platforma za institucionalnu saradnju sa institucijama izvršne vlasti u crnoj gori

BARTER CENTAR DOO - BAR Podgorica, jun 2015.

1

P L A T F O R M A

ZA INSTITUCIONALNU SARADNJU SA INSTITUCIJAMA IZVRŠNE VLASTI U

CRNOJ GORI

Predlagač: Barter Centar

DOO – Bar, Društvo za

nespecifičnu trgovinu na

veliko

Bar, Čeluga 43 Podgorica, Kralja Nikole 27a/4


2

UVODNI DIO

Ova Platforma se može posmatrati i kao Studija izvodljivosti sa jednim i osnovnim ciljem: ukazati, predložiti i stvoriti optimalne uslove za prekompoziciju dijela poslovanja u privredi Crne Gore i to uz poštovanje osnovne zakonske legislative, u svrhu alokacije kapitala i angažovanja postojećih kapaciteta i resursa, kao i primjenu savremenih instrumenata i derivata Finansijskog inženjeringa.

Studija će obuhvatiti, svojim analizama, period od dvije decenije, stanje i prilike u realnom sektoru, faktore regionalnog i globalnog uticaja, kao i analizu zakonskih propisa, a koji se odnose na stvaranje privrednog ambijenta Crne Gore.

Ovaj dokument je kreiran kao prijedlog Ministarstvu finansija i Poreskoj upravi Crne Gore, kao i drugim institucijama od značaja za realizaciju oblika poslovanja koje on donosi.

U kreiranju Platforme su angažovani:

- Saradnici organizatora Barter Centra; 40 stručnih saradnika: diplomiranih ekonomista, pravnika i diplomiranih inženjera iz oblasti tehničkih i informacionih nauka;

- Montenegro Biznis Alijansa – MBA;

- Predstavnici akademske zajednice: profesori Ekonomskog i Pravnog fakulteta u Podgorici;

- Stručna javnost; Analitičari iz kompatibilnih oblasti.


3

SADRŽAJ:

1 ANALIZA PRIVREDNIH DEŠAVANJA 1995 - 2015……………………………………………………4

1.1 TRŽIŠTE KAPITALA ............................................................................................................................. 4

1.2 BERZANSKE KOTACIJE I SLOBODNO BERZANSKO TRŽIŠTE ................................................... 5

1.3 MONTENEGROBERZA ......................................................................................................................... 6

1.4 RAZVOJ NA CRNOGORSKIM BERZAMA U PERIODU 2002-2006 GODINE ................................ 9

1.5 PROMET NA CRNOGORSKIM BERZAMA U PERIODU 2002-2006 GODINE ............................. 12

1.6 STRUKTURA TRŽIŠNOG MATERIJALA U PERIODU 2003-2006 GODINE ................................ 13

2 ZAKONSKA RJEŠENJA OD UTICAJA NA FUNKCIONISANJE PRIVREDE ....................................... 15

3 UPOREDNI PREGLED ZAKONSKIH RJEŠENJA U REGIONU I CRNOJ GORI .................................. 18

4 UPOTREBA INSTRUMENATA FINANSIJSKOG INŽENJERINGA ....................................................... 23

5 ALTERNATIVNO RJEŠENJE INSTITUTU – DIREKCIJA ZA ROBNE REZERVE .............................. 25

5.1 SEKTOR ZA KOMERCIJALU ............................................................................................................. 26

5.1.1 Odjeljenje za prehrambene proizvode ............................................................................................ 26

5.1.2 Odjeljenje za neprehrambene proizvode ......................................................................................... 27

5.1.3 Odjeljenje za skladišta .................................................................................................................... 27

5.1.4 Centar za prehrambene i neprehrambene proizvode ....................................................................... 27

5.1.5 Odjeljenje za finansijske i računovodstvene poslove i automatsku obradu podataka .................... 28

5.1.6 Odjeljenje za pravne i opšte poslove i javne nabavke .................................................................... 28

5.2 PLAN INTERVENTNIH NABAVKI U USLOVIMA OZBILJNIH POREMEĆAJA NA TRŽIŠTU 29

6 ZNAČAJ RAZVOJA PARABANKARSKOG POSLOVANJA U CRNOJ GORI ...................................... 33

7 USPOSTAVLJANJE KREDITORA KRAJNJE INSTANCE ...................................................................... 39

7.1 ULOGA KREDITORA KRAJNJE INSTANCE ................................................................................... 40

8 ZAKLJUČAK, PRIJEDLOZI I RJEŠENJA ................................................................................................. 42

8.1 PRIJEDLOZI I RJEŠENJA .................................................................................................................... 44

8.1.1 Sporazmno restrukturiranje duga privrednih društava .................................................................... 44

8.1.2 Osnovna načela sporazumnog restrukturiranja duga ...................................................................... 45

8.1.3 Ugovor o sporazumnom restrukturiranju ........................................................................................ 46

8.1.4 Institucialno posredovanje .............................................................................................................. 47

9 LITERATURA I IZVORI ............................................................................................................................. 48


4

1 ANALIZA PRIVREDNIH DEŠAVANJA 1995 – 2015

1.1 TRŽIŠTE KAPITALA

Berze su organizovana tržišta hartija od vrijednosti, na kojima se u Crnoj Gori, shodno Zakonu o hartijama od vrijednosti (Zakon o HOV), jedino može trgovati hartijama od vrijednosti označenim u ovom Zakonu, ili drugim aktima Komisije za hartije od vrijednosti (Komisija za HOV).

Prva berza u Crnoj Gori - Montenegroberza a.d. Podgorica, osnovana je u junu 1993. godine, na osnovu tadašnjeg Zakona o tržištu novca i tržištu kapitala, donešenog na nivou SRJ. Osnivači Montenegroberze su bile četiri crnogorske banke i Republika Crna Gora, odnosno Agencija Crne Gore za prestrukturiranje privrede i strana ulaganja. Nakon toga, 1995. godine, donešen je Zakon o berzama, berzanskom poslovanju i berzanskim posrednicima, a Montenegroberza je izvršila usklađivanje svog poslovanja njegovim odredbama. U međuvremenu, došlo je do redefinisanja državne zajednice i do preuzimanja određenih ingerencija saveznih institucija od strane institucija osnovanih u Republici Crnoj Gori. Nakon donošenja Zakona o HOV, shodno njegovim odredbama, Montenegroberza je izvršila dokapitalizaciju kroz emitovanje akcija. Komisija za HOV Republike Crne Gore je, po preuzimanju nadležnosti od Savezne komisije za hartije od vrijednosti i finansijska tržišta, a nakon utvrđivanja ispunjenja svih neophodnih preduslova, u decembru 2000. godine, dala Montenegroberzi dozvolu za poslovanje.

NEX Montenegro berza osnovana je 2001. godine, u periodu u kojem su aktivnosti na Montenegroberzi bile u priličnoj mjeri minimizirane (usljed nepostojanja zakonskih uslova za trgovanje kratkoročnim hartijama od vrijednosti). Montenegroberza je nastavila sa radom, a svoje konačno usklađivanje sa Zakonom o HOV, izvršila je 2004. godine.

U periodu od 1994. do 2000. godine na Montenegroberzi se trgovalo uglavnom žiralnim novcem i kratkoročnim hartijama od vrijednosti, jer je tu trgovinu omogućavala tadašnja zakonska regulativa. Prenošenje ingerencija regulisanja tržišta hartija od vrijednosti na republike članice tadašnje SRJ, uslovilo je donošenje crnogorskog Zakona o HOV, kojim nije bilo regulisano emitovanje kratkoročnih hartija od vrijednosti, niti trgovanje sa njima. Tako se od 2002. godine na berzama u Crnoj Gori trguje samo dugoročnim hartijama od vrijednosti.

Berza treba da obezbijedi pravilno i pošteno trgovanje hartijama od vrijednosti, i shodno tome treba da djeluje u cilju zaštite investitora u hartije od vrijednosti, kao i da obezbjeđuje prevagu interesa zaštite investitora u odnosu na bilo koji drugi interes, koji emitent ostvaruje u skladu sa nekim drugim zakonom. Takođe, berza se ne smije baviti trgovinom hartija od vrijednosti, ni davati savjete o trgovini hartijama od vrijednosti i investiranju u hartije od vrijednosti, niti davati mišljenja o povoljnosti ili nepovoljnosti kupovine ili prodaje hartija od vrijednosti.


5

Trgovanje hartijama od vrijednosti i odgovarajući rad berze određeni su kroz pravila i druge akte berzi,

koje one same donose, a odnose se na: članstvo, lizing, zahtjeve za kotiranje, obim promjene u cijenama, adekvatnost kapitala, informacije i periodične izvještaje, te obavještenja o transakcijama.

Pravila berzi su obavezujuća za članove berzi, odnosno ovlašćene učesnike finansijskog tržišta, osnovane shodno Zakonu. Pravila berzi trebaju biti takva da omogućavaju pravilno i efikasno regulisanje i kontrolu tržišta hartija od vrijednosti. Pravila i izmjene pravila berzi moraju biti odobreni od strane Komisije za HOV.

Berza treba da vrši nadzor nad trgovanjem hartijama od vrijednosti na organizovanom tržištu, zajedno sa Komisijom za HOV, i treba da, u slučaju prekršaja ili nepravilnosti, postupa u skladu sa svojim nadležnostima, kako bi osigurala organizovano, nesmetano, efikasno i fer trgovanje hartijama od vrijednosti. Berze su dužne da izvještavaju Komisiju za HOV o realizovanoj trgovini hartijama od vrijednosti, kao i o zahtjevima za članstvo na berzi, odnosno za prijem i skidanje sa listinga berze.

Komisija za HOV je donijela početkom 2005. godine Pravila o načinu trgovanja blokom akcija. Ovim pravilima je bilo predviđeno da grupacije, koje posjeduju veći broj akcija u preduzećima, mogu samostalno prodati svoj udio u direktnom dogovoru sa kupcem. U to vrijeme, postojala je bojazan da će se uvođenjem ovih pravila berzansko trgovanje u potpunosti obesmisliti. Ovim Pravilima je formalizovan dogovor kupca i prodavca mimo berze, čime se direktno krši Zakon o HOV i uobičajena praksa na tržištu kapitala. Ipak, blok poslovi se realizuju preko berzi, pa je time ispoštovana uredba Zakona o HOV, kojom se utvrđuje da se poslovi trgovine hartijama od vrijednosti mogu realizovati samo na berzama kao organizovanim tržištima hartija od vrijednosti. To je razlika od ostalih transakcija za čiju realizaciju, berze naplaćuju u prosjeku oko 0,08% od vrijednosti transakcije. Na ovaj način, blok trgovanje neće negativno uticati na prihode berzi, što je za njihove akcionare postalo važno pretvaranjem berzi u profitne institucije. Osim toga, proces ukrupnjavanja vlasništva, koji se realizuje kroz blokovsku trgovinu, može se ostvariti i bez nje, tako da blokovska trgovina ne može biti krivac što jednom krupni vlasnici više neće imati potrebu da trguju svojim akcijama.

1.2 BERZANSKE KOTACIJE I SLOBODNO BERZANSKO TRŽIŠTE

Tržište na berzama u Crnoj Gori sastoji se od berzanske kotacije («A» i «B» lista), koja predstavlja

prestižni segment tržišta i slobodnog berzanskog tržišta. Da bi se emitenti mogli kotirati na «A» ili «B» listi berzanskog tržišta, pored opštih uslova, moraju ispuniti i određene kriterijume u pogledu: veličine kapitala, broja akcionara, finansijskog stanja, obaveza obavještavanja (berze i javnosti) o poslovanju i druge.

Za prijem na organizovano tržište, potrebno je da emitent ispunjava osnovne uslove, tj. da je registrovan kod Komisije za HOV i da su hartije: izdate u nematerijalizovanom obliku, registrovane u CDA, da se njima može organizovano trgovati, da su uplaćene u cjelini i da su slobodno prenosive.


6

Dnevno pomjeranje cijena hartija na Berzanskom tržištu je ograničeno na ±10%. O prijemu hartija od

vrijednosti u berzansku kotaciju odlučuje Komisija za kotaciju svake berze, u skladu sa njenim Pravilnikom o kotaciji.

Nasuprot berzanske kotacije, slobodno berzansko tržište obuhvata sve one hartije koje se ne nalaze na berzanskoj kotaciji. Takođe, emitenti sa slobodnog tržišta nijesu obavezni aktima berze da objelodanjuju poslovne i finansijske izvještaje, kao što je slučaj sa emitentima čije su akcije na kotaciji. Trgovanje, kliring i saldiranje se na oba tržišna segmenta odvijaju na potpuno isti način.

1.3 MONTENEGROBERZA

Montenegroberza je osnovana u junu 1993. godine. Na Montenegroberzi se trgovalo na berzanskom i na

slobodnom tržištu.

Krajem 2006. godine na berzanskoj kotaciji Montenegroberze su bila 22 privredna društva i obveznice SDŠ, koje dospijevaju od 2007. do 2011, od čega je na „A” listi berzanske kotacije kotirano 5 privrednih društava i obveznice SDŠ, dok je na „B” listi 17 privrednih društava. Na Montenegroberzi se trgovalo akcijama privrednih društava, privatizovanih, kao i onih koja su u procesu privatizacije, akcijama privrednih društava koje su na specijalnoj ponudi Ministarstva finansija, a koja su u državnom vlasništvu, akcijama iz portfelja državnih fondova, investicionim jedinicama investicionih fondova, obveznicama lokalne samouprave, obveznicama Fonda za obeštećenje.

Montenegroberza imala je početkom 2007. godine 18 članova, koje su činili ovlašćeni učesnici na tržištu hartija od vrijednosti, koji su od Komisije za HOV dobili dozvolu za rad, nakon ispunjenja određenih uslova predviđenih Zakonom o HOV.

Trgovanje na Montenegroberzi se obavljalo preko elektronskog sistema za trgovanje MSETS, koji je proizvod domaćih IT eksperata, a u funkciji je od 1. aprila 2004. godine. Trgovina se zasnivala na automatskom uparivanju unešenih naloga koje u elektronski sistem trgovanja, putem računara, unose berzanski posrednici. Elektronski sistem omogućava praćenje promjena indeksa berze nakon svakog zaključenog posla.

Na Montenegroberzi se izračunavao i objavljivao indeks MOSTE, čija vrijednost se formirala na osnovu cijena hartija 35 emitenata, od čega 6 investicionih fondova i 29 najlikvidnijih kompanija. Osnovni cilj izračunavanja i objavljivanja indeksa Monenegroberze je pružanje informacija javnosti o kretanjima na pojedinim segmentima tržišta. Od aprila 2006. godine, Montenegroberza je uvela novi servis za investitore, koji je omogućavao praćenje trgovanja na berzi u realnom vremenu putem interneta, a od sredine decembra 2006. Je bilo omogućeno dobijanje informacija o posljednjim cijenama na Montenegroberzi i putem mobilne telefonije.

NEX Montenegro berza je osnovana u septembru 2001. godine, u periodu koji je neposredno prethodio realizovanju procesa masovne vaučerske privatizacije. Na NEX Montenegro berzi trgovalo se hartijama koje se nalaze na berzanskoj kotaciji i hartijima na slobodnom tržištu.


7

Na NEX Montenegro, berzi krajem 2006, godine na berzanskoj kotaciji su bila tri privredna društva,

jedno na „A” i dva na „B” listi (početkom 2007. i treće društvo je stavljeno na „B” listu). Odlukom Komisije za kotaciju, od 10. januara 2007. godine, na berzansku kotaciju, na „B” listu, uvrštena su bila još dva privredna društva.

Na berzi se trgovalo akcijama privrednih društava, privatizovanih, kao i onih koji su u procesu

privatizacije, akcijama privrednih društava koje su na specijalnoj ponudi Ministarstva finansija, a koja su u državnom vlasništvu, akcijima iz portfelja državnih fondova, investicionim jedinkama investicionih fondova, obveznicama lokalne samouprave, obveznicama Fonda za obeštećenje i obveznicama za sanaciju drumskih puteva.

NEX Montenegro berza je početkom 2007. godine imala 18 članova, koje su činili ovlašćeni učesnici na tržištu hartija od vrijednosti, koji su od Komisije za HOV dobili dozvolu za rad, nakon ispunjenja određenih uslova predviđenih Zakonom o HOV.

Trgovanje na NEX-u obavljalo se preko elektronskog sistema za trgovanje, koji je bio u funkciji od 1. marta 2002. godine. Sistem trgovanja bio je podijeljen na dva dijela, BTS (berzanski trgovinski sistem), koji je isključivo namijenjen berzanskim posrednicima, koji trguju na berzi Bona Net, koji predstavlja informacijsku podršku sistemu trgovanja. Trgovina se zasnivala na automatskom uparivanju unešenih naloga, koje su u elektronski sistem trgovanja, putem računara, unosili berzanski pasrednici. Takođe, stranka je omagućavala praćenje promjena indeksa berze nakon svakog zaključenog posla.

Na NEX Montenegro berzi su se izračunavala i objavljivala dva indexa, NEX 20 i NEX PIF. Osnovni cilj izračunavanja i objavljivanja indeksa berze NEX Montenegro je bio pružanje informacija javnosti o kretanjima na pojedinim segmentima tržišta.

Početkom 2011. godine dolazi do integracije dvije crnogorske berze pripajanjem NEX Montenegro, Montenegroberzi. Prvi radni dan na jedinstvenoj Montenegroberzi je bio 10. januar 2011. godine. U decembru 2013. godine, Istanbulska berza postaje strateški partner Montenegroberzi kupovinom 24,38% akcija.

Montenegroberza predstavlja organizovano tržište, na kome ovlašćeni berzanski posrednici trguju određenim, standardizovanim tržišnim materijalom, po unaprijed poznatim pravilima. Takođe, ima ulogu obezbjeđenja uslova i načina utvrđivanja objektivne cijene, što ne znači da cijene utvrđuju zaposleni na Berzi, već da se na Berzi obezbjeđuju ravnopravni uslovi za susretanje ponude i tražnje za određenom hartijom, po unaprijed propisanim pravilima i načinima važećim za sve subjekte. Sredstva za rad Berze obezbjeđuju se iz članarina, provizija i drugih naknada, koje Berza naplaćuje u skladu sa Zakonom, Statutom i drugim opštim aktima.


8

� Berza obavlja sljedeće poslove:

1. prijem hartija od vrijednosti na tržište Berze, odnosno isključenje hartija od vrijednosti sa tržišta

Berze, 2. povezivanje ponude i tražnje hartija od vrijednosti, 3. obezbjeđenje jednakih uslova trgovanja na Berzi za sve učesnike u trgovini, 4. pravilno i efikasno uređivanje i nadzor nad tržištem hartija od vrijednosti, 5. stvaranje uslova za povezivanje ponude i tražnje hartija od vrijednosti, 6. javno objavljivanje kursne liste, berzanskih indeksa, kao i drugih informacija i podataka

značajnih za rad Berze i 7. prijem u članstvo pravnih lica registrovanih za obavljanje poslova berzanske trgovine, koja

ispunjavaju uslove propisane Zakonom i opštim aktom Berze i izdavanja dozvola za poslovanje na Berzi brokerima članovima Berze.

Organi Montenegroberze su: Skupština, Odbor direktora, Izvršni direktor i Sekretar. Skupština je najviši organ Berze, odnosno njenih vlasnika - akcionara. Skupštinu čine svi akcionari Berze, odnosno njihovi punomoćnici. Odbor je obavezni organ Berze koji ima upravljačku, rukovodnu i nadzornu funkciju nad tekućim poslovanjem. Odbor ima 5 članova koje bira Skupština, na svakom redovnom godišnjem zasijedanju. Izvršni direktor je inokosni izvršni organ Odbora, za operativno vođenje poslova Berze. Izvršnog direktora imenuje i razrješava Odbor. Mandat izvršnog direktora je na period od 4 godine. Sekretar je izvršni organ, koji u ime i za račun Berze, obavlja administrativne poslove. Sekretara imenuje i razrješava Odbor direktora.

Članovi berze su: brokeri i brokerske kuće, kastodi banke.

� Članstvo na Montenegroberzi trenutno ima 10 berzanskih posrednika:

1. Bull&Bear broker-diler, 2. CG Broker-Diler AD Podgorica, 3. Global broker-diler AD Podgorica, 4. Hipotekarna banka AD Podgorica, 5. Invest Banka Montenegro AD Podgorica, 6. Universal Capital Bank, 7. Market broker AD Bijelo Polje, 8. NK Broker AD Nikšić, 9. Podgorički broker-diler AD Podgorica, 10. VIP Broker-diler AD Podgorica.

Najveći broj dnevno zaključenih poslova je bio dana 18.04.2007. god, kada je na Berzi zaključeno

ukupno 3.147 transakcija. Najveću vrijednost jedne zaključene transakcije je dostigla prodaja akcija Elektroprivrede Crne Gore AD Nikšić od strane manjinskih akcionara, 30.09.2009. godine, u iznosu od 100.987.378,80€. Najveći dnevni promet na Montenegroberzi je ostvaren dana 26.05.2009. godine u iznosu od 123.205.540€.


9

Maksimalnu vrijednost indeks MONEX20 je ostvario dana 07.05.2007. godine i iznosila je 48.617,88

baznih poena. Najveći rast indeksa MONEX20 u jednom danu je bio 29.12.2008. godine i iznosio je 11,95% poena. Maksimalna vrijednost indeksa MONEXPIF je bila dana 17.08.2008. godine i iznosila je 50.780,54 baznih poena. Najveći rast indeksa MONEXPIF u jednom danu je bio 27.10.2005. godine i iznosio je 56,35% poena.

U aprilu 2008. godine, brokersko-dilerske poslove na tržištu kapitala obavljala su 33 ovlašćena učesnika, što predstavlja maksimalni broj registrovanih i aktivnih učesnika - članova na crnogorskom tržištu kapitala. U isto vrijeme Berza je imala 129 registrovanih brokera, što je ujedno i maksimalni broj registrovanih brokera od osnivanja Montenegroberze.

Maksimalna vrijednost tržišne kapitalizacije na Montenegroberzi je bila dana 20.08.2007. godine i iznosila je 4.634.589.269€

Montenegroberza je veoma aktivna na međunarodnom planu, tako da je članica najvećih berzanskih asocijacija:

� Montenegroberza je članica Federacije svjetskih berzi od februara 2008. godine � Montenegroberza je članica Federacije Evroazijskih berzi od oktobra 2005. godine � Montenegroberza ima potpisane memorandume o saradnji sa Bečkom berzom, Atinskom

berzom, svim berzama sa područja bivše Jugoslavije.

Ukupni promet ostvaren tokom 2014. godine je iznosio oko 108 miliona eura, što je oko 3,5 puta više u odnosu na 2013. godinu. Navedeni iznos prometa je najveći ostvareni u poslednjih 5 godina. Akcijski kapital Berze iznosi 1.884.600 € i podijeljen je na 3.141 običnu akciju, nominalne vrijednosti 600 € po akciji.

1.4 RAZVOJ NA CRNOGORSKIM BERZAMA U PERIODU 2002-2006 GODINE

Kretanju na tržištu kapitala u Crnoj Gori u periodu od 2002. zaključno sa 2006. godinom, karakteriše rast broja transakcija, rast vrijednosti realizovanog prometa i promjena udjela pojedinih vrsta tržišnog materijala u ukupno ostvarenom prometu, kao i promjena preferencija investitora. Ovakvom razvoju događaja na crnogorskim berzama, doprinijelo je donošenje ranije nedostajućih zakona i podzakonskih akata, koji direktno ili indirektno regulišu oblast tržišta kapitala, kao i izmjena postojećih akata. Međutim, najznačajniji uticaj na razvoj domaćih berzi izvršilo je sprovođenje privatizacije, priliv stranih investicija po tom, kao i drugim osnovima, kao i veće uključivanje investicionih fondova i tzv. „malih” domaćih, ali i malih i velikih inostranih investitora, u trgovanje.


10

Godine 2004. donijet je Zakon o investicionim fondovima, kojim je ovim institucionalnim investitorima

omogućeno poslovanje, odnosno kojim je uslovljena transformacija privatizacionih u investicione fondove. Donošenjem ovog Zakona, stvoreni su nedostajući preduslovi da investicioni fondovi počnu da igraju ulogu pravih investicionih posrednika, koji raspolažu gotovinom i mogu da je plasiraju, kako u zemlji tako i u inostranstvu. Njihovo uključivanje u berzansku trgovinu, uz priliv stranog kapitala po osnovu privatizacije Telekoma, u izvjesnom smislu predstavljaju dva osnovna momenta koja su označila početak dinamičnijeg rasta berzanskog trgovanja u Crnoj Gori. Iako je Zakon o IF uspio da obezbijedi veći uticaj investicionih fondova na sekundarno trgovanje, investicioni fondovi još nisu počeli da realizuju njihov najvažniji zadatak - prikupljanje štednje „malih" investitora. Razlog tome je zakonska neobična definisanost otvorenih investicionih fondova, odnosno FZU koji mogu da prikupljaju finansijska sredstva emisijom investicionih jedinica, ali ne mogu da ih otkupljuju, što je uobičajena karakteristika otvorenih investicionih fondova.

Uticaj na kretanja na tržištima kapitala u Republici je imalo i smanjenje naknada Komisije za HOV, u drugoj polovini 2004. godine, zatim naknada CDA kao i izvjesno smanjenje troškova domaćeg platnog prometa, dok su troškovi platnog prometa koji banke realizuju sa inostranstvom, kao i brokerske marže i dalje ostali visoki. Nivo ovih troškova i naknada iznosi: za sve transakcije vrijednosti do 2.000 eura, broker klijentu naplaćuje 10 eura, od kojih 1 euro pripada berzi preko koje se transakcija vrši, 1,12 eura pripada CDA. Za transakcije preko 2.000 eura, brokeri obračunavaju 0,50% od vrijednosti transakcije, od čega 0,08% pripada berzi, a 0,04% CDA. Ukupni nivo troškova smatrao se troškovnom barijerom intenzivnijem investiranju, sve do velikog rasta prometa na berzama tokom 2005, a naročito 2006. godine. U ovim godinama investitori su bilježili izuzetno visoke prihode od investiranja, tako da je nivo troškova i naknada po navedenim osnovama doživljavan kao relativno manje opterećenje nego u prethodnim godinama.

Pored navedenog, donijet je i novi Zakon o izvršnom postupku, za koji se očekivalo da će da obezbijedi

veću zaštitu povjerilaca i njihovih prava, a time i smanjenje rizika investiranja na crnogorskom tržištu. Međutim, pokazalo se da to nije bilo dovoljno, jer nivo efikasnosti sudskog sistema u Crnoj Gori nije povećan. Usvojen je i Zakon o mjenici, što je omogućilo da se mjenici vrati davno izgubljena funkcija sredstva obezbjeđenja, a sve u cilju obezbjeđenja veće zaštite povjerilaca. U tom smislu, mjenice su počele intenzivno da se koriste kao sredstva obezbjeđenje prilikom odobravanja kredita, dok je njihovo korišćenje u obligacionim odnosima u biznisu takođe povećano, ali još uvijek ne u dovoljnoj mjeri.

Dva podzakonska akta, vezana za Zakon o regulisanju obaveza i potraživanja po osnovu ino duga i

devizne štednje građana, donešena 2004. godine, omogućila su konverziju stare devizne štednje u obveznice, čime je obezbijeđeno dodatno diverzifikovanje tržišnog materijala na berzama kapitala u Crnoj Gori. Obveznice stare devizne štednje emitovane su u vrijednosti od 150 miliona eura, u serijama koje dospijevaju 1. jula svake godine, od 2003. do 2017. Obveznicama stare devizne štednje (obveznice SDŠ), kupljenim na berzi, obično uz značajne diskonte na cijenu, moglo se vršiti plaćanje poreza, kao i zamjena za akcije privrednih društava u državnom vlasništvu, i to obje uz paritet 1:1. Ove mogućnosti značajno su podstakle tražnju za obveznicama SDŠ na tržištu.


11

Tokom 2006. Godine, na slobodnim berzanskim tržištima na obje berze, počelo je da se trguje i obveznicama za saniranje drumskih puteva, obveznicama Fonda za obeštećenje i obveznicama lokalne samouprave.

Obveznice Fonda za obeštećenje ovaj Fond je emitovao u martu 2006. godine, u ukupnoj vrijednosti 150 miliona eura. Ove obveznice se mogu prodavati na tržištu ili upotrijebiti za kupovinu akcija, udjela i druge imovine RCG i državnih fondova. Inicijalna vrijednost jedne obveznice je jedan euro, a za razliku od obveznica stare devizne štednje, i opštinskih obveznica, ove obveznice nisu kamatonosne i nemaju rok dospijeća. One ipak imaju rok važenja, 08.04.2007. godine, a svi koji kupe obveznice Fonda za obeštećenje na berzi, nakon isteka ovog roka stiču pravo na isplatu obeštećenja u šestomjesečnim ratama, planiranim shodno Zakonu o povraćaju oduzetih imovinskih prava i obeštećenju. Ovim obveznicama se trguje na slobodnom berzanskom tržištu.

Obveznice lokalne samouprave emitovale su opštine Bijelo Polje (1.249.255,00 eura), Nikšić (1306.448,00 eura), Cetinje (965.531,00 eura) i Pljevlja (1.244.245,00 eura), a emisiju obveznica planiraju i druge opštine u Republici. Ova emisija realizovana je uz podršku Fonda za razvoj Republike Crne Gore, shodno investicionoj politici Fonda, koji je otkupio emisije ovih obveznica, uz očekivani prihod od kamata. Obveznice su roka dospijeća od 2009. do 2015., a prodavane uz inicijalnu vrijednost od 1 euro i uz diskont od 9,28% do 30,50% za obveznice najkasnijeg dospijeća. Obveznice su prvo uvrštene na berzansku kotaciju, da bi kasnije, odlukom Komisije za HOV, bile skinute sa kotacije i prebačene na slobodno berzansko tržište.

Početkom 2007. godine donešen je i Zakon o isplati devizne štednje građana, položene kod ovlašćenih

banaka sa sjedištem van Republike Crne Gore, kojim je konačno regulisana i ova oblast. Shodno rješenjima iz ovog Zakona, takođe je predviđena emisija obveznica, premda način njene tehničke realizacije tek treba da se definiše odgovarajućim uputstvima. Usvajanjem ovog Zakona stvorena je osnova za dodatno širenje spektra tržišnog materijala na berzama, dok iznos obveznica koje će biti emitovane još nije utvrđen.

Osnovni podsticaj razvoju tržišta kapitala, osim pomenutih zakonskih i podzakonskih akata, koji su

stvorili osnove za svojinsku transformaciju, za funksionisanje tržišta kapitala, kao i za poslovanje privrednih društava na profitnoj osnovi, dalo je sprovođenje masovne vaučerske privatizacije. Kao rezultat ovoga procesa proizašli su: novi tržišni materijal – vaučeri, novi finanijski posrednici - privatizacioni investicioni fondovi, i na kraju - stvaranje osjećaja za privatno vlasništvo i za mogućnosti stvaranja dobitka od investiranja (vremenom je nastao i osjećaj za gubitke). Pri tome, nivo znanja i informisanosti novonastalih vlasnika investicionog materijala bio je vrlo neujednačen, bolje reći - polarizovan, između manjine koja je raspolagala, prije svega kapitalom, a onda i informacijama, ako već ne i znanjem o mogućnostima investiranja, i većine koja najčešće nije imala dovoljno ni kapitala, ni informacija, a još manje znanja. Najveći uticaj na trgovanje u periodu nakon sprovodenja MVP, tokom 2002 - 2004 godine, imali su upravo investitori koji su posjedovali kapital i informacije, i koji su vršili investiranje, tada još uvijek za „sitne" pare, jer su cijene akcija bile uglavnom višestruko podcijenjene.


12

Investicije tih godina bile su prevashodno usmjerene ka ukrupnjavanju kapitala u boljim privrednim

društvima i zauzimanju pozicija u njima. Pošto još uvijek nisu bile realizovane veće privatizacije, cijene akcija na tržištu nisu značajnije oscilirale, pa nisu ni nudile mogućnost zarade od špekuktivne trgovine.

Međutim, u periodu nakon 2004. godine, osim što su u kontinuitetu realizovne izmjene institucionalnih i zakonskih uslova na tržištu, već je došlo i do promjena preferencija investitora. Iako je ukrupnjavanje vlasništva i dalje ostalo dominantan motivator kretanja na tržištu kapitala, špekulativne transakcije su sve više dobijale na značaju. Tokom 2003. godine zabilježeno je značajno povećanje zainteresovanosti akcionara za dešavanja na tržištu kapitala, koje se naročito intenziviralo u narednoj godini. Aktivnosti investitora u trgovanju akcijama počele su sve više da bivaju rukovođene i željom za ostvarivanjem zarade na razlici u cijeni akcija, odnosno za kapitalnom dobiti. Ovaj motiv dobio je na značaju sa širenjem informacija o prvim velikim zaradama koje su te godine ostvarili oni koji su investirali u kupovinu akcija tokom 2002. i 2003. godine, trgujući tada po izuzetno podcijenjenim cijenama. Ipak, najveći doprinos povećanju trgovanja 2005. godine dao je priliv od prodaje Telekoma koji su ostvarili ne samo država već i privatizacioni fondovi, ali i tzv. „mali“ investitori. Ova sredstva predstavljala su prvi ziučajniji priliv iz kojeg je bilo moguće finansirati nove investicije na domaćim berzama. Finansirane ovim, ali i sredstvima sve više narastajućih stranih investicija, kao i domaćeg kapitala, cijene akcija rasle su tokom 2005. i 2006. godine i po više stotina procenata. Velike razlike u cijeni akcija nastajale su kao rezultat špekulativnih transakcija izazvanih najavljivanim privatizacijama velikih preduzeća u većinskom državnom vlasništvu (Kombinat alumniiuma Podgorica a.d., Telekom Crne Gore, Rudnici boksita Nikšić a.d., hotelski kompleksi, itd). Pored toga, velike promjene u cijeni i povećanje obima trgovanja zabilježeni su kod investicionih jedinica privatizacionih, odnosno investicionih fondova (preko 1000% u 2005. godini).

1.5 PROMET NA CRNOGORSKIM BERZAMA U PERIODU 2002-2006 GODINE I

PRIMARNA I SEKUNDARNA TRGOVINA

Ukupan promet realizovan na crnogorskim berzama u periodu 2002 - 2006 godine iznosio je 667,33

miliona eura. Tržišna kapitalizacija na crnogorskim berzama krajem 2005. godine je iznosila 1.467,3 miliona eura, odnosno 86,8% procijenjenog BDP-a za 2005. godinu. Krajem 2006. godine, tržišna kapitalizacija na obije berze u Republici iznosila je 1.944,8 miliona eura, odnosno 110.6% procijenjenog BDP-a za 2006. godinu, i bila je veća u odnosu na kraj 2005. godine za 477,5 miliona eura, odnosno za 32,5%, što je rezultat rasta i cijena tržišnog materijala i njegove likvidnosti.

Iako je iznos primarnih emisija značajno veći u odnosu na prethodne dvije godine, i sam po sebi predstavlja pozitivnu tendenciju na tržištu, on je još uvijek suviše nizak da bi se moglo govoriti o uzlaznoj liniji jednog poželjnog trenda. Primarne emisije koje su vršile uglavnom finansijske organizacije, rezultat je odgovora finansijskog sektora na narastajuću tražnju za finansijskim uslugama, odnosno na rast mogućnosti za zaradu u oblasti finansija, bilo da se radi o tržištu kapitala, bankarstvu ili osiguranju. U 2006. godini nije realizovana niti jedna emisija investicionih jedinica investicionih fondova, premda je veći broj ovih finansijskih posrednika koji posluju na finansijskom tržištu Crne Gore, izvršio statusne promjene, koje su im omogućile emitovanje dodatnih investicionih jedinica u cilju prikupljanja kapitala. Čini se da je to učinjeno više kao pripremni korak za neka buduća vremena, jer su investicioni fondovi u 2006. godini ostvarili značajne prihode po osnovu prodaje akcija preduzeća koja su privatizovana, a koje su držali u svojim portfolijima.


13

Iz ostvarenih prihoda vršene su nove investicije, tako da nije bilo potrebe da se primarnom emisijom

prikuplja dodatni kapital, da bi se iskoristio povoljan period na tržištu kapitala, koji je vladao do parlamentarnih izbora u septembru.

Na žalost, ni u 2006. godini nisu zabilježene emisije korporativnih obveznica, iako je potreba za

eksternim izvorima finansiranja u crnogorskim privrednim društvima i dalje veoma velika. Tu potrebu ova društva podmirivala su, kao i ranije, kreditima od crnogorskih banaka, koji su i dalje vrlo skup izvor finansiranja. Imajući u vidu da se u Crnoj Gori niko ne bavi poslovima preuzimanja emisije, postavlja se pitanje, šta je čemu uzrok; da li se emisije korporativnih obveznica ne vrše zato što ni jedan ovlašćeni učesnik ne želi preuzimati ove emisije, ili se ovaj vid ovlašćenih učesnika do sada još nije pojavio jer ne postoji tražnja za takvom vrstom usluga, odnosno ne postoji interes privrednih društava za emisijom obveznica? Može se smatrati da je osnovni razlog na strani ovlašćenih učesnika i dalje visoka rizičnost plasmana preuzetih emisija, pa samim tim, oni smatraju da je odnos rizika i potencijalnih prihoda još uvijek nesrazmjeran, u korist rizika. Što se tiče privrednih društava, oni do finansijskih sredstava uspijevaju doći putem kredita, premda skupih, a odsustvo prakse emitovanja obveznica vjerovatno je razlog što ih malo koje privredno društvo uopšte i doživljava kao alternativu bankarskim kreditima.

1.6 STRUKTURA TRŽIŠNOG MATERIJALA U PERIODU 2003-2006 G ODINE

Struktura tržišnog materijala kojim se trgovalo na crnogorskim berzama u 2005. i 2006. godini,

pokazuje rast trgovanja i prometa svim vrstama raspoloživog tržišnog materijala. Najveći rast vrijednosti prometa, i još uvijek najveći udio u ukupnom trgovanom materijalu, u obije godine, imale su akcije. Indexi

Na crnogorskim berzama, kao što je već rečeno, izračunavaju se i objavljuju tri indexa; na Montenegro berzi MOSTE, a na Nex Montenegro berzi NEX 20 i NEX PIF. Kretanja ova tri indexa od momenta njihovog uvođenja do 2006.godine, pokazuju značajnu dinamiku naročito u posljednje dvije godine posmatranog perioda.

Vrijednost indexa MOSTE porasla je od njegovog uvođenja za 818,883%.

Vrijednost indexa NEX 20 porasla je od njegovog uvođenja za 1.705,089% , a indexa NEX PIF za 1.673,363 indeksna poena.

Druga kretanja vezana za vlasničke instrumente

Osim primarnom emisijom akcija na tržištu, broj akcija raspoloživih na tržištu može se uvećavati i emisijama koje se ne vrše na tržištu, odnosno javnom ponudom. U takve emisije spadaju emisije po osnovu pretvaranja duga u akcijski kapital, po osnovu raspodjele dobiti, po osnovu prodaje akcija postojećim akcionarima po osnovu prava preče kupovine, pretvaranja rezervi u kapital i slično.


14

Podaci iz registra Komisije za HOV pokazuju da je tokom 2004. godine, realizovano više emisija akcija

koje se ne vrše javnom ponudom. Vrijednost ovih emisija bila je 27,2 miliona eura i činila je blizu 62% ukupnog prometa na crnogorskim berzama u 2004. godini, na kojima je te godine ostvaren relativno skroman promet (42 miliona eura).

Pored toga, shodno postojećim mogućnostima datim Zakonom o HOV i odgovarajućim podzakonskim aktima, tokom 2004. godine izvršeno je i 15 emisija akcija po osnovu usitnjavanja, ukrupnjavanja i zamjene, u vrijednosti od 200,03 miliona eura što je za 456,3% više od ukupnog prometa na crnogorskim berzama.1

1 Analiza finansijskog tržišta u Crnoj Gori; Prof. dr Saša Popović, doc. Dr Nikola Fabris, mr Danijela Vukajlović-Grba, mr

Marijana Mitrović-Maijatovic, mr Ana Vlahović, Goran Bakić, Vesna Saveljić, Milica Vlahović, Tanja Radunović, Borko Božović, Podgorica 2007


15

2 ZAKONSKA RJEŠENJA OD UTICAJA NA FUNKCIONISANJE

PRIVREDE

Zakon o privrednim društvima

Zakon o privrednim društvima pruža jedinstvenu osnovu i smjernice za osnivanje, registraciju i upravljanje poslovnim oganizacijama. Prvo, on je naklonjen korisnicima i veoma transparentan za privredna društva. Drugo, lakši je za primjenu. Treće, on očigledno promoviše transparentnost tako što se izbjegava potreba za traženjem uporednih podataka u drugim zakonima. Najznačajni podsticaj koji je ovim zakonom dat preduzetništvu, jeste pojednostavljenje procedure, smanjenje troškova i eliminisanje birokratskih prepreka za registraciju privrednih društava. Jedan od sadašnjih glavnih nedostataka sistema registracije je taj što preduzeća, ili ne dostavljaju redovno Centralnom registru godišnji finansijski izvještaj sa izvještajem revizora, a ne trpe posljedice, ili se isti blagovremeno ne ažuriraju, iako se radi o podacima koji su od presudne važnosti za zaštitu povjerilaca i trećih strana. Pored toga, ne postoji mogućnost online registracije, a podaci na oficijalnom sajtu Centralnog registra se ne ažuriraju blagovremeno.

Zakon o insolventnosti privrednih društava

Novim zakonom pojednostavljena je procedura za preduzeća u stečaju i skraćeno trajanje stečajnog postupka. Stečajevi nekih preduzeća trajali su po više godina - sada je postupak na nivou od 8 do 10 mjeseci, što i dalje relativno dug period. Posebno značajna novina u ovom zakonu je to što stečajni postupak postaje zakonom propisani put za naplatu potraživanja povjerilaca, ali istovremeno i za reorganizaciju insolventnog dužnika. Ipak, postoje i problemi u primjeni ovog zakona. Naime, mali broj postupaka reorganizacije, za razliku od klasičnih stečajnih postupaka, pokrenut je kod privrednih sudova u skladu sa Zakonom o insolventnosti privrednih društava. Postoji potreba da se poveća broj obučenih i stručnih stečajnih upravnika, što je jedan od glavnih problema u implementaciji Zakona, imajući u vidu mnogo značajniju ulogu koju stečajni upravnici imaju u odnosu na prethodnu regulativu. Treba donijeti preporuke kako ubrzati stečajni postupak, na primjer, utvr đivanjem obaveze stečajnog upravnika, da sastavni dio izvještaja o uzrocima koji su doveli do stečajnog postupka bude i dinamika procesa koji ne može trajati duže od 3 do 6 mjeseci. Dodatni razlog za ovakvo ograničavanje postupka je i činjenica da stečajni upravnik predstavlja neku vrstu stečajnog advokata i njegova je obaveza da čuva imovinu preduzeća koje je u stečaju, odnosno da očuva stečajnu masu. Kao suštinski nastavak ovog zakona, Zakon o faktoringu mora biti sljedeći u nizu, jer kupovina i prodaja potraživanja mora postati vodeći instrument za punu i zadovoljavajuću primjenu Zakona o insolventnosti privrednih društava, kao i za razvoj cjelokupnog tržišta.

Zakon o sprečavanju nelegalnog poslovanja

Ratio zakona je da se spriječe radnje učesnika u prometu koje su do sada bile dozvoljene, a dominantno su se odnosile na izbjegavanje plaćanja obaveza prema državi, kao i zloupotrebe u naplati duga iz stečajne mase, u postupku likvidacije i naročito dužnika čiji su računi blokirani u postupku prinudne naplate prema Zakonu o izvršenju i obezbjeđenju.


16

Novine:

1. Svaka informacija ili podatak o poreskom obvezniku, kojim raspolaže organ uprave nadležan za poslove poreza, dostupni su javnosti, u skladu sa zakonom kojim se uređuje slobodan pristup informacijama, što u suštini znači da na obrazložen zahtjev bilo kojeg lica, Poreska uprava („PU“) mora da pruži sve informacije koje ima o poreskom obvezniku: iznos plaćenog poreza, poreski dug, itd.

2. Zakon uvodi obavezu za pravna lica i preduzetnike da vode novčana sredstva na računu koji imaju kod komercijalne banke (ova lica se decidno obavezuju da imaju otvoren račun) i vrše transfer sredstava preko tog računa, naročito uključujući plaćanje poreza, prinosa i doprinosa na obračunatu bruto zaradu i naknadu zarada, kao i isplatu neto zarada i naknada zarada zaposlenima. To, između ostalog, znači da se dosadašnja praksa da se dio zarade zaposlenom isplaćuje preko računa, a dio „na ruke“ prekršajno kažnjava kaznama koje uvodi zakon (više o tome u poslednjem dijelu).

3. Glavne novine, koje zakon uvodi, odnose se na zabranu osnivanja privrednog društva ili registracije za obavljanje djelatnosti kao preduzetnik, za lice koje ima učešće preko 30% u kapitalu privrednog društva, nad kojim je otvoren stečaj ili postupak likvidacije, koje ne izmiruje poreske obaveze, odnosno čiji su računi blokirani u postupku prinudne naplate. Ova zabrana se odnosi i na zavisna društva odnosnog privrednog društva. Zakon obavezuje PU da ispita postojanje ovih razloga prilikom registracije svakog novog privrednog društva ili preduzetnika.

4. Uz gornju zabranu, Zakon uvodi i zabranu za privredno društvo i preduzetnika čiji je račun blokiran u postupku prinudne naplate, da nakon isteka roka od 30 dana od dana blokade računa, vrše naplatu svojih potraživanja i plaćanje svojih obaveza ugovaranjem promjene povjerilaca, odnosno dužnika (asignacija, cesija, preuzimanje, ustupanje duga i dr.), prebijanjem (kompenzacijom), prenosom hartija od vrijednosti ili na drugi način kojim bi se izbjegavala naplata potraživanja i plaćanje obaveza preko računa.

Carinski zakon

Crna Gora svojim položajem, privrednom snagom i strukturom, te dostignutim stepenom ekonomske

razvijenosti, može opstati samo kao otvorena i konkurentno prilagodljiva zemlja. Njen strateški cilj mora biti da gotovo svaki privredni subjekt postane izvozno usmjeren.

Vlada Crne Gore treba da zaštiti domaću proizvodnju kroz antidamping, kompezatorne carine, zaštitu od

prekomjernog uvoza, kao i pojačanje kontrole ispravnosti atesta, sertifikata i ispunjenosti standarda kvaliteta uvezene robe, u cilju sprječavanja nelojalne konkurencije domaćim proizvodjačima i zaštitu domaće proizvodnje u razvoju. Neophodno je jačati veze sa dijasporom i povezivanje naših privrednika sa iseljenicima, čime bi se eventualno olakšao pristup inostranim tržištima i mogućnost plasmana domaće robe. Treba uložiti napore da se animiraju strani investitori da ulažu u crnogorska proizvodna preduzeća. Naravno, potpisivanje CEFTA sporazuma, članstvo u STO i proces EU integracija, podrazumijevaju neminovno dalju liberalizaciju tržišta. U tom smislu potrebno je razmotriti status proizvoda koji se sada smatraju osjetljivim ili strateškim za našu ekonomiju. Biće neophodno izvršiti detaljnu analizu kako bi se identifikovali ti proizvodi, procijenilo koliko oni zapravo predstavljaju komparativnu prednost države i da li postoji mogućnost da budu profitabilni.


17

Ovakva analiza treba da pruži procjenu ukupnih troškova proizvodnje tih proizvoda u odnosu na istu vrstu sveukupnih troškova u slučaju obustavljanja njihove domaće proizvodnje. Institucija od koje će se najviše očekivati je Uprava carina. Od nje se očekuje puna implementacija novog carinskog sistema.2

2 „Eliminisanje barijera za razvoj preduzetništva u Crnoj Gori“;Vlada Republike Crne Gore, Ministarstvo za ekonomski razvoj, Direkcija za razvoj malih i srednjih preduzeća


18

3 UPOREDNI PREGLED ZAKONSKIH RJEŠENJA U REGIONU I

CRNOJ GORI

Problemi nelikvidnosti privrede, u posljednjih pet godina, su u fokusu zakonodavnih promjena većine zemalja u regionu, а postupci vansudskog rješavanja pokazuju se sve efikasnijim, tako da se uspostavlja pravna i institucionalna praksa. Ovаkvi propisi upućuju dužnike i povjerioce nа dogovor. Pregovorom u kome su svi učesnici rаvnoprаvni i zаključenjem ugovorа o sporаzumnom finаnsijskom restrukturirаnju, izbjegаvаju se predugi i skupi sudski sporovi, problem se rješаvа brže i jeftinije, а poslovni odnosi ostаju očuvаni. Odobrаvаnjem dodаtnih olаkšicа i držаvа podstiče ovаj nаčin rješаvаnjа nelikvidnosti.

U Crnoj Gori je u skupštinskoj proceduri Predlog zakona o sporazumnom finansijskom restrukturiranju. Kada je u pitanju Srbija, 2011. godine donijet je Zakon o sporazumnom finansijskom restrukturiranju (Službeni glasnik Republike Srbije, br. 36/11). Narodna skupština Republike Srpske usvojila je dana 27.02.2014. godine Zakon o jedinstvenom sistemu za multilateralne kompenzacije i cesije, koji je objavljen u Sl. gl. RS broj 20 od 19. marta 2014. godine. Ova oblast je u Hrvatskoj regulisana Zakonom o platnom prometu u zemlji. Takođe, u Sloveniji postoji Zakon koji reguliše multilateralne kompenzacije na sličan način kao i Zakon koji je donijet u Republici Srpskoj.

Prijedlogom zakona o sporazumnom finansijskom restrukturiranju Crne Gore , koji je u Skupštinskoj procedure, uređuju se uslovi i način dobrovoljnog restrukturiranja dugova prema finansijskim institucijama. Finansijsko restrukturiranje, u smislu ovog zakona, je ponovno uređivanje dužničko-povjerilačkih odnosa između dužnika, odnosno korisnika hipotekarnog kredita koji su podobni za finansijsko restrukturiranje i povjerilaca. Ciljevi finansijskog restrukturiranja su: podsticanje oporavka dužnika, očuvanje stabilnosti finansijskog sistema, omogućavanje pristupa novim sredstvima finansiranja radi stimulisanja ekonomskog oporavka i rasta. Uslovi za finansijsko restrukturiranje prema ovom prijedlogu su:

1. podobnost dužnika, a dužnik je podoban za finansijsko restrukturiranje, u skladu sa ovim zakonom, ako je u finansijskim teškoćama i ako je privredna aktivnost koju obavlja održiva, nad dužnikom nije pokrenut stečajni postupak, novčani tokovi u prethodna tri mjeseca i projekcija novčanih tokova za narednih 12 mjeseci pokazuju da kod dužnika postoji manjak novčanih priliva po osnovu operativnih prihoda u odnosu na obaveze servisiranja finansijskih dugova, iz plana finansijskog restrukturiranja. Iz člana 21 ovog zakona proizilazi da će dužnik iz svojih operativnih prihoda i likvidnih sredstava koja će obezbijediti prodajom imovine ili na drugi način, moći da blagovremeno ispunjava originalne, ili u postupku restrukturiranja izmijenjene, finansijske obaveze i


19

2. saglasnost za finansijsko restrukturiranje najmanje jednog povjerioca i dužnika. Prijedlogom ovog zakona, regulisana su i osnovna načela na kojima se zasniva restrukturiranje, a to su: načelo dobrovoljnosti, hitnosti, postupanja u dobroj vjeri, održivosti, povjerljivosti podataka itd. U toku finansijskog restrukturiranja, uvodi se obavezno mirovanje dugova između dužnika i povjerilaca koji učestvuju u finansijskom restrukturiranju. Mirovanje dugova sprovodi se: kao privremeni moratorijum i putem ugovora o mirovanju dugova.

Radi sprovođenja finansijskog restrukturiranja, dužnik je dužan da sačini plan finansijskog restrukturiranja. Plan finansijskog restrukturiranja treba da sadrži naročito:

- kratak uvod u djelatnosti koju dužnik obavlja i okolnosti koje su dovele do finansijskih teškoća; - podatke koji se odnose na dužnikovu imovinu, kapital, obaveze, poslovanje i poslovne planove,

radi pravilne procjene njegovog finansijskog stanja i pripreme prijedloga mjera finansijskog restrukturiranja;

- prijedlog mjera koje treba da dovedu do oporavka i održivosti poslovanja dužnika, sa projekcijom bilansa stanja i bilansa uspjeha za odgovarajući period nakon restrukturiranja.

Ugovor o finansijskom restrukturiranju zaključuje se u pisanoj formi, uz obaveznu ovjeru Centra za

posredovanje. Prijedlogom su utvrđene i mjere koje se sprovode sporazumnim restrukturiranjem, a neke od njih su: otplata na rate, izmjene rokova dospjelosti, prodaja dužnikove imovine, otkup dužnikovih potraživanja, davanje novih sredstava obezbjeđenja, konverzija potraživanja u kapital, ugovor o novom kreditu i ostale. Institucionalno posredovanje sprovodi Centar za posredovanje. Centar vrši stručne i administrativne poslove u vezi sa institucionalnim posredovanjem i poslove utvrđene ovim zakonom. Institucionalno posredovanje u finansijskom restrukturiranju se okončava: zaključivanjem ugovora o finansijskom restrukturiranju, konstatovanjem da dužničko-povjeralački odnos između dužnika i povjerilaca nije podoban za finansijsko restrukturiranje u skladu sa ovim zakonom, pisanom izjavom o prestanku postojanja razloga za institucionalno posredovanje u finansijskom restrukturiranju, kada svi učesnici u postupku prihvate prijedlog posrednika da posredovanje više nije opravdano, kada prestane da postoji uslov da je najmanje jedan od povjerilaca finansijska institucija, pisanom izjavom o odustajanju povjerioca. Prijedlogom zakona uređeni su i podsticaji u smislu oslobođenja od poreza i drugi podsticaji kako za dužnika, povjerioca, banke.3 Uređeno je i finansijsko restrukturiranje hipotekarnih kredita. Zakon o sporazumnom finansijskom restrukturiranju Srbije (Službeni glasnik Republike Srbije, br. 36/11) je počeo da se primjenjuje 1. septembra 2011, i uvodi niz novina na različitim poljima. Samo sporazumno finansijsko restrukturiranje se, prema ovom zakonu, prije svega tiče privrednih društava koja imaju finansijske teškoće (nelikvidnost, prijeteća nelikvidnost ili prezaduženost), a koje ulaze u finansijsko restrukturiranje (koje uključuje i mirovanje dugova – moratorijum) sa najmanje dvije domaće ili strane banke – povjeriocima.

3 Prijedlog Zakona o sporazumnom finansijskom restrukturiranju Crne Gore


20

Od posebnog značaja su odredbe koje se tiču:

• Sadržaja ugovora o finansijskom restrukturiranju: zakon predviđa niz mjera koje se mogu uvesti ovim

ugovorom (npr. izmjena rokova dospjelosti i kamatnih stopa, otpust duga, pretvaranje potraživanja u kapital, zaključivanje ugovora o kreditu ili izdavanje hartija od vrijednosti itd.), a sam ugovor je obavezno registrovati u Agenciji za privredne registre.

• Založnog prava: sredstva obezbjeđenja, ustanovljena radi obezbjeđenja potraživanja koja su

restrukturirana, nastavljaju da postoje, a zakon izričito propisuje da u tom slučaju katastar i registar založnog prava vrše izmjenu podataka o upisanom obezbjeđenju.

• Rješavanja sporova: Privredna komora Srbije vrši ulogu institucionalnog posrednika između dužnika i povjerilaca čiji su međusobni odnosi predmet restrukturiranja.4

Privredna komora Srbije donijela je odgovarajući Pravilnik o institucionalnom posredovanju. U proteklom periodu PKS obrаtilo se sаmo 17 privrednih društаvа. Tri postupkа zаvršenа su zаključenim ugovorimа o sporаzumnom finаnsijskom restrukturirаnju, u jednom je zаključen ugovor o mirovаnju dugovа, а ukupnа vrijednost potrаživаnjа u tim postupcimа bilа je oko 27 milionа eurа.

Do sporаzumа dužnikа i povjerilаcа, а nаjčešće su to bаnke, stiže se postupno. Prvi korаk, nа putu do ciljа, je pokretаnje prijedlogа zа restrukturirаnje, koji Centru zа usluge i posredovаnje PKS može podnijeti zаduženo privredno društvo ili povjerilаc. Centаr provjerаvа ispunjenost uslovа zа pokretаnje postupkа i pozivа drugu strаnu dа prihvаti prijedlog, а zаtim orgаnizuje postupаk pregovаrаnjа. U prvoj fаzi poslа zаključuje se ugovor o mirovаnju dugovа, koji predstаvljа osnov zа deblokаdu rаčunа dužnikа i omogućаvа mu poslovni predаh, tokom kogа se nаstаvljаju pregovori u znаtno relаksirаnijoj аtmosferi. Potom, dužnik i povjerioci zаključuju Ugovor o sporаzumnom finаnsijskom restrukturirаnju, koji sаdrži mjere kojimа se tаj posаo sprovodi.5

Narodna skupština Republike Srpske, usvojila je dana 27.02.2014. godine, Zakon o jedinstvenom sistemu za multilateralne kompenzacije i cesije, koji je objavljen u Sl. gl. RS broj 20 od 19.marta 2014. godine. Na osnovu člana 23. stav 7. Zakona, Banjalučka berza hartija od vrijednosti koja ima ulogu organizatora Sistema, treba donijeti uputstvo kojim bi se trebala urediti prijava obaveza učesnika, zaključivanje ugovora sa ovlašćenim organizacijama, sprovođenje multilateralne kompenzacije, cesije i prodaja potraživanja. Zakonom su normirani subjekti koji imaju obavezu da prijavljuju dospjele neosporene novčane obaveze, organizovanje Jedinstvenog sistema za multilateralne kompenzacije i cesije, organizator sistema, ovlašćene organizacije, prijavljivanje neosporenih dospjelih novčanih obaveza, izuzeci od obaveze prijavljivanja, odgovornost učesnika, sprovođenje multilateralnih kompenzacija i cesija, izvještaj o izvršenim multilateralnim kompenzacijama i cesijama, knjigovodstveni tretman, dostupnost podataka, organizovanje javnih ponuda za prodaju potraživanja posredstvom sistema, naknade organizatora i nadzor.

4 Zakon o sporazumnom finansijskom restrukturiranju Srbije; Bankarstvo i finansije Bilten Srbija

5 Zakon o jedinstvenom sistemu za multilateralne kompenzacije i cesije; www.politika.rs


21

Obavezna multilateralna kompenzacija sprovodiće se dva puta godišnje, u aprilu i oktobru. Vlada Republike Srpske će za svaku multilateralnu kompenzaciju pojedinačno donositi odluku kojom će bliže biti uređena pitanja prijavljivanja obaveza subjekata koji su uključeni u budžetski sistem Republike Srpske. Po donošenju odluke o održavanju obaveze multilateralne kompenzacije, svi subjekti uključeni u budžetski sistem Republike Srpske, privredna društva, banke, osiguravajuća društva, mikrokreditne organizacije, agencije, organizacioni djelovi u Republici Srpskoj onih poslovnih subjekata sa sjedištem u Federaciji Bosne i Hercegovine i Brčko Distriktu Bosne i Hercegovine, sportska društva, preduzetnici, poljoprivredna gazdinstva i druga pravna lica koja obavljaju poslovanje posredstvom bankovnih računa, dužna su prijaviti dospjele neosporene novčane obaveze u Sistem.

Učesnik može, posredstvom ovlašćene organizacije zatražiti direktan pristup Sistemu ili ovlastiti berzanskog posrednika da u njegovo ime pristupa Sistemu. Kako bi projekat koji je već nekoliko puta odgađan naposlijetku i zaživio, u saradnji sa Ministarstvom finansija RS, Banjalučka berza priprema podzakonske akte za uspostavljanje Jedinstvenog sistema za multilateralne kompenzacije i cesije. Predviđeno je da se sprovode tako što će svi subjekti iz privatnog i javnog sektora prijavljivati svoje dospjele obaveze.

Prethodnih godinu dana usaglašeni su podaci sa Poreskom upravom RS za oko 40.000 potencijalnih učesnika i njihovim glavnim računima koji se vode u APIF-u.

Što se tiče funkcionisanja ovakvog sistema naplate potraživanja u Sloveniji, sličan sistem kao u RS već nekoliko godina odlično funkcioniše, gdje se kompenzacije sprovode jednom mjesečno.

Godišnje se u Sloveniji na ovaj način kompenzuje između 500 i 700 miliona eura, bez javnog sektora.6 Hrvatska ovu oblast uređuje Zakonom o platnom prometu u zemlji

Multilateralna kompenzacija uređena je jedino Zakonom o platnom prometu u zemlji, koji navodi mogućnost njenog sprovođenja, ali ne uređuje i njen sadržaj i položaj učesnika. Odredbe o toj kompenzaciji ne sadrži Zakon o obveznim odnosima. Kod multilateralne kompenzacije riječ je o vrsti ugovorne kompenzacije između stranaka koje dobrovoljno prijave svoje učestvovanje u sprovođenju takve kompenzacije. Prijavom svojih potraživanja i obaveza učesnici prihvataju pravila kompenzacije, koja je prethodno postavila FINA kao onaj ko ih sprovodi. Sprovedena multilateralna kompenzacija obračunava se preko računa svih učesnika, uz međusobne uplate eventualnih nekompezovanih razlika u odnosu prema kompenzovanom iznosu.

U praksi postoje dvije vrste kompenzacije, robna i finansijska. Većina kompenzacija obavlja se putem roba, čiji se mjesečni iznos penje i do 500 hiljada kuna.

6 www.novac.ba


22

Usluge finansijskih kompenzacija obavljaju specijalizovani posrednici. U Hrvatskoj je popularan FINA-in servis za multilateralne kompenzacije. Ciklusi kompenzacija sprovode se svakih 14 dana, a učesnici se mogu prijaviti putem interneta. Učesnici kompenzacija plaćaju naknadu u visini 0,8 posto od kompenzovanog iznosa. Dovoljno je samo prijaviti obaveze (dospjela dugovanja) i obavijestiti učesnika prema kojem je prijavljena obaveza (povjerioca) da se i on uključi u servis prijavom svojih obaveza. Sistem automatski sparuje dužnike i povjerioce i obavlja prebijanje dugovanja i potraživanja. Prema dosadašnjim pokazateljima, na kompenzacije se najviše odlučuju građevinske firme i preduzeća koja imaju veliki broj dobavljača i potraživanja. Pojedina društva iz područja uslužnih finansijskih djelatnosti, na komercijalnoj osnovi takođe sprovode multilateralne kompenzacije pod nazivom lančane kompenzacije. To su u stvari zatvorene multilateralne kompezacije.7

7 Platni promet-Ekonomija i bankarstvo Hrvatska


23

4 UPOTREBA INSTRUMENATA FINANSIJSKOG

INŽENJERINGA

Stvaranje novih i inoviranje postojećih finansijskih instrumenata nazivamo finansijskim inženjeringom. Finansijske institucije, suočene sa postojanjem sve veće konkurencije, kreiraju nove proizvode, čime žele privući nove i zadržati postojeće korisnike. Instrumenti finansijskog inženjeringa omogućavaju realokaciju rizika, stvaraju nove izvore finansiranja i finansiranje se ostvaruje uz niže troškove. Proizvode finansijskog inženjeringa čine:

� Finansijski derivati � Špekulativne obveznice � Obveznice bez kupona � Repo poslovi i � Sekjuritizacija aktive.

Finansijski derivati su standardizovani ugovori (ili samo pojedini ugovorni uslovi), koji su nastali kao pokriće za terminske transakcije. To znači da su zasnovani na kupoprodajnim ugovorima sa terminskom klauzulom. Sama terminska klauzula odnosi se na odloženu isporuku berzanskog materijala, na odloženo plaćanje ili na oba elementa.

Na osnovu specifičnih uslova iz ugovora, razlikuju se tri osnovna tipa finansijskih derivata: forvardi, opcije i fjučersi. U savremenom berzanskom poslovanju, koriste se brojni finansijski derivati ali se svi mogu svrstati u ove tri kategorije.8

Osnov za kreiranje finansijskih derivata predstavlja ročni posao. Njihova neophodnost se ogleda u potrebi za smanjenjem rizika poslovanja u granama u kojima je dug period od ulaganja do profitiranja. Robni finansijski derivati su omogućili poljoprivrednim proizvo đačima redovan priliv sredstava tokom godine, na jednoj strani, a na drugoj, ulagačima omogućili da njihov kapital ne bude zarobljen , i profit ostvariv prije fizičkog nastanka same robe. Očigledna razlika u cijenama robe, u trenutku zaključenja ugovora i trenutku dospjeća istog, čini terminsku trgovinu atraktivnom za investiranje.

Špekulativne obveznice su korporativne hartije od vrijednosti koje imaju visok rizik i visok prinos. One su investitorima privlačne jer pružaju veću mogućnost zarade od visoko kvalitetnih obveznica. Emisijom špekulativnih obveznica prikupljaju se sredstva za kupovinu akcija preduzeća.

8 Osnove berzanskog poslovanja, Stubovi kulture; Dugalić V., Štimac M., Beograd, 2005, strana 134


24

Najznačajnije vrste špekulativnih obveznica su:

� Obveznice koje odlažu obavezu plaćanja kamate za određeni vremenski period (tzv. deferred coupon structure);

� Konvertibilne špekulativne obveznice koje se mogu konvertovati u obične akcije; � Obveznice koje omogućavaju emitentu da resetuje kuponsku stopu i produži rok dospjeća za određeni

vremenski interval (extendable reset notes) i � Špekulativne municipalne obveznice.9

Obveznice bez kupona predstavljaju dužničke hartije od vrijednosti koje se prodaju uz diskont, a u roku dospjeća investitor dobija nominalnu vrijednost. Suština je da se od jedne obveznice kreira veći broj novih obveznica. Dolazi do razdvajanja kupona i glavnice koji se samostalno prodaju. Svaki kupon postaje posebna obveznica i nominalna vrijednost kupona i rok dospjeća postaju važeći za tu obveznicu. Prvi put su emitovane 1982. godine od strane investicione banke Merrill Lynch i prva obveznica bez kupona je nosila ime TIGRs (Treasury Investment Growth Receipts) na osnovu obveznice Trezora SAD.

Repo poslovi nastaju kada dolazi do sporazuma o prodaji hartija od vrijednosti, koje su u vlasništvu dužnika, povjeriocu koji za iste se obavezuje da će ih dati na otkup dužniku po unaprijed dogovorenoj cijeni i na unaprijed dogovoren datum. Kamatna stopa naziva se repo stopa i zavisi od ponude i tražnje za hartijom od vrijednosti upotrijebljenom u konkretnom repo poslu. Ovdje govorimo o hartijama od vrijednosti koje se koriste kao kolateral tokom obezbjeđenja sredstava potrebnih za poslovanje.

Sekjuritizacija aktive (Asset securitization) je proces emisije hartija od vrijednosti na osnovu pula slične aktive koja služi kao kolateral. Transformiše nelikvidne kredite i druge dužničke instrumente u likvidne hartije od vrijednosti. Sekjuritizacija omogućava prikupljanje svježih novčanih sredstava i smanjenje izloženosti riziku. Zajmodavac može da zadrži kredite u svom portfoliju, ali krediti su nelikvidna aktiva i teško ih može prijevremeno naplatiti. Druga mogućnost je da iskoristi kredite koje je odobrio i da formira pul na osnovu koga će emitovati hartije od vrijednosti. Na ovaj način, banke i drugi zajmodavci pretvaraju kredite u hartije od vrijednosti i povećavaju svoju likvidnost. Treća mogućnost je da zajmodavac proda kredite drugoj finansijskoj instituciji koje će izvršiti sekjuritizaciju. Zapravo, prodaju svoje pravo na novčani tok.10

9 Proizvodi finansijskog inženjeringa; Subić Vera, Novi Sad, 2009, strana 40.

10 Ibid, strana 42.


25

5 ALTERNATIVNO RJEŠENJE INSTITUTU – DIREKCIJA ZA

ROBNE REZERVE

U organizaciji svake države jedno od najznačajnijih mjesta svakako zauzima Direkcija za robne rezerve. Direkcija za robne rezerve predstavlja značajan faktor za očuvanje stabilnosti u snabdijevanju svojih državljana neophodnim, vitalno potrebnim proizvodima i sprječavanje produbljivanja tržišnih nepravilnosti koje bi mogle ugroziti potrošačku moć stanovništva.

Pod radom Direkcije podrazumjevamo: formiranje, obnavljanje i korišćenje robnih rezervi, obezbjeđivanje i održavanje skladišnog prostora za smještaj i čuvanje robnih rezervi, poslovanje robnim rezervama i njihovo finansiranje.

Obrazuju se i koriste za:

1. obezbjeđivanje potreba države za slučaj vanrednog stanja prirodne nepogode, neposredne ratne opasnosti, i rata;

2. intervencije na tržištu radi obezbjeđenja stabilnosti proizvodnje određenih proizvoda i sprječavanja, odnosno otklanjanja većih poremećaja na tržištu.

Robne rezerve čine osnovni poljoprivredni i prehrambeni proizvodi, rezerve mesa u živoj stoci, sirovine, nafta i naftni derivati, reprodukcioni materijal i industrijski proizvodi, ljekovi i sanitetski materijal. Njihova struktura i obim se utvrđuju godišnjim programom, koji donosi Vlada na prijedlog Direkcije uz prethodno mišljenje ministrarstva nadležnog za poslove trgovine. Formiranje, obnavljanje, korišćenje i teritorijalni razmještaj robnih rezervi, i obezbjeđivanje i održavanje skladišnog prostora za njihov smještaj i čuvanje vrši se na osnovu godišnjeg programa zasnovanog na bilansima proizvodnje, potrošnje i spoljnotrgovinske razmjene. Ovim planom utvrđuje se: vrsta, naziv, količina, kvalitet i vrijednost robe koja se formira i obnavlja, potreban iznos sredstava, uslovi korišćenja i drugi uslovi od značaja za nihovo korišćenje. U cilju racionalizacije poslovanja robnih rezervi i privrede, mogu se obrazovati i novčane rezerve.

Formiranje robnih rezervi se vrši kupovinom robe, ugovaranjem proizvodnje i razmjenom robe. Obnavljanje robnih rezervi se vrši prodajom robe, kupovinom robe, ugovaranjem proizvodnje,

razmjenom robe i davanjem robe na zajam. Robne rezerve održavaju se povremenim obnavljanjem, zavisno od vrste i prirode robe i njenog vremenskog trajanja, a u skladu sa godišnjim programom. Direkcija je dužna da preuzme sve neophodne mjere radi blagovremenog sprječavanja nastanka materijalne štete na robi, obuhvatajući i mjere za njihovu blagovremenu prodaju, odnosno ponovnu kupovinu.

Korišćenje robnih rezervi podrazumjeva namjensku upotrebu istih, u skladu sa zakonom. U poslovanju

robnim rezervama, Direkcija zaključuje ugovore: o kupoprodaji; o smještaju; čuvanju i obnavljanju robnih rezervi; izgradnji i obezbjeđenju skladišnog prostora, prostora za smještaj i čuvanje robnih rezervi; ugovor o kontroli robe; ugovor o osiguranju i drugim poslovima iz djelokruga svog rada.


26

Formiranje i obnavljanje robnih rezervi može se vršiti i drugim odgovarajućim poslovima u skladu sa

zakonom. Direkcija može vršiti kupovinu i prodaju robe u zemlji i inostranstvu i koja nije predviđena programom, ukoliko ta kupovina ili prodaja robe obezbjeđuje pozitivne finansijske efekte u poslovanju ili obezbjeđenju programsko-strukturnog uravnoteženja robnih rezervi. U ovom slučaju, Direkcija je dužna pribaviti mišljenje ministarstva nadležnog za poslove trgovine i saglasnost Vlade.

Poslovanje robnim rezervama, kao što je već navedeno, vrši Republička Direkcija za robne rezerve, koja

ima svojstvo pravnog lica i posluje po tržišnim principima. Njom rukovodi direktor Direkcije, koga imenuje državna Vlada.11

Za izvršenje poslova iz djelogkruga Direkcije obrazuje se Sektor za komercijalu, kao osnovna unutrašnja jedinica, i odjeljenja izvan Sektora za obavljanje poslova iz pojedinih oblasti rada koje nisu u djelokrugu sektora. Unutar Sektora za komercijalu obrazuju se odjeljenja i Centar, kao uže organizacione jedinice. Unutar pojedinih odjeljenja, kao uže unutrašnje jedinice, obrazovani su odsjeci i grupe.

5.1 Sektor za komercijalu

Sektor za komercijalu obavlja poslove koji se odnose na obrazovanje, obnavljanje, održavanje, smještaj,

čuvanje, teritorijalni razmještaj robnih rezervi; upravljanje, korišćenje i raspolaganje tim robama; odžavanje i upravljanje robnim i energetskim skladištima Direkcije: izgradnja, sanacija i tehničko održavanje postojećih objekata; planiranje rada Sektora i drugi poslovi iz oblasti robnih rezervi.

U Sektoru za komercijalu obrazuju se sljedeće uže unutrašnje jedinice:

• Odjeljenje za prehrambene proizvode; • Odjeljenje za neprehrambene proizvode; • Odjeljenje za skladišta i • Centri za prehrambene i neprehrambene proizvode za odgovarajuće područne jedinice.

5.1.1 Odjeljenje za prehrambene proizvode

Odjeljenje za prehrambene proizvode obavlja poslove koji se odnose na: obrazovanje, obnavljanje,

korišćenje, smještaj, čuvanje, skladištenje i teritorijalni razmještaj prehrambenih proizvoda Direkcije; upravljanje, korišćenje i raspolaganje tim robama; pripema Prijedloga programa robnih rezervi i Prijedloga finansijskog plana za tekuću godinu; izrada periodičnih i godišnjih izvještaja o radu Odjeljenja; analiza naučnih saznanja, informacija i iskustva radi ostvarivanja boljih rezultata rada; koordinacija u izradi programsko-planskih dokumenata, informacija, analiza i elaborata u dijelu koji se odnosi na prehrambene proizvode; obavlja i druge poslove. 11

Zakon o robnim rezervama (“Sl. List RCG“, br. 56/92)


27

5.1.2 Odjeljenje za neprehrambene proizvode

Odjeljenje za neprehrambene proizvode obavlja poslove koji se odnose na obrazovanje, obnavljanje,

korišćenje, smještaj, čuvanje, skladištenje i teritorijalni razmještaj neprehrambenih proizvoda Direkcije; priprema Prijedloga programa robnih rezervi i Prijedloga finansijskog plana za tekuću godinu; izrada periodičnih i godišnjih izvještaja o radu Odjeljenja; izrada prijedloga strukture robnih rezervi neprehrambenih roba, sprovođenje programa Direkcije u oblasti održavanja potrebnog nivoa robnih rezervi u skladištima; učestvovanje u postupcima kupovine, prodaje, zakupa, zajma i skladištenja neprehrambenih roba; koordinacija u izradi programsko-planskih dokumenata, informacija, analiza i elaborata u dijelu koji se odnosi na neprehrambene proizvode; obavlja i druge poslove.

5.1.3 Odjeljenje za skladišta

Odjeljenje za skladišta obavlja poslove koji se odnose na organizaciju nesmetanog rada na skladištima koja

koristi Direkcija; vrši ekonomski optimalni izbor poslovnih aranžmana izbora skladištara, obavlja poslove redovnog održavanja i izdavanja slobodnog skladišnog prostora iz djelokruga rada Odjeljenja; izrada Programa potreba i mjera za izgradnju i održavanje skladišnog prostora kao i programa i planova izgradnje, održavanja i racionalizacije skladišnog prostora i praćenje izvršenja tih planova; poslovi koji se odnose na lokaciju i dislokaciju robe po skladištima; izrada analiza, elaborata i studija koje služe kao stručna osnova za pravno regulisanje izgradnje i održavanja skladišnog prostora i smještaj i čuvanje Republičkih robnih rezervi; poslovi koji se odnose na sprovođenje programa investicija na izgradnji, sanaciji i tehničkom održavanju postojećih objekata koje koristi Direkcija; poslovi ugovaranja sa izvođačima potrebnih radova i staranje o realizaciji istih: izrada tendera i formiranje konkursne dokumentacije u saradnji sa unutrašnjom jedinicom koja obavlja poslove javnih nabavki; poslovi vezani za tehnički prijem i dobijanje potrebnih dozvola; planiranje godišnjih rashoda za investiciono održavanje objekata; neposredna organizacija finansijske i tehničke realizacije na projektima kapitalnih investicija i investicionog održavanja; učestvuje u planiranju i realizaciji kapitalnih ulaganja; obavlja i druge poslove.

U odjeljenju su obrazovane sljedeće uže unutrašnje jedinice: • Grupa za održavanje skladišta • Odsjek za investicije

5.1.4 Centar za prehrambene i neprehrambene proizvode

Centar za prehrambene i neprehrambene proizvode obavlja poslove Direkcije za određeno područje tj.

teritorijalnu jedinicu. U Centrima se obrazuju uže unutrašnje jedinice: odsjek za prehrambene proizvode i odsjek za neprehrambene proizvode.


28

5.1.5 Odjeljenje za finansijske i računovodstvene poslove i automatsku obradu podataka

Odjeljenje za finansijske i računovodstvene poslove i automatsku obradu podataka obavlja poslove koji se

odnose na: poslove planiranja, praćenja realizacije budžeta, poslovi koji se odnose na regulisanje izvora finansiranja Republičkih robnih rezervi; poslovi koji se odnose na prijedlog finansijskog plana i program rada Driekcije; izrada završnog računa i godišnjeg popisa; izrada finansijskih i poreskih izvještaja; obrada stručnih mišljenja iz oblasti rada Odjeljenja; kontrola i učestvovanje u izradi ugovora iz oblasti poslovanja Direkcije iz djelokruga Odjeljenja; projektovanje informacionog sistema republičkih robnih rezervi, njegova automatizacija, modernizacija i primjena informacione tehnologije; obavlja i druge poslove.

U odjeljenju su obrazovane i sljedeće uže unutrašnje jedinice:

• Odsjek za računovodstvene poslove • Odsjek za finansijske poslove • Grupa za automatsku obradu podataka

Odsjek za računovodstvene poslove obavlja poslove primjene i održavanja jedinstvenog kontnog plana

Direkcije, knjiženje poslovnih promjena, vođenje poslovnih knjiga Direkcije; organizacija i sačinjavanje godišnjih finansijskih izvještaja, godišnjeg popisa i davanje instrukcija po istim; organizacija i sačinjavanje poreskog bilansa i obračuna poreza i drugih javnih prihoda; organizacija i sačinjavanje izvještaja o izvršenju budžeta i upoređivanja podataka iz sopstvene računovodstvene evidencije sa podacima Trezora; obavlja i druge poslove.

Odsjek za finansijske poslove obavlja poslove pripreme i izrade prijedloga finansijskog plana za izradu Zakona o budžetu i vrši izradu Plana i Programa robnih rezervi, predlaže potrebne mjere za ostvarivanje usvojenih planova Direkcije, organizacija izrade finansijskih analiza i izvještaja o poslovanju; obavlja i druge poslove.

Grupa za automatsku obradu podataka obavlja poslove unaprjeđenja sistemskog i aplikativnog softvera, poslovi iz oblasti unaprjeđenja računarske i mrežne tehnologije; poslovi procedure zaštite; planiranja sistema zaštite i utvrđivanja posebne procedure za zaštitu mreže od neovlašćenih upada i virusa; poslovi planiranja dinamike nabavke računarske opreme i sistemskog softvera; obavlja i druge poslove.

5.1.6 Odjeljenje za pravne i opšte poslove i javne nabavke

Odjeljenje za pravne i opšte poslove i javne nabavke obavlja poslove od značaja za rad Direkcije u

cjelini, praćenje promjena zakonskih propisa, saradnja sa domaćim i međunarodnim institucijama radi analize uporednog prava iz oblasti robnih rezervi; učestvovanje u pripremi propisa iz djelokruga rada Direkcije po evropskim standardima, prijedlozi za preduzimanje potrebnih mjera u cilju obezbjeđenja zakonitosti i efikasnosti rada u Direkciji; organizacija poslova iz djelokruga javnih nabavki i nabavki na koje se ne primjenjuje Zakon o javnim nabavkama; davanje stručnih mišljenja iz oblasti rada Odjeljenja i koordinacija


29

rada Odjeljenja i rada drugih unutrašnjih jedninica; davanje stručnih mišljenja prilikom izrade ugovora; koordinacija izrade programsko-planskih dokumenata, informacija i analiza, izrada nacrta kadrovskog plana i staranje o razvoju i unaprjeđenju efikasnosti u radu Odjeljenja i Direkcije kao cjeline; obavlja i druge poslove.

U Grupi za unaprjeđenje rada Direkcije obavljaju se poslovi kreiranja standarda i procedure za

unaprjeđenje rada Direkcije.

Sama Direkcija za robne rezerve organizovana je na način da 50% robe drži u svojim skladištima, a 50% robe se drži kod proizvođača, i to zavisi od vrste roba. Robe koje podliježu posebnim uslovima čuvanja drže se kod proizvođača. U skladištima Direkcije se čuvaju energenti, metali, dio žitarica, so, konzerve i druge robe koje ne podliježu pod posebne uslove čuvanja. Kada se pojavi potreba za intervencijom na tržištu, sa svim resornim ministarstvima se pravi analiza tržišta i predlažu eventualne mjere, nakon čega se konačan prijedlog iznosi na sjednici Vlade koja donosi odluku. Standard u Evropskoj uniji iznosi tri mjeseca kada su u pitanju rezerve roba (tj. da zalihe robe u rezervi mogu da zadovolje potrebe stanovništva za tri mjeseca).12

Datumom stupanja na snagu Ustavne povelje (Zakon za sprovođenje ustavne povelje državne zajednice Srbije i Crne Gore (“Sl. List Srbije i CG, br. 1/2003)) prestaje sa radom Savezna direkcija za robne rezerve. Nakon ove odluke, Direkcija za robne rezerve Crne Gore je morala da se prilagodi novom načinu organizacije, iz razloga što gubi mogućnost držanja zaliha robe kod proizvođača, kako je tržište CG specifično i nema proizvodnju određenih roba. Samim tim sav teret robnih zaliha pada na skadišta Direkcije, a roba za rezerve se obezbjeđuje uvozom. Iz ovih razloga, 18. decembra iste godine, Vlada Crne Gore donosi Zakon o interventnim nabavkama (“Sl. List RCG“, br. 69/03). U okviru ovog zakona Vlada donosi i Plan interventnih nabavki u uslovima ozbiljnih poremećaja na tržištu.

5.2 Plan interventnih nabavki u uslovima ozbiljnih poremećaja na tržištu

Plan interventnih nabavki reguliše stanje na tržištu u uslovima ozbiljnih poremećaja. Koncepcijski Plan podrazumijeva definisanje “pretpostavljenih“ zaliha roba za potrebe stanovništva Crne Gore za vrijeme trajanja ozbiljnih poremećaja na tržištu. Na taj način, eleminiše se praksa mobilisanja značajnih budžetskih sredstava za ove svrhe, imanentno ranijoj praksi u vrijeme postojanja Republičkih robnih rezervi, već se ista angažuju ako, i kada nastupe okolnosti ozbiljnih poremećaja na tržištu, u mjeri i na način preciziran u Planu.

Sam Plan se realizuje uz poštovanje tržišnih kriterijuma, kako u pogledu slobodne i jednake dostupnosti roba privrednim subjektima i stanovništvu, tako i u pogledu načina formiranja cijena.

12

Direkcija za robne rezerve Republike Srbije


30

Plan sadrži mjere i radnje koje Ministarstvo ekonomije kao nadležno može preduzeti radi obezbjeđenja

kontinuiranog snabdijevanja tržišta Crne Gore, u uslovima ozbiljnih poremećaja na tržištu. Takođe, sadrži i: vrstu, količinu i vrijednost roba koje treba obezbijediti za tržište, kao i nosioce snabdijevanja po opštinama (preduzeća za promet i distribuciju roba).

Odluku kojom se proglašava postojanje ozbiljnih poremećaja na tržištu, kao i vrijeme trajanja i teritoriju na koju se odnosi (cijela teritorija CG ili njen dio), donosi Vlada Crne Gore. U slučaju donošenja ove odluke Ministarstvo ekonomije će pristupiti realizaciji Plana interventnih nabavki. Obaveza Ministarstva ekonomije je da, po ovlašćenju Vlade CG, stupi u ugovorni odnos sa specijalizovanim organizacijama za promet i distribuciju roba (trgovačkim preduzećima), o interventnoj nabavci, skladištenju i distribuciji istih, čime se stvaraju uslovi da se: obezbijede robe u strukturi i količini predviđenoj Planom; i ugovore aranžmani za plaćanje ovih roba i transportnih troškova, kao i da se obezbijedi puna ekspeditivnost u datim okolnostima.

Kako su zalihe roba u domaćinstvima i kod trgovačkih preduzeća na nivou približno mjesečnih potreba stanovništva, ostaje mogućnost da se u roku od 30 dana izvrši nabavka definisanih roba i obavi njihova distribucija do mjesta prodaje, u skladu sa ovim planom. U neposrednoj saradnji sa lokalnom upravom, određeni su nosioci snabdijevanja po opštinama koji treba da realizuju robe nabavljene shodno ovom planu. Kriterijumi za određivanje nosioca snabdijevanja su: trgovačka preduzeća koja raspolažu sopstvenim skladišnim prostorom, većim brojem maloprodajnih objekata i sopstvenim transportnim sredstvima, dakle, preduzeća koja su osposobljena da na najbolji način, blagovremeno i efikasno učine dostupnim ove robe krajnjim korisnicima. Pri realizaciji ovog plana Ministarstvo ekonomije će uspostaviti neposrednu saradnju sa organima lokalne uprave – sekretarijatima za privredu, radi efikasnije i ravnomjernije distribucije roba do potrošača, jednako u gradskom, prigradskom i seoskom području. Robe će se realizovati po tržišnim cijenama, što podrazumijeva “priznavanje“ troškova poslovanja preduzećima – stvarnih manipulativnih troškova i realnih marži, na nivou prosječno ostvarenih u prethodnom periodu, za robe koje su sadržane u ovom Planu. Trgovačka preduzeća su dužna da u maloprodajnim objektima fizički izdvoje proizvode koji su predmet prodaje realizacijom ovog Plana, i da obezbijede posebnu evidenciju o njihovoj realizaciji.

Nadzor – kontrolu nad sprovođenjem ovog Plana vršiće Tržišna inspekcija, Poreska uprava – poreski inspektori i Ministarstvo unutrašnjih poslova Crne Gore. Informaciju o svakoj obavljenoj kontroli, inspektori će dostaviti glavnom tržišnom inspektoru, koji će ministru ekonomije dostaviti cjelovitu inforamaciju o obavljenoj inspekcijskoj kontroli za vrijeme trajanja okolnosti koje su proizvele ozbiljne poremećaje na tržištu.

Iznos neophodnih finansijskih sredstava za realizaciju Plana obezbjeđuje Ministarstvo finansija, uz prethodnu saglasnost Vlade, iz budžetskih rezervi, u skladu sa Zakonom o interventnim nabavkama (član 7). Planom interventnih nabavki koji je usvojila Vlada za 2015. god. za nabavku osnovnih životnih namirnica i sredstava lične higijene, predviđeno je 4,49 miliona eura na mjesečnom nivou, odnosno 53,8 miliona eura na godišnjem nivou.

Nakon prestanka ozbiljnih poremećaja na tržištu, ozvaničenog odgovarajućom odlukom Vlade CG, Ministarstvo ekonomije će uraditi Informaciju o realizaciji Plana interventnih nabavki, i dostaviti ga Vladi CG na razmatranje.13 13

Plan interventnih nabavki u uslovima ozbiljnih poremećaja na tržištu; Vlada CG


31

Direkcija za robne rezerve ukinuta je Zakonom o interventnim nabavkama, čime je prestala mogućnost njenog postojanja, a Vlada se na takav potez odlučila isključivo iz ekonomskih razloga. Troškovi lagerovanja, skladištenja i obnavljanja robe su veliki, s obzirom na malo tržište i nepostojanje domaće proizvodnje. Ekonomske analize pokazale su da bi za tromjesečne zalihe trebalo izdvojiti ogroman novac i to samo za nabavku robe. Na to treba dodati i troškove skladištenja, upošljavanja ljudi i drugih kapaciteta koje robne rezerve zahtijevaju.

Za razliku od zemalja u okruženju koje proizvode robu predviđenu robnim rezervama, tako da ih ne lageruju, već robne rezerve drže kod proizvođača i samim tim nemaju problem skladištenja i isteka roka trajanja robe, što upravo predstavlja najveći problem Crne Gore koja nije proizvođač robe predviđene robnim rezervama, zbog čega njeno lagerovanje zahtijeva ogromna ulaganja u nabavku iz uvoza, kao i velike troškove skladištenja i obnavljanja zaliha. Sam proces obnavljanja zaliha iziskuje najveće troškove, naročito kod prehrambrenih artikala, koji imaju rok trajanja. Lagerovanje te robe na određeni period podrazumjeva da se ona mora mijenjati, odnosno obnavljati pri kraju isteka roka trajanja. Kupci i trgovci, međutim, u većini slučajeva ne žele da uzimaju robu koja je pri kraju roka, već nalaze komercijalne dobavljače i nabavljaju svježe proizvode. U tim slučajevima se robne rezerve moraju prodavati po znatno nižim cijenama od nabavnih, što predstavlja dodatne troškove. Osim toga, robne rezerve se ne nabavljaju u komercijalnim pakovanjima, pa se prilikom njihovog obnavljanja, ne mogu prodavati u komercijalne svrhe. Takvu robu mogu da kupuju samo fabrike koje se bave prepakiranjem ili ih koriste u proizvodnji.

Iz gore navedenog, Vlada je odlučila da robne rezerve nadomjesti interventnim nabavkama, s obzirom na to da se radi o malom tržištu i sa malim bilansima koji se relativno brzo mogu riješiti. U Vladi smatraju da je iskustvo od ukidanja Direkcije za robne rezerve opravdalo njihovo ukidanje, jer nije bilo nestašica, niti problema u snabdijevanju bilo kojom robom.14

Svi razlozi zbog kojih je Vlada donijela Zakon o interventnim nabavkama, a kojim je prestao da važi Zakon o robnim rezervama, su validni i predstavljaju privrednu stvarnost malog tržišta kao što je crnogorsko. Međutim, treba imati u vidu da je osnovna funkcija, prednost i sam cilj osnivanja robnih rezervi upravo pravovremeno djelovanje na tržištu u slučaju nastanka tržišnih nepravilnosti ili vandrednih situacija. Ovim Zakonom Crna Gora gubi tu mogućnost, ako i ne gubi (jer se samtra da su trenutne zalihe u domaćinstvima i trgovinama dovoljne za mjesec dana, što je dovoljno za nabavku nove robe koja će se distribuirati), onda svakako gubi mogućnost za nabavku robe po povoljnijim cijenama, jer biva prinuđena da u što kraćem roku nabavi velike količine robe i to po cijenama koje odredi tržište u datom trenutku. “U zemljama u okruženju posebna pažnja se posvjećuje domaćoj proizvodnji, gdje se vrši otkup viškova roba, posebno primarnih kao što je pšenica, pa na takav način direkcije robnih rezervi stimulišu rast domaće proizvodnje, nudeći tu robu zemljama u okruženju. Zahvaljujući tome, direkcije ne samo da imaju funkciju amortizacije cijena robe na domaćem tržištu, već ostvaruju i profit. Sa druge strane, Crna Gora kao što je već naznačeno, nema tu mogućnost. Roba će se nabavljati iz uvoza, što se uglavnom dešava u tržišno nepovoljnom trenutku za kupca.15

14

Vijesti.com 15

Restrukturiranje i redefinisanje tržišne uloge Direkcije za robne rezerve Federacije BIH: nužnost povratka na standarde nekadašnje Republike BIH; Eldina Pleho, Erol Mujanović


32

Kako je Crna Gora teritorijalno mala zemlja, male su šanse, da ukoliko se dese određene prirodne nepogode, da će one pogoditi jedino teritoriju CG, već će imati svoj uticaj i na zemlje u okruženju, čime se stvaraju potrebe i na drugim tržištima, tako da će cijena robe koju CG mora obezbijediti u kratkom roku na tržištu svakako porasti iznad prosjeka.

Nafta je jedini proizvod koji direktno utiče na inflaciju, jer su cijene nafte direktno ugrađene u troškove i

cijenu svih proizvoda. Sastavni dio svake robe jesu troškovi transporta, tako da je nafta jedini energent čija se promjena u cijeni reflektuje na promjenu maloprodajne cijene proizvoda. Bez postojanja zaliha nafte ne postoji mehanizam intervencije na cijenu ovog energenta na tržištu, rezultirajući da građani skuplje plaćaju životne namirnice i robu. Hrvatska je formirala je posebnu agenciju za naftu koja se bavi praćenjem toka cijene ovog energenta na svjetskom tržištu i u skladu sa tim reaguje na sve promjene cijena. Ova agencija nabavlja zalihe nafte kada ona bilježi pad cijene na svjetskom tržištu, dok se prilikom rasta cijene ovog energenta gorivo iz rezervi prodaje na domaćem tržištu i na taj način sprječavaju veći udari na standard građana.16 S obzirom na veliki uticaj koji promjena cijena naftnih derivata ima na cjelokupno tržište, nepostojanje zaliha ove robe predstavlja veliki nedostatak.

Na kraju treba sagledati da li je racionalnije:

1. ne trošiti novčana sredstva na skladištenje i održavanje zaliha robe, pod pretpostavkom da frekventivnost vandrednih situacija neće biti česta, a u slučajevima kada do toga dođe utrošiti više sredstava na njihovu hitnu nabaku, ili

2. imati redovne troškove (koji svakako veoma opterećuju budžet CG) na godišnjem nivou, u zamjenu za sigurnost i mogućnost pravovremenog djelovanja na tržištu i zaštite stanovništva.

Imajući u vidu specifičnost crnogorskog tržišta i nemogućnost održivosti funkcionisanja Direkcije za

robne rezerve, Robna berza kao novi učesnik u privrednim aktivnostima Crne Gore, ima kapacitete i mogućnosti da preuzme određeni nivo aktivnosti za koje je bila zadužena nekadašnja Direkcija za robne rezerve, kako u zemlji tako i u inostranstvu, čime bi se našla prava mjera smanjenja državnih troškova i povećanja sveukupne tržišne sigurnosti.

16

Restrukturiranje i redefinisanje tržišne uloge Direkcije za robne rezerve Federacije BIH: nužnost povratka na standarde nekadašnje Republike BIH; Eldina Pleho, Erol Mujanović


33

6 ZNAČAJ RAZVOJA PARABANKARSKOG POSLOVANJA U

CRNOJ GORI

Parabankarski i nekreditni poslovi banaka (poslovi osiguranja, poslovi penzionih fondova, poslovi investicionih fondova, berzanski poslovi, dilerski i brokerski poslovi, kastodi poslovi, poslovi lizinga, poslovi franšizinga, poslovi forfetinga, poslovi faktoringa) primarno predstavljaju savremene finansijske poslove koji mogu da se obavljaju samostalno kroz posebne organizacione forme, ali je sve češća praksa da se obavljaju i u sklopu banaka kao dopunski poslovi tradicionalnim bankarskim poslovima, čija je svrha ostvarenja što većeg profita na nivou banke kao cjeline.

U slučajevima kada se navedeni savremeni finansijski poslovi obavljaju kroz posebno oformljene sektore u okviru univerzalnih banaka ili kroz ćerke firme u sastavu bankarskog holdinga sistema ili finansijskog konglomerata, ove poslove možemo nazvati parabankarskim i nekreditnim poslovima banaka (PNP). Dopunska uloga ovih poslova je u savremenim tržišnim privredama prevazišla svoj atribut dopunske funkcije i postala dominantna poslovna aktivnost, čije su aktive skupa i po dva puta veće od aktiva poslovnih banaka u najrazvijenijim zemljama. Pored obima, ovi poslovi nose višu profitnu stopu od klasičnih bankarskih poslova i spadaju u red najprofitabilnijih finansijskih poslova današnjice.

Pozitivni efekti razvoja PNP poslova u Crnoj Gori su višestruki i mogu se posmatrati sa tri aspekta:

� mikroekonomskog, � makroekonomskog i � uticaja na poslovno bankarstvo.

Sa mikroekonomskog aspekta PNP poslovi donose mnoge benefite stanovništvu i pojedinačnim privrednim subjektima.

• Povoljnosti poslova lizinga, kada su u pitanju firme, ogledaju se u tome što se ne angažuju sopstvena sredstva, već čuvaju za druge poslovne poduhvate, imajući u vidu da lizing omogućava 100% angažovanje tuđih sredstava; nabavka opreme putem lizinga omogućava veću likvidnost korisnika lizinga, a plasmanom sredstava koje nije angažovao za kupovinu opreme korisnik lizinga može ostvariti određenu dobit; nabavkom opreme putem lizinga korisnik lizinga ne umanjuje svoju kreditnu sposobnost, pošto lizing nije kredit, a nabavka opreme putem lizinga evidentira se vanbilansno, tako da se on može zaduživati za druge investicione poduhvate; lizing pruža mogućnost korisniku lizinga da dinamiku plaćanja naknade za lizing uskladi sa predviđenim prilivom sredstava po osnovu realizacije roba i usluga proizvedenih opremom koja je uzeta na lizing i na taj način da poveća svoj cash flow; davalac lizinga, u zavisnosti od ugovora, obezbjeđuje servisiranje, remont i tekuće održavanje opreme


34

date u lizing, kao i snabdijevanje rezervnim djelovima; ugovorne formalnosti kod lizinga se relativno brzo završavaju u odnosu na bankarske kreditne aranžmane. Imajući u vidu navedenoi lizingom se: otklanjaju uska grla, pokreće proces proizvodnje, povećava zaposlenost, povećava likvidnost, produktivnost i profitabilnost, a sve to bez potrebe hipotekarnog obezbjeđenja zajmova. Što se tiče stanovništva, prednosti lizinga su te što pruža korišćenje trajnih potrošnih dobara bez umanjenja kreditne sposobnosti, angažovanja žiranata i davanja neophodnih avansa.

• Kada je riječ o poslovima osiguranja, a naročito poslovima životnog osiguranja, treba istaći da u Crnoj Gori ti poslovi predstavljaju veliki razvojni potencijal jer pružaju dodatnu sigurnost. Osim što firmama omogućavaju zaštitu imovine od neželjenih događanja, poslovi osiguranja pružaju stanovništvu mogućnost zaštite imovine i egzistencije.

• Poslovi penzionih fondova, osim što privrednim subjektima daju mogućnost djelimičnog umanjenja troškova izdvajanja za obavezno javno penzijsko osiguranje, omogućavaju stanovništvu stvaranje stabilnijih, diversifikovanijih i obimnijih izvora finansiranja sopstvenih penzija, koje svaki pojedinac može u toku svog radnog vijeka da kreira prema svojim materijalnim mogućnostima i opredjeljenju za nivo budućih penzionih primanja. Poslovi penzionih fondova, kako obaveznog tako i dobrovoljnog, privatnog, penzionog osiguranja, su neophodnost daljeg razvoja reforme penzijskog osiguranja u Crnoj Gori.

• Poslovi investicionih fondova u Crnoj Gori su potrebni kako bi stanovništvu ponudili profitnu alternativu za kamatonosnu štednju u bankama. Razvojem investicionih fondova, pojedinci dobijaju više opcija ulaganja svojih slobodnih sredstava, gdje pored mogućnosti ulaganja u klasičan vid štednje u bankama, u kombinovani vid štednje i životnog osiguranja pri osiguravajućim društvima, u direktno investiranje u HOV na berzi putem dilera ili brokera, dobijaju i mogućnost posrednog investiranja u diversifikovani portfolio HOV putem investicionih fondova, koji u principu nose i mogućnost ostvarivanja znatno više profitne stope od drugih navedenih mogućnosti investiranja, ali takođe nose i rizike neostvarivanja profita i mogućnost ostvarivanja gubitka.

• U poslednjih par godina jedan od značajnih bankarskih i berzanskih poslova postaje i faktoring. U razvijenim zemljama je naročito prisutan, dok kod nas se koristi ali ne i u dovoljnoj mjeri. Potrebno je napomenuti da je faktoring jedan od najstarijih oblika finansiranja trgovine. Koristi od faktoringa su višestruke. On omogućava svim proizvođačima, a najviše izvoznicima, da se brže prilagode tržišnim kretanjima, da povećaju proizvodnju, efikasnost i usmjere svoje aktivnosti ka problemima tražnje, a ujedno ostvare uštedu troškova prenosom potraživanja na faktora. Proizvođaču-izvozniku faktoring donosi poboljšanje likvidnosti, rentabilnosti i smanjenja rizika naplate potraživanja. Avansno isplaćena sredstva od strane faktora poboljšavaju likvidnost klijenta i omogućavaju mu finansiranje daljeg procesa proizvodnje što je posebno značajno za mala i srednja preduzeća čiji je rad otežan zbog nedostatka obrtnih sredstava. Kupcu-uvozniku faktor omogućava kupovinu robe na kredit, uz mogućnost da sopstvena raspoloživa sredstva usmjeri u nove poslovne aktivnosti u cilju sticanja veće dobiti. Faktoring organizacija ili banka svoj interes nalazi u mogućnosti sticanja profita koji je obično veći u odnosu na nivo koji bi se ostvario klasičnim plasiranjem sredstava. Dakle, poslovi faktoringa i forfetinga su


35

potrebni u Crnoj Gori kako bi omogućili privrednim subjektima ubrzavanje naplate potraživanja i obrta kapitala, olakšali plasman i izvoz, prodor na nova tržišta i u uslovima nedostatka obrtnog kapitala i nedovoljne kreditne sposobnosti ili nedostupnosti potrebnih kreditnih sredstava. Ovi savremeni parabankarski poslovi bi u Crnoj Gori eliminisali rizike rasta kamatnih stopa u budućnosti, rizike promjene boniteta i finansijskog statusa dužnika, a takođe bi uticali na smanjenje operativnih troškova vezanih za organizovanje službe naplate potraživanja i vođenja sudskih sporova.

• Berzanski, brokersko-dilerski i kastodi poslovi u Crnoj Gori omogućavaju i privrednim subjektima i stanovništvu pristup i rad na tržištu kapitala, trgovanje hartijama od vrijednosti, evidentiranje, čuvanje i sve statusne promjene u vezi s vlasništvom nad hartijama od vrijednosti.

• Franšizing u Crnoj Gori omogućava da najširem sloju stanovništva i svim privrednim subjektima budu dostupni najsavremeniji finansijski proizvodi u vidu raznovrsnih debitnih, kreditnih i poslovnih kartica i da svi oni budu direktni korisnici benefita, koje sa sobom nose ovi savremeni finansijski proizvodi.

Parabankarski i nekreditni poslovi, na makroekonomskom nivou, imaju višestruke pozitivne efekte koji upućuju na neophodnost njihovog razvoja u Crnoj Gori.

• Poslovi lizinga omogućavaju aktiviranje proizvodnih kapaciteta, osavremenjavanje opreme i transportnih sredstava, povećanje globalne produktivnosti rada, konkurentnosti nacionalne privrede, povećanje izvoza i profitabilnosti globalne ekonomije.

• Neophodnost daljeg razvoja poslova osiguranja u Crnoj Gori je višestruk. Osiguravajuća društva kao značajni institucionalni investitori, obimom poslovanja, ogromnim sredstvima kojima raspolažu i njihovim plasmanom bitno utiču na razvoj finansijskog tržišta i ukupne ekonomije zemlje. Poslovi osiguranja pojačavaju stabilnost finasijskog tržišta i daju stabilnost ekonomskom sistemu zemlje, obeštećuju pretrpjele gubitke i ublažavaju efekte bankrotstva i negativne efekte proizvodnje, zaposlenost i državne poreske prihode. Poslovi osiguranja doprinose socijalnoj sigurnosti u državi, a poslovi dobrovoljnog penzijskog osiguranja obezbjeđuju sigurnost budućim penzionerima, diversifikujući odgovornost države za brigu o penzionom segmentu. Istovremeno poslovi osiguranja, svojom transformacijom sredstava mnoštva sitnih osiguranika u krupna novčana sredstva, stvaraju respektabilan novčani potencijal za plasiranje na finansijskom tržištu i postaju jedan od glavnih mobilizatora štednje, koja preko mehanizma finansijskog tržišta može da podstakne ekonomski rast nacionalne ekonomije. Na taj način, osiguranje predstavlja nezaobilazan izvor kratkoročnih i dugoročnih sredstava za finansiranje društvene reprodukcije.

• Razvoj poslova penzionih fondova u Crnoj Gori je neophodan kako bi se sprovela neophodna penzijska reforma. Makroekonomski efekti razvoja privatnih penzionih fondova u Crnoj Gori mogu biti veliki i odnose se na mogućnost stvaranja velike mase novca na jednom mjestu - penzionom fondu, što je novčana masa koja ima najdužu ročnost od svih poznatih izvora finansiranja, čime se stvaraju dugoročni izvori finansiranja na nivou makroekonomije, izvori koji se mogu koristiti za dugoročne, krupne i kapitalne investicije, stvaraju se agregati potražnje za hartijama od vrijednosti, inicira se razvoj tržišta


36

kapitala, jača konkurencija na finansijskom tržištu, podstiču finansijske inovacije, modernizuje se tržište kapitala, njegova transparentnost i prilagodljivost zahtjevima tržišta.

• Za Crnu Goru, kao zemlju u tranziciji, posebno je značajna implementacija rada investicionih fondova putem kojih se mogu mobilisati značajna finansijska sredstva pojedinih slojeva stanovništva, s obzirom da investicioni fondovi u principu mogu pružiti više prinose u odnosu na štedne i oročene depozite kod banaka. Investicioni fondovi prodaju svoje akcije milionima sitnih investitora koji ne mogu detaljno poznavati raznovrsnu ponudu na tržištu, pa kupovinom akcija fonda diversifikuju svoj plasman na mnoštvo akcija i obveznica, odnosno posjedovanjem akcija investicionog fonda posredno posjeduju akcije i obveznice mnogih državnih i privatnih investitora. Na taj način, investicioni fondovi dolaze u posjed ogromne količine kapitala, tzv. velikog novca, veoma značajnog za razvoj makroekonomije, kapitala koji se preko tržišta plasira na najbolji mogući način u skladu sa principima sigurnosti, diversi-fikacije rizika, likvidnosti i profitabilnoti. Kroz investicione fondove se mogu realizovati i pojedini ciljevi socijalne politike u smislu stvaranja uslova za bogaćenje većeg broja malih investitora. Investicioni fondovi mogu da utiču na pojačani priliv kapitala iz inostranstva, a naročito kapitala inorezidenata domaćeg etničkog porijekla koji su navikli na funkcionisanje i logiku investicionih fondova u inostranstvu. Kao i penzioni fondovi i investicioni fondovi stvaraju krupne agregate tražnje za hartijama od vrijednosti, iniciraju razvoj tržišta kapitala, jačaju konkurenciju na finansijskom tržištu i podstiču finansijske inovacije, modernizaciju, transparentnost i fleksibilnost tržišta kapitala.

• Koristi od faktoring aktivnosti na makro nivou, ispoljavaju se kroz doprinos rasta proizvodnje i mogućnosti bržeg unaprjeđenja izvoza i uvoza što može doprinijeti pozitivnim promjenama u platnom bilansu zemlje sa posljedicama koje mogu uticati i na promjene u ukupnom rastu privrede zemlje. Upoređivanjem ukupnih prodaja putem faktoringa sa ukupnim društvenim proizvodom zemlje, dobija se relativni pokazatelj značaja faktoringa za nacionalnu privredu, a rast ili opadanje ovog pokazatelja ukazuje na povoljnije ili nepovoljnije efekte faktoringa. Poslovi faktoringa i forfetinga u Crnoj Gori imaju značajno potencijalno tržište, što je pokazao i brz razvoj ovih poslova u tranzitornim zemljama grupe EU 8. Sa makroekonomskog aspekta poslovi faktoringa su veoma važni za razvoj pojedinih privrednih grana kao što su prerađivački kompleks, proizvodnja potrošnih dobara i trgovina. Takođe, poslovi faktoringa značajno mogu unaprijediti poslovanje malih i srednjih preduzeća i onih u osnivanju koja još nisu stigla da stvore kreditni rejting kod banaka. Poslovi forfetinga su, u većini slučajeva, korisni kao mehanizam za podsticanje izvoza, i to prvenstveno, investicionih dobara i građevinarstva i njegove mogućnosti se ne isključuju i u slučajevima kada se prodaja investicione opreme i građevinskih usluga obavljaju i na domaćem tržištu i kombinovano. Otuda su ovi poslovi važni za smanjenje spoljnotrgovinskog deficita odnosno unaprjeđenje platnog bilansa zemlje. Osnovni ciljevi uvođenja faktoringa i forfetinga u Crnoj Gori su unaprjeđenje i davanje podsticaja prometu proizvoda i usluga u zemlji i izvoza u druge zemlje, ubrzavanje obrta kapitala i povećanje likvidnosti ukupnog privrednog sistema. Sa svoje strane ovi poslovi pozitivno utiču na razvoj finansijskog tržišta, jer su kupljena potraživanja lako prenosiva i lako utrživa na razvijenom sekundarnom tržištu kapitala.


37

Tabela: Rast faktoring prometa u razvijenim zemljama (u milionima eur)

1996. 1997. 1998. 1999. 2000. 2001. Francuska 28,836 36,373 44,255 53,100 52,450 67,800 Njemačka 13,897 17,875 20,323 19,984 23,483 29,373

Italija 46,423 67,975 75,319 88,000 110,000 125,000 Holandija 13,358 17,486 17,702 20,500 15,900 18,800 Španija 5,906 7,501 9,936 12,530 19,500 23,600

Ujedinjeno Kraljevstvo

47,381 78,228 84,255 103,200 123,770 139,840

U.S.A. 49,242 65,389 64,255 104,200 120,000 129,000 Izvor: Bankarsko računovodstvo; Lukić, R., Beograd, 2009.17

• Berzanski, brokersko-dilerski i kastodi poslovi su zaživjeli u Crnoj Gori i imaju konstantnu tendenciju razvoja. Oni skupa predstavljaju neophodne karike za funkcionisanje tržišta kapitala u Crnoj Gori, tj. za procese privatizacije, emitovanja hartija od vrijednosti, trgovanja hartijama od vrijednosti, evidentiranje hartija od vrijednosti i svih statusnih promjena u vezi sa vlasništvom nad hartijama od vrijednosti.

• Franšizing na makro nivou može imati značajne društvene i ekonomske doprinose, prvenstveno u vidu povećanja stope zaposlenosti, efikasnog aktiviranja malih preduzeća, razvoja poljoprivrede, unaprjeđenja platnog bilansa zemlje, poboljšanja položaja potrošača i privatizacije maloprodajnih i uslužnih djelatnosti. Franšizing omogućava domaćoj nacionalnoj ekonomiji korišćenje najsavremenijih, najproduktivnijih i najprofitabilnijih globalnih finansijskih proizvoda, prvenstveno na području debitnih, kreditnih i poslovnih kartica i raznovrsnih oblika elektronskog bankarstva (personal e-bank, corporate e-bank, home bank, mreže ATM-ova i sl).18

Svi parabankarski i nekreditni poslovi skupa, unakrsnim djelovanjem, podstiču na makroekonomskom nivou rast zaposlenosti i stopu rasta BDP-a, jer ovi finansijski poslovi nose sa sobom najviše stope rasta u savremenoj ekonomiji, a svojim uslugama omogućavaju i ostalim privrednim granama više stope rasta od onih koje su moguće bez postojanja ovih poslova.

Pozitivni efekti razvoja PNP poslova na razvoj poslovnog bankarstva ogledaju se u proširenju asortimana ponude banaka, primjeni metoda unakrsne prodaje finansijskih proizvoda i usluga, proširenju tržišta, boljoj iskorišćenosti infrastrukturnih i kadrovskih potencijala, rastu profitabilnosti, likvidnosti i solventnosti banaka, smanjenju pojedinih rizika bankarskog poslovanja i ročnoj usklađenosti aktive i pasive banaka.

17

Bankarsko računovodstvo; Lukić, R., Beograd, 2009. 18 Univerzitet Singidunum; Zoran Jović


38

Dalji pravci razvoja bankarstva u Crnoj Gori vode ka tome da banke budu profitabilno orijentisane, uglavnom koncipirane kao univerzalne banke zapadnoevropskog tipa, koje pored klasičnih depozitnokreditnih poslova, treba da osvoje i ponude nove operativne forme poslovanja koje se mogu označiti kao parabankarske, a koje će obezbjediti komplementarnost i kontinuitet tradicionalnim bankarskim poslovima.

Zbog snažne konkurencije, i na domaćem i na međunarodnom finansijskom tržištu, crnogorskom bankarstvu će biti sve teže da se održi samo asortimanom uobičajenih bankarskih usluga. Aktivnosti na realizaciji uvođenja parabankarskih poslova su neophodne i zahtijevaju ubrzanu akciju, prije svega na polju donošenja pozitivne zakonske regulative za obavljanje ovih poslova. Bankarska industrija u svijetu je ofanzivna i prilagodljiva zahtjevima tržišta i razvoja, tako da je svjetsko bankarstvo još 60-tih godina prošlog vijeka prihvatilo i počelo da razvija parabankarske poslove, a tranzitorne zemlje EU 8 grupe 90-tih godina prošlog vijeka. Sve veće prisustvo stranih banaka na domaćem tržištu, koje sobom donose i svoje parabankarske i nekreditne poslove, uticaće na ubrzanje ovog procesa u Crnoj Gori.

Analizom bankarskog sektora i kroz otvorenu raspravu kroz dva otvorena stola koja smo organizovali, utvrdili smo da od svih savremenih instrumenata finansijskog inženjeringa, koristi se samo faktoring i to u nedovoljnoj mjeri. Instrumenti poput forfetinga kao i poslovi vezani za formiranje hedžing fondova (osim pomenutih u analizi fondova), ukazuju na to da je tržište osiguranog poslovanja više nego potrebno. Imajući u vidu praksu u svijetu, prosto je nemoguće zamisliti formiranje i razvoj pojedinih finansijskih instrumenata, specijalizovanih fondova, a da oni nisu posljedica organizovanog sistema i dugoročne stratergije. Analizirajući zakonsku legislativu u crnogorskom zakonodavstvu, utvrdili smo da nije neophodno donošenje novih zakonskih rješenja.


39

7 USPOSTAVLJANJE KREDITORA KRAJNJE INSTANCE

• Formiranje institucije koja bi djelovala kao kreditor krajnje istance, čije bi robno pokriće prevazilazilo stoprocentni iznos primarnog novca

Efekti dolarizacije u Crnoj Gori

CBCG nema emisionu funkciju, ne vrši operacije na tržištu, pa su tako najvažniji instrumenti monetarne politike Crne Gore obavezne rezerve. Pored ovoga, CBCG ima ograničenu funkciju kreditora krajnje instance, odnosno ima ograničene instrumente za rješavanje eventualne bankarske krize.

Dolarizacija (eurizacija) je rezultat nestabilnosti makroekonomskih ili političkih uslova, i javlja se kao odgovor na domaću valutnu krizu. Dolarizacija može imati više različitih oblika. Teorijski i praktično, može se posmatrati kao:

• Nezvanična dolarizacija - pored domaće valute cirkuliše obično čvrsta valuta, koja nije zakonsko sredstvo plaćanja ali koja može da obavlja bazične monetarne funkcije. Ovo je situacija koja je postojala u Crnoj Gori na početku monetarne reforme u trenutku uvođenja marke kao platežnog sredstva.

• Zvanična dolarizacija - zakonski čin kojim se demonetizuje domaća valuta, zamjena nacionalne valute valutom koju emituje druga zemlja (centralna banka), koja postaje zakonsko sredstvo plaćanja. Ovom vrstom dolarizacije pokušava se olakšati prevazilaženje valutne nestabilnosti u zemljama u razvoju.

Crna Gora pripada kategoriji zvanično dolarizovanih zemalja.

Zagovornici dolarizacije ističu niz prednosti koja ona donosi u obliku:

• smanjenja kamatnih stopa (tj. izjednačavanje viskoih kamatnih stopa sa svjetskim kamatnim stopama i kamatnim stopama Evropske monetarne unije),

• povećanja valutne stabilnosti zbog niske inflacije (eurizacijom se valutni rizik svodi na nulu, što znatno smanjuje premiju na rizik i pozitivno utiče na fiskalne i ekonomske performanse države),

• smanjenja transakcionih troškova i nestabilnosti deviznog kursa (doprinosi većoj ekonomskoj integraciji sa eurizovanim državama, tj. sa Evropskom monetarnom unijom, jer su sve transakcije oslobođene deviznog rizika),


40

• smanjenje stope inflacije (bez obzira što ponuda novca i politika deviznog kursa nisu više pod ingerencijom domaće centralne banke, sve empirijske studije su pokazale da sa primjenom potpune dolarizacije opada stopa inflacije).

Pored prednosti, dolarizacija ima i svoje negativne posljedice koje se ogledaju u nepredviđenim troškovima i rizicima. Ona nosi sa sobom izazove za kreatore ekonomske politike, od kojih su najvažniji:

• gubitak kreditora posljednjeg utočišta • gubitak senjoraže

Senjoraža (Segniorage) predstavlja emisionu dobit, tj. razliku između nominalne vrijednosti novčanica i troškova za njihovu izradu. Kao moguća kompenzacija za gubitak emisione dobiti može biti podjela emisione dobiti sa državom čija se valuta koristi. Mastrihtskim sporazumom definisano je da prihodi od senjoraže budu podijeljeni među državama članicama i da se to ne odnosi na države koje su prihvatile euro na unilateralnoj osnovi. Sledeći trošak unilateralnog uvođenja eura, predstavlja gubitak deviznih rezervi koje se moraju utrošiti da bi se povukla domaća valuta. Ukoliko je hiperinflatornim procesima obezvrijeđena domaća valuta, troškovi gubitka deviznih rezervi su mali.19

∗ Treba praviti razliku između senjoraže i inflatornog oporezivanja. Za razliku od senjoraže, koja

predstavlja dobit centralne banke, ostvarenu od kamatonosne aktive i nekamatonosne pasive, inflatorni porez se ubira štampanjem novca bez realnog pokrića za potrebe finansiranja budžetskog deficita. Dakle, prihod centralne banke od štampanja novca sa realnim robnim pokrićem naziva se senjoraža ili emisona dobit, a štampanje novca bez realnog robnog pokrića, inflatorno oporezivanje.

7.1 Uloga kreditora krajnje instance

Ova uloga podrazumijeva obezbjeđivanje likvidnosti makroekonomskog sistema u uslovima rastuće privrede, što se realizuje snabdijevanjem poslovnih banaka potrebnim kvantumima novca i kredita. Time banke sprječavaju masovno bankrotstvo, pa se javljaju kao “kreditori u krajnjoj instanci“ (“posljednje utočište“).

Market mejker, u krajnjoj instanci, pruža likvidnost tržištima za finansijske instrumente koji su uobičajeno likvidni, ali su postali problematični i nelikvidni. Polazeći od roka na koji se odobravaju sredstva i hartija koje se prihvataju kao kolateral, diskontni šalter se kod pojedinih centralnih banaka (npr. Bank of England) pokazao neefektivnim kao izvor likvidnosti.20

19

Ekonomski horizonti; Marković, Furtula (2009, 11) 20

Preduzetnik br.7, Ekonomski fakultet; Lakić, Slobodan, Podgorica(2012, Jun): 15-21.


41

Uloga kreditora krajnje instance centralne banke dovodi se u vezu sa sprječavanjem ili ublažavanjem finansijskih kriza. Ipak, važno je naglasiti da u okviru ove funkcije centralna banka pokriva samo trenutni deficit poslovnih banaka, ali da pritom CB nije bezuslovni garant likvidnosti bankarskog sistema obzirom da ne garantuje likvidnost svake poslovne banke.

U nedostatku nezavisne monetarne politike i instrumenata monetarne politike i deviznog kursa, povećava se rigidnost u nadnicama i cijenama, a time se povećavaju i troškovi u eurizovanoj ekonomiji. Još jedan problem u dolarizovanoj ekonomiji može biti i neadekvatna fiskalna politika koja, u nedostatku monetarnih korekcija, može dovesti do većih poreza.

Eurizacija štiti državu od monetranih kriza, ali ne može da utiče na recesiju, nesolventnost banaka ili iznenadne odlive kapitala. Kreatori ekonomske politike imaju praktično samo fiskalnu politiku kao instrument za rješavanje nastalih poremećaja i koja ne može predstavljati adekvatan odgovor na sve vrste šokova.

Glavni potencijalni trošak dolarizacije jeste odsustvo bilo kakve politike izlaza, bez obzira na neočekivane nepovoljne promjene endogene ili egzogene prirode.

Jedno od mogućih rješenja za ovakvu situaciju jeste definisanje jasne strategije izlaska iz kriznih situacija, ukoliko se to pokaže kao neminovnost. Samo neka od rješenja su:

• Kreiranje novih instrumenata ekonomske politike • Prebacivanje na neku drugu valutu

• Povećanje fleksibilnosti državnog aparata • Priključenje nekom obliku regionalne monetarne integracije

Kako je i ranije sugerisano, nije neophodno da u zemlji centralna banka bude kreditor krajnje instance.

Sve navedeno, ukazuje na objektivnu potrebu za formiranjem institucije, koja bi djelovala kao kreditor posljednjeg utočišta i čije bi robno pokriće prelazilo stoprocentni iznos primarnog novca.


42

8 ZAKLJU ČAK, PRIJEDLOZI I RJEŠENJA

Vođeni idejom da organizujemo sistem koji bi na realnim, prihvatljivim i održivim osnovama bitno pomogao, svojim posredovanjem, privrednom oporavku Crne Gore formirali smo ovaj dokument. Posmatrani period od dvije decenije u privredama regiona, svijeta i Crne Gore u radu institucija: obrazovanja, zakonodavne, izvršne vlasti i privrednih subjekata, došli smo do ključnih zaključaka koji, uz koordinaciju svih aktera kojima je upućena ova Platforma, mogu dovesti do revitalizacije svih segmenata privrede. Od stepena angažovanja pozvanih pojedinaca i institucija zavisiće i efekti ovog projekta.

Unilateralna dolarizacija (eurizacija) kao monetarni fenomen u privredi Crne Gore, pored pozitivnih efekata, a u uslovima ekonomske krize, bitno je doprinijela pojavi i negativnih efekata: privreda je ostala bez kreditora zadnje instance; CBCG je izgubila mogućnost senjoraže i inflatornog oporezivanja; kreditni plasmani privredi i krediti građanima su sve nepovoljniji - banke pribjegavaju sekjuritizaciji bez mogućnosti da emitovane obveznice, kao oblik pribavljanja svježeg kapitala, budu predmet trgovanja, osim proste prodaje, jer se to dešava samo u uslovima kada se kamatne stope smanjuju (što je nerealno očekivati u dogledno vrijeme).

Bankarski sektor i pored količine depozita od skoro, vrijednosti BDP je, zbog smanjenja privredne aktivnosti izložen smanjenju naplate kreditnih plasmana. Ovakva pozicija je uslovila uvećanje kamatnih stopa i do 30% što aktere dovodi do poslovanja na podlozi „živog pijeska“.

Prijedlog u rješavanju ove pojave: Barter centar će u postupku restrukturiranja duga, a kroz nezatvorene multilateralne kompenzaicje, i uz saradnju sa komercijalnim bankama, ponuditi reprogram privrednim subjektima i do 10 godina. Ovaj proces je već započet, pokazan je interes privrednika i komercijalnih banaka.

Ukidanjem institucije za robne rezerve i liberalizacijom trgovanja, izvršna vlast je izgubila značajnu polugu na uticaj monopolskog ponašanja u postupku otkupa poljoprivrednih proizvoda. Ovo bitno utiče na smanjenje proizvodnje južnog voća, krompira, žive stoke i drugih poljoprivrednih proizvoda.

Prijedlog i rješenje: Barter centar će početi sa upotrebom instrumenata koje koriste robne berze, a prije svega, u otkupu poljoprivrednih proizvoda sa sklapanjem fjučers i forvard ugovora.

Alokacijom kapitala i institucionalnim bavljenjem ovom pojavom se nedovoljno ili uopšte ne bavi. U svim segmentima privređivanja postoje značajni resursi. Turistički potencijal je iskorišten u trećini svog kapaciteta; Poljoprivredna proizvodnja kao proces je (skoro) ostala bez ključnog organizatora – Zemljoradničkih Zadruga/Klastera; Nedovoljno ili nepotpuno se koriste prirodni resursi kroz nekoliko procesa – Tamo gdje postoji privredni potencijal, npr. šumarstvo, skoro i da ne postoji zatvoren ciklus pa se trguje samo osnovnom sirovinom i poluproizvodima; Značajno više se uvozi, nego što se izvozi vode i sl.;


43

Prijedlog i rješenje: U cilju veće iskorišćenosti svih potencijala, a posebno u turizmu, Barter centar je pokrenuo aktivnosti za uspostavljanje “time sharing” poslovanja. Stupili smo u kontakt sa međunardnom “time share” asocijacijom – RDO, i uz njihovu stručnu pomoć ćemo postaviti temelje ovog poslovanja; uspostavljanjem Klastera u poljoprivrednoj proizvodnji, steći će se uslovi za ozbiljniji otkup, a i organizovanija poljoprivredna proizvodnja, uz pomoć multilateralnih kompenzacija.

Dužničko – povjerilački odnosi su ozbiljno narušeni, preko 14 000 pravnih lica je “u blokadi”, a njihove obaveze prelaze 520 miliona Eura.

Shodno svemu navedenom, predlažemo da uz saradnju sa Ministarstvom Finansija, Poreskom Upravom i Centralnom depozitarnom Agencijom identifikujemo određen broj privrednih društava, izvršimo analizu i pokrenemo Sporazumno restrukturiranje duga, na način, na koji je to prijedlaženo u nastavku …


44

8.1 PRIJEDLOZI I RJEŠENJA

8.1.1 Sporazmno restrukturiranje duga privrednih društava

(novcem, robama, uslugama, djelom nepokretne imovine, djelom osnovnih sredstava, dokapitalizacijom ...)

Analizom tržišta i uslova privređivanja, Barter Centar je došao do zaključka da skoro nema pravnog lica koje nema potraživanja ili dugovanja. Anketiranjem dijela privrednih subjekata, došlo se do zaključka da je preko 60% njih spremno i sposobno da pristupi sporazumnom restrukturiranju duga kroz faktoring na dospjela i zakasnjela potraživanja i dugovanja i to novcem, robama, uslugama, dijelom nepokretne imovine, dijelom osnovnih sredstava, dokapitalizacijom ...

Barter Centar će vršiti prijem i obradu zahtjeva zainteresovanih privrednih subjekata za sporazumno restrukturiranje duga. Njihovim grupisanjem, odnosno uvećanjem se stvaraju veće šanse za realizacijom.

Projekat sporazumnog restrukturiranja duga, između ostalog, podrazumijeva: 1) predviđanje otplate u ratama i izmjenu rokova dospjelosti; 2) unovčenje imovine ili prenos takve imovine radi namirenja potraživanja; 3) otpust duga; 4) izvršenje, izmjenu ili odricanje od založnog prava; 5) davanje dodatnih sredstava obezbjeđenja od strane dužnika ili trećih lica, uključujući davanje jemstava i

garancija; 6) pretvaranje potraživanja u kapital; 7) zaključivanje ugovora o kreditu, odnosno zajmu kroz robe i usluge; 8) izdavanje hartija od vrijednosti; 9) druge mjere od značaja za realizaciju restrukturiranja.

Barter Centar će kroz specifičan faktoring, po principu dobrovoljnosti, a na zahtjev i uz saradnju sa

Povjeriocem, utvrditi mogućnosti restrukturiranja duga njegovih dužnika. Bitno je istaći da njegovi dužnici i dužnici dužnika takođe imaju potraživanja ili određene robe i usluge ili druga kapitalna dobra. Utvrđivanjem mogućnosti i potreba svih učesnika u postupku će se doći do željenih roba i usluga ili drugih kapitalnih dobara.

Barter Centar DOO – Bar će kroz projekat mrežnog faktoringa na dospjela i zakašnjela potraživanja i dugovanja ponuditi tržištu, pravnim licima, sporazumno restrukturiranje duga.


45

8.2 Osnovna načela sporazumnog restrukturiranja duga

Načelo podobnosti

Sporazumno restrukturiranje sprovodi se radi ponovnog uređivanja dužničko-povjerilačkih odnosa povodom duga, odnosno potraživanja kojim dužnik i povjerioci slobodno raspolažu. Načelo dobrovoljnosti

Sporazumno restrukturiranje sprovodi se dobrovoljno, na osnovu pismene saglasnosti povjerilaca i dužnika, uz učešće institucionalnog posrednika. Načelo održivosti poslovanja dužnika

Sporazumno restrukturiranje sprovodi se ako je moguć oporavak i održiv nastavak poslovanja privrednog društva. Načelo postupanja u dobroj vjeri

Sporazumno restrukturiranje sprovodi se u dobroj vjeri, u skladu sa načelom savjesnosti i poštenja, sa pažnjom koja se u pravnom prometu zahtijeva u određenoj vrsti odnosa. Povjerilac i dužnik ne mogu da preduzimaju radnje kojima se drugom može prouzrokovati šteta. U toku mirovanja dugova dužniku je zabranjeno da preduzima radnje koje bi mogle spriječiti ili otežati naplatu potraživanja povjerilaca koji su zaključili ugovor o mirovanju dugova. Načelo saradnje i koordinacije povjerilaca

Povjerioci koji su prihvatili da učestvuju u sporazumnom restrukturiranju dužni su da međusobno sarađuju, kako bi se stvorili uslovi za dužnika da prikupi i pruži podatke i obavještenja o svojoj imovini, kapitalu, obavezama, poslovanju i poslovnim planovima, kao i radi pripreme prijedloga mjera restrukturiranja.

U slučaju učešća većeg broja povjerilaca, saradnja obuhvata naročito:

a. imenovanje jednog ili više lica koje će voditi pregovore sa dužnikom ili usklađivati postupanje povjerilaca u pregovorima;

b. obrazovanje tijela za koordinaciju; c. izbor i imenovanje stručnih savjetnika koji mogu obavljati i usluge posredovanja ako se

povjerioci i dužnik o tome saglase, zajedno sa institucionalnim posrednikom; d. druge aktivnosti u cilju ostvarivanja saradnje između povjerilaca.


46

Lice koje vodi pregovore sa dužnikom jeste povjerilac sa najvećim ukupnim potraživanjem prema

dužniku na dan podnošenja zahtjeva za institucionalno posredovanje u sporazumnom restrukturiranju, odnosno njegov ovlašćeni predstavnik, osim ako se povjerioci koji učestvuju u sporazumnom restrukturiranju ne dogovore drugačije.

Lice koje vodi pregovore sa dužnikom ili usklađuje postupanje povjerilaca dužno je da redovno i blagovremeno obavještava ostale povjerioce koji učestvuju u sporazumnom restrukturiranju o toku i sadržini pregovora. Načelo ravnopravnosti položaja povjerilaca i položaj srazmjeran visini potraživanja

U sporazumnom restrukturiranju svim povjeriocima obezbjeđuje se jednak tretman i ravnopravan položaj u srazmjeri sa visinom njihovih potraživanja, osim ako se ne dogovore drugačije. Načelo pristupa podacima

Dužnik mora da obezbijedi povjeriocima, odnosno licima koja oni ovlaste, blagovremen i nesmetan pristup podacima i dokumentaciji od značaja za sporazumno restrukturiranje, a koji se odnose na njegovu imovinu, kapital, obaveze, poslovanje i poslovne planove, radi pravilne procjene njegovog finansijskog stanja i pripreme predloga mjera sporazumnog restrukturiranja.

8.2.1 Ugovor o sporazumnom restrukturiranju

Sporazumno restrukturiranje se okončava ugovorom o sporazumnom restrukturiranju. Ugovor obuhvata naročito:

1) predviđanje otplate u ratama, izmjenu rokova dospjelosti; 2) unovčenje imovine ili prenos takve imovine radi namirenja potraživanja; 3) otpust duga; 4) izvršenje, izmjenu ili odricanje od založnog prava; 5) davanje dodatnih sredstava obezbjeđenja od strane dužnika ili trećih lica, uključujući davanje jemstava i

garancija; 6) pretvaranje potraživanja u kapital; 7) zaključivanje ugovora o kreditu, odnosno zajmu; 8) izdavanje hartija od vrednosti; 9) druge mjere od značaja za realizaciju sporazumnog restrukturiranja.

Dužnik mora, najkasnije u roku od dva radna dana od dana zaključenja ugovora, da dostavi zaključeni

ugovor registru privrednih subjekata radi registracije zabilježbe o postojanju tog ugovora.


47

8.3 Institucionalno posredovanje

Barter Centar, na zahtjev dužnika ili jednog ili više povjerilaca, pruža:

1) pomoć pri uspostavljanju saradnje između dužnika i povjerilaca radi pregovora o ponovnom uređivanju dužničko-povjerilačkih odnosa;

2) podršku dužnicima i povjeriocima u toku pregovora radi njihovog uspješnog okončanja.

Barter Centar uređuje uslove i način institucionalnog posredovanja i visinu naknade za institucionalno posredovanje u sporazumnom restrukturiranju.

Važna napomena: Barter centar je za potrebu realizacije svog poslovanja i ove Platforme

angažovao i obučio 40 stručnih saradnika VII-1 stepena obrazovanja iz oblasti ekonomskih, društvenih i informacionih nauka.


48

9 LITERATURA I IZVORI

1. Analiza finansijskog tržišta u Crnoj Gori; Prof. dr Saša Popović, doc. Dr Nikola Fabris, mr Danijela Vukajlović-Grba, mr Marijana Mitrović-Maijatovic, mr Ana Vlahović, Goran Bakić, Vesna Saveljić, Milica Vlahović, Tanja Radunović, Borko Božović, Podgorica 2007;

2. „Eliminisanje barijera za razvoj preduzetništva u Crnoj Gori“,Vlada Republike Crne Gore, Ministarstvo za ekonomski razvoj, Direkcija za razvoj malih i srednjih preduzeća;

3. Prijedlog zakona o sporazumnom finansijskom restrukturiranju Crne Gore; 4. Zakon o sporazumnom finansijskom restrukturiranju Srbije; Bankarstvo i finansije Bilten Srbija; 5. Zakon o jedinstvenom sistemu za multilateralne kompenzacije i cesije; www.politika.rs; 6. www.novac.ba; 7. Platni promet-Ekonomija i bankarstvo Hrvatska; 8. „Osnove berzanskog poslovanja“ Stubovi kulture; Dugalić V., Štimac M, Beograd, 2005, strana 134; 9. „Proizvodi finansijskog inženjeringa“; Subić Vera, Novi Sad, 2009, strana 40; 10. Ibid, strana 42; 11. Zakon o robnim rezervama (“Sl. List RCG“, br. 56/92) ; 12. Direkcija za robne rezerve Republike Srbije; 13. Plan interventih nabavki u uslovima ozbiljnih poremećaja na tržištu; Vlada CG; 14. Vijesti.com; 15. Restrukturiranje i redefinisanje tržišne uloge Direkcije za robne rezerve Federacije BIH: nužnost

povratka na standarde nekadašnje Republike BIH; Eldina Pleho, Erol Mujanović; 16. Bankarsko računovodstvo; Lukić, R., Beograd, 2009; 17. Univerzitet Singidunum; Zoran Jović; 18. Ekonomski horizonti; Marković, Furtula (2009, 11) ; 19. Preduzetnik br.7; Lakić, Slobodan Podgorica: Ekonomski fakultet (2012, Jun): 15-21.

platforma za institucionalnu saradnju sa institucijama izvršne vlasti u crnoj gori

Documents