueì meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&le Jee{ Ie[Jetve DeeCeu³eeme J³eJenejleesue Jee{C³ee®³ee HeefjefmLeleer®es mecee³eespeve keÀjCes MekeÌ³e nesles, keÀejCe meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&le Jee{ Ie[tve Deeu³eeme osMee®eer Dee³eele Jee{gve J³eJenejleesue Jee{eJee Ieìt ueeielees. Jejerue J³eJenejleesueeleerue Jee{eJee Je letì ³ee Jejerue oesvner HeefjefmLeleerHeQkeÀer J³eJenejleesueele Ie[tve ³esCeejer letì ner DeLe&J³eJemLesuee yeeOekeÀ Demeles DeMee JesUer meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&le melele Ieì Ie[Jetve DeeCeeJeer ueeieles cnCetve®e ³ee OeesjCeeuee Ke®ee&le (J³e³eele) keÀHeele keÀjCeejer veerefle (Expenditure Reducing Policy) Demesner cnCeleele. ³ee Deveg<ebieeves®e Ke®ee&le keÀHeele keÀjÀve J³eJenejleesue letì ogj keÀjC³eemeeþer ceewefêkeÀ Je jepekeÀesef<e³e veerefle®ee DeJeuebye kesÀuee peelees. 8.8.1 ceewefêkeÀ OeesjCe (Monetary Policy):

keÀesCel³eener osMeeleerue ceewefêkeÀ DeefOemeÊesuee®e (ceO³eJeleea yeBkeÀ) ceewefêkeÀ OeesjCe jeyeefJeC³ee®ee meJeex®®e DeefOekeÀej Deens. Yeejleele ceewefêkeÀ OeesjCe le³eej keÀjCes Je l³ee®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjC³ee®es DeefOekeÀej efjPeJn& yeBkesÀkeÀ[s megHetle& keÀjC³eele Deeuesues Deensle. ceewefêkeÀ OeesjCeeceO³es osMeeleerue ceewefêkeÀ IeìkeÀeb®ee J³eJemLeeHeve keÀjCes DeHesef#ele Deens. Goe. HewMee®ee HegjJeþe efve³ebef$ele keÀjCes, mebK³eelcekeÀ Je iegCeelcekeÀ meeOeveeb®ee JeeHej keÀjCes F. keÀesCel³eener osMee®³ee ceO³eJeleea yeBkesÀkeÀ[s ceewefêkeÀ J³eJemLeeHeveemeeþer peer DeveskeÀ meeOeves GHeueyOe Demeleele l³eeHewkeÀer meJee&efOekeÀ HeefjCeecekeÀejkeÀ meeOeves cnCepes®e

i) yeBkeÀoj (Bank Rate)

ii) Kegu³ee yeepeejele jesK³eeb®es J³eJenej (Open Market Operations) yeBkeÀoj cnCepes®e Demee keÀceerle keÀceer J³eepeoj keÀer pees ceO³eJeleea yeBkeÀ J³eeHeejer yeBkeÀebvee DeuHekeÀeueerve keÀpex osC³eemeeþer DeekeÀejles. osMeeleerue HeefjefmLeleer®ee efJe®eej keÀjÀve ceO³eJeleea yeBkeÀ yeBkeÀojeceO³es Jee{ efkebÀJee Ieì Ie[Jetve DeeCeC³ee®ee efveCe&³e IesT MekeÀles. Kegu³ee yeepeejeleerue jesK³eeb®³ee Kejsoer-efJeke´Àer ceO³es ceO³eJeleea yeBkesÀceeHe&Àle mejkeÀejer

102 keÀpe&jesK³eeb®³ee Kejsoer efkebÀJee efJeefke´À®³ee J³eJenejeb®ee meceeJesMe neslees. ner oesvner meeOeveeb®eer HeefjCeecekeÀejkeÀlesceO³es meeOec³e& efometve ³esles. osMeeleerue ceO³eJeleea yeBkeÀ J³eJenejMes<eeleerue HeefjefmLeleerle mebletueve He´mLeeefHele keÀjC³eemeeþer Heg{erue oesve He´keÀejs ceewefêkeÀ OeesjCe jeyeJet MekeÀles.

i) mebkegÀ®evekeÀejer ceewefêkeÀ OeesjCe - (Contractionary Monetary Policy)

ii) efJemleejkeÀ ceewefêkeÀ OeesjCe - (Expansionary Monetary Policy) p³eeJesUer SKeeÐee osMee®³ee J³eJenejleesueele legìer®eer mecem³ee efometve ³esles DeMee JesUer mebkegÀ®evekeÀejer ceewefêkeÀ OeesjCe DeJeuebefyeues peeles. ³eevegmeej yeBkeÀojele Jee{ kesÀueer peeles. ceO³eJeleea yeBkesÀceeHexÀle yeBkeÀojele Jee{ Ie[Jetve DeeCeu³eeves J³eeHeejer yeBkeÀebmeeþer DeuHekeÀeueerve keÀpex DeefOekeÀ Keef®e&keÀ yeveleele keÀejCe yeBkeÀoj DeeefCe yeepeejJ³eepeoj ³eeceO³es 2 % He³e¥le®es®e Deblej Demet MekeÀles. yeepeej J³eepeoj ne J³eeHeejer yeBkeÀebveer l³eeb®³ee keÀpe&oejebmeeþer DeekeÀejuesuee oj Demelees. yeBkeÀojeleerue Jee{er®ee HeefjCeece cnCetve yeepeejojele megOoe yeBkeÀebvee Jee{ keÀjeJeer ueeieles l³eecegUs keÀpe&oejebmeeþer keÀpex ceneie yeveu³eeves HewMeemeeþer ceeieCeer keÀceer nesT ueeieles Je l³ee®eJesUer ceO³eJeleea yeBkesÀceeHexÀle HewMee®³ee HegjJeþîeeJej ce³ee&oe DeeCeueer peeles. mebkegÀ®evekeÀejer ceewefêkeÀ OeesjCee®ee®e ogmeje Yeeie cnCepes ceO³eJeleea yeBkeÀ mejkeÀejer keÀpe&jesKes Kegu³ee yeepeejele efJeke´Àerme keÀe{les. p³eeb®³eeceeHe&Àle ³ee mejkeÀejer keÀpe&jesK³eeb®eer Kejsoer kesÀueer peeles les Kejsoeroej DeeHeu³ee J³eeHeejer yeBkesÀ®es OeveeosMe ceO³eJeleea yeBkesÀkeÀ[s megHeto& keÀjleele l³ee OeveeosMeebÜejs ceO³eJeleea yeBkeÀ J³eeHeejer yeBkeÀebceOetve Hewmee (jesK³eeb®³ee J³eJeneje®eer jkeÌkeÀce) keÀe{tve Iesles l³eecegUs J³eeHeejer yeBkeÀeb®³ee Hegveefve&efce&leer®³ee keÀe³ee&Jej DeeHeesDeeHe ce³ee&oe ³esles. ceO³eJeleea yeBkesÀ®³ee mebkegÀ®evekeÀejer veerefleuee®e `keÀ[keÀ ceewefêkeÀ OeesjCe' Demesner cnCeleele keÀejCe ³ee OeesjCeeÜejs ceO³eJeleea yeBkeÀ DeLe&J³eJemLesleerue HewMee®³ee HegjJeþîeeJej efve³eb$eCe þsJeles, HeefjCeecemJejÀHe Ke®ee&le keÀHeele Ie[tve ³esles l³eecegUs Dee³eele He´Je=Êeer keÀceer nesTve J³eJenejMes<eele DeeHeesDeeHe mebletueve He´mLeeefHele nesles. p³eeJesUer J³eJenejleesue Jee{C³ee®ee (Surplus Balance of Payment) efometve ³eslees l³eeJesUer ceO³eJeleea yeBkeÀ `megueYe ceewefêkeÀ OeesjCeeb®ee' DeJeuebye keÀjles efkeÀ p³eeÜejs J³eepeojeceO³es Ieì Ie[Jetve DeeCeueer peeles. J³eepeojeleerue IeìercegUs keÀpex mJemle Peeu³eeves iegbleJeCetkeÀerle Jee{ nesTve GlHeVeele Jee{ Ie[tve ³esles He³ee&³eeves osMee®eer Dee³eele Jee{tve Jee{eJ³ee®³ee J³eJenejleesuee®es mecee³eespeve keÀjlee ³esles. osMeele DeebleefjkeÀ mebletueve He´mLeeefHele keÀjC³eemeeþer ceewefêkeÀ OeesjCe ceole keÀjles. p³eeJesUer ceO³eJeleea yeBkeÀ `megueYe ceewefêkeÀ OeesjCe' DeeKeles l³eevegmeej J³eepeojele Ieì Ie[Jetve DeeCeu³eeves iegbleJeCetkeÀeruee He´eslmeenve efceUtve osMeele jespeieej mebOeer efvecee&Ce nesTve GlHeVeHeeleUerle Jee{ Ie[tve ³esles. ³eeGueì ceO³eJeleea yeBkeÀ `keÀ[keÀ ceewefêkeÀ OeesjCee®ee' DeJeuebye keÀjÀve osefKeue DeebleefjkeÀ meceleesueeÜejs osMeeleerue jespeieej Je efkebÀcele HeeleUerle efmLejlee He´mLeeefJele keÀjÀ MekeÀles.

103 8.8.2 jespekeÀesef<e³e OeesjCe efkebÀJee efJeefÊe³e OeesjCe ë (Fiscal Policy) ceewefêkeÀ OeesjCeeyejesyej®e osMeele DeebleefjkeÀ DeeefCe yee¿e meblegueve He´mLeeefHele

keÀjC³eeemeeþer jepekeÀesef<e³e efkebÀJee efJeÊeer³e OeesjCee®ee osefKeue JeeHej kesÀuee peelees. Fiscal ne Meyo cegU ie´erkeÀ Yee<esleerue Fisc' ³ee MeyoeHeemetve yeveuesuee Deens 'Fisc' ³ee®ee DeLe& 'Basket' (Lewueer) Demee neslees. mejkeÀejer Lewueer cnCepes®e mejkeÀej®es keÀes<eeieej (Treasury) nes³e. cnCepes®e jepekeÀesef<e³e OeesjCee®ee mebyebOe mejkeÀej®³ee cenmetueer Yeeb[ejeMeer efkebÀJee keÀes<eeieejeMeer Deens. ³ee OeesjCee®ee mebyebOe mejkeÀej®³ee cenmetueer pecee (GlHeVe) (Revenue) DeeefCe cenmetueer Ke®e& (Expenditure) ³ee yeepegbMeer Demeu³eeves®e ³ee OeesjCeeuee mejkeÀej®es `DeboepeHe$ekeÀer³e OeesjCe' (Budgetory Policy) ³ee veeJeeves osefKeue DeesUKeues peeles. efJeÊeer³e OeesjCeele mejkeÀej ceeHe&Àle cenmetue Je Ke®ee&yeeyele DeMee HeOoleerves meg³eesi³e yeoue Ie[Jetve DeeCeues peeleele efkeÀ p³eecegUs GlHeeove, jespeieej, GlHeVe DeeefCe J³eJenejleesueele mekeÀejelcekeÀ yeoue Ie[tve ³esleerue ³ee Deveg<ebieeves mejkeÀejceeHe&Àle meeJe&peefvekeÀ cenmetue Je meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&le DeHesef#ele yeoue Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer Heg{erue oesve He´keÀejs efJeÊeer³e OeesjCe jeyeefJeues peeles.

i) mebkegÀ®evekeÀejer efJeÊeer³e (jepekeÀesef<e³e) OeesjCe ë(Contractionary Fiscal Ploicy)

ii) efJemleejkeÀ efJeÊeer³e OeesjCe ë (Expansionary Fiscal Policy) J³eJenejleesueeleerue legìer®eer mecem³ee otj keÀjC³eemeeþer mejkeÀej `mebkegÀ®evekeÀejer efJeÊeer³e OeesjCee®ee' DeJeuebye keÀjles. ³ee OeesjCeevegmeej mejkeÀej SkeÀe yeepeguee meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&le Ieì keÀjles lej ogmeN³ee yeepegme He´l³e#e Je DeHe´l³e#e keÀjeb®es oj Jee{efJeles. meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&le kesÀuesu³ee keÀHeeleercegUs jespeieej Je GlHeVe HeeleUerle Ieì nesTve efkebÀcele

HeeleUerle osefKeue Ieì Ie[tve ³esles. ³ee GHee³eecegUs ®eueveefmHeÀleer (YeeJeJee{-Inflation) efve³ebef$ele keÀjlee ³esles Je l³eeÜejs DeLe&J³eJemLesleerue DeebleefjkeÀ meblegueve He´mLeeefHele keÀjlee ³eslees. ogmeN³ee yeepeguee Jejerue GHee³e ne yee¿e meblegueve He´mLeeefHele keÀjC³eeme megOoe ceole keÀjlees keÀejCe meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&leerue IeìercegUs jespeieej Je GlHeVeele Ieì Ie[tve ³esles. GlHeVeeleerue Ieìer®ee HeefjCeece cnCetve Dee³eele #ecelee keÀceer nesles keÀejCe Dee³eele (M) DeeefCe GlHeVe (Y) ³eeceO³es HeÀueveelcekeÀ menmebyebOe efometve ³eslees. (M=f (Y)) GlHeVe Je Dee³eeleerle He´l³e#e OeveelcekeÀ mebyebOe efometve ³eslees. p³eeJesUer GlHeVeHeeleUerle Ieì Ie[tve ³esles l³eeyejesyej Dee³eeleerle osefKeue Ieì Ie[tve ³esles. efkebÀcele HeeleUerle Ieì Ie[tve Deeu³eeme DeeHeu³ee osMeeleerue Jemlet Je mesJee HejkeÀer³e veeiejerkeÀebmeeþer mJemle nesTve DeeHeu³ee osMeeleerue Jemlet Je mesJeebvee ceeieCeer Jee{tve efve³ee&le Jee{les. efve³ee&leerle Ie[tve ³esCeejer Jee{ HejkeÀer³e ®eueveele Jee{ Ie[Jetve DeeCeles Je DeeHeesDeeHe J³eJenejleesueeleerue Demebletueve otj nesC³eeme ceole nesles.

104 p³eeJesUer J³eJenejleesueele Jee{eJee efvecee&Ce neslees DeMee JesUer ne Jee{eJee efve³ebef$ele keÀjC³eemeeþer mejkeÀej èfJemleejkeÀ efJeÊeer³e OeesjCee®ee' DeJeuebye keÀjles. ³ee OeesjCeevegmeej meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&le Jee{ lej ogmeN³ee yeepegme He´l³e#e Je DeHe´l³e#e keÀjeb®es ojebceO³es keÀHeele kesÀueer peeles. l³eecegUs jespeieej Je GlHeVe HeeleUer iegCekeÀHeefjCeeceeÜejs Jee{t ueeieles. l³ee®ee HeefjCeece cnCetve GHeYeesie, Jemlet Je mesJeeb®³ee efkebÀceleer ³eele Jee{ Ie[tve ³esles. DeMee JesUer Jemlet Je mesJee ceneie Peeu³eeves osMee®eer efve³ee&le keÀceer nesTve efJeosMeer Jemlet Je mesJee mJemle Jeeìt ueeieu³eeves Dee³eele Jee{t ueeieles HeefjCeeceleë J³eJenejleesueeleerue Jee{eJ³ee®es HećeeCe keÀceer nesTve J³eJenej leesueele meblegueve He´mLeeefHele nesles. cnCepes®e efJemleejkeÀ efJeÊeer³e OeesjCeeÜejs osMee®ee yee¿e meceleesue He´mLeeefHele nesC³eeme ceole nesles. lemes®e GlHeVe, jespeieej Je efkebÀcele HeeleUerle mekeÀejelcekeÀ yeoue Ie[Jetve DeeCetve DeebleefjkeÀ meceleesue osefKeue mee¿e kesÀuee peelees. meJe&meeOeejCeleë DeebleefjkeÀ meceleesue He´mLeeefHele keÀjC³eemeeþer ceewefêkeÀ OeesjCee®ee Je yee¿e meceleesue He´mLeeefHele keÀjC³eemeeþer efJeÊeer³e OeesjCee®ee JeeHej kesÀuee peelees. Ke®e& keÀHeele OeesjCe J³eJenej leesue DemebletueveeJej OeveelcekeÀ HeefjCeece Ie[Jetve DeeCeles lej Ke®e& Jee{ OeesjCe J³eJenejleesue DemebletueveeJej vekeÀejelcekeÀ HeefjCeece Ie[Jetve DeeCeles.

8.3 J³e³eele efkebÀJee Ke®ee&le yeoue Ie[Jetve DeeCeCeejer OeesjCes

(Expenditure Switching Policy) Ke®ee&le yeoue Ie[Jetve DeeCeCeejer OeesjCes Heg{erue oesve IeìkeÀebMeer mebyebefOele Demeleele.

De) DeJecetu³eve (Devaluation) ye) He´l³e#e efve³eb$eCes (Direct Controls) De) DeJecetu³eve - (Devaluation): Ke®ee&le yeoue Ie[Jetve DeeCeC³eeN³ee OeesjCeebcegUs osMe DeeHeuee Ke®e& efJeosMeeleerue JemletbkeÀ[tve mJeosMeeleerue JemletbkeÀ[s efkebÀJee Gueì efoMesvesner JeUJet MekeÀlees. ³ee OeesjCeeb®es HećegKe GefÎ<ì cnCepes®e J³eJenejoes<eeleerue Demeblegueve ogj keÀjÀve DeLe&J³eJemLesle yee¿e meblegueve jeKeCes nes³e. DeJecetu³evee®ee mebyebOe Ke®ee&le yeoue Ie[Jetve DeeCeCeeN³ee OeesjCeebMeer Deens. `mJeosMeer ®euevee®es cetu³e efJeosMeer ®euevee®³ee leguevesle keÀceer keÀjCes cnCepes DeJecetu³eve nes³e'. osMeeleerue J³eJenejMes<eeleerue legì YejÀve keÀe{C³eemeeþer DeJecetu³eve ³ee leb$ee®ee JeeHej kesÀuee peelees. ®euevee®es DeJecetu³eve kesÀu³eeves l³ee osMeeleerue ®eueve Je Jemletb®³ee efkebÀceleer HejkeÀer³e osMeebmeeþer mJemle yeveu³eeves efJeosMeeletve ceeieCeer Jee{tve mJeosMee®eer efve³ee&le Jee{C³eeme ceole nesles. l³ee®eJesUer mJeosMeer veeiejerkeÀebvee efJeosMeer Jemlet ceneie Jeeìle Demeu³eeves efJeosMeer Jemletb®eer ceeieCeer Ieìtve Dee³eele keÀceer nesT ueeieles. DeJecetu³eveecegUs mebyebefOele osMee®³ee Dee³eeleerle Ieì Je efve³ee&leerle Jee{ nesle Demeu³eeves osMee®³ee J³eJenejMes<eeleerue legì YejÀve efveIeC³eeme ceole nesles. ¿eeefMeJee³e osMee®eer efve³ee&le Jee{t

105 ueeieu³eeves Je mJeosMeer Jemletb®eer mJeosMeebleie&le Je efJeosMeeleerue ceeieCeer Jee{u³eeves ner ceeieCeer HetCe& keÀjC³eemeeþer DeJecetu³eve keÀjCeeN³ee osMeebvee HetJeeaHes#ee DeefOekeÀ GlHeeove keÀjeJes ueeieles. DeMeeHe´keÀejs DeJecetu³eveecegUs efJeosMeer Dee³eele JemletbJej nesCeeje Ke®e& keÀener HećeeCeele mJeosMeer JemletkeÀ[s JeUefJeuee peelees. Lees[keÌ³eele efve³ee&le cetu³eele Jee{ Je Dee³eele cetu³eele Ieì Peeu³eeves J³eJenejMes<eeleerue letì DeeHeesDeeHe veeefnMeer nesles.

ye) He´l³e#e efve³eb$eCes - (Direct Controls) : J³eJenejleesue legìer®es Demeblegueve YejÀve keÀe{C³eemeeþer He´l³e#e efve³eb$eCee®ee JeeHej keÀjÀve Jemletb®eer Dee³eele efve³ebef$ele keÀjlee ³esles. He´l³e#e efve³eb$eCe Heg{erue oesve HeOoleerÜejs kesÀues peeles.

i) JeeefCep³eefJe<e³ekeÀ efve³eb$eCes - (Commercial Controls) ii) efJeÊeer³e efve³eb$eCes - (Financial Controls) i) JeeefCep³eefJe<e³ekeÀ efve³eb$eCes: ³eevegmeej mJeosMeer GlHeeoveeuee ®eeuevee osCeemeeþer Dee³eeleeruee mJemle He³ee&³e mJeosMeele®e le³eej keÀjC³ee®³ee OeesjCee®ee (Dee³eele He³ee&³eerkeÀjCe) DeJeuebye kesÀuee peelees. lemes®e mejkeÀej efve³ee&leoejebvee efve³ee&le-meJeueleer (Export Subsidies) osCes DeveeJeM³ekeÀ Jemlegb®³ee Dee³eeleerJej Yeejer He´MegukeÀ DeekeÀejCes, Jeeìe efkebÀJee keÀesìe (Quota) þjJetve osCes efkebÀJee Del³eeJeM³ekeÀ Jemletb®³ee Dee³eeleerJejerue Dee³eele He´MegukeÀele Ieì keÀjCes efkebÀJee l³eeb®ee keÀesìe Jee{Jetve osCes DeMee GHee³eebÜejs Jemletb®³ee Dee³eeleerJej efve³eb$eCe þsJeC³eemeeþer pes He´³evle keÀjles l³eebvee JeeefCep³eefJe<e³ekeÀ efve³eb$eCes Demes cnCeleele. l³eecegUs J³eJenejMes<eeleerue legìer®es HećeeCe keÀceer nesTve meblegueve He´mLeeefHele nesC³eeme ceole nessles.

ii) efJeÊeer³e efve³eb$eCes (Financial Contols): J³eJenejleesueeleerue legì YejÀve keÀe{C³eemeeþer mejkeÀej efJeÊeer³e efve³eb$eCeeb®ee DeJeuebye keÀjles. ¿ee GHee³eebcegUs cegês®³ee GHe³eesieeJej efve³eb$eCe þsJelee ³esles. ner efve³eb$eCes keÀ[keÀ mJejÀHee®eer Demeleele. ¿ee He´keÀejele cegêe DeefOekeÀeN³ee®es efJeosMeer ®eueveeb®es osCes Je HeéHleer ³eeJej HetCe& efve³eb$eCe þsJeues peeles. efJeefvece³e DeefOekeÀeN³eebkeÀ[s efJeosMeer ®eueve megHetle& keÀjeJes ueeieles. efJeosMeer efJeefvece³e, HeéfleYetleeR®eer Kejsoer, je@³euìer, efJeosMeer keÀpe& Je J³eepe, He³e&ìve ¿eekeÀefjlee efJeosMeele nesCeeje Ke®e& efve³ebef$ele kesÀuee peelees. keÀ®®ee ceeue, ceefMevejer F. efJekeÀemeeuee DeeJeM³ekeÀ iees<ìeRJej keÀceer efJeefvece³e oj Je DeveeJeM³ekeÀ JemletbJej peemle efJeefvece³e oj DeekeÀejC³ee®ee He´³eesiener mejkeÀej keÀjÀ MekeÀles. DeMee He´keÀejs JeeefCep³eefJe<e³ekeÀ Je efJeÊeer³e Dee³eeleerle keÀHeele keÀjÀve lemes®e DeLe&J³eJemLesleerue efJeosMeer efJeefvece³ee®³ee iejpee efve³ebef$ele keÀjÀve He´l³e#e efve³eb$eCes ner J³eJenejleesueeleerue legì veeefnMeer keÀjÀve meblegueve meeOeC³eele mene³³ekeÀ þjleele.

106 DeeHeueer Heíeleer leHeemee ë

1) Keeueerue mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.

De) Ke®ee&le yeoue Ie[Jetve DeeCeCeejer OeesjCes

ye) J³e³e HeefjJele&vekeÀejer OeesjCes

2) DeebleefjkeÀ DeeefCe yee¿e meblegueveeleerue HeÀjkeÀ mHe<ì keÀje.

3) efìHee efuene.

De) ceewefêkeÀ OeesjCe

ye) efJeÊeer³e OeesjCe

8.4 mebefceÞe (efceÞe) OeesjCe - (Policy Mix)

mebefceÞe OeesjCee®ee DeLe& mecepeC³eeHetJeea ceewefêkeÀ Je efJeÊeer³e OeesjCee®eer HeefjCeecekeÀejkeÀlee efJe®eejele nesCes DeeJeM³ekeÀ þjles. efJekeÀmeveMeerue osMeele veeCesyeepeej, Yeeb[Jeue yeepeej, efJeÊeer³e mebmLee ³eeceOeerue DemebIeìerleHeCee Je SkeÀpeervemeerHeCee®³ee DeYeeJeecegUs ceewefêkeÀ OeesjCee®³ee HeefjCeecekeÀejkeÀlesJej ce³ee&oe ³esleele. l³eecegUs osMeeleerue ceO³eJeleea yeBkesÀuee ceewefêkeÀ OeesjCe ³eMemJeerefjl³ee jeyeefJelee ³esle veener. keÀejCe DeMee osMeebceO³es mebIeìerle efJeÊeer³e IeìkeÀebHes#ee DemebIeìerle efJeÊeer³e IeìkeÀeb®es HećeeCeele Je®e&mJe peemle Demeles Je ns DemebIeìerle #es$e ceO³eJeleea yeBkesÀ®³ee efve³eb$eCeeyeensj Demeles. efJekeÀmeveMeerue osMeebceO³es HeéLeefcekeÀ #es$e ns DemebIeìerle #es$eele cees[les Je ¿ee #es$eemeeþer efJeÊeHegjJeþîee®eer iejpe meeJekeÀej Je SleoodsefMe³e yeBkesÀme& ³eeb®³ee ceeHe&Àle HetCe& nesle Demeu³eeves Je ns IeìkeÀ ceO³eJeleea yeBkesÀ®³ee efve³eb$eCeeyeensj Demeu³eeves ceewefêkeÀ OeesjCee®eer GefÎ<ìs HetCe& keÀjC³ee®³eeyeeyeleerle DeveskeÀ ce³ee&oe efvecee&Ce nesleele. JeemleefJekeÀleë efkebÀcele efmLejlesmen DeeefLe&keÀ efJekeÀeme ner ceewefêkeÀ OeesjCee®eer oesvner GefÎ<ìîes HejmHej efJejesOeer Deensle. keÀejCe efJekeÀemee®³ee HeéjbefYekeÀ DeJemLesle ®eueveJee{ DeHeefjne³e& Demeles DeMee JesUer pej efkebÀcele efmLejles®³ee GefÎ<ì Hegle&leskeÀ[s ue#e keWÀefêle kesÀues lej DeeefLe&keÀ efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeCes MekeÌ³e nesCeej veener. efJekeÀmeveMeerue osMeeleerue ceO³eJeleea yeBkesÀ®³ee ceewefêkeÀ OeesjCee®eer HeefjCeecekeÀejkeÀlee keÀceer efometve ³esles, keÀejCe yeepeej J³eepeoj DeeefCe yeBkeÀoj (Bank Rate) ³eeceO³es leHeÀeJele Demeu³eeves ceO³eJeleea yeBkesÀ®³ee mebK³eelcekeÀ meeOeveebHewkeÀer (Qunatitative Instruments) yeBkeÀoj ns meeOeve Heleefve³eb$eCe Ie[Jetve DeeCeC³eele DeHe³eMeer þjle Deens. Heleefve³eb$eCee®³ee keÀe³ee&le Kegu³eeyeepeejeleerue mejkeÀejer keÀpe&jesK³eeb®³ee Kejsoer-efJeke´Àer®³ee keÀe³ee&Jej osefKeue ce³ee&oe ³esleele keÀejCe DeMee osMeebceO³es veeCesyeepeej Je Yeeb[Jeue yeepeeje®ee efJekeÀeme Ie[tve Deeuesuee vemelees. efJekeÀmeveMeerue osMeebceO³es yeBkeÀoj DeeefCe Kegu³ee yeepeejeleerue

107 jesK³eeb®³ee Kejsoer efkeke´Àer ¿ee oesve meeOeveebHes#ee jeKeerJe efveOeer®es HećeeCe (Reserve Ratio Policy) ns meeOeve DeefOekeÀ HeefjCeecekeÀejkeÀ þjÀ MekeÀles. Hejbleg yengleebMe efJekeÀmeveMeerue osMeeleerue J³eeHeejer yeBkeÀe peeefCeJeHetJe&keÀ mJeleëpeJeU DeefOekeÀ jeKeerJe efveOeer yeeUiegve Demeu³eeves ceO³eJeleea yeBkesÀ®³ee `jesKe jeKeerJe efveOeer HećeeCeele' (Cash Reserve Ratio - CRR) Jee{ keÀjÀvener J³eeHeejer yeBkeÀeb®³ee Heleefveefce&leer®³ee keÀe³ee&Jej keÀesCeleener HeefjCeece Ie[tve ³esle vemeu³eeves DeMee osMeebceO³es ceewefêkeÀ OeesjCee®eer DebceueyepeeJeCeer De³eMemJeer þjles. cnCetve®e yengleebMe efJekeÀmeveMeerue osMeeble ceewefêkeÀ OeesjCee®³ee mebK³eelcekeÀ meeOeveebSsJepeer ìegCeelcekeÀ meeOeveeb®³ee' (Qualitative Instruments) DebceueyepeeJeCeerJej DeefOekeÀ Yej efouee peelees. l³eevJe³es DeVeOeev³e Je efpeJeveeJeM³ekeÀ Jemletb®³ee DeveeJeM³ekeÀ meeþsyeepeerJej Je efkebÀceleerJej efve³eb$eCe þsJeues peeles Hejbleg ³ee OeesjCee®³ee megOoe Heg{erue HećegKe ce³ee&oe efometve ³esleele.

i) GlHeeokeÀ keÀejCeebmeeþer Iesleuesu³ee keÀpee&®ee JeeHej DeveglHeeokeÀ keÀejCeebmeeþer neslees ³eeJej ³eesi³e l³ee osKejsefKe®ee DeYeeJe efometve ³eslees.

ii) SketÀCe HeéLeefcekeÀ #es$eeleerue GlHeeoveeHewkeÀer peeefmlele peemle efnmmee ne MeslekeÀN³eebceeHe&Àle mJeGHeYeesieemeeþer efkebÀJee mLeeefvekeÀ yeepeejele efJeke´Àermeeþer JeeHejuee peele Demeu³eeves ns GlHeeove Kejsoer-efJeke´Àer®³ee cegK³e yeepeejHe´Jeenele ³esC³ee®es HećeeCe Del³euHe Deens.

jepekeÀesef<e³e efkebÀJee efJeÊeer³e OeesjCe ns meeJe&peefvekeÀ OeesjCee®eer yeepeg Demetve keÀjHeĆeeueer (Tax System) meeJe&peefvekeÀ Ke®e& DeeefCe meeJe&peefvekeÀ keÀpe& ner efJeÊeer³e OeesjCee®eer cegK³e meeOeves ceeveueer peeleele. efJekeÀmeveMeerue osMeebleerue jepekeÀesef<e³e OeesjCee®ee HećegKe nslet cnCepes®e DeeefLe&keÀ efJekeÀeme mee¿e keÀjCes lej efJekeÀefmele osMeeleerue jepekeÀesef<e³e OeesjCee®ee HećegKe nslet DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®ee oj efìkeÀJetve þsJeCes ne Demelees. l³ee Deveg<ebieeves He´l³eskeÀ osMe DeeHeu³ee osMeeleerue efJeÊeer³e OeesjCee®eer DeeKeCeer keÀjleele. jespekeÀesef<e³e OeesjCee®es ³eMe ns osMeeleerue lespeer-ceboer®³ee J³eeHeej ®eefke´À³e yeoueeb®³ee kesÀu³ee peeCeeN³ee De®etkeÀ Deboepeeb®³ee keÀþerCe keÀe³ee&Jej DeJeuebyetve Deens. pejer DeLe&J³eJemLesleerue ®eke´Àer³e yeoueeb®eer HetJe&keÀuHevee Demesue lejerner jepekeÀesef<e³e OeesjCee®³ee meeOeveeb®ee DeLe&J³eJemLesJej efJeefJeOe DebieeJej Ie[tve ³esCeeN³ee He´l³e#e HeefjCeeceeb®es De®etkeÀ YeekeÀerle keÀjCes MekeÌ³e veener. efJeÊeer³e OeesjCee®ee SkeÀ Yeeie cnCetve meeJe&peefvekeÀ iegbleJeCetkeÀerle Jee{ Peeu³eeme osMeele jespeieej efveefce&leer GlHeVeele Jee{ Ie[tve ³esF&ue. GlHeVeeleerue Jee{ ner J³eJenejleesue Demeblegueveeuee Deeceb$eCe þjles keÀejCe Jee{l³ee GlHeVeeyejesyej ueeskeÀeb®eer Dee³eele Jee{les l³eeletve J³eJenejleesueeles legìer®eer mecem³ee efvecee&Ce nesTve J³eJenejMes<e Demebleguevee®eer HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesles. osMeeleerue Debleie&le Je yeefnie&le meblegueve He´mLeeefHele keÀjC³eele efJeÊeer³e OeesjCee®³ee meeJe&peefvekeÀ keÀj ³ee meeOevee®ee JeeHej meje&me kesÀuee peelees. Hejbleg efJekeÀmeveMeerue osMeeble ³ee meeOevee®³ee JeeHejeJej Heg{erue ce³ee&oe efometve ³esleele.

108

i) ³ee osMeebleerue yengmebK³e ueeskeÀ efvej#ej Demeu³eeves keÀj YejC³eeyeeyele®³ee meeceeefpekeÀ peeefCeJes®ee l³eeb®³eele DeYeeJe efometve ³eslees.

ii) DeIeesef<ele GlHeVe Demeuesu³ee J³eefkeÌle efkebÀJee mebmLee ³eeb®³ee ceeHe&Àle keÀj Yejues peele veenerle.

iii) keÀj®egkeÀJesieerjer®es HećeeCe DeefOekeÀ.

iv) He´l³e#e keÀjebceO³es (HeéHleerkeÀj) Jee{ keÀjÀve mejkeÀej ueeskeÀeb®es Ke®e& ³eesi³e GlHeVe mJeleëkeÀ[s JeUefJeles.

v) DeHe´l³e#e keÀjeb®es HećeeCe Jee{Jetve Jemletb®³ee efkebÀcele HeeleUerle Jee{ Ie[Jetve DeeCeueer peeles. HeefjCeeceleë ueeskeÀeb®eer GHeYeesie He´Je=Êeer efve³ebef$ele kesÀueer peeles.

efJeÊeer³e OeesjCee®es eflemejs cenÊJee®es meeOeve cnCepes®e meeJe&peefvekeÀ keÀpe& ns nes³e. ³ee meeOevee®ee JeeHej mejkeÀej osMeebleie&le Je efJeosMeeletve keÀpe& GYeejCeermeeþer keÀjÀ MekeÀles. DeMee He´keÀej®eer keÀpex osMee®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeemeeþer keÀjeJ³ee ueeieCeeN³ee èfJekeÀemekeÀejer Ke®ee&®eer' iejpe HetCe& keÀjleele. Hejbleg meelel³eeves ³ee meeOevee®ee JeeHej ne mebyebefOele osMeeuee HejeJeuebyeer yeveJet MekeÀlees. melele®es HejeJeuebyeve ns mebyebefOele osMee®eer Deeblejje<ìêr³e Hele IemejefJeC³eeme keÀejCeerYetle Demeleele. ³ee meeOevee®ee meJee&le ceesþe oes<e cnCepes®e melele®eer keÀpex Je l³eeb®eer HejleHesÀ[ ³eecegUs DeveskeÀoe DeMee osMeeble DeefleefjkeÌle keÀpee&®es mebkeÀì efvecee&Ce nesTve osMee®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeuee yeeOee efvecee&Ce nesGÀ MekeÀles. lemes®e HejkeÀer³e ®eueve meeþîeebJejner ³ee keÀpe&HejleHesÀ[er®ee efJeHejerle HeefjCeece efometve ³eslees.

8.5 ceer[ ®es Heéfleceeve (Mead's Model)

DeLe&J³eJemLesleerue Debleie&le DeeefCe yeefnie&le meblegueve SkeÀe®eJesUer He´mLeeefHele keÀjC³eemeeþer ceewefêkeÀ Je efJeÊeer³e OeesjCee®³ee mecee³eespeveeefJe<e³eer®es Heéfleceeve ceer[ ³ee DeLe&Meeðe%eeves ceeb[ues. ns GefÎ<ì mee¿e keÀjC³eemeeþer Ke®e& keÀHeele OeesjCe Je Ke®e& yeoue OeesjCe JeeHejeJes ueeieles. DeLe&J³eJemLesle pesJne HetCe& jespeieej efmLeleer Demeles lesJne DeJecetu³evee®es OeesjCe DeLe&J³eJemLesme ®eueveJee{ efvecee&Ce keÀjles cnCetve®e DeJecetu³evee®es Ke®e& keÀHeele OeesjCe ns Ke®e& yeoue OeesjCeeMeer megmebiele Demeues Heeefnpes. ner oesvner GefÎ<ìeb®eer Hetle&lee keÀjC³eemeeþer Heg{erue Deeke=Àleer DeY³eemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

109


Jejerue Deeke=Àleerle x De#eeJej Iejiegleer Ke®e& Je Y De#eeJej efJeefvece³ee®ee oj

oMe&efJeC³eele Deeuee Deens. IB ne Debleie&le mebleguevee®ee Jeke´À Demetve lees HetCe& jespeieej DeeefCe

efkebÀcele mLew³e& oMe&efJelees. IB ne Jeke´À $eÝCeelcekeÀ Gleeje®ee Demetve lees osMeebleie&le Ke®e& DeeefCe efJeefvece³ee®ee oj ³eeceOeerue J³emle mebyebOe oMe&efJelees.

EB ne Jeke´À yee¿e mebleguevee®ee Jeke´À Demetve ne Jeke´À OeveelcekeÀ DeekeÀeje®ee Demetve lees efJeefvece³ee®ee oj DeeefCe osMeebleie&le Ke®e& ³eeleerue mece mebyebOe oMe&efJelees.

E ¿ee mebleguevee®³ee efyebotle IB Je EB ns oesvner Jeke´À HejmHejebvee ísogve peeleele

cnCetve®e E ne Debleie&le Je yee¿e mebleguevee®ee SkeÀef$ele meblegueve efyebot Demetve ³ee efyebotle SkeÀe®eJesUer Debleie&le Je yee¿e meceleesue He´mLeeefHele Peeuesuee Deens. ³ee meblegueve efyebotuee®e

`Del³et®®e efyebot' (Bliss-Point) Demesner cnìues peeles. pej DeLe&J³eJemLee E efyebot He³e¥le Heesnes®eueer veener lej lesLes Demeceleesue Dee{Ulees. ceer[®³ee celes Debleie&le Je yee¿e meceleesue ns oesvner Jeke´À DeeefLe&keÀ GefÎ<ìeb®es Heg{erue ®eej efJeYeeieele oMe&efJeleele. les Heg{erueHe´ceeCes.

1) efJeYeeie - I : ®eueveJee{ DeeefCe J³eJenejleesue Jee{eJee.

2) efJeYeeie - II : ®eueveJee{ DeeefCe J³eJenejleesue letì

3) efJeYeeie - III : yesjespeieejer DeeefCe J³eJenejleesue letì

4) efJeYeeie - IV : yesjespeieejer DeeefCe J³eJenejleesue Jee{eJee

110 ³ee meboYee&le Debleie&le DeeefCe yee¿e meceleesue SkeÀe®eJesUer meeOeC³eemeeþer efJeefJeOe He´keÀej®eer OeesjCes jeyeJeeJeer ueeieleele l³eemeeþer Heg{erue ®eej efJeYeeieele Demeceleesue efmLeleer®ee DeY³eeme DeeJeM³ekeÀ Deens. efJeYeeie - I ceO³es J³eJenejleesueeleerue Jee{eJee DeJeemleJe ®eueveJee{erMeer mebyebefOele

Deens. ³ee efmLeleerle efJeefvece³e ojele Jee{ Ie[Jetve DeeCeu³eeme Jee{eJee DeeefCe Ke®e& keÀHeele ³eeb®³eele yeoue nesleele. cee$e Ke®ee&leerue keÀHeele Jee{eJe³eele DeeCeKeer Yej ìekeÀlees. DeMee efþkeÀeCeer keÀesCelesner SkeÀmet$eer OeesjCe ueeJelee ³esle veener. efJeYeeie - II ceO³es J³eJenejleesueeleerue legì SkeÀef$ele oeKeefJeuesueer Deens.

DeefleefjkeÌle ®eueveJee{ercegUs DeeefCe mJeosMeer Ke®e& keÀHeeleercegUs J³eJenejleesueeleerue legì keÀceer nesT MekeÀles. Ke®e& keÀHeeleercegUs J³eJenejleesueeleerue legì keÀceer nesT MekeÀles. efJeYeeie - III ceO³es yeskeÀejer DeeefCe J³eJenejleesueele legì efometve ³esles. l³eemeeþer

osMeebleie&le Ke®e& Jee{Jetve yeskeÀejer keÀceer kesÀueer Heeefnpes DeeefCe efJeefvece³e oje®es DeJecetu³eve keÀjÀve J³eJenejleesueeleerue legì megOeejueer Heeefnpes. l³eemeeþer efJemleeefjle efJeÊeer³e OeesjCe DeeJeM³ekeÀ Deens. p³eeÜejs GlHeVe HeeleUer Jee{tve ceeieCeer Jee{sue Je letì Jee{sue. MesJeìer efJeYeeie - IV ceO³es yesjespeieejer Je Jee{eJee SkeÀef$ele oeKeefJeC³eele

Deeuesuee Deens. efJeefvece³eoj Je=Ooer Je osMeebleie&le Ke®e& Jee{ercegUs E efyebotHeeMeer Debleie&le DeeefCe yeefnie&le meceleesue efvecee&Ce neslees.

efJeYeeie I DeeefCe III ³eebvee `Hes®e efJeYeeie' lej efJeYeeie II DeeefCe IV ³eebvee `meeOes efJeYeeie' Demes cnCeleele.

8.6 cegb[sue®es Heéfleceeve (Mundell's Model)

ns Heéfleceeve je@yeì& cegb[sue ³eebveer ceeb[ues. l³eeb®³ee celes DeLe&J³eJemLesme Debleie&le Je yee¿e meceleesue ner oesve GefÎ<ìîes SkeÀe®eJesner meeO³e keÀje³e®eer Demeleerue lej ceewefêkeÀ Je efJeÊeer³e OeesjCemegOoe SkeÀe®eJesUer DeJeuebyeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. Debleie&le meceleesueele HetCe& jespeieej DeeefCe efkebÀcele efmLejlee DeHesef#ele Demeles lej yee¿e meblegueveele J³eJenejleesue meblegueve DeHesef#ele Demeles. cegb[esue ³eebveer J³eJenejleesue meblegueveemeeþer èfmLej efJeefvece³e oj' OeesjCee®ee HegjmkeÀej kesÀuee keÀejCe l³eeb®³ee celes efJeefvece³ee®ee oj DeefmLej Demesue lej yee¿e meblegueve DeeHeesDeeHe He´mLeeefHele neslees. cegb[sue ³eeb®³ee celes p³ee osMeele jespeieej DeeefCe J³eJenejleesue OeesjCes ceewefêkeÀ Je efJeÊeer³e meeOeveebMeer efveie[erle Demeleele lesLes ceewefêkeÀ OeesjCe J³eJenejMes<e mebletueve meeOeC³eemeeþer DeeefCe efJeÊeer³e OeesjCe Debleie&le meblegueveemeeþer JeeHejues peeles. cegb[sue ³eeb®es ns leÊJe DeebleefjkeÀ Je yee¿e meceleesueemeeþer ceewefêkeÀ Je efJeÊeer³e OeesjCee®eer HeefjCeecekeÀejkeÀlee mHe<ì keÀjles.

111 efJemleejkeÀ ceewefêkeÀ OeesjCee®ee SkeÀ Yeeie cnCetve J³eepee®es oj keÀceer kesÀues peeleele l³ee®ee HeefjCeece cnCetve DeLe&J³eJemLesle jespeieej Je GlHeVeHeeleUerle Jee{ Ie[tve ³esles.

GÊHeVeeleerue Jee{er®ee Dee³eele Jee{erMeer HeÀueveelcekeÀ mebyebOe Demeu³eeves [M = f (Y)] GlHeVeeleerue Jee{eryejesyej Dee³eeleerle Jee{ nesT ueeieles.

mebkegÀ®evekeÀejer ceewefêkeÀ OeesjCee®ee Yeeie cnCetve J³eepee®³ee ojele Jee{ kesÀueer peeles. l³eecegUs iegbleJeCetkeÀerle Ieì nesTve GlHeVe Je jespeieejHeeleUerle Ieì Ie[tve ³esles. GlHeVeeleerue Ieì ner Dee³eeleerle Ieì Ie[tJeve DeeCeles. l³eecegUs ®eueveJee{ Je J³eJenejleesueeleerue letì keÀceer nesT ueeieles.

meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&le Jee{ keÀjC³ee®³ee OeesjCeele efJemleejkeÀ ceewefêkeÀ Je efJeÊeer³e OeesjCee®ee meceeJesMe neslees. cnCepes®e J³eepeojele Ieì Je meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&le Jee{ Ie[Jetve DeeCeCes ³eeGueì Ke®e& keÀHeele OeesjCeeceO³es mebkegÀ®evekeÀejer ceewefêkeÀ DeeefCe efJeÊeer³e OeesjCee®ee meceeJesMe neslees. l³eevegmeej J³eepeojele Jee{ Je meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&le Ieì Ie[Jetve DeeCeueer peeles. Jejerue oesvner OeesjCeeb®ee meceeJesMe Ke®e& mecee³eespeve efkebÀJee Ke®e& yeoue OeesjCeele kesÀuee peelees. pej SKeeÐee osMeele Debleie&le Je yee¿e Demebletuevee®eer mecem³ee efvecee&Ce nesle Demesue lej DeMeeJesUer ceewefêkeÀ Je efJeÊeer³e mebefceÞe OeesjCe JeeHejC³ee®ee GHee³e meg®eefJeuee peelees.

ceewefêkeÀ DeeefCe efJeÊeer³e OeesjCee®es SkeÀef$ekeÀjCe ë

Deeblejje<ì^er³e veeCesefveOeer®³ee (IMF) efJeefvece³e oj OeesjCeebcegUs DeveskeÀoe Debleie&le Je yee¿e Demeblegueveele osMeebmeceesj Flej GHee³e JeeHejC³eeJej ce³ee&oe ³esleele. DeMeeJesUer Demeblegueve otj keÀjC³eemeeþer HeÀkeÌle oesve®e HeefjCeecekeÀejkeÀ meeOeves efMeuuekeÀ jenleele Je leer cnCepes®e ceewefêkeÀ OeesjCe Je efJeÊeer³e OeesjCe. cnCetve®e osMeele Debleie&le Je yee¿e meblegueve He´mLeeefHele keÀjC³eemeeþer ceewefêkeÀ Je efJeÊeer³e OeesjCe JeeHejC³ee®³ee HeOoleeruee®e cegb[sue ³eebveer `DeefYenmleebkeÀve mecem³ee' Demes cnìuesues Deens cnCetve cegb[sue ³eeb®ee ne efve³ece `DeefYenmleebkeÀve He´efleceeve' ³ee veeJeeves osefKeue DeesUKeuee peelees.

ne efmeOoeble Heg{erue Deeke=ÀleerÜejs DeY³eemelee ³esF&ue.

112


Deeke=Àleerle x De#eeJej jepekeÀesef<e³e efkebÀJee efJeÊeer³e OeesjCe lej Y De#eeJej ceewefêkeÀ

OeesjCee®eer yeepeg efJe®eejele Iesleueer Deens. IB ne Debleie&le meceleesuee®ee lej EB ne yenerie&le

meceleesuee®ee Jeke´À Demetve ne Jeke´À B ³ee Jeke´ÀeHes#ee ueJeef®ekeÀ Deens. keÀejCe efJeÊeer³e OeesjCeeHes#ee ceewefêkeÀ OeesjCee®eer HeefjCeecekeÀejkeÀlee megjÀJeeleerme peemle efometve ³esles.

E ne IB Je EB ³ee oesvner Jeke´Àeb®ee ísove efyebot Demetve ³ee efyebotle SkeÀe®eJesUer Debleie&le Je yee¿e mebleguevee®eer Deì HetCe& Peeuesueer Deens. Deeke=Àleer®es Heg{erue ®eej efJeYeeieele JeieeakeÀjCe keÀjlee ³esF&ue.

1) efJeYeeie I : ®eueveJee{ DeeefCe J³eJenejleesue Jee{eJee.

2) efJeYeeie II : ®eueveJee{ DeeefCe J³eJenejleesue letì.

3) efJeYeeie III : yesjespeieejer DeeefCe J³eJenejleesue letì

4) efJeYeeie IV : yesjespeieejer DeeefCe J³eJenejleesue Jee{eJee. Demeceleesue ogjÀmleermeeþer Heg{erue OeesjCeelcekeÀ GHee³e³eespevee meg®eefJelee ³esleerue.

efJeYeeie Demebletueve (mecem³ee) ceewefêkeÀ OeesjCe efJeÊeer³e OeesjCe

I ®eueveJee{ DeeefCe

Jee{eJee efJemleejkeÀ mebkegÀ®evekeÀejer

II ®eueveJee{ DeeefCe letì mebkegÀ®evekeÀejer mebkegÀ®evekeÀejer

III yesjespeieejer DeeefCe letì mebkegÀ®evekeÀejer efJemleejkeÀ

IV yesjespeieejer DeeefCe

Jee{eJee efJemleejkeÀ efJemleejkeÀ

113 Hejbleg peieeleerue yengleebMe osMeele ceewefêkeÀ OeesjCe Je efJeÊeer³e OeesjCe ns Devegke´Àces ceO³eJeleea yeBkeÀ DeeefCe mejkeÀej DeMee oesve JesieJesieU³ee DeefOemeÊeebceeHe&Àle jeyeefJeues peele Demeu³eeves l³eeceO³es megmebieleHeCee Je mecee³eespeve#eceles®ee DeYeeJe efometve ³eslees.

8.7 cegb[sue - HeÌuesefcebie Heéfleceeve (Mudell - Fleming Model)

ns Heéfleceeve cegb[sue Je HeÌuesefcebie ³eebveer SkeÀef$eleefjl³ee ceeb[ues cnCetve®e ns Heéfleceeve

cegb[sue-HeÌuesefcebie Heéfleceeve ³ee veeJeeves DeesUKeuee peelees. ³ee Heéfleceeveele IS, LM Je BP leb$ee®ee JeeHej kesÀuee peelees. l³eeleerue IS Jeke´À efJeÊeer³e OeesjCe, LM Jeke´À ceewefêkeÀ OeesjCe Je

BP Jeke´À ne J³eJenejleesuee®eer yeepet mHe<ì keÀjlees. ns Heg{erue Deeke=ÀleerJejÀve oeKeefJelee ³esles.


Jejerue Deeke=Àleerle E ³ee efyebotle IS DeeefCe LM ns Jeke´À HejmHejebvee ísotve

peeleele cnCetve®e E ne meceleesuee®ee efyebot Demetve ³ee mebletueve efyebotle Debleie&le meceleesue

He´mLeeefHele nesTve meblegefuele J³eepeoj OR Je meblegefuele je<ì]êr³e GlHeVe OY Demes efveefM®ele Peeues Deens.

E ne efyebot BP Jeke´Àe®³ee [eJ³ee yeepeguee Jej®³ee efoMesuee efometve ³eslees cnCepes®e ne efyebot DeLe&J³eJemLesleerue J³eJenejleesueeleerue Jee{eJ³ee®eer HeefjefmLeleer oMe&efJelees. Jejerue HeefjefmLeleerle pej DeLe&J³eJemLesuee SkeÀe®eJesUer Debleie&le Je yee¿e meceleesue He´mLeeefHele keÀje³e®ee Demesue lej Heg{erue ®eej MekeÌ³elee efJe®eejele IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

114



Deeke=Àleer®³ee 'A' Yeeieele Demes efometve ³esles keÀer efJeefvece³e ojele mekeÀejelcekeÀ

yeoue Ie[tve Deeu³eeves BP Jeke´À Jej®³ee yeepegme mejketÀve E ³ee efyebotletve IS Je LM Jeke´Àe®³ee cegU meblegueveeuee ísotve peeles cnCepes®e E efyebotle IS, LM Je BP Demee meb³eesie Peeu³eeves DeLe&J³eJemLesle SkeÀe®eJesUer Debleie&le Je yee¿e meblegueve He´mLeeefHele Peeuesuee efometve ³eslees.

Deeke=Àleer®³ee 'B' Yeeieele Demes efometve ³esles keÀer efJemleejerle ceewefêkeÀ OeesjCee®ee SkeÀ

Yeeie cnCetve ceO³eJeleea yeBkesÀves J³eepee®es oj pej keÀceer kesÀu³eeme LM Jeke´À ne E ³ee

meblegueve efyebotJejÀve GpeJeerkeÀ[s Heg{®³ee efoMesves LM1 Demee mejkegÀve E1 efyebotle Hegvne

SkeÀoe IS, LM1 Je BP ns SkeÀef$ele ³esTve DeLe&J³eJemLesle SkeÀe®eJesUer Debleie&le Je yeefnie&le meblegueve He´mLeeefHele Peeuesuee Deens.

Deeke=Àleer®³ee 'C' Yeeieele Demes efometve ³esles keÀer, efJeÊeer³e OeesjCee®ee SkeÀ Yeeie cnCetve mejkeÀejves efJemleejkeÀ jepekeÀesef<e³e OeesjCee®ee efmJekeÀej kesÀu³eeme l³ee®ee HeefjCeece

cnCetve IS Jeke´À E efyebotJejÀve GpeJ³ee yeepetuee Jej®³ee efoMesves IS1 Demee mejketÀve E1 efyebotle efmLejeJelees. E1³ee veJeerve meblegueve efyebotle Hegvne SkeÀoe Debleie&le Je yeefnie&le meblegueve He´mLeeefHele neslees.

R1

115

Deeke=Àleer®³ee 'D' Yeeieele Yeeb[Jeue HetCe& ieefleMeerue Demeleebvee ceewefêkeÀ Je

jepekeÀesef<e³e OeesjCee®eer YetefcekeÀe mHe<ì keÀjC³eele Deeueer Deens. BP ne Jeke´À X De#eeme

meceeblej oMe&efJeC³eele Deeuesuee Demetve E ¿ee cetU mebletueveele IS, LM Je BP ner ¿eeb®³ee meb³eesiee®eer Deì HetCe& nesTve DeLe&J³eJemLesle Debleie&le Je yee¿e meblegueve He´mLeeefHele

nesTve je<ìêr³e GlHeVe OY Demes efvecee&Ce Peeuesues efometve ³eslees. DeMee HeefjefmLeleerle

ceO³eJeleea yeBkesÀves efJemleeefjle ceewefêkeÀ OeesjCee®ee efmJekeÀej kesÀu³eeme LM ne GpeJ³ee yeepetve

LM1 Demee mejkeÀlees lemes®e mejkeÀejves efJemleeefjle efJeÊeer³e OeesjCee®ee DeJeuebye kesÀuee lej

IS Jeke´À ne IS1 Demee GpeJ³ee yeepeguee mejkeÀlees.

cetU BP Jeke´À DeeefCe veJeerve IS1 Je LM1 ns eflevner Jeke´À HejmHejebvee E1 ³ee veefJeve mebletueve efyebotle ísotve peeleele Je ³ee efyebotle DeLe&J³eJemLesle je<ìêr³e GlHeVeele OY JejÀve OY1 DeMeer je<ìêr³e GlHeVeele Jee{ Ie[tve ³esTve DeLe&J³eJemLesle Hegvne SkeÀoe Debleie&le Je yee¿e meblegueve He´mLeeefHele neslees. Je DeLe&J³eJemLee je<ìêr³e GlHeVee®eer Jej®eer HeeleUer ieeþC³eeme ³eMemJeer nesles. DeeHeueer Heíeleer leHeemee ë

1) mebefceÞe OeesjCe ner mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.

2) mebefceÞe OeesjCee®³ee Heg{erue HeéfleceeveebJej Lees[keÌ³eele efìHe efuene.

De) ceer[®es Heéfleceeve

ye) cegb[sue®es Heéfleceeve

keÀ) cegb[sue-HeÌuesefcebie Heéfleceeve

8.8 meejebMe

1) DeLe&J³eJemLesle Heg{erue oesve He´keÀej®es meceleesue efometve ³esleele.

De) DeebleefjkeÀ (Debleie&le) meceleesue.

ye) yeefnie&le (yee¿e) meceleesue.

2) Debleie&le meceleesue cnCepes®e HetCe& jespeieej Je efkebÀcele mLex³e& nes³e.

3) yee¿e meceleesue cnCepes®e J³eJenejleesueeleerue meceleesue nes³e.

4) Debleie&le Je yee¿e meblegueve He´mLeeefHele keÀjC³eemeeþer Heg{erue oesve He´keÀej®eer meeOeves JeeHejueer peeleele.

De) J³e³e HeefjJele&vekeÀejer OeesjCes.

116 ye) Ke®e& yeÎue Ie[Jetve DeeCeCeejer OeesjCes.

5) J³e³e HeefjJele&vekeÀejer OeesjCes Heg{erue oesve He´keÀejele JeieeakeÀjCe kesÀues peeles.

De) ceewefêkeÀ (®eueve efJe<e³ekeÀ) OeesjCe.

ye) efJeÊeer³e (jepekeÀesef<e³e) OeesjCe.

6) Ke®ee&le yeoue Ie[Jetve DeeCeCeejer OeesjCes Heg{erue oesve He´keÀejele JeieeakeÀjCe kesÀues peeles.

De) DeJecetu³eve.

ye) He´l³e#e efve³eb$eCes.

7) ceewefêkeÀ OeesjCe ner osMeeleerue ceO³eJeleea yeBkesÀ®eer peyeeyeoejer Deens.

8) efJeÊeer³e OeesjCe ns mejkeÀej ceeHe&Àle jeyeefJeues peeles.

9) ceer[®es Heéfleceeve DeLe&J³eJemLesleerue Debleie&le Je yee¿e meblegueve SkeÀe®eJesUer meeO³e keÀjC³eemeeþer DeLe&J³eJemLesme Ke®e& mecee³eespeve OeesjCe Je Ke®e& yeoue Ie[Jetve DeeCeCeejs OeesjCe SkeÀe®eJesUer JeeHejC³ee®es mHe<ì keÀjlees.

10) cegb[sue ®es Heéfleceeve Demes mHe<ì keÀjles keÀer Debleie&le Je yee¿e meceleesue mee¿e nesC³eemeeþer ceewefêkeÀ Je efJeÊeer³e OeesjCee®³ee SkeÀe®eJesUer DeJeuebye keÀjC³eeJej Yej osles.

11) cegb[sue-HeÌuesefcebie®³ee celes IS, LM Je BP ³eeleerue meceevelee Debleie&le Je yeefnie&le meceleesue meeO³e keÀjC³eeme ceole keÀjles.

8.9 He´Mve

1) Debleie&le Je yee¿e meblegueveele Ke®e& yeoue OeesjCee®eer YetefcekeÀe mHe<ì keÀje.

2) Debleie&le Je yee¿e meceleesue He´mLeeefHele keÀjC³eele ceewefêkeÀ OeesjCee®eer YetefcekeÀe mHe<ì keÀje.

3) Debleie&le Je yee¿e meceleesue He´mLeeefHele keÀjC³eele efJeÊeer³e OeesjCee®eer YetefcekeÀe mHe<ì keÀje.

4) Keeueerue He´MveebJej Lees[keÌ³eele efìHee efuene.

De) Ke®e& yeoue OeesjCe

ye) ceewefêkeÀ OeesjCe

keÀ) jespekeÀesef<e³e OeesjCe

5) ceer[®es Heéfleceeve meefJemlej mHe<ì keÀje.

6) Debleie&le Je yee¿e meblegueve mee¿e keÀjC³eele cegb[sue®³ee Heéfleceevee®es ³eesieoeve efuene.

117 7) cegb[sue-HeÌuesefcebie®es He´efleceeve meefJemlej mHe<ì keÀje.

*****

118

9 ÒekeÀjCe 5

efJeosMeer efJeefvece³e yeepeej (Foreign Exchange Market)

IeìkeÀ j®evee

9.0 GefÎä


9.2 efJeosMeer efJeefvece³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee

9.3 efJeosMeer efJeefvece³ee®eer meeOeves

9.4 efJeosMeer efJeefvece³e yeepeej

9.5 efJeosMeer efJeefvece³e yeepeejHesþs®eer keÀe³ex

9.6 efJeosMeer efJeefvece³e yeepeejHesþsleerue J³eJenej

9.7 efJeosMeer efJeefvece³e oj mebkeÀuHevee

9.8 efJeosMeer efJeefvece³e oj efveef½eleer

9.9 efJeefvece³e oj He×leer

9.10 J³eJemLeeefHele efJeefvece³e oj

9.11 meejebMe

9.12 ÒeMve

9.0 GefÎ<ìîes

1) efJeosMeer efJeefvece³e mebkeÀuHevee mecepetve IesCes.

2) efJeosMeer efJeefvece³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee/iejpe peeCetve IesCes.

3) efJeosMeer efJeefvece³ee®eer efJeefJeOe meeOeves DeY³eemeCes.

4) efJeosMeer efJeefvece³e yeepeejHesþs®ee DeLe& mecepetve IesCes.

5) efJeosMeer efJeefvece³e yeepeejHesþs®³ee keÀe³ee¥®ee DeY³eeme keÀjCes.

6) efJeosMeer efJeefvece³e yeepeejHesþsleerue nesCeeN³ee J³eJenejeb®ee DeY³eeme keÀjCes.

7) efJeosMeer efJeefvece³e oj ner mebkeÀuHevee mecepetve IesCes.

8) efJeosMeer efJeefvece³e oj efveOee&jerle keÀjCes.

9) efJeefvece³e oje®³ee efJeefJeOe He×leeR®ee DeY³eeme keÀjCes.

10) J³eJemLeeefHele ueJeef®ekeÀlee ³ee mebkeÀuheves®ee DeY³eeme keÀjCes.

119


Deeblejjeä^er³e J³eeHeej ne oesve eEkeÀJee oesveeHes#ee peemle osMeebMeer mebyebOeerle Demetve Dee³eele DeeefCe efve³ee&le ¿ee efJeosMeer J³eeHeeje®³ee ÒecegKe oesve yeepet Deensle. Dee³eeleerceO³es efJeosMeer osC³eeb®ee (Receipts) meceeJesMe neslees. JemlegefJeefvece³e He×leer ner oes<eHetCe& Demeu³eeves Òel³eskeÀ osMeeves efJeefvece³eemeeþer ®euevee®ee JeeHej keÀjC³eeme meg©Jeele kesÀueer. meO³ee Òel³eskeÀ osMee®es mJele:®es ®eueve DeefmlelJeele Demetve osMeebleie&le J³eJenej Heej Hee[C³eemeeþer ³ee ®eueveeb®ee JeeHej kesÀuee peelees. Hejbleg mJeosMeer meerceejs<ee Deesueeb[tve ogmeN³ee osMeebMeer J³eeHeej keÀjleebvee cee$e ³ee mJeosMeer ®eueveeJej ce³ee&oe ³esle Demeleele. ner®e De[®eCe meceesjerue osMee®³ee yeeyeleerle osefKeue efvecee&Ce nesles. Goe. Yeejleele ©He³ee, Fiueb[ceO³es HeeTb[, DecesefjkesÀle [e@ueme& F. p³eeJesUer oesve osMeebceeHe&Àle HejmHejebkeÀ[tve Jemlet eEkeÀJee mesJeeb®eer Kejsoer efJe¬eÀer kesÀueer peeles l³eeJesUer l³ee oesvner osMeebvee DeeHeeHeu³ee osMeeleerue ®euevee®es cetu³e SkeÀceskeÀeb®³ee ®eueveele ©Heeblejerle keÀ©ve I³eeJes ueeieles. DeMeeJesUer oesve osMeebleerue ®eueve yeouetve osC³ee®eer SkeÀ veefJeve®e mecem³ee efvecee&Ce nesles. DeeHeu³ee osMeeleerue efkeÀleer ®eueve efou³eeme meceesjerue osMee®es efkeÀleer ®eueve DeeHeu³eeuee ÒeeHle nesF&ue? ne cenÊJee®ee ÒeMve efvecee&Ce neslees. DeMeeJesUer ne De[LeUe ogj keÀ©ve efJeosMeer J³eeHeej megjefUle Ie[tve ³esC³eemeeþer efJeosMeer efJeefvece³e yeepeejHesþs®eer YetefcekeÀe Del³eble cenÊJee®eer þjles.

9.2 efJeosMeer efJeefvece³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee

efve³ee&le J³eeHeeN³eeves ogmeN³ee osMeele Jemleg efve³ee&le kesÀu³eeme eEkeÀcele ©Heeves l³eeuee ÒeeHle nesCeeN³ee HejkeÀer³e ®euevee®ee lees mJeosMeele JeeHej keÀ© MekeÀle veener. DeMee JesUer les HejkeÀer³e ®eueve mJeosMeer ®eueveele yeouetve IesC³ee®eer iejpe efvecee&Ce nesles. l³ee®eÒeceeCes Dee³eele J³eeHeeN³eeves ceeue Dee³eele keÀsuee lej cetu³eHesÀ[ keÀjC³eemeeþer l³eeuee mJele:keÀ[erue mJeosMeer ®eueveele yeouetve I³eeJes ueeiesue. keÀesCelesner ®eueve mJeosMeele mJeerkeÀe³e& Je efJeosMeele DemJeerkeÀe³e& þjle Demeu³eecegUs HejkeÀer³e ®euevee®eer Kejsoer eEkeÀJee efJe¬eÀer keÀjCes DeHeefjne³e& þjles. DeMeeJesUer p³ee yeepeejele HejkeÀer³e ®euevee®³ee Kejsoer efJe¬eÀer®es J³eJenej kesÀues peeleele l³ee yeepeejHesþsuee®e efJeosMeer efJeefvece³e yeepeejHesþ Demes cnCeleele. ns®e Heg{erue keÀeuHeefvekeÀ GoenjCeeÜejs mHeä keÀjlee ³esF&ue. Goe. mecepee Yeejle ne peHeeveuee ®ene ®eer efve³ee&le keÀjlees lej peHeeve Yeejleele FueskeÌì^e@efvekeÀ Jemlegb®eer efve³ee&le keÀjerle Deens. DeMeeJesUer Yeejleeves mJele:®es ©He³ee ns ®eueve peHeevekeÀ[s Dee³eeleer®es cetu³e cnCetve lej peHeeveves `³esve' ns ®eueve ®ene®³ee Dee³eeleer®es cetu³e cnCetve Yeejleele HeeþefJeues lej SkeÀ ÒecegKe De[®eCe efvecee&Ce nesF&ue Je leer cnCepes Yeejleer³e ©He³ee peHeeveceO³es lej peHeeve®ee ³esve Yeejleele DemJeerkeÀe³e& þjsue.

120 DeMee JesUer Yeejleeves ©He³ee ³esveceO³es ©Heeblejerle keÀ©ve peHeeve®³ee Dee³eeleer®es cetu³e HesÀ[Ces lej peHeeveves ³esve ³ee ®euevee®es ©He³eele ©Heeblej keÀ©ve Yeejlee®³ee Dee³eeleer®es cetu³e HesÀ[Ces ³eesi³e þjsue. oesve osMeebceOeerue ³ee ®eueveeb®³ee ©HeeblejCee®es cenÊJee®es keÀe³e& keÀjC³eemeeþer efJeosMeer efJeefvece³e yeepeejHesþs®eer DeeJeM³ekeÀlee Yeemeles. cnCetve®e efJekeÀefmele DeeefCe efJekeÀmeveMeerue jeäê®³ee efJeosMeer J³eeHeej Jee{ermeeþer, Deeblejeäêr³e Yeeb[Jeue ÒeJeeneuee ieleer osC³eemeeþer, Deeblejeäêr³e veeCesyeepeej Je Yeeb[Jeue yeepeeje®³ee efJekeÀemeemeeþer DeeefCe peeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee ÒeJeenele Òel³eskeÀ DeLe&J³eJemLesuee Òeeslmeenve osC³eemeeþer efJeosMeer efJeefvece³e yeepeejHesþs®eer efveleeble iejpe Deens. 9.2.1 efJeosMeer efJeefvece³e mebkeÀuHevee: HejkeÀer³e efJeefvece³e J³eJenejele GlHeVe DeeefCe mebHeÊeer®³ee nkeÌkeÀeb®es SkeÀe osMee®³ee ®euevee®es HeefjJele&ve ogmeN³ee osMee®³ee ®eueveele keÀjlee ³esles. ³ee He×leerle keÀener yeeyeeR®ee DeY³eeme kesÀuee peelees.

i) Flej osMeeb®ee DeeefCe osMeeb®³ee ®eueveeb®ee DeY³eeme keÀjCes.

ii) efJeefve³ece ojeJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ

iii) efJeefvece³ee®³ee efþkeÀeCeer efJeefvece³e DeeefCe meceleesue cetu³e ³eeb®ee DeY³eeme kesÀuee peelees. keÀesCel³eener osMee®es ®eueve YeeweflekeÀ¢äîee (Physically) yeouelee ³esle veener. l³ee®ee keÀe³eosMeerjjerl³ee mebyebefOele osMeele efJeefvece³e kesÀuee peelees Je l³ee®eer veeWo kesÀueer peeles. DeLe& : `p³ee yeepeejele HejkeÀer³e ®euevee®³ee Kejsoer efJe¬eÀer®es J³eJenej kesÀues peeleele l³ee

yeepeejeme HejkeÀer³e efJeefvece³e yeepeejHesþ Demes cnCeleele.' `HejkeÀer³e efJeefvece³e yeepeej ner DeMeer SkeÀ mebK³eelcekeÀ ³eb$eCee Demeles keÀer l³eeceO³es yeBkeÀe, J³eeHeejer, J³ekeÌleer, mebmLee, mejkeÀej F. ®³ee Üejs HejkeÀer³e ®eueveeb®eer Kejsoer efJe¬eÀer nesle Demeles. ³ee yeepeejele J³eeHeejer, oueeue yeBkeÀe DeeefCe ceO³eJeleea yeBkeÀ HejkeÀer³e efJeefvece³e yeepeejeleerue ÒecegKe Kejsoeroej Demeleele. efJeefvece³e yeepeejeleerue ceO³emLe oueeue HejkeÀer³e ®euevee®eer Kejsoer efJe¬eÀer keÀ©ve ueeYe efceUefJeleele. HejkeÀer³e efJeefvece³e yeepeej ns veeCesyeepeeje®es efJeÊeer³e keWÀê Deens ?

9.3 efJeosMeer efJeefvece³ee®eer meeOeves

jeäêr³e meerceejs<eeb®³ee HeueerkeÀ[s KejsoerMekeÌleer®es mLeeveeblejCe keÀjC³eemeeþer oesve ieesäer DeeJeM³ekeÀ Demeleele. SkeÀ HelemeeOeve DeeefCe ogmejs yeBkeÀ. yeBkeÀe efJeefvece³e J³eJenej keÀjCeeN³ee Òel³eskeÀ osMeele DeeefCe efJeefvece³e nesCeeN³ee DeMee oesvner osMeele Demeu³ee Heeefnpesle. yeBkeÀeb®eer keÀe³e&He×leer mecepetve IesC³eeHetJeea efJeefvece³e J³eJenej keÀjleebvee keÀesCeleer efvejefvejeUer HelemeeOeves JeeHejueer peeleele ns Heg{erue ÒeceeCes Lees[keÌ³eele Heent.

121

i) J³eeHeejer ngb[îee eEkeÀJee mJeerke=ÀleerHe$e (Foreign Bill of Exchange)

ii) OeveekeÀ<e& (Bank Draft)

iii) leej DeblejCe (Telegraphic Transfer) iv) J³ekeÌleeriele HeleHe$e (Letter of credit)

i) J³eeHeejer ngb[îee eEkeÀJee mJeerke=ÀleerHe$e: ns efJeosMeer efJeefvece³e J³eJeneje®es Del³eble ÒeeLeefcekeÀ mJe©Hee®es meeOeve Deens. ngb[er cnCepes®e ceeuee®³ee efJe¬esÀl³eeves keÀe{uesues Dee%ee He$e. ³eele Kejsoeroejeves ceeuee®³ee efJe¬esÀl³eeme eEkeÀJee l³eeves pesLes ngb[er JeìefJeueer Demesue l³ee yeBkesÀuee eEkeÀJee JeìeJeie=neuee (Discount House) meebefieleuesueer jkeÌkeÀce ®egkeÀleer keÀjC³ee®ee DeeosMe efouesuee Demelees. ngb[er®es keÀener ÒekeÀej Demeleele. ngb[er oeKeefJeu³ee yejesyej vecego kesÀuesueer jkeÌkeÀce ®egkeÀleer keÀjeJeer ueeiele Demesue lej oMe&veer ngb[er (Sight Bill) cnCeleele. Hejbleg meeceev³ele: jkeÌkeÀce HesÀ[C³eemeeþer keÀener efJeefMeä keÀeueeJeOeer (90 efoJeme) osC³ee®eer He×le Deens. ngb[er oeKeefJeu³eeveblej lesJe{îee keÀeueeJeOeerle jkeÌkeÀce HesÀ[Ces ¬eÀceÒeeHle Demesue lej DeMee ngb[îeebvee cegoleer ngb[îee (Time Bill) cnCeleele. Dee³eele J³eeHeejer eEkeÀJee Hewmes iegbleefJeC³eele F®ígkeÀ Demeuesues ueeskeÀ DeMee mJeerke=Àle J³eeHeejer ngb[îee efve:mebkeÀes®eHeCes efJekeÀle Iesleele. ii) OeveekeÀ<e& :

efJeosMeer efJeefvece³e J³eJenej yeBkeÀ OeveekeÀ<ee&®eener (Bank Draft) JeeHej keÀ© MekeÀles. OeveekeÀ<ee&®es mJe©He OeveeosMeemeejKes®e Demeles. HeÀjkeÀ SJe{e®e keÀer OeveekeÀ<e&, SkeÀe yeBkesÀÜejs ogmeN³ee yeBkesÀ®³ee veeJeeJej efueneruee peelees. $eÝCekeÀes DeeHeu³ee yeBkesÀkeÀ[tve efJeefMeä jkeÌkeÀces®ee OeveekeÀ<e& efJekeÀle Ieslees DeeefCe OevekeÀesuee HeeþefJelees. OevekeÀesuee l³ee yeBkesÀ®³ee MeeKeskeÀ[tve eEkeÀJee mebyebefOele yeBkesÀkeÀ[tve efveefo&ä jkeÌkeÀce efceUles. OeveekeÀ<e& ìHeeueeves HeeþJeeJee ueeiele Demeu³eeves yeje®e JesU ueeielees DeeefCe lesJe{e JesU efveOeer De[ketÀve jenlees. l³eecegUs®e leej DeblejCe (Telegraphic Transfer) ³ee meeOevee®ee JeeHej Deelee meeJee&ef$ekeÀjerl³ee kesÀuee peelees. iii) leej DeblejCe:

meJee&le cenÊJee®es HelemeeOeve cnCepes leej DeblejCe (Telegraphic Transfer) eEkeÀJee kesÀyeue DeeosMe (cable order) ³eele SkeÀe osMeeleerue yeBkeÀ ogmeN³ee osMeeleerue yeBkesÀuee leejsves eEkeÀJee kesÀyeueves mebosMe HeeþJetve DeeHeu³ee veeJeeJej Demeuesu³ee þsJeer Keel³eeletve SkeÀ efJeefMeä jkeÌkeÀce DeeosMeevegmeej eEkeÀJee efveo&sefMele Keel³eele nmleebleefjle keÀjC³ee®eer meg®evee keÀjles.

122 Lees[keÌ³eele leej DeblejCe cnCepes®e ìHeeueeves ve HeeþefJelee leejsves eEkeÀJee jsef[Dees mebosMeeves ogmeN³ee osMeele HeeþefJeuee peeCeeje OeveeosMe nes³e. iv) J³ekeÌleeriele HeleHe$e:

J³ekeÌleeriele HeleHe$ee®es mJe©He cee$e Jejerue meeOeveebHes#ee JesieUs Demeles. meeceev³ele: ÒeJeeMeebvee ner HeleHe$es yeBkesÀÜejs efoueer peeleele. HeleHe$eele efJeefMeä jkeÀces®ee efveoxMe kesÀuesuee Demelees DeeefCe lesJe{er jkeÌkeÀce Kejsoeroeje®³ee veeJeeJej pecee Demeu³ee®eer nceer efoueer Demeles. HejosMeele ÒeJeeme keÀjleebvee lesLeerue yeBkeÀebkeÀ[tve mLeeefvekeÀ ®eueve ÒeJeeMeebvee efJekeÀle Ieslee ³esles. pesJe{s ®eueve efJekeÀle Iesleues Demesue lesJe{îeeves cegU jkeÀcesle Ieì keÀ©ve leer HeleHe$eeJej oeKeefJeueer peeles. J³ekeÌleeriele HeleHe$es ner ÒeJeemeer OeveeosMeeÒeceeCes®e Demeleele. Hejbleg J³ekeÌleeriele HeleHe$eele efveef½ele jkeÌkeÀce oeKeefJeueer Demeueer lejer ÒeJeeMeeuee iejpesÒeceeCes keÀceerpeemle jkeÌkeÀce l³ee osMeele Ieslee ³esles. J³ekeÌleeriele HeleHe$es jkeÀces®³ee yeeyeleerle DeefOekeÀ ueJeef®ekeÀ Demeleele ns ¿eeJe©ve mHeä nesles.

9.4 efJeosMeer efJeefvece³e yeepeej

efJeosMeer osCeer osC³eemeeþer efJeefJeOe ÒekeÀej®eer efJeMes<eerke=Àle meeOeves JeeHejueer peeleele. efJeosMeer efJeefvece³eele oesve osMeeleerue ®eueveeb®eer Deoueeyeoue kesÀueer peeles. efJeosMeer efJeefvece³e yeepeej ns veeCesyeepeeje®es SkeÀ efJeÊeer³e keWÀê Demeles. efJeosMeer efJeefvece³e yeepeejeletve efJeefJeOe ÒekeÀej®es (Dealers) (oueeue) keÀe³e& keÀjerle Demeleele. l³eeceO³es cenÊJee®eer YetceerkeÀe yeBkeÀe Heej Hee[leele. efJeosMeer efJeefvece³e yeepeejHesþ ner Deeblejeä^er³e veeCesyeepeeje®ee SkeÀ cenÊJee®ee Yeeie Demetve lees keÀesCel³eener efJeefMeä YeewieesefuekeÀ þerkeÀeCeeMeer mebyebOeerle veener efJeosMeer efJeefvece³e yeepeej cnCepes®e SkeÀ DeMeer ³eb$eCee efkeÀ p³eeÜejs efJeosMeer ®eueveeb®eer Kejsoer DeeefCe efJe¬eÀer kesÀueer peeles. ³ee yeepeejHesþsle efJeosMeer ®euevee®es Kejsoeroej DeeefCe efJe¬esÀles ³eeb®ee lemes®e ceO³emLeeb®ee meceeJesMe neslees. Del³eeOegefvekeÀ oUCeJeUCee®³ee meeOeveebÜejs ³ee yeepeejele ®eueveeb®eer Kejsoer efJe¬eÀer nesle Demeles. ³ee yeepeejele efJeefJeOe oueeueeb®ee meceeJesMe neslees. 9.4.1 efJeosMeer efJeefvece³e yeepeej mebkeÀuHevee: HejkeÀer³e efJeefvece³e J³eJenejele GlHeVe DeeefCe mebHeÊeer®³ee nkeÌkeÀe®es SkeÀe osMee®³ee ®euevee®es HeefjJele&ve ogmeN³ee osMeeleerue ®eueveele keÀjlee ³esles. ³ee He×leerle keÀener yeeyeeR®ee DeY³eeme kesÀuee peelees.

1) Flej osMeeb®ee DeeefCe osMeeb®³ee ®euevee®ee DeY³eeme

2) efJeefvece³e Jee{er®eer keÀejCes.

3) efJeefvece³ee®³ee efþkeÀeCeer efJeefvece³e DeeefCe meceleesue cetu³e ³eeb®ee DeY³eeme kesÀuee peelees.

123 efJeefJeOe ®eueveeb®es HelemeeOeveeble ©Heeblej keÀjCes, ÒeyeU meeOeveeb®es ©Heeblej JesieJesieÈ³ee ®eueveeble keÀjCes pemes ®eskeÀ, [^eHeÌì, He@ÀkeÌme, ngb[îee, ìsefueûeeHeÀ ì^evmeHeÀj, ÒeJeemeer OeveeosMe, leejsves Hewmes HeeþefJeCes, yeBkesÀ®eer HeleHe$e F. ®ee meceeJesMe neslees. J³eeK³ee: p³ee yeepeejele HejkeÀer³e ®euevee®³ee Kejsoer efJe¬eÀer®es J³eJenej kesÀues peeleele l³ee yeepeejeme efJeosMeer efJeefvece³e yeepeej Demes cnCeleele ? 9.4.2 efJeosMeer ®euevee®es J³eJenejkeÀlex: efJeosMeer efJeefvece³e yeepeejHesþsleerue ®euevee®³ee osJeeCeIesJeeCeer®es J³eJenej keÀjCeejs ÒecegKe IeìkeÀ Heg{erue ÒeceeCes meebielee ³esleerue. 1) efJeosMeer ®euevee®es ûeenkeÀ (Dee³eeleoej - efve³ee&leoej): efJeosMeer efJeefvece³ee®ee meJee&le ceesþe ûeenkeÀ Jeie& Jemlet®eer Dee³eele Je efve³ee&le keÀjCeeN³ee J³eeHeeN³eeb®ee Demelees. efve³ee&le J³eeHeeN³eepeJeU HejosMeer $eÝCekeÀeskeÀ[tve efceUeuesu³ee ngb[îee eEkeÀJee efJeHe$es Demeleele. HejkeÀer³e ®eueveeJej DeefOekeÀej oMe&efJeCeeN³ee ngb[îee les yeepeejele efJe¬eÀerme keÀe{leele. ³eeGueì Dee³eele J³eeHeejer HejosMeeleerue osCes HesÀ[C³eemeeþer ngb[îee eEkeÀJee yeBkeÀ OeveekeÀ<e& efJekeÀle Iesleele. 2) He³e&ìkeÀ: osMeele ³esCeeje HejosMeer ÒeJeemeer DeeefCe osMeeyeensj peeCeejs ÒeJeemeer ns meg×e efJeosMeer ®euevee®eer efJe¬eÀer eEkeÀJee Kejsoer keÀjleele. HejosMeeletve ³esCeejs ÒeJeemeer DeeHeu³eemeesyele ÒeJeemeer OeveeosMe eEkeÀJee HeleHe$e DeeCeleele DeeefCe yeBkeÀebvee efJekeÀleele. lej osMeeyeensj peeCeejs ÒeJeemeer DeMee ÒekeÀej®³ee DeefOekeÀej He$eeb®eer Kejsoer keÀjleele. 3) J³eeHeejer yeBkeÀe: efJeosMeer efJeefvece³ee®es J³eJenej keÀjCeeje ÒecegKe IeìkeÀ cnCepes®e yeBkeÀe nes³e. efvejefvejeÈ³ee osMeeble ³ee yeBkeÀebveer DeeHeu³ee meejJeeb®es peeUs HemejefJeuesues Demeles. Òel³eskeÀ MeeKesle Hegjsmee efveOeer þsJeuee peelees. ³ee yeBkeÀebceeHe&Àle SkeÀe osMeeleerue ®eueve ogmeN³ee osMeeble yeouetve osC³ee®es cenÊJee®es keÀe³e& kesÀues peeles. p³ee osMeeble yeBkesÀ®eer MeeKee vemesue efleLes ogmeN³ee SKeeÐee yeBkesÀle efveOeer pecee þsJeuee peelees. DeLee&le l³ee ogmeN³ee yeBkesÀves ÒeefleefveOeer cnCetve keÀe³e& keÀjC³eeme mebceleer efouesueer Demeles. DeMee yeBkeÀebvee He$eemeefnle yeBkeÀe (Correspondent Bank) Demes cnCeleele. ³ee yeBkeÀe efJeefvece³e efJeHe$es (Bill of Exchange) efJekeÀle Iesleele. eEkeÀJee JeìefJeleele Je DeMee ÒekeÀejs efceUefJeuesu³ee jkeÀcee SkeÀ$e keÀjerle peeleele. efMeJee³e (Bank Draft,

124 Telegraphic Transfer), F. Üejs efJeefvece³e osJeeCe IesJeeCe keÀjleele. ³ee keÀe³ee&le J³eeHeejer yeBkeÀe Heg{erue GefÎäs [esÈ³eemeceesj þsJeleele. i) ueeYe#ecelee : J³eeHeejer yeBkeÀe efJeosMeer efJeefvece³ee®es J³eJenej keÀjleebvee cenÊece veHeÀe efJe®eejele Iesle Demeleele. ³ee yeBkeÀe efve³ee&lekeÀ osMeekeÀ[tve keÀceer ojele ®eueve Kejsoer keÀ©ve iejpet Dee³eeleoejebvee DeefOekeÀ efkeÀceleeruee efJeketÀve ueeYe efceUefJeleele. ii) OeeskeÌ³ee®es J³eJemLeeHeve : efJeosMeer ®euevee®³ee J³eJenejele efvecee&Ce nesCeeN³ee OeeskesÀ HelkeÀjCes Je l³eeb®es J³eJemLeeHeve keÀjCes. iii) ûeenkeÀeefYecegKe megefJeOee :

mHeOee&lcekeÀ efJeefvece³e ojebceeHe&Àle J³eeHeejer yeBkeÀe DeeHeu³ee ûeenkeÀebvee efJeefJeOe GHe³egkeÌle mesJee osleele. 4) keWÀefê³e (ceO³eJeleea) yeBkeÀ :

osMee®eer ceO³eJeleea yeBkeÀ ³ee veel³eeves mebyebefOele osMeeleerue ®euevee®³ee ojele efmLejlee þsJeC³ee®eer peyeeyeoejer ³ee yeBkesÀkeÀ[s Demeles. l³eemeeþer ceO³eJeleea yeBkeÀe Heg{erue oesve ÒekeÀej®³ee efJeefvece³e ojeb®ee JeeHej keÀjleele.

i) efmLej efJeefvece³e oj He×leer

i) DeefmLej efJeefvece³e oj He×leer. 5) efJeHe$eeb®es oueeue (Bill brokers): Deeblejeä^er³e cegêe yeepeejele kesÀJeU yeBkeÀe®e efJeefvece³ee®es J³eJenej keÀjleele Demes vemetve efJeHe$eeb®es oueeue (Bill Brokers) DeeefCe J³eJenejkeÀlex (Dealers) ns meg×e cenÊJee®es keÀe³e& keÀjleele. efJeHe$eeb®es oueeue ns ceO³emLeeb®es keÀe³e& keÀjleele lej J³eJenejkeÀlex cee$e efJeosMeer efJeefvece³ee®³ee Kejsoer efJe¬eÀer®es J³eJenej keÀjleele. efJeosMeer efJeefvece³ee®³ee ceeieCeer DeeefCe HegjJeþîee®eer HeefjefmLeleer ue#eele IesTve HeÀe³eosMeerj þjsue DeMee He×leerves les DeeHeues J³eJenej keÀjerle Demeleele. ³ee keÀe³ee&yeÎue ³eebvee De[le (Brokerage) efceUles. 6) mJeerke=Àleer ie=ns (Acceptance House): mJeerke=Àle ie=nebpeJeU yeje®emee efveOeer Demelees. DeeHeu³ee ûeenkeÀeb®³ee veeJeeJej Deeuesu³ee ngb[îee l³eeb®³ee Jeleerves mJeerkeÀejC³ee®es keÀe³e& ner ie=ns keÀjleele Je l³eeyeÎue les De[le DeekeÀejleele. ¿ee mJeerke=Àleerie=neb®ee yeepeejele veeJeueewkeÀerkeÀ Demeu³eeves p³ee J³eeHeeN³eeb®eer

125 HejosMeele DeesUKe eEkeÀJee Hele ÒemLeeHeerle Peeueer vemeles l³eebvee mJeerke=Àleer ie=neb®es mene³³e efceUeu³eecegUs ceesþîee ÒeceeCeeJej J³eeHeej keÀjCes MekeÌ³e nesles. 7) JeìeJeie=ns (Discount Houses): efJeosMeer J³eeHeejele efvecee&Ce nesCeeN³ee ngb[îee cegoleerHetJeea®e JeìJetve osC³ee®es cenÊJee®es keÀe³e& JeìeJe ie=nebceeHe&Àle kesÀues peeles. l³eeyeÎue ner JeìeJeie=ns keÀener ÒeceeCeele De[le mJeerkeÀejleele. DeeHeueer Òeieleer leHeemee:

1) efJeosMeer efJeefvece³e ner mebkeÀuHevee mHeä keÀje.

2) Deeblejeä^er³e osCeer osC³ee®³ee efJeefJeOe meeOeveeb®eer meefJemlej ceeefnleer Ðee.

3) `kesÀJeU Dee³eeleoej DeeefCe efve³ee&leoej ns®e efJeosMeer efJeefvece³ee®es J³eJenej keÀjleele.' ³ee efJeOeevee®eer mel³e Demel³elee He[leeUtve Hene.

9.5 efJeosMeer efJeefvece³e yeepeejHesþs®eer keÀe³ex

efJeosMeer efJevece³e yeepeejHesþsceeHe&Àle Heg{erue ÒecegKe keÀe³ex kesÀueer peeleele 1) ®euevee®es HeefjJele&ve keÀjCes : efJeosMeer efJeefvece³e yeepeeje®es ÒecegKe keÀe³e& cnCepes efJeefMeä HejkeÀer³e ®euevee®es ûeenkeÀeb®³ee ceeieCeervetmeej Flej osMeeb®³ee ®eueveele HeefjJele&ve keÀjCes ns Demeles. 2) KejsoerMekeÌleer®es nmleeblejCe : efJeefvece³e yeepeejHesþs®es SkeÀ cenÊJee®es keÀe³e& cnCepes®e KejsoerMekeÌleer®es SkeÀe osMeeletve ogmeN³ee osMeele nmleeblej keÀjCes nes³e. osMeeleu³ee osMeeleerue KejsoerMekeÌleer®es nmleeblejCe ceO³eJeleea yeBkesÀ®³ee meceeMeesOeve ie=neceeHe&Àle nesle Demeles. cee$e oesve osMeele efYeVe ÒekeÀej®es ®eueve DeefmlelJeele Demeu³eeves ¬eÀ³eMekeÌleer®es nmleeblejCe Bank Draft Je OeveeosMeeÜejs keÀjlee ³esle veener. Deeblejeä^er³e HeeleUerJej meceeMeesOevee®eer mJeleb$e DeMeer ³eb$eCee vemeles. l³eecegUs efJeefJeOe osMeebleerue ®euevee®es osC³eeIesC³ee®es J³eJenej efJeosMeer efJeefvece³e yeepeejeceeHe&Àle Heej Hee[ues peeleele. 3) HejkeÀer³e ®eueveele keÀpe&HegjJeþe :

126 Deeblejeäêr³e J³eeHeejele Yeeie IesCeeN³ee JeeHeeN³eevee efJeosMeer ®eueveeleerue keÀpe&HegjJeþe keÀjCes ns efJeefvece³e yeepeeje®es SkeÀ cenÊJee®es keÀe³e& Demeles. keÀejCe Dee³eele J³eeHeeN³eevee Dee³eeleer®eer eEkeÀcele HejkeÀer³e ®eueveele ÐeeJeer ueeieles. l³eemeeþer l³eeuee keÀener keÀeueeJeOeer®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles lej efve³ee&le J³eeHeeN³eeme l³eeves efve³ee&le kesÀuesu³ee ceeuee®eer leelkeÀeU eEkeÀcele nJeer Demeles. DeMee JesUer Dee³eele J³eeHeejer efJeefvece³e yeepeejeletve HejkeÀer³e ®euevee®³ee mJe©Heele keÀpe& IesTve Dee³eeleer®eer eEkeÀcele leelkeÀeU osT MekeÀlees. Dee³eele DeeefCe efve³ee&le J³eeHeejer efYeVe osMeeb®es veeieefjkeÀ Demeu³eeves l³eebvee SkeÀceskeÀeb®³ee HeleefJe<e³ekeÀ Credit ceeefnleer vemeles. DeMee HeefjefmLeleerle Dee³eele J³eeHeeN³eebvee efJeosMeer ®eueveeleerue keÀpe& osCes ns efJeefvece³e yeepeeje®es cenÊJee®es keÀe³e& Demeles. 4) nceer mJeerkeÀejCes : Dee³eele-efve³ee&le J³eeHeejele Yeeie IesCeejs J³eeHeejer efJeefJeOe osMeeleerue Demeu³eeves l³eeb®ee SkeÀceskeÀebJej efJeéeeme vemelees. DeMee JesUer efve³ee&le J³eeHeeN³eebvee l³eebveer efve³ee&le kesÀuesu³ee ceeuee®eer leelkeÀeU eEkeÀcele efceUeJeer DeMeer DeHes#ee Demeles. l³ee®e ÒeceeCes Dee³eele J³eeHeejer ceeue leey³eele efceUefJeu³eeefMeJee³e l³ee®eer eEkeÀcele osC³eeme le³eej vemeleele. DeMeeJesUer Dee³eele DeeefCe efve³ee&le J³eeHeeN³eeb®³ee J³eJeneje®eer nceer efJeefvece³e yeepeej Iesle Demelees. efve³ee&le J³eeHeeN³eebvee l³eebveer efve³ee&le kesÀuesu³ee ceeuee®eer eEkeÀcele osC³ee®eer nceer Iesleueer peeles. l³ee®eÒeceeCes Dee³eele J³eeHeeN³eeme l³eeves Kejsoer kesÀuesuee ceeue Kee$eerMeerj efceUsue DeMeer nceer Iesleueer peeles. DeMee nceercetUs J³eeHeejele efJeéeemee®es JeeleeJejCe le³eej nesTve J³eeHeej Jee{C³eeme ceole nesles. 5) meceeMeesOeve ie=n (Clearing House): efJeosMeer efJeefvece³e yeepeejecegUs Deeblejeäêr³e osC³ee IesC³ee®es J³eJenej efceìefJeC³eemeeþer meceeMeesOeve ie=ne®eer megefJeOee GHeueyOe nesles. 6) ngb[îee Je efJeefvece³e He$e J³eJenej: Deeblejeäêr³e J³eeHeejeletve efvecee&Ce nesCeeN³ee (ngb[îeeb®³ee ceeieCeervegmeej HegjJeþe keÀjlee ³eslees. efJeosMeer efJeefvece³e yeBkeÀebkeÀ[tve efJeosMeer ®euevee®³ee mJe©Heeleerue efJeefvece³e efJe³eb$es ieesUe keÀ©ve l³ee®eer efJe¬eÀer Dee³eele J³eeHeeN³eeceO³es keÀjCes efJeefvece³e yeepeejecegUs MekeÌ³e nesles. 7) ®eueveeb®eer Deouee yeoue: oesve osMeebleerue ®eueveeb®eer Deouee yeoue keÀ©ve osCes ns efJeefvece³e yeepeeje®es cegK³e keÀe³e& Demeles. 8) efJeefvece³e yeepeej mebj#eCe :

127 Jejerue keÀe³ee&yejesyej®e efJeefvece³e ojeleerue yeoueecegUs nesCeejs mebYeeJ³e vegkeÀmeeve ìeUC³eemeeþer efJeefvece³e yeepeej mebj#eCe cnCetve keÀe³e& keÀjlees. efJeosMeer efJeefvece³e yeepeejeleerue osC³ee IesC³ee®es J³eJenej Heej Hee[C³eemeeþer efJeosMeer ®eueve, meesv³ee®eer efve³ee&le, Deeblejeäêr³e mJe©Hee®³ee ngb[îee, yeBkeÀ [êHeÌì, ìsefueûeeefHeÀkeÀ ìêvmeHeÀj DeeefCe ÒeJeemeer OeveeosMe ³eeb®ee JeeHej kesÀuee peelees. efJeosMeer efJeefvece³ee®es J³eJenej keÀjC³eeceO³es efJeefvece³e yeepeejeleerue ceO³emLe, efJeefvece³e yeBkeÀe Je ceO³eJeleea yeBkesÀ®ee ÒeecegK³eeves meceeJesMe neslees. osC³eeIesC³ee®es J³eJenej keÀjC³eemeeþer efJeefvece³e ojeuee Del³eble cenÊJee®es mLeeve Demeles. efJeosMeer efJeefvece³e oj efveef½ele keÀjleebvee ngb[îee DeeefCe keÀpe&jesK³eeb®eener efJe®eej kesÀuee peelees.

9.6 efJeosMeer efJeefvece³e yeepeejHesþsleerue J³eJenej

efJeosMeer efJeefvece³ee®ee GÎsMe ne Deens keÀer yeepeejele J³eJenej keÀjle l³eeb®es JeieeakeÀjCe Heg{erue ÒekeÀejebceO³es keÀjlee ³esF&ue. 1) npej yeepeejoj : (Spot Exchange Rate) ³ee yeepeejele HejkeÀer³e efJeefvece³ee®eer osJeeCe IesJeeCeer®es J³eJenej 24 leemeeble kesÀues peeleele. DeuHekeÀeueeJeOeerle efJeosMeer ®euevee®eer Kejsoer efJe¬eÀer keÀjC³eemeeþer efJeefvece³ee®ee pees oj efveef½ele kesÀuee peelees l³ee efJeefvece³e ojeme npej yeepeej oj cnCeleele. npej ojele efJe¬eÀer®ee oj DeeefCe Kejsoer®ee oj oesvner JesieJesieUs Demeleele. npej ojele kesÀyeueoj, DeblejCeoj, ìHeeue DeblejCe oj ³eeb®ee meceeJesMe neslees. p³ee JesUsme HejkeÀer³e ®euevee®ee Kejsoeroej HejkeÀer³e ®euevee®eer eEkeÀcele osMeebleie&le ®eueveeceO³es yeBkesÀle pecee keÀjlees pecee Keel³eeJej npej ojeves jkeÌkeÀce pecee kesÀueer peeles. 2) Jee³eoe yeepeej oj : (Forward Exchange Rate) Jele&ceeve keÀeUele Òe®eefuele ojeves YeefJe<³eemeeþer ueeieCeejer eEkeÀJee keÀjeJe³ee®eer Kejsoer efJe¬eÀer HejosMeer ®euevee®³ee efJeefMeä yeepeejele keÀjleele. lesJne l³ee yeepeejeme Jee³eoe yeepeej Demes cnCeleele. Jee³eos yeepeejele J³eepeoj cenÊJee®ee Demelees. osMe leejCeeJej DeefOekeÀ J³eepe oslees lesJne ®euevee®ee Jee³eoe oj keÀceer Demelees. pej Kejsoer®ee YeefJe<³ekeÀeueerve keÀeueeJeOeer DeefOekeÀ Demesue lej keÀmej oj eEkeÀJee efJeefvece³ee®eer eEkeÀcele DeefOekeÀ jenles. 3) ®eueve Deoueeyeoueer®es J³eJenej : (Swap operations) efJeosMeer efJeefvece³e yeepeejHesþsle ®eueve Deoueeyeoueer®es J³eJenej ÒeecegK³eeves J³eeHeejer yeBkeÀebceeHe&Àle Heej Hee[ues peeleele. ³ee J³eJemLesvegmeej SkeÀ efJeefMeä keÀeueeJeOeermeeþer SkeÀe ®euevee®ee efJeefvece³e ogmeN³ee ®eueveeMeer keÀjC³eele ³eslees. cnCepes®e leelHegjl³ee keÀeueeJeOeermeeþer SkeÀe ®euevee®eer ogmeN³ee ®eueveeMeer Deoueeyeoue kesÀueer peeles. cnCepes®e p³ee J³ekeÌleerpeJeU oesve ®eueveebHewkeÀer SkeÀ ®eueve Deens. Hejbleg l³eeuee ogmeN³ee ®euevee®eer leelHegjl³ee keÀeUekeÀjerlee

128 iejpe Deens l³eeuee YeefJe<³ekeÀeUele efJeefvece³ee®³ee ojeceO³es nesCeeN³ee yeoueeb®³ee Deefveef½eleles cegUs mJeerkeÀejeJeer ueeieCeejer peesefKece keÀesCelesner vegkeÀmeeve ve neslee mJeerkeÀejlee ³eeJeer ne Deoueeyeoer®³ee keÀjeje®ee ÒecegKe GÎsMe Deens. Goe. - mecepee De ³ee J³ekeÌleerkeÀ[s DecesjerkeÀve [e@ueme& Deensle Hejbleg l³eeuee leerve ceefnv³eebbkeÀjerlee ne@iekeÀe@ie [e@ueme& ®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens. DeMee efmLeleerle leerve ceefnv³eebceO³es efJeefvece³ee®³ee ojele DevegketÀue eEkeÀJee ÒeefleketÀue yeoue Ie[tve ³esT MekeÀleele. DeMeeJesUer ³ee efJeefvece³e oj yeoueeleerue peesefKecesHeemetve mebj#eCe efceUefJeC³eemeeþer De ne J³ekeÌleer leerve ceefnv³eekeÀjerlee DecesjerkeÀve [e@ueme&®³ee yeou³eele ye J³ekeÌleerMeer neBiekeÀe@ie [e@ueme& Demee Deouee yeoueer®ee keÀjej (Currency Swap) keÀ© MekeÀlees. leerve ceefnv³eebveblej Hegvne neBiekeÀeBie [e@ueme& ®³ee yeou³eele DecesjerkeÀve [e@ueme& Demee J³eJenej keÀ©ve oesvner J³ekeÌleer leerve ceefnv³eeleerue efJeefvece³e oj yeoueeleerue Deefveef½eleles®es J³eJemLeeHeve keÀ© MekeÀleele. 4) DeblejHeCeve J³eJenej (Arbitrage operations): DeblejHeCeve J³eJenej cnCepes®e oesve osMeeleerue oesve JesieJesieÈ³ee efJeosMeer efJeefvece³e yeepeejHesþsceO³es ®euevee®eer Kejsoer efJe¬eÀer keÀjCes nes³e. ³ee J³eJenejecegUs oesve yeepeejele Demeuesueer efJeefvece³e ojeleerue efYeVelee DeeHeesDeeHe veeefnMeer nesles Je l³eeb®³ee ceesyeou³eele oesvner yeepeejHesþebceO³es SkeÀ meceeve eEkeÀcele ÒemLeeefHele nesles. Hejbleg DeblejHeCeve J³eJenejeb®³ee ÒecegKe nslet ne oesve osMeeleerue ®eueveoje®³ee HeÀjkeÀebÜejs veHeÀe efceUefJeCes ne Demelees. Goe. ueb[ve ceO³es [e@uej Je HeeTb[ ³ee ®eueveebleerue efJevece³ee®ee oj 1 HeeTb[ = 4 [e@uej Demee Deens. lej v³et³eeke&À ceO³e ne®e oj 1 HeeTb[ uee 4.5 [e@uej Demesue lej DeblejHeCevee®es J³eJenej keÀjCeejs DeblejHeCekeÀ ns ueb[veceO³es [e@uej®eer 1HeeTb[ = 4 [e@uej ³ee ojeuee Kejsoer keÀ©ve v³eg³eeke&À ceO³es 1 Hee@G[ 4.5 uee efJe¬eÀer keÀ©ve veHeÀe efceUefJeleerue. DeeHeueer Òeieleer leHeemee

1) efJeosMeer efJeefvece³e yeepeejHesþs®eer keÀe³e& mHeä keÀje.

2) npej DeeefCe Jee³eoe efJeefvece³e oj ³eeceOeerue HeÀjkeÀ mHeä keÀje.

3) DeblejHeCeve J³eJenej cnCepes keÀe³e ?

4) ®eueve Deoueeyeoue (Currency Swap) ³eeJej Lees[keÌ³eele ìerHe efuene.

9.7 efJeosMeer efJeefvece³e oj mebkeÀuHevee

129 mJeosMeer J³eeHeej ne l³ee osMeeleerue YeewieesefuekeÀ meerceejs<eeb®³ee Debleie&le nesle Demeu³eeves Je SkeÀ®e ®eueve Demeu³eeves efJeefvece³eeceO³es keÀesCeleerner De[®eCe efvecee&Ce nesle veener. Hejbleg p³eeJesUer efJeosMeer J³eeHeej nesle Demelees l³eeJesUer JesieJesieÈ³ee osMeeleerue efYeVe efYeVe ®eueves HejmHejeb®³ee ®eueveebceO³es yeouetve osC³ee®eer SkeÀ cegK³e mecem³ee efvecee&Ce nesles. efJeosMeer efJeefvece³e oje®ee DeLe& : èfJeosMeer efJeefvece³e oj cnCepes SkeÀ ®euevee®eer ogmeN³ee ®eueveele J³ekeÌle kesÀuesueer eEkeÀcele nes³e.' efJeefvece³e ojecetUs oesve osMeeleerue ®eueveeb®ee HejmHejebMeer DemeCeeje mebyebOe mHeä neslees. efJeefvece³e oje®eer DeMeer J³eeK³ee keÀjlee ³esles keÀer osMeebleie&le ®euevee®³ee Meleeale HejkeÀer³e ®euevee®³ee SkeÀe SkeÀekeÀe®eer eEkeÀcele nes³e.' efJeefvece³ee®ee oj ©He³ee DeeefCe [e@uej®ee efJe®eej keÀjlee efkeÀleer ©He³eeceO³es [e@uej®eer Kejsoer kesÀueer peeles eEkeÀJee 1 [e@uej ceO³es efkeÀleer ©He³es efceUleerue ³eeJej efJeefvece³e oj DeJeuebyetve Demelees. pej efJeefvece³e oj ©He³ee DeeefCe [e@uej Yeejlee®³ee (Point) heemetve (Expressed) ©He³es 45 - 1 DecesefjkeÀve [e@uej Demee Demesue lej l³ee®ee DeLe& Yeejleeuee 1 [e@uej efceUefJeC³eemeeþer 45 ©He³es Ke®e& keÀjeJes ueeieleele. efJeosMeer efJeefvece³e oje®es cenÊJe:

Deeblejeäêr³e J³eeHeejele efJeosMeer efJeefvece³e oj ner mebkeÀuHevee DeefleMe³e cenÊJee®eer Deens. l³ee®es mHeäerkeÀjCe Heg{erue ÒeceeCes.

1) efJeosMeer efJeefvece³e ojecegUs JesieJesieÈ³ee osMeeb®ee Deeblejjeäêr³e Ke®e& DeeefCe eEkeÀceleer mecepeC³eeme ceole nesles.

2) efJeefvece³e oj ne SkeÀe ®eueveeletve ogmeN³ee ®euevee®³ee mebj#eCeemeeþer GHe³eesieer þjlees.

3) keÀesCel³eener ÒekeÀejs osMeebleie&le eEkeÀceleer keÀceer ve keÀjlee osMee®eer efve³ee&le mJemleele keÀjlee ³esles.

osMeeleerue ®euevee®es DeJecetu³eve keÀ©ve HewMee®ee efJeefvece³e oj keÀceer keÀjlee ³eslees. l³eecegUs efve³ee&le Jee{les DeeefCe HejkeÀer³e ®eueveeÜejs GlHeVe Jee{les.

9.8 efJeosMeer efJeefvece³e oj efveef½eleer

Deebleje<ìêr³e J³eeHeejele efJeosMeer efJeefvece³e oj ner mebkeÀuHevee HeÀej®e cenÊJee®eer Deens. HejkeÀer³e efJeefve³ece ojecetUs oesve osMeeleerue ®eueveeb®ee HejmHejebMeer DemeCeeje mebyebOe mHeä neslees. efJeefvece³e oj efveef½eleer®es DeveskeÀ efme×eble Deensle. l³eeHewkeÀer efJeosMeer efJeefvece³e oj efveef½e®³ee J³eJenejleesue efme×ebleevegmeej efJeefvece³e oj ne Heg{erue oesve IeìkeÀebJej DeeOeeefjle Demelees.

i) efJeosMeer ®euevee®eer ceeieCeer (Demand for Foreign Exchange Df) ii) efJeosMeer ®euevee®ee HegjJeþe (Supply of Foregn Exchange Sf)

130 meg$e ©Heeves

F.E.R = f (Df . Sf) Jejerue meg$eele

FER = Foreign Exchange Rate efJeosMeer efJeefvece³e oj

f = Functional Relationship HeÀueveelcekeÀ mebyebOe

Df = Demand for Foreign Exchange efJeosMeer ®euevee®eer ceeieCeer

Sf = Supply of Foreign Exchange efJeosMeer ®euevee®ee HegjJeþe 9.8.1 efJeosMeer ®euevee®eer ceeieCeer:

efJeosMeer ®eueveemeeþer kesÀueer peeCeejer ceeieCeer Heg{erue nsletves nesle Demeles. 1) Jemletb®eer Dee³eele : ns efJeosMeer ®euevee®³ee ceeieCeer®es SkeÀ ÒecegKe keÀejCe Deens. HekeÌkeÌ³ee ceeuee®³ee GlHeeoveemeeþer osMeeleerue GlHeeokeÀebceeHe&Àle keÀ®®ee ceeue, megìs Yeeie, DeOe& GlHeeoerle Jemleg F. ®eer Dee³eele kesÀueer peeles. lemes®e DeveskeÀoe ³eb$emeeceûeer, DeJepeejs, F. Yeeb[Jeueer Jemleg peueo DeewÐeesefiekeÀjCeemeeþer efJeosMeeletve Dee³eele kesÀu³ee peeleele DeMee Dee³eeleer®es cetu³e HesÀ[C³eemeeþer efJeosMeer ®eueveeuee ceeieCeer kesÀueer peeles. 2) mesJeeb®eer Dee³eele :

osMeeleerue veeiejerkeÀebceeHe&Àle DeveskeÀoe efJeosMeer mesJeebvee ceeieCeer kesÀueer peeles. ³ee mesJee Heg{erue oesve ÒekeÀej®³ee Demeg MekeÀleele.

De) J³ekeÌleeriele mesJee - ([e@keÌìme&, JeefkeÀue, ÒeeO³eeHekeÀ mebieerlekeÀej F.)

ye) mebmLeelcekeÀ mesJee - (yeBkeÀe, efJecee kebÀHev³ee, efMe#eCe, mebmLee, JeenlegkeÀ, oUCeJeUCe He³e&ìve F.) DeMee mesJeeb®³ee eEkeÀceleer J³ekeÌle keÀjC³eemeeþer efJeosMeer ®eueveeuee ceeieCeer nesle Demeles. 3) efJeosMeeleerue osCeer :

DeveskeÀoe Flej osMeebvee ye#eerme, osCei³ee Devegoeves, efJeÊeer³e ceole F. osCeer osC³eemeeþer efJeosMeer ®euevee®eer ceeieCeer nesle Demeles.

131 HejkeÀer³e ®euevee®eer eEkeÀcele p³eeJesUer DeeefOekeÀ Demeles. l³eeJesUer HejkeÀer³e ®eueveemeeþer kesÀueer peeCeejer ceeieCeer keÀceer Demeles lej p³eeJesUer HejkeÀer³e ®euevee®eer eEkeÀcele keÀceer Demeles. DeMee JesUer HejkeÀer³e ®euevee®eer ceeieCeer DeefOekeÀ kesÀueer peeles. cnCetve®e efJeosMeer ®euevee®³ee ceeieCeer®ee Je¬eÀ Heg{erue Deeke=Àleerle oMe&efJeu³eeÒeceeCes $eÝCeelcekeÀ Gleeje®ee efometve ³eslees.

Deeke=Àleer 9.1 Jejerue Deeke=Àleerle X De#eeJej [e@ueme& meboYee&le HeeTb[uee Demeuesueer ceeieCeer lej Y De#eeJej efJeosMeer efJeefvece³e oj oMe&efJeuesuee Deens. Df ne efJeosMeer ®euevee®ee ceeieCeer®ee Je¬eÀ Demetve lees [eJeerkeÀ[tve GpeJeerkeÀ[s Je©ve Keeueer ³esCeeje $eÝCeelcekeÀ Gleeje®ee Je¬eÀ Deens. ne Je¬eÀ efJeosMeer efJeefvece³e oj DeeefCe efJeosMeer ®euevee®eer ceeieCeer ³eeleerue J³emle mebyebOe oMe&efJelees. p³eeJesUer [e@uej $ DeeefCe HeeTb[ ₤ ³eeceOeerue efJeefvece³e oj 2$ = 1 ₤ Demee Deens l³eeJesUer Fbiueb[®³ee 1000 ₤ Hee@G[ uee ceeieCeer kesÀueer peeles. Hejbleg p³eeJesUer efJeefvece³e oj Ie[tve 1.5 [e@ueme& - 1 HeeTb[ Peeu³eeme [e@uej®³ee letuevesle HetJeeaHes#ee HeeTb[ mJemle Peeu³eeves HeeTb[meeþer ceeieCeer Jee{tve leer 1500 HeeTb[ DeMeer Jee{uesueer efometve ³esles. 9.8.2 efJeosMeer ®euevee®ee HegjJeþe:

efJeosMeer ®euevee®ee HegjJeþe Heg{erue IeìkeÀebceeHe&Àle efveOee&jerle neslees.

1) Jemletb®eer efve³ee&le:

efJeosMeer ³esC³eeb®ee He³ee&³eeves efJeosMeer ®euevee®³ee HegjJeþîee®ee ne ÒecegKe ceeie& Deens. efJeosMeer ®euevee®ee HegjJeþe ne Jemleg®³ee efve³ee&leer®ee DeekeÀej efve³ee&le Jemletb®eer eEkeÀcele ³eeJej

132 DeJeuebyetve Demeles. efve³ee&leer®ee DeekeÀej DeefOekeÀ Demeleebvee eEkeÀJee efve³ee&le ceeuee®³ee eEkeÀceleer DeefOekeÀ Demeleebvee efJeosMeer ®euevee®ee HegjJeþe osefKeue DeefOekeÀ jenlees.

2) mesJeeb®eer efve³ee&le:

mesJee efve³ee&leerceO³es `J³ekeÌleeriele mesJee' DeeefCe mebmLeelcekeÀ mesJee DeMee mesJeeb®ee meceeJesMe Demetve DeMee mesJeeb®eer efJeosMeeleerue efve³ee&le peerlekeÀer DeefOekeÀ eflelekeÀe efJeosMeer ®euevee®ee HegjJeþe DeefOekeÀ jenerue

3) efJeosMeer ³esCeer :

osCei³ee, Devegoeves, efJeosMeer efJeÊeer³e ceole, J³eepe, DeMee efJeosMeer ³esC³eeletve efJeosMeer ®euevee®ee HegjJeþe Jee{lees.

p³ee JesUer efJeosMeer efJeefvece³e oj DeefOekeÀ l³eeJesUer efJeosMeer ®euevee®ee HegjJeþe DeefOekeÀ lej p³eeJesUer efJeefvece³e ojele Ieì Ie[tve ³esles l³eeJesUer efJeosMeer ®euevee®³ee HegjJeþe osefKeue Ie[t ueeielees. efJeefvece³e oj DeeefCe efJeosMeer ®euevee®ee HegjJeþe ³eeleerue mece mebyebOeecegUs efJeosMeer ®euevee®ee HegjJeþe Je¬eÀ Heg{erue Deeke=Àleerle oMe&efJeu³eeÒeceeCe OeveelcekeÀ mJe©Hee®ee efometve ³eslees.

Deeke=Àleer ¬eÀ. 9.2 Jejerue Deeke=Àleerle X De#eeJej [e@uej®³ee ceesyeou³eele HeeTb[®ee nesCeeje HegjJeþe oMe&efJeuesuee Demetve Y De#eeJej efJeosMeer efJeefvece³e oj oMe&efJeuesuee Deens. ne efJeosMeer ®euevee®ee HegjJeþe Je¬eÀ Demetve lees OeveelcekeÀ mJe©Hee®ee Deens. p³eeJesUer efJeefvece³ee®ee oj 1.5 [e@uej = 1 HeeTb[ Demee keÀceer Demelees. l³eeJesUer Fiueb[ceeHe&Àle HeeTb[®ee kesÀuee peeCeeje HegjJeþe 1000 HeeTb[ FlekeÀe Deens. Hejbleg p³eeJesUer efJeefvece³ee®ee oj Jee{tve 2$ = ₤1 Demee neslees l³eeJesUer peemle [e@ueme&

133 efceUefJeC³eemeeþer Fbiueb[ceeHe&Àle HeeTb[®ee HegjJeþe osKeerue Jee{Jetve lees 2000 HeeTb[ Peeu³ee®es efometve ³esles. meblegueve eEyeot DeeefCe efJeefvece³e oj efveef½eleer:

efJeosMeer ®euevee®eer ceeieCeer DeeefCe efJeosMeer ®euevee®ee HegjJeþe p³ee þerkeÀeCeer meceeve yevelees lees mebletueve eEyeot Demetve l³ee eEyeotle meceleesefuele efJeefvece³e oje®eer efveef½eleer nesles. ns®e Heg{erue Deeke=ÀleerÜejs mHeä keÀjlee ³esF&ue.


Jejerue Deeke=Àleerle x De#eeJej efJeosMeer ®euevee®eer ceeieCeer Je efJeosMeer ®euevee®ee HegjJeþe efJe®eejele Iesleuesuee Demetve y De#eeJej efJeefvece³e oj oMe&efJeuesuee Deens. Df ne efJeosMeer ®euevee®ee ceeieCeerJe¬eÀ lej Sf ne efJeosMeer ®euevee®ee HegjJeþe Je¬eÀ Deens. ns oesvner Je¬eÀ HejmHejebvee E eEyeotle ísotve peeleele. ³ee efþkeÀeCeer mebleguevee®eer Deì HetCe& nesTve E ³ee meblegueve eEyeotle Y De#eeJej mebletueerle efJeefvece³ee®ee OR ne oj efveef½ele neslees. OR ³ee mebletueerle efJeefvece³e ojele Jee{ Peeu³eeme veJeerve efJeefvece³e oj OR1

Demee efveef½ele neslees. Hejbleg ³ee efJeefvece³e ojeuee efJeosMeer ®euevee®eer ceeieCeer a eEyeotceO³es keÀceer lej efJeosMeer ®euevee®ee HegjJeþe 'b' eEyeotceO³es DeOeerkeÀ DeMeer Demebleguevee®eer HejerefmLeleer efvecee&Ce nesTve OR1 ne efJeefvece³ee®ee oj Hegvne Ie[tve OR DeMee HegJe&HeoeJej ³esJetve efmLejeJesue. ³eeGueì pej efJeefvece³ee®ee oj OR2 Demee keÀceer Peeuee lej d eEyeotle efJeosMeer ®euevee®eer ceeieCeer Jee{tve Je c eEyeotle efJeosMeer ®euevee®ee HegjJeþe Ieìtve Hegvne Demeblegueve efvecee&Ce nesF&ue. DeMee JesUer efJeefvece³ee®ee oj Jej®³ee efoMesves Jeentve Hegvne OR Demee mebleguevee®³ee efþkeÀeCeer efmLejeJesue Je ne®e efJeefvece³ee®ee oj ìerketÀve jenerue. DeeHeueer Òeieleer leHeemee

134 1) efJeosMeer efJeefvece³e oj ner mebkeÀuHevee mHeä keÀje.

2) efJeosMeer efJeefvece³e oj efveeqM®eleer®eer Òeef¬eÀ³ee mHeä keÀje.

9.9 efJeefvece³e oj He×leer

efJeefvece³e ojeb®³ee Heg{erue oesve He×leer DeefOekeÀ Òe®eueerle Deensle i) efmLej efJeefvece³e oj He×leer (Fixed Exchange Rate System) ii) DeefmLej (ueJeef®ekeÀ) efJeefvece³e oj He×leer (Flexible Exchange Rate System) 9.9.1 efmLej efJeefvece³e oj He×leer:

Deeblejjeä^er³e veeCesefveOeer®³ee efmLej efJeefvece³e oj He×leerle meJe& ÒekeÀej®³ee efJeosMeer ®euevee®³ee osC³eeIesC³ee®es J³eJenej mejkeÀejves þjJetve efouesu³ee efJeefvece³e ojeves keÀjC³ee®es efveef½ele kesÀues peeles. mejkeÀej pesJne keÀe³eoe keÀ©ve efJeefvece³e oj efveef½ele keÀjles l³ee ojeme efmLej efJeefvece³e oj Demes cnCeleele. Demee oj mLeerj jeKeC³eemeeþer mejkeÀej DeeJeM³ekeÀlee Yeemeu³eeme efJeosMeer ®euevee®eer eEkeÀJee meesv³ee®eer Kejsoer efJe¬eÀer keÀ© MekeÀles. Heefnu³ee cene³eg×keÀeUeHe³e¥le meesv³eeJej DeeOeejerle Deeblejeä^er³e megJeCe& HeefjceeCe He×leer DeefmlelJeele nesleer. leer DeleerMe³e meesHeer nesleer. meesv³ee®es HeefjJele&ve efveef½ele ojeves keÀjlee ³esle nesles. osMee®eer ceO³eJeleea yeBkeÀ þjeJeerkeÀ eEkeÀceleerle meesv³ee®eer Kejsoer efJe¬eÀer keÀjle Demes. osMee®³ee ®euevee®es meesv³eele HeefjJele&ve keÀjCes ³eeuee meesv³ee®eer ìekeÀmeeU eEkeÀcele cnìues peeles. (Mint Parity) ìebkeÀmeeU mecelee oj efme×ebleevegmeej (Mint Par parity Theory) efJeefvece³e oj ne ®eueveeceO³es DemeCeeN³ee megJeCee&®³ee ÒeceeCeeJe©ve þjle Demelees. megJeCe& HeefjceeCe Demeleebvee ceeieCeer DeeefCe HegjJeþîeeleerue yeoueeÒeceeCes efJeefvece³e ojele yeoue nesle Demeleele. megJeCe& ®eueve He×leerceO³es efJeefvece³e oj efmLej Demelees. keÀejCe Òel³eskeÀ osMee®es ®eueve megJeCee&®³ee SkeÀe efveef½ele DeMee HeefjceeCeeMeer pees[uesues Demeu³eeves oesvner ®eueveeb®ee efJeefvece³e oj menpe keÀe{lee ³eslees. Goe. Heneru³ee cene³eg×eHetJeea Fiueb[ DeeefCe DecesefjkeÀe ³ee osMeebceÐes megJeCe& ®eueve HeefjceeCe He×leer DeefmlelJeele nesleer. Fbiueb[®es HeeTb[ ns ®eueve meesv³eeceO³es 113.0015 grains

lej DecesjerkesÀ®es [e@uej ns ®eueve 23.2200 grains Demes J³ekeÌle kesÀues peele nesles.

135 cnCetve®e [e@uej Je HeeTb[ ³ee oesve ®eueveebceOeerue efJeefvece³e oj ìebkeÀmeeU mecelee oj He×leervegmeej Heg{erue meg$eeÜejs keÀe{lee ³esF&ue.

113.0016 = 4.8665

23.2200

ìebkeÀmeeU mecelee oj He×leervegmeej efveef½ele nesCeeN³ee efJeefvece³e ojeceO³es nesCeejs yeoue Del³eble veieC³e Demetve lees `megJeCe& efve³ee&le eEyeot (Gold Export point) DeeefCe megJeCe& Dee³eele eEyeot (Gold Import point) ³eeb®³ee ojc³eeve efmLej jenlees. Heg{erue Deeke=ÀleerÜejs ns mHeä keÀjlee ³esF&ue.


Deeke=Àleerle x De#eeJej Fiueb[®³ee HeeTb[®eer ceeieCeer DeeefCe HegjJeþe oMe&efJeuesuee Demetve Y De#eeJej [e@uej Je HeeTb[®ee efJeefvece³e oj oMe&efJeuesuee Deens. D ne Je¬eÀ HeeTb[®ee ceeieCeerJe¬eÀ lej S ne Je¬eÀ HeeTb[®ee HegjJeþe Je¬eÀ Deens. E eEyeotle ner ceeieCeer Je HegjJeþe SkeÀ$e ³esTve OR ne efJeefvece³ee®ee mebletefuele oj efveef½ele Peeuesuee Deens. ne oj efmLej efJeefvece³ee®ee oj Demetve l³eeceO³es nesCeejs yeoue ns megJeCe& efve³ee&le eEyeot (R1) Je megJeCe& Dee³eele eEyeot (R2) ³eeb®³ee ce³ee&osle Del³eble veieC³e mJe©Heele nesleele Je Hegvne SkeÀoe OR

ne efJeefvece³ee®ee oj efmLej yevelees. efmLej efJeefvece³ee®eer ner HeefjefmLeleer Heg{erue HeefjefmLeleer ceO³es®e DevegYeJeeme ³esT MekeÀles.

1) SkeÀe ®euevee®³ee Meleeale osMee®³ee meesv³ee®eer eEkeÀcele efveef½ele nesles.

2) oesvner osMeeble meesv³ee®eer Dee³eele Je efve³ee&le cegkeÌle Demesue.

3) meesv³ee®ee ìebkeÀmeeU mecelee oj ìerkeÀJetve þsJeC³ee®eer mebHetCe& cekeÌlesoejer l³ee osMeeleerue ceewefêkeÀ DeefOemeÊeskeÀ[s Demesue.

4) l³ee ¢äerves meesv³ee®³ee Kejsoer eEkeÀJee efJe¬eÀerletve ne oj efmLej þsJeuee peelees.

136 5) Yeeb[Jeuee®eer cegkeÌle ieleerMeeruelee DemeeJeer

6) DeeHeesDeeHe le[pees[ ³eb$eCee keÀece keÀjles. efmLej efJeefvece³e ojele meJe& HejkeÀer³e efJeve³e J³eJenej osMee®³ee efJeÊeer³e DeefOekeÀejele efJeefvece³e oje®³ee efþkeÀeCeer þjJetve Iesleues peeleele. efJeefvece³e oj efmLej þsJeC³eemeeþer keÀe³eÐeeves HejkeÀer³e ®eueve yeepeejele ceO³emLe cnCetve efJeÊeer³e DeefOekeÀejele ceeieCeer DeeefCe HegjJeþîee®eer HeeskeÀUer Ye©ve keÀe{C³eemeeþer ceO³eJeleea yeBkesÀle ®eueve jeKeerJe þsJeues peeles. `pesJne HejkeÀer³e ®euevee®eer osJeeCe IesJeeCe mejkeÀejves keÀe³eÐeevegmeej þjefJeuesu³ee efJeefvece³e ojevegmeej kesÀueer peeles lesJne l³ee ojeme efJeefvece³e efmLej efJeefvece³e oj cnCeleele.' efmLej efJeefvece³e oje®³ee yeepetves ³egkeÌleerJeeo: 1) ®eueveele ®e{ Gleej nesle veener : efmLej efJeefvece³e oj He×leervegmeej ®euevee®³ee Ieìer®es eEkeÀJee Jee{er®eer MekeÌ³elee vemeles. l³eecegUs osMeebleie&le ®eueveele Je DeeefLe&keÀ efJekeÀemeele mLew³e& efvecee&Ce nesles. 2) oerIe& keÀeueerve Yeeb[Jeue ÒeJeen : efmLej efJeefvece³e ojecetUs oerIe& keÀeU Yeeb[Jeuee®ee ÒeJeen ®eeuet jenlees lees DeLe&J³eJemLesuee mene³³ekeÀ þjlees. 3) meÆsyeepeer GHe¬eÀceeJej efve³eb$eCe : efmLej efJeefvece³e oj Demesue lej meÆsyeepeeruee ÒesjCee efceUle veener. osMee®eer efJeÊeer³e ÒeCeeueer meÆsyeepeeruee De³eMemJeer þjefJeles. 4) veeCesyeepeej DeeefCe Yeeb[Jeue yeepeeje®ee efJekeÀeme : efmLej efJeefvece³e ojecegUs veeCes DeeefCe Yeeb[Jeue yeepeeje®ee efJekeÀeme nesTve osMeeceO³es Yeeb[Jeuee®ee ÒeJeen Jee{lees. 5) efJeÊeer³e efMemle : efmLej efJeefvece³e ojecegUs efJeÊeer³e efMemle ueeieC³eeme ceole nesles. efJeÊeer³e ÒeJeen ³eesi³e efoMesves JeUefJeC³eemeeþer efJeÊeer³e DeeefCe jepekeÀesef<e³e OeesjCe keÀeUpeerHetJe&keÀ jeyeefJeues peeles. 6) ueneve osMeebvee GHe³egkeÌle :

137 pee@vmeve ³eeb®³ee celes efmLej efJeefvece³e OeesjCe ueneve osMeebvee Del³eble GHe³egkeÌle þjles. keÀejCe ³ee osMeeb®³ee yeeyeleerle yeouel³ee efJeefvece³e ojecegUs ®eueveJee{ DeeefCe cetu³eNneme nesTve efJeefvece³e oj He[leele. 7) efJekeÀmeveMeerue osMeebvee efmLejlee: efJekeÀmeveMeerue osMe efmLej efJeefvece³e ojeuee ÒeeOeev³e osleele. efmLej efJeefvece³eemeeþer DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®es efve³eespeve kesÀues peeles. HejkeÀer³e Yeeb[Jeuee®ee osMeebleie&le ÒeJeen megjUerleHeCes jenC³eemeeþer efmLej efJeefvece³e oj cenÊJee®ee Demelees. 9.9.2 DeefmLej (ueJeef®ekeÀ) efJeefvece³e oj He×leer Heefnu³ee cene³eg×e®³ee keÀeUele megJeCe& ®eueve He×le mebHegäele ³esTve DeHeefjJele&efve³e keÀeieoer ®eueve He×leer DeefmlelJeele Deeueer. keÀeieoer ®eueve He×leer®ee mJeerkeÀej peieeleerue yengleskeÀ meJe&®e osMeebveer kesÀu³eecegUs oesve JesieJesieÈ³ee osMeeleerue JesieJesieÈ³ee keÀeieoer ®eueveeb®eer osJeeCe IesJeeCe keÀesCel³ee jerleerves keÀjeJeer Je efJeefvece³e oj keÀmee efveef½ele keÀjeJee ³eeyeeyele mJeeref[Me DeLe&le%e iegmìeJe ke@Àmeue (Gustav Cassel) ³eebveer 1918 ceO³es KejsoerMekeÌleer mecelee efme×eble ceeb[uee. ìebkeÀmeeU mecelee oj efme×ebleele keÀener ce³ee&oe nesl³ee. keÀejCe Òel³e#eele oesve osMeeleerue ®eueveeb®³ee ceeieCeer HegjJeþîeele melele ®e{ Gleej nesCes mJeeYeeefJekeÀ nesles. DeMee HeefjefmLeleerle efJeefvece³ee®ee oj efmLej jenCes MekeÌ³e vemeu³eeves DeefmLej efJeefvece³e oj He×leervegmeej yeepeejeleerue ®eueveeb®³ee ceeieCeer HegjJeþîeeleerue yeoueebvegmeej efJeefvece³e oj ueJeef®ekeÀ jenCeeje Demesue Je ³ee®e ¢äerves `¬eÀ³eMekeÌleer mecelee efme×eblee®ee' (Purchasing Power parity PPP Theory) DeY³eeme keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

ke@Àmeue ³eeb®³ee celes ®eueveeb®³ee KejsoerMekeÌleer #eceles®³ee DeeOeejs efJeefvece³e oje®eer efveef½eleer keÀjC³eele ³eeJeer. iegmìeJe ke@Àmeue®³ee celes,

``oesve DeHeefjJele&veer³e keÀeieoer ®euevee®ee efJeefvece³e oj ne meeOeejCeHeCes l³ee oesve ®euevee®³ee KejsoerMekeÌleer®³ee iegCeesÊeje yejesyej Demelees.''

ke@Àmeue ³eebveer DeeHeuee ¬eÀ³eMekeÌleer mecelee efme×eble oesve ¢äerkeÀesveeletve mHeä kesÀuee.

i) efvejHes#e ¢äerkeÀesve : (Absolute version) ii) meeHes#e ¢äerkeÀesve : (Relative version)

i) efvejHes#e ¢äerkeÀesve:

¬eÀ³eMekeÌleer mecelee efme×eblee®³ee efvejHes#e ¢äerkeÀesveevegmeej oesve osMeeb®³ee ®euevee®ee efJeefvece³e l³ee ®eueveeb®³ee Debleie&le KejsoerMekeÌleerle ÒeefleeEyeefyele nesle Demelees. ³ee

138 ¢äerkeÀesveevegmeej SKeeoer Jemleg oesve efYeVe osMeele Kejsoer keÀjC³eemeeþer efkeÀleer Ke®e& keÀjeJee ueeiesue ³eeJe©ve efJeefvece³e oj þjefJelee ³esleess. p³ee þerkeÀeCeer oesve osMeeleerue ®eueveeb®eer KejsoerMekeÌleer meceeve nesles l³ee efþkeÀeCeer oesve ®eueveeb®ee efJeefvece³e oj þjlees. Goe. x ³ee Jemleg®eer Kejsoer keÀjC³eemeeþer Yeejleele 45,000 ©He³es ueeiele Demeleerue DeeefCe efle®e Jemleg DecesefjkesÀle 1000 DecesefjkeÀve [e@ueme&uee Kejsoer keÀjlee ³esle Demesue lej Yeejleeleerue 45,000 ©He³ee®eer Je DecesjsefkeÀleerue 1000 [e@ueme&®eer Kejsoer

MekeÌleer x Jemleg®³ee efþkeÀeCeer meceeve nesles cnCetve oesve ®eueveebleerue efJeefvece³e oj

45,000©. / 1000 [e@uej cnCepes®e 45 ©He³es = 1 [e@uej Demee efveef½ele nesF&ue. oesve osMeeleerue efJeefvece³e oj Heg{erue meg$ee®³ee mene³³eeves þjefJelee ³eslees.

DPPI FER = DPPUSA Jejerue meg$eele FER = efJeosMeer efJeefvece³e oj

(Foreign Exchange Rate)

DPPO = Yeejleer³e ©He³ee®eer mJeosMeer KejsoerMekeÌleer (Domestic Purchasing power of Rupee in India )

DPPUSA = DecesjerkeÀve [e@ueme& ®eer mJeosMeeleerue Kejsoer#ecelee (Domestic Purchasing Power of Doller in

USA)

cnCetve 45000 Rs. FER = 1000 $ P.P.P. or FER = $1 = Rs. 45 ii) meeHes#e ¢äerkeÀesve :

ke@Àmeue ³eebveer ¬eÀ³eMekeÌleer mecelee efme×eblee®ee meeHes#e ¢äerkeÀesve HetJeea ceeb[uesu³ee efvejHes#e ¢äerkeÀesve Hes#ee DeeOegefvekeÀ Demeu³eeves lees DeefOekeÀ ueeskeÀefÒe³e þjuee Deens. ³ee ¢äerkeÀesveeceO³es Debleie&le ¬eÀ³eMekeÌleer DeeefCe efJeefvece³e ojele keÀmes yeoue nesleele ns mHeä keÀjC³eele Deeues Deens. ³ee ¢äerkeÀesveevegmeej meceleesue efJeefvece³e ojeleerue yeoue ns Debleie&le ¬eÀ³eMekeÌleerleerue yeoueecegUs Ie[tve ³esleele. ³ee efþkeÀeCeer HetJeea®es efJeefvece³e oj meceleesue

139 efJeefvece³e oj cnCetve ie=nerle Oejues peeleele. DeeefCe les oj Hee³eeYetle oj cnCetve mJeerkeÀejues peeleele DeeefCe ¬eÀ³eMekeÌleerleerue yeoue eEkeÀcele HeeleUerleerue yeouee®³ee efveo&sMeebkeÀe®³ee meene³³eeves ceespeues peeleele Je efJeefvece³e ojeleerue yeouee®es ceeHeve mebyebefOele efkeÀbcele HeeleUerleerue yeouee®³ee iegCeesÊeje®³ee mene³³eeves keÀjlee ³esleele. l³eecegUs veJeerve efJeefvece³e oj efveef½ele neslees.

R1 = R0 x PA0 x PB1

PA1 PB0

meeHes#e ¢äerkeÀesveevegmeej efJeefvece³e oj "jefJeC³eemeeþer Heg{erue meg$ee®ee JeeHej kesÀuee peelees.

Ro = Hee³eeYetle efJeefvece³e oj

R1 = ®eeuet Je<ee&leerue veJeerve efJeefvece³e oj

PA1 = A osMeeleerue cetU eEkeÀcele efveoxMeebkeÀ (A osMe USA ceevet)

PA1 = osMeebleerue ®eeuet eEkeÀcele efveoxMeebkeÀ

PBo = B osMeeleerue cetU eEkeÀcele efveoxMeebkeÀ (B osMe Yeejle ceevet)

PB1 = B osMeeleerue ®eeuet eEkeÀcele efveoxMeebkeÀ meg$eele eEkeÀceleer ìeketÀve 100 200 R1 = $1 = 50 Rs. x x 400 100 R1 = $1 = 25 Rs. efJeosMeer efJeefvece³e ojeleerue yeoue:

efJeosMeer efJeefvece³e ojele Heg{erue oesve ÒekeÀej®es yeoue Ie[tve ³esT MekeÀleele. i) efJeefvece³e ojele Jee{ ii) efJeefvece³e ojele Ieì

140


DeefmLej (ueJeef®ekeÀ) efJeefvece³e oje®³ee yeepegves ³egkeÌleerJeeo 1) meeceev³e cetu³e efme×eble:

yeouel³ee efJeefvece³e He×leerle ke=Àleer keÀjC³ee®eer ³eb$eCee Del³eble meeOeer Deens. efJeefvece³e oj efJeosMeer ®euevee®eer ceeieCeer DeeefCe HegjJeþîee®³ee Deeblejef¬eÀ³esletve cegkeÌleHeCes DeeHeesDeeHe efveef½ele neslees. l³eecegUs meeceev³e cetu³e efme×eble keÀe³e& keÀjlees. 2) megjUerle le[pees[ :

J³eJenej leesue megjUerleHeCes DeeefCe HeefjCeecekeÀejkeÀ jerl³ee pegUJetve Iesleues peeles. J³eJenejleesueeJej leeCe ³esle veener. 3) DeeHeesDeeHe meceleesue og©mleer : yeouel³ee efJeefvece³e oj He×leercetUs J³eJenej leesueeleerue Demeceleesue DeeHeesDeeHe DeeefCe HeefjCeecekeÀejkeÀjerl³ee og©mle nesles. 4) HejkeÀer³e efJeefvece³ee®³ee jeKeerJeles®eer iejpe veener : yeouelee efJeefvece³e oj ne DeeHeesDeeHe meceleesue HeeleUerJej ³eslees l³eemeeþer HejefkeÀ³e efJeefvece³e mesJes®eer iejpe veener. osMeeb®³ee J³eJenej leesueeleerue letì Ye©ve keÀe{C³eemeeþer HejefkeÀ³e ®eueve mebyebOeele ®euevee®ee cetu³e Nneme neslees. l³eecegUs ®euevee®es DeefOekeÌ³e mJeerkeÀejues peeles DeeefCe J³eJenejleesuee®ee meceleesue DeeHeesDeeHe mee¿e neslees. 5) osMeebleie&le DeeefLe&keÀ OeesjCes mJe³ebHetCe&:

141 mejkeÀej®es O³es³e DeeefLe&keÀ keÀu³eeCee®es Demeles. l³eemeeþer HetCe& jespeieej Jee{eryejesyej Jee{er®³ee ojele mLew³e& efvecee&Ce keÀjCes ns Demeles. Je ns O³es³e ueJeef®ekeÀ efJeefvece³e ojecetUs MekeÌ³e nesles. 6) Deeblejeäêr³e os³eles®eer mecem³ee yeoueles : ueJeef®ekeÀ efJeefvece³e ojecegUs HejefkeÀ³e efJeefvece³ee®eer DeHetCe&les®eer mecem³ee efvecee&Ce nesles. l³eecegUs HejkeÀer³e efJeefvece³e HegjJeþîeele meÆsyeepeer efvecee&Ce nesles. Keepeieer os³eles®eer iejpe meceeOeevekeÀej nesles. l³eecegUs Deeblejeäêr³e os³eles®eer mecem³ee keÀceer nesles.

9.10 J³eJemLeeefHele efJeefvece³e oj

SkeÀe jeäêves DeeHeu³ee ®euevee®eer cetu³eIeì (DeJecetu³eve) kesÀu³eeme ÒeeflekeÀejelcekeÀ keÀejJeeF& cnCetve Flej jeä^sner cetu³e Ieì keÀ© ueeieleele. F. me. 1930 veblej®³ee oMekeÀele DeveskeÀ osMeebveer DeMeer mHeOee&lcekeÀ cetu³eIeì kesÀu³ee®eer GoenjCes meeHe[u³eeJej ÒeefleyebOeelcekeÀ GHee³e cnCetve ogmeN³ee cene³eg×eveblej Deeblejeäêr³e cegêeefveOeer®³ee (IMF) Debleie&le peer He×leer DemleerÊJeele Deeueer leeruee J³eJemLeeefHele efJeefvece³e oj He×leer cnCelee ³esles. efmLej efJeefvece³e oj Je ueJeef®ekeÀ efJeefvece³e oj ³eeb®³eele keÀener oes<e Demeu³eeves SkeÀ HeefjHetCe& efJeefvece³e oj He×leer cnCetve J³eJemLeeefHekeÀ efJeefvece³e oj He×leer DeefmlelJeele Deeueer. ³ee He×leerle efmLej efJeefvece³e oj Je DeefmLej efJeefvece³e oj ³ee oesvner He×leeR®es keÀener iegCeOece& Demeu³eeves KeN³ee DeLee&ves ner He×le ³ee oesvner efJeefvece³e ojebceOeerue `megJeCe&ceO³e' ceeveueer peeles. J³eJemLeeefHele efJeefvece³e oj He×leerle mejkeÀej cnCepes®e ceO³eJeleea yeBkesÀ®eer YetefcekeÀe Del³eble cenÊJeHetCe& Demeles. osMeeleerue ceO³eJeleea yeBkeÀ ner osMee®eer ceewefêkeÀ Je efJemleer³e DeefOemeÊee ³ee veel³eeves efJeosMeer efJeefvece³e yeepeejele efJeefvece³e oj efmLej jeKeC³eemeeþer nmle#esHe keÀjles. ³ee He×leervegmeej efJeosMeer efJeefvece³ee®ee oj efJeefMeä ce³ee&osHe³e¥le ueJeef®ekeÀ jent MekesÀue DeMeer J³eJemLee kesÀueer peeles. cnCetve l³eeuee efve³ebef$ele (Controlled Flexibility) Demesner cnCeleele. p³eeJesUer efJeefvece³e ojeceO³es melele yeoue nesT ueeieleele l³eeJesUer ceO³eJeleea yeBkeÀ efJeosMeer efJeefvece³e yeepeejHesþsle nmle#esHe keÀ©ve efJeefvece³e oj efmLej jeKeC³ee®ee Òe³elve keÀjles. cnCepes®e p³ee JesUer efJeosMeer ®eueveemeeþer ceeieCeer Jee{t ueeieles. l³eeJesUer efJeefvece³e ojeleerue Jee{ jesKeC³eemeeþer ceO³eJeleea yeBkeÀ DeeHeu³eekeÀ[erue efJeosMeer ®euevee®ee yeepeejele HegjJeþe cnCepes®e efJe¬eÀer keÀ©ve ceeieCeer HegjJeþîeele mebletueve jeKetve efJeefvece³ee®ee oj efmLej

142 þjlees. ³eeTueì p³eeJesUer efJeosMeer ®euevee®ee HegjJeþe Jee{t ueeielees l³eeJesUer efJeefvece³e ojeleerue IemejCes LeebyeefJeC³eemeeþer ceO³eJeleea yeBkeÀ yeepeejeleerue efJeosMeer ®eueve Kejsoer keÀjles. ceO³eJeleea yeBkesÀ®eer ner efve³eb$eCeelcekeÀ YetefcekeÀe Heg{erue Deeke=ÀleerÜejs mecepeC³eeme ceole nesles.


DeeHeueer Òeieleer leHeemee

1) efmLej efJeefvece³e oj DeeefCe DeefmLej efJeefvece³e oj He×leer ³eeleerue HeÀjkeÀ mHeä keÀje.

2) J³eJemLeeefHele efJeefvece³e oj cnCepes keÀe³e ?

9.11 meejebMe

1) efJeosMeer efJeefvece³eele oesve osMeeleerue ®eueveeb®³ee osJeeCe IesJeeCeer®ee DeLe& DeefYeÒesle

Deens. 2) efJeosMeer efJeefvece³ee®eer ÒecegKe meeOeves Heg{erue ÒeceeCes meebielee ³esleerue

i) J³eeHeejer ngb[îee eEkeÀJee mJeerke=ÀleerHe$es

ii) OeveekeÀ<e&

143 iii) leej DeblejCe

iv) J³ekeÌleeriele HeleHe$es 3) efJeosMeer efJeefvece³e yeepeejHesþsÜejs efJeosMeer ®eueveeb®³ee Kejsoer efJe¬eÀer®es J³eJenej kesÀues

peeleele. 4) efJeosMeer efJeefvece³e yeepeejHesþsleerue ÒecegKe menYeeie IeìkeÀ Heg{erueÒeceeCes meebielee

³esleerue.

i) efJeosMeer ®euevee®es ûeenkeÀ

ii) J³eeHeejer yeBkeÀe

iii) ceO³eJeleea yeBkeÀe

iv) ceO³emLe Je oueeue

v) JeìeJe ie=ns

vi) mJeerkeÀej ie=ns

5) efJeosMeer efJeefvece³e yeepeejHesþs®eer ÒecegKe keÀe³ex

i) ®euevee®es HeefjJele&ve keÀjCes

ii) KejsoerMekeÌleer®es nmleeblejCe keÀjCes.

iii) HejkeÀer³e ®eueveele keÀpe&HegjJeþe keÀjCes.

iv) nceer mJeerkeÀejCes

v) ®eueveeb®eer Deoueeyeoue keÀjCes. 6) efJeosMeer efJeefvece³e yeepeejHesþsleerue J³eJenej :

i) npej DeeefCe Jee³eoe oj

ii) ®eueve Deoueeyeoue J³eJenej (Swap)

iii) DeblejHeCeve J³eJenej (Arbitrage) 7) efJeefvece³e oj cnCepes®e SkeÀe osMeeleerue ®euevee®eer ogmeN³ee osMeeleerue ®eueveele

J³ekeÌle kesÀuesueer eEkeÀcele nes³e. 8) FER = F (Df - Sf) 9) p³ee eEyeotle efJeosMeer ®euevee®ee ceeieCeerJe¬eÀ Je HegjJeþe Je¬eÀ HejmHejebvee ísogve

peeleele l³ee þerkeÀeCeer mebletefuele efJeefvece³e oj efveeqM®ele neslees. 10) efJeefvece³e oje®es ÒecegKe oesve ÒekeÀej Òe®eefuele Deensle

i) efmLej efJeefvece³e oj

144 ii) DeefmLej efJeefvece³e oj

9.12 ÒeMve

1) efJeosMeer efJeefvece³e yeepeejHesþ cnCepes keÀe³e ? leer®eer ÒecegKe keÀe³e&s keÀesCeleer ?

2) ìerHee efuene

i) npej oj

ii) Jee³eoe oj

iii) ®eueve Deoueeyeoue

iv) J³eJenej

v) DeblejCeHeve

3) efJeosMeer efJeefvece³e oj cnCepes keÀe³e les meebietve lees keÀmee efveef½ele nesles les meefJemlej mHeä keÀje.

4) efmLej efJeefvece³e oje®³ee yeepetve celes ceeb[e

5) DeefmLej efJeefvece³eoje®³ee meceLe&efve³e cegÎs meebiee

*****

145

10 ®euevee®eer HeefjJele&efve³elee (Currency Convertibility)

IeìkeÀ j®evee

10.0 GefÎäîes


10.2 ®eueve HeefjJele&efve³eles®eer mebkeÀuHevee

10.3 ®eueve HeefjJele&efve³eles®es ÒekeÀej

10.4 ®eueve HeefjJele&efve³eles®es efveOee&jkeÀ (Deìer)

10.5 ®eueve HeefjJele&efve³eles®es HeÀe³eos

10.6 Yeejleer³e ©He³ee®eer HeefjJele&efve³elee

10.7 jeefKeJe efJeosMeer efJeefvece³e

10.8 Deeblejeä^er³e jeefKeJee®eer j®evee

10.9 IMF keÀ[erue jeefKeJe efveOeer

10.10 efJeMes<e DeenjCe DeefOekeÀej SDR 10.11 jeefKeJe efJeosMeer efJeefvece³e OeejCee®eer GefÎäs

10.12 efJeefvece³e OeeskesÀ

10.13 efJeosMeer efJeefvece³e yeepeejHesþs®es peeieeflekeÀ ogJes

10.14 meejebMe

10.15 ÒeMve

10.0 GefÎ<ìîes

i) ®eueve HeefjJele&efve³eles®³ee mebkeÀuHeves®ee DeLe& mecepetve IesCes.

ii) ®eueve HeefjJele&efve³eles®³ee HeÀe³eÐeeb®ee DeY³eeme keÀjCes.

iii) ®eueve HeefjJele&efve³eles®es efJeefJeOe ÒekeÀej peeCetve IesCes.

iv) jeefKeJe efJeefvece³ee®ee DeLe& mecepetve IesCes.

v) Yeejefle³e ©He³ee®³ee HeefjJele&efve³eles®eer ceeefnleer keÀ©ve IesCes.

vi) Yeeb[Jeueer Keel³eeJej ©He³ee HeefjJele&efve³e keÀjC³eeyeeyele®³ee leejeHeewjeJeeuee meefceleer®³ee efMeHeÀejmeeR®ee DeY³eeme keÀjCes.

vii) jeefKeJe efJeosMeer efJeefvece³ee®³ee efveOee&jkeÀeb®ee DeY³eeme keÀjCes.

146

viii) efJeMes<e DeenjCe DeefOekeÀej (SDR) ner ³eespevee peeCetve IesCes.

ix) efJeefvece³e OeeskesÀ ner mebkeÀuHevee mecepetve IesCes.

x) efJeosMeer efJeefvece³e yeepeejeleerue peeieeflekeÀ ogJes DeY³eemeCes.


Deeblejjeä^er³e J³eeHeejele yengHe#eer³e J³eeHeejJe=×ermeeþer ®euevee®eer HeefjJele&efve³elee Del³eble cenÊJee®eer ceeveueer peeles. ®eueve HeefjJele&efve³eles®ee Keje DeLe& cnCepes®e p³eeJesUer iejpe ueeiesue l³eeJesUer DeeHeu³ee osMeeleerue ®eueve ogmeN³ee osMeeleerue ®euevee®³ee meboYee&le HetCe&le: HeefjJele&efve³e Demeues Heeefnpes. ef[meWyej 1946 ®³ee `Jee@eEMeiìve keÀpe& keÀjejevegmeej' peguew 1947 He³e¥le ns GefÎä meeO³e nesT MekeÀues veener. ³egjesefHe³eve osMeebkeÀ[tve DecesefjkeÀve Jemlegbvee ceesþîee ÒeceeCeele ceeieCeer nesle nesleer. cnCetve®e pesJe{s mìefue¥ie HeeTb[ l³eeb®³eekeÀ[s GHeueyOe nesleerue les meJe& lJejerle DecesefjkeÀve [e@ueme& ceO³es HeefjJeleeale keÀ©ve DecesefjkesÀleerue Dee³eeleer®es osCes [e@ueme&ceO³es keÀjCes DeHesef#ele nesles. l³eecegUs efye´ìve®³ee jeKeerJe ®euevemeeþîeebJej leeCe efvecee&Ce Peeuee. l³ee®e JesUer Jee@eEMeiìve keÀjej keÀjlesJesUer DecesefjkesÀves peeieeflekeÀ cene³eg×e®ee efye´ìveJej Peeuesuee HeefjCeeceeb®ee efJe®eej ve keÀjlee ®eueve HeefjJele&efve³eles®ee keÀjej ueeou³eecegUs efye´ìve®eer DeLe&J³eJemLee DeefOekeÀ efyekeÀì yeveueer. l³eecegUs®e 1947 He³e¥le ®euevee®³ee HeefjJele&efve³elesle efye´ìveuee DeHe³eMe Deeues Je cnCetve®e YeefJe<³eele DeMeer peesefKece ve HelkeÀjC³eeyeeyele efye´ìve®³ee ceewefêkeÀ meÊesves efveCe&³e Iesleuee. 1991 veblej Yeejlee®es peeieleerkeÀ DeLe&J³eJemLesleerue mLeeve efJe®eejele Ieslee Yeejleeleerue ©He³ee®³ee HeefjJele&efve³eleskeÀ[s mebHetCe& peiee®es ue#e ueeieuesues Deens. l³ee ¢äerves Yeejleele `leejeHeewjJeeuee meefceleer' efve³egkeÌle keÀjC³eele Deeueer nesleer. ³ee meefceleerÜejs Yeeb[Jeueer Keel³eeJej ©He³ee®³ee HeefjJele&efve³eles®ee cegÎe efJe®eejeefOeve neslee. Hejbleg Yeejleeleerue ©He³ee®³ee HeefjJele&efve³eles®ee DeY³eeme keÀjC³eeHetJeea DeeHeu³eeuee efMeefLeefueke=Àle efJeefvece³e oj He×leer (Liberalised Exchange Rate management System - LERMs) DeY³eemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. LERMS ®³ee efMeHeÀejefMevegmeej 60ìkeÌkesÀ , 40 ìkeÌkesÀ ®es OeesjCe DeJeuebyeC³eele Deeues keÀer p³eeÜejs efJeosMeele nesCeeN³ee Jemlet Je mesJeeb®³ee efve³ee&leerletve ÒeeHle nesC³eeN³ee HejkeÀer³e ®eueveeHewkeÀer 60ìkeÌkesÀ efJeosMeer ®eueve yeepeej ojevegmeej efJeketÀve ©He³eele HeefjJeleeale keÀjC³ee®ee Je 40ìkeÌkesÀ efJeosMeer ®eueve RBI keÀ[s megHegle& keÀ©ve RBI ®³ee DeefOeke=Àle ojevegmeej HeefjJeleeale keÀjC³ee®eer mekeÌleer keÀjC³eele Deeueer. Dee³eeleer®³ee yeeyeleerle 40 ìkeÌkesÀ ®eueve RBI ®³ee DeefOeke=Àle ojevegmeej Je GJe&jerle 60 ìkeÌkesÀ HejkeÀer³e ®eueve yeepeejojevegmeej Kejsoer keÀjC³ee®es yebOeve nesles.

10.2 ®eueve HeefjJele&efve³eles®eer mebkeÀuHevee

147 yengHe#eer³e J³eeHeejele Heg{erue oesve ÒekeÀej®³ee ®eueveeb®ee meceeJesMe neslees.

i) HeefjJele&efve³e ®eueve ii) efve³ebef$ele ®eueve HeefjJele&efve³e ®eueve cnCepes®e Demes ®eueve keÀer pes Flej osMeeb®³ee ®eueveele HeefjJeleeale keÀjlee ³esT MekeÀles lemes®e Dee³eele Jemlegb®³ee osCeer osC³eemeeþer cegkeÌleHeCes JeeHejlee ³esles. ³eeGueì osMeeleerue efJeÊeer³e efve³eb$eCee®ee SkeÀ Yeeie cnCetve p³ee osMeele efJeefvece³e efve³eb$eCes Demeleerue DeMee osMeeleerue ®eueve HetCe&HejJeeveieerefMeJee³e ogmeN³ee osMeeleerue ®eueveeble HeefjJeleeale keÀjlee ³esle veener. cegkeÌle HeefjJele&efve³elee cnCepes®e keÀesCel³eener efve³eb$eCeeefMeJee³e SKeeÐee osMeeleerue ®eueve yeepeej ojevegmeej ogmeN³ee HeefjJele&efve³e ®eueveele yeouelee ³esCes nes³e. Yeejleer³e ©He³ee®³ee meboYee&le ©He³ee®eer HeefjJele&efve³elee cnCepes efJeosMeer efJeefvece³e yeepeejele efJeosMeer ®euevee®³ee ceeieCeer HegjJeþ³ee®³ee meblegueveeletve efveef½ele nesCeeN³ee yeepeej ojevegmeej Yeejleer³e ©He³ee Flej HejkeÀer³e ®euevee®³ee meboYee&le (Goe. [e@uej, HeeTb[, ³esve F.) HeefjJeleeale keÀ©ve Ieslee ³esF&ue. ®euevee®eer HeefjJele&efve³elee ner mebkeÀuHevee cegUele ye´sìve Jeg[me keÀjejele Deeblejjeä^er³e veeCesefveOeer (IMF) Je peeieeflekeÀ yeBkesÀ®³ee mLeeHeves®³ee JesUer Go³eeme Deeueer. l³eevegmeej ®eueve HeefjJele&efve³eles®eer ÒecegKe JewefMeäîes Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esleerue.

1) osMee®³ee ®eeuet Keel³eeJej J³eeHeej Je osCeer osC³ee®³ee J³eJenejeb®es mJeeleb$³e

2) ®eeuet Keel³eeJejerue osCeer osC³ee®³ee J³eJenejebyeeyele efmLej efJeefvece³e oje®eer DebceueyepeeJeCeer.

3) IMF ®³ee keÀesìe He×leervegmeej efJeosMeer ®euevee®³ee ceeieCeer Je HegjJeþîee®³ee Deeblejef¬eÀ³esletve efJeefvece³ee®ee oj efmLej þsJeCes.

10.3 ®eueve HeefjJele&efve³eles®es ÒekeÀej

®eueve HeefjJele&efve³eles®es Heg{erue oesve ÒekeÀejeble JeieeakeÀjCe keÀjlee ³esles.

i) DebMele: HejerJele&efve³e ®eueve

i) HetCe&le: HeefjJele&efve³e ®eueve ®eueve HeefjJele&efve³eles®es Jejerue oesvner ÒekeÀejebceefOeue HeÀjkeÀ ue#eele ³esC³eemeeþer DeeHeu³eeuee J³eJenejleesuee®³ee mebj®eves®ee DeY³eeme keÀjCes DeeJeM³ekeÀ þjles. J³eJenejleesuee®³ee mebj®eves®ee efJe®eej kesÀu³eeme J³eJenej leesueele Heg{erue ÒecegKe oesve ÒekeÀej®eer Keeleer (Accounts) meceeefJeä Demeleele. De) ®eeuet Keeles (Current Account):

148 ®eeuet Keel³eele ii) o=M³e Keeles ii) De¢M³e Keeles ³eeb®ee meceeJesMe neslees. ¢M³e Keel³eele Jemletb®³ee Dee³eele Je efve³ee&leer®eer veeWo Demeles. lej De¢M³e Keel³eeleerue Dee³eele efve³ee&leerle mesJeeb®es ceesyeoues eEkeÀJee osCei³ee ³eeb®ee meceeJesMe neslees. ³ee De¢M³e yeeyeeRceO³es penepe mesJee, efJecee, yeBeEkeÀie, Deejesi³e, efMe#eCe, keÀpee&Jejerue J³eepe He³e&ìkeÀeb®ee Ke®e&, HejkeÀer³e ceole F. ®ee meceeJesMe neslees. Ke®ee&®³ee yeepegme osMeele Dee³eele nesCeeN³ee meesv³ee®es cetu³e penepe JeenletkeÀ, yeBkeÀe, efJecee kebÀHev³eeb®³ee mesJeeb®es cetu³e osMeeleerue jefnJeeMeebvee HejosMeele peeTve kesÀuesu³e Ke®ee&®ee meceeJesMe neslees lej peces®³ee yeepegme osMeeletve efve³ee&le nesCeeN³ee ¢M³e Jemlegb®es cetu³e, osMeeletve efve³ee&le nesCeejs meesves, osMeeleerue yeBkeÀe, efJecee kebÀHev³ee peyeepe kebÀHev³ee F. mesJeeb®es cetu³e, HejkeÀer³e ÒeJeeMeeb®ee Ke®e& F. ®ee meceeJesMe neslees. ye) Yeeb[Jeueer Keeleer (Capital Account) J³eJenjleesueele cegK³ele: DeuHe DeeefCe oerIe& cegoleer®³ee keÀpee&®ee meceeJesMe neslees. l³eeceO³es

i) yee¿e ceole HejkeÀer³e osMeeb®eer keÀceer meJeueleer®³ee ojeves efouesueer keÀpex.

ii) J³eeHeejer keÀpex - Keepeieer #es$e DeeefCe mejkeÀejuee efouesueer keÀpex.

iii) DeuHekeÀeueerve pecee

iv) DeefveJeemeer Yeejleer³eebveer þsJeuesu³ee þsJeer.

v) HejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ DeeefCe Flej Yeeb[Jeueer yeeyeer. F. meesv³ee®ee efveJJeU ÒeJeen Je DeuHekeÀeueerve Yeeb[Jeuee®eer Dee³eele eEkeÀJee efve³ee&le DeMee ÒekeÀej®³ee Yeeb[Jeueer Keel³eeleerue J³eJenejebcegUs J³eJenejeleesue meceleesue þsJeuee peelees. p³eeJesUer ®eueve kesÀJeU ®eeuet Keel³eeleerue J³eJenejeb®³eeyeeyeleerle HeefjJele&efve³e Demesue l³eeJesUer l³eeuee ®euevee®eer DeebefMekeÀ HeefjJele&efve³elee Demes cnCeleele. Hejbleg p³eeJesUer osMee®es ®eueve J³eJenejleesueeleerue ®eeuet Keeles DeeefCe Yeeb[Jeueer Keeles ³ee oesneWceO³es HeefjJele&efve³e Demeles lesJne l³eeme ®euevee®eer HetCe& HeefjJele&efve³elee Demes cnCeleele.

10.4 ®eueve HeefjJele&efve³eles®es efveOee&jkeÀ (Deìer)

i) DeLe&J³eJemLes®eer osMeebleie&le efmLejlee.

ii) HejkeÀer³e ®euevee®ee He³ee&Hle meeþe

iii) pej HejkeÀer³e ®euevee®es meeþs He³ee&Hle ÒeceeCeele vemeleerue l³eeJesUer DeveeJeM³ekeÀ Dee³eeleeruee efveye¥Oe Ieeuetve kesÀJeU Del³eeJeM³ekeÀ Jemletb®³ee Dee³eeleer®es OeesjCe DeJeuebefyeCes.

iv) J³eJenejleesueeleerue ®eeuet Keel³ee®eer yeepet cepeyetle DemeeJeer.

v) ³eesi³e DeewÐeesefiekeÀ Je iegbleJeCetkeÀefJe<e³ekeÀ OeesjCes.

149 vi) efve³ee&leeruee meJeueleer Je Devegoeves osC³eele ³eeJeer keÀer p³eeÜejs DeeefLe&keÀ efJekeÀeme

efve³eespeve efve³ee&leerefYecegKe keÀjlee ³esF&ue.

10.5 ®eueve HeefjJele&efve³eles®es HeÀe³eos

1) ®euevee®³ee HeefjJele&efve³elescegUs efve³ee&leerme Òeeslmeenve efceUtve osMee®eer efve³ee&leer®eer

ueeYe#ecelee Jee{t ueeieles.

2) efve³ee&leerme Òeeslmeenve Je Dee³eele He³ee&³eer keÀjC³eeme ®eeuevee efceUles.

3) DeefveJeemeer Yeejleer³eebmeeþer ³eesi³e meJeueleer efou³eeves l³eeb®³eekeÀ[erue þsJeer DeekeÀef<e&le keÀjC³eeme ceole efceUles.

4) ®eueve HeefjJele&efve³elescegUs nJeeuee yeepeeje meejKes iewjJ³eJenejebvee ÒeefleyebOe Ieeuelee ³esleele.

5) ®eueveeuee ³eesi³e cetu³e efceUJeC³eemeeþer Je ®euevee®es cetu³e efìkeÀJetve þsJeC³eemeeþer ®euevee®eer HeefjJele&efve³elee DeeJeM³ekeÀ Deens.

10.6 Yeejleer³e ©He³ee®eer HeefjJele&efve³elee

1971 ceO³es ye´sìve Jeg[med ÒeCeeueer keÀesuece[u³eeveblej ®eej Je<ee&meeþer Yeejleer³e ©He³ee HeeTb[Meer pees[C³eele Deeuee l³eeveblej ®eewoe jeäêb®³ee ®eueveeb®³ee mecetneMeer ©He³ee pees[C³eele Deeuee. lej 1981 ceO³es kesÀJeU Hee®e jeäêb®³ee ®eueve mecegneMeer ©He³ee pees[C³eele Deeuee. Yeejleeleerue DeeefLe&keÀ OeesjCeeb®³ee megOeejCee keÀe³e&¬eÀceeDebleie&le 1992-93 ceO³es lelkeÀeueerve DeLe&ceb$³eebveer DeeHeu³ee DeboepeHe$ekeÀer³e Yee<eCeele ®eeuet Keel³eeJej ©He³ee DebMele: HeefjJele&efve³eles®eer Iees<eCee kesÀueer, l³eevegmeej 1 cee®e& 1992 Heemetve Yeejleer³e ©He³ee®eer ®eeuet Keel³eeJejerue DebMele: HeefjJele&efve³eleskeÀ[s Jeeì®eeue meg© Peeueer. IMF ®³ee DenJeeueevegmeej 1990 HetJeea®e peieeleerue peJeU peJeU 70 Hes#ee DeefOekeÀ osMeebveer DeeHeues ®eueve ®eeuet Keel³eeJej HeefjJele&efve³e keÀ©ve Iesleues nesles. l³eeveblej DeeCeKeer 10 jeäêb®ee l³eele meceeJesMe Peeuee. Yeejleele 1992 ceO³es ueeiet keÀjC³eele Deeuesu³ee efMeefLeueerke=Àle efJeefvece³e oj He×leervegmeej' (LERMS) ®eueve HeefjJele&efve³elesyeeyele 60-40 ®es OeesjCe eqmJekeÀejC³eele Deeues. l³eevegmeej ®eeuet Keel³eeJejerue keÀjC³eele Deeuesu³ee Jemleg Je mesJeeb®³ee efve³ee&leerÜejs efceUeuesu³ee SketÀCe HejefkeÀ³e ®eueveeHewkeÀer 60 ìkeÌkesÀ ®eueve yeepeej ojeves lej GJe&jerle 40 ìkeÌkesÀ ®eueve RBI keÀ[s megHegle& keÀ©ve DeefOeke=Àle ojeves ©Heeblejerle keÀ©ve IesC³ee®es ognsjer efJeefvece³e OeesjCe mJeerkeÀejC³eele Deeues. Yeejleele ognsjer efJeefvece³e OeesjCeeÜejs ®eeuet Keel³eeJej ©He³ee DebMele: HeefjJele&efve³e keÀjC³eeceeie®ee ÒecegKe nslet cnCepes®e Yeejleele efJeosMeer ®euevee®eer keÀceer keÀeRceleeruee GHeueyOelee nesCes nes³e. keÀer p³eeÜejs DeeefLe&keÀ efJekeÀeme eEkeÀcele efmLejlesmeeþer Del³eeJeM³ekeÀ Jemletb®eer keÀceer eEkeÀceleeruee Dee³eele keÀjCes MekeÌ³e nesF&ue. ®eeuet Keel³eeJej ©He³ee DebMele: HeefjJele&efve³e

150 keÀjC³ee®³ee efveCe&³eecetUs Yeejlee®³ee ®eeuet Keel³eele ceesþîee ÒeceeCeele letì efvecee&Ce nesT ueeieu³eeves ©He³ee ®eeuet Keel³eeJej HetCe&le: HeefjJele&efve³e keÀjCes OeeskeÌ³ee®es nesles. Demes Demetvener 1993-94 ®³ee DeboepeHe$ekeÀele ®eeuet Keel³eeJej ©He³ee HetCe&le: HeefjJele&efve³e keÀjC³ee®eer Iees<eCee keÀjC³eele Deeueer. 10.6.1 Yeeb[Jeueer Keel³eeJej ©He³ee®eer HeefjJele&efve³elee:

cee®e& 1993 HesÀye´gJeejer 1994 ³ee keÀeUele `SkeÀ efJeefvece³e oj He×leer' ns OeesjCe eqmJekeÀejC³eele Deeues nesles. ®eeuet Keel³eeJej `ognsjer efJeefvece³e oj He×leer ®ee mJeerkeÀej keÀjC³eele Deeuee neslee Je ne DevegYeJe efJe®eejele IesTve J³eeHeej Keel³eeJej ©He³ee HegCe&le: HeefjJele&efve³e keÀjC³ee®ee efveCe&³e IesC³eele Deeuee. ³ee efveCe&³eevegmeej HetJeeaÒeceeCes 40 ìkeÌkesÀ efJeosMeer ®eueve RBI keÀ[s pecee keÀjC³ee®eer Deì Deelee efMeefLeue keÀ©ve efve³ee&leerHeemetve efceUCeejs meJe&®³ee meJe& efJeosMeer ®eueve yeepeej efJeefvece³e ojeves ©Heeblejerle keÀ©ve IesC³ee®es mJeeleb$³e efve³ee&leoejebvee osC³eele Deeues nesles. lemes®e Dee³eeleoejebvee meg×e Kegu³ee yeepeejele efJeosMeer ®euevee®eer Kejsoer keÀjC³ee®es Je l³ee®³ee mene³³eeves Dee³eeleer®ee ceesyeouee osC³ee®es mJeeleb$³e osC³eele Deeues. Yeejleer³e ©He³ee®³ee HeefjJele&efve³elesleerue ne SkeÀ cenÊJee®ee ìHHee mecepeuee peelees. 1997-1998 ®³ee DeboepeHe$ekeÀer³e Yee<eCeele lelkeÀeueerve efJeÊe ceb$eer Þeer. Heer. ef®eobyejced ³eebveer RBI ceeHe&Àle Yeeb[Jeueer Keel³eeJejerue ©He³ee®³ee HeefjJele&efve³elesmebyebOeer SkeÀ meefceleer efve³egkeÌle keÀjC³ee®eer efMeHeÀejme kesÀueer. l³eevegmeej 28 HesÀye´gJeejer 1997 ceO³es RBI ves Þeer. Sme. Sme. leejeHeesjeJeeuee ³eeb®³ee DeO³e#elesKeeueer Yeeb[Jeueer Keel³eeJejerue ©He³ee HeefjJele&efve³elee meefceleer (Committee on capital account convertibility CAC) mLeeHeve keÀjC³eele Deeueer ³ee meefceleerkeÀ[s Heg{erue keÀe³e#es$e meesHeefJeC³eele Deeues.

i) Yeeb[Jeueer Keel³eeJej ©He³ee HegCe&le: HeefjJele&efve³e keÀjC³eemeboYee&le peeieeflekeÀ DevegYeJe efJe®eejele IesTve Yeejleele ©He³ee HeefjJele&efve³elesmeeþer ³eesi³e l³ee efMeHeÀejmeer meg®eefJeCes.

ii) Yeeb[Jeueer Keel³eeJej ©He³ee®³ee HeefjJele&efve³elesmebyebOeer GHee³e³eespevee meg®eefJeCes.

iii) mebHetCe& Òeef¬eÀ³esmeeþer DeefYeÒesle keÀeuece³ee&oe meg®eefJeCes.

iv) ©He³ee®³ee HeefjJele&efve³eles®³ee ³eMeemeeþer osMeebleie&le ³eesi³e OeesjCe Je mebj®eveelcekeÀ yeoue meg®eefJeCes.

v) meefceleeruee meesHeefJeC³eele Deeuesu³ee keÀe³ee&J³eleerjerkeÌle efJe<e³eeb®³ee mebyebefOele Flej yeeyeleerle efMeHeÀejmeer meg®eefJeCes.

leejeHeewjJeeuee meefceleerves F.me. 2000 meeueeHe³e¥le Yeeb[Jeueer Keel³eeJej ©He³ee HegCe&le: HeefjJele&efve³e keÀjCes MekeÌ³e Demeu³ee®es cele J³ekeÌle kesÀues. lemes®e Heg{erue 3 Je<ee&le Yeeb[Jeueer Keel³eeJej ©He³ee HeefjJele&efve³e keÀjC³eemeeþer keÀesCeleer HeeTues G®eueeJeer ³eemeeþer SkeÀ ³eespevee meeoj kesÀueer.

151 leejeHeewjJeeuee meceerleer®³ee celes Heg{erue DeìeR®eer Hegle&lee kesÀu³eeme Yeeb[Jeueer Keel³eeJej ©He³ee HeefjJele&veer³e keÀjCes MekeÌ³e nesF&ue Je l³ee®es Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesuee DeveskeÀ HeÀe³eos efceUleerue.

1) F.me. 2000 meeueeHe³e¥le Yeejle mejkeÀej®eer efJeÊeer³e letì DeeefCe Yeejlee®es mLetue jeä^er³e GlHeVe ³eeb®es iegCeesÊej 3.5 He³e¥le Keeueer DeeCeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

2) Yeejle mejkeÀej DeeefCe IeìkeÀ jep³es ³eeb®eer efnMesye He×leer HeejoMe&keÀ keÀjeJeer l³eecegUs peeieleerkeÀ mlejeJej Yeejleer³e DeLe&J³eJemLes®eer meeJe&peefvekeÀ GlHeVe Je Ke®e& ³eeb®eer leguevee keÀjCes MekeÌ³e nesF&ue.

3) Yeejleer³e ®eueveJee{er®ee oj F.me.2000 meeueeHe³e¥le 3.5ìkeÌkesÀ ®³ee ojc³eeve efmLej þsJeCes.

4) meeJe&peefvekeÀ #es$eeleerue yeBkeÀeb®³ee efve<¬eÀer³e ceÊes®es ÒeceeCe 13.7ìkeÌkesÀ Je©ve Heg{erue leerve Je<ee&le 5 ìkeÌkesÀ Hes#ee keÀceer keÀjCes.

5) Yeejlee®³ee SketÀCe ®eueve HegjJeþîeeMeer efJeosMeer ®euevee®es ÒeceeCe 40 ìkeÌkesÀ þsJeCes.

6) Hegve&efvecee&Ce HebÀ[ efvecee&Ce keÀ©ve ³ee HebÀ[ele RBI ®ee veHeÀe Je meeJe&peefvekeÀ GÐeesieeb®es YeeieYeeb[Jeue efJe¬eÀerletve efceUCeejs GlHeVe pecee keÀjCes.

7) HeefjCeecekeÀejkeÀ efJeefvece³e ojeceO³es 5 ìkeÌkesÀ Hes#ee DeefOekeÀ ®e{ Gleej nesCeej veenerle ³ee ¢äerkeÀesveeletve efJeefvece³e ojeJej efve³eb$eCe þsJeCes.

DeMee ÒekeÀejs Jejerue DeìeR®eer Hetle&lee Peeu³eeme Yeeb[Jeueer Keel³eeJej F.me. 2000 meeueeHe³e¥le ©He³ee HetCe&HeCes HeefjJele&efve³e keÀjCes MekeÌ³e nesF&ue. leejeHeewjJeeuee meefceleer®³ee efMeHeÀejMeeR®ee efJe®eej keÀ©ve Yeejleer³e ©He³ee®eer HetCe& HeefjJele&efve³eleskeÀ[s Jeeì®eeue meg© Deens. ne®e ¢äerkeÀesve [esÈ³eemeceesj þsTve 25 Dee@iemì 1997 jespeer Yeejlee®³ee ceb$eerceb[Ueves FERA ne keÀe³eoe jÎ keÀ©ve FEMA ne veJeerve keÀe³eoe Heeme kesÀuee. Deelee ³ee veefJeve keÀe³eÐeecegUs efJeosMeer efJeefvece³eeJejerue efve³eb$eCes jÎ nesCeej Deensle Je efJeosMeer efJeefvece³ee®es HeÀkeÌle J³eJemLeeHeve nesCeej Deens. DeeHeueer Òeieleer leHeemee

1) ®euevee®eer HeefjJele&efve³elee cnCepes keÀe³e ?

2) ®euevee®³ee DebMele: Je HetCe&le: HeefjJele&efve³elesleerue HeÀjkeÀ mHeä keÀje.

3) ®eueve HeefjJele&efve³eles®es HeÀe³eos mHeä keÀje.

4) Yeejleer³e ©He³ee HeefjJele&efve³elesHe³e¥le®ee ÒeJeeme meefJemlej mHeä keÀje.

152

10.7 jeefKeJe efJeosMeer efJeefvece³e

p³ee ÒeceeCes SKeeÐee J³ekeÌleeruee mJele:®eer osCeer eEkeÀJee keÀpe& HejleHesÀ[ keÀjC³eemeeþer mJele:keÀ[s jeKeerJe GlHeVe DemeeJes ueeieles. l³ee®eÒeceeCes Òel³eskeÀ osMeeuee l³eeves kesÀuesu³ee Jemlet Je mesJeeb®³ee Dee³eeleeR®es cetu³e HeÀs[C³eemeeþer keÀpe& HejleHesÀ[ermeeþer efJeosMeer ®eueve jeKetve þsJeCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. ¿ee osCeer osC³eemeeþer ÒeLece Òel³eskeÀ osMeeuee Jemlet Je mesJeeb®³ee efve³ee&leerÜejs HejkeÀer³e ®eueve efceUJeeJes ueeieles. DeMee ÒekeÀej®es jeefKeJe ®eueve ÒeecegK³eeves DecesefjkeÀve [e@ueme&, meesves, HeeTb[, SDR ³ee meejK³ee Deeblejeäêr³e ceev³elee ÒeeHle ®eueveebceO³es þsJeeJes ueeieles. Deeblejeäêr³e J³eeHeej DeeefCe jeefLeJe efJeosMeer efJeefvece³e ³eeceO³es SkeÀ efJeefMeä ÒekeÀej®ee menmebyebOe efometve ³eslees. p³eeÒeceeCes Deeblejeäêr³e J³eeHeejele Jee{ nesle peeF&ue l³ee ÒeceeCeele jeefKeJe efJeefvece³ee®es ÒeceeCe osefKeue Jee{le peeles. ³eeGueì Deeblejeäêr³e J³eeHeejeleerue Ieìeryejesyej jeefKeJe efJeefvece³eele osefKeue Ieì Ie[tve ³esles. p³eeJesUer jeefKeJe efJeosMeer efJeefvece³eemeeþer Demeuesueer ceeieCeer DeeefCe jeefKeJe efJeosMeer efJeefvece³ee®ee HegjJeþe meceeve Demelees. l³eeJesUer jeefKeJe efJeosMeer efJeefvece³eyeeyele keÀesCeleer®e De[®eCe efvecee&Ce nesle veener. Hejbleg p³eeJesUer jeefKeJe efJeosMeer efJeefvece³ee®³ee HegjJeþîeeHes#ee ceeieCeer DeefOekeÀ Demeles l³eeJesUer jeefKeJe efJeosMeer efJeefvece³ee®ee ÒeMve efvecee&Ce neslees. 10.7.1 jeefKeJe efJeosMeer efJeefvece³e mebkeÀuHevee:

jeefKeJe efJeosMeer efJeefvece³ee®eer mebkeÀuHevee ner osMee®³ee Deeblejeäêr³e DeefOeoeve ÒeCeeefueMeer mebyebefOele Demetve leer Deeblejjeäêr³e jesKeles®ee SkeÀ Yeeie Deens. DeveskeÀoe jeefKeJe efJeosefMe efJeefvece³e Je Deeblejeäêr³e jesKelee ³ee meb%ee meceeveeLeea JeeHeju³ee peeleele. Hejbleg Òel³e#eele ³ee oesvner mebkeÀuHevee efYeVe Demetve l³eeceO³es HeÀjkeÀ Deens. `Deeblejeäêr³e jesKelee' ner mebkeÀuHevee J³eeHekeÀ Demetve jeefKeJe efJeosMeer efJeefvece³e ner SkeÀ mebkegÀef®ele mebkeÀuHevee Deens. jeefKeJe efJeosMeer efJeefvece³e ner efJeefJeOe efJemleer³e ceÊeeb®ee meb®e Demetve leer Deeblejeäêr³e jesKeles®ee SkeÀ Yeeie Deens. jeefKeJe efJeosMeer efJeefvece³eele Heg{erue IeìkeÀeb®ee meceeJesMe neslees.

i) meesv³ee®eer DeefOeke=Àle OeejCe #ecelee.

ii) HejkeÀer³e ®eueve (Goe. [e@uej, HeeTb[, ³esve, ³egjes F.)

iii) efJeMes<e DeenjCe DeefOekeÀej (SDR) iv) IMF keÀ[erue jeefKeJe meeþs F.

10.8 Deeblejeäêr³e jeefKeJee®eer j®evee

Heg{erue lekeÌl³eeÜejs DeeHeu³eeuee Deeblejeäêr³e HeeleUerJejerue jeKeerJeeb®³ee j®eves®eer keÀuHevee ³esT MekeÀles.

153

Official Holding of Reserve Asset (Billon of SDRs)

1973 1980 1990 19971)

Total Reserve Exchange gold

117.7 321.8 590.7 1133.0

2)

Fund Related Assets

15.0 210.6 46.6 54.98

3)

Reserve Position inthe fund

6.2 16.8 25.2 36.2

4)

SDRs 10.8 11.8 20.4 110.7

5) Foreign Exchange Gold

102.7 293.10 545.1 10710.2

6)

Quantity (Million Ounces)

1022.0 952.4 9310.2 892.8

7)

Value at London Market Price

95.0 44.2 265.6 224.1

(Source I.M.F. Annual Report)

10.9 IMF keÀ[erue jeefKeJe efveOeer

IMF keÀ[erue jeefKeJe efveOeer®es ÒeceeCe Òel³eskeÀ meYeemeo osMeeuee þjJetve efouesu³ee efveef½ele DeMee Jeie&CeerÜejs efveef½ele nesles. Òel³eskeÀ meYeemeo osMeeuee Heg{erue ÒeceeCeele Jeeìe efveef½ele kesÀuee peelees.

i jeäêr³e GlHeVee®³ee 2 ìkeÌkesÀ

ii meesves Je HejkeÀer³e ®euevee®³ee 5ìkeÌkesÀ

iii osMee®³ee mejemejer Jeeef<e&keÀ Dee³eeleer®³ee 10ìkeÌkesÀ

iv osMeeleerue mejemejer Jeeef<e&keÀ efve³ee&le yeouee®³ee peeefmlele peemle 10ìkeÌkesÀ

v Jejerue HewkeÀer i) ii) iii) DeeefCe iv) ³eeb®³ee Jeeìîee®es ÒeceeCe ns osMee®³ee jeäêr³e GlHeVeeHewkeÀer mejemejer Jeeef<e&keÀ efve³ee&leervegmeej Jee{t MekeÀlees.

meJe& meYeemeo jeäêb®³ee Jeie&Ceer®³ee SketÀCe Jeeìîeevegmeej IMF ®³ee jeefKeJe efveOeer®es ÒeceeCe þjles Òel³eskeÀ meYeemeo jeäêuee DeeHeu³ee þjJetve efouesu³ee Jeie&Ceer®ee efnmmee DebMele: meesv³eele Je DebMele: mJeosMeer ®eueveele osCes yebOevekeÀejkeÀ Deens. Òel³eskeÀ meYeemeo jeäêuee l³ee®³ee þjJetve efouesu³ee Jeie&Ceer®³ee 25ìkeÌkesÀ jkeÌkeÀce meesv³eeceO³es eEkeÀJee SketÀCe megJeCe& meeþs Je HejkeÀer³e ®eueve meeþîee®³ee 10ìkeÌkesÀ ³eeHewkeÀer peer jkeÌkeÀce keÀceer Demesue leer YejCes yebOevekeÀejkeÀ Deens. ner meJeuele osC³ee®es cegK³e keÀejCe cnCepes p³ee jeäêbpeJeU megJeCee&®ee meeþe DeHe³ee&Hle Demelees. l³eebvee l³eeHewkeÀer 25ìkeÌkesÀ megJeCe& efveOeeruee osCes Del³eble

154 pe[ peeles. GJe&jerle Yeeie ne mJeosMeer ®eueveele ÐeeJee ueeielees ns ®eueve mJeosMeeleerue keWÀefê³e yeBkesÀle efveOeer®³ee veeJes GIe[uesu³ee Keel³eele pecee kesÀues peeles. les nmleeblejCeer³e vemeles Je efveOeer l³eeJej J³eepener osle veener. DeMee ÒekeÀejs efveOeer cnCepes SkeÀ `mebefceÞe efHeMeJeer' (Mixed Bag) Deens Demes cnCelee ³esF&ue. ³ee efHeMeJeerle meJe& jeäêb®³ee SkebÀoj Jeeìîee®³ee 1/4 Yeeie jeskeÀ[megueYe jeefKeJeeb®³ee (Liquid Reserve) ©Heele DeeefCe yeekeÀer®ee 3/4 Yeeie meYeemeo jeäeb®³ee efJeefYeVe ®eueveeb®³ee mJe©Heele Demelees. IMF ®³ee meYeemeoeb®³ee Jeeìîeele JesUesJesUer Jee{ nesle iesu³eeves 1974 ®³ee DeKesjHe³e¥le meJe& jeäêb®³ee Jeeìîeeb®eer yesjerpe SkebÀoj 29.189 efyeefue³eve [e@ueme& Peeueer. 1956 meeueer ner yesjerpe kesÀJeU 10.928 efyeefue³eve [e@ueme& nesleer. ³ee keÀeueKeb[ele GÐeesieÒeOeeve osMeeb®es Jeeìs ogHeìerHes#ee DeefOekeÀ Jee{efJeC³eele Deeues. Flej efJekeÀefmele DeeefCe DeuHeefJekeÀefmele jeäêb®es Jeeìs ³ee®e keÀeueKeb[ele ®eewHeìerHes#ee DeefOekeÀ Jee{efJeC³eele Deeues. meJe&meeceev³ele: DeMeer Jee{ meHìWyej 1959, HesÀye´gJeejer 1966 Je ef[meW 1970 DeMeer leerveoe keÀjC³eele Deeueer. leervner JesUsme keÀener efveJe[keÀ meYeemeoebvee efJeMes<e Jee{ DeeefCe Flej meJe& meYeemeoebvee þjeefJekeÀ mJeerke=Àle ÒeceeCeele Jee{ cebpetj keÀjC³eele Deeueer. ef[meW. 1970 uee JeeìîeeceO³es peer meJe&meeceev³e Jee{ cebpetj keÀjC³eele Deeueer l³eevegmeej meJe& Jeeìîee®eer yesjerpe 21,300 efyeefue³eve [e@ueme& Heemetve 29,189 efyeefue³eve [e@ueme& He³e¥le Jej iesueer ner Jee{ megceejs 35ìkeÌkesÀ nesleer. ³ee Jee{ercegUs Yeejlee®es mLeeve cee$e Keeueer Iemejues. leesHe³e¥le meJee&efOekeÀ Jeeìe efceUeuesu³ee Hee®e osMeeble Yeejlee®eer ieCevee nesle Demes. Hejbleg ³eeJesUer Yeejlee®³ee Jeeìîeeuee 25ìkeÌkesÀ Jee{ lej peHeeve®³ee Jeeìîeeuee 65ìkeÌkesÀ Jee{ cebpetj Peeu³eeves Yeejlee®eer peeiee peHeeveves Iesleueer. IMF ®³ee meJe& meYeemeoeb®³ee 31 ef[meWyej 1969 jespeer Jee@eEMeiìve ³esLes Peeuesu³ee Jeeef<e&keÀ yewþkeÀer®es SkeÀ JewefMeäîe cnCepes yengleebMe jeäêbveer ³eeJesUer nesCeeN³ee Jeeìe Jee{erceO³es mJele:meeþer peemle Jeeìe efceUeJee Demee Òe³elve kesÀuee. ³ee®es cegK³e keÀejCe cnCepes peevesJeejer 1970, peevesJeejer 1971 Je 1972 ceO³es efveOeer®³ee meYeemeoebvee pes efJeMes<e DeenjCe DeefOekeÀej' (Special Drawing Rights SDR) keÀeieoer megJeCe& (Paper Gold) cebpetj nesCeej nesles Je les l³eeb®³ee JeeìîeeJej DeJeuebyetve jenCeej nesles. DeeleeHe³e¥le meYeemeoeb®³ee Jeeìîee®³ee DeeOeejeJej Keeueerue ieesäer efveef½ele nesle Demele.

1) meYeemeoebveer efveOeeruee o³eeJe³ee®eer Jeie&Ceer

2) meYeemeoeb®es DeenjCe DeefOekeÀej Drawing Rights) 3) meYeemeoeb®eer celes (Votes) Hejbleg DeueerkeÀ[s IMF ®³ee efve³eceeJeueer keÀjejele peer og©mleer keÀjC³eele Deeueer l³eevegmeej SDR ³eespevesle Yeeie IesCeeN³ee meYeemeoebvee ns DeefOekeÀej l³eeb®³ee Jeeìîee®³ee DeeOeejeJej cebpetj keÀjC³ee®es þjues megceejs 3.4 efyeefue³eve SDR ®eer Heefnueer JeeìCeer Yeeie IesCeeN³ee 104 meYeemeoebceO³es peevesJeejer 1970 ceO³es keÀjC³eele Deeueer l³eeveblej megceejs 3.0 efyeefue³eve SDR ®eer ogmejer JeeìCeer peevesJeejer 1971 Je 3.00 efyeefue³eve SDR ®eer eflemejer JeeìCeer peevesJeejer 1972 ceO³es þju³eeÒeceeCes keÀjC³eele Deeueer. ne JeeìCeer®ee ¬eÀce

155 Demee®e ojJe<eea ®eeuet Demetve 1983 He³e¥le SketÀCe 21.3 efyeefue³eve SDR ®eer JeeìCeer Peeuesueer Deens. IMF ceOeerue keÀener efveJe[ meYeemeo jeäêb®³ee Jeeìîee®es ÒeceeCe Heg{erue ÒeceeCes efouesues Deens.

(31 eE[meW. 1972) DeekeÀ[sJeejer U.S. Doller or SDR ceO³es

osMe Jeeìe (Quota) megJeCe& (Gold)

1. USA 6.700 1,612 2. U.K. 2,800 700 3. Germany 1,600 400

4. France 1,500 375 5. Japan 1,200 300 6. Canada 1,100 275 7. Italy 1000 250 10.

India 940 162

1 SDR = 0.88671gram of fine gold. Source = IMF International Financial statistics Feb 1973.

10.10 efJeMes<e DeenjCe DeefOekeÀej SDR (Special Drawing Rights) SDR ®es cetU MeesOee³euee iesues lej les kesÀvme ³eebveer 1943-1944 meeueer ÒemleeefJele kesÀuesu³ee `yeBvkeÀe@j' (Bancor) ³ee Deeblejjeäêr³e ®eueve mebkeÀuHevesle meeHe[ues. ³eg×esÊej keÀeueerve cewefì^keÀ J³eJemLesuee DeeOeej cnCetve l³eebveer Bancor ner mebkeÀuHevee ceeb[ueer nesleer. l³eeveblej peeieleerkeÀ cegêeJ³eJemLesleerue oes<e otj keÀjC³ee®³ee ¢äerves DeveskeÀ megOeejCee ÒemleeJe ceeb[C³eele Deeues. Hejbleg yeueJeeve DeewÐeesefiekeÀ jeäêb®³ee yewþefkeÀle Jele&ceeve Deeblejeäêr³e cegêe efveOeer He×leer ceguele: meg¢{ DeeefCe efveoex<e Demetve l³eele kesÀJeU meewc³e mJe©Hee®es yeoue keÀjC³ee®eer iejpe Deens. ne®e efJe®eej MesJeìer ÒeYeeJeer þjuee DeeefCe l³eevegmeej 1967 meeueer je³ees[er pe@vesjes ³esLes Deeblejeäêr³e cegêeveerOeer®³ee Peeuesu³ee yewþkeÀerle efJeMes<e DeenjCe DeefOekeÀejeb®eer (Special Drawing Rignts) SDR efveefce&leer keÀjC³ee®eer ³eespevee meeoj keÀjC³eele Deeueer. ³ee ³eespevesuee SefÒeue 1968 ceO³es Peeuesu³ee yees[& Dee@HeÀ ieJnve&me&®³ee yewþkeÀerle cebpetjer osC³eele Deeueer. ³eeHetJeea efJekeÀefmele DeeefCe efJekeÀmeveMeerue jeäêbvee DeeHeueer Deeblejeäêr³e osCeer Je IMF ®³ee keÀpee&®eer HejleHesÀ[ meesves eEkeÀJee [e@ueme&ceO³es keÀjeJeer ueeiele nesleer. Hejblet

156 efJekeÀmeveMeerue iejerye osMeebkeÀ[s [e@uejceO³es HeefjJele&veer³e efJeosMeer ®eueve eEkeÀJee meesves HeÀej®e Lees[s Demeu³eeves l³eeb®eer HeÀej kegÀ®ebyeCee nesle nesleer. ¿ee Jej GHee³e cnCetve veeCesefveOeerves SDR ns Deeblejeäêr³e keÀeieoer ®eueve keÀe{C³ee®ee efveCe&³e IesTve lees Deceueele DeeCeuee. ¿ee ³eespevescetUs IMF Meer nesCeejs meJe& J³eJenej ¿ee veJ³ee Deeblejeäêr³e cegêsle nesleele. l³eecegUs IMF ®eer Deeblejjeäêr³e jesKelee eEkeÀJee lejuelee (Liquidity) Jee{tve efJekeÀmeveMeerue jeäêbvee veeCesefveOeerÜejs DeefOekeÀ ceole nesle Deens. ogmeN³ee cene³eg×eveblej®³ee keÀeUele Jemlegb®³ee J³eeHeejele ojJe<eea 8ìkeÌkesÀ ves Jee{ Peeueer. Hejbleg megJeCee&®³ee HegjJeþîeele kesÀJeU 2 ìkeÌkesÀ ves Jee{ Peeueer. l³eecegUs Deeblejjeäêr³e jesKeles®eer mecem³ee DeefOekeÀ®e peìerue Peeueer. ner jesKeles®eer mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer Deeblejeäêr³e ceewefêkeÀ ÒeCeeueerle megOeejCee keÀjCes DeeJeM³e Peeues. cnCetve IMF ®³ee 70 cegK³e meom³eebveer 1967 ceO³es SkeÀ veJeerve ceewefêkeÀ ³eespevee Òemletle kesÀueer. ³ee ³eespevesuee efJeMes<e DeenjCe DeefOekeÀej (SDR) Demes veeJe osC³eele Deeues. ner veJeerve cegêe eEkeÀJee ®eueve cnCepes `keÀeieoer megJeCe&' (Paper Gold)

nes³e. ner ³eespevee IMF ves 1970 Heemetve ueeiet kesÀueer ¿eecegUs IMF keÀ[s oesve ÒekeÀej®es Keeles le³eej Peeuesle. 1)meeceev³e Keeles (General Account): ¿ee Keel³eeletve megJeCe& Je efJeosMeer ®eueveeb®³ee osC³ee IesC³eeb®³ee J³eJenejeb®ee meceeJesMe neslees. 2) efJeMes<e G®eue nkeÌkeÀ (SDR):. (Special Drawing Account) ¿ee Keel³eeletve SDR ®eer megefJeOee ÒeeHle nesles. Deeblejjeäêr³e jesKelesle meceeefJeä nesCeeN³ee jeKeerJe mebHeÊeeruee HegjkeÀ cnCetve Keeme G®eue nkeÌkeÀ SDR efvecee&Ce keÀjC³eele Deeues. ¿eecegUs Deeblejjeäêr³e veeCesefveOeer®es keÀe³e& efJemle=le Peeues. 10.10.1 SDR ³eespeves®eer ÒecegKe JewefMeäîes :

osMeeleerue ceewefêkeÀ iejpee HetCe& keÀjC³eemeeþer eEkeÀJee jesKelesle Jee{ keÀjC³eemeeþer ceO³eJeleea yeBkeÀ J³eeHeejer yeBkeÀebvee Òel³e³e efveefce&leer®³ee yeeyeleerle peMeer ceole keÀjlees l³ee®eÒekeÀejs efJeMes<e G®eue DeefOekeÀejeb®eer efveefce&leer Deens. veeCes efveOeerves Specia Drawing Account meg© keÀ©ve l³eevegmeej SDR R efvecee&Ce keÀjC³eele Deeues.¿ee ³eespeves®³ee Debleie&le p³ee osMeeuee efnmmee osC³eele ³eslees l³ee osMeeuee DeveewHe®eeefjkeÀ jeKeerJe mebHeÊeer' (Unconditional Reserve Asset) ÒeeHle nesles. efn®³ee mene³³eeves (p³eebveer SDR ®ee eqmJekeÀej kesÀuee Deens) DeMee jeäêbkeÀ[tve ®eueve efceUJet MekeÀlees keÀer p³eeb®ee GHe³eesie osCeer HesÀ[C³eemeeþer keÀjlee ³eslees. SDR ®eer keÀener ÒecegKe JewefMeäîes Heg{erue ÒeceeCes meebielee ³esleerue.

157 1. SDR ns metJeCe& He$eemeejKes eEkeÀJee keÀeieoer megJeCee&meejKes (Paper Gold)

ceeveues peeles. keÀejCe ¿ee®eer eEkeÀcele megJeCee&le þjefJeC³eele ³esles. SkeÀ SDR ®eer eEkeÀcele 0.88671 ûe@ce meesves FlekeÀer Deens.

2. SDR ner SkeÀ DeMeer mebHeÊeer Deens keÀer p³eecegUs meom³e jeäêuee SDR ®³ee eEkeÀceleer FlekesÀ efJeosMeer ®eueve efceUt MekeÀles. ¿ee efJeefMeä efJeosMeer ®euevee®ee GHe³eesie keÀjC³eekeÀjerlee meom³e jeäêuee IMF ®eer Hegvne HeejJeeveieer keÀe{eJeer ueeiele veener.

3. SDR ³eespevee ueeiet keÀjC³eekeÀjerlee lemes®e peemleer®es SDR keÀe{C³eekeÀefjlee veeCesefveOeer®³ee SketÀCe celeeb®³ee 85ìkeÌkesÀ celeeb®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles.

4. meom³e osMeeb®³ee Jele&ceeve efnMM³ee®³ee ÒeceeCeele IMF Üej meom³e osMeebceO³es SDR ®es JeeìHe keÀjC³eele Deeues Deens.

5. efJeMes<e G®eue nkeÌkeÀ OeejkeÀ osMeebvee IMF ®eueve ceeieC³ee®ee DeefOekeÀej ÒeeHle nesle veener. p³eebvee IMF ves ceev³elee efoueer Deens. kesÀJeU DeMee osMeebkeÀ[tve®e SDR

yeou³eele ®eueve efceUt MekeÀles.

6. ³eespevesle meceeefJe<ì Demeuesu³ee osMeeb®es J³eJenejMes<e mebletueve Je l³eeb®ee efJeefvece³e keÀes<e ¿eeb®eer efmLeleer Heentve®e IMF l³eebvee SkeÀe efveef½ele jkeÀces®es SDR mJeerkeÀej jkeÀC³ee®ee DeeosMe osles. keÀesCel³ee osMeeuee efkeÀleer ceole ÐeeJeer ns þjefJeC³eekeÀjerlee IMF ves keÀener ceeHeob[ le³eej kesÀues Deensle.

7. kesÀJeue IMF Meer efJeMes<e ÒekeÀej®ee keÀjej Peeuee Demesue lej eEkeÀJee mJes®ísves keÀesCeleener meom³e je<ì^ efveOee&jerle ce³ee&osHes#ee peemle ®eueve osT MekeÀlees.

10. ¿ee®³eeMeer mebyebefOele meJe& ÒekeÀej®eer osCeer IesCeer IMF ceeHe&Àle meom³e jeäêb®eer ceO³eJeleea yeBkeÀ keÀjerle Demeles. ¿ee®ee GHe³eesie meom³e jeä^ kesÀJeU J³eJenej leesueeleerue DemLee³eer Demeblegueve megOeejC³eekeÀjerlee keÀ© MekeÀlees.

9. Òel³eskeÀ osMeeuee DeeHeu³ee SDR ®³ee 70ìkeÌkesÀ efkeÀcebleer®³ee efJeosMeer ®euevee®ee 5 Je<ex He³e¥le HejleHesÀ[ ve keÀjleener GHe³eesie keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej osC³eele Deeuee neslee.

10. p³ee osMeebpeJeU SDR Deensle DeMee osMeebvee IMF keÀ[tve l³ee SDR Jej J³eepe efouee peelees. SDR ®ee JeeHej keÀjCeeN³ee osMeebkeÀ[tve efceUCeeN³ee GlHeVeele ns J³eepe osC³eele ³esles.

11. SDR ®³ee Òel³eskeÀ meYeemeo jeäêves ¿ee ³eespevesle meeceerue Peeues®e Heeefnpes DeMeer mekeÌleer veener ¿ee ³eespevesle meeefceue Peeuesues osMe ¿eeletve kesÀJnener yeensj He[t MekeÀleele.

12. ¿ee ³eespevesle ³eesi³e l³ee megOeejCee melele nesle Demeu³eeves SDR ®ee GHe³eesie melele Jee{le Deens. keÀjejevegmeej Deelee SDR ®es nmleeblejCe Kejsoer efJe¬eÀer, Devegoeves, Deoueeyeoueer (Swaps) lemes®e ieneCe F. keÀjerlee keÀjlee ³esles. ceO³eJeleea yeBkesÀJ³eeflejerkeÌle keÀener Flej mebmLeebvee meg×e SDR ®³ee Dev³e OeejkeÀebce®³ee ©Heele ceev³elee osC³eele Deeueer Deens. ns OeejkeÀ SDR mJele:peJeU þsT MekeÀleele Je GHe³eesiener keÀ© MekeÀleele.

10.10.2 SDR ³eespeves®ee GHe³eesie :

158 ner ³eespevee efJeMes<ele: efJekeÀmeveMeerue osMeebkeÀefjlee ueeYeoe³ekeÀ nesT MekeÀles. ¿ee osMeeb®ee jesKelee keÀes<e ce³ee&efole Demelees. Hejbleg ¿eeb®eer Deeblejjeä^er³e lejueles®eer (jesKeles®eer) ceeieCeer yejer®e peemle Demeles. Hejbleg efJekeÀmeveMeerue osMe ¿ee J³eJemLesyeeyele meceeOeeveer veenerle. keÀejCe SDR ®³ee efJelejCeeleerue DeefOekeÀebme HeeM®eel³e efJekeÀefmele osMeebkeÀ[s iesuee Deens. ³eespeves®³ee 1970-1972 ¿ee leerve Je<ee&®³ee keÀeUele SketÀCe 9.3 SDR

efyeefueDeve efveefce&leer Peeueer. l³eeHewkeÀer 2.3 efyeefueDeve cnCepes kesÀJeU 24.7ìkeÌkesÀ SDR

efJekeÀmeveMeerue osMeebvee efceUeues. ¿eele Yeejlee®ee efnmmee kesÀJeU 3 ìkeÌkesÀ neslee. 1979 les 1981 He³e¥le ojJe<eea 1989 efceefue³eve SDRR ®es JeeìHe efceUeu³eeveblej 1981 ®³ee MesJeìer YeejleepeJeU 467 efceefue³eve SDR ®ee keÀes<e neslee. cee®e& 1994 ®ee MesJeìer Yeejlee®³ee efJeosMeer efJeefvece³e keÀes<eele 76efceefue³eve ®ee keÀes<e neslee. 6 ef[meW. 1996 uee ner jkeÌkeÀce 87 efceefue³eve SDR cnCepes®e 125 efceefue³eve [e@ueme& cnCepes®e 4410.46keÀesìer ©. nesleer. peguew 1976 les petve 1978 He³e¥le®³ee 2 Je<ee&®³ee keÀeUele IMF ves efJekeÀuesu³ee megJeCee&Heemetve efceUeuesu³ee ueeYeele Yeejleeue 42 efceefue³eve [e@ueme&®ee efnmmee efceUeuee. Yeejlee®³ee megJeCee&®³ee ceewefêkeÀ keÀes<eele peeves. 1977 les ef[meWyej 1979 ®³ee keÀeUele peJeUHeeme 21 keÀesìer ©. ®eer Je=×er Peeueer. DeMee ÒekeÀejs Yeejleeuee IMF Heemetve DeveskeÀ ueeYe efceUeues Deensle. Yeejlee®³ee yeeyeleerle IMF ®es OeesjCe vesnceer®e meneveYetleer®es jenle Deeues Deens Je Yeejleeves meg×e ke=Àle%elee YeeJevesves IMF ®³ee efve³eceeb®es melele Heeueve kesÀuesues Deens.

10.11 jeefKeJe efJeosMeer efJeefvece³e OeesjCee®eer GefÎäs

jeefKeJe efJeosMeer efJeefvece³e peJeU yeeUieC³ee®eer ÒecegKe GefÎäîes Heg{erue ÒeceeCes meebielee ³esleerue. 1) ®eueveeJejerue efJeéeeme jeKeC³eemeeþer: osMeeleerue ueeskeÀeb®ee ®eueveeJejerue efJeéeeme ìerkeÀJetve þsJeC³eemeeþer osMeeleerue ceewefêkeÀ DeefOemeÊesuee keÀener efJeefMeä ÒeceeCeele HejefkeÀ³e ®eueve jeefKeJe mJe©Heele yeeUieeJes ueeieles. Goe. Yeejleeves 1956 He³e¥le keÀeieoer veesìeb®³ee efveie&ceveemeboYee&le `efkeÀceeve jeefKeJe efveOeer He×leer®ee' DeJeuebye kesÀuee neslee. ³ee He×leerÜejs osMeeleerue ceO³eJeleea yeBkeÀ cnCepes®e efjPeJn& yeBkeÀ Dee@He Fb[er³eeves veJeerve veesìe íeHeC³eeHetJeea mJele: peJeU 515keÀesìer ©. He³e¥le jeefKeJe efveOeermeesves HejefkeÀ³e ®euevee®³ee meboYee&le þsJeCes yebOevekeÀejkeÀ nesles. ³ee HewkeÀer 115 keÀesìer ©. eEkeÀceleer®es meesves Je GJe&jerle 400 keÀesìer ©. He³e¥le®eer jkeÌkeÀce HejefkeÀ³e ®euevee®³ee mJe©Heele þsJeCes DeHesef#ele nesles.

159 1957 ceO³es efkeÀceeve jeefKeJe efveOeer He×leer®ee l³eeie keÀjC³eele Deeuee. Deelee veJeerve ®eueve efveie&ceveemeeþer 515 keÀesìer ©. SsJepeer 200keÀesìer He³e¥le®ee efveOeer jeefKeJe þsJeCes yebOevekeÀejkeÀ Demetve l³eeHewkeÀer 115 keÀesìer ©. He³e¥le®es meesves Je GJe&jerle 85 keÀesìer © He³e¥le®eer jkeÌkeÀce HejefkeÀ³e ®euevee®³ee mJe©Heele þsJeCes DeHesef#ele nesles. DeMee jeefKeJe efveOeer þsJeu³eeveblej RBI keÀerleerner ÒeceeCeele ®eueve íHeeF& keÀ© MekeÀles. 2) efJeosMeer efJeefvece³e ojeleerue ®e{ Gleej jesKeCes: yengleebMe osMeebveer J³eJemLeeefHele ueJeef®ekeÀ efJevece³e oj He×leer®ee DeJeuebye kesÀuesuee Demeu³eeves osMeeleerue ceO³eJeleea yeBkesÀuee efJeosefMe efJeefvece³e ojeleerue ®e{-Gleej efve³ebef$ele þsJeCes yebOevekeÀejkeÀ yeveues Deens. Je efJeefvece³e ojeleerue ns ®e{Gleej keÀceer keÀjC³eemeeþer ceO³eJeleea yeBkesÀuee mJele:peJeU jeefKeJe efJeosMeer ®eueve yeeUieCes ¬eÀceÒeeHle Deens. 3) meÆs yeepeer J³eJenejebJej efve³eb$eCe:

efJeosMeer efJeefvece³e yeepeejeleerue meÆsyeepeer®³ee J³eJenejebcetUs efJeosMeer efJeefvece³e yeepeej Je He³ee&³eeves osMee®eer DeLe&J³eJemLee DeefmLej Je efJemkeÀUerle yeveles. DeMee meÆsyeepeeruee DeeUe IeeueC³eemeeþer osMeeleerue ceO³eJeleea yeBkesÀkeÀ[s efJeosMeer ®euevee®es jeefKeJe meeþs DemeCes ¬eÀceÒeeHle þjles. 4) efJeosMeer efJeefvece³e yeepeejHesþsle efJeéeemee®es JeeleeJejCe:

osMeele Je He³ee&³eeves efJeefvece³e yeepeejele efJeéeemee®es JeeleeJejCe efvecee&Ce nesC³eemeeþer osMeeleerue ceO³eJeleea yeBkesÀpeJeU efJeosMeer ®euevee®es meeþs cepeyetle DemeCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. keÀejCe osMeeleerue efJeosMeer ®euevee®es meeþs ns osMee®³ee DeLe&J³eJemLes®³ee YekeÌkeÀcelesmeeþer eEkeÀJee keÀcepeesjer meeþer peyeeyeoej Demeleele. efJeosMeer ®euevee®³ee meeþîeeb®es ÒeceeCe ns l³ee osMeeves mJeerkeÀejuesu³ee efJeefvece³e oj He×leerJej DeJeuebyetve Demeles. pej osMeeves efmLej efJeefvece³e oj He×leer®ee eqmJekeÀej kesÀuesuee Demesue lej l³ee mebyebefOele osMeeuee efJeefvece³e oj ìerkeÀJetve þsJeC³eemeeþer DeefOekeÀ ÒeceeCeele jeefKeJe HejefkeÀ³e ®eueve þsJeCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. ³eeGueì p³ee osMeele DeefmLej efJeefvece³e oj He×leer Deens. DeMee osMeeble ceeieCeer HegjJeþîee®³ee mJe³eb®eefuele ³eb$eCesceeHe&Àle efJeefvece³e ojele DevegketÀue yeoue Ie[tve ³esle Demeu³eeves efJeosMeer jeefKeJe ®eueve meeþîeeb®eer HeÀejMeer iejpe vemeles. efJeosMeer ®eueve meeþîee®es ÒeceeCe ns keÀener ÒeceeCeele osMee®eer ueeskeÀmebK³ee Je mLetue jeä^er³e GlHeeovee®es GDP ÒeceeCe ³eeJej osefKeue Demeles. ueeskeÀmebK³ee Je GDP efpelekesÀ peemle eflelekesÀ jeefKeJe efJeosMeer ®eueve peemle yeeUieeJes ueeieles. DeeHeueer Òeieleer leHeemee:

160 1) jeefKeJe efJeosMeer efJeefvece³e ner mebkeÀuHevee mHeä keÀje.

2) jeefKeJe efJeosMeer efJeefvece³e OeesjCee®eer GefÎäs mHeä keÀje.

3) IMF ®³ee jeefKeJe efveOeer Jej ìerHe efuene.

4) SDR ®es cenÊJe mHeä keÀje.

10.12 efJeefvece³e OeeskesÀ

cegkeÌle efJeefvece³e oj OeesjCee®³ee HeefjefmLeleerle efJeosMeer efJeefvece³e ojeb®³ee DeefmLejlee Je Deefveef½elelee ³eecegUs efJeosMeer efJeefvece³e yeepeejele Dee³eeleoej DeeefCe efve³ee&leoejebceO³es ieeWOeUe®eer HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesles. YeefJe<³eeleerue efJeefvece³e oj melele yeouele Demeu³eeves Dee³eeleoej Je efve³ee&leoejebvee veHeÌ³ee SsJepeer leesìe osefKeue nesT MekeÀle Demeu³eeves J³eeHeej J³eJenejeleerue OeeskeÌ³eeb®es ÒeceeCe Jee{tve efJeosMeer J³eeHeej J³eJenejebJej l³ee®ee efJeHejerle HeefjCeece efometve ³eslees. ns OeeskesÀ oesve keÀejCeebcegUs efvecee&Ce nesT MekeÀleele. i) efJeosMeer efJeefvece³ee®³ee ojele melele ®e{Gleej Ie[tve ³esleele.

ii) efJeosMeer J³eeHeejele Dee³eeleoej efve³ee&leoej HejmHejebmeeþer DeveesUKeer Demet MekeÀleele.

iii) l³eecegUs oesvner He#eebvee HejmHejeb®eer HeleefJe<e³ekeÀ ceeefnleer Je nceer vemeles. DeveskeÀoe yengleebMe osMeebceO³es jepeefkeÀ³e, DeeefLe&keÀ mecem³ee, Debleie&le DeefmLejlee, obieue eEkeÀJee ³eg× me¢M³e HeefjefmLeleer, ®eueveJee{, J³eeHeej®e¬esÀ, yesjespeieeefj oeefjêîe, ueeskeÀmebK³ee F. cegUs osMeeb®³ee keÀpe& IesC³eeJej eEkeÀJee keÀpe& HejleHesÀ[ermeboYee&le efJeosMeer efJeefvece³e ojeleerue DeefmLejlescegUs Flej osMeeb®ee efJeéeeme keÀceer nesTve De[®eCeer efvecee&Ce nesC³ee®eer MekeÌ³elee Demeles. Goe. keÀener DeefÖeÀkeÀve osMe ue@ìerve DecesefjkeÀve osMe DeMee osMeeb®eer efJeosMeer osCeer HesÀ[C³ee®eer #ecelee keÀceer Peeu³eeves DeMee osMeevee osCei³ee, meJeueleer Je Devegoeves, ³eemeejK³ee DeeefLe&keÀ menkeÀe³ee¥Jej DeJeuebyetve jneJes ueeieles. efJeosMeer efJeefvece³e ojeleerue DeefmLejlescegUs SkeÀe osMeeleerue ®eueve ogmeN³ee osMeeleerue ®eueveele yeouetve osC³eele De[®eCeer efvecee&Ce nesleele. l³eeletve®e efJeefvece³e OeeskesÀ ns ÒeecegK³eeves l³ee ®euevee®eer meMekeÌlelee DeeefCe jeefKeJe efJeosMeer efJeefvece³ee®eer HeefjefmLeleer ³eeJej DeJeuebyetve Demeles.l³eecegUs®e pej SKeeÐee osMee®³ee ®eueveeceO³es melele DeefmLejlee Demesue, DeuHe GlHeeokeÀlee, Deeblejjeä^er³e yeepeejeleerue keÀcekegÀJele Hele F. cegUs mebyebefOele osMee®ee efJeefvece³e oj DeefmLej yevetve efJeefvece³e OeeskeÌ³eeb®es ÒeceeCe Jee{les. ³eeGueì ®euevee®eer meMekeÌlelee, G®®e GlHeeokeÀlee F. ceO³es mebyebefOele osMeeleerue efJeefve³ece OeeskeÌ³eeb®es ÒeceeCe keÀceer jenles. Goe. DecesefjkeÀe, peHeeve F.

161 p³ee JesUer SkeÀe osMeeleerue ®euevee®es osCes ogmeN³ee osMeeleerue ®eueveele keÀjleebvee DeefmLej efJeefvece³e ojecetUs Deefveef½elee efvecee&Ce nesles. l³eeJesUer efJeefvece³e OeeskesÀ efvecee&Ce nesleele. cnCepes®e efve³ee&leoejeuee mJeosMeer ®eueveele ÒeeHle nesCeejer jkeÌkeÀce eEkeÀJee Dee³eeleoejeuee ÐeeJ³ee ueeieCeeN³ee osC³eeb®eer jkeÌkeÀce p³eeJesUer Deefveef½ele Demeles. l³ee®eÒeceeCes SkeÀe osMeeletve ogmeN³ee osMeele peeCeeN³ee eEkeÀJee ³esCeeN³ee efveOeer®eer jkeÌkeÀce efveef½ele keÀjlee ³esle veener l³eeJesUer efJeefvece³e OeeskesÀ efvecee&Ce nesleele. DeueerkeÀ[erue keÀeUele peeieeflekeÀ DeLe&J³eJemLeebceO³es efJeosMeer efJeefvece³ee®ee oj ne yeepeejeleerue efJeosMeer ®euevee®³ee ceeieCeer Je HegjJeþîee®³ee Deeblejef¬eÀ³esletve efveef½ele nesle Demeu³eeves lees melele yeoueCeeje Demelees. p³eecegUs Òel³eskeÀ osMeekeÀ[erue efJeosMeer ®eueve meeþîeevegmeej l³eeuee veHeÀe eEkeÀJee leesìe nesle Demelees. cnCetve®e ns yeoueCeejs efJeefvece³e oj efJeefvece³e OeeskeÌ³eeb®³ee efveefce&leer®es SkeÀ ÒecegKe keÀejCe ceeveues peeles. 10.12.1 efJeosMeer efJeefvece³e OeeskeÌ³ee®es ÒekeÀej:

efJeosMeer efJeefvece³e OeeskeÌ³eeb®es Heg{erue ÒekeÀejebceO³es JeieeakeÀjCe keÀjlee ³esles. 1) ûeenkeÀeb®eer HeleefJe<e³ekeÀ peesefKece: efJeosMeer efJeefvece³e yeepeejHesþsle ®euevee®es J³eJenej keÀjCeeN³ee yeBkeÀe, ceO³emLe, Deebleje<ìêr³e efJeÊeer³e mebmLee Je Flej mebmLee Deeblejeäêr³e efJeÊeer³e mebmLee Je Flej mebmLee F. ®³ee HeleefJe<e³ekeÀ ceeefnleer®³ee DeYeeJeer keÀener OeeskesÀ efvecee&Ce nesT MekeÀleele. Hejbleg Deeblejjeäêr³e Helecetu³eebkeÀve mebmLeebceeHe&Àle DeMee ÒekeÀej®³ee peesefKeceeb®eer leerJe´lee keÀceer keÀjlee ³esles. 2) ®eueveefJe<e³e peesefKece:

DeMee ÒekeÀej®es OeeskesÀ ®euevee®eer meMekeÌlelee eEkeÀJee DeMekeÌlelee, ®eueveefmLeleer, osMeeleerue leHle HewMeeb®eer mecem³ee (Hot Money) eEkeÀJee meÆsyeepeer J³eJenej F. cegUs efvecee&Ce nesles. 3) yeepeej peesefKece:

Jemlet Je mesJeebefJe<e³ekeÀ opee&, mejkeÀejer OeesjCeeleerue yeoue, keÀjefJe<e³ekeÀ OeesjCe, F. cegUs efvecee&Ce nesCeejer peesKeerce.

162

10.13 efJeosMeer efJeefvece³e yeepeejHesþs®es peeieeflekeÀ ogJes

efJeosMeer efJeefvece³e yeepeejHesþ cnCepes®e Demes efþkeÀeCe keÀer pesLes efJeosMeer ®euevee®³ee Kejsoer efJe¬eÀer®es J³eJenej Heej Hee[ues peeleele. ³ee yeepeejHesþsle SkeÀe osMeeleerue ®euevee®³ee yeou³eele ogmeN³ee osMeeleerue ®euevee®³ee efJe¬eÀer®ee meceeJesMe neslees. meO³ee efJeosMeer efJeefvece³e yeepeejHesþ ner Deeblejeä^er³e veeCesyeepeeje®eer meJee&le ceesþer efJeÊeer³e yeepeejHesþ mecepeueer peeles keÀer p³eeceO³es ceO³eJeleea yeBkeÀe, J³eeHeejer yeBkeÀe, ceO³emLe, meÆsyeepe, efJeefJeOe osMeeleerue mejkeÀejs Je Flej efJeÊeer³e mebmLeeb®ee meceeJesMe Demelees. A) yeepeejHesþs®ee DeekeÀej Je lejuelee: efJeosMeer efJeefvece³e yeepeejHesþ leer®³ee Heg{erue JewefMeäîeebcetUs Flej efJeÊeer³e yeepeejHesþebHes#ee JesieUer þjles.

i) ceesþîee ÒeceeCeeleerue J³eJenej

ii) jesKeles®es ÒeceeCe DeefOekeÀ

iii) YeewieesefuekeÀ efJeefJeOelee

iv) efvejblej keÀe³e&jle (24 leeme megefJeOee)

v) efJeosMeer efJeefvece³e ojeJej HeefjCeece keÀjCeeN³ee IeìkeÀeb®eer efJeefJeOelee

vi) Flej yeepeejHesþeb®³ee leguevesle veHeÌ³ee®es ÒeceeCe DeefOekeÀ SefÒeue 2005-2006 ceO³es efJeosMeer efJeefvece³e J³eJenejebceO³es meve 2007 ®³ee leguevesle 38ìkeÌkesÀ veer Jee{ Ie[tve Deeueer. ³ee ceeie®es ÒecegKe keÀejCe cnCepes®e efJeosMeer efJeefvece³e yeepeejHesþs®eer DeefuekeÀ[erue keÀeueeleerue Jee{leer ueeskeÀefÒe³elee nes³e. B) yeepeejHesþsleerue menYeeieer IeìkeÀ : efJeosMeer efJeefvece³e yeepeejHesþs®es J³eJenej JesieJesieÈ³ee IeìkeÀebceeHe&Àle HetCe& kesÀues peeleele. efJeefvece³e yeepeejHesþsleerue cenÊJee®es menYeeieer IeìkeÀ Heg{erue ÒeceeCes meebielee ³esleerue. i) ceO³eJeleea yeBkeÀe :

keÀesCel³eener osMee®eer ceO³eJeleea yeBkeÀ ner efJeefvece³e yeepeejeleerue J³eJenejebceO³es cenÊJee®eer YetefcekeÀe Heej Hee[les. ceO³eJeleea yeBkeÀ ner HewMee®³ee HegjJeþe ®eueveef½eleer F. ®es efve³eb$eCe keÀjles. osMeeleerue DeLe&J³eJemLesleerue efmLejlee ìerkeÀJetve þsJeC³eemeeþer jeefKeJe efJeosMeer efJeefvece³e ³ee meeOevee®ee ³eesi³e JeeHej keÀjC³ee®eer peyeeyeoejer ceO³eJeleea yeBkesÀuee Heej Hee[eJeer ueeieles. ii) J³eeHeejer yeBkeÀe:

163 efJeosMeer efJeefvece³e yeepeejHesþsleerue yengleebMe J³eJenej cnCepes®e peJeUHeeme 53ìkeÌkesÀ J³eJenej ns Deeblej yebkeÀ yeepeeje ceeHe&Àle Heej Hee[ues peeleele. iii) J³eeHeejer kebÀHev³ee:

J³eeHeejer kebÀHev³eeceeHe&Àle osefKeue efJeosMeer efJeefvece³ee®es J³eJenej kesÀues peeleele. Hejbleg yeBkeÀe Je meÆsyeepe ³eeb®³ee leguevesle ns J³eJenej Del³eble keÀceer ÒeceeCeele kesÀues peeleele. iv) meÆsyeepe :

efJeosMeer efJeefvece³e yeepeejHesþsleerue peJeUHeeme 70ìkeÌkesÀ les 90 ìkeÌkesÀ J³eJenej ns meÆsyeepeer®es J³eJenej Demeleele. v) iegbleJeCegkeÀ J³eJemLeeHekeÀ mebmLee : ûeenkeÀeb®³ee Jeleerves l³eeb®³ee jkeÀcee efJeosMeer keÀpe&jesK³eebmeboYee&le Kejsoer efJe¬eÀer keÀjCeeN³ee iegbleJeCetkeÀ J³eJemLeeHekeÀ mebmLee osefKeue efJeefvece³e yeepeejHesþsleerue SkeÀ meef¬eÀ³e IeìkeÀ mecepeu³ee peeleele. vi) ye´eskeÀj : efJeefvece³e Kejsoer efJe¬eÀer®es J³eJenej keÀjCeeN³ee ceO³emLeeb®ee osefKeue efJeefvece³e yeepeejHesþsle meceeJesMe neslees. vii) yeBkesÀlej efJeosMeer efJeefvece³e mebmLee : DeMee mebmLee J³ekeÌleeriele mebmLee eEkeÀJee Jew³eeqkeÌlekeÀ iejpeebmeeþer efJeosMeer efJeefvece³eeb®es J³eJenej keÀjerle Demeleele. DeMee mebmLee J³eeHeejer yeBkeÀebHes#ee ³eesi³e efJeefvece³e oj Je mJemle HejleHesÀ[erles J³eJenej keÀjleebvee efometve ³esleele. ³egkesÀ ceOeerue peJeUHeeme 14ìkeÌkesÀ ®euevee®es nmleeblejCe Je osCeer osC³ee®es J³eJenej DeMee yeBkesÀlej efJeosMeer efJeefvece³e kebÀHev³eebÜejs kesÀues peeleele. viii) efJeefvece³e oje®es efveOee&jCe IeìkeÀ: efJeosMeer efJeefvece³e oj efveef½ele keÀjCeeN³ee ceeieCeer HegjJeþe ³ee IeìkeÀebyejesyej®e Heg{erue oesve IeìkeÀ cenÊJee®es ceeveues peeleele. ix) DeeefLe&keÀ IeìkeÀ :

³eeceO³es osMee®³ee DeLe&J³eJemLes®es mJe©He, HeefjefmLeleer DeeefLe&keÀ OeesjCes, ceewefêkeÀ DeefOemeÊes®es OeesjCe, DeeefLe&keÀ efveoxMeebkeÀ F. ®ee meceeJesMe neslees.

164

x) jepekeÀer³e IeìkeÀ :

³eeceO³es osMeeleerue ÒeosMeebceOeerue Je Deeblejjeä^er³e HeeleUerJejerue jepekeÀer³e HeefjefmLeleer, meÊeeOeejer He#ee®eer O³es³e OeesjCes F. ®ee ÒeYeeJe efJeefvece³e ojeJej ÒeYeeJe ìeketÀ MekeÀlees. D) efJeÊeer³e meeOeves:

efJeosMeer efJeefvece³e yeepeejele Heg{erue ÒekeÀej®³ee J³eJenejeb®ee meceeJesMe neslees. i) lelkeÀeU (npej) oj J³eJenej:

³eeceO³es efJeefvece³ee®³ee DeuHekeÀeueerve J³eJenejeb®ee meceeJesMe nesle Demetve ³ee J³eJenejeÜejs oesve JesieJesieÈ³ee ®eueveeb®ee l³ee®eJesUer efJeefvece³e nesle Demeu³eeves DeMee J³eJenejebvee `Òel³e#e efJeefvece³e' Demesner cnìues peeles. ii) Jee³eoe oj J³eJenej

efJeosMeer efJeefvece³e ojeleerue melele®³ee ®e{GleejecegUs efvecee&Ce nesCeejs OeeskesÀ ìeUC³eemeeþer YeefJe<³ekeÀeueerve J³eJenejebmeeþer®ee efJeefvece³e oj Jele&ceeve keÀeUele®e keÀjejeÜejs efveef½ele keÀ©ve YeefJe<³eele efvecee&Ce nesCeejer peesefKece ìekeÀueer peeles. ³ee J³eJenejeb®ee keÀeueeJeOeer SkeÀ efoJeme, keÀener efoJeme, keÀener cenerves eEkeÀJee keÀener Je<ex Demee Demet MekeÀlees. iii) Deoueeyeoueer®es J³eJenej (Swap): YeefJe<³ekeÀeueerve J³eJenejebceO³es ueeskeÀefÒe³e ceeveuee peeCeeje J³eJenej cnCepes®e ®eueve yeoueeyeoueer®es J³eJenej nes³e. ³ee ÒekeÀejele oesve J³ekeÌleer SkeÀe þjeefJekeÀ keÀeUekeÀjerlee DeeHeu³eekeÀ[erue ®euevee®eer SkeÀe efveef½ele ojeuee Deoueeyeoue keÀ©ve YeefJe<³eeleerue efJeefvece³e oj ®e{Gleejeb®eer peesefKece keÀceer keÀjleele. iv) meÆsyeepeer®es J³eJenej :

HejkeÀer³e ®euevee®eer ceeieCeer ner Jemlet Je mesJeeb®eer Dee³eele keÀjCeejs Dee³eele J³eeHeejer DeeefCe meÆsyeepeer ®es J³eJenej keÀjCeeN³ee oueeueebkeÀ[tve kesÀueer peeles. ns oueeue HejkeÀer³e ®euevee®eer Kejsoer Jele&ceeve keÀeUele®e keÀjleele Je YeefJe<³eele efJe¬eÀer keÀjleele. lemes®e HejkeÀer³e ®euevee®ee HegjJeþe Jemleg Je mesJeeb®eer efve³ee&le keÀjCeejs J³eeHeejer DeeefCe meÆsyeepeebkeÀ[tve kesÀueer peeles. p³eeJesUer YeefJe<³eele Jee³eoe oj IemejC³ee®eer MekeÌ³elee Demeles lesJne Jele&ceeve keÀeUele ceesþîee ÒeceeCeele HejkeÀer³e ®euevee®eer efJe¬eÀer kesÀueer peeles. l³eeJesUer Jee³eoe yeepeejeleerue

165 oueeue Je meÆsyeepe eEkeÀceleerleerue yeoueevegmeej DeeHeeHeu³ee peJeUerue efJeosMeer ®euevee®es ©Heeblej SkeÀe osMeeletve ogmeN³ee osMeele keÀjleele. DeeHeueer Òeieleer leHeemee

1) efJeefvece³e OeeskesÀ ner mebkeÀuHevee mHeä keÀje.

2) efJeefvece³e OeeskeÌ³eeb®es ÒekeÀej keÀesCeles?

3) efJeosMeer efJeefvece³e yeepeejHesþs®eer efJeÊeer³e meeOeves keÀesCeleer ?

10.14 meejebMe

1) HeefjJele&efve³e keÀeieoer ®eueve cnCepes®e Demes ®eueve keÀer pes Flej ®eueveebceO³es

©Heeblejerle keÀjlee ³esles.

2) DeefOeke=Àle HejJeeveieerMeerJee³e efve³ebef$ele ®euevee®es Flej ®eueveebceO³es ©HeeblejCe keÀjlee ³esle veener.

3) HetCe& HeefjJele&efve³elee ³ee®ee DeLe& keÀesCel³eener efve³eb$eCeeefMeJee³e SkeÀe efveef½ele efJeefvece³ee®³ee ojeuee SkeÀe ®euevee®es ogmeN³ee ®eueveeMeer efJeefvece³e keÀjCes nes³e.

4) HeefjJele&efve³elee ner DeebefMekeÀ DeeefCe HetCe& HeefjJele&efve³elee DeMee oesve ÒekeÀejeble Jeieeake=Àle kesÀueer peeles.

5) 1 cee®e& 1992 Heemetve Yeejleer³e ©He³ee DebMele: HeefjJele&efve³e keÀjC³eele Deeuee.

6) Yeeb[Jeueer Keel³eeJej ©He³ee HegCe&le: HeefjJele&efve³e keÀjC³eemeeþer leejeHeewjJeeuee meefceleer 1937 ceO³es efve³egkeÌle keÀjC³eele Deeueer.

7) jeefKeJe efJeosMeer efJeefvece³e ner Deeblejjeä^er³e jesKeles®eer SkeÀ cenÊJeHetCe& MeeKee Deens.

8) jeefKeJe efJeosMeer efJeefvece³e OeejCee®eer ÒecegKe GefÎäs cnCepes®e

i) ®eueveeJejerue efJeéeeme ìerkeÀefJeC³eemeeþer

ii) efJeosMeer efJeefvece³e ojeleerue ®e{Gleej jesKeC³eemeeþer

iii) meÆsyeepeer J³eJenejebJej efve³eb$eCe þsJeC³eemeeþer

iv) efJeosMeer efJeefvece³e yeepeejHesþ efJeéeemee®es JeeleeJejCe efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer

9) efJeosMeer efJeefve³ece ojeleerue DeefmLejlescetUs SkeÀe osMeeleerue ®eueve ogmeN³ee osMeeleerue ®eueveele yeouetve osC³eele De[®eCeer efvecee&Ce nesleele l³eeletve®e efJeefvece³e OeeskesÀ efvecee&Ce nesleele.

166 10) efJeefvece³e jeefKeJe efJeosMeer efJeefvece³ee®eer Heefjefmleleer ³eeJej DeJeuebyetve Demeles.

10.15 ÒeMve

1) legce®³ee celes HeefjJele&efve³elee cnCepes keÀe³e ? HeefjJele&efve³eles®es efJeefJeOe ÒekeÀej keÀesCeles ?

2) Heg{erue ÒeMveebJej efìHee efuene.

i) DebefMekeÀ HeefjJele&efve³elee

ii) HetCe& HeefjJele&efve³elee

iii) leejeHeewjeJeeuee meefceleer

3) jeefKeJe efJeosMeer efJeefvece³ee®ee DeLe& mHeä keÀje.

4 jeefKeJe efJeosMeer efJeefvece³e DeeefCe Deeblejjeä^er³e jesKelee ³eebleerue HeÀjkeÀ mHeä keÀje.

5) jeefKeJe efJeosMeer efJeefvece³e OeejCee®eer GefÎäs meebiee

6) ìerHe efuene :

i) efJeMes<e G®eue DeefOekeÀej SDRs

ii) IMF keÀ[erue jeefKeJe efveOeer

7) efJeosMeer efJeefvece³e yeepeejHesþsleerue OeeskeÌ³ee®eer keÀejCes keÀesCeleer ?

8) efJeosMeer efJevece³e yeepeej ne peeieeflekeÀefjl³ee keÀmee pees[uee iesuesuee Deens ns mHeä keÀje.

*****

167

11 ®eueveyeepeej

(Currency Market)

IeìkeÀ j®evee

11.0 GefÎ<ìîes

11.1 He´mleeJevee

11.2 ³egjes ®eueve yeepeej - mJejÀHe DeeefCe JewefMe<ìîes

11.3 ³egjes meceYeeie DeeefCe ³egjes keÀpe&jesKes yeepeej

11.4 meejebMe

11.5 MeyokeÀesMe

11.6 He´Mve

11.0 GefÎ<ìîes

³egjes [e@uej ceekexÀì ner Deeblejje<ìêr³e yeBkeÀerie®eer efveceealeer Deens. ³egjes [e@uej ceekexÀì ner peieeleerue meJee&le ceesþer Deeblejje<ìêr³e ®euevee®eer KejsoerefJeke´Àer (osJeeCeIesJeeCe) keÀjCeejer yeepeejHesþ Deens. ne SkeÀ DeuHekeÀeueerve keÀpee&®ee ®eueveyeepeej Demetve ³ee yeepeejele DecesefjkeÀve [e@ueme&®³ee keÀpee&®eer osJeeCeIesJeeCe kesÀueer peeles. He´mlegle Heeþele DeeHeCe ³egjes®eueve yeepeej l³ee®eer JewefMe<ìîes DeeefCe ³egjes keÀpe&jesKes yeepeej Fl³eeoer IeìkeÀeb®ee DeY³eeme keÀjCeej Deenesle. ³ee Heeþe®eer GefÎ<ìîes Heg{erueHećeeCes.

1. ³egjes ®eueveyeepeej ner mebkeÀuHevee mecepeeJetve IesCes.

2. ³egjes ®eueveyeepeeje®es mJejÀHe Je JewefMe<ìîeeb®ee DeY³eeme keÀjCes.

3. ³egjes ®eueve yeepeeje®³ee keÀe³e&HeĆeeueerJej Lees[keÌ³eele ®e®ee& keÀjCes.

11.1 He´mleeJevee

³egjes [e@uej yeepeejeuee HejkeÀer³e ®eueve yeepeej (foeign exchange market) Demes mebyeesOeues peeles. meO³ee®³ee ³egjes®eueve yeepeejele DecesefjkeÀve [e@ueme&, efyeéfìMe HeeQ[, ³egjes He´Àevme Fl³eeoer ®euevee®es J³eJenej nesleele. ³egjes [e@uej ner DeMeer SkeÀ meeceev³e mebkeÀuHevee Deens keÀer p³eeceO³es yee¿e yeepeejele HećegKe ®eueveeb®eer osJeeCeIesJeeCe nesle Demeles. cnCepes®e DecesefjkesÀyeensjerue J³eeHeejer yeBkeÀele [e@uej®³ee ³egjes [e@uej ceekexÀìceO³es þsJeer Jee{JeC³eemeeþer þsJeeRJej DeefOekeÀ J³eepe efoues peeles. l³eele DeefOekeÀ HećeeCeele ueJeef®ekeÀlee DeeefCe efJemle=le HećeeCeele iegbleJeCegkeÀeruee JeeJe Demelees.

168 ³egjes ®eueve yeepeejeceO³es J³eeHeejer yeBkeÀe p³ee osMeele keÀe³e&jle Demeleele l³ee ®eueveeyejesyej®e Flej osMee®³ee ®eueveele J³eepe osCeeN³ee þsJeer efmJekeÀejleele DeeefCe l³ee þsJeer®ee keÀpex osC³eemeeþer JeeHej keÀjleele Demes keÀpe& osleevee p³ee ®eueveele keÀpex Heeefnpes l³ee ®eueveeceO³es keÀpex osleele cnCetve ³egjesyeepeej ne SkeÀ efJemle=le mJejÀHee®ee ®eueve yeepeej Demetve l³ee yeepeejele DeuHekeÀeueerve keÀpee&®eer osJeeCe-IesJeeCe nesle Demeles.

11.2 ³egjes®eueve yeepeej

³egjes [e@uej ceekexÀì ner peieeleerue meJee&le ceesþer Deeblejje<ìêr³e ®euevee®eer Kejsoer-efJeke´Àer keÀjCeejer yeepeejHesþ Deens. ne yeepeej HeécegK³eeves ³egjesHeele Hemejuesuee Demetve l³eeceO³es HeécegK³eeves ³egjesHeer³eve osMeebceO³es [e@uej®eer osJeeCeIesJeeCe Flej ®eueveeceO³es Goe. efyeéfìMe HeeQ[

(£), efmJe[ve®ee He´BÀkeÀ, vesojueB[ efieu[j Fl³eeoer ®eueveeceO³es osJeeCe-IesJeeCe nesles. ³egjes [e@ueme& cnCepes DecesefjkeÀve [e@uejceO³es ceespeues peeCeejs Hejbleg ³egjesHeele JeeHejele DeeCeueer peeCeejer DeeefLe&keÀ mebHeÊeer DeeefCe osCeer efoueer peeleele. ³egjesefHe³eve ®eueve yeepeejele DeeefCe HeécegK³eeves ueb[ve®³ee veeCesyeepeejele kesÀues peeCeejs yengmebK³e J³eJenej DecesefjkeÀve [e@ueme&ceO³es®e kesÀues peeleele. DecesefjkeÀve [e@ueme&Hes#ee ³egjes [e@uej®eer J³eeHleer HeÀej ceesþer Demeu³eecegUs DeefuekeÀ[®³ee keÀeUele ³egjes[e@uej efkebÀJee ³egjes®eueve yeepeejeuee DeefOekeÀ cenlJe HeéHle Peeues Deens. ³egjes®eueveyeepeeje®es mJejÀHe DeeefCe JewefMe<ìîes ë

³egjes®eueve yeepeeje®eer Heg{erueHećeeCes cenlJee®eer JewefMe<ìîes meebielee ³esleerue.

1. ne ®eueveyeepeej Deebleje<ìêr³e DeuHekeÀeueerve mJejÀHee®ee yeepeej Demelees.

2. ne yeepeej meJe& He´keÀej®³ee yebOeveeHeemetve cegkeÌle Demelees.

3. ³ee yeepeejele ceesþîee HećeeCeele keÀpee&®es J³eJenej kesÀues peeleele.

4. ³egjes ®eueveyeepeej ne mHeOee&lcekeÀ yeepeej Demelees.

5. ³egjes ®eueveyeepeej DeefOekeÀ ueJeef®ekeÀ Yeeb[Jeue yeepeej Demelees.

6. ³egjes ®eueveyeepeeje®es HećegKe ieénkeÀ J³eeJemeeef³ekeÀ mebmLee Demeleele. p³ee ³egjesHeceO³es keÀe³e&jle Demeleele. p³ee yeepeejele þsJeeRJej DeefOekeÀ J³eepe efceUsue

l³ee efþkeÀeCeer DeMee mebmLee Hewmee iegbleefJeleele DeeefCe yeepeejeletve keÀceer ojeves keÀpe& efceUleele l³eeletve keÀpee&Jet jkeÀcee Iesleele.

7. ³egjes®eueve yeepeej DeefleMe³e mebJesoveMeerue yeepeej Deens. keÀejCe J³eepeojeleerue Lees[îee yeoueecegUs ®euevee®³ee ceeieCeer-HegjJeþîeele yeoue Ie[tve ³esle Demeleele.

8. ³egjes®eueve yeepeej ne keÀpe&jesK³eeb®³ee yeepeejeuee HetjkeÀ cnCetve keÀe³e& keÀefjle Demelees. ³egjes®eueve yeepeeje®³ee efJekeÀemeeme efkebÀJee Jee{erme (growth) keÀejCeerYetle IeìkeÀ (Reasons/factors to contribute for the development of Euro currency market):

169 ³egjes [e@uej yeepeeje®eer megjÀJeele 1920 ®³ee oMekeÀele Peeueer. pece&veer Je Dee@mì^sefue³ee ³ee osMeele [e@uej þsJeues iesues DeeefCe l³ee®es jÀHeeblej mLeeefvekeÀ ®eueveele nesJetve les keÀpee&meeþer JeeHejues iesues. 1950®³ee oMekeÀe®³ee DeKesj ³ee yeepeejeuee ieleer HeéHle Peeueer. lejermegOoe ³ee yeepeeje®ee efJekeÀeme HeécegK³eeves 1967 veblej DeefOekeÀ Jesieeves Peeuesuee Deens. 1970®³ee oMekeÀe®³ee ceO³eeHeemetve Hesìêsefue³ece GlHeeokeÀ osMeebveer DeeHeues [e@uej®es GlHeVe ³ee yeepeejele iegbleefJeC³eeme megjÀJeele kesÀueer. (Deposit of surplus funds by opec countries) 1968 veblej Deeblejje<ìêr³e ®eueveHes®eHe´mebie (International currency crisis) DeeefCe DecesefjkesÀ®³ee J³eJenejleesueeleerue letì (Deficit BOP of USA) ³eecegUs [e@uej®ee HegjJeþe osMeeyeensj Jee{uee. yeepeeje®eer keÀe³e&#ecelee, mHeOee&lcekeÀlee DeeefCe veHeÀe efceUC³ee®eer Kee$eer ³eecegUs ³ee yeepeeje®ee Jesieeves efJekeÀeme Peeuee. ³ee Jee{eruee Heg{erue IeìkeÀ peyeeyeoej Deensle.

1. 1956®³ee megSPe keÀejJeeF&veblej Fbiue[ves keÀpee&Jej yebOeves Ieeleueer. efyeéfìMe veeieefjkeÀebpeJeUerue [e@uej®ee JeeHej keÀpee&®eer iejpe YeeieefJeC³eemeeþer yeBkeÀeceeHe&Àle nesJet ueeieuee.

2. 1958 veblej ³egjesHeceOeerue HejkeÀer³e ®eueve efve³eb$eCes keÀceer keÀjC³eele Deeueer DeeefCe ®eueves HeefjJele&veer³e keÀjC³eele Deeueer. (Aboiition of the European payments Union & Restoration of currency convertibility) ³eecegUs osMeeosMeele keÀpe&J³eJenejele Jee{ nesJet ueeieueer.

3. jefMe³ee Je DecesefjkeÀe ³eeleerue Meerle³egOoeveblej jefMe³ee Je meec³eJeeoer osMe DeeHeues [e@uej®es meeþs DecesefjkesÀSsJepeer ³egjesHeceOeerue osMeele þsJet ueeieues. (Soviet deposit of doller in European banks - cold war).

4. 1950 Heemetve DecesefjkesÀ®³ee J³eJenejleesueele letì ³esT ueeieueer p³ee osMeebvee J³eJenejleesueele efMeuuekeÀ nesleer l³eeb®³eekeÀ[s [e@uej®ee DeesIe megjÀ Peeuee. (Convenient to hold balances abroad).

5. DecesefjkesÀle yeBkeÀeJej yebOeves Ieeleueer iesueer yeBkeÀebveer ÐeeJe³ee®³ee J³eepeojeJej keÀceeue ce³ee&oe Ieeleueer iesueer (Regulation Q-Interest Rate) DecesefjkeÀve yeBkeÀe Je kebÀHev³eebveer HejosMeele keÀpex ve osC³eemeeþer efveJe[keÀ Heleefve³eb$eCe ueeiet kesÀues.

6. Hesìêsue ojJee{ercegUs [e@uej®ee HegjJeþe Jee{uee.

7. DecesefjkesÀHes#ee ³egjesceOeerue yeBkeÀe þsJeeRJej peemle J³eepe osle Demeu³eecegUs DecesefjkeÀve yeBkeÀeveer DeeHeu³ee MeeKee ³egjesHeceO³es GIe[tve DecesefjkesÀleerue MeeKeebceOeerue þsJeer ³egjesHeeleerue MeeKeebceO³es nmleeblejerle kesÀu³ee. Lees[keÌ³eele J³eepeoje®ee DeefOekeÀ HeÀe³eoe efceUeu³eecegUs ³egjes[e@uej yeepeej efJekeÀefmele nesC³eeme SkeÀ He´keÀejs ceole Peeueer.

³egjes®eueve yeepeeje®es HeÀe³eos ë

³egjes ®eueveyeepeejele menYeeieer Peeuesu³ee osMeebvee Heg{erue HeÀe³eos efceUleele.

1. ³egjes ®eueve yeepeej ne Deeblejje<ìêr³e DeuHekeÀeueerve yeepeej Demeu³eecegUs ³egjes [e@uej®eer ceesþîee HećeeCeele neue®eeue Ie[tve ³esles.

170 2. ³egjes ®eueve yeepeejecegUs Dee³eele-efve³ee&le J³eeHeeN³eebvee Flej yeepeejeHes#ee mJemle

ojeves [e@ueme& HeéHle keÀjlee ³esleele.

3. ³egjes ®eueve yeepeej efJeÊeer³e mebmLeebvee DeeHeueer jesKele efìkeÀJetve þsJeC³eemeeþer GHe³egkeÌle þjlees.

4. Deeblejje<ìêr³e HeeleUerJejerue yeoueevegmeej osMeebleie&le J³eepe-ojele yeoue Ie[Jetve DeeCelee ³esleele.

5. ³egjes ®eueve yeepejecegUs yeepeejeleerue oueeueebvee (Arbitragers) HegjsMee HećeeCeele efveOeer GHeueyOe nesJet MekeÀlees.

6. DeHegje jeKeerJe efveOeer Demeuesu³ee ceO³eJeleea yeBkesÀuee ³egjes ®eueve yeepeejeletve keÀpe& IesTve jeKeerJe efveOeerle Jee{ keÀjlee ³esles.

Deeblejje<ìêr³e efJeÊeJ³eJemLesJej ³egjes®eueve yeepeeje®ee HeefjCeece:(Impact of Euro Currency Market on International Financial System) 1. [e@uejceO³es DeuHekeÀeueerve megOeejCee Peeu³eecegUs [e@uej peJeU yeeUieC³eeSsJepeer

l³ee®ee keÀpe& osC³eemeeþer JeeHej keÀjlee ³esle Demeu³eecegUs les DeefOekeÀ HeÀe³eosMeerj þjles.

2. ³egjes ®eueve yeepeejecegUs Deeblejje<ìêr³e ®eueveefJe<e³ekeÀ menkeÀe³e& Jee{C³eeme ceole

nesles. (Trading blocks & Economic Integration) 3. ³egjes ®eueveyeepeejecegUs J³eJenejleesueeleerue efMeuuekeÀ DeeefCe legìer®³ee ogjÀmleermeeþer

(correcting disequilibrium BOP) ceole nesles.

4. ³egjes®eueve yeepeejecegUs efJeefvece³e efve³eb$eCee®³ee meeþîeeJejerue leeCe keÀceer keÀjCes MekeÌ³e nesles.

5. Deeblejje<ìêr³e jesKeles®eer mecem³ee mees[JeC³eemeeþer ³egjes ®eueve yeepeejeves ceesþs keÀe³e& kesÀues Deens.

³egjes ®eueveyeepeeje®ee Deeblejje<ìêr³e efJeÊeer³e-J³eJemLesJej DevegketÀue HeefjCeece nesle Demeuee lejer ³egjes®eueve yeepeejeuee Heg{erueHećeeCes keÀener ce³ee&oe ³esleele. ³egjes®eueve yeepeeje®³ee ce³ee&oe ë (Shortcomings/Limitations of Euro Currency Market) 1. ³egjes®eueve yeepeejecegUs yeBkeÀ J³eJemee³eeleerue efMemle keÀceer nesJetve mebHetCe& yeBkeÀ J³eJemee³e

keÀcekegÀJele neslees.

2. osMeeleerue ceesþîee HećeeCeeJejerue Hewmee osMeeyeensj iesu³eeves DeLe&J³eJemLesJej l³ee®ee HeéfleketÀue HeefjCeece nesT MekeÀlees.

3. ³egjes ®eueve yeepeejecegUs Yeeb[Jeuee®ee Deeblejje<ìêr³e neue®eeueeRvee SkeÀ He´keÀej®eer mebOeer efceUle Demeueer lejer l³ee®ee efJeefvece³e meeþîeeJejerue leeCe Jee{le peelees. l³eecegUs DeeefLe&keÀ OeesjCeeJej l³ee®ee HeéfleketÀue HeefjCeece neslees.

171 4. ³egjes®eueve yeepeejecegUs ®eueveefJe<e³ekeÀ OeesjCee®eer HeefjCeecekeÀejkeÀlee

(effectiveness of monetary policy) keÀceer Peeueer Deens.

5. yeBkeÀe Je J³eeHeejer mebmLee ³eebvee ³egjes [e@uej yeepeejecegUs HetCe&leë J³eeHeejer mJejÀHe Deeues Deens.

DeeHeueer He´ieleer leHeemee ë

He´. 1 ³egjes ®eueveyeepeej ner mebkeÀuHevee DeY³eemee.

He´. 2 ³egjes ®eueveyeepeeje®³ee efJekeÀemeeme Demeuesues keÀejCeerYetle IeìkeÀ keÀesCeles ?

11.3 ³egjes meceYeeie DeeefCe ³egjes keÀpe&jesKes yeepeej (Euro Equity & Euro Bond Market)

1. ³egjes meceYeeie (Euro Equity): HejkeÀer³e kebÀHev³ee®es Yeeie efJekeÀle IesTve les ef[Hee@efpeìjeb®³ee (þsJeeroejeb®³ee) leey³eele osleele. l³eeyeÎue ef[Hee@efpeìjves efouesueer nmleeblejCe HeeJeleer cnCepes®e peeieeflekeÀ þsJe HeeJeleer (GDR) ³ee HeeJeleer®eer Kegu³ee efjleerves Kejsoer-efJeke´Àer (osJeeCe-IesJeeCe) keÀjlee ³esles. peeieleerkeÀ þsJeHeeJeleer®eer (GDR) efJeke´Àer keÀjÀve kebÀHeveeruee HejkeÀer³e ®eueveele jkeÌkeÀce GYeejlee ³esles. l³eecegUs HejkeÀer³e yeepeejHesþsle kesÀuesu³ee J³eJenejeb®³ee Hetle&lesmeeþer ³ee HeeJeleer®ee GHe³eesie neslees.

2. ³egjes FM³egpe ë (Euro Issues) meO³ee®³ee keÀeUele DeveskeÀ yebOeves efMeefLeue keÀjÀve Yeeb[Jeueyeepeej HejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀoejebvee Keguee keÀjC³eele Deeuesuee Deens. efMeefLeueerkeÀjCe Je peeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee ¢<ìerves Yeejle mejkeÀejves keÀener cenlJee®eer HeeJeues G®eueuesueer Deensle leer cnCepes ë De. HejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀoejebvee Yeejleer³e Yeeb[Jeue yeepeejele iegbleJeCetkeÀ keÀjC³ee®eer

HejJeeveieer osCes.

172

ye. Yeejleer³e kebÀHev³eebvee (iegbleJeCetkeÀoejebvee) HejosMeele HeéfleYetleeR®eer (shares) efJeke´Àer keÀjÀve Yeeb[Jeue GYeejC³ee®eer HejJeeveieer osC³eele Deeueer Deens.

HejosMeele Yeeb[Jeue GYeejC³eemeeþer Yeejleer³e kebÀHev³eebveer oesve He´keÀej®³ee HeéfleYetleeR®eer efJeke´Àer kesÀuesueer Deens. SkeÀ cnCepes peeieeflekeÀ þsJe HeeJel³ee (Gobal Depository Receipts - GDR) DeeefCe oesve cnCepes HejkeÀer³e ®eueve HeefjJele&veer³e efJeHe$es (foreign currency convertible bonds) ³ee oesvner He´keÀej®³ee HeéfleYegleeRvee `³egjes FM³etpe' Demes cnCeleele. 3. ³egjes keÀpe&jesKes (Euro Bonds) : Deeblejje<ìêr³e mebmLee, meeJe&Yeewceje<ì^, yengje<ìêr³e kebÀHev³ee (MNCs) DeeefCe peieeleu³ee iegbleJeCetkeÀoejebvee efJeke´ÀerceeHe&Àle osT kesÀuesuee Deebleje<ìêr³e keÀpe&jesKee cnCepes ³egjes yee@v[ (Euro Bond) nes³e. Yeejleer³e kebÀHev³eebveer efJeke´Àerme keÀe{uesu³ee ³ee He´keÀej®³ee omleSsJepeebvee HejkeÀer³e ®eueve HeefjJele&veer³e efJeHe$e (convertible deposits) Demes cnCeleele. ner efJeHe$es mecenkeÌkeÀ YeeieebMeer efveieef[le Demeuesues keÀpee&®es omleSsJepe Demeleele DeeefCe iegbleJeCetkeÀoejebvee l³eeb®es meceYeeieele efkebÀJee ef[Hee@peerìjer®³ee HeeJeleerceO³es jÀHeeblej keÀjC³ee®ee He³ee&³e efouesuee Demelees. cee$e ³ee He³ee&³ee®ee JeeHej þjeefJekeÀ keÀeueeJeOeerveblej®e keÀjlee ³eslees. ³ee efJeHe$eebJej efveefM®eleojeves J³eepe efoues peeles. cee$e ne J³eepeoj DeHeefjJele&veer³e keÀpe& jesK³eeJejerue J³eepeojeHes#ee keÀceer Demelees. ³ee efJeHe$eeb®eer efJeke´Àer keÀjCeejer mebmLee DeeHeu³ee DeeJeM³ekeÀlesvegmeej Je mees³eervegmeej l³eeb®eer efJeke´Àer keÀjÀ MekeÀles. DeeHeueer Heíeleer leHeemee He´. ³egjes FefkeÌJeìer, ³egjes FM³egpe Je ³egjes keÀpe&jesKes ³ee mebkeÀuHeveeb®ee DeLe& DeY³eemee

11.4 meejebMe

1. ³egjes [e@uej ceekexÀì ner peieeleerue meJee&le ceesþer Deeblejje<ìêr³e ®euevee®eer KejsoerefJeke´Àer

keÀjCeejer yeepeejHesþ Deens.

2. ³egjes [e@uej cnCepes DecesefjkeÀve [e@uejceO³es ceespeues peeCeejs Hejbleg ³egjesHeele JeeHejele DeeCeueer peeCeejer DeeefLe&keÀ mebHeÊeer DeeefCe osCeer efoueer peeleele. DecesefjkeÀve [e@uejHes#ee

173

³egjes[e@uej®eer J³eeHleer HeÀej ceesþer Demeu³eecegUs DeefuekeÀ[®³ee keÀeUele ³egjes ®eueveyeepeejeuee DeefOekeÀ cenlJe HeéHle Peeues Deens.

3. ³egjes®eueve yeepeeje®eer DeuHekeÀeueerve mJejÀHee®ee yeepeej, mHeOee&lcekeÀ yeepeej, ceesþîee HećeeCeeJejerue keÀpee&®es J³eJenej, DeefOekeÀ HeÀe³eosMeerj yebOevecegkeÌle yeepeej Fl³eeoer efJeefJeOe JewefMe<ìîes cenlJee®eer Deensle.

4. ³egjes®eueve yeepeeje®³ee efJekeÀemeeme/Je=Ooerme Hesìêsefue³ece®³ee efkebÀceleerleerue Jee{, Deeblejje<ìêr³e ®eueve Hes®eHe´mebie, efveye¥Oe, DecesefjkeÀs®³ee J³eJenej letì, DecesefjkeÀve [e@uej®es Ieìles cetu³e Fl³eeoer IeìkeÀ keÀejCeerYetle þjueer.

5. ³egjes®eueve yeepeejecegUs efJeefJeOe mekeÀejelcekeÀ Je vekeÀejelcekeÀ HeefjCeece efometve ³esleele.

6. ³egjes ®eueve yeepeejele, ³egjes keÀpe&jesKes, ³egjes meceYeeie, ³egjes FM³egpe DeeefCe efJeefJeOe He´keÀej®³ee þsJeeR®ee meceeJesMe neslees.

7. Deeblejje<ìêr³e SkeÀelceerkeÀjCe, Deeblejje<ìêr³e J³eeHeejele Jee{, Deeblejje<ìêr³e jesKelee Fl³eeoeryeeyele ³egjes®eueve yeepeeje®es keÀe³e& cenlJee®es Deens.

11.5 MeyokeÀesMe

1. ³egjes [e@uej ceekexÀì Euro Dollar Market cnCepes®e Euro Corrency

Market ³egjes ®eueve yeepeej Euro ns ®eueve € ³ee ef®evneves DeesUKeues peeles.

2. DecesefjkeÀve [e@uej - $ U.S.A. ($ ns [e@uej®es ef®evn Deens) DeefuekeÀ[®³ee keÀeUele DecesefjkeÀve [e@uej®es ($) cenlJe keÀceer nesle Deens.

3. ³egjes meceYeeie - Euro Equity 4. ³egjes keÀpe&jesKes - Euro Bonds 11.6 He´MveeJeueer

1. ³egjes ®eueveyeepeeje®eer mebkeÀuHevee mHe<ì keÀjÀve ³egjes®eueve yeepeeje®es mJejÀHe DeeefCe

JewefMe<ìîe mHe<ì keÀje. (SefHeúe 2011).

2. ³egjes®eueve yeepeeje®³ee efJekeÀemeeme/Je=Ooerme DemeCeejs keÀejCeerYetle IeìkeÀ keÀesCeles? (SefHeúe 2010 DeeefCe SefHeúe 2011)

3. ³egjes®eueve yeepeeje®es HeÀe³eos-leesìs (ce³ee&oe) Lees[keÌ³eele mHe<ì keÀje.

4 ³egjes ®eueve yeepeej cnCepes keÀe³e? Deeblejje<ìêr³e efJeÊeJ³eJemLesJejerue ³egjes®eueveyeepeeje®es HeefjCeece mHe<ì keÀje.

5 ³egjes keÀpe&jesKes, ³egjes FM³egpe DeeefCe ³egjes meceYeeie ³ee mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.

174 6 ³egjes®eueve yeepeeje®eer cenlJee®eer JewefMe<ìîes mHe<ì keÀje DeeefCe ³ee yeepeeje®³ee

Je=Ooerme DemeCeeN³ee peyeeyeoej IeìkeÀeb®es Heefj#eCe keÀje. (SefHe´ue 2011 - 20 iegCeeb®ee meueie SkeÀ®e He´Mve)

*****

175

12 ÒekeÀjCe 6

Deeblejjeäêr³e IeìkeÀ neue®eeueer Yeeie - 1 (International Factor Movement part I)

Heeþe®eer ªHejs<ee

12.0 GefÎäîes

12.1 ÒemleeJevee

12.2 Deeblejjeäêr³e ÞeefcekeÀ neue®eeueer

12.3 mLeueebveleveeleerue ÒeJe=Êeer

12.4 Deeblejjeäêr³e Yeeb[Jeuee®³ee neue®eeueer.

12.5 meejebMe

12.6 ÒeMve

12.0 GefÎäîes

Jemlet Je mesJeeb®³ee J³eeHeejele GlHeeovee®³ee Yetceer, Þece, Yeeb[Jeue DeeefCe meb³eespekeÀ ³ee ®eej ner IeìkeÀeb®ee JeeHej cenÊJee®ee þjlees. DeeOetefvekeÀ DeLe&ceb$³ee®eer celes GlHeeoveÒeef¬eÀ³esle Þece Je Yeeb[Jeue ns cenÊJee®es Demes me¬eÀer³e IeìkeÀ Deensle. meoj Heeþele DeeHeCe GlHeeove IeìkeÀe®³ee mebyebefOele GefÎäeb®ee DeY³eeme keÀjCeej Deenesle. ³ee Heeþe®eer GefÎäs Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esleerue.

1. Deeblejjeäêr³e HeeleUerJej ÞeefcekeÀeb®³ee neue®eeueeR®ee DeY³eeme keÀjCes.

2. ÞeefcekeÀeb®eer mLeueeblej ÒeJe=Êeer DeY³eemeCes.

3. Deeblejjeäêr³e HeeleUerJej Yeeb[Jeueeb®eer ieleerefMeuelee DeY³eemeCes.

12.1 ÒemleeJevee

peieeleerue keÀener jeäêbveer vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer ceeveJeer meeOevemebHeÊeer efJe%eeve DeeefCe leb$e%eeve, mebMeesOeve, Deeblejjeäêr³e J³eeHeej Fl³eeoer®³ee ceeO³eceeletve osMeebleie&le GlHeeove, jespeieej, jeäêr³e GlHeVeele Jee{ Ie[Jetve DeeHeu³ee osMee®eer Òeieleer meeO³e kesÀueer Deens. leLeeHeer keÀener DeefJekeÀefmele eEkeÀJee DeuHeefJekeÀefmele osMeele ceveg<³eyeU Yeeb[Jeuee®eer keÀcelejlee, leb$e%eeve Fl³eeoer IeìkeÀebcegUs osMee®ee efJekeÀeme cebo ieefleves nesle Deens. keÀener osMeele GlHeeovee®es IeìkeÀ cegyeuekeÀ Demeleele lej keÀener osMeele GlHeeove IeìkeÀe®eer keÀcelejlee meelel³eeves peeCeJele Demeles. DeMee JesUer J³eeHeeje®³ee nsletves cegyeuekeÀ GlHeeove

176 IeìkeÀe®es keÀcelejlee Demeuesu³ee ÒeosMeekeÀ[s Jenve nesles. ³eeuee®e GlHeeove IeìkeÀe®³ee Deeblejjeäêr³e neue®eeueer cnCeleele.

12.2 Deeblejjeäêr³e ÞeefcekeÀ neue®eeueer (Movements of Labour Between countries) Deeblejje<ìêr³e J³eeHeejeletve YeewleerkeÀ Jemlet, mesJee Yeeb[Jeue ns leerve IeìkeÀ SkeÀe osMeeletve ogmeN³ee osMeele peeleele. l³eeuee®e GlHeeove IeìkeÀeb®³ee Deeblejjeäêr³e neue®eeueer Demes cnCeleele. Deeblejjeäêr³e HeeleUerJej efJeefJeOe keÀejCeebcegUs SkeÀe osMeeletve ogmeN³ee osMeele ÞeefcekeÀeb®es Deeieceve Je efveie&ceve nesles. ³eeuee®e ÞeefcekeÀeb®³ee neue®eeueer Demes cnCeleele. ÞeefcekeÀeb®³ee neue®eeueer ÒeecegK³eeves meeceeefpekeÀ DjefLe&keÀ vewmeefie&keÀ Je jepekeÀer³e keÀejCeecegUs efvecee&Ce nesCeeN³ee ce³ee&oe Je yebOeves ³eecegUs nesleele. efJeMes<ele: DeuHeefJekeÀefmele Je efJekeÀmeveMeerue osMeele l³ee DeefOekeÀ ÒeYeeJeer Demeu³eecegUs DeMee osMeele ÞeefcekeÀeb®eer mebK³ee Jee{les. SkeÀe Deboepeevegmeej DeMee ce³ee&oscegUs efJekeÀmeveMeerue osMeeb®eer Òel³eskeÀ Je<eea 250 efyeefue³eve [e@ueme&®eer uegyee[CetkeÀ nesles. DeMee ce³ee&oscegUs ÞeefcekeÀeb®eer Deeblejjeäêr³e HeeleUerJej mLeueeblej keÀe³eosMeer eEkeÀJee yeskeÀe³eosMeerj lemes®e Ss®íerkeÀ eEkeÀJee mekeÌleer®³ee mJe©Heele nesles. ÞeefcekeÀeb®³ee Deeblejjeäêr³e neue®eeueerJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esleerue.

1. Jesleveojeleerue efYeVelee Je jespeieejmebOeerleerue efJeefJeOelee

2. efJekeÀemee®³ee eEkeÀJee Òeieleer®³ee mebOeer

3. cetueYetle mees³eermegefJeOee

4. DeeOetefvekeÀ He×leer®eer peerJeveMewueer

5. Jesleveslej HeÀe³eos

6. efMe#eCe Je ÒeefMe#eCee®³ee megefJeOee Jeefjue IeìkeÀe®ee efJe®eej keÀjlee ÞeefcekeÀebvee DeeefLe&keÀ Je DeeefLe&kesÀlej keÀejCeebcegUs SkeÀe osMeeletve ogmeN³ee osMeele mekeÌleer eEkeÀJee Sseq®íkeÀ mJe©Heele mLeueeblej keÀjeJes ueeieles. Deeblejjeäêr³e ÞeefcekeÀeb®³ee neue®eeueer®³ee ÒeJe=Êeerë Jesleve oj, jespeieej mebOeer, G®®e jenCeerceeve, efJekeÀemee®³ee mebOeer, cetueYetle megefJeOee Fl³eeoer keÀejCeecetUs ÞeceerkeÀeb®³ee Deeblejjeäêr³e HeeleUerJej neue®eeueer nesleele. p³ee osMeele Jejerue meJe& ÒekeÀej®³ee megefJeOee Demeleele Je p³ee osMeele ³ee mebyebOeer®³ee ce³ee&oe Deensle. l³ee osMeekeÀ[tve megefJeOee DemeCeeN³ee osMeekeÀ[s mLeueeblej keÀjC³ee®eer ÒeJe=Êeer DeefOekeÀ efometve ³esles. YeejleemeejK³ee efJekeÀmeveMeerue osMeele ueeskeÀmebK³ee ceeieeme leb$e%eeve, DeHegN³ee jespeieeje®³ee mebOeer, oeefjêîe yeskeÀejer ³ee Je DeMee ÒekeÀej®³ee DeeefLe&keÀ meeceeefpekeÀ

177 IeìkeÀebcegUs ÞeefcekeÀ DecesefjkeÀe, ke@Àve[e, peHeeve DeMee osMeele peeleele. Lees[keÌ³eele ÞeefcekeÀeb®³ee neue®eeueer®eer ÒeJe=Êeer ner DeuHeefJekeÀefmele eEkeÀJee efJekeÀmeveMeerue osMeebkeÀ[tve efJekeÀefmele osMeebkeÀ[s DeefOekeÀ Deens. Þecee®eer ieleerefMeuelee efveOee&efjle keÀjCeejs IeìkeÀ Factors Defermining Labour

Mobility): ÞeefcekeÀeb®eer ieefleMeeruelee ner mLeeefvekeÀ, jep³e Je jeäêr³e HeeleUerJej JesieJesieÈ³ee keÀejCeebveer nesle Demeles. pesJne ÞeefcekeÀeb®³ee ieleerMeeruelee ner osMeeleu³ee osMeele nesle Demeles lesJne l³eeme Debleie&le ÞeceerkeÀieleerMeeruelee Demes cnCeleele. Hejbleg ÞeceerkeÀeb®es mLeueeblej eEkeÀJee l³eeb®³ee ieleerMeeruelee osMeeosMeeletve eEkeÀJee SkeÀe osMeeletve otmeN³ee osMeele nesle Demesue lej l³eeme Deeblejjeäêr³e ÞeceerkeÀ ieleerMeeruelee eEkeÀJee osMeeosMeelebie&le ÞeefcekeÀ ieleerMeeruelee Demes cnCeleele. meeOeejCele: Deeblejjeäêr³e HeeleUerJej ÞeceerkeÀ ieleerMeeruelee ner DeefJekeÀefmele osMeebkeÀ[tve efJekeÀefmele osMeebkeÀ[s nesle Demeles. Þecee®eer ieleerMeeruelee efveOee&efjle keÀjCeejs IeìkeÀ Heg{erue ÒeceeCes mHeä keÀjlee ³esleerue. 1. {keÀueCeejs IeìkeÀ (Push Factors):

ÞeefcekeÀe®eer ieefjye DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer, jespeieej mebOeer®eer keÀcelejlee, jenCeerceeve Gb®eeJeC³ee®eer F®íe, oeefjêîe ieefjyeer Fl³eeoer keÀejCeebcegUs ÞeefcekeÀ ®eebieu³ee peerJeveemeeþer jespeieejmebOeer MeesOele osMeeyeensj {keÀueuee peelees. cnCetve l³eeme {keÀueCeejs IeìkeÀ Demes cnCeleele. DeefJekeÀefmele osMeele vesnceer®e oeefjêîe ueeskeÀmebK³ee, yeskeÀejer Fl³eeoer ÒeMveecegUs jespeieejmebOeer GHeueyOe nesle veener. DeMee JesUer osMeeleerue ÞeefcekeÀ DeeHeueer DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer megOeejC³ee®³ee ¢äerves osMeeyeensj {keÀueuee peelees. 2. leejCeejs IeìkeÀ (Pull Factors): DeeefLe&keÀ mebOeer mees³eer megefJeOee, G®®e Jesleve, DeeOegefvekeÀ peerJeveMewueer Fl³eeoercegUs ÞeefcekeÀebvee Òeiele osMe DeekeÀef<e&le keÀjle Demeleele.leLeeHeer ns DeekeÀ<e&Ce kesÀJeU G®®eefMeef#ele J³eeJemeeef³ekeÀ leebef$ekeÀ efMe#eCe DemeCeeN³ee ÞeefcekeÀebmeeþer®e Demeles DekegÀMeue, DeÒeefMeef#ele ÞeefcekeÀeb®es mLeueeblej nesle veener. ÞeefcekeÀeb®es mLeueeblej efJekeÀefmele osMeele ceesþîee ÒeceeCeele nesle Demeles cee$e Yeeb[JeueeHes#ee ÞeefcekeÀeb®eer ökeÀceer Deens. DeefuekeÀ[®³ee keÀeUele ÞeefcekeÀeb®es Deeblejjeäêr³e mLeueeblej ne cenÊJee®ee IeìkeÀ cnCetve peeieeflekeÀHeeleUerJej Heeefnues peeles. DeeefLe&keÀ IeìkeÀ : (Economical Factors)

Þecee®es mLeueeblej Ie[tve ³esC³eemeeþer DeeefLe&keÀ IeìkeÀ keÀejCeerYetle þjleele. GlHeVe DemeCeejs ÞeefcekeÀ peemle GlHeVe efceUJeC³ee®³ee GÎsMeeves efpeLes ®eebieu³ee jespeieej mebOeer

178 GHeueyOe Demeleele DeMee efþkeÀeCeer mLeueeblejerle nesleele. ÒeecegK³eeves DeefJekeÀefmele osMeele keÀceer Jesleve peemle ueeskeÀmebK³ee, DeHegje jespeieej Fl³eeoer DeeefLe&keÀ meeceeefpekeÀ mecem³escegUs ÞeefcekeÀ DeefJekeÀmeerle osMeekeÀ[tve efJekeÀefmele osMeele ieleerMeerue nesleele. 4. YeewieesefuekeÀ IeìkeÀ (Geographical factors):

YeewieesefuekeÀ IeìkeÀecegUsner ÞeefcekeÀeb®es mLeueeblej SkeÀe osMeeletve ogmeN³ee osMeele nesle Demeles. Deboepes peeieeflekeÀ HeeleUerJej 100 ueeKe ÞeefcekeÀ SkeÀe osMeeletve ogmeN³ee osMeele mLeueeblejerle nesle Demeleele. ³ee®es cegK³e keÀejCe cnCepes l³ee osMee®eer ueeskeÀmebK³ee nes³e. cnCepesle peemle ueeskeÀmebK³ee Demeuesu³ee osMeeleerue ÞeefcekeÀ efJekeÀefmele osMeele ceesþîee ÒeceeCeele mLeueelejerle nesleevee efometve ³esleele. 5. ÞeefcekeÀeb®eer Jew³eeqkeÌlekeÀ JewefMeäîes (Personal Characteristics of labour):

ÞeefcekeÀeb®eer ieleerMeeruelee DeeefCe ÞeefcekeÀeb®eer J³ekeÌleeriele JewefMeäîes ³eeceO³es peJeU®ee mebyebOe Deens. meeOeejCele: ÞeceerkeÀeb®³ee J³ekeÌleeriele JewefMeäîeevegmeej le©Ce DeeefCe G®®eefMeef#ele ÞeefcekeÀ SkeÀe osMeeletve ogmeN³ee osMeekeÀ[s peemle ÒeceeCeele ieleerMeerue Demeleele. J³ekeÌleeriele JewefMeäîeebceO³es Je³e, efMe#eCe, keÀewMeu³e JewJeeefnkeÀ IeìkeÀ F. keÀejCes cenÊJee®eer þjleele. meeOeejCeHeCes 20 les 24 Je³eesieìeleerue DeefJeJeeefnle le©Ce ns G®®eeefMe#ele Je kegÀMeue Demeleerue lej l³eeb®es mLeueeblej ceesþîee ÒeceeCeele nesle Demeles. 6. veeskeÀjer Je jneC³ee®eer peeiee ³eeleerue Deblej (Role of distance):

veeskeÀjer Je jneC³ee®eer peeiee ³eeleerue Deblej keÀceer Demesue lej ÞeefcekeÀ l³eeme peemle ÒeeOeev³e osleele. Dev³eLee veeskeÀjer Je jenC³ee®eer peeiee ³eeleerue Deblej peemle Demesue lej ÞeefcekeÀ keÀceer ÒeceeCeele ieleerMeerue nesleele. 7. jepekeÀer³e IeìkeÀ (Political Factors):

Þecee®eer ieleerMeeruelee efveOee&efjle keÀjCeeje DeeCeKeer SkeÀ cenÊJee®ee IeìkeÀ cnCepes jepekeÀer³e IeìkeÀ nes³e. osMee®eer jepekeÀer³eefmLeleer efmLej Demesue lej vesnceer®e Deeblejjeä^er³e Ie[ecees[er®ee ®eebieuee ÒeYeeJe osMeeJej nesF&ue. HeefjCeeceer ogmeN³ee osMeeletve ÞeefcekeÀ DeekeÀef<e&le nesleerue Dev³eLee, osMeele jepekeÀer³e DemLew³e& Demesue lej ÞeefcekeÀ mJeosMeeletve efJeosMeele mLeueeblejCe keÀjC³eeme ÒeeOeev³e osleerue. mejkeÀejer OeesjCe (Government policies):

osMeeleerue mejkeÀej®es OeesjCe ÞeceerkeÀÊJe³ee efnlee®es eEkeÀJee HeÀe³eÐee®es Demesue. lej ÞeceerkeÀeb®eer ieleerMeeruelee keÀceer Demesue cee$e mejkeÀejer OeesjCes ner ÞeceerkeÀeb®³ee keÀuHeveemeeþer

179 eEkeÀJee efnlee®eer vemeleerue lej ÞeefcekeÀeb®eer ieleerefMeuelee SkeÀe osMeeletve ogmeN³ee osMeekeÀ[s peemle ÒeceeCeele nesF&ue. Jeefjue meJe& IeìkeÀebJ³eefleefjkeÌle meeceeefpekeÀ megj#ee, Oece& Demes meeceeefpekeÀ IeìkeÀ ner ÞeceieleerMeeruelesme keÀejCeerYetle Deensle. DeeHeueer Òeieleer leHeemee

1. Þecee®eer ieleerMeeruelee cnCepes keÀe³e ?

2. Þecee®eer ieleerMeeruelee efveOee&efjle keÀjCeejs cenÊJee®es IeìkeÀ keÀesCeles ?

12.3 ÞecemLeueeblejCeeleerue ÒeJe=Êeer (Trends in Labour Migration) SkeÀe osMeekeÀ[tve ogmeN³ee osMeekeÀ[s ÞeefcekeÀeb®³ee neue®eeueer eEkeÀJee (ÞeefcekeÀeb®es mLeueeblej ner SkeÀ cenÊJee®eer ieesä Deeblejjeäêr³e DeLe&Meeðe DeeefCe jepemJe OeesjCee®eer Deens. keÀesCel³ee dHejsjCesves ÞeefcekeÀ keÀe³ece JeemleJ³eemeeþer mLeueeblej keÀjleele. ÒeLece ner ieesä ue#eele Iesleueer Heeefnpes. peeieeflekeÀ DeLe&J³eJemLesle DecesefjkeÀemeejKes Òeiele jeä^ DeeefCe ÞeceieleerefMeuelee eEkeÀJee Þecee®es mLeueeblej ³eeefJe<e³eer Heefj#eCe keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. keÀe³ece JeemleJ³e keÀjCeejs ueeskeÀ keÀe³ecemJe©He yeoue cnCetve l³ee osMeele JeemleJ³e keÀjleele. He³e&ìkeÀ J³eeJemeeef³ekeÀ ÒeJeemeer, Oeeefce&keÀ J³ekeÌleer, JewÐekeÀer³e GHe®eej IesCeejs ueeKees ueeskeÀ ojJe<eea HejkeÀer³e osMeebvee Yesì osleele. l³eeb®ee meceeJesMe keÀe³ece mJe©Heer JeemleJ³e ³ee mebkeÀuHevesle nesle veener. ÞeceieleerMeeruelesleerue Deeblejjeäêr³e ÒeJe=Êeer:

pesJne ÞeefcekeÀeb®es SkeÀe osMeeletve ogmeN³ee osMeele mLeueeblej nesles l³eeme Deeblejjeäêr³e ÞeefcekeÀ mLeueeblej Demes cnCeleele. 1965 ®³ee ÒeejbYeer HeÀkeÌle 75 ueeKe ueeskeÀ peieeceO³es SkeÀe osMeeletve ogmeN³ee osMeele mLeueeblejerle nesle nesles. lej 2000 ceO³es ner mebK³ee 150 ueeKeeJej iesueer. 1965 Heemetve 1975 He³e¥le keÀe³ece JeemleJ³e DemeCeeN³ee ueekeÀeb®ee Jeeef<e&keÀ oj 1.2ìkeÌkesÀ FlekeÀe Jee{uee. ne oj 2.6ìkeÌkesÀ 3.0ìkeÌkesÀ SketÀCe ueeskeÀmebK³es®³ee ÒeceeCeele Deens. SketÀCe ueeskeÀmebK³es®³ee peJeUpeJeU 10ìkeÌkesÀ keÀe³ece JeemleJ³e oj ne Heeef½eceel³e ³egjesHe, GÊej DecesefjkeÀe ³ee osMeeleerue Deens. Deboepes 21 ueeKe ueeskeÀ keÀe³ecemJe©Heer mLeueeblejerle ÖeÀevme, ke@Àve[e, Dee@mì^sefue³ee DeeefCe ³egkesÀ. (Fbiueb[) ³ee

180 osMeeleerue Deensle. lej 25 ueeKeeHes#ee peemle ueeskeÀ keÀe³ece©Heer mLeueeblejerle DecesefjkeÀe ³ee osMeeleerue Deensle. keÀener osMeeb®³ee keÀe³ece mLeueeblejerle OeesjCeebceO³es celeYeso Deensle. ³ee®es keÀejCe keÀe³ecemJe©Heer mLeeblejCe cnCepes keÀener ueeskeÀ mJes®ísves SkeÀe osMeeletve otmeN³ee osMeele mLeueeblejCe keÀjleele. meeceev³ele: DeeefLe&keÀ keÀejCeebcegUs Sseq®íkeÀ mLeueeblej nesle Demeles cnCetve mLeueeblejCeemeeþer®eer ÒesjCee Je mLeueeblejCeecegUs nesCeejs HeefjCeece ³ee ieesäer efJe®eejele Iesleu³ee Heeefnpesle. DeeefLe&keÀ keÀejCeecegUs nesCeejer ÞeceieleerefMeuelee ner Yeeb[Jeueer ieleerefMeuelesHes#ee peemle Deens. mJeosMeeceO³es jenCeerceevee®ee opee& KeeueeJeuesuee Demelees. l³eecegUs ÞeefcekeÀ mJeosMe mees[tve HejosMeele mLeueeblejerle nesleele. keÀener efJekeÀefmele osMe kegÀMeue Je ÒeefMeef#ele ueeskeÀebvee jespeieej mebOeer GHeueyOe nesleerue Demes GlHeeove GlHeeefole keÀjleele l³eecegUs DeefJekeÀefmele eEkeÀJee efJekeÀmeveMeerue osMeeceO³es yeskeÀejer®ee oj Jee{lees. HeefjCeeceer Þece efJekeÀefmele osMeebkeÀ[s mLeueeblej keÀjleele. þkeÀueCeejs IeìkeÀ ÒeJe=Êe keÀjCeeN³ee IeìkeÀeble oeefjêîe, yeskeÀejer, DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer, mebOeer®eer keÀcelejlee l³eecegUs ÞeefcekeÀ ®eebieu³ee peerJeveemeeþer mebOeer MeesOele osMeeyeensj þkeÀueuee peelees. eEkeÀJee ÒeJe=Êe neslees. ÞeefcekeÀeb®³ee mLeueeblejCeecegUs DeefleefjkeÌle ceveg<³eyeU DeefJekeÀefmele osMeekeÀ[tve efJekeÀefmele osMeebkeÀ[s (keÀceer ceveg<³eyeU Demeuesues osMe) nesles. l³eecegUs SketÀCe®e peeieeflekeÀ DeLe&J³eJemLesle GlHeVee®es JeeìHe meceeve nesles. leLeeHeer Deboepes, SketÀCe peeieeflekeÀ GlHeeovee®³ee DeeefCe GlHeVee®³ee GlHeeove ns HeJeve 26 osMeebkeÀ[tve nesles. lemes®e ns GlHeeove ÒeceeCe peeieeflekeÀ ueeskeÀmebK³es®³ee 20ìkeÌkesÀ Hes#eener keÀceer Deens. leeCeCeejs IeìkeÀ (Pull factors) efJekeÀefmele osMeeñeespeieejemeeþer mLeueeblej keÀjeJe³eeme ueeJeues peeles. iejpeeHetleea®ee Flej DeeefLe&keÀ mebOeer, mees³eermegefJeOee G®®e Jesleves, DeeOegefvekeÀ He×leer®es peerJeveceeve Fl³eeoer yeeyeeRcegUs ÞeefcekeÀebvee efJekeÀefmele#es$e DeekeÀef<e&le keÀjles. J³eeJemeeef³ekeÀ DeeefCe G®®e keÀewMeu³ee®es ueeskeÀ Deeblejjeä^er³e mLeueeblej ceesþîee ÒeceeCeele keÀjleele. peeieeflekeÀ yeBkesÀ®³ee DenJeeueevegmeej ceeefieue 1970 ®³ee oMekeÀele yeebieueeosMeeletve efceUJeC³eemeeþer DekegÀMe (efcekeÀe®es mLeueeblej oneHeìerHes#ee peemle Dejye ieuHeÀ osMeele Peeues Demee pees SkeÀcesJe osMe Deens. 19 J³ee MelekeÀe®³ee GÊejeOee&le eEkeÀJee 20 J³ee MelekeÀe®³ee HetCee&Oee&ve mLeueeblej ve nesC³ee®es ÒeceeCe Ieìues nesles. cee$e 20 J³ee MelekeÀeveblej ueesnceeie&, penepeyeebOeCeer, He³e&ìve ìsueerûeeHeÀ, veJeveJeerve #es$es veJ³eeves efvecee&Ce Peeu³eecegUs osMeeosMeebleie&le ÞeefcekeÀeb®es keÀe³ecemJe©Heer mLeueeblej ceesþîee ÒeceeCeele Jee{uesues efometve ³esle Deens. peieeleerue SketÀCe ÞeceMekeÌleer®es efJeYeepeve Heg{erue leerve ieesäeRJej DeJeuebyetve Demeles.

1. JeemleJe Jesleve mJeosMeele Ieìles Je efJeosMeele Jee{les.

2. peiee®es GlHeeove Jee{les. mJeosMeeleerue (ÞeefcekeÀeb®eer efmeceeble GlHeeokeÀlee Ieìu³eecegUs mJeosMeeuee leesìe lej efJeosMeeuee keÀe³eoe-

3. keÀener ueeskeÀebvee cegUele®e G®®e JeemleJe Jesleve efceUles cee$e keÀener cegUele®e efJeosMeele keÀceer JeemleJe JesleveeJej keÀece keÀjleele.

181 Lees[keÌ³eele ÞeceieleerefMeuelee ner {keÀueCeejs IeìkeÀ DeeefCe leeCeCeejs IeìkeÀ ³eeJej efveOee&efjle nesle Demeles DeeefCe Þecee®eer ieleerefMeuelee eEkeÀJee mLeueeblej ³eecegUs oeMeeuee Deeblejjeäêr³e J³eeHeejeHeemetve HeÀe³eoe neslees. DeefuekeÀ[®³ee keÀeUele efoJemeWefoJeme Þecee®es mLeueeblej ceesþîee ÒeceeCeele nesleevee efomet ³esle Deens. DeeHeueer Òeieleer leHeemee 1. Þecee®es mLeueeblej cnCepes keÀe³e ?

12.4 Deeblejjeäêr³e Yeeb[Jeuee®³ee neue®eeueer (International Factor movements) Deeblejjeäêr³e J³eeHeejeletve YeeweflekeÀ Jemlet, mesJee, Yeeb[Jeue ns leerve IeìkeÀ SkeÀe osMeDeeletve ogmeN³ee osMeele peeleele. ³eeuee®e GlHeeove IeìkeÀeb®³ee Deeblejjeäêr³e neue®eeueer Demes cnCeleele. Yeeb[Jeuee®es SkeÀe osMeeletve ogmeN³ee osMeele Deeieceve eEkeÀJee efveie&meve nesCes cnCepes®e Yeeb[Jeuee®³ee Deeblejjeäêr³e neue®eeueer nes³e. efJekeÀefmele osMeele DeeefLe&keÀ Je ceevemeles®³ee nsletves Yeeb[Jeueer neue®eeueer kesÀu³ee peeleele lej DeefJekeÀemeerle eEkeÀJee efJekeÀmeveMeerue osMeele J³eJenejleesueeleerue (Balance of Payment BOP) letì Ye©ve keÀe{C³eemeeþer HejkeÀer³e Yeeb[Jeuee®es Deeieceve eqmJekeÀejues peeles. Yeeb[Jeue Deeblejjeäêr³e neue®eeueerJej Heg{erue IeìkeÀeb®ee HeefjCeece Ie[tve ³eslees. ³eeuee®e Yeeb[Jeuee®eer ieleerefMeuelee efveOee&efjle keÀjCeejs IeìkeÀ Demesner cnCeleele. 1. J³eepeojeleerue efYeVelee (Rate of Interest):

J³eepeoj ne Yeeb[Jeueer neue®eeueerJej HeefjCeece keÀjCeeje ÒeYeeJeer IeìkeÀ Deens. meJe&meeOeejCele: efJekeÀefmele osMeele Yeeb[Jeuee®eer efJeHetuelee Demeles. l³eecegUs J³eepeoj keÀceer Demeleele. ³eeGueì DeefJekeÀmeerle osMeele ye®eleer®³ee keÀcelejlescegUs Yeeb[Jeuee®eer efveefce&leer keÀceer Demeles. Yeeb[Jeuee®³ee ceeieCeer®³ee ceeveeves HegjJeþe keÀceer Demeu³eecegUs J³eepeoj peemle Demeleele. efJekeÀmeveefMeue osMe HejkeÀer³e Yeeb[Jeue DeekeÀef<e&le keÀjC³eemeeþer J³eepeoj peemle osleele. J³eepeojeleerue efYeVelescegUs Yeeb[Jeue neue®eeueer Ie[tve ³esleele.

182 2. meÆsyeepeer®ee nslet (Speculation):

meÆsyeepeer®³ee nsletves Yeeb[Jeuee®³ee DeuHekeÀeueerve neue®eeueer Ie[tve ³esleele. ogmeN³ee osMeele YeefJe<³eele J³eepee®es oj Jee{Ceej Demeleerue, Jemleg®eer ceeieCeer Jee{tve kebÀHev³ee®³ee veHeÌ³eele Jee{ nesJetve DeeefLe&keÀ ueeYeebMe efceUC³ee®eer MekeÌ³elee Demesue, Yeeb[Jeue yeepeejele lespeer®es JeeleeJejCeefvecee&Ce nesJetve meceYeeiee®³ee eEkeÀceleer ceO³es ceesþîee ÒeceeCeele Jee{ nesCeej Demesue lej iegbleJeCetkeÀoej DeuHekeÀeueerve ÒeHe$es DeeefCe og³³ece Yeeb[Jeue yeepeejeletve meceYeeie, keÀpe&jesK³eeb®eer Kejsoer keÀªve J³eepe ueebYeebMe Je Yeeb[Jeueer veHeÀe efceUJeC³eemeeþer Yee[Jeueer neue®eeueer Ie[Jetve DeeCeleele. 3. efJevece³eoejeleerue ®e{Gleej (Flactuation of Foreign Exchange):

efJeefvece³eojeleerue ®e{GleejecegUs Yeeb[Jeue ÒeJeenele yeoue neslees. mecepee SKeeÐee osMee®³ee efJeefvece³eojele Ieì nesJetve ®euevee®es DeJecetu³eve nesCeej Demesue, nsletHegjmkeÀjefjl³ee ®euevee®es DeJecetu³eve kesÀues lej l³ee osMeeleerue p³ee veeieefjkeÀekeÀ[s efJeosMeer ®eueve Deens les l³eeefoJeMeer ®euevee®es efJeosMeer ö cnCepes®e efJeosMeer kebÀHev³eeb®es meceYeeie, keÀpe&jesKes, ³eeceO³es ©Heeblejerle keÀjleele. lemes®e osMee®³ee DeefveJeemeer veeieefjkeÀeb®³es þsJeer osMeele p³ee DeuHekeÀeueerve iegbleJeCetkeÀerle Demeleele. l³ee les keÀe{tve p³ee osMeele jenleele l³ee osMeele Hejle vesleele. keÀejCe DeJecegu³eeveeves ceeueceÊes®es cetu³e keÀceer Peeuesues Demeles. 4. keÀjefJe<e³ekeÀ OeesjCe (Taxation Policy) ë mejkeÀej®es keÀjefJe<e³ekeÀ OeesjCe efJeYesoevcekeÀ (Discrioninction) Demesue lej l³ee Yeeb[Jeueer ÒeJeeneJej mekeÀejelcekeÀ eEkeÀJee vekeÀejelcekeÀ HeefjCeece keÀ© MekeÀleele. 5. osMeebleie&le HeefjefmLeleer (Domestic condition)ë osMeebleie&le HeefjefmLeleer iegbleJeCetkeÀeruee DevegketÀue Demesue lej J³eepe, veHeÀe, ueeYeebMee®³ee DeHes#esves efJeosMeer iegbleJeCetkeÀ ÒeJeeefnle nesCes lemes®e osMeebleie&le DevegketÀue HeefjefmLeleer Demeu³eeves efJeMes<ele: DeeefLe&keÀ mLew³e& (Economic Stabitity) osMeeleerue iegbleJeCetkeÀoej DeeHeu³ee iegbleJeCetkeÀ mJeosMeele®e keÀjleerue. cee$e ³ee Gueì HeefjefmLeleerle iegbleJeCetkeÀoej iegbleJeCetkeÀ efJeosMeele keÀjleerue. l³eecegUs Yeeb[Jeueer ÒeJeen mJeosMeekeÀ[tve efJeosMeekeÀ[s nesF&ue. 6. yeBkeÀojeleerue yeoue (Variation of Bankrate) ë

osMee®eer ceO³eJeleea yeBkeÀ J³eepeojele yeoue keÀªve DeuHekeÀeueerve Yeeb[Jeueer ÒeJeenele yeoue keÀ© MekeÀles. Jee{l³ee JeepeojecegUs efJeosMeer Yeeb[Jeue mJeosMeele ³esF&ue lej Ieìl³ee J³eepe ojecegUs mJeosMeer Yeeb[Jeuee®ee DeesIe efJeosMeele peeF&ue. Lees[keÌ³eele Yeeb[Jeuee®es Deeieceve Je efveie&ceve J³eepeojeJej DeJeuebyetve jenerue.

183 7. mejkeÀej®es OeesjCe (Government policy) ë efJeosMeer Yeeb[Jeue ieesþefJeCes, peHle keÀjCes, Keepeieer kebÀHev³ee®es jeäêr³ekeÀjCe keÀjCes. meeJe&peefvekeÀ #es$ee®ee efJemleej keÀjCes, Fl³eeoer mejkeÀej®es OeesjCe Demesue lej Yeeb[Jeuee®es Deeieceve nesle veener. ³eeGueì efJeosMeer Yeeb[Jeue DeekeÀef<e&le keÀjC³eemeeþer mejkeÀejves efJeosMeer iegbleJeCetkeÀerJejerue efve³eb$eCe nìefJeueer, keÀjele meJeueleer efou³ee veHeÀe Je ueeYeebMe cee³eosMeer vesC³eeme HejJeeveieer efoueer lej osMeeble efJeosMeer Yeeb[Jeuee®ee DeesIe Jee{sue. 8. efJeefvece³e efve³eb$eCe (Exchange Control) ë mejkeÀejves ®eueve efJeefvece³eeJej keÀ[keÀ efveye¥Oe Ieeleues lej DeeHeesDeeHe®e Yeeb[Jeue Deeieceve efveie&ceveeJej efve³eb$eCes ³esleele. Jeefjue cenÊJee®³ee IeìkeÀebefMeJee³e Yeeb[Jeuee®eer efmeceeble keÀe³e&#ecelee peesKeefce®es efJeefJeOeerkeÀjCe osMee®eer jepekeÀer³e HeefjefmLeleer osMee®es meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ IeìkeÀ veHeÌ³ee®es ÒeceeCe, yeBkeÀe Je efJeÊeer³e mebmLee®ee efJekeÀeme Jee{les. Deeblejje<ìêr³e efJeÊeer³e Yeeb[Jeue Demes DeveskeÀ IeìkeÀ Yeeb[Jeuee®³ee neue®eeueerJej HeefjCeece keÀjleele. DeeHeueer Òeieleer leHeemee 1. Deeblejjeäêr³e Yeeb[Jeuee®³ee neue®eeueer cnCepes keÀe³e?

12.5 meejebMe

1. Deeblejjeäêr³e J³eeHeejeme GlHeeovee®³ee ®eej IeìkeÀebHewkeÀer Þece Je Yeeb[Jeue ³ee IeìkeÀebvee Del³eble cenÊJe Deens. 2. Deeblejjeäêr³e HeeleUerJej efJeefJeOe keÀejCeebcegUs Þece Je Yeeb[Jeuee®³ee neue®eeueer SkeÀe osMeeletve ogmeN³ee osMeele nesle Demeleele. 3. Þecee®eer ieleerMeeruelee ner Jesleveojeleerue efYeVelee leeCeCeejs IeìkeÀ Pull factors DeeefCe þkeÀueCeejs IeìkeÀ Push factors ÞeefcekeÀe®eer Jew³eeqkeÌlekeÀ JewefMeäîes DeeefLe&keÀ meeceeefpekeÀ Je YeewieesefuekeÀ IeìkeÀebJej efveOee&efjle nesle Demeles.

184 4ÞeefcekeÀeb®es mLeueeblej (Migration) nesC³eeme peeCeCeejs Je þkeÀueCeejs IeìkeÀ keÀejCeerYetle Demeleele. 5. meeceev³eHeCes ÞeefcekeÀeb®es mLeueeblej ns DeuHeefJekeÀefmele eEkeÀJee efJekeÀmeveMeerue osMeekeÀ[tve efJekeÀefmele osMeekeÀ[s nesle Demeles. DeefJekeÀefmele osMeebleerue ÞeefcekeÀ ®eebieues peerJeve peieC³ee®³ee GÎsMeeves Þeerceble osMeekeÀ[s ceesþîee ÒeceeCeele mLeueeblejerle nesle Demeleele. 6. DecesefjkeÀe, ke@Àve[e, peHeeve, Dee@mì^sefue³ee ³ee osMeeceO³es keÀe³ecemJe©Heer mLeueeblej keÀjCeeN³ee ueeskeÀeb®es ÒeceeCe peemle Deens. 7. GlHeeovee®ee Yeeb[Jeue ne SkeÀ cenÊJee®ee IeìkeÀ Deens. Þeceeyejesyej®e Yeeb[Jeuee®³eener Deeblejjeäêr³e neue®eeueer nesle Demeleele. efJeefJeOe keÀejCeebcegUs Yeeb[Jeuee®eer G·eCe SkeÀe osMeeletve ogmeN³ee osMeele nesle Demeles. 8. Yeeb[Jeuee®eer ieleerefMeuelee ner J³eepeojeleerue efYeVelee, peesKeerce Yeeb[Jeueer efmeceeble keÀe³e&#ecelee, mejkeÀejer OeesjCe, osMee®eer jepekeÀer³e DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleer yeBkeÀeb®ee efJekeÀeme meÆsyeepeer Fl³eeoer DeMee cenÊJee®e IeìkeÀeJej DeJeuebyetve Demeles.

12.6 ÒeMve

1. ÞeefcekeÀeb®³ee ieefleMeeruelesJej ÒeYeeJe ìekeÀCeejs IeìkeÀ mHeä keÀje.

2. ÞeefcekeÀeb®³ee mLeueeblejCeeleerue ÒeJe=Êeer Lees[keÌ³eele mHeä keÀje.

3. ÞeefcekeÀeb®³ee ieleerefMeuelesJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ keÀesCeles ?

4. Deeblejjeäêr³e Yeeb[Jeueer neue®eeueer cnCepes keÀe³e ?

5. Yeeb[Jeuee®³ee ieleerMeeruelesJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ mHeä keÀje.

6. Deeblejjeäêr³e IeìkeÀ neue®eeueer efveOee&efjle keÀjCeejs IeìkeÀ mHeä keÀje.

*****

185

13 Deeblejjeäêr³e IeìkeÀ neue®eeueer Yeeie - 2

(International factor movements part- II)

Heeþe®eer ªHejs<ee 13.0 GefÎäîes

13.1 ÒemleeJe

13.2 HejkeÀer³e Yeeb[Jeue YetefcekeÀe HeefjCeece ÒekeÀej

13.3 yengjeäêr³e kebÀHev³ee®eer YetefcekeÀe

13.4 Deeblejjeäêr³e veeCesefveOeer®eer yeoueleer YetefcekeÀe

13.5 meejebMe

13.6 ÒeMve

13.0 GefÎäîes

Deeblejjeäêr³e DeLe&Meeðeele HejkeÀer³e J³eeHeejeuee Del³eble cenÊJee®es mLeeve Deens, HejkeÀer³e J³eeHeej osMeeuee DevegketÀkeÀjCe nesC³eemeeþer Dee³eele keÀceer DeeefCe efve³ee&le peemle DemeCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. Deeblejjeäêr³e, J³eeHeejele Yeeb[Jeuee®eer YetefcekeÀe Dev³eve cenÊJee®eer Demeu³eeves HejkeÀer³e Yeeb[Jeue Je l³ee®es ÒekeÀej yengjeäêr³e kebÀHev³ee Deeblejjeäêr³e veeCes efveOeer Fl³eeoer IeìkeÀeb®ee DeY³eeme DeeHeCe Òemletle ÒekeÀjCeele keÀjCeej Deenesle. ³ee Heeþe®eer ÒecegKe GefÎäîes Heg{erue ÒeceeCes.

1. HejkeÀer³e Yeeb[Jeueeb®eer mebkeÀuHevee DeY³eemeCes

2. yengjeäêr³e kebÀHev³ee®es DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeleerue ³eesieoeve DeeKeCes.

3. HejkeÀer³eJ³eeHeejeue ®eeuevee osC³eele Deeblejjeäêr³e veeCesefveOeer®eer YetefcekeÀe DeY³eemeCes.

13.1 ÒemleeJevee

Deeblejjeäêr³e J³eeHeejele HejkeÀer³e Yeeb[Jeue eEkeÀJee iegbleJeCetkeÀer®eer YetefcekeÀe Del³eble cenÊJee®eer Deens. Deeblejjeäêr³e J³eeHeejele Je=×er Ie[Jetve DeeCeu³eeme HejkeÀer³e Yeeb[Jeuee®es ³eesieoeve cenÊJee®es Deens. efJeMes<elee DeefJekeÀefmele eEkeÀJee efJekeÀmeveMeerue osMeele DeHetN³ee Yeeb[JeueecegUs osMee®ee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme Ie[tve ³esles veener. HejkeÀer³e J³eeHeejeuee Ketu³ee J³eeHeejer OeesjCeeb®ee efJe®eej kesÀu³eeme HejkeÀer³e Yeeb[Jeueer®eer iejpe HetCe& keÀ©ve DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeuee ®eeueveeefceUles. Òemlegle ÒekeÀjCeele DeeHeCe HejkeÀer³e JeeHeej l³ee®es ÒekeÀej Lesì efJeosMeer iegbleJeCetkeÀ, yengjeäêr³e kebÀHev³ee, Deblejjeäêr³e veeCesefveOeer ®eer HejkeÀer³e J³eeHeej

186 Je=×eriele keÀjC³eele YetefcekeÀe DeMee DeveskeÀ cenÊJee®³ee IeìkeÀe®ee meefJemlej DeY³eeme keÀjCeej Deenesle.

13.2 HejkeÀer³e Yeeb[Jeue YetefcekeÀe HeefjCeece (Forigen Capatial: Role & Impact) Yeejleeves peueo DeeefLe&keÀ efJekeÀemeemeeþer vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer®ee JeeHej keÀjC³ee®³ee nsletves efve³eespevee®ee DeJeuebye kesÀuee. Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesÜejs DeeefLe&keÀ efJekeÀeme keÀjC³ee®³ee nsletves DeLe&J³eJemLesleerue Mesleer GÐeesie, J³eeHeej Je mesJee ³ee #es$ee®³ee ÒeieleerkeÀ[s ue#e keWÀefêle kesÀueer. peueo DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀemeemeeþer Yeeb[Jeuee®eer iejpe Demeles. efJekeÀmeveMeerue osMeele vesnceer®e DeHesef#ele Yeeb[Jeuee®eer Hetle&lee nesle veener DeMee JesUer mejkeÀej JesieJesieÈ³ee osMeebletve DeeefCe Deeblejjeä^er³e efJeÊeer³e mebmLeebkeÀ[tve Yeeb[Jeue ieesUe keÀjlees. HejkeÀer³e Yeeb[Jeuee®³ee meene³³eeves vewmeefie&keÀ meeOeve mebHeÊeer®ee ³eesi³e JeeHej keÀ©ve peueo DeeefLe&keÀ efJekeÀeme meeOelee ³eslees. HejkeÀer³e Yeeb[Jeue cnCepes osMee®es mejkeÀej HejkeÀer³e osMeekeÀ[tve DeeefCe Deeblejjeä^er³e efJeÊeer³e mebmLeekeÀ[tve keÀpee&®³ee ©Heeves eEkeÀJee Dev³e ceeiee&ves efveOeer ieesUe keÀjles lesJne l³eeme HejkeÀer³e Yeeb[Jeue Demes cnCeleele. HejkeÀer³e Yeeb[Jeuee®eer YetefcekeÀe (Role of Foreign Capital):

DeeefLe&keÀ efJekeÀemeele HejkeÀer³e Yeeb[Jeuee®eer YetefcekeÀe Del³eble cenÊJee®eer ceeveueer peeles. Heg{erue cegÎîee®³ee DeeOeejs HejkeÀer³e Yeeb[Jeuee®eer YetefcekeÀe mHeä keÀjlee ³esF&ue. 1. osMeebleie&le Yeeb[JeuekeÀcelejleeë efJekeÀmeveMeerue osMeele vesnceer®e Yeeb[Jeuee®eer keÀcelejlee peeCeJeles. l³eecegUs ye®eleefveceealeer keÀceer nesles. HeefjCeeceer Yeeb[Jeue GYeejCeer®ee Jesie ceboeJelees. efJekeÀmeveMeerue osMeele Yeeb[Jeueer GÐeesieemeeþer, Hee³eeYetlemegefJeOeebmeeþer jmles, jsuJes, oUCeJeUCe F ) ceesþîee ÒeceeCeele iegbleJeCetkeÀer®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles cnCetve HejkeÀer³e Yeeb[Jeuee®³eemeene³³eeves iegbleJeCetkeÀer®eer ner mecem³ee otj keÀjlee ³esles. cnCetve®e HejkeÀer³e Yeeb[Jeueer®eer YetefcekeÀe cenÊJee®eer Deens. 2. leebef$ekeÀ ceeieemeuesHeCee ë efJekeÀmeveMeerue osMeele leb$e%eevee®eer HeeleUer Del³eble efveke=Àä Demeles. ceeieeme leb$e%eeveecegUs GlHeeokeÀlee keÀceer jenles. efJekeÀefmele osMeekeÀ[tve HejkeÀer³e Yeeb[Jeueeyejesyej®e J³eeJemeeef³ekeÀ DevegYeJe Je keÀewMeu³e, J³eJemLeeHeve leb$e DeeOegefvekeÀ ³eb$emeeceûeer ³esles. l³eecegUs peueo DeeefLe&keÀ efJekeÀeme Ie[tve ³eslees. Lees[keÌ³eele HejkeÀer³e Yeeb[JeueecegUs leebef$ekeÀ ceeieemeuesHeCee keÀceer keÀjlee ³eslees.

187 3. Hee³eeYetle megefJeOeeb®eer GYeejCeerë

efJekeÀmeveMeerue osMeele DeHegN³ee Yeeb[JeueecegUs jmles, jsuJes, oUCeJeUCe, Gpee&ÒekeÀuHe, keÀeueJes Demee DeveskeÀ Hee³eeYetle megefJeOee HegjsM³ee ÒeceeCeelener vemeleele. cnCetve®e Hee³eeYetle ÒekeÀuHe Je osMee®ee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme HejkeÀer³e Yeeb[Jeuee®³ee ceoleerves MekeÌ³e nesles. l³eecegUs®e HejkeÀer³e Yeeb[Jeuee®eer YetefcekeÀe cenÊJee®eer þjles. 4. GlHeeokeÀlee, GlHeVe Je jespeieej Je=×ermeeþerë HejkeÀer³e Yeeb[JeueecegUs DeeOegefvekeÀ leb$e%eeve JeeHejlee ³eslees. DeeOegefvekeÀ ³eb$emeecegûeer J³eeJemeeef³ekeÀ keÀewMeu³e ³eecegUs ÞeefcekeÀeb®eer GlHeeokeÀlee Jee{les. HejkeÀer³e Yeeb[JeueecegUs peueo DeewÐeesefiekeÀjCe Ie[tve Deeu³eecegUs jespeieej Je GlHeeove Jee{ nesles. 5. J³eJenejleesueeleerue Demeceleesue otj keÀjC³eemeeþerë efJekeÀmeveMeerue osMeeb®ee J³eJenejleesue vesnceer®e letìer®ee eEkeÀJee ÒeefleketÀue Demelees. efve³ee&leermeeþer efJeÊeHegjJeþe eEkeÀJee Yeeb[Jeue keÀceer He[les. HejkeÀer³e Yeeb[JeueecegUs DeMee osMeevee Yeeb[Jeue HegjJeþe keÀ©ve leelHegjlee J³eJenejleesueeleer Demeceleesue otj nesC³eeme ceole nesles. 6. DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®ee Jesie Jee{JeC³eemeeþerë efJekeÀmeveMeerue osMeele cegueYetle Je Hee³eeYetle megefJeOee keÀceer Demeleele. ueeskeÀmebK³eeJee{, oeefjêîe yeskeÀejer, keÀceer oj[esF& GlHeVe DeMee, ¢ä®e¬eÀele DeLe&J³eLee De[keÀu³eecegUs DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®ee Jesie keÀceer jenlees. DeMee JesUer HejkeÀer³e Yeeb[Jeueer YetefcekeÀe cenÊJeHetCe& þjles keÀejCe HejkeÀer³e Yeeb[Jeuee®³ee ceoleerves osMee®³ee DeeefLe&keÀ meeceeefpekeÀ mecem³ee mees[Jeerlee ³esleele. lemes®e DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®ee Jesie Jee{C³eeme ceole nesles. 7) efJekeÀemeelcekeÀ ÒekeÀuHe ë

efJekeÀmeveMeerue osMeebvee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeemeeþer efJekeÀemeelcekeÀ ÒekeÀuHe GYeejeJes ueeieleele. l³eemeeþer Yeeb[Jeue iegbleJeCetkeÀ keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. leelHe³e& megjJeeleerme DeewÐeesefiekeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³ele DeveskeÀ De[LeUs ³esleele. ner ÒeejbYeer®eer peesKeerce eqmJekeÀeju³ee veblej Yeeb[Jeue efJekeÀemeelcekeÀ ÒekeÀuHeeceO³es iegbleJeCet DeeefLe&keÀ efJekeÀeme meeO³e keÀjlee ³eslees. Jeefjue meJe& IeìkeÀebefMeJee³e HejkeÀer³e Yeeb[Jeuee®eer Yetefceuee Heg{erue keÀener IeìkeÀebmeeþer cenÊJeHetCe& Deens. 1. iegbleJeCetkeÀeleerue Jee{JeC³eemeeþer

2. GlHeeoveHeeleUer Jee{JeC³eemeeþer

188 3. Yeeb[Jeueyeepeej efJekeÀefmele keÀjC³eemeeþer

4. vewmeieeakeÀ meeOevemeeceûeer®ee He³ee&Hle JeeHej keÀjC³eemeeþer Jeefjue meJe& IeìkeÀebJe©ve Demes cnCelee ³esF&ue keÀer DeefJekeÀefmele eEkeÀJee efJekeÀmeveMeerue osMeele HejkeÀer³e Yeeb[Jeueeuee Del³eble cenÊJe Deens. HejkeÀer³e Yeeb[Jeuee®es HeefjCeece (Impact of forigin Capital): HejkeÀer³e Yeeb[Jeuee®es DeeefLe&keÀ efJekeÀemeele cenÊJee®eer YetefcekeÀe Demeueer lejerner HejkeÀer³e Yeeb[Jeuee®es keÀener DevegketÀue Je ÒeefleketÀue HeefjCeece Deensle. De. DevegketÀue HeefjCeece 1. DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀemeë DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀemeele HejkeÀer³e Yeeb[Jeuee®es cenÊJee®es ³eesieoeve Deens. HejkeÀer³e Yeeb[Jeuee®³ee ceoleerves Yeejleeleerue DeewÐeesefiekeÀ {e®³ee®es J³eeHekeÀ mJe©Heele efJeefJeOeerkeÀjCe kesÀues peeles. Yeejleele HejkeÀer³e Yeeb[JeueecegUs DeefYe³eebef$ekeÀer GlHeeovee®ee Yeeie Jee{le Deens. l³eeyejesyej DeewÐeesieerkeÀer³e Je J³eJemKeeHeve kegÀMeuelesle Jee{ Peeueer Deens. 1. ye®eleer®eer keÀcelejlee Ye©ve keÀe{ueerë

osMeebleie&le ye®ele Je efJekeÀemeemeeþer DeeJeM³ekeÀ Demeuesues Yeeb[Jeue ³eeleerue Deblej Ye©ve keÀe{C³eemeeþer HejkeÀer³e Yeeb[Jeuee®eer ceole nesles. YeejleeceO³es ogmeN³ee Je eflemeN³ee Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevee ojc³eeve (1956 les 1965) HejkeÀer³e Yeeb[Jeueeb®es YekeÌkeÀce ³eesieoeve efceUeues. 3. efJeosMeer efJeefvece³e De[®eCeer otj Peeu³eeë HejkeÀer³e Yeeb[JeueecegUs efJeosMeer efJeefvece³e De[®eCeer otj nesC³eeme ceole Peeueer. HegjsM³ee HejkeÀer³e Yeeb[Jeuee®³ee meene³³eecegUs®e DeeJeM³ekeÀ Dee³eele keÀjlee Deeueer. 4. Deejesi³e Je kegÀìgbyekeÀu³eeCeë HejkeÀer³e Yeeb[Jeuee®³ee ceoleerkeÀ[s Yeejle mejkeÀej mebHetCe& osMeele Deejesi³e Je kegbÀìgbye keÀu³eeCe keÀe³e&¬eÀcee®ee efJekeÀeme keÀ© MekeÀuee l³eecegUs DeveskeÀ ueeskeÀmebK³eeJee{ ³eebmeejKes mecem³ee ÒeMve mees[JeC³eeme ceole Peeueer.

189 5. cetueYetle {e®ee le³eej Peeuee :

peeieeflekeÀ yeBkeÀ, Deeblejjeäêr³e veeCesefveOeer, Deeblejjeäêr³e efJeÊeer³e meene³³e (IDA) ³eemeejK³ee Deeblejjeäêr³e mebmLeekeÀ[tve peer HejkeÀer³e ceole efceUeueer l³eecegUs DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeuee DeeJeM³ekeÀ leer HetJe&le³eejer Je {e®ee Yeejle le³eej keÀ© MekeÀu³ee. 6. GHeYeesi³e Jemletle DeelceefveYe&³elee GHeYeesi³e Jemletmeeþer HejkeÀer³e ceole Del³eble cenÊJee®eer þjles. Yeejle vesnceer®e og<ekeÀeUûemle HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesle Demeles DeMee JesUer DeVeOeev³e, Je keÀ®®eeceeue meJeueleer®³ee ojele Dee³eele keÀjCes MekeÌ³e nesles. ke=À<eermebMeesOeve #es$eele Deeblejjeäêr³e mebIeìveeÜejs HejkeÀer³e ceole efceUeu³eecegUs mejkeÀej Mesleer#es$eeuee efJekeÀeme keÀ© MekeÀles. 7. Jejerue meJe& IeìkeÀebefMeJee³e Dee³eele He³ee&³eer efve³ee&le Òeeslmeenve keÀjC³eemeeþer HejkeÀer³e Yeeb[Jeuee®eer ceole Peeueer. ye. ÒeefleketÀue HeefjCeece 1. keÀpe& ®e¬eÀ ë efJekeÀmeveMeerue osMeebvee HejkeÀer³e Yeeb[JeueecegUs keÀener HeÀe³eos Peeues Demeues lejerner DeuHeefJekeÀefmele Je efJekeÀmeveMeerue osMeebveer efJekeÀmeerle osMeebkeÀ[tve keÀpex Iesleueer Demeu³eecegUs DeeefCe les HejkeÀer³e ®eueveeve®e Hejle keÀjeJes ueeiele Demeu³eecegUs keÀpexHesÀ[ keÀjCes DeJeIe[ Peeues l³eecegUs efJekeÀmeve efMeue osMe keÀpee&®³ee ®e¬eÀele De[keÀues. 2. HejkeÀer³e DeJeuebyeerlJe Jee{uesë

HejkeÀer³e Yeeb[Jeuee®³ee meJe³eercegUs osMee®ee keÀue DeJeuebyeerlJeekeÀ[s PegkeÀlees. l³eecegUs osMee®³ee jepekeÀer³e Je DeeefLe&keÀ mJeeleb$³eeme neveer Heesnes®eles. 3. J³eeHeejleesueeJej HeefjCeeceë

HejkeÀer³e keÀpee&cegUs efJekeÀmeveMeerue osMeeb®³ee J³eeHeejleesue Je He³ee&³eeves J³eJenejleesueeJej ÒeefleketÀue HeefjCeece neslees. cnCepes®e J³eJenejleesue Demeceleesue neslees. l³eecegUs Jele&ceevekeÀeUeleerue ÒeieleerJej l³ee®ee HeefjCeece neslees.

4. DeeefLe&keÀ Je jepekeÀer³e nmle#esHeë efJekeÀefmele osMe Hee³eeYetle Je DeJeIe[ GÐeesieoeb®³ee efJekeÀemee®³ee veeJeeKeeueer Yeeb[Jeue osleele veblej les osMe DeeefLe&keÀ Je jepekeÀer³e OeesjCeele nmle#esHe keÀjleele. HeefjCeeceer osMee®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeJej ÒeefleketÀue HeefjCeece Ie[tve ³eslees.

190 5. vewmeieeakeÀ meeOevemeeceûeer®ee iewjJeeHejë

HejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ ner vewmeefie&keÀ meeOeveeb®ee HeÀe³eoe IesC³eemeeþer kesÀueer peeles. meO³ee efve³ee&le#ece GÐeesieemeceJesle meJe&®e #es$ee®³ee Òeieleermeeþer iegbleJeCetkeÀ efoueer peeles cee$e l³ee®ee mJeeLee&meeþer®e peemle JeeHej kesÀuee peelees. Jeefjue meJe& ÒeefleketÀue HeefjCeeceeefMeJee³e Heg{erue keÀener ÒeleerketÀue HeefjCeece osMee®³ee DeLe&J³eJemLesJej Ie[tve ³esleele.

1. HejkeÀer³e Yeeb[JeueecegUs veHeÀe HeÀkeÌle efJekeÀefmele osMeevee®e efceUlees.

2. HejkeÀer³e Yeeb[JeueecegUs mJe³ebkeÀle=ÊJee®³ee efJeveeMe neslees.

3. HejkeÀer³e Yeeb[JeueecegUs GHeueyOe nesCeejs leb$e%eeve Je keÀewMeu³e efJekeÀmeveMeerue osMeebvee vesnceer®e GHe³eesieer þjles. Demes veener Lees[keÌ³eele DeMee ÒekeÀejs HejkeÀer³e Yeeb[Jeuee®es DeLe&J³eJemLesJej DevegketÀue Je ÒeefleketÀue HeefjCeece Ie[tve ³esleele. DeeHeueer Òeieleer leHeemee 1. HejkeÀer³e Yeeb[Jeue ner mebkeÀuHevee mHeä keÀje. 2. HejkeÀer³e Yeeb[Jeuee®eer YetefcekeÀe keÀe³e Deens ?

HejkeÀer³e Yeeb[Jeuee®es ÒekeÀej (Types of foreign capital):

HejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ JesieJesieÈ³ee mJe©Hee®eer Demeles. HejkeÀer³e Yeeb[Jeue HejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀer®³ee mJe©Heele efceUJelee ³esle. HejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀer®³ee yeN³ee®e JesUsme HejkeÀer³e ceole Demesner cnìues peeles. cee$e ner ceole Devegoeve DeLeJee ceole cnCetve efouesueer vemeles. HejkeÀer³e Yeeb[Jeuee®³ee ÒecegKe ÒekeÀejeb®ee efJe®eej DeeHeCe keÀjCeej Deenesle. HejkeÀer³e Yeeb[Jeuee®es ÒecegKe oesve ÒekeÀej Deensle.

1) Keepeieer HejkeÀer³e Yeeb[Jeue (Private forign Capital)

2) meeJe&peveerkeÀ HejkeÀer³e Yeeb[Jeue (Private forign Capital) ns Yeeb[Jeue Òel³e#e iegbleJeCetkeÀ DeeefCe DeÒel³e#e iegbleJeCetkeÀer®³ee mJe©Heele ³esles.

191 De. HejkeÀer³e Òel³e#e iegbleJeCetkeÀ (Foreign Direct Investment (FDI): ner iegbleJeCetkeÀ Yeejleele ÒekeÀuHe Je ceMeervejer efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer JeeHejC³eele ³esles. DeMee ceeueceÊesJej HejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀoeje®es peJeUpeJeU HetCe& keÀe³eosMeerj efve³eb$eCe Demeles. HejkeÀer³e Òel³e#e iegbleJeCetkeÀ efJeefJeOe mJe©Heele iegbleefJeueer peeT MekeÀles. Goe. HejkeÀer³e kebÀHeCeer®eer MeeKee eEkeÀJee HejkeÀer³e kebÀHeveer®es Yeejleer³e kebÀHeveer yejesyej men³eesie Fl³eeoer. Òel³e#e HejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀer®ee GHe³eesie Òel³e#e GlHeeove #ecelesle Jee{ nesC³eemeeþer neslees. Òel³e#e HejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀer®es HeefjCeece ns l³ee osMeele iegbleJeCetkeÀ keÀMeer nesles ? osMee®eer OeesjCes keÀMeer Deensle? ³eeJej DeJeuebyetve Demeles. HejkeÀer³e Òel³e#e iegbleJeCetkeÀer®ee yengjeäêr³e kebÀHev³ee®ee efJe®eej keÀjlee, ³ee kebÀHev³ee HejosMeeleerue kebÀHev³eeceO³es meceYeeieele Yeeb[Jeue iegbleJeCetkeÀ keÀjleele. meJe&meeOeejCeHeCes 100ìkeÌkesÀ Hes#ee peemle meceYeeie Kejsoer keÀjleele. l³eecegUs l³eebvee ueeYe ÒeeHleer Je veefJeve megefJeOes®eer efveceealeer keÀjlee ³esles. ye. HejkeÀer³e DeÒel³e#e iegbleJeCetkeÀ : (Foreign Indirect Investment):

³ee iegbleJeCetkeÀeruee jesKee©Heer iegbleJeCetkeÀ (Portfolio Investment) Demesner cnCeleele. HejkeÀer³e iegbleJeCe keÀoejebveer Yeejleer³e kebÀHev³ee®ee jesK³eebceO³es iegbleJeCetkeÀ kesÀu³eeme efleuee HejkeÀer³e DeÒel³e#e iegbleJeCetkeÀ Demes cnCeleele. DeMee jesK³eebvee Yeejle mejkeÀejves nceer efouesueer Demeles. DeÒel³e#e iegbleJeCetkeÀerle ADRs GDRs(American Depositiory Receipts Global Depositiory Receipts) lemes®e FIIs (Foregin Institutional Investment) ³ee leerve yeeyeeR®ee meceeJesMe neslees. Lees[keÌ³eele DeefveJeemeer veeieefjkeÀebveer kebÀHev³ee®³ee MesDeme& ceO³es kesÀuesueer iegbleJeCetkeÀ lemes®e Keepeieer ceeiee&ves kebÀHev³eele kesÀuesueer iegbleJeCetkeÀ, keÀe³ee&ue³eerve ceeiee&ves kebÀHev³eele kesÀuesueer iegbleJeCetkeÀ cnCepes HejkeÀer³e DeÒel³e#e iegbleJeCetkeÀ nes³e. 2) meeJe&peefvekeÀ HejkeÀer³e Yeeb[Jeue (Public foreign Capital):

ns Yeeb[Jeue keÀpe& Je Devegoevee®³ee mJe©Heele Demeles. ³eeceO³es Bilateral Hard keÀpex (DecesefjkeÀe Je Fbiueb[®³ee mejkeÀejves þjeefJekeÀ cegoleermeeþer þjeefJekeÀ ojeves efouesueer keÀpex Bilateral Suft keÀpex (Goe. DecesefjkesÀves Yeejleeuee Devegoeve keÀe³eÐeelebie&le efouesueer keÀpex DeeefCe Multilatreal keÀpex (yengjeäêr³e kebÀHev³eeveer Yeejleeuee efouesueer keÀpex) DeMee leerve ÒekeÀej®³ee keÀpee¥®ee meceeJesMe neslees. DeeefMe³eeF& efJekeÀeme yeBkeÀ, peeieeflekeÀ yeBkeÀ, Deeblejjeäêr³e efJeÊe ceb[U ³ee mebmLeebveer Yeejleeuee efouesueer keÀpex. efJekeÀmeveMeerue osMeele HejkeÀer³e Keepeieer iegbleJeCetkeÀ ner DeeefLe&keÀ mecem³ee mees[JeC³eemeeþer SkeÀ DeuHemee Òe³elve Demeles. meeJe&peefvekeÀ HejkeÀer³e Yeeb[Jeuee ceO³es mejkeÀejlebie&le keÀpex efÜHe#eerkeÀpex efÜHe#eer³e ce=l³et keÀpe& (Bilartral soft lending) yengHe#eer³e keÀpex ³eeb®ee meceeJesMe neslees.

192 3) Deeblejjeäêr³e mebmLeekeÀ[tve keÀpex (Loons from International Institutions): Deeblejje<ìêr³e HeeleUerJejerue mebmLee osMee®eer iejpe Je J³eeHleer®³ee leÊJeeJej keÀpex GHeueyOe keÀªve osleele. l³ee mebmLee cnCepes

1) Deeblejjeäêr³e veeCesefveOeer (IMF)

2) DeeefMe³eeF& efJekeÀeme yeBkeÀ (ADB)

3) meb³egkeÌle je<ì^ efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀce

4) Deeblejje<ìêr³e efJekeÀeme meene³³e (IDA) ³ee mebmLeeÜejs osMeevee Yeeb[Jeuee®es ñeesle efvecee&Ce nesle Deens. jepekeÀer³e nmle#esHeeefJevee Je DeefLe&keÀ HeefjefmLeleer DevegketÀue vemeleeveener keÀpex osleele. 4. HejkeÀer³e men³eesie (Foreign Collaboration) HejkeÀer³e Yeeb[Jeue GHeueyOe keÀ©ve IesC³ee®ee SkeÀ veefJeve ceeie& cnCepes HejkeÀer³e men³eesie nes³e. ³eeceO³es HejkeÀer³e Je osMeelebie&le menYeeieer oe³eerlJe Demeles. efJeefJeOe ÒekeÀejs efometve ³esles. Goe.

1. Keepeieer J³ekeÌleer®eer menYeeieeroejer

2. HejkeÀer³e mebmLee DeeefCe osMeeleerue mejkeÀej

3. HejkeÀer³e mejkeÀej Je osMeeleerue mejkeÀej ³eeb®³eeleerue men³eesieer Lees[keÌ³eele Jeefjue meJe& HejkeÀer³e Yeeb[Jeuee®³ee ÒekeÀejeb®ee eEkeÀJee m$eesleeb®ee efJe®eej keÀjlee Demes cnCelee ³esF&ue keÀer efJekeÀmeveMeerue osMeebvee Yeeb[Jeuee®eer iejpeHetle&lee keÀ©ve osMee®ee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme meeO³e keÀjlee ³esF&ue. DeeHeueer Òeieleer leHeemee

1. Òel³e#e efJeosMeer iegbleJeCegkeÀ cnCepes keÀe³e ?

2. jesKe©Heer iegbleJeCegkeÀ ner meb%ee mHeä keÀje.

193

13.3 yengjeäêr³e kebÀHev³ee®eer YetefcekeÀe (Role of Multinational Companies MNC's) DeeOegefvekeÀ DeLe&J³eJemLesceO³es yengjeäêr³e kebÀHev³ee®³ee efJemleejecegUs peeieeflekeÀ J³eeHeej DeeefCe DeLe&J³eJemLee®es efJekeÀeme nesC³eeme ceesþe neleYeej ueeieuee Deens. Òeefme× DeLe&lejer efHeìj ¬eÀkeÀj ³eeb®³ee celes yengjeäêr³e kebÀHev³ee DeeefCe peeieeflekeÀ J³eeHeeje®eer efJemleej ³ee SkeÀe®e veeC³ee®³ee oesve yeepet Deensle. Multinational Companies and Expanding world trade one two sides of the same coins - Peter Druker meO³ee®³ee efJekeÀmeveMeerue osMeebveer yengjeäêr³e kebÀHev³eebe DeeHeues ÒeJesMeÜej Kegues kesÀues Deens. efJeosMeer menYeeieeyejesyej®e efJeosMeer Yeeb[Jeue iegbleJeCetkeÀ cenÊJee®eer ceeveueer Deens. yengjeäêr³e kebÀHev³eebveer Òel³e#e Yeeb[Jeue iegbleJeCetkeÀ keÀ©ve efJeefJeOe osMeele DeeHeu³ee mebmLee mLeeHeve kesÀu³ee Deensle. yengjeäêr³e kebÀHev³eebveer ³eg×ewÊej keÀeUele GuuesKeveer³e keÀeceieerjer kesÀu³eecegUs yengje<ìêr³e kebÀHev³eebvee cenÊJe ÒeeHle Peeues Deens. yengjeäêr³e kebÀHev³ee - DeLe& Je J³eeK³eeë

1. yengjeäêr³e kebÀHeveer ner DeMeer kebÀHeveer Demeles keÀer efpe®eer efJeÊeer³eMekeÌleer Òe®eb[ Demeles. efpe®es ÒecegKe keÀe³ee&ue³e SkeÀe osMeele Demeles DeeefCe MeeKee Je GHekebÀHev³ee DeeefCe meb³egkeÌle Yeeb[Jeueer kebÀHev³ee DeveskeÀ osMeele Demeleele. peer SkeÀeHes#ee DeveskeÀ Jemlet Je mesJeeb®es GlHeeove keÀjles. efpe®es efJe¬eÀer®es peeUs mebHetCe& peieYej Hemejuesues Demeles. efpe®es J³eJemLeeHeve keWÀêer³e Demeles. peer Òe®eb[ ÒeceeCeeJej veHeÀe keÀceJetve DeeHeu³ee osMeeb®³ee DeeefLe&keÀ megyelesve Jee{ keÀjles. 2. Deeblejje<ìêr³e Þe³emebIeìvesvegmeej, ``p³ee kebÀHeveer®es J³eJemLee JekeÀerue cegK³e keÀe³ee&ue³e SkeÀe osMeele Demeles DeeefCe GlHeeove Je efJe¬eÀer keÀjCeeN³ee GÐeesiemebmlee DeveskeÀ osMeebceO³es keÀe³e&jle Demeleele. DeMee kebÀHeveeruee yengjeäêr³e kebÀHeveer Demes cnCeleele. DeeefLe&keÀ Je YeewieesefuekeÀ ¢äerkeÀesveeletve - `SkeÀ efJeefMeä yengjeäêr³e kebÀHeveer Deens. l³eele 100 oMeue#e [e@ueme& Hes#ee DeveskeÀ npeej oMeue#e [e@uejHe³e¥le efveJJeU efJe¬eÀer nesles. efle®³ee mLeeHevesmeeþer kesÀueer peeCeejer Lesì efJeosMeer iegbleJeCetkeÀ meeceev³eleLe: kebÀHeveer®³ee SketÀCe iegbleJeCetkeÀer®³ee 15 les 20 ìkeÌkesÀ He³e¥le Demeles. Lesì efJeosMeer iegbleJeCetkeÀer®es leelHe³e&, efJeosMeer GÐeesieeleerue Yeeie-Yeeb[Jeueer®ee Jeeìe keÀceerle keÀceer 25ìkeÌkesÀ Demeles nes³e. yengjeäêr³e kebÀHev³ee®eer JewefMeäîes (Factors of MNC's):

1. yengjeäêr³e kebÀHev³ee®es cegK³eeue³e l³ee®³ee cee³eosMeele lej keÀe³e&#es$e peieeleerue DeveskeÀ osMeele Demeles.

2. yengjeäêr³e kebÀHev³ee®³ee Yeeb[Jeueer mebHeÊeerle mJeosMeer veeieefjkeÀeb®ee Jeeìe ceesþe Demeles.

3. veefJeve iegbleJeCetkeÀmebyebOeer®es efveCe&³e DeeefCe GefÎäîes mLeeefvekeÀ HeeuekeÀ kebÀHeveerkeÀ[tve þjefJeueer peeleele.

194 4. yengjeäêr³e kebÀHev³ee efJekeÀefmele Je efJekeÀmeveMeerue osMeeleerue Òel³e#e iegbleJeCetkeÀerÜejs

GlHeeoveeJej efve³eb$eCe þsJet MekeÀleele.

5. yengjeäêr³e kebÀHeveer SkeÀ DeuHeefJeke=ÀleeefOekeÀejer cenekeÀe³e kebÀHeveer Demeles. leer veJeerve ceb$e%eeve, ³eb$emeecetûeer, kegÀMeue J³eJemLeeHeve, JemletYeso, peeefnjele Fl³eeoeR®ee meelel³eHetCe& JeeHej keÀjles.

6. yengjeäêr³e kebÀHev³ee efJeosMeer Yeeb[Jeue iegbleJeCetkeÀerefMeJee³e efve³ee&le J³eeHeejele Yeeie IesJet MekeÀle veenerle.

yengjeäêr³e kebÀHev³ee®eer YetefcekeÀe (Role of MNC's):

DeefJekeÀefmele DeeefCe efJekeÀmeveMeerue osMeebceO³es vesnceer®e Yeeb[Jeuee®eer ìb®eeF& Demeles. l³ee osMee®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®ee Jesie cebo Demelees. cnCetve DeMee osMeeleerue DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®ee Jesie Jee{JeC³eele yengjeäêr³e kebÀHev³ee®eer YetefcekeÀe HeÀej cenÊJee®eer Demeles. efJekeÀmeveMeerue osMeebceO³es ³ee kebÀHev³eebvee efJekeÀemee®es Fbefpeve Demes ceeveues peeles. yengjeäêr³e kebÀHev³ee efJeMes<ele: efJekeÀmeveMeerue osMeebceO³es Heg{erue cenÊJee®eer YetefcekeÀe yepeeJeles. 1. Yeeb[Jeueìb®eeF& otj keÀjCesë DeefJekeÀefmele Je efJekeÀmeveMeerue osMeele pegveeì leb$e%eeve, keÀeueyee¿e ³eb$emeeceûeer Demeles. Yeeb[Jeeuee DeYeeefJe veefJeve leb$e%eeve efJekeÀefmele nesle veener. yengjeäêr³e kebÀHev³ee ueeYeeLe& osMeebvee leebef$ekeÀ menkeÀe³e& keÀjleele. l³eecegUs DeMee osMeebvee DeÐeeJele leb$e%eeve GHeueyOe nesles. 2. DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀeme :

yengje<ìêr³e kebÀHev³eebveer Keefvepe mebHeÊeer efJepe efveefce&leer Je efJelejCe ueesnHeesueeo, JeenlegkeÀ Je oUCeJeUCe, yeBkeÀe Je efJeÊeer³e mesJee, J³eeHeej Fl³eeoer cegueYetle Je Hee³eeYetle GÐeesiee®ee efJekeÀeme kesÀu³eecegUs l³ee®ee Òel³e#e DeÒel³e#e HeÀe³eoe l³ee osMeeuee neslees. osMeele DeewÐeesefiekeÀ JeeleeJejCe efvecee&Ce Peeu³eecegUs DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀemee®ee Jesie Jee{lees. 3. Mesleer#es$eeleerue YetefcekeÀe : yengjeäêr³e kebÀHev³eeveer ®ene, keÀe@HeÀer, keÀeskeÀes, jyej cemeeu³ee®es HeoeLe& Fl³eeoer®eer ueeieJe[ DeeefCe ceUs ³eeb®³eele iegbleJeCetkeÀ kesÀueer, GlHeeove Òeef¬eÀ³ee keÀjCeeN³ee keÀejKeev³eeceO³es iegbleJeCetkeÀ meeþJeCetkeÀ ûeneceO³es iegbleJeCetkeÀ, ke=À<eer mebMeesOeveele iegbleJeCetkeÀ kesÀu³eecegUs efJekeÀmeveMeerue osMeeleerue ke=À<eer#es$eeJej mekeÀejelcekeÀ HeefjCeece nesle Deens.

195 4. J³eeHeeje®ee efJekeÀemeë yengjeäêr³e kebÀHev³ee pesJne osMeele HeoeHe&Ce keÀjleele. lesJne meesyele Yeeb[Jeue, leb$e%eeve, J³eJemLeeHekeÀ Demeleele. ³eeb®³ee Dee³eeleerJej ueeYeeLeea osMee®ee Ke®e& keÀceer neslees. DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀemeecegUs Deee³eele Ke®e& keÀceer neslees. GlHeeoveJee{ercegUs efve³ee&le Je=×er nesles. DeLee&le®e l³eecegUs J³eJenejleesU megOeejlees. efJeosMeer iegbleJeCetkeÀercegUs yengcetu³e Demes efJeosMeer ®euevemeeþîeele Jee{ nesles. 5. DeeefLe&keÀ mLew³e&ë

yengjeäêr³e kebÀHev³eeJ³eeHeej ceeO³eceeletve efJeosMeeletve Jemlegb®ee HegjJeþe GHeueyOe keÀ©ve osleele. keÀener yengjeäêr³e kebÀHev³ee GHeYeesi³e Je ®ewveer®³ee Jemlegb®es osMeele®e GlHeeove keÀjleele. l³eecegUs ueeYeeLeea osMeeleerue YeeJeJee{eruee DeeUe yemelees DeeefCe ueeYeeLeea osMeeuee eEkeÀcele mLew³e& ÒeeHle nesles. 6. DeeefLe&keÀ meeceeefpekeÀ efJekeÀeme : yengjeäêr³e kebÀHev³eeb®³ee ³eesieoeveecegUs efJekeÀmeveMeerue osMeele Yeeb[Jeue iegbleJeCetkeÀ, GlHeeove GlHeVe jespeieej Jee{erme ueeietve osMee®ee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme Ie[tve ³eslees. keÀener yengjeäêr³e kebÀHev³ee keÀu³eeCekeÀejer mebmLeeb®eer mLeeHevee keÀjleele. l³eecegUs kebÀHev³eeceeHe&Àle meeJe&peefvekeÀ Deejesi³eefJe<e³ekeÀ keÀe³e&¬eÀce jeyeJeues peeleele. vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer keÀeUele mekeÀejelcekeÀ YetefcekeÀe Iesleu³eeves ueeYeeLeea osMee®ee meeceeefpekeÀ efJekeÀemener Ie[tve ³eslees. 7. mHeOee&lcekeÀlee Je GÐeesieefMeuelesme JeeJeë

yengjeäêr³e kebÀHev³eecegUs ueeYeeLeea osMeele mHeOee&lcekeÀ JeeleeJejCe efvecee&Ce Peeues Deens. keÀe³e&#ecelee Jee{erme ueeieles. cekeÌles oejer®ee DeHeJ³e³e ìUtve GlHeeove GlHeVe Leeve Jee{ nesles. GHeYeeskeÌl³eebvee opexoej Jemlet jemle efkeÀceleeruee GHeueyOe nesleele. ueeYeeLeea osMeeleerue GoÐeespekeÀeb®³ee GIeceejeruevesuee ®eeuevee efceUles. efMe#eCe Je ÒeefMe#eCeeletve GÐeespepekeÀe®eer veJeerve Heerþer le³eej nesles. Jeefjue meJe& IeìkeÀeb®³ee ³eesieoeveeefMeJee³e yengjeäêr³e kebÀHev³ee ueeYeeLeea osMeele mebMeesOeve efJekeÀeme, peesKeerce, efJeHeve#es$e meeOevemebHeÊeer®ee He³ee&Hle JeeHej Fl³eeoer ieesäeRmeeþer efJeMes<e YetefcekeÀe yeveleele. cnCepes®e DeefJekeÀefmeve Je efJemeveMeerue osMeele yengjeäêr³e keÀbHev³ee®es ³eesieoeve / YetefcekeÀe cenlJeHetCe& Deens. yengjeäêr³e kebÀHev³eeb®es oes<e GefCeJee ce³ee&oeë

JejJej Heenlee yengjeäêr³e kebÀHev³ee®³ee DeeieceveecegUs efJemeveMeerue osMeevee HeÀe³eoe neslees Demes Jeeìle Demeues lejer yengjeäêr³e kebÀHev³ee®ee cegK³e GÎsMe cenÊece veHeÀe Demeu³eeves ueeYeeLeea osMee®³ee DeLe&J³eJemLesJej Deefveä HeefjCeece efometve ³esleele.

196 1. yengjeäêr³e kebÀHev³ee ueeYeeLeea osMeeleerue vewmeefie&keÀ meeLe Je meeceûeer®ee ce³ee&o JeeHej

keÀ©ve l³ee osMee®es Mees<eCe keÀjleele.

2. efJeosMeer ®euevee®³eeyeeyeleerle yengjeäêr³e kebÀHev³ee®³ee Deìervegmeej ueeYeeLeea osMeeuee efJeosMeer efJeefvece³e mebkeÀìeuee meceesjs peeJes ueeieles.

3. yengjeäêr³e kebÀHev³ee ueeYeeLeea osMeeuee pegveeì Yeeb[JeueÒeOeeve leb$e%eeve HegjefJeleele l³eeletve peemle De[®eCeer®e efvecee&Ce nesleele.

4. yengjeäêr³e kebÀHev³ee®³ee Yeeb[Jeue ÒeOeeve leb$e%eeveecegUs DeeOegefvekeÀ cegUs YeejleemeejK³ee ÞeceÒeOeeve efJekeÀmeveMeerue osMeele jespeieej#es$eeJej efJeHeefjle HeefjCeece neslees.

5. yengjeäêr³e kebÀHev³ee®³ee jepekeÀer³e nmle#esHeecegUs ueeYeeLeea osMee®es jepekeÀer³e mJeeleb$³e DeeefCe osMee®es meeJe&YeewcelJe OeeskeÌ³eele ³esC³ee®eer MekeÌ³elee Demeles.

6. yengjeäêr³e kebÀHev³ee®³ee OeesjCeecegUs IeelekeÀ mHeOee& efvecee&Ce nesles. lemes®e osMeer GÐeesiee®eer efHeísneì nesles.

7. yengjeäêr³e kebÀHev³ee®³ee DeeieceveecegUs Je l³eeb®³ee OeesjCeecegUs ueeYeeLeea osMee®³ee J³eJenejleesueeJej efJeHeefjle HeefjCeece Ie[tve ³eslees.

8. peenerjele, mebmke=ÀleerJej DeeOeeve, keÀj ®egkeÀJesieerj Demes DeveskeÀ Deefveä HeefjCeece yengjeäêr³e kebÀHev³ee®³ee OeesjCeecegUs ueeYeeLeea osMeeuee YeesieeJes ueeieleele. cnCetve yengjeäêr³e kebÀHev³ee®es Deeieceve ner ueeYeeLeea osMeeuee DeeefLe&keÀ OeeskeÌ³ee®eer met®evee Deens Demes cnìues peeles.

meejebMe ©Heeves yengjeäêr³e kebÀHev³ee DeeefCe HejkeÀer³e Yeeb[Jeue ³eeb®³ee iegCeoes<eeb®eer ®e®ee& kesÀu³eeveblej Demes cnCelee ³esF&ue keÀer efJeosMeer Yeeb[Jeue DeeefCe yengjeäêr³e kebÀHev³ee ns ogOeejer Meðe Deens. ns osMee®³ee efJekeÀemeeuee pemes iejpes®es Deens lemes DeveskeÀ Deefveä HeefjCeece Deensle. cnCetve Òel³eskeÀ DeefJekeÀefmele Je efJekeÀmeveMeerue osMeeves ³ee®eer keÀeUpeerHetJe&keÀ oKeue Iesleueer Heeefnpes. DeeHeueer Òeieleer leHeemee

1.yengjeäêr³e kebÀHev³ee cnCepes keÀe³e ?

2. yengjeäêr³e kebÀHeveer®eer efJeefJeOe JewefMeäîes mHeä keÀje.

197

13.4 Deeblejjeäêr³e veeCesefveOeer®eer yeoueleer YetefcekeÀe (Changing role of IMF in the emerging international Scenario) Deeblejjeäêr³e veeCesefveOeer®eer mLeeHevee ner Deeblejjeäêr³e DeeefLe&keÀ menkeÀe³ee&®³ee Jeeì®eeueerceOeerue SkeÀ cenÊJee®e ìHHee ceeveuee peelees. peguew 1944 ceO³es DecesefjkesÀleerue v³eg n@cHeMee³ej jep³eeleerue ye´sìveJet[ ³esLes Yejuesu³ee peeieeflekeÀ DeLe&Meeðe%e DeeefCe ceglmeÎer ³eeb®³ee Heefj<eosle Peeuesu³ee mHeOexletve Deeblejjeäêr³e HeeleUerJej oesve efJeÊeer³e mebmLes®eer mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer Deens. l³eeHewkeÀer 1) Deeblejje<ìêr³e veeCesefveOeer (IMF) 2) Deeblejje<ìêr³e Hegvej&®evee Je efJekeÀeme mebmLee IBRD ³ee oesve mebmLee nesle. Deeblejjeäêr³e veeCesefveOeer®eer mLeeHevee 1946 ceO³es keÀjC³eele Deeueer Demetve efveOeer®³ee keÀe³ee&ue cee®e& 1947 Heemetve ÒeejbYe Peeuee Deens. meO³ee Deeblejjeäêr³e veeCesefveOeer®es 183 osMe meYeemeo Deensle. Deeblejjeäêr³e veeCesefveOeer®eer GefÎäîes ë

Deeblejjeäêr³e veeCesefveOeer®³ee mLeeHeves®eer cegueYetle GefÎäîes cnCepes ®euevee®es

mHeOee&lcekeÀ DeJecetu³eve ìeUCes, efJeefvece³e efve³eb$eCe keÀjCes. J³eJenejleesueeleerue letì keÀceer keÀjCes lemes®e osMeebleie&le GlHeVe Je jespeieejHeeleUerle Jee{ keÀjCes ner Deens. veeCes efveOeer®³ee mLeeHeves®eer Heg{erue leerve cenÊJee®eer GefÎäîes meebefieleueer peeleele.

1. Òe®eefuele efJeefvece³e efve³eb$eCe keÀceer keÀjCes.

2. efJeefvece³e oj efmLej jeKeC³eemeeþer Òe³elve keÀjCes.

3. Deelejjeäêr³e J³eeHeejele Jee{ Ie[Jetve osMee®ee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme meeO³e keÀjCes.

Jejerue leerve cenÊJee®ee GefÎäeJ³eleerSsJepeer Heg{erue GÎeräîes meebielee ³esleerue leer cnCepes.

4. J³eJenejleesueeleerue Demeceleesue otj keÀjCes.

5. J³eeHeejeJejerue ke=À<eer efve³eb$eCes otj keÀjCes.

6. meom³e jeäêb®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeuee neleYeej ueeJeCes. meYeemeo osMeele ®eueveÒeCeeueer efJekeÀefmele keÀ©ve osMee®³ee J³eeHeejle Jee{ Ie[Jetve DemeCes ne veeCesefveOeer®ee mLeeHeves®ee cegK³e GÎsMe Deens. Deeblejjeäêr³e veeCesefveOeer®eer YetefcekeÀe (Role of IMF):

1. Deeblejjeäêr³e ®eueve efJe<e³ekeÀ menkeÀe³e&ë

efJeefJeOe osMeebceO³es ®eueveeefJe<e³ekeÀ menkeÀe³e& ÒemLeeefHele keÀjCes ns cenÊJee®es keÀe³e& Deens. peieeleerue osMeele ®eueveefJe<e³ekeÀ menkeÀe³ee&®³ee Demeuesuee DeYeeJe ns ogmeN³ee

198 cene³eg×e®es keÀejCe nesles cnCetve YeefJe<³eele ³eg× ìeUC³eemeeþer Deeblejjeäêr³e ®euevemenkeÀe³e& Jee{efJeC³eele Deeblejjeäêr³e veeCesefveOeer®eer YetefcekeÀe cenÊJee®eer Deens. 2. HejefkeÀ³e efJeefvece³eojeves mLew³e& jeKeCesë efJeveerce³e oj efmLej þsJeCes ner veeCesefveOeer®eer SkeÀ cenÊJee®eer YetefcekeÀe Deens. efJeefvece³e ojeleerue DemLew³ee&®ee Deeblejjeäêr³e J³eeHeejeJej ÒeefleketÀue HeefjCeece nesle Demelees. l³eecegUs efJeefvece³e DemLew³e& otj keÀjC³eemeeþer®e veeCesefveOeer®eer mLeeHevee kesÀueer iesueer. 3. yengHe#eer³e J³eeHeejJ³eJemLee mLeeHeve keÀjCesë

HetJeea®³ee pegv³ee efÜHe#eer³e keÀjeje®³ee peeieer yengHe#eer³e J³eeHeej J³eJemLee mLeeHeve keÀjC³eele Deeblejjeäêr³e veeCesefveOeer®eer YetefcekeÀe cenÊJee®eer Deens. Deeblejje<ìêr³e J³eeHeeje®³ee cegK³e ÒeJeenele efÜHe#eer³e keÀjejecegUs De[LeUe ³esle Demeu³eecegUs ner veJeerve J³eJemLee efvecee&Ce keÀjC³eele Deeueer. 4. efJeefvece³e efve³eb$eCes otj keÀjCes :

ogmeN³ee cene³eg×eHetJeea Òel³eskeÀ osMeeves DeeHeDeeHeuee efJeefvece³e oj efJeefMeä HeeleUeruee jeKeC³eemeeþer efJeefvece³e efve³eb$eCee®ee DeJeuebye kesÀuee neslee. l³ee®ee Deeblejjeäêr³e J³eeHeejeJej Deefveä HeefjCeece Deeuesuee neslee. l³eecegUs DeMeer efJeefvece³e efve³eb$eCes otj keÀjC³eele Deeblejjeäêr³e veeCesefveOeer®es keÀe³e& eEkeÀJee YetefcekeÀe cenÊJee®eer Deens. 5. Deeblejjeäêr³e J³eeHeejeme Òeeslmeenve osCesë Deeblejjeäêr³e J³eeHeejeme p³eecegUs ce³ee&oe He[leele. Demes De[LeUs otj keÀªve Deeblejjeäêr³e J³eeHeejeme Òeeslmeenve osC³eele Deeblejjeäêr³e veeCesefveOeer®es ³eesieoeve ceesuee®es Deens. 6 DeuHekeÀeueerve efJeÊeer³e ceoleë meYeemeo jeäêbvee J³eeHeejeleerue letì keÀceer keÀjC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ DemeCeejer DeuHekeÀeefueve efJe¬eÀer³e ceole efoueer peeles. cnCepes®e DeuHekeÀeueerve keÀpee&®eer megefJeOee efvecee&Ce kesÀueer Deens. meYeemeo osMeeb®³ee J³eeHeej J³eJenejleesueeleerue letì keÀceer keÀjC³eele Deeblejjeäêr³e veeCesefveOeer®eer YetefcekeÀe cenÊJee®eer Deens. 7. meYeemeo osMeeb®eer ceO³eJeleea yeBkeÀë

J³eeHeejer yeBkeÀeb®es efve³eb$eCe keÀjC³eemeeþer osMeebleie&le HeeleUerJej pemes ceO³eJeleea yeBkeÀ Demeles. lemes®e Deeblejjeäêr³emlejeJej veeCesefveOeer keÀe³e& keÀjles. osMee osMeebceOeerue osCeer

199 efHeÀìJeC³ee®es keÀe³e& veeCesefveOeerceeHe&Àle kesÀues peeles. meYeemeo osMeebvee meuuee ceeie&oMe&ve keÀjC³eemeeþer veeCesefveOeer®eer YetefcekeÀe cenÊJee®eer Deens. 8. Kegu³ee DeLe&J³eJemLesme ®eeueveeë

J³eeHeejyebOeves ³egkeÌle jneefJele ³eemeeþer Deeblejjeäêr³e veeCesefveOeer ÒeejbYeeHeemetve Òe³elveMeerue Deens. efJeefvece³e ojeleerue yebOeves otj keÀjCes J³eeHeejeJejerue efve³eb$eCes otj keÀ©ve Kegueer DeLe&J³eJemLee Peeu³eeme, Deeblejjeäêr³e J³eeHeej Jee{erme ueeiesue Je l³ee®ee HeÀe³eoe meYeemeojeäêbvee nesF&ue. 9. meYeemeo jeäêle DeelceefJeéeememe efvecee&Ce keÀjCesë

meYeemeo jeäêbvee meeOevemeeceûeer GHeueyOe keÀ©ve osJetve meYeemeo jeäêbvee DeelceefJeéeeme efvecee&Ce keÀjCes, Deeblejjeäêr³e veeCesefveOeer J³eJenejleesue og©mle keÀjC³eemeeþer mebOeer GHeueyOe keÀ©ve osles. 10. OeesjCeele yeoueë

ÒeejbYeer Deeblejjeäêr³e veeCesefveOeer meYeemeojeäêbvee J³eJenejleesUeleerue letì Yeªve keÀe{C³eemeeþer DeuHekeÀeueerve keÀpe&megefJeOee osle neslees. DeefuekeÀ[®³ee keÀeUele veeCesefveOeerves keÀpee&mebyebOeer ueJeef®ekeÀ OeesjCe eqmJekeÀejues Deens. Deepe veeCesefveOeer meYeemeo osMeebvee efJekeÀeme keÀpexner GHeueyOe keÀ©ve osle Deens. 11. Deeblejjeäêr³e jesKeleeë

Deeblejjeäêr³e jesKeles®eer mecem³ee mees[JeC³ee®eer veeCesefveOeer®eer YetefcekeÀe Del³eble cenÊJee®eer Deens. Deeblejjeäêr³e veeCesefveOeer èfJeMes<e DeenjCe DeefOekeÀej' (Special Drawing Right SDR) mLeeHeve keÀªve Deeblejjeäêr³e jesKeles®ee ÒeMve mees[JeC³eele Yej efceUJeues Deens. meejebMe DeefuekeÀ[®³ee keÀeUele veJ³eeves efvecee&Ce nesCeeN³ee Deeblejjeäêr³e ¢äele eEkeÀJee ©HeHesKesle Deeblej veeCesefveOeer®eer YetefcekeÀe ner meYeemeo osMeebvee leebef$ekeÀ ceeie&oMe&ve keÀjCes efJeefvece³e oj mLew³e& J³eJenejleesue meblegueve, Deeblejjeäêr³e J³eeHeej Je=×er, Deeblejjeäêr³e jesKelee ÒeMve Je meYeemeo osMee®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®eer Òe³eeCe DeMee DeveskeÀ keÀejCeebmeeþer cenÊJee®eer Deens. DeeHeueer Òeieleer leHeemee Deeblejjeäêr³e veeCes efveOeer®es GefÎäîe keÀe³e Deens ?

200

13.5 meejebMe

1. DeeefLe&keÀ efJekeÀemeele HejkeÀer³e Yeeb[Jeuee®es mLeeve cenÊJeHetCe& Deens.

2. efJekeÀmeveMeerue osMeele Yeeb[Jeuee®eer keÀcelejlee Demeu³eecegUs mejkeÀej Deeblejjeäêr³e veeCesefveOeer Deeblejjeäêr³e efJeÊeer³e mebmLee peeieeflekeÀ yeBkeÀ F. ceeiee&ves HejkeÀer³e Yeeb[Jeuee®eer GYeejCeer keÀjles.

3. DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®ee Jesie Jee{JeC³eemeeþer HejefkeÀ³e Yeeb[Jeuee®eer YetefcekeÀe cenÊJee®eer Deens.

4. HejkeÀer³e Yeeb[Jeuee®es DevegkegÀue Je ÒeleerketÀue HeefjCeece osMee®³ee DeLe&J³eJemLesJej Ie[tve ³esleele.

5. Keepeieer HejkeÀer³e Yeeb[Jeue meeJe&peefvekeÀ HejkeÀer³e Yeeb[Jeue Deeblejjeäêr³e mebmLeekeÀ[tve keÀpe& men³eesieer (HejkeÀer³e keÀpex Demes HejkeÀer³e Yeeb[Jeue ÒekeÀej meebielee ³esleelee.

6. yengjeäêr³e kebÀHev³ee DeeefCe peeieeflekeÀ J³eeHeeje®ee efJemleej ³ee SkeÀe®e veeC³ee®³ee oesve yeepet Deensle³e

7. efJekeÀmeveMeerue osMeele YeebJeueGYeejCeer, jespeieej, GlHeeove GlHeVe, DeMee DeveskeÀ IeìkeÀe®³ee Heieleermeeþer yengjeäêr³e kebÀHev³eeb®es ³eesieoeve ceesuee®es Deens. cee$e DeefleefjkeÌle JeeHejecegUs DeMee kebÀHev³ee®³ee OeesjCeecegUs DeLe&J³eJemLesJej Deefveä HeefjCeecener Ie[tve ³esleele.

8. Deeblejjeäêr³e veeCesefveOeer ner Deeblejjeäêr³e DeeefLe&keÀ menkeÀe³ee&®³ee Jeeì®eeueerleerue SkeÀ ÒecegKe ìHHee Deens.

9. efJeefvece³e oj mLew³e& Deelejjeäêr³e jesKeles®ee ÒeMve, J³eJenejleesue letì, efJeMes<e DeenjCe nkeÌkeÀ (SDR) meYeemeo osMeeb®ee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme DeMee DeveskeÀ keÀejCeebmeeþer Deeblejjeäêr³e veeCesefveOeer®eer YetefcekeÀe cenÊJee®eer Deens.

13.6 ÒeMve

1. HejkeÀer³e Yeeb[Jeue cnCepes keÀe³e meebietve HejkeÀer³e Yeeb[ueeb®es DeeefLe&keÀ efJekeÀemeveerkeÀ

cenÊJe / YetefcekeÀe mHeä keÀje.

2. HejkeÀer³e pees[u³ee®ee DeLe& mHeä keÀ©ve HejkeÀer³e Yeeb[Jeuee®es HeefjCeece DeY³eemee.

201 3. HejkeÀer³e Yeeb[Jeueer®eer J³eeK³ee mHeä keÀ©ve HejkeÀer³e Yeeb[Jeuee®es efJeefJeOe ÒekeÀej

mHeä keÀj

4. yengjeäêr³e kebÀHev³ee cnCepes keÀe³e meeietve yengjeäêr³e kebÀHev³ee®eer efJekeÀmeveMeerue osMeeb®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeleerue YetefcekeÀe mHeä keÀje.

5. Deeblejjeäêr³e veeCesefveOeer®eer J³eeK³ee meebiee DeeefCe Deeblejjeäêr³e ÒeJeenele Deeblejjeäêr³e veeCesefveOeer®eer YetefcekeÀe mHeä keÀje.

6. mHeäerkeÀjCeelcekeÀ efìHee efuene

1) Deeblejjeäêr³e veeCesefveOeer®eer YetefcekeÀe

2) HejkeÀer³e Yeeb[Jeueer®es ÒekeÀej

*****

peeieeflekeÀ j³eeheej je efjeÊee®es dele&meeðe

Documents