ATLAS MIASTA ODZI

Plansza I: Pooenie odzi na tle struktur przyrodniczych Polski i regionu

Janusz Burchard, Jacek Nalewajko, Maria Budzyska, Piotr Czubla, Janusz Hereniak, Zygmunt Maksymiuk, Janusz Markowski,

Ewa Paturalska-Nowak, Jerzy Skrzypski Mapa A. Pooenie odzi na tle fizycznogeograficznych systemw Polski.

Podzia fizycznogeograficzny Polski, autorstwa J. Kondrackiego, hierarchizuje jednostki regionalne w ra-mach uniwersalnej klasyfikacji dziesitnej Midzynarodowej Federacji Dokumentacyjnej (FID). Po wielu dysku-sjach przyjto ostatecznie podzia, ktrego najnowsza wersja znajduje si w Atlasie RP (1995) i w opracowaniu Kondrackiego (1998). Na planszy (pole A) wyrnione zostay rnej rangi jednostki regionalne: obszary, mega-regiony, prowincje, podprowincje (tab. 1), a w przypadku woj. dzkiego take makroregiony.

Obszar woj. dzkiego naley do podprowincji: Niziny rodkowopolskie (318), Wyyna lsko-Krakowska (341) i Wyyna Maopolska (342). d pooona jest w strefie granicznej midzy trzema makroregionami Nizin rodkowopolskich, tj.: Niziny Poudniowowielkopolskiej (318.1/2), Wzniesie Poudniowomazowieckich (318.8) oraz Niziny rodkowomazowieckiej (318.7). Peryferyjne obszary wojewdztwa dzkiego (cz pou-dniowa) nale do Wyyny Wonicko-Wieluskiej (341.2) oraz Wyyny Przedborskiej (342.1).

Przy wydzielaniu fizycznogeograficznych jednostek taksonomicznych Polski uwzgldniono m.in. cechy kra-jobrazu naturalnego, rozumianego jako kompleks przyrodniczy charakteryzujcy si okrelon, swoist struktur wspzalenych elementw rodowiska. Wyrniono trzy klasy krajobrazw naturalnych: nizinne, wyynne i grskie (plansza pole A).

Teren woj. dzkiego jest do jednolity pod wzgldem krajobrazowym dominuje tu typ krajobrazw nizin-nych (rwnin i ostacw peryglacjalnych), urozmaicony krajobrazem den dolinnych Warty, Pilicy, Bzury i Neru, a take niewielkimi fragmentami krajobrazu terasowego z wydmami. Wedug zmodyfikowanej klasyfikacji kra-jobrazw naturalnych Polski (Kondracki, 1991) w strefie na N, N-E i S od odzi wyrniony zosta rodzaj krajo-brazu naturalnego okrelony jako pagrkowaty (gatunek krajobrazu: glacjalny i fluwioglacjalny).

System fizycznogeograficzny Polski, ktrego wyrazem s m.in. typy krajobrazw naturalnych, wzmocnio-ny jest wielkoprzestrzennym systemem tzw. obszarw wzowych, najlepiej zachowanych pod wzgldem przy-rodniczym i reprezentatywnych dla rnych regionw kraju. Obszary te (obszary wzowe o znaczeniu midzy-narodowym i krajowym plansza pole A) s ze sob powizane korytarzami ekologicznymi, zapewniajcymi cigo wizi przyrodniczych w obrbie systemu, ktry przyj nazw krajowej sieci ekologicznej ECONET POLSKA. Stanowi on element skadowy tworzonej paneuropejskiej sieci ekologicznej EECONET (European ECOlogical NETwork).

Podstaw waloryzacji struktur przyrodniczych kraju, budujcych sie ECONET, byo przyjcie takich kryte-riw, jak: rnorodno biologiczna, naturalno, czsto wystpowania (gatunkw i siedlisk) oraz stopie ich zagroenia. Najwysz pozycj w tej sieci zajmuj obszary wzowe, ktrych najwiksze skupienia wystpuj w Polsce pnocnej i poudniowej. Centralna cz kraju jest pod tym wzgldem ubosza (por. plansza, pole F), chocia np. na terenie wojewdztwa dzkiego oglnopolski system ekologiczny wzmacniany jest poprzez praw-n ochron obszarw o szczeglnych walorach przyrodniczych.

Literatura

Atlas Rzeczpospolitej Polskiej, 19951998, IGiPZ PAN, Gwny Geodeta Kraju, cz. 1 5, Warszawa. L i r o A. (red.), 1995, Koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET POLSKA, IUCN Program Europy, Fundacja IUCN Poland. Warszawa K o n d r a c k i J., 1991, Typologia i regionalizacja rodowiska przyrodniczego, [w:] Geografia Polski. rodowisko przyrod-nicze, red. L. Starkel, PWN, Warszawa. K o n d r a c k i J., 1998, Geografia regionalna Polski, PWN, Warszawa.

Mapa B: Pooenie odzi na tle budowy geologicznej Polski i regionu dzkiego. Jedn z najbardziej charakterystycznych cech budowy geologicznej Polski jest jej ogromne zrnicowanie,

wynikajce z faktu pooenia naszego kraju na styku gwnych struktur tektonicznych Europy. Jedynie na obsza-rze Polski spotykaj si wszystkie gwne jednostki strukturalno-tektoniczne kontynentu, ktrymi s:

platforma prekambryjska wystpujca swym fragmentem w pnocno-wschodniej Polsce; paleozoiczne (kaledoskie i hercyskie) obszary fadowe, czciowo przykryte seriami osadw mezozoicz-

nych i kenozoicznych (przede wszystkim zachodnia i rodkowa cz kraju); najmodsze, alpejskie systemy fadowe reprezentowane przez pasma wystpujce w Europie Poudniowej

(w Polsce poudniowa cz kraju). Zaledwie w odlegoci kilkudziesiciu kilometrw na pnocny wschd od odzi biegnie jedna z najwaniej-

szych geologicznych granic kontynentu linia oddzielajca platform prekambryjsk (Europa Wschodnia) od struktur paleozoicznych Europy Zachodniej (plansza B). W rodkowej Polsce, ktrej istotnym elementem jest region dzki, dominuj jednostki mezozoiczne, zbudowane ze ska osadowych o miszociach osigajcych nierzadko 10 km. Najrozleglejsz z nich jest niecka mogilesko-dzka, ktra tworzya si podczas ruchw mod-okimeryjskich, a ostatecznie uksztatowana zostaa pod koniec kredy (fadowania laramijskie). Rwnoczenie, na NE od odzi, wypitrza si wa rodkowopolski, a jeszcze dalej w tym kierunku powstawaa niecka brzena (plansza B XII, XIII, XIV). Nieck dzk tworz gwnie wapienie, piaski, gezy i margle powstae w kredzie, ktre uginaj si zgodnie z podcielajcymi je osadami jurajskimi. Taki ukad ska osadowych o rnej prze-puszczalnoci implikuje wystpowanie kilku warstw wodononych, istotnych z punktu widzenia potrzeb gospo-darczych i komunalnych odzi. Na pnocno-wschodnim skrzydle niecki dzkiej spotykamy wa rodkowopol-ski (plansza B XIII), na obszarze ktrego serie grnojurajskie wyaniaj si spod osadw kredowych w strefie od Tomaszowa Mazowieckiego a po okolice czycy. W skad wau rodkowopolskiego, w poudniowej czci regionu dzkiego, wchodz dwie rwnolegle przebiegajce antykliny: bardziej zachodnia sulejowska i wscho-dnia gielniowska, oddzielone od siebie w okolicach Tomaszowa Maz. pytk synklin wypenion osadami kredowymi. Wanie w tej strefie, midzy Sulejowem a Tomaszowem, wystpuj wapienie jurajskie oraz piaski i piaskowce kredowe bdce cennymi surowcami skalnymi (tab. 1). W pnocnej i pnocno-zachodniej czci wau rodkowopolskiego (okolice Ozorkowa, czycy) wyksztaciy si niewielkie wysady soli grnopermskiej (tab.1), ktrych eksploatacja odbywa si ju poza granicami woj. dzkiego (rejon Kodawy). W okolicach -

czycy wydobywane byy take, wystpujce w cienkich pokadach rodkowojurajskich, syderyty ilaste, muszlo-we i piaszczyste. Z kolei wzdu poudniowo-wschodniej granicy niecki dzkiej na powierzchni uwidaczniaj si skay jurajskie reprezentujce kolejn jednostk tektoniczn monoklin przedsudeck i lsko-krakowsk (plansza B XI). Nieliczne wyniesienia zbudowane z wapieni (okolice Radomska i Dziaoszyna) oddzielaj nieck dzk od miechowskiej. Struktury mezozoiczne podlegay w trzeciorzdzie zrwnaniom (zwaszcza stre-fa wau rodkowopolskiego), co doprowadzio do inwersji rzeby, jako e podczas miocenu (modszy trzecio-rzd) cz niecki dzkiej bya pwyspem, wyniesionym ponad otaczajce zbiorniki. Osady tego okresu nie tworz zwartych serii, a najwiksze znaczenie, z punktu widzenia gospodarczego, maj wystpujce w okolicach Bechatowa wgle brunatne, wypeniajce rw tektoniczny w podou mezozoicznym.

Cay region dzki, w tym rwnie najblisze okolice odzi, pokryte s do zwart seri osadw czwartorz-dowych, cho ich miszoci s do zrnicowane (od kilkudziesiciu cm do ponad 150 m). Dominujc rol odgrywaj tu piaski i wiry glacifluwialne, gliny morenowe oraz osady mukowo-ilaste rnego pochodzenia (gwnie fluwialne i glacifluwialne). Nagromadzone one zostay przede wszystkim w okresie plejstocenu, a naj-wiksze znaczenie dla ksztatowania si serii glacjalnych i glacifluwialnych miay tu zlodowacenia poudniowo-polskie (Nida, San 1 i San 2), a zwaszcza rodkowopolskie (Odra i przede wszystkim Warta) plansza B. Wy-stpujce w regionie dzkim skay s czsto wykorzystywane jako surowce mineralne. Waniejsze ich zasoby zostay przedstawione w tab. 1, przy czym na podkrelenie zasuguj tu przede wszystkim zoa bechatowskiego wgla brunatnego (najwiksze wydobycie w skali Polski), a take piaski formierskie (w 2000 r. wydobycie w Grudzeniu-Lesie, niedaleko Tomaszowa Maz., stanowio poow wydobycia krajowego), a take piaski szklar-skie, eksploatowane w rejonie Biaej Gry (zasoby na obszarze woj. dzkiego stanowi 83% zasobw przemy-sowych kraju, a wydobycie rwne jest poowie polskiego).

Mapa C: d na tle zrnicowania klimatycznego Polski. Polska pooona jest w obrbie strefy klimatw umiarkowanie ciepych, przejciowych. Przejciowo ta

wynika ze cierania si na obszarze Polski wpyww kontynentalnych (od wschodu) i Oceanu Atlantyckiego (od zachodu). Skutkuje to rnicowaniem klimatu Polski w ukadzie pasw poudnikowych. Jednoczenie, na obsza-rze Polski cieraj si wpywy szczeglnie ciepych klimatw strefy umiarkowanej (od poudnia) oraz wpywy klimatw chodnych strefy umiarkowanej (od pnocy), co powoduje zrnicowanie klimatu Polski w ukadzie pasw rwnolenikowych. cznym efektem cierania si geograficznie odmiennych oddziaywa jest ksztato-wanie si kratowego charakteru zrnicowania przestrzennego klimatu Polski. Ten podzia klimatyczny Polski jest dodatkowo wspomagany pasowym ukadem rzeby (wzmocnienie ukadu rwnolenikowego) oraz oddziay-waniem Prdu Pnocno-Atlantyckiego i pooeniem Polski w strefie cyrkulacji zachodniej (wzmocnienie ukadu pasw poudnikowych). Istotne modyfikacje, ale i wzmocnienia ukadu pasowego, generuje Batyk oraz obszary grskie i wyynne.

W konstrukcji mapy ilustrujcej pooenie Polski na tle zrnicowania klimatycznego kraju uwzgldniono genetyczne uwarunkowania podziau klimatycznego Polski. Zagadnienie to przedstawiono poprzez zaznaczenie zasigw oddziaywania wpyww oceanicznych, kontynentalnych, batyckich i grskich. Odrbnie zaznaczono granice zasigu wpyww relatywnie najsilniejszych oraz granice zasigu wpyww osabionych. Szrafem zazna-czono obszary, na ktrych wystpuj lokalne modyfikacje spowodowane wpywem wyyn (Okoowicz, 19731978). W celu zaakcentowania przejciowoci klimatu Polski w ukadzie oceanizmkontynentalizm zilustrowano przestrzenny rozkad rednich wartoci amplitud rocznych temperatury powietrza (Niedwied, Ustrnul, 19931997). Skutkiem genetycznych uwarunkowa charakterystycznego podziau klimatycznego Polski s przestrzen-ne rozkady parametrw meteorologicznych. Najczciej izolinie przebiegaj w ukadzie poudnikowym lub rw-nolenikowym, czasami (zwaszcza w przejciowych porach roku) w ukadzie NWSE. Skutki te zilustrowano rozkadem przestrzennym dugotrwaoci (liczba dni) termicznego lata (rednia dobowa temperatura powietrza wysza od 15 oC) i zimy (rednia dobowa temperatura powietrza nisza od 0 oC) (Limanwka, Niedwied, 19931997).

d jest pooona w pobliu geograficznego rodka Polski, a w konsekwencji w strefie poredniej midzy wpywami genetycznie rnych czynnikw klimatotwrczych. Dominacja kadego z tych czynnikw jest rela-tywnie silna w strefach przygranicznych i sabnca ku centrum kraju. W efekcie, wartoci parametrw meteorolo-gicznych w odzi, zarwno w ukadzie rocznym jak i sezonowym oraz miesicznym s zblione do odpowied-nich wartoci rednich dla caego obszaru kraju. W odzi nie wystpuj take zjawiska meteorologiczne charak-terystyczne dla innych regionw (np. nadmorskiego i grskiego), a jednoczenie sabiej lub rzadziej akcentowane s zjawiska zwizane z silnym oddziaywaniem wpyww kontynentalnych lub oceanicznych (Atlas..., 1973, 1994, 2000, Wo, 1999).

Literatura

Atlas Polski, t. XI Encyklopedii geograficznej wiata, 2000, Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Krakw. Atlas rodowiska geograficznego Polski, 1994, IGiPZ PAN, Agencja Reklamowo-Wydawnicza A. Grzegorczyk, Warszawa. Atlas klimatyczny Polski, 1973, IMiGW, Wydawnictwo PPWK, Warszawa. L i m a n w k a D., N i e d w i e d T., 19931997, redni czas trwania zimy termicznej i lata termicznego, [w:] Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, IG PAN, Wydawnictwo Gwnego Geodety Kraju. N i e d w i e d T., U s t r n u l Z., 19931997, rednie amplitudy roczne temperatury powietrza, [w:] Atlas Rzeczypo-spolitej Polskiej, IG PAN, Wydawnictwo Gwnego Geodety Kraju. O k o o w i c z W., 19731978, Regiony klimatyczne, [w:] Narodowy atlas Polski, Instytut Geografii PAN, Zakad Narodo-wy Ossoliskich, Wydawnictwo PAN. W o A., 1999, Klimat Polski, PWN, Warszawa.

Mapa D: Pooenie odzi w systemach hydrologiczno-hydrogeologicznych Polski. Polska ley w Europie rodkowej, prawie w caoci w zlewisku Morza Batyckiego. Terytorium Polski obej-

muje 322 577 km2, w tym 311 904 km2 stanowi obszar ldowy (cznie z wodami rdldowymi). Do zlewiska Morza Batyckiego naley 99,7 % tego obszaru, za do zlewiska Morza Pnocnego i Czarnego cznie 0,3%.

Przynaleno terytorium Polski do wymienionych zlewisk ukazano na planszy (dziay wodne: europejski oraz zlewisk). Obszar Polski odwadniaj dwa gwne systemy rzeczne Odry i Wisy oraz rzeki Przymorza. Dorzecze Wisy obejmuje 54,0% powierzchni kraju, Odry za 33,9%. Systemy wodne Wisy i Odry rozdziela dzia wodny I rzdu, biegncy midzy innymi przez centraln cz wojewdztwa dzkiego i pnocne obszary odzi.

Wzniesienia dzkie stanowi wze wodny, w ktrym zbiegaj si linie wododziaowe gwnych rzek regio-nu. Std bior pocztek rzeki spywajce promienicie ku Bzurze, Warcie i Pilicy. Systemy rzeczne alimentowa-ne s wod bezporednio z opadw deszczowych, z topniejcej pokrywy nienej i z dopywu wd do koryt rzecznych drog podziemn. Powoduje to zrnicowanie ustrojw rzecznych. Przewaajca cz wojewdztwa dzkiego, w tym d, naley do typu ustroju niwalnego, rednio wyksztaconego (tab. 1, plansza).

Ze wzgldu na urozmaicon budow geologiczn i litologi utworw wojewdztwa dzkiego panuje tu typ krenia wody okrelony jako zrnicowany (Dynowska, 1991) plansza D. Na niektrych obszarach Polski, w tym w regionie bechatowskim, krenie wody jest zakcone przez grnictwo odkrywkowe wgla brunatnego. Antropopresja dotyczy tu zarwno wd powierzchniowych, jak i podziemnych.

Zasoby eksploatacyjne wd podziemnych w Polsce s na og stabilne i wynosz 1416 km3 rocznie, przy redniej z okresu 1995-2000 okoo 15,7 km3. Zasoby te w znacznej czci (65%) zwizane s z wodonocami czwartorzdowymi. Gospodarka narodowa zainteresowana jest gwnie wodami sodkimi, ktrych oglna mine-ralizacja nie przekracza 1gdm3. Wystpowanie gwnych uytkowych poziomw wodononych w Polsce, uka-zane na planszy D, wskazuje na niezwyk rozmaito struktur hydrogeologicznych, z ktrymi s one zwizane. Wojewdztwo dzkie obejmuje kilka regionw hydrogeologicznych, wrd ktrych najwiksze powierzchnie zajmuj Niecka dzka oraz region Kujawsko-Mazowiecki. Poudniowo-zachodnia cz wojewdztwa naley do regionu Krakowsko-lskiego i Kaliskiego, fragment poudniowy obejmuje Niecka Miechowska, za pou-dniowo-wschodni naley do regionu witokrzyskiego; wschodnie i pnocno-wschodnie obszary wojewdztwa dzkiego wchodz w skad regionu Poudniowomazowieckiego. Najwaniejsze uytkowe poziomy wodonone wd sodkich wojewdztwa dzkiego zwizane s przede wszystkim z utworami czwartorzdowymi, kredowymi i jurajskimi, w mniejszym za stopniu z trzeciorzdowymi (Burchard, Nalewajko, 2000). Zasobno wd pod-ziemnych na analizowanym terenie okrelana jest jako dobra (zwaszcza w kredowej niecce dzkiej) i rednia. d wykorzystuje zasoby wd podziemnych niecki dzkiej, gwnie z kredy grnej (utwory wglanowe) oraz kredy dolnej (piaski, piaskowce), a take wody pitra czwartorzdowego.

Region dzki zasuguje na specjaln uwag take z powodu znaczcych, w skali kraju, zasobw energii geo-termalnej. Na obszarze wojewdztwa dzkiego wystpuj fragmenty trzech okrgw geotermalnych: szczeci-sko-dzkiego (rodkowa i NW cz wojewdztwa), grudzidzko-warszawskiego (NE cz) oraz przedsudec-ko-pnocno-witokrzyskiego (S i SW cz wojewdztwa). Wystpujce w wymienionych okrgach wody geo-termalne mog mie istotne znaczenie gospodarcze z uwagi na fakt, i np. w pierwszych dwch okrgach energia cieplna jak mona by tu uzyska z 1 km2 odpowiada wartociom 168 246 tys. ton paliwa umownego. Stawia to te tereny, w tym d, w rzdzie najwaniejszych rejonw geotermalnych w Polsce, predysponowanych do wykorzystywania energii odnawialnej, ktra mogaby w znaczcym stopniu zastpi energi uzyskiwan ze spa-lania paliw (Burchard, Nalewajko, 2000, Sokoowski, 1999).

Literatura

B u r c h a r d J., N a l e w a j k o J., 2000, Indywidualno rodowiska przyrodniczego wojewdztwa dzkiego i jego antro-pogeniczne przeobraenia, [w:] Wojewdztwo dzkie na tle przemian administracyjnych Polski, red. M. Sobczyski, W. Mi-chalski, Pol. Tow. Geograficzne Oddzia w odzi, Rzdowe Centrum Studiw Strategicznych Biuro Rozwoju Regionalnego w odzi, d. D y n o w s k a I., 1991, Obieg wody (rozdz. 3.4.), [w:] Geografia Polski. rodowisko przyrodnicze, red. L. Starkel. Wyd. Na-ukowe PWN, Warszawa. K l e c z k o w s k i A., P o c h n i e w s k i Z., S z c z e p a s k a J., T u r e k S., 1994, Wody podziemne. Zasoby, zagroenia, tab. 14, [w:] Atlas zasobw, walorw i zagroe rodowiska geograficznego Polski, PAN IGiPZ, Wyd. Agencja Reklamowo-Wydawnicza A. Grzegorczyk, Warszawa. S t a c h y J. (red.), 1987, Atlas hydrologiczny Polski, IMGW, Wyd. Geologiczne, Warszawa. S o k o o w s k i J., 1999, Geosynoptyka wojewdztwa dzkiego, VII Kurs Polskiej Szkoy Geotermalnej nt. Rola geosyn-optyki i geotermii w strategii zrwnowaonego rozwoju Polski do roku 2025, Wyd. PGA, Wydz. BNZ U, PGiG IGSMiE PAN, d. Mapa E: Pooenie odzi na tle krajowych zasigw florystycznych i faunistycznych. Pooenie odzi na tle krajowych zasigw florystycznych

Przez obszar Wzniesie dzkich przechodz granice zasigu kilkunastu gatunkw rolin naczyniowych, reprezentujcych we florze krajowej tzw. element kierunkowy. W grupie tej najwikszy udzia maj gatunki osi-gajce tu pnocn lub pnocno-wschodni granic swego zasigu, ktre nale gwnie do tzw. gatunkw gr-skich, majcych centra swego rozmieszczenia pionowego w poszczeglnych pitrach rolinnoci grskiej. Pod wzgldem geobotanicznym, znaczny udzia tych gatunkw we florze Wzniesie dzkich wskazuje na wyynny charakter tego obszaru oraz na pochodzenie i zwizek jego flory z typowo grskimi przedstawicielami flory ta-trzaskiej i sudeckiej. Do gatunkw rolin grskich, osigajcych na ziemi dzkiej pnocn i pnocno- wscho-dni granic zasigu, nale:

joda pospolita Abies alba MILL. gatunek reglowy, na ktrym yje pasoytniczo jemioa pospolita jodo-wa Viscum album L. ssp abietis (WIESB.) ABROM. Granica wystpowania tej specyficznej odmiany jemioy wskazuje dodatkowo, i prawdopodobnie ucila przebieg naturalnej granicy wystpowania jody pospolitej, ktra jest czsto skutecznie wprowadzana do naszych lasw poza granic jej zasigu (por. mapa 1);

wierk pospolity Picea abies (L.) H. KRAST. z pnocno-wschodni granic zasigu poudniowego, al-pejsko-grskiego areau jego wystpowania w Polsce (por. mapa 2);

trybula lnica Anthriscus nitida (WAHJENB.) HAZSL. gatunek oglnogrski roliny zielnej z rodz. Bal-daszkowatych Umbellifetae (por. mapa 5);

owsica spaszczona Avenula planiculmis (SCGRAD.) W. SAUER & CHMELITSCHEK s.l. trawa Grami-neae, gatunek subalpejski (por. mapa 6);

przytulia okrgolistna Galium rotundifolium L. z rodz. Marzannowatych Rubiaceae, gatunek reglowy; starzec Fuchsa Senecio fuchsii C. C. GMEL. z rodz. Zoonych Compositae, gatunek reglowy; starzec kdzierzawy Senecio rivularis (WALDST. & KIT.) DC. z. rodz.. zoonych Compositae, gatunek

oglnogrski; przetacznik grski Veronica montana L. z rodz. trdownikowatych Scrophulariaceae gatunek reglowy

z pnocno-wschodni granic zasigu; przywrotnik nagi Alchemilla glabra NEYGENF. z rodz. rowatych Rosaecae gatunek oglnogrski

z pnocno-wschodni granic zasigu;

Gatunki rolin reprezentujce element kierunkowy o rnych, okrelonych granicach zasigu: buk zwyczajny Fagus sylvatica L. drzewo lasotwrcze, lokalnie z pnocno-wschodni granic zasigu

(por. mapa 3); kostrzewa rnolistna Festuca heterophylla LAM. trawa Gramineae z pnocno-wschodni granic za-

sigu; szczodrzyk czerniejcy Lembotropis nigricans (L.) GRISEB. krzew z rodz. motylkowatych Papilionace-

ae z pnocn, lokalnie pnocno-zachodni granic zasigu (por. mapa 7); szczodrzeniec ruski Chamaecytisus ruthenicus (FISCH. ex WO.) KLSK. krzew z rodz. Motylkowa-

tych Papilionaceae z pnocno-zachodni granic zasigu (por. mapa 8); szczodrzeniec rozesany Chamaecytisus ratisbonensis (SCAEFF.) ROTHM. krzew z rodz. Motylkowa-

tych Papilionaceae z pnocno-zachodni granic zasigu; trzmielina brodawkowata Euonymus verrocousus SCOP. krzew z rodz. trzmielinowatych Celastracae

z zachodni granic zasigu (por. mapa 4); pluskiwca europejska Cimicifuga europaea SCHIPCZ. dua bylina kczowa, prawnie chroniona z rodz.

jaskrowatych Ranunculaceae, z pnocno-zachodni granic zasigu.

Literatura Z a j c M., 1996, Mountain Vascular Plants in the Polish Lowlands, Polish Bot. Stud., nr 11, s. 192. Z a j c A., Zajc M. (red.), 2001, Atlas rozmieszczenia rolin naczyniowych w Polsce, Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki UJ. Krakw, s. 1716.

Pooenie odzi na tle krajowych zasigw faunistycznych

Pooenie odzi na styku dwch rozlegych krain fizjograficznych Pasa Nizin i Wyyn rodkowo-Polskich sprawia, e obszar miasta i najbliszych okolic stanowi stref przenikania rnych elementw kierunkowych w faunie. Znaczcy udzia mai gatunki osigajce granice zasigu na kierunku pnocpoudnie i znacznie mniej na kierunku wschdzachd. Przykadem gatunku grskiego jest biegacz Linneusza Carabus linnaei, ktrego zwarta granica zasigu obejmuje Sudety i Karpaty, a oddalone stanowiska odnotowano w odzi i w jej okolicy (por. mapa 9). Ponadto z samej odzi znanych jest kilka dalszych gatunkw grupy borealno-grskich, jak: pa-recznik Monotarsobius curtipes, trzmiel tajgowy Bombus jonellus, limak Nesovitrea petronella oraz grskich takich jak: krociong Trachyspera cata, ryjkowiec Otiorhynchus scaber, bzyg Rhingia rostrata (Markowski i in. 1998). Gatunki te wskazuj jednoznacznie na wyynny charakter tego obszaru i jego zwizek z typowymi przed-stawicielami fauny karpackiej.

Gatunkami atlantyckimi, osigajcymi na tym terenie wschodni granic wystpowania s: oliczka murowa Oniscus asellus, molowiec Tinea palascentella i pszczolinka Andrena armata, dla ktrej Wis stanowi wschod-ni granic zasigu. Stosunkowo nieliczne s tutaj elementy tajgowe. Do nich nale: trzmiel wschodni Bombus semenoviellus, bzygi: Xylota coeruleiventris i Melangyna barbifrons. Gatunki submedyteraskie lub subpontyj-skie zwizane s gwnie z ciepymi i suchymi siedliskami ruderalnymi i osigaj tutaj pnocn granic zasigu. Z tej pierwszej grupy mona tu wymieni: parecznika Monotarsobius dubosqui, mrwki: Camponotus fallax

i Dolichoderus quadripuncatatus. Z gatunkw subpontyj-skich stwierdzono w odzi: kzk Phytoecia virgula, ryj-kowca Rhynocyllus conikus, biedronk Platynaspis luteoru-bra, owika nibika Dasypogon diadema, bzyga Heringia senilis, zbornic Paramyrmosa brunnipes (Markowski i in. 1998).

Ze smoczkoustych na uwag zasuguje ming ukraiski Eudontomyzon mariae, ponto-kaspijski element osigajcy pnocno-zachodni granic (por. mapa 10) (Witkowski 2001). Z ryb poudniow granic zasigu osiga tutaj cierniczek Pungitus pungistus.

Z ptakw jest stosunkowo najwicej gatunkw, ktre na tym obszarze lub w jego pobliu osigaj granice zasigw. Dzicio zielonosiwy Picus canus jest przykdem elementu tajgowego, zwizanego z rozlegymi kom-pleksami lenymi. Jego stanowiska z Lasu agiewnickiego, Spay wyznaczaj skraj zasigu (por. mapa 11). Dy-namiczny charakter maj granice zasigw sowika rdzawego L. megarhynchos i szarego L. luscinia (por. mapa 12) (Tomiaoj 1990). Ekspansywny i przesuwajcy swj area w kierunku poudniowo-zachodnim jest sowik szary, wypiera z terenw dolin rzecznych i stanowisk wilgotnych sowika rdzawego. Warto podkreli, e na terenie odzi do poowy lat 60. wystpowa tylko sowik rdzawy. Obecnie wystpuj oba gatunki ale liczebnie dominuje szary (Markowski i in.1998). Ekspansywnymi gatunkami s klsawka Saxicola torquata i muchowka biaoszyja Ficedula albicollis, ktre w ostatnich latach zasiedliy obszar Polski rodkowej. Stanowiska w okoli-cach odzi i Warszawy wyznaczaj skraj ich zasigw. Zasig tego drugiego gatunku przedstawia mapa 13.

Przez pnocny skraj Jury Krakowski-Wieluskiej przebiega fragment pnocno-wschodniej granicy zasigu owadoernego ssaka zbieka karliczka Crocidura suaveolens (por. mapa 14). Interesujcy przebieg ma granica zasigu orzesznicy Muscardinus avellanarius. Biegnie ona przez pnocne rejony Mazur, dalej Podlasie, Mazow-sze (Kampinowski Park Narodowy), okolice odzi a po zachodni skraj Pogrza Sudeckiego (por. mapa 15). Pnocny przebieg granic maj dwa dalsze gatunki: chomik Cricetus cricetus oraz mysz zarolowa Apodemus microps (por. mapa 16) (Pucek, Raczyski 1983).

Literatura

M a r k o w s k i J., W o j c i e c h o w s k i Z., K o w a l c z y k J. K., T r a n d a E., l i w i s k i Z., S o -s z y s k i B., 1998, Fauna odzi, Fundacja Czowiek i rodowisko, d. P u c e k Z., R a c z y s k i J., 1983, Atlas rozmieszczenia ssakw Polski, PWN, Warszawa. T o m i a o j L., 1990, Ptaki Polski, PWN, Warszawa. W i t k o w s k i A., 2001, Eudontomyzon mariae ming ukraiski, [w:] Polska czerwona ksiga zwierzt, red. Z. Gowaciski, PWRiL, Warszawa.

Mapa F: Pooenie odzi na tle krajowych i regionalnych obszarw wysokiej aktywnoci przyrodniczej. Do waniejszych koncepcji sucych idei ochrony i ksztatowania rodowiska przyrodniczego w Polsce na-

le: system krajowej sieci ekologicznej ECONET POLSKA oraz strategia jego wdraania (Liro, 1995, 1998). W koncepcji tej zakada si midzy innymi zachowanie cigoci systemu przyrodniczego poprzez wytyczenie korytarzy ekologicznych czcych poszczeglne obszary chronione, charakteryzujce si najwyszymi walora-mi przyrodniczymi. Korytarze ekologiczne umoliwiaj rozprzestrzenianie si gatunkw pomidzy obszarami wzowymi i terenami przylegajcymi do nich. Obszary wzowe to jednostki ponadekosystemalne, wyrniaj-ce si bogactwem ekosystemw, zarwno o charakterze zblionym do naturalnego, jak rwnie seminaturalnych, a take antropogenicznych, ekstensywnie uytkowanych, bogatych w gatunki rolin i zwierzt specyficznych dla tradycyjnych agrocenoz (Burchard, Nalewajko, 2000, Liro, 1995).

Obszary wzowe o znaczeniu midzynarodowym i krajowym przedstawione zostay na planszy (pola: A i F). Sie ekologiczna wojewdztwa dzkiego, jako element systemu krajowego, oparta jest w swoich gwnych

zarysach na dolinach rzecznych Warty, Pilicy i Bzury, ale take Prosny oraz Rawki (korytarze ekologiczne o zna-czeniu krajowym), ktre cz jednostki przyrodnicze wyszego rzdu. Nale do nich fragmenty obszarw w-zowych o znaczeniu midzynarodowym: 19 M Obszar Doliny rodkowej Warty (NW cz wojewdztwa) i 21 M Obszar Puszczy Pilickiej (E cz). Na terenie woj. dzkiego pooone s take fragmenty obszarw wzowych o znaczeniu krajowym, do ktrych nale: 11 K Obszar Puszczy Bolimowskiej, 15 K Obszar Wy-yny Wieluskiej oraz 18 K Obszar Przedborski.

W obrbie wymienionych obszarw, ale take poza nimi, znajduj si na terenie wojewdztwa dzkiego do liczne obiekty o szczeglnych walorach przyrodniczych, ktre objte zostay ochron prawn (tabela 1, pole F). Rysujcy si do czytelny system obszarw wysokiej aktywnoci przyrodniczej wojewdztwa dzkiego, nawizuje do postulowanego przez Olaczka (1977) projektu ekologicznego systemu obszarw chronionych rod-kowej Polski. Poudnikowy i rwnolenikowy ukad waniejszych elementw tego systemu sprawia, e przyjmu-je on zrby ukadu rusztowego z licznymi odgazieniami ku lecym poza granicami wojewdztwa dzkiego, obszarom wzowym o znaczeniu midzynarodowym.

Powierzchnia o szczeglnych walorach przyrodniczych, prawnie chroniona, na terenie wojewdztwa dzkie-go wynosia w 2000 roku 296 998,8 ha, co stanowio 16,3% tego obszaru (w przeliczeniu na 1 mieszkaca daje to warto 1 124 m2 i plasuje na przedostatnim miejscu w Polsce, przed woj. lskim); pod wzgldem powierzchni objtej ochron prawn woj. dzkie zajmuje ostatni pozycj w kraju. Zauway naley, e istniej rozbienoci midzy oficjalnymi danymi dotyczcymi np. powierzchni o szczeglnych walorach przyrodniczych, objtych ochron prawn na terenie woj. dzkiego (dane statystyczne GUS), a danymi ustalonymi przez Biuro Planowa-nia Przestrzennego Wojewdztwa dzkiego (BPPW) na podstawie rozporzdze Wojewodw oraz aktw pra-wa miejscowego; rozbienoci te winny by wyjanione, jak si wydaje, przez Wojewdzkiego Konserwatora Przyrody. Wedug ustale BPPW w odzi obszary objte form konserwatorskiej ochrony przyrody stanowi ponad 22% powierzchni wojewdztwa.

W najbliszym ssiedztwie odzi znajduje si Park Krajobrazowy Wzniesie dzkich, lecy na N i NE od miasta i obejmujcy powierzchni 10 747,2 ha (jeden z najmniejszych w wojewdztwie). Park ten, z racji swego pooenia, znajduje si pod bardzo siln antropopresj std konieczno pilnego zakoczenia prac nad planem ochrony oraz wdroenia jego ustale, co wymaga bdzie sporzdzenia miejscowych planw zagospodarowania przestrzennego gmin. Wzgldy merytoryczne jakie le u podstaw Planu Zagospodarowania Przestrzennego Wo-jewdztwa dzkiego z 2002 r., opracowanego przez BPPW w odzi, pozwoliy na wysunicie jake susznej koncepcji objcia konserwatorsk ochron przyrody (zespoy przyrodniczo-krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, rezerwaty przyrody) kolejnych obszarw wojewdztwa (plansza pole F). Obszary te wzbogaciyby system ekologiczny rodkowej Polski, co w przypadku woj. dzkiego wzmocnioby take jego pozycj krajow, ale rwnie stworzyoby lepsz od obecnej sytuacj np. w zakresie rekreacji i wypoczynku dla mieszkacw o-dzi i innych miast regionu dzkiego.

Literatura

B u r c h a r d J., N a l e w a j k o J., 2000, Indywidualno rodowiska przyrodniczego wojewdztwa dzkiego i jego antro-pogeniczne przeobraenia, [w:] Wojewdztwo dzkie na tle przemian administracyjnych Polski, red. M. Sobczyski, W. Mi-chalski, Pol. Tow. Geograficzne Oddzia w odzi, Rzdowe Centrum Studiw Strategicznych Biuro Rozwoju Regionalnego w odzi, d. L i r o A. (red.), 1995, Koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET POLSKA; IUCN Program Europy, Fundacja IUCN Poland, Warszawa. L i r o A. (red.), 1998, Strategia wdraania krajowej sieci ekologicznej ECONET POLSKA, IUCN Program Europy, Funda-cja IUCN Poland, Warszawa. O l a c z e k R., 1977, Projekt ekologicznego systemu obszarw chronionych w rodkowej Polsce, Studia Regionalne, t. IXX (XIVXV) 19851986, Rada Naukowa przy Wojewodzie Piotrkowskim, PWN, Warszawad. Ochrona rodowiska 2001. Informacje i opracowania statystyczne, GUS. Warszawa. Rocznik statystyczny wojewdztwa dzkiego 2001, Urzd Statystyczny w odzi, d 2001.

Tabela 1. Podzia fizycznogeograficzny Polski (K o n d r a c k i, 1998 uproszczone)

Obszar Megaregion Prowincja Podprowincja Europa Zachodnia Europa Wschodnia

Pozaalpejska Europa rodkowa (3) Karpaty, Podkarpacie i Nizina Panoska (5) Ni Wschodnioeuro-pejski (8)

Ni rodkowoeuropejski (31) Masyw Czeski (33) Wyyny Polskie (34) Karpaty Zachodnie z Podkarpaciem (51) Karpaty Wschodnie (52) Niziny Wschodniobatyc-ko-Biaoruskie (84) Wyyny Ukraiskie (85)

Pobrzea Poudniowobatyckie (313) Pojezierza Poudniowobatyckie (314 i 315) Niziny Sasko-uyckie (317) Niziny rodkowopolskie (318) Sudety z Przedgrzem Sudeckim (332) Wyyna lsko-Krakowska (341) Wyyna Maopolska (342) Wyyna Lubelsko-Lwowska (343) Pnocne Podkarpacie (512) Zewntrzne Karpaty Zachodnie (513) Centralne Karpaty Zachodnie (514) Podkarpacie Wschodnie (521) Beskidy Wschodnie (522) Pobrzea Wschodniobatyckie (841) Pojezierza Wschodniobatyckie (842) Wysoczyzny Podlasko-Biaoruskie (843) Polesie (845) Wyyna Woysko-Podolska (851)

U w a g a: Wytuszczono nazwy podprowincji, na obszarze ktrych ley woj. dzkie.

Tabela 1. Zasoby bilansowe i przemysowe oraz wydobycie surowcw mineralnych w woj. dzkim stan na dzie 31 .12. 2000 r.

Grupa zasobw Liczba z Zasoby geologiczne bilansowe w tys. t

Zasoby przemysowe w tys. t

Wydobycie w 2000 r. w tys. t

Surowce energetyczne wgiel brunatny 7 2 456 073 1 088 273 34 764,0 gaz ziemny* 1 170 Surowce chemiczne sl kamienna 2 10 739 000 Surowce skalne gliny ceramiczne 1 4 646 4 424 40,5 kamienie drogowe i budowl. 25 87 990 15 131 298,0 kruszywo naturalne 333 393 503 98 898 3 952,0 piaski formierskie 12 163 466 26 303 822,0 piaski kwarcowe 16 41 706 1 533 75,0 piaski szklarskie 9 488 912 170 693 764,0 surowce ilaste 139 151 745 14 662 122,0 torfy 8 214 114 25,0 wapienie i margle 23 1 730 853 183 822 2 408,0

* - w mln m3

r d o: Bilans zasobw kopalin i wd podziemnych w Polsce, pr. zbiorowa pod red. S. Przenioso, Minister-stwo rodowiska, PIG, Warszawa, 2001.

Lp. Typ ustroju rzecznego Cechy odpywu 1. Niwalny sabo wyksztacony redni odpyw miesica wiosennego nie przekracza 130% redniego odpywu rocznego

2. Niwalny silnie wyksztacony redni odpyw miesica wiosennego (III lub IV) przekracza 180% redniego odpywu rocznego

3. Niwalny rednio wyksztacony redni odpyw miesica wiosennego wynosi 130180% redniego odpywu rocznego

4. Niwalno-pluwialny redni odpyw miesica wiosennego wynosi na og 130180% redniego odpywu rocz-nego; wyranie te zaznacza si wzrost odpywu w miesicach letnich (VII,VIII lub VI), wynoszcy co najmniej 100% redniego odpywu rocznego

5. Pluwialno-niwalny

redni odpyw miesica letniego jest wyszy lub prawie rwny redniemu odpywowi miesica wiosennego; w obu przypadkach odpyw wynosi na og 130180% redniego odpywu rocznego

Tabela 1. Typy ustrojw rzecznych w Polsce (D y n o w s k a, 1991)

Tabela 1. Obszary wojewdztwa dzkiego o szczeglnych walorach przyrodniczych objte ochron prawn, wg stanu na 2000 r.

Forma ochrony Liczba obiektw Powierzchnia

w ha w % oglnej powierzchni wojewdztwa Parki narodowe (fragment KPN) 1 68,2 0,00 Rezerwaty przyrody 88 7 174,6 0,39 Parki krajobrazowe 7 97 945,2 5,38 Obszary chronionego krajobrazu 15 187 392,0 10,29 Uytki ekologiczne 388 894,7 0,05 Stanowiska dokumentacyjne 2 10,5 0,00 Zespoy przyrodniczo-krajobrazowe 20 9 197,7 0,50 Pomniki przyrody 4 146 x x r d o: Ochrona rodowiska 2001. Informacje i opracowania statystyczne, GUS. Warszawa; Rocznik statystyczny wojewdztwa dzkiego 2001, Urzd Statystyczny w odzi, d 2001.