polofiti a ia kamupani. o maliega e faatupuina ai le filemu e handbook-samoan.pdfpolofiti a ia...

17
O atunuu ua ausia aia tutusa mo alii ma tamaitai, o atunuu foi ia ua maualuga tulaga o le tamaoaiga. O pisinisi e toatele tamaitai I komiti faafoe, e faapea foi ona faatuputupulaia le polofiti a ia kamupani. O maliega e faatupuina ai le filemu e lotolotoi ai tamaitai, o ni maliega mautu ma le gafataulimaina. O palemene e toatele ai sui faipule tamaitai, e latou te talano- aina le lasi o mataupu taua mo tagata uma, e pei o le soifua maloloina, o a’oa’oga, o le tausiga lelei o tamaiti, atoa ai ma le faatautaia o tulafono e le faailoga tagata.

Upload: others

Post on 18-Mar-2020

0 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: polofiti a ia kamupani. O maliega e faatupuina ai le filemu e HANDBOOK-SAMOAN.pdfpolofiti a ia kamupani. O maliega e faatupuina ai le filemu e lotolotoi ai tamaitai, o ni maliega mautu

O atunuu ua ausia aia tutusa mo alii ma tamaitai, o atunuu foi ia ua maualuga tulaga o le tamaoaiga. O pisinisi e toatele tamaitai I komiti faafoe, e faapea foi ona faatuputupulaia le polofiti a ia kamupani. O maliega e faatupuina ai le filemu e lotolotoi ai tamaitai, o ni maliega mautu ma le gafataulimaina. O palemene e toatele ai sui faipule tamaitai, e latou te talano-aina le lasi o mataupu taua mo tagata uma, e pei o le soifua maloloina, o a’oa’oga, o le tausiga lelei o tamaiti, atoa ai ma le faatautaia o tulafono e le faailoga tagata.

Page 2: polofiti a ia kamupani. O maliega e faatupuina ai le filemu e HANDBOOK-SAMOAN.pdfpolofiti a ia kamupani. O maliega e faatupuina ai le filemu e lotolotoi ai tamaitai, o ni maliega mautu

1

Faasino Autu

Faatomuaga

1. Aisea e tatau ai ona auai vaega faaupufai i le uunaiga o aia tutusa a alii ma tamaitai?

1.1 Maliega faavaomalo

1.2 Aogāmovaegafaaupufai

1.3 Fesuai’ga o le taimi nei

2. O mea e mafai ona fai e vaega faaupufai e ausia ai Aia Tutusa

2.1 O fea e iai lau vaega faaupufai i le fuataga o aia tutusa?

2.2 Auala mautinoa e ausia ai aia tutusa i le lotoifale o lau vaega faaupufai

3. Alafua faa-vaega faaupufai e ausia ai le faatinoga o aia tutusa mo faiga Palota

3.1 Olefilifiligaosuitauvamolepalota

3.2 Fesoasoani tau tupe mo sui tamaitai

3.3 Faufautua faapitoa mo sui tamaitai

3.4 Le atagia ma faamaonia i le anavatau a le vaega faaupufai le faatauaina o tamaitai aemaise le sauni atu mo se faiga palota

Puna’oa o Fa’amatalaga

Page 3: polofiti a ia kamupani. O maliega e faatupuina ai le filemu e HANDBOOK-SAMOAN.pdfpolofiti a ia kamupani. O maliega e faatupuina ai le filemu e lotolotoi ai tamaitai, o ni maliega mautu
Page 4: polofiti a ia kamupani. O maliega e faatupuina ai le filemu e HANDBOOK-SAMOAN.pdfpolofiti a ia kamupani. O maliega e faatupuina ai le filemu e lotolotoi ai tamaitai, o ni maliega mautu

2

Faatomuaga

“O la’u molimau e matuā leai lava se tapula’a o mea leleie mafaia e tamaitai.”

Michelle Bachelet, Peresetene o Chile.

Sa avea foi o ia ma faauluuluga o le Faalapotopotoga a Malo Aufaatasi mo Tamaitai [UNWomen].

O le talia aloaia o le Tulafono mo le Teuteuga o le Faavae 2013, ua faamautuina ai le 10% o nofoa o le Palemene e nofoia e sui tamaitai i le Palemene o Samoa. O lea tulaga ua avea ai Samoa ma atunuu e taitaiina lenei itulagi i aiaiga mo le faamalosia o aia tutusa o alii ma tamaitai, e avea ai ma sui faipule o le Palemene.

Ua alagatatau ai foi ona faaauauina nisi fuafuaga taua e faamausaliina ai lenei fuafuaga e le gata i totonu o upufai o malo ae faapea foi i nisi o vaega taua o le olaga o tagata lautele.

O vaega faaupufai o malo, o loo iai sa latou manulauti pito taua i le amataina ma faamautuina o aga ma tu e faatautaia ai faiga faa-polokiki poo faiga faaupufai i soo se malo. E latou te foafoaina, faafofoaina ma faamautuina ai ni agaifanua faapolokiki e faatauaina ai tamaitai e le gata i lo latou auai, ae faapea foi i le faaleoina o o latou manatu i faiga faaupufai o malo. O se tasi o fuaitau e masani ai e faapea “O vaega faaupufai o faitotoa ia, poo le ki ma le tatala e ulufale atu ai soo se tagata ma mafai ai ona avea ma faipule ma nofoia ai loa nofoa o le Palemene.”

Ua molimauina mai le tele o atunuu o le lalolagi e faapea, o malo ua mafai ona faatoateleina tamaitai i totonu o le palemene, o atunuu ia ua faamautuina ai le lagolagosua a vaega faaupufai o malo, mo tamaitai, ina ua o latou faavaeina ma faatinoina ni gaioioiga taua mo lea faamoemoe ma ausia ai aia tutusa o alii ma tamaitai i totonu o se palemene.

E tele atunuu o le lalolagi ua mafai e tamaitai ona tuuina atu manatu ma mafaufauga taua e avea ma luitau i taitai o vaega faaupufai o malo. Ua avea lea ma auala e taumafai ai pea ta’ita’i e faaleleia atili le pulega o vaega faaupufai e amanaia ai tamaitai ma o latou sao i le taitaiga o malo. E le faapea foi seiloga o taimi e sauni ai i se faiga palota a se atunuu ona faia lea o nei fuafuaga. O nei fuafuaga e tatau lava ona avea ma mataupu e soalaupule soo

Page 5: polofiti a ia kamupani. O maliega e faatupuina ai le filemu e HANDBOOK-SAMOAN.pdfpolofiti a ia kamupani. O maliega e faatupuina ai le filemu e lotolotoi ai tamaitai, o ni maliega mautu

3

ma faamanatu pea e faatautaia ai le taitaiga o se vaega faaupufai aemaise ana faaiuga ina ia tutusa alii ma tamaitai i totonu o vaega faaupufai, ia aveesea faiga faailogatagata, ma ia tutusa foi le mamalu ma le amanaia o tamaitai e pei foi o alii.

O le manulauti o lenei taiala poo lenei tusi, o le faamaninoina lea o se alafua e faamautuina ai le faagasologa o aiaiga e faia e se vaega faaupufai e faamautuina ai le auai o tamaitai i totonu o le soalaupulega o ana faiga faavae ma ana polokalame faatino. Ua taumafai lenei tusi e faaaogaina nisi o faataitaiga mai nisi o atunuu o le lalolagi faatemokarasi, ma gaioioiga e faamautuina ai le tulaga o tamaitai i totonu o vaega faaupufai o malo, ina ia mafai ai ona avea tamaitai ma sui faipule o se palemene.

Page 6: polofiti a ia kamupani. O maliega e faatupuina ai le filemu e HANDBOOK-SAMOAN.pdfpolofiti a ia kamupani. O maliega e faatupuina ai le filemu e lotolotoi ai tamaitai, o ni maliega mautu

4

1. Aisea e tatau ai ona auai vaega faaupufai i le uunaiga o aia tutusa a alii ma tamaitai?

O nei fesuiaiga ua iai ni mafuaga taua ma le lelei. Muamua, o le uunaiga o tamaitai ina ia auai i upufai o malo, o se maliega ua matua faatauaina faavaomalo e atunuu o le lalolagi ma ua faapea ona agai iai le faamuamua a le toatele o atunuu. Lona lua, ua avea ma manulauti taua a le tele o malo faatemokarasi, ua faatulafonoina ai nei maliega e pei o le faamautuina o le aofaiga o sui tamaitai e tatau ona iai i totonu o le palemene. O le tele o atunuu e iai ma Samoa ua matua faatauaina ai lenei maliega, e tatau ona faatoateleina sui tamaitai o le palemene.

O le toatele o tamaitai e lotolotoi i upufai o malo, o se tulaga lea e matua silisili ona lelei mo vaega faaupufai o malo.

O le faatauaina o aia tutusa a alii ma tamaitai i totonu o vaega faaupufai o malo, e iai faamanuiaga taua i le tapenaina o se lotoifale mautu o le vaega faaupufai aemaise ai o le fesosoani lea i le faamautuina o le au palota mo le vaega faaupufai. O le ala lea ua faatauaina ai e le tele o vaega faaupufai o maloefiaolelalolagi,ianiaiaigaefaatauainaaitamaitaielegataoalatoufuafuaga ma galuega o aso uma aemaise foi le sauniuni atu mo se faiga palota lautele.

1.1 Maliega Faavaomalo

Ua tele ni faaiuga ua faia e Malo Aufaatasi ma nisi o faalapotopotoga faavaomalo e faatino ai le faatauaina o le auai faatasi o alii ma tamaitai i upufai o malo.

O le ala foi lea o le lagolagoina e le Malo o Samoa o nei faaiuga ma feagaiga faavaomalo. Ina ua tauaofa’i le fonotaga lona 59 o le Komisi Faavaomalo mo le Tulaga o Tamaitai, i le tausaga e 2015 i le masina o Mati na saunoa ai leafiogaa leAliiMinisitao leMatagaluegaoTamaitaimaAtinaeoNuuma Aga Fesootai, Tofa Tolofuavailelei Falemoe Leiataua ma ia faamanino le lagolagosua a le Malo o Samoa mo aia tutusa a alii ma tamaitai. Sa ia faamamafainalemaliegaautasialeTaupulegaaTaitaioAtunuuolePasefikaua faaigoaina o le 2012 “Tautalaga i Aia Tutusa” ua ta’utino ai e taitai o le Pasefikaoleaolatou“ta’ita’iina,matauinamauunaiaiaaiatutusaatagatauma i tulaga e pito sili ona maualuga.”

Page 7: polofiti a ia kamupani. O maliega e faatupuina ai le filemu e HANDBOOK-SAMOAN.pdfpolofiti a ia kamupani. O maliega e faatupuina ai le filemu e lotolotoi ai tamaitai, o ni maliega mautu

5

O loo iai foi le maliega faavaomalo ua taua o le 1995 Maliega faia i Beijing mo Faatinoga o loo uunaia ai sui uma o Malo Aufaatasi ina ia o “latou faatino auala uma e mafai ai e tamaitai ona maua le malosiaga e auai ma lotolotoi i le faiga o faaiuga i soo se mea.” OtaualumagaaleFonoTeleaMaloAufaatasiuamatuāfaatauainaailesaoo vaega faaupufai ina ia faamausaliina ai aiaiga faatemokarasi e fesoasoani ai i le auai o tamaitai i faiga faaupufai ma totonu o palemene.

E lua (2) nisi maliega e taua tele mo le uunaia o tamaitai e auai i faiga faaupuifai o malo. O Tesema 19, 2011, na talia aloaia ai e le Fono Tele a Malo Aufaatasi le Maliega i le Auai i Upufai o Malo o Tamitai (A/RES/66/130). O lenei maliega, ua matua faamamafaina le aveesea poo le faaitiitia o pa puipuia e le mafai ai e tamaitai ona auai i vaega faaupufai poo le avea ma faipule i se palemene.

Ua valaauina ai malo uma ua avea ma sui o Malo Aufaatasi ina ia faia loa ma faatinoina:

• Ina ia toe iloiloina auala o loo faatino ai faiga palota ma aveesea pa puipuia mo le auai o tamaitai.

• Inaiauunaiavaegafaaupufaietafieseapapuipuiaefaailogatagatama faafaigata ai tamaitai ona avea ma sui o vaega faaupufai. Ia faapea foi ona faia faavae ma aiaiga e fesoasoani i le avea o tamaitai ma sui o vaega faaupufai aemaise ai le avea o i latou o ni taitai iloga i totonu o ia vaega.

A o le i faia lenei maliega, sa manino lava le faatauaina e le Fono Tele a Malo Aufaatasi, o le faiga o ni kuota poo le faapitoa o ni nofoa mo tamaitai i totonu o vaega faaupufai poo le palemene.

Ua faapea ai foi ona faalauiloaina e le Fono a Malo Aufaatasi mo Atinae ma Aga Fesootai (1990/15) e faapea, “o vaega faaupufai, o iuni a tagata faigaluega, aemaise faalapotopotoga faapito augafa mo tomai faapitoa, e tatau lava ona ausia le 30% o sui auai o tamaitai ia avea ma ta’ita’i i totonu o nei faalapotopotoga.”

Omaliegafaavaomaloneiuamaninoaileautasiofinagaloomaloolelalolagiina ia faatauaina ma faatinoina loa le sao o vaega faaupufai e ala ia latou fuafuaga faatino ina ia ausia ai lea tulaga o aia tutusa o alii ma tamaitai i totonu o vaega faaupufai.

Page 8: polofiti a ia kamupani. O maliega e faatupuina ai le filemu e HANDBOOK-SAMOAN.pdfpolofiti a ia kamupani. O maliega e faatupuina ai le filemu e lotolotoi ai tamaitai, o ni maliega mautu

6

1.2 Aogā mo vaega faaupufai

Eteleaogamapenefitimovaegafaaupufai.Olelotolotoiotamaitaiualavale aoaoina ma le potomasani i vaega eseese o le olaga e avea lea ma mea e ausia ai faaiuga mautu, atoatoa ma le gafataulimaina o ni mataupu ogaoga ma le lavelave pe a oo ina avea i latou ma taitai i totonu o le palemene.

O le avea o tamaitai ma sui o vaega faaupufai e faamautuina ai le malosiaga o tagata palota aemaise i taimi o le sauni atu mo se Faiga Palota. E ono avea lea ma ala e maua ai le malosiaga o se vaega faaupufai ina ua toatele sui tauva i se faiga palota. O le toatele o sui o se vaega faaupufai o se tulaga moomia lea mo le tele o vaega faaupufai ina ia toatele ai sui tauva i se faiga palota, a manumalo ai ona avea lea ma taitai o le faiga malo. E ao foi i soo se vaega faaupufai o malo ona molimau atu i tagata lautele o le atunuu o i latou e le faapitoaugafa na o alii ae faatauaina le auai o tamaitai.

1.3 Fesuia’iga o le taimi nei

O nisi o faiga malo, ua ala ona iai suiga ona ua faamalosia lea e tulafono ma faigafaavae a le malo. Ae o nisi foi, o se faaiuga ua faia i le loto fuatiaifo ona ua mautinoa e lelei ma taua le auai o tamaitai i vaega faaupufai.

O nisi o atunuu ua faia tulafono e mafai ai e vaega faaupufai ona maua tupe faasoa a le malo pe afai e iai tamaitai i a latou vaega faaupufai. O nisi o faigamalo, a le faamalieina tulaga ua aiaia mo le faatauaina o tamaitai i vaega faaupufai, e avea leama to’atūgā e faaitiitia ai tupe emaua e sea vaegafaaupufai. O le tele lava o nei faiga ua faaaogaina ia tupe maua mai le malo e faatosina ai vaega faaupufai e uunaia tamaitai ina ia auai i a latou vaega.

Ua iai nei la ia faataitaiga mai nisi o itulagi e faamaonia ai lea tulaga. O se faataitaiga mai le atu Solomona. O lenei atunuu o loo faaaogaina ai le faiga faapalota ua ta’ua “O ai lava e muamua tau i le tini” Ua iai le aiaiga e maua ai e soo se vaega faaupufai ia tupe mai le Malo pe a latou faatutuina mai sui tamaitai mo le palota.

O le atunuu o Solomona e maua e se vaega faaupufai le tinoitupe e $10,000 i tausaga taitasi o se nofoaiga mo soo se sui tamaitai e sao i totonu o le Palemene.

Page 9: polofiti a ia kamupani. O maliega e faatupuina ai le filemu e HANDBOOK-SAMOAN.pdfpolofiti a ia kamupani. O maliega e faatupuina ai le filemu e lotolotoi ai tamaitai, o ni maliega mautu

7

O le isi faataitaiga e maua mai Timoa i Sasae. Ua faaaogaina e lenei atunuu se tulafono e uunaia ai vaega faaupufai e lagolagoina sui tamaitai. O le tulafono lea ua taua o le Tulafono mo Kuota, Vaega 12 (3) o le Tulafono mo le Filifilia i le Palemene, 2006 (toe teuteuina i le 2011), o loo faapea mai, soo se toatolu o sui faatutu, o se tasi o na sui e tatau o se tamaitai. A aumai la se lisi o sui faatutu a soo se vaega faaupufai e le faamalieina le tulaga lea, e le mafai ona taliainaaloaiaeleOfisaoFaigaPalota.

E tele atunuu i Europa ua o latou faaaogaina aiaiga mo le foaiina atu i vaega faaupufai o tupe a le Malo pe a o latou faatinoina auala eseese e faatoatele ai sui tamaitai e avea ma sui faatutu i faiga palota.

O le atunuu o Potukale, a fai e le paleni sui alii ma sui tamaitai i faiga palota, e ono le maua e se vaega faaupufai ia tupe i le va o le 25% ma le 80% mai tupe a le malo. O Tesema 2011, na faamamalu ai e Georgia ia se aiaiga e tuuina atu ai i soo se vaega faaupufai se faaopoopoga e 10% o tupe a le Malo pe a fai e maua le 20% o tamaitai i lana lisi o sui faatutu mo se faiga palota.

O nisi o atunuu e pei o Aealani ma Italia, ua faamautuina le faasafua o tupe a le malo mo vaega faaupufai e faatinoina ni gaioioiga e patino tonu i le lagolagoina o tamaitai e auai i totonu o vaega faaupufai. O le atunuu o Finilani, e faasafua le 12% o tupe mai le malo e faamalosia ai mafutaga a tamaitai i totonu o vaega faaupufai.

Onisioatunuuuafaatauainaleuunaiaotamaitaimotofiolepalemeneiasouma ma aso faisoo ae le na o taimi e sauni ai mo se faiga palota lautele.

O le tausaga 2014 ia Novema, na saunia ai e le malo o Pakisitani ia se tulafono taufaaofiefaamalosiaailekuotaole10%motamaitaiilepalemene,faatasiai ma le faamautuina o le tulaga e faapea o le 33% o sui o “fono lautele” e tatau ona tuuina mo tamaitai.

O nisi atunuu e pei o Costa Rica, faatoa faatagaina le lesitalaina o se vaega faaupufai fou pe afai e faamalieina le tulafono e faapea e tatau ona iai ni tulafono a le vaega faaupufai e faamamaluina ai aia tutusa, o le le faailoga tagata ma le faiga tutusa o alii ma tamaitai i totonu o le vaega faaupufai. A le faamalieina ia tulaga e le faatagaina se vaega faaupufai e lesitalaina pe toe faafouina le lesitala.

Page 10: polofiti a ia kamupani. O maliega e faatupuina ai le filemu e HANDBOOK-SAMOAN.pdfpolofiti a ia kamupani. O maliega e faatupuina ai le filemu e lotolotoi ai tamaitai, o ni maliega mautu

8

2. O mea e mafai ona fai e vaega faaupufaie ausia ai Aia Tutusa

2.1 O fea e iai lau vaega faaupufai i le fuataga o Aia Tutusa?

O fea o loo iai tamaitai i totonu o le faavae o lau vaega faaupufai? E auai tamaitai i Iau vaega faaupufai? O a tulaga o ia tamaitai i totonu o lau vaega faaupufai? E le na o le auai o tamaitai i le vaega faaupufai ae tatau foi ona maua ni tulaga o tamaitai e avea ai ma taitai e tutusa lelei ai ma alii.

E iai ni pa puipuia e le mafai ai ona auai tamaitai i lau vaega faaupufai? O se faataitaiga, o taimi e faia ai fonotaga, ia mafai e tamaitai ona auai ma ia iai se fesoasoani mo tamaitai e fai fanau e mafai ai ona auai i fonotaga uma. E faapefea ni aiaiga mo se fesoasoani i pasese o sui auai?

E tatau ona faatino se toe iloiloina o fesili uma nei mo lau vaega faaupufai, e iloa ai gaioioiga e tatau ona faia e fesoasoani ai i tamaitai ina ia auai i taualumaga uma o le vaega faaupufai. A mae’a ona faatino lea iloiloga, ona faataatia loa lea o se fuafuaga aga’i i luma, e faatino ai tulaga uma e tatau ona iai ma ia faataatia foi ma se fuataga e matauina ai le ausia o manulauti faataatitia o lenei fuafuaga alualu i luma. E tatau foi ona manino se vaitaimi e ausia uma ai sini atofaina.

O se tasi o vaega taua o lenei fuafuaga o le faaoagaina lea o auala e faasalalau ai pe faalauiloa ai ina ia manino tagata lautele i auala ua savalia ina ia ausia aia tutusa i totonu o le vaega faaupufai.

2.2 Auala mautinoa e ausia ai aia tutusai le lotoifale o lau vaega faaupufai

Faaleleia ma toe teuteu le faavae ma aiaiga e taiala ai lau vaega faaupufai.

O le taua o nei pepa faavae ona o tulafono ia e faatautaia ai le vaega faaupufai. O nisi o vaega faaupufai e iai foi ma tulafono e aiaia ai ia amioga ma gaioioiga talafeagai a sui uma. E matua taua ma o se malosiaga foi lea i se faavae o se vaega faaupufai pe a iai ni tautinoga ma ni faamatalaga e faamaninoina ai ia aia tutusa ona o se vaega faaupufai faatemokarasi.

Page 11: polofiti a ia kamupani. O maliega e faatupuina ai le filemu e HANDBOOK-SAMOAN.pdfpolofiti a ia kamupani. O maliega e faatupuina ai le filemu e lotolotoi ai tamaitai, o ni maliega mautu

9

O le vaega faaupufai ua taua o le Farabundo Marti Front mo le saolotoga lautele i le Malo o El Salvador e matua faamanino ai le aia tutusa o tamaitai ma alii i faiga faaupufai i lana vaaiga mamao ma aiaiga o amioga talafeagai i totonu o le vaega faaupufai.

Eaofoiinatoefaavasegainatulagaotofigaitotonuolevaegafaaupufaiefaamausaliina ai le auai o tamaitai aemaise i tulaga o le au faitonu ma le faiga o faaiuga. E mafai ona faia lea i le fuafuaina o ni kuota poo ni avanoa faapitoa mo tamaitai. O le faailoga lea o le matua faamaoni o se vaega faaupufai i le uunaia o aia tutusa mo tamaitai. O fesuiaga e faia ia faamautuina i le faavae ma aiaiga uma ua faatulafonoina mo le vaega faaupufai.

O se faataitaiga taua e maua mai le Faavae o le Fono Aoao a Aferika (Aferika i Saute) o loo faapea mai:

“O le manulauti taua (a lenei vaega faaupufai), ia faatinoina le auai o tamaitai i se tulaga atoatoa i totonu o le vaega faaupufai, o lea ua tautino atu ai o le a matua faatinoina se polokalame o gaioioiga maoti e ausia ai le kuota ia le i lalo ifo o le 50% o tamaitai ina ia auai i itutino uma o lenei vaega faaupufai.”

O nisi o vaega faaupufai ua o latou faatauaina ia lala o vaega faaupufai aemaise o iina e faaulufale atu ai le tele o sui i vaega faaupufai. O se faataitaiga, o le vaega faaupufai a Morocco ua taua o le Socialist Union of Popular Forces (USFP)uafaamautuinaiakuotamoleauaiotamaitaiitofigamasuiauaiilalauma o le vaega faaupufai.

O nei faiga e faaaogaina ai le tomai ma le poto masani o tamaitai i le faamautuina o aiaiga, poo le faatautaiga o galuega a le vaega faaupufai, poo le fausia o lana anavatau ma le tele o mea faapena.

Page 12: polofiti a ia kamupani. O maliega e faatupuina ai le filemu e HANDBOOK-SAMOAN.pdfpolofiti a ia kamupani. O maliega e faatupuina ai le filemu e lotolotoi ai tamaitai, o ni maliega mautu

10

O le tausaga 2008, na toe teuteu ai le faavae o le vaega faaupufai ua taua o le Bhatariayia Janata (BJP) ina ia faaavanoa ai le 33% o tofiga o taitai mo tamaitai ma avea ai le tamaitai e taitaiina le lala a tamaitai e avea ma sui o le Fono Tutotonu o lea vaega faaupufai.

Fuafuaga faataatitia mo ni manulauti maoti a le vaega faaupufai mo le auai o tamaitai.

O fonotaga a se vaega faaupufai e faia, e iloa gofie lava pe a le auai nisui tamaitai. E faigofie foi onamatauinama faamanatu lea tulaga e le aufaasalalau i nusipepa ma televise.

O se tasi o manulauti taua, o le faato’ateleina lea o tamaitai e auai i fonotaga a le vaega faaupufai. A lotolotoi ai tamaitai e faapena foi ona atagia i ni faaiuga lelei ma mautu e faia.

O totonu o le Unaite Setete o Amerika, ua faamautuina ai aiaiga ua faatutusaina ai le aofaiga o alii ma tamaitai e avea ma sui auai i fonotaga e faatutuina ai sui mai vaega faaupufai e fai iai le filifiliga o se peresetene o le malo.

O le taua ma le sao o Lala/Fono faapitoa mo tamaitai i totonu o vaega faaupufai.

E iai nisi e tetee i le faatuina o fono faapitoa poo ni lala a tamaitai i totonu o vaega faaupufai. Ae peitai, e iai ni mea lelei ua matauina e maua mai ai.

Ofonofaapitoaatamaitaiefilimaiainitamaitaiagavaaeaveamasuiikomititutotonu o vaega faaupufai.

Page 13: polofiti a ia kamupani. O maliega e faatupuina ai le filemu e HANDBOOK-SAMOAN.pdfpolofiti a ia kamupani. O maliega e faatupuina ai le filemu e lotolotoi ai tamaitai, o ni maliega mautu

11

O se faataitaiga mai le atunuu o Cambodia, o se vaega faaupufai ua faaigoaina o le Sam Rainsy, e faapitoa lava le lala poo le fono faapitoa a tamaitai latou te soalaupuleina ma fuafua auala eseese e a’oa’oina ai ma fesosoani i tamaitai ina ia tulai mai i tofiga taitai i totonu o le vaega faaupufai. E latou te faasoaina kuota mo sui tamaitai i soo se vaega o le lotoifale o le vaega faaupufai, faapea ma polokalame o le taulogologo ma faasoa atu i le atunuu lautele.

Lagolagoina o a’oa’oga ma le faatomaiina o sui tamaitai.

E tatau lava ona faamalosiau i tamaitai ina ia selega i le aoaoina ma le faatofalaiga i mataupu uma o le palemene aemaise ona taualumaga ma matafaioi a soo se faipule. E faatauaina ai foi le galulue faatasi a vaega faaupufai ma faalapotopotoga tumaoti ina ia aoaoina tamaitai uma e manatu efiaaveailatoumafaipuleolepalemene.

O le Pati o le Leipa i Ausetalia, ua matua faatauaina le aoaoina o tamaitai uma e ono avea ma faipule, ina ia o latou maua le atamai ma le tomai a o lei tauva mo le tofi faipule. O nei aoaoga e iloa ai le faatautaia o faatosina, o le saunoa poo le tautala i luma o tagata, o le iloa e faia ai talanoaga ma le au faasalalau aemaise auala talafeagai e su’e ai tupe ma isi alagaoa mo le tofi.

Page 14: polofiti a ia kamupani. O maliega e faatupuina ai le filemu e HANDBOOK-SAMOAN.pdfpolofiti a ia kamupani. O maliega e faatupuina ai le filemu e lotolotoi ai tamaitai, o ni maliega mautu

12

3. Alafua faa-vaega faaupufai e ausia ai lefaatinoga o aia tutusa mo faiga Palota

3.1 O le filifiliga o sui tauva mo le palota

E tele atunuu o le lalolagi ua faamautuina lava e vaega faaupufai ia kuota poo se fuainumera e faaagaga mo sui tamaitai i totonu o la latou vaega faaupufai.

O se faataitaiga e aumaia lea i le faalapotopotoga i Europa ua taua o le OSCE (Faalapotopotoga mo le Filemu ma le Galulue Faatasi i Europa). O lenei faalapotoptoga e auai le tele o Malo o Europa, e 36 vaega faaupufai i atunuu e 18 ua o latou faia ma faamautuina nei kuota.

Faataitaiga: O Siamani, e fa vaega faaupufai. O nei vaega faaupufai ua faamautuina lava a latou lava kuota mo sui tamaitai, e ese mai lea i se kuota ua faatulafonoina.

Agafesootai faatemokarasi 40%Ituagavale 50%Tuufaatasiga Alliance/Green 50%Iuni Faatemokarasi faakerisiano 33%

O le tausaga e 1986 i le malo o Kanata, na faamautuina ai e le vaega faaupufai ua ta’ua’o le Vaega Faatemokarasi Fou se aiaiga ina ia ausia le 50% o tamaitai e avea ma sui tauva i Faiga Palota. O le faagasologa o le faiga palota i Kanata e pei o Samoa e faaaoga ai le “muamua tau i le tini” ma na matua faatautaia se suesuega a lenei vaega faaupufai ina ia maua ni tamaitai se toatele e mafai ai ona faatino le aiaiga ua faataatita. O le ai la o lenei taumafaiga na ausia ai e lenei vaega faaupufai le tulaga lea o le 50% o tamitai na tauva i le palota mo le vaega lenei i le faiga palota o le 2015.

Faamautuina o lisi o sui faaolioli mo le Palota

Etatauonamaninomamautuiasetagatapooseofisaefaialeneigaluega,ole faamautuina o sui tamaitai uma e ono tauva i se faiga palota. E taua i lenei galuega ia fesootaiga ma faalapotopotoga tumaoti e maua mai ai tamaitai, ma o latou nei e tatau ona fuafua lelei iai a’oa’oga e talafeagai mo le saununi ai

Page 15: polofiti a ia kamupani. O maliega e faatupuina ai le filemu e HANDBOOK-SAMOAN.pdfpolofiti a ia kamupani. O maliega e faatupuina ai le filemu e lotolotoi ai tamaitai, o ni maliega mautu

i faiga palota. O lisi o sui faaolioli mo se faiga palota e tatau ona faia lea mo alii ma tamaitai, ma e tatau lava ona iai foi ma se lala faapitoa mo tamaitai i totonu o le vaega faaupufai.

I totonu o Fiti , ua amataina nei se galuega a le FWRM (Faalapotopotoga mo Aia Tatau a Tamaitai) e tuufaatasia ai se lisi ma se faamauamauga o tamaitai uma lava e ono fia avea ma sui tauva i le Faiga Palota o le 2018. A mae’a lea ona faagasolo loa lea o polokalame faalea’oa’oga mo i latou ia. O le naunautaiga ia maua ni tamaitai se 1000 mo lea lisi.

3.2 Fesoasoani tau tupe mo sui tamaitai

Alagatupe fesoasoani / Faaputuga tupe mo sui tamaitai

O nisi o vaega faaupufai ua faia ni faaputuga tupe e fesoasoani ai mo sui tamaitai ona o le tele o luitau mo lo latou auai i vaega faaupufai, aemaise o le sauni atu mo se faiga palota. Ua faatauaina tele lea tulaga i Aferika i Saute ma Kanata aua ua matauina le faigata tele ona sue tupe tamaitai mo a latou fuafuaga i le sauni atu ai mo se faiga palota. O le tele la o vaega faaupufai ua mautu lava faaputugatupe e ave ai le fesoasoani mo sui tamaitai.

O totonu o Kanata, o le vaega faaupufai ua taua o le Faatemokarasi Fou, e iai le latou faaputugatupe e taua o le “Agnes McPhail” e foai ai le $500 tala mo sui tamaitai uma e tauva i se faiga palota.

O tonu o Aealani, o le Pati a le Leipa e iai sona lala faapitoa mo tamaitai, ma o lea lala e galulue mo le faia o aoaoga, aemaise ai suega tupe e fesoasoani ai i sui tamaitai ina ia foia pa puipuia mo tamaitai i mataupu e 5 e iai le:• Tausiga o tamaiti• Agaifanua• Tupe Maua• Agavaa• Filifiliga o sui tauva

13

Page 16: polofiti a ia kamupani. O maliega e faatupuina ai le filemu e HANDBOOK-SAMOAN.pdfpolofiti a ia kamupani. O maliega e faatupuina ai le filemu e lotolotoi ai tamaitai, o ni maliega mautu

O lenei vaega faaupufai e le gata ina faia aoaoga mo tamaitai, ae faapea foi ona su’etupe e fesoasoani ai i sui tauva tamaitai, aemaise sui fou mo se faiga palota.

O nisi atunuu e pei o le Unaite Setete o Amerika, e iai faaputuga tupe faapitoa e pei o le “Lisi a Emily” e faaagaga mo sui tamaitai mo se faiga palota.

Tapulaa o tupe faaalu a sui tauva

O nisi auala e fesoasoani ai vaega faaupufai mo tamaitai, o le faatapulaaina lea o tupe e faaalu mo soo se sui tauva, ina ia tutusa lelei ai alii ma tamaitai, ma le malo ai na o sui e tele tupe.

3.3 Faufautua faapitoa mo sui tamaitai

O nisi o vaega faaupufai ua faamautuina foi auala e mafai ai ona maua tagata e avea ma faufautua faapitoa mo sui tamaitai e fesoasoani ia i latou e sauni mo se faiga palota. O nisi o nei faiga e fesootai ai sui ua leva ona avea ma faipule e faufautua i sui fou aemaise faiga faapaaga e fesoasoani ai se faipule uamasaniiletofiisuifaatoafilifiliailepalemene.

3.4 Le atagia ma faamaonia i le anavatau a le vaegafaaupufai le faatauaina o tamaitai aemaise le sauni

atu mo se faiga palota

A mafai e se vaega faaupufai ona faatulai mai ni sui malolosi tamaitai i totonu o le vaega faaupufai, o iina foi e manino ai i le au palota le faamaoni o lea vaega i ana manulauti ma faamatalaga. O lona uiga ia le na o alii e faaali mai o latou ata i le televise ma nusipepa, ae ia atagia tamaitai i soo se gaioioiga a le vaega faaupufai e faalauiloa ai mea e faia e le vaega mo le atunuu lautele.

O nisi o vaega faaupufai, e ese le anavatau a le vaega faaupufai, ese foi le anavatau a tamaitai i totonu o lea vaega faaupufai. E faia lea, pe afai e manatu le vaega faaupufai e iai ni mataupu ogaoga mo tamaitai e tatau ona faalauiloa aemaisenifuafuagaalevaegafaaupufaiefaafoiaainifaafitauli.

14

Page 17: polofiti a ia kamupani. O maliega e faatupuina ai le filemu e HANDBOOK-SAMOAN.pdfpolofiti a ia kamupani. O maliega e faatupuina ai le filemu e lotolotoi ai tamaitai, o ni maliega mautu

Puna’oa o Fa’amatalaga

“Democracy and the Challenge of Change: A Guide To Increasing Women’s Political Participation”, National Democratic Institute for International Affairs. 2010

“Empowering Women For Stronger Political Parties: A Guidebook To Promote Women’s Political Participation”, United Nations Development Programme and the National Democratic Institute for International Affairs. February 2012

“Funding of Political Parties and Election Campaigns: A Handbook on Political Finance”, Women in Politics: Financing for Gender Equality, Ballington and Kahane, International IDEA. 2014

“Gender and Political Parties: Far From Parity”, International IDEA and the Inter-American Development Bank. June 2011

“Gender Equality in Elected Office: A Six-Step Action Plan”, Norris and Krook,OSCEOfficeforDemocraticInstitutionsandHumanRights.

“Handbook on Promoting Women’s Participation in Political Parties”, OSCEOfficeForDemocraticInstitutionsandHumanRights.2014

15