popüler tarih dergisi - sayı 08 - ocak - 2001

7/22/2019 Popler Tarih Dergisi - say 08 - Ocak - 2001

1/107


2/107


3/107


4/107


5/107

K y e n s t i t l e r i k a p a t l d ( 1 9 5 4 )1954 ylnn 27 Ocak'nda karlan bir yasayla, ilkretmen okul

lar ile birletirilen Ky Enstitleri, Trk eitim tarihinde nemli birdeneyimi ifade ediyordu. 1940'ta kurulan. 194650 aras giderek dier okullardan farksz duruma gelen ky enstitleri; Demokrat Par

ti'nin iktidar olduu 1950'densonra, hkmetin izledii politikann da etkisiyle, ilevini tamamen yitirdi. 1954'te, kyenstitlerini de ime alan ilkretmen okullarna her yl alnacak rencilerin yzde 75'inin,ky ilkokullarn bitirenlerdenolmas koulu getirildi.

A n a d o l p iy a s a d a ( 1 9 6 7 )Trkiye'nin izledii 'ithal ikameci sana

yileme politikas', dayankl tketim mallarsanayiinde ilk rnlerini 1960'larn sonlarnda vermeye balad. Ve 1 Ocak 1967'de,'Anadol' marka ilk otomobil piyasaya sunuldu. 60'larn planl kalknma stratejisi, dayankl tketim mallar (buzdolab, frn, otomobil vs) ve baz yatrm mallarn retebilmeyi hedeflemiti. Bu ynde ksa zamandabaarl sonular alnd. Bu dnemin balangcnda 'Devrim' otomobili ile simgeleenyerli otomobil yapma tutkusu, 'Anadol' ile somut bir sonuca ul

Trk halk bu 'yerli binek'i ksa zamanda benimsemiti.

M a h a t m a G a n d h i l d r l d ( 1 9 4 8 )

am,

n golarak

7 OCAK

Demokrat Parti kuruldu (1946).

Ylmaz Gney ve Cem Karaca, Trk

vatandalndan karld (1983).

Japon mparatoru Hirohito ld (1989).

8 OCAKAstronomi bilgini Galileo ld (1642).

I. Be Yllk Kalknma Plan kabul edildi (1933).

Ylmaz Gney, 'komnizm propagandas

yapmak'tan 7,5 yl hapse mahkum edildi (1982).

9 OCAK

Osmanl devletiyle Rusya arasnda, 'Ya

Anlamas' imzaland (1792).

Ankara niversitesi Dil, Tarih, Corafya

Fakltesi renime balad (1936).

Halide Edip Advar ld (1964).

10 OCAK

I. nn Sava, Trk kuvvetlerinin zaferiyle

sonuland (1921).

Askeri Yargtay, Deniz Gezmi, Hseyin nan ve

Yusuf Aslan hakkndaki lm cezalarn

onaylad (1972).

Krtaj yasallat (1984).

TRT'de, Trkenin yap ve ileyiine ters

dt' gerekesiyle, 'an, devrim, zgrlk'

gibi kelimelerin kullanlmas yasakland (1985).

11 OCAK

DHKPC tarafndan Sabanc Center'da

dzenlenen suikast sonucu, Holding Ynetim

Kurulu yesi zdemir Sabanc, Toyotasa Genel

Mdr Haluk Grgn ve Bakanlk Sekreteri

Nilgn Haefe ldrld (1996).

12 OCAK

Meclis' i Mebusan stanbul'da son toplantsn

yapt (1920).

ABD ynetimi, Marshall Plan erevesinde

Trkiye'ye 58 milyon Dolarlk askeri yardm

yaplmasn onaylad (1952).

13 OCAK

Kurtulu Sava komutanlarndan Halit Paa,

Meclis'te Ali etinkaya tarafndan bir kaza

kurunuyla vuruldu (1925).

'Ekmek Karnesi' uygulamalasna baland

(1942).

14 OCAK

Atatrk'n annesi Zbeyde Hanm, zmir'de

ld (1923).Eski Milli kaleci, iadam Sabri Dino, Boazii

Kprs'nden atlayarak intihar etti (1990).

Popler TARH/Ocak 2001 7


6/107


7/107

J o s e p h i n e B a k e r s t a n b u l ' d a ( 1 9 3 4 )Bir dnemin nl siyahi dans ve ses

yldz Josephine Baker'n (19061975)stanbul'a gelii, ilk kez 1929 yl balarnda sz konusu olmu, ama gerekleememiti. 24 Ocak 1929 tarihli 'kdam'

gazetesinde yer alan bir habere gre, yldzn gelmek iin ne srd artlarok ard. stanbul'da geirecei hergn iin 2500 TL talep ediyordu. Ayrca,Parisstanbul arasnda yapaca yolculukta, kendisine ve uaklarna zel biryatakl vagon ayrlmasn istemiti. Buartlarn ifas iin 50 000 TL gerekiyordu; Josephine, gelemedi. Ta ki, 1934 ylna kadar... 1934 ylnn balarnda, Saray Sinemas emprezaryosuMsy Franko, yldz Trk hayranlaryla buluturma grevini stlenmi, Baker'i Tokatlyan'da kalmaya raz etmiti. 17 Ocak'ta stan

bul'a gelen rev yldznn rehberi de, yazar Fikret Adl olmutu.

Hitler iktidarda! (1933)

I. Dnya Sava'na kadar amasz ve yalnz bir yaam sren AdolfHitler; gnll olarak katld savatan, lkesinin yenilgiyle kmassonrasnda, youn bir hayal krklna uramt. Hitler, Eyll1919'da Alman i Partsi'ne girerek siyasete atld. Ayn yl , partinin ismi Nasyonal Sosyalist Alman i Partisi (Nazi Partisi) olarak deitirildi. 1923'te, baz komutanlarn da destein alarak, WeimarCumhuriyeti'ne kar 'Birahane Darbesi' olarak da bilinen bir darbegiriiminde bulunduysa da, baarl olamayan ve 9 ay hapis yatan Hitler; serbest kalndan sonra Naz Partisi'ni yeniden rgtledi. ktidarkonusundaki hrsn hibir zaman kaybetmeyen, ama, ayn yln kasmaynda yaplan seimlerde de byk bir kayba urayan Hitler; iktidara gelebilmek iin her durumdan yararlanmakta kararlyd. Bu yolda

youn bir propagandaya giriti. Sanayi evrelerinin basksna dayanamayan Cumhurbakan Hindenburg, lkedeki siyas bunalm zmek iin, 30 Ocak gn, Hitler'i anslyelie getirmek zorunda kald.

22 OCAK

stanbul Yerebatan Camii'nde ilk defa Hafz

Yaar (Okur) Trke Kur'an okudu ( 1932).

Moskova'da dzenlenen gzellik yarmasnda,

Meltem Hakarar birinci seildi (1989).

23 OCAKnl dolandrc Sln Osman, Zeytinburnu'nda

kumar oynarken yakaland (1961).

24 OCAK

Gazeteciyazar Uur Mumcu, bir suikast sonucu

katledildi (1993),

25 OCAK

ve i BulmaKurumukuruldu (1946).

'Muhteem Sleyman Sergisi', Washington'da

Ulusal Sanat Mzesi'nde ald (1987).

26 OCAK

Leningrad kuatmas, Almanlarn yenilgisiyle

sonuland (1944).

Konya Bamsz Milletvekili NecmettinErbakan

ve 17 arkada tarafndan, 'Mi l l i NizamPartisi'

kuruldu (1970).

27 OCAK

Almanya'nn kurduu Auscwitz toplamakamp

Sovyetler tarafndan ele geirildi (1945).

Ky Enstitleri kapatld (1954).Vietnam Bar imzaland(1973).

Beyolu'ndaki tari hi 'Markiz Pastanesi'kapand

(1980).

28 OCAK

ngiliz askerleri, Kbrs'ta ilk defaTrklere

kar silah kulland (1958).

Uzay mekii Challenger paraland (1986).

29 OCAK

Mustafa Kemal, Latife Uaklgil ile evlendi

(1923).Ney stad, hiciv airlerinden NeyzenTevfik

Akmansu ld (1953).

Trkiye'nin Los Angeles Bakonsolosu Kemal

Arkan ldrld (1982).

30 OCAK

Almanya'da Hitler iktidara geti (1933).

Hint li lider Mahatma Gandhi ldrld (1948).

Trkiye i Kyl Partisi kuruldu (1978).

31 OCAK

Trk Maarif Cemiyeti kuruldu (1928).Babakan Turgut zal, Gkova'da termik

santral kurulacan aklad (1985) .

Popler TARHOcak 2001 9


8/107

PARIS'TE BYK SERGIParis'te alan uluslararas sergininOsmanl ubesi byk ilgi ekiyor.Sergi iin ayrlan binann birincikatnda, folklor gsterileri yaplp

gayet gzel ilemeli ark hallarsergileniyor. kinci katta ise Osmanl lkesinin eitli yrelerindeyetitirilen her trl rn ziyaretilere tantlyor.(Sabah, 8 Ocak 1901)

ZMIR'DE VEBAzmir'de ortaya kan veba illeti olduka ciddi bir mahiyet arzetmektedir.

Hkmet, ald tedbirlerle hastalnbaka tarafa yaylmasn nlemeye alyor. Veba eskidenok tehlikeli bir hastalk olmakla bera

ber, tp ilminin gsterdii ilerlemeler neticesi, nne geilebilir birhale gelmitir.(Sabah, 10 Ocak 1901)

BALOLARTatavla'dak muhta insanlar hayrna, her sene Tatavla Yardm Cemiyeti tarafndan verilmesi mutadolan balonun, bu sene de Rus sefirinin himayesinde olmak zere,mkemmel bir surette tertip edilipuygulanmas kararlatrlmtr.(Sabah, 11 Ocak 1901)

KMR FIYATHavalarn souk gittii u mevsimde, baz istifi ve vurguncular frsattan istifade ile kmr yksekfiyatla satmaktadrlar. Bunlarn

yolsuzluklarna meydan verilmemesi iin, ilgili mercilere gerekenemirlerin verildii haber alnmtr,i Sabah, 11 Ocak 1901)

GEN KZN INTIHAREvvelki akam saat yedi civarnda,Beyolu Tarlaba'nda ikameteden Madam Horikliyani'nin 17yandaki kz Eleni, bilinmeyen

bir sebeple intihara girimitir.Eleni kibrit balarn ezip amonyak ile kartrarak imi, durumugren annesi doktor ararak kznn kurtulmasn salamtr.(Sabah, 27 Ocak 1901)

KRALIE'NIN VEFATngiltere Kraliesi Viktorya hazretleri, evvelki akam vefat etmitir.ngiltere tahtnn 56. hkmdarolan kralie, 83 yanda idi. Yeni

kral, 7. Edvard hazretleri oldu.(Sabah, 24 Ocak 1901)

FUTBOL MSABAKALAR

Yeni yln ilk futbol msabakalardn yapld. Galatasaray, Beykoz'u41; Hilal, Altnordu'yu 30; Beikta, stanbulspor'u 20 malup ettiler.(2 Ocak 1926)

C U M H U R I Y E T P O S T A P U L L A R

Cumhuriyet posta pullar tedavlekyor. Pullarn basmna nezareteden Ali Sami Bey, vazifesini bitirerek Londra'dan ehrimize geldi.

Pullarmz, fabrika tarafndan stanbul'da hkmete teslim edildik

ten sonra tedavle kacaktr.( 2 Ocak 1926)

OTOMOBILLERE TAKSIMETRETaksimetrel otomobiller iin birtarife hazrland. Birinci snf otomobillerde ilk 600 metre iin 60kuru, sonraki her 200 metre iinde 3 kuru alnacak. kinci snf

otomobillerde, ilk 600 metre iin40 kuru ve sonraki her 200 metreiin 2 kuru alnacaktr.(3 Ocak 1926)

S T A N B U L ' U N N F U S U

Nfus mdriyetinin hazrladbrorde belirtildiine gre, stan

bul'un nfusu 1.022.495'dr. Bunlardan 577.270'i erkek, 445.225'kadndr. Yine bu nfusun 742.283' Mslmanlardan, 280.212'si ise Rum, Ermeni ve Yahudiolmak zere Gayri Mslimlerdenolumaktadr.(6 Ocak 1926)

TAYYARE PIYANGOSUTayyare Cemiyeti muazzam bir piyango tertip ediyor. Yeni piyango 7,5 milyon liralktr. Aziz Trkiye'ninhavalarn dmanuaklarnn taarruzlarndan koruma vazifesini yrten TayyareCemiyeti, yeni piyangosuyla her sene halka 7,5 milyon

lira datacaktr.( 14 Ocak 1926)

10 Popler TARH/ Ocak 2001


9/107


10/107


11/107


12/107

TARTIMA

Piri Reis'in

hazr ladKbrs haritas(stte).

1 0 s o r u d a O s m a n l

i d a r e s i n d e Kbr sTrkiye'nin son yarm yzyllk siyasi hayatna damgasn vuranbir konudur Kbrs. Ancak bu meselenin gemii nasld? Kbrsne zaman, nasl Trklerin eline geti ve nasl kaybedildi? Buyazmzda, Osmanl hakimiyetindeki Kbrs' gndeme getirdik.

ERHAN AFYONCU

1. Kbrs, Osmanllardan nce kimlerin idaresi altndayd?2. Osmanllarn Kbrs' alma nedenleri nelerdi?3. Kbrs seferi ncesinde neler oldu?4. Kbrs seferi nasl yapld?5. Osmanl, nasl bir Kbrs siyaseti izledi?6. Venedik, Kbrs'n fethine nasl karlk verdi?7. Fetihten sonra Kbrs'ta neden isyanlar kt?8. Kbrs ngilizlerin eline nasl geti?

9. Kbrs'n ngiliz egemenliine girmesi nasl karland?10. Kbrsl Trkler, din deitirmi Rumlar mdr?

14 PoplerTARH/Ocak 2001


13/107

Kbrs,Osmanllardan

nce kimlerinidaresi

altndayd?

ok eski alardan itibareninsanlarn yaad Kbrs,eitli milletlerin elinde

bulunduktan sonra, M 59 ylnda, Roma hakimiyetine girmi, Roma mparatorluu'nunikiye ayrlmasndan sonra ise,Bizans mparatorluu tarafndan idare edilmitir.

Mslmanlarn Kbrs' ilkfethetme teebbsleri, Halife Hz.

Osman zamanndadr. Suriyevalisi Muaviye'nin srar ile yaplan bu sefer sonucunda, Kbrsvergiye baland. Bu seferde Hz.Peygamber'in st halas mmHaram ehit olmutur. Trbesibugn Kbrs Rum kesiminde,Larnaka kentinin dndadr ve'Hala Sultan Tekkesi' diye anlmaktadr.

Emeviler ve Abbasiler zamannda, Kbrs' ele geirmek iinurald ise de, ada fethedilememi, ancak vergiye balanmtr.Bizans ile Mslmanlar arasndamuhtariyetini koruyan Kbrs,her iki devlete de vergi vermitir.1191 ylnda ngiltere Kral Ars

lan Yrekli Richard, Kbrs' elegeirmi ve Templer valyeleri'ne satmtr. Kbrs onlardanda 1193 ylnda Lusignan Hanedan'na intikal etmi ve bu hanedann kurduu Frenk Krall,

hakimiyetini 1489'a kadar srdrmtr. Bu tarihte Venedikidareyi ele alm ve Kbrs iinMemluk devletine ylda 8.000duka altn vergi vermeye balamtr.

OsmanllarnKbrs' almanedenlerinelerdi?

Dou Akdeniz'de hakimi

yet kurmaya balayanOsmanllar iin, Kb

rs'n Venediklilerin elinde bulunmas mahzurlu idi. Msr ile

Anadolu'nun gvenli bir ekildeirtibat kurmasna engel olduugibi, Osmanl mparatorluu kylarnn gvenliini de tehdit etmekteydi.

Baz tarihiler, Kbrs'a seferalmasna II. Selim'im evresinde bulunan Naka Dukas YasefNassi'nin, padiaha Kbrs'n araplarn methetmesi olduunuiddia etmektedirler. Ancak bugr genelde kabul edilmemek

tedir. Osmanllarn Dou Akdeniz'e hakim olma sreci erevesinde, Kbrs' bu yllarda ele geirmeye almalar, kanlmazd. Ancak bunun zamanlamas,Osmanl mparatorluu'nun o

zamanda yrtt siyasete gre deil, devlet adamlarnn padiah zerindeki tesirlerine greolmutur.

mparatorluun o zamankigndeminde, spanya Mslmanlarna yardm ve DonVolgakanal projesi vard. SokulluMehmed Paa bunlar n plandatutmakta ve Kbrs'a yaplacakbir seferin batda Osmanl aleyhine bir ittifaka dnebileceiniileri srmekteydi. Ayrca padiah bu sefere tevik eden LalaMustafa Paa, onun rakibiydi vekazanaca bir baar, ona sadrazamlk yolunu aabilirdi.

1570 ylnda Msr'dan ekerve pirin getiren bir gemininKbrs'ta barnan korsanlar tarafndan zaptedilmesi zerine, Lala Mustafa Paa'nn fikri galipgeldi ve Kbrs seferine karar ve

rildi.

Kbrs seferincesinde neleroldu?

Osmanl mparatorluu,Kbrs seferi srasndacephenin genilememesi

iin, Avusturya ve ran ile ilikilerini iyi tutmaya gayret gster

mitir. Venedik, Osmanllarndonanmay hazrlamasn, kendizerlerine bir sefer yaplaca

Kbrs'n Trklertarafndanalnndannce, LefkoeKalesi'nigsteren resim(Vlaggio da

Venetia aConstantinopoliadl eserden,stte).nl RessamRicaut'nunKbrs'n fethialmas(altta).

Popler TARH /Ocak 2001 .15


14/107


15/107

Osmanl, naslbir Kbrssiyaseti izledi?

s..

Kbrs'n fethi tamamlann

ca, Lefkoe merkezli birbeylerbeylik oluturuldu.

lk beylerbeyi olarak MuzafferPaa tayin edildi. Kbrs Beylerbeylii, Baf, Magosa, Girne,Alanya, el, Tarsus ve Trablusam sancaklarndan meydanagelmekteydi.

Grld gibi, sadece adann kendisi deil, Anadolu veSuriye'den de baz yerler bir ara

ya getirilerek bir idari birim

oluturulmutur. Ancak Trablusam bir mddet sonra Kbrs'tan alnm, sadece Anadolu'da olan sancaklar braklmtr. Adann gvenliini salamakiin, 8 bin civarnda asker braklm ve bunlarn nemli birksm, kale muhafz olarak rgtlenmitir.

Kbrs'ta fethi daimi klmakiin, belirli bir iskn siyaseti takip edilerek, nemli saydaTrk, Anadolu'dan getirilerekburaya yerletirilmitir. Bu ilemin tam tersi olarak, sava srasnda Venedikliler'e yardm eden300 kiilik bir topluluk da Antalya'ya iskn edilmitir.

Sava srasnda Osmanllarayardm etmi olan yerlerin ahalisine, vergi kolaylklar salanmtr. rnein, Girne savaszteslim olduu iin, baz vergilerden muaf tutulmutur. Osmanlsaflarna geen askerlerin birksmna mparatorluun bakataraflarnda timar verilmi, birksm ise Kbrs'taki Osmanl askeri tekilat ierisinde grevlendirilmitir.

Kbrs'n fethinden sonra nfus ve gelir kaynaklarnn saymdemek olan tahriri yaplm vedaha sonra eyaletin gelir ve giderlerini gsteren btesi hazr

lanmtr. Kbrs'ta balangtatmar sistemi uygulanmam, ancak fetihden yaklak on yl son

ra, adann tekrar tahriri yaplarak tmar uygulamasna geilmitir. Adada bulunan asker saysnn fazlal nedeniyle, gidergelirden fazlayd. Adann nemli rnleri eker ve tuz idi.

Venedik,Kbrs'nfethine nasl

karlk verdi?

Venedik ve mttefikleri,Kbrs'n alnmasna engel olamamlard. Ancak

Trklerin elinde bulunan Afrikakylarna veya Osmanl donanmasna saldrmak iin frsat kolluyorlard. Kbrs'n fethinin tamamlanmasnn ardndan, Osmanl donanmasna da dmandonanmasnn vurulmas emri

verilmiti. ki donanma, 7 Ekim1571'de nebaht nlerinde karlatlar. Sava, Osmanl donan

masnn byk bir malubiyetiyle sonuland.

Ulu (Kl) Ah Paa'nn kurtard ok az saydaki geminindndaki btn donanma imhaolmutu. Ancak mttefik donanmas zaferlerinin meyvelerinitoplayamad. Hem onlarn dazayiatlar bykt, hem de Osmanl kylarnda gvenli bir liman ele geiremedikleri iin,

talya'ya geri dndler. talya'dabu zafer, byk kutlamalara neden oldu; heykeller ve resimler

yapld, Venedik'te 7 Ekim gn, bayram ilan edildi.

talya'da kutlamalar srerken Osmanllar yaralarn sarmak iin sratle harekete gemilerdi. lk olarak, bu malubi

yet srasnda tek direnen UluAli Paa, kaptan deryala getirildi ve dalm donanmay top

lamakla grevlendirildi. Ali Paa, stanbul'a geldiinde, lakab'Kl'a evrildi. Venedik, Os

Besim Darkot,"Kbrs", slamAnsiklo pedisi,VI , s. 672676.

MilletlerarasBirinci KbrsTetkikleriKongresi (1419Nisan 1969),

Ankara 197 1.

Kbrs'nDnBugnUluslararasSempozyumu,

Ankara 1993. Nasim Zia,Kbrs'nngiltere'yeGeii ve AdadaKurulan ngilizdaresi, Ankara1975.

H. FikretAlasya, KbrsTarihi ve Kbrs'taTrk Eserleri,Ankara 1977. Salah R.Sonyel, "ngilizDileri Bakanl

Belgelerine GreOsmanl PadiahII. Abdlhamit48 Saat indeKbrs' ngilizlereNasl Kiralad",Belleten, say:168 (Ankara1978), s. 725741.

Mustafa Cezarvd., MufassalOsmanl Tarihi,III, stanbul 1959.



16/107

TARTIMA

1832'de Kbrs'igal eden Msr

Valisi KavalalMehmet Paa(sada).nebaht DenizSava'n

resmedentablolardan biri(altta).

manllar zerine daha byk birfaaliyette bulunulamayacangrnce, Osmanl devletinin ni

yetini anlamak iin stanbul'daki elisini grevlendirmitir. EliBarbaro, Sokullu ile yapt g

rmede tarihe geen u cevabalmtr:

"Sizden bir krallk yer almakla, bir kolunuzu kesmi olduk. Siz ise donanmamz malup etmekle sakalmz tra ettiniz. Kesilmi bir kol yerme gelmez, ama tra edilmi sakal ev

velkinden daha gr kar."

Gerekten de o k yaplanbyk alma neticesinde, 200'den fazla gemi ina edilmi ve

Haziran aynda bu donanmaAkdeniz'e almtr. Bu hadisenin ardndan mttefikler bir daha toparlanamam ve Venedik1573 ylnda Kbrs'n fethini ka

bul edip, 300 bin flori tazminatdeyerek Osmanllar ile antlama yapmtr.

Fetihten sonraKbrs'ta

neden isyanlarkt?

yzyl sonlarndanitibaren yerli Hristiyanlar ve dardan

gelen casuslar adada karklkkmas iin aba gstermiler ve

buradaki Osmanl askerlerini isyana tevik etmilerdir. 1685 y

lnda baz yenieri aalarnnbalatt isyan, Frenk MehmedBey bastrm, ancak onun Boyacolu Ahmed tarafndan ldrlmesi zerine, isyan bymtr. Byyen bu isyan, Halepli

Ahmed Paa'nn gayretleriylebastrlmtr.

1764 ylnda Kbrs muhassl il Osman Aa kendisini padiaha ikayet eden baz papazlarldrnce, halk, sarayna saldrarak onu ve 18 arkadan ldrp, devlete ait mallan yamalamtr. Devlet, yeni grevliler gndererek zararn karlanmasn istemi, isyan eden Rumlarn yan sra, Trklerden depara istenince, bir ksm TrklerDizdar Halil'in bakanlnda

Temmuz 1765'te ayaklanmlardr.

syan, Anadolu'dan gnderilen askerlerle bastrlm ve halkda bir daha isyan etmeyeceinedair birbirine kefil olmutur.

1800'l yllarn balarndamisyonerler ve Etnik Eterya Cemiyeti, Kbrsl Hristiyanlar is

yana tevik ediyorlard. 1821 ylnda, Kbrs muhassl KkMehmed Bey, BapiskoposKybrianos ile Baf, Tuzla ve Girne metropolitlerinin isyan hazrlklarna dair planlarn ele geirince, durumu stanbul'a bildirmi ve gelen ferman ile bu kiileri idam ettirmitir.

Kbrs, 1832'de KavalalMehmed Paa'nn istilasna urad ve Msr'a baland. Ancak1840 ylnda tekrar stanbul'danidare edilmeye baland.

Kbrsngilizlerinelinenaslgeti?

ngiltere, Kbrs ile 19. yzylbalarndan itibaren ilgilen

meye balam ve buradansalayaca askeri ve siyasi karlar nedeniyle aday ilhakiin, uygun bir frsat kollamtr.Bu frsat Osmanllarn 18771878 savanda, Ruslara karmalup olmalaryla karlarna

18 Popler TARH/Ocak 2001


17/107


18/107

Viyana'dayaplm biracemi olanlar

tasviri(16. yzyldastanbul'dan).

olanlardan veziriazamlara

m p a r a t o r l u u nd e v i r m e l e r iDevirmelerin kaderi neydi? Kimler, nasl devirilirdi?Devirmeler, sarayda ve orduda nasl ykselirlerdi? Bunlarn,Mslmanl ve Osmanll ne dzeyde benimsedikleri nasl

anlalabilirdi?NECDET SAKAOLU

Fencik olan, devirmeolan, acemi olan,potur olan, kulolu,iolan... Bunlar kimlerdi?

Unutmamal ki, 'Orduy Hmayun' denilen byk Osmanlordusunun asl yapsn, her nekadar Trk tmarl sipahilerioluturmakta ise de, merkezdeki

daimi ve paral kapkulu birlikleri, Trk unsurlarn yer almad,'kul' statsndeki gayri Trk tutsak ve devirmelerden oluuyordu .

Kapkullarnn kayna isepenik ve devirme olanlar idi.

Osmanl devleti, en gl dnemlerinde, ordusunun ekirdei veynetsel rgtleriyle bu 'o

lar'n zerine ina edilmiti; penik ve devirme kaynaklarnnkurumas, Kapkulu Ocaklar'nndisiplinini yitirmesi srecinden,modernleme srecine girilinceyedein geen zamanda ise, Kapkulu ordusu km; ynetimse

ounca ngr yoksunu, cahilkiilerin elinde kalmtr.Kara Rstem ve Kara Halil

gibi iki namdar dinhukuk adamnn nerisiyle 3. padiah Murad Hdavendgr (13621389)dneminde kurulup, "Yenierinam ve niann yeryzndenkaldrmaya" yemin eden 30. padiah II. Mahmud'un (18081839) 1826'da imha ettii Kapkulu Ocaklar'nn 500 yllk tari

hi, inanlmaz olaylarla doludur.Bu uzun tarihin 17. yzyl sonlarna kadar sren ilk dnemindeise yenieriliin kayna nceleripenik olanlar, devletin en gl dnemlerinde de devirmelerolmutur.

'PENYEK'TEN PENKPenik olan, Farsa 'bete

bir' anlamndaki 'penyek'tenTrkelemi bir deyimdi. Sava

ve aknlarda tutsak alnan herbe kiiden biri, vergi olarak devlete veriliyor; bunlardan kzlarn,

2 0 Popler TARH/Ocak 2001


19/107


20/107

E n d e r u n r g t n n z e l li k le r iPenik ve devirme olanlar arasndan seildikten sonra Topkap, Galata, tbrahimpaa ve

Edirne saraylarnda, ok ynl eitimden geiri len saray acemi olanlarna bu evrede

'celeb' deniyordu. Bunlar arasndan zenle seilenler, huzura kart lp padiahn da onay

alndktan sonra Enderun'a yollanrd. Ayrca savalarda tutsak edilen soylu yabanc

ocuklar, iolanlar ya da glmanan Enderun adyla, Topkap Saray'nn Enderun

rgtne (soldaki fotoraf) aln rlard. Art k 'dolamal ' olarak anlan genler, nce 'Byk

Oda' ve 'Kk Oda' denilen hazrlk snflarnda eit ili rler; buradan da Kaft an l ' sanyla

Seferli, Kiler, Hazine odalarna ve nihayet en saygn

konumdaki Hasoda'ya geerek 'zlfl aa' olurlard.

Btn bu aamalarda ok sk bir eitim grdkleri

gib i, bir yandan da padiahn zel hizmetlerini kusursuz

bir biimde yerine getirir ler, mzik, spor, sahne

gsterileri sergiler lerdi. 'kma' denen bir saray

geleneiyle de sras gelenin iolanl sona erer,

nemli d grevlere atanarak saraydan ayrlrlard.

Enderun'daeitilmek zeregetirilendevirmeocuklargsterenLevni'nin birminyatr(SurnameiVehbi'den,en sada).Saraydakidevirmelerdenbir i olanaas tasviri(sada).

olan

leri, baba ve ana adlar yazlandevirme olanlar, yzer, yz ellier kiilik 'sr'ler halinde srclere teslim edilirdi.

Anadolu'daki Rum ve Ermeni Hristiyanlardan da zaman zaman devirme olan toplanmtr ki, Mimar Sinan bunlardandr. 1616 ve 1626'da iki kez sadrazam olan Halil Paa, Maradolaylarndan devirilmi birErmeni idi.

16. yzylda, Trabzoncivarndaki Laz kylerinden de devirmetoplanmtr.

Bu noktada, yzyllarca sren devirme uygulamasnn yaatt dramatiktrajiksahneler, tarihlerimizyazmasa da gzlernne geliyor.

Kimi tarihiler, H

ristiyan ailelerin ocuklarn, ileride paaolacaklar umuduyla

ve seve seve verdiklerini ileri srseler de, buna inanmak iin adamakll saf olmaldr.

Bir Hristiyan ailenin, evladnn din deitireceini, askerolacan, savalaragideceini ve gl

bir olaslkla leceini, sa kalsa bile,


bir daha yurduna dnmeyeceinibilerek, gencecik olunun devirilmesine olumlu bakmas, olacak ey deildir.

Nitekim, Devirme Kanunu'na yzyllarca boyun emilkelerin tarihlerinde, biz abartma desek de, bunun tam tersi yazlmakta, trajik sahneler anlatlmaktadr.

ACEM OLAN VEYA

TORBA OLANIPayitahta getirilen devir

me olanlar, nce sa ellerinin baparmaklar kaldrtlp

Kelimei ahadet getirtilerek Mslman olurlar;

sonra, Aakapusu'ndam e r d i v e n b a n d aoturan YenieriAas'nn huzurun

da, ocak cerrah tarafndan muayeneden ge

irilip snnet edilirlerdi.'Ekl defteri'ndeki

kaytlara da bakan Yenieri Aas, devirmeolanlarnn en yakkl, gzel yzl, zeyrek vesoylu olanlarn sarayiin, grbzcelerini deBostanc Oca'na ayrr;kalanlar, geici olarakRumeli ve Anadolu'dakiTrk iftliklerine satlr;

bylece tpk penik olanlar gibi, devirme o

lanlar da birka yl 'Trk zerinde' kaldktan sonra, bir ake yevmiye ile temel askerlik eitimialacaklar Acemi Oca'na veyadorudan Yaya, Cebeci, Topu,Sekban ocaklarna katlrlard.

Penik ve devirme olanlarnn askeri eitim grdkleri klalara 'Acemi Oca' deniyordu.Penik olanlar, ounca Gelibolu Acemi Oca'nda yetitirilirlerdi. stanbul'un alnndansonra, ehzadeba Veznecilerarasndaki 'Eski Odalar' olarakanlan Yenieri klasnn yannda, byk bir Acemi Oca Odas (kla) vard. Devirmeler burada, 31 cemaat (blk) olarakaskeri eitim alr; belli dallardaprofesyonellie hazrlanr; trl


21/107


22/107


23/107


24/107

nl sunu yazsnda (mukaddeme), halkn grevleri olduu kadar haklar da olduunu ve lke

yararna konularda gr bildirmenin bunlar arasnda bulunduunu yazm; teki yazlarnda

satr aralarnda da olsa zgrlk dncesini savunmaya girimiti. Gazetede kimi zamanda yneticilerin hi alk olmad ak eletiriler yer alyordu.Bunlardan birinde, Ziya Bey'in

(Paa) kaleminden kt nesrlm olan bir makalede, eitim yntemi ak ak eletiriliyordu. Bu makale yznden, rakip gazete Ceridei Havadis'learalarndaki tartmalar gerekegsterilerek, Tercman Ahvalbir ara Babali'nin (sadrazamlk)buyruuyla kapatld ve almasna ancak iki hafta sonra, kimikoullara uyulmas artyla izin

verildi.

O s m a n l b a s n n i l k g a z e t e l e r iTrkiye'de ilk gazeteleri (Bul letin de Nouvelles, 1795 ; Gazette

Franaise de Constantinople, 1796) Franszlar yaymlamlar; ilk

Trke gazeteyi Msr Valisi Mehmed Ali Paa 1828'de karttrm

(Vakayii Msriye, TrkeArapa); stanbul'da ilk Trke gazete II .Mahmud'un buyruuyla ve resmi nite likl i olarak yayna girmi (Takvim

i Vakayi, 1831; Franszca, Ermenice, Rumca, Farsa, Arapa nshalar

da vard); ngiliz asll William N. Churchill 31 Temmuz 1840'ta

Ceridei Havadis'i karmaya balam ama 150'den fazla okur

bulamad iin gazetesinin yaynn durdurmak zorunda kalm, bunun

zerine kendisine devlet yardm yaplm ve Ceridei Havadis yar

resmi bir gazete kimliine brnmt...

Meraklsna not:TasviriEfkar' yaymlayan inasi, Tercman

Hakikat sahibi Ahmed Midhat, Sabah' karan Mihran vb. gazeteciler

gibi apanzade Agah da 'efendi' sfatyla anlmtr. teki yazarlar

'Bey' diye anlmaktadr. Ahmet Rasim, bunun, patronlara 'efendi'

denmesinden ileri geldiini yazmaktadr.

BASIN, YASAYABALANIYOR

18601876 arasndaki onbe yllk dnemde gazete saysartar ve gazetecilik geliirken,basnn bask altna alnmas vesansr edilmesi yolunda giriim

ve uygulamalara arlk verilecektir.

Bu erevede, ncelikle ilkbasn yasas saylacak olan 1864tarihli Matbuat Nizamnamesikarlacaktr ki, 1852 tarihliFransz Basn Yasas temel alnarak hazrlanan bu nizamname,hapis ve para cezalarnn yan sra, gazeteler iin geici ya da sresiz kapatma cezalar da getirmektedir.

Gazete ve dergi saysnn art zerine ksaca u bilgileri verebiliriz: inasi, 1861'de Tercman Hakikat'ten ayrlarakkendi gazetesi Tasviri Efkar'yaymlamaya balad. 1863'teMir'at gazetesi ile Mnif Efendi'nin (Paa) Cemiyeti lmiyeiOsmaniye adna ynettii nemli bir dergi, Mecmuai Fnun ya

yna girdi. Ayn yl Mecmuaiberi ntibah adl dergi, ertesiyl Mecmuai Askeriye kt.



25/107


26/107


27/107

VAH DETT IN EN GI N

G

nmzde, 125 yllk bir mazinin ykn srtnda tayarak, karnca misali

seferlerine aralkszdevam eden bizim kk Tnel'imiz, artk bir megapol haline gelmi stanbul'da yaayanlarn bir ksm iin, belki fazla biranlam ifade etmemektedir. Amagerek Osmanl dneminde, gerekse de Cumhuriyet'in ilk yllarnda, Tnel stanbullular iin

vazgeilmez bir ulam arac idi.EugeneHenri Gavand adl

bir Fransz mhendis, 1867 y

yannda, bir de dme tehlikesini gze almak gerekmekteydi.

Bir mhendis olan Gavand,insanlar bu yokuu inip k

maktan kurtaracak bir yntemdnd. Gavand'n bulduuzm yleydi: Galata ile Beyolu arasnda yaplacak asansr tipinde bir yeralt demiryolu(Tnel) ile insanlar ve eyalartamak mmkn olabilecekti.

Bylece halk iin nemli birkolaylk salanaca gibi, Tnel,kayda deer bir kazan kaynada olacakt.

YAPLETDEVRET MODELGavand bu dncesini ha

yata geirmek amacyla, Osmanl hkmetine bavuruda bulundu. Buna gre, Galata ile Beyolu arasnda ina edilecek 'tnel'araclyla bu iki merkez arasnda, dorudan balant kurula

lnda turistik bir gezi yapmakiin stanbul'a gelmiti. Gavandbu gezisi srasnda, stanbul'uniki nemli merkezi olan Galata

ile Beyolu arasnda ok saydainsann gidip geldiini gzlemledi.

Galata nemli bir mal ve ticari merkez idi. Beyolu ise, hareketli yaantsyla stanbullularn vazgeilmez elence ve al

veri blgesiydi. nsanlar Galata'dan Beyolu'na kmak veyaBeyolu'ndan Galata'ya inmekistediklerinde, bu iki merkezibirbirine balayan yol olan Yk

sekkaldrm'dan gemek zorundaydlar. Fakat Yksekkaldrm,ok dik ve bakmsz olduundan, buradan geenleri hayli

yormaktayd.

Gavand'n belirlemelerinegre, bu iki hareketli merkez arasnda, gnde ortalama 40.000kii gidip gelmekteydi. Fakat

Yksekkaldrm bu younluutayamamaktayd. Her eydennce bu caddede, yzde 24 gibiok nemli saylabilecek bireim mevcuttu. Caddenin genilii ise ancak 6 metre idi. Hatta

yer yer, 4 metreye dmekteydi.Bu artlarda, yaya yrmek okg ve yorucu olmaktayd. Atlagidildiinde ise, ekilen zorluk

T n e l k a z a l a r Tnel almaya baladktan

yaklak yedi ay sonra, 25 Austos

1875 tarihinde, kay kopmasndan kaynaklanan bir kaza meydana

gelmitir. Bu kaza, makini stin frene zamannda basmasyla kaypsz

atlatlmtr. Vagonlar eken kayn kopmasndan kaynaklanan bu

tr kazalara ileriki yllarda birka defa daha rastlanmakta ise de,

herhangi bir can kaybna yol amadklar grlmektedir. Tnel'de

lmle sonulanan tek kaza ise 6 Temmuz 1943 tarihinde meydana

gelmitir. Yine kay kopmasnn neden olduu bu kazada bir kontrol

memuru hayatn kaybetmi, birok yolcu da yaralanmtr. Bu srada

II. Dnya Sava devam ettiinden, yurtdndan ithal edilen

kaylarn gelii gecikmekteydi. Dolaysyla mevcut kaylar

gereinden uzun bir sre kullanlyordu. te bu nedenle, tama

kapasitesinin sonuna gelen kay kopunca, trenin durdurulmasmmkn olmam ve vagonlarn byk bir sratle Galata istasyonuna

arpmalar sonucu kaza meydana gelmiti.

Tnel'in altreni; tarih,17 Ocak 1875(sol sayfada).Otuzlu yllarda,Tnelvagonlarndanbirinin tamiri(altta).

Popler TARH/ Ocak 2001 29


28/107


29/107


30/107


31/107


32/107


33/107


34/107


35/107


36/107


37/107


38/107

TAKVM

1900'de birFransz ailesiyeni yzylkarlyor(stte).1 Ocak 1901tarihli Sabahgazetesinde deyzylnbalangcna

ilikin bir yazyer almt(sada).

Y lb a n e re d e ,h a n g i s a a t t e ?Franszlarn 'Journal des

Debats' adl gazetesindeki '19.

Yzyl m 20 . Yzyl m?'balkl yazy kaleme alan

Parville, bir baka yazsnda da

yzyln balamas konusuna

deinmitir. Bu kez konuya

farkl bir noktadan bakan

Parville unlar sylemektedir:

"nsan akl meraklarn bir trl

yenemiyor. 20. asrn ne zaman

balayaca sorularndan sonra,

imdi de u konu merak

ediliyor: 1900 yl hangi saatte

balayacak ? Bilindii zere 31Aral k 189 9'un gece yarsnda,

iinde bulunulan yl bitecek ve

onu takip eden 1900 yl

girecek.

Bu adan bir sorun yok. Fakat

hangi gece yars diye

sorulduunda durum biraz

kark bir hale geliyor.

Londra'nn gece yars m?

Paris'in gece yars m?

Roma'nn gece yars m?

Berlin'in gece yars m?Petersburg'un mu? Pekin'in

mi?.. Hangi gece

yars?

te bu adan

bakldnda, iler

karyor. Aslnda

olay basit. Yeni yl,

her lkenin kendi

gece yarsnda

balyor. Franszlar

iin 1900 yl,

rasathanedeki saat

gece yarsn

gsterdiinde

balayacak. Londra'da yeni yl,

Fransa'ya gre 10 dakika sonra

balayacak. nk iki lke

arasnda 9 dakika 21 saniyelik

bir fark vardr. (...) Mesela

Yeni Zelanda'da le

olduunda, Paris daha gece

yarsn yaamaktadr.

Dolaysyla bu blge her yeni

yla Paris'ten daha ncegirmektedir."

13 Aralk 1899 tarihli PapalkBildirisi'nde, 19. yzyln sonuolarak 31 Aralk 1899 deil, 31

Aralk 1900 tarihi gsterilmitir.20. yzyln ilk gn de, doalolarak 1 Ocak 1901'dr.

KLSE NE DNYOR?Kilise'nin bu grn des

tekleyen Parville, yazsnn devamnda, iddiasn ispatlamaya ynelik grlere yer vermeyi srdrr:

" Grld zere, Kilise'yegre de gelecek yzyl 1901'debalayacaktr. 1900 ise 19. asrn

son yl olacaktr. Btn astronomlar, kronolojistler ve tarihyazclar da ayn kanaatte olupuzun bir sredir 20. yzyln1901 ylnda balayacan tekrarlamaktadrlar. Aslnda butartma ok eskidir.Hemen hemen her

yzylda bir, ayn tartmalar yaplmakta

ve anlamazlklarmeydana gelmektedir.

Bundan sonra da meydana gelecektir. Buerevede, 1599'da,

1699'da ve 1799'da ayn sorularsoruluyor ve gelecek yzyln nezaman balayaca tartlyordu."

STANBUL GAZETELER

20. yzyln ne zaman balayaca konusuna stanbul'dakiTrk gazeteleri de ilgi gstermilerdir. Meseleye sayfalarnda yerveren Trke gazeteler, ounlukla 20. yzyln 1901 ylndabalamas gerektii kanaatindebirlemilerdir.

Bu konuda, 'Yirminci AsrMiladi Yln Balangc' balklbir yazya yer veren 1 Ocak1901 tarihli Sabah gazetesi, uhususlara deinmitir:

"1901 senesi ve dolays ileyirminci asr bugn balam bulunuyor. Avrupa gazeteleri bu



39/107

konuya bir hayli nem vermibulunmaktadrlar. Eski okuyucularmz hatrlayacaklardr.Yirminci asra, 1900 senesindemi yoksa 1901 senesinde mi girilecei konusu, matematik ve astronomi uzmanlar arasnda hayli tartmaya sebep olmutu. (...)Bu konulan imdi yeniden orta

ya karmaya gerek yoktur. Geen yln Ocak aynda, yirmincimiladi asrn balayp balamad hakknda phe gsterenlerolmutu. imdi artk phe vetereddde gerek yoktur. Dn,yan 31 Aralk 1901 tarihinde

on dokuzuncu asrn sona erdiive bugn 1 Ocak 1901'de yir

minci asrn balam olduu konusunda btn medeniyet alemifikir birlii iindedir."

Sabah gazetesi, sonraki gnlerdeki nshalarnda da konuyadeinmi ve ylba mnasebetiyle yabanc sefaretlerin dzenlemi olduu kutlama trenleri ilebalo haberlerini yaymlamtr.

HANG ASRA

HANG GN GRLD?

Ayn konuyu ele alan 10Ocak 1901 tarihli TercmanHakikat gazetesinin yaklamise yle olmutur:

"Artk phe yok. Miladiyirminci asr balad. Geen se

ne, 'yirminci asr balad' diyenlere hesap bilenler derhal itirazetmilerdi. Allah eksik etmesin,byle konularda bilgilik taslayanlar hi eksik olmaz. Bizim gibi ince hesaplara akl erdireme

yenler de bunlarn syledikleriniboynu bkk kabul eder. Ne ise,geen sene balamamsa, bu sene balad. Fakat aksilie baknz ki bir Sal gn ile balyor.

Merakl ok. imdi de 'Acaba dier asrlar hangi gnde balamt?' diye aratrmaya girienler var.

Btn bu tartmalardan anlaldna gre, insanlar her dnemde bu tr konulara zel bir

ilgi gstermekte ve meraklarngidermeye almaktadrlar.

Ama sonuta yine bildikleri gibihareket ettikleri de bir gerektir.

Nitekim gnmzde de yleolmad m? 2000 ylnn milen

yumun balangc deil, 20. yzyln son yl olduu bilindiihalde, insanlar bir yl ncesinden, byk enliklerle 'milen

yum'u kutladlar. Ama yine debilinmesinde fayda var; asl 'milenyum' iinde bulunduumuzayda, yani 1 Ocak 2001 tarihinde balad.

M i l a d i t a k v i m s f r l a b a l a m a z !uras bir gerek ki , raka mlar sayarken sfrdan balamyoruz: ' 1 , 2, 3,

...' diye sralyoruz. 10 rakam ondalk dizeyi tamamlyor. Eer 100'e kadar

devam edecek olursak da ayn mant kullanacaz. 100 rakam, yzlk bir dizenin iinde yer alyor ve dizenin

sonunu tekil ediyor. Byle olduu iindir ki, 1900 yl da 19. asrn son senesini oluturmaktadr. Miladi takvim

sfr ile deil bir ile balad ve yle devam etti. Olduka basit olan bu mantk 20. yzyl 1900'de balatmak

isteyenleri bir trl tatmin etmiyor ve muhalefete devam ediyorlar. Bu karklk aslnda, Romen rakamlarnn

kullanld dnemde Dionysius Exiguus adl bir papaz tarafndan hazrlanan Gregoryen takviminden

kaynaklanyor. Dionysius Exiguus, 532 ylnda sa'dan nce ve sonraki yzyllar kavramn ortaya att. Romen

rakamlarnda sfr bulunmad iin, sa'nn doumunu 1 olarak kabul etti. Onun hatas ileriki dnemlerde de

devam ettirildii iin her yzyln sonu (00) ile biten yllardan sonra balad.

Fransz ressamJulesAlexanderGrun'n 19.yzyln bitiinianlatan 'Fin deSiecleYzylSonu' adl

tablosu (solda).1900'l yllarnsonunda peksk duyulanyeni yzylarklarndanbirinin afii(altta).

Popler TARH/Ocak 2001 4 1


40/107

Soykrm iddialarnn arkasndaki gerekler

E r m e n i l e r n e d e ng e t m e y ez o r l a n d ?1915 Ermeni Tehciri, ihtimaldahilindeki bir isyana kar dnlmbir tedbir deildir. 1915'teki zorunlug karar, fiilen ortaya kan isyana vedman orduyla ibirliine karalnan ve gnn artlar iindekanlmaz olan bir karardr.

LBER ORTAYL

2 9Ekim 1914'te Osmanlmparatorluu, Alman

Avusturya bloku yannda savaa girdi. BtnTrk tarihinde, bylesi

ne ocuka ve hayalperest bir fiilgrlmez. Zira uzun Trk devletgelenei, gereki davranlar etrafnda var olabilmitir. Zaferineinanlan cephe, yani Alman ordu

lar, Marne'da 'muzaffer Fransa'tarafndan durdurulmu ve geriekilmitir.

Enver Paa'nn ordu komutanl ile alakas olmad, ensekin ktalarmz Sarkamcephesinde perian etmesiyle anlald. Alman Genelkurmay'nnikna ettii Bakumandan Vekili,ilk anda Rus cephesine saldrmt. Ancak ne askerimizi sevk edecek yol (demiryolu Ankara'da bitiyordu), ne de askeri k savanahazrlayacak donanm vard.

DMANLA BRL

Sekin askerlerimizi, siperlerinde bekleyen Ruslar deil, ark artlar telef etti. ekilen kolordumuzun yaratt boluu

doldurmak iin ilerleyen Rus ordularna, Ermeni komitalar nclk ediyordu. Blgedeki Ms

lman halka kar ok gaddardavrandlar; katliamda bulundular. nc Ermeni komitalarnnbu acmaszln bizzat Rus Genelkurmay belirtmektedir. Olaylar niye byle geliiyordu?

Taa Selukilerin Trkiye'yikurmalarndan beri, mttefikHristiyan halk, Ermenilerdi.Ananeleri, mutfaklar, musikileri, ka g anlaylar, aile dzenleri itibariyle, Ermenilerin

Anadolu Trkleri'nden ayrdedilmeleri ok zordu. Ama tarihte, Habeistan (Etiyopya) halkgibi, ilk milli kiliseyi oluturuyorlar ve dolaysyla dinleri veibadetleriyle dilini koruyan birhalk saylyorlard.

19. yzylda Ermeniler, zel

likle Yunan ayaklanmas sonras,Babali'de, Tercme Odas'ndakive Hariciye Nezareti'ndeki g



41/107

revleri ele geirdiler. Ticarettebeynelmilel bir konuma ykselmilerdi; yetikin genleri, alkanlklar ve sanatkr yetenekleriyle, Trk devletinde resmi mimarlk, barutuluk, DarphaneNazrl gibi stratejik grevleride Ermeni sekinleri, yani mira

snf yklenmiti. Bununla birlikte, Ermeni halk arasnda,farkl blgelere ve bilhassa farklmezheplere mensup olmaktanileri gelen ekime ve gerilim, eksik deildi.

BLGENN ARTLARI

Yunan bamszlndan sonra btn Osmanl Hristiyanlarn harekete geiren bamszlkistei, Ermenileri de sard; bu ka

nlmazd. Ne var ki Ermeni siyasi liderleri, aralarnda iyi iletiim kuran, siyasi tecrbe bak

mndan yetikin kadrolar deillerdi. Evvela tarihi haklarna da

yanarak, nfusa aznlkta olduklar bir blgede devlet kurmak istediler. Etraflarnda Krtler ve Trklerden, Arapa konuanlardan oluan Mslman birnfus, Sryanler ve Kaldanler

gibi dinda ama ayr bir dil ve

meleri, tepki ve intikam hissiuyandrmtr.

HAMDYE ALAYLARI

1896 olaylar neticesinde ortaya kan Hamidiye Alaylar'n,sadece Sultan II. Abdlhamid'inbir entrikas olarak yorumla

mak, doru deildir.

Yunanllardan sonra OsmanlHristiyanlarn saran bamszlkistei, Ermenileri de ateledi.

kltr taycs milletler vard.Byle bir ortamda Ermenile

rin bamszlk mcadelelerine,Balkanlardaki Bulgar komitalarnn rgtlenme biimine benzer

rgt ve yntemlerle girimeleri;blgenin Mslmanlarna karkanl bir mcadele yolunu se

Blgenin Krt airetleri, Ermenilerin sava isteine ayn

yntemle cevap vermektedir.Douda Ermeni ve Mslmangruplar arasndaki atma, bir

mukateleye (boazlama) dnmektedir.Mesela o dnemde ortaya

Birinci DnyaSava'nda,ubat ve Mart1915'te, RuslarkarsndakiOsmanlkuvvetlerini

cephegerisindenvuran Ermenikomitaclardanbir grup (solsayfada):Fotorafta, enarka srada,solda, 1896'daOsmanlBankasbasknnakatlanPapken'i degrmek

mmkn...Yanda ise,tehcir (zorunlug) srasndabir Ermenikamp.



42/107


43/107


44/107


45/107


46/107

Mustafa KemalPaa ve LatifeHanm,Edremit yolu

zerindekurulan adrdayorgunlukkahvesiiiyorlar (altta).

Latife Hanm ile Mustafa Kemal...

N a s l e v l e n d i l e r ?1923 ylnn 29 Ocak gn balayan Latife Hanm ile GaziMustafa Kemal'in evlilikleri, uzun srmemiti. Konu hakkndabugne kadar, ok yazlp izildi. Ama bu evliliin en ilginyan, evlilik dncesinin hangi artlarda, nasl ekillendii idi.

NEZIHE ARAZ

Mustafa Kemal Paa'nn zmir'e giri yksnLord Kinross, oserin ngiliz slu

buyla yle anlatyordu: "Mustafa Kemal zeytin dallaryla bezenmi bir dizi ak otomobilin banda zmir'e girdi. Her zamankigibi, zerinde rtbesini belirleyen hibir iaret yoktu. Gnlerden Eyll'n 10'u. Kafileyi eh

rin kapsnda bir svari alaykarlad. Alayn erleri son dokuz gn at stnde, Yunanhatlar arkasnda, durmadan d

vmlerdi."zmir'e giri byle balad i

te .

Salih (Bozok), Ruen Eref(Onaydn), Halide Edip (Ad

var), ndeki arabada. Ardnda,zeytin dallaryla donatlm eskiarabasnda Mustafa Kemal var.

Yollarda, kafilenin stne serpantinler, konfetiler, iekler yayor.

Sonunda, nde bayaver Salih Bey ve dier yaverler, ardndan Mustafa Kemal ve arkadalar, Paalar, zmir Valisi ve dierleri Karargah'a ulatlar.

Herkes yorgun. Herkes ackm, acele yemekler yeniyor.Kahveler iiliyor. Kimsenin, yorgunluktan ikayeti dile gelmiyor.Saat iki buukta, hemen herkesgrevinin banda.

Hzl bir alma ve kaynamabalam. te tam bu srada,ikinci yaver Muzaffer (Kl)Bey'in kaps hzla alyor veieriye mor pelerinli, peesiz, zarif, k bir gen hanm giriyor.

Yirmiyirmi iki yanda ancakvar. Heyecanl, gl, kararl birhanm.

Ate gibi. Odadakiler bu da



47/107


48/107

Mustafa KemalPaa ve LatifeHanm,

Afyon'dagenlerinsslediifaytonlabelediyeyegidiyorlar(stte).MustafaKemal,kaynpederiUakizadeMuammerBey'inzmir'dekievinde (altta).Soldan saa;baldz RukiyeHanm,

MustafaKemal,kaynvalidesi

Adviye Hanm,dier baldz

Vecihe Hanm,kaynpederiMuammer Bey

ve Lat ifeHanm.

G a z i i l e L a t i f e H a n m ' n n i k a h t r e n l e r iMustafa Kemal, 1923 ylnn 29 Ocak gn, zmir'de, Uakizadelerin

Gztepe semtindeki 'Beyaz Kk'nde bir ay partisi verir. Kk,

'Gazi'ye yabanc deildir. zmir'in kurtuluu gnlerinde, Uakizadelerin

evi, Mustafa Kemal'in karargah olmutur... Kkteki bu partiye,

zmir'in baz ileri gelenleri ile, Mustafa Kemal Paa'nn arkadalar ve

Uakizadelerin yakn

akrabalar arlr.

Davet, bir 'ay toplants'

biiminde duyurulduundan,

hi kimse, o gn bir 'nikah'

treninin gerekleeceinden

haberli deildir. Hatta, zmir

Kads bile, neden

arldn, kkn kapsna

gelip de Bayaver Salih

(Bozok) Bey'le konuunca

renir.

'Beyaz Kk'te gerekleecek

olan bu nikahn en byk

zelliini, Medeni Kanun'un

kabulnden ok nce

yapld halde, sonradan bu

kanuna girecek olan 'Nikah Biimi'ni balatmas; ayrca nikah bir dini

balantdan karp, bir hukuki balant haline getirmesi oluturur. yle

ki, smet Bozda, Atatrk'n evlilik yksn aktard 'Gazi ile Latife'

adl kitabnda, Mustafa Kemal'in nikah treni iin, kentin mftsn

deil, kady davet ettiini yazar...

Bayaver Salih Bozok ile Muammer Bey, kkn kapsnda davetlilerikarlarken, Mustafa Kemal de, arkadalaryla ilgilenir, onlar byk

bir odaya alr. zmir'den arlm olanlarla Uakizadelerin

akrabalarn Muammer Bey karlar, onlar ayr bir odaya buyur eder.

Latife Hanm, st katta hazrlanmaktadr... Bu srada Bayaver,

Kad'ya nikahn hangi odada kylacan gsterir. Kad, aknlkla,

"Kadnerkek bir arada, burada m?" der. Bayaver ise, "Gazi Paa

Hazretleri'nin emri byledir. Kagsz bir evlenme olacak" diyerek

kestirip atar.

Atat r k' n yakn silah arkada ve o gnlerd e, 'Albay' rtbesinde olan

Asm Gndz bu 29 Ocak gnn, anlarnda yle ak ta r r: "ki gn

nce aldm davet zerine Fevzi Paa'yla birlikte Beyaz Kk'e gittik.

Val i Abd lha lik (Renda) Bey ve Kzm (Karabek ir) Paa bizden ncegelmiler. Bir saat kadar byk salonda oturduk. Kahvelerimizi itik.

Bu davetin sebebini resmen bilmiyorduk ama tahmini

kolayd. Sonunda, seryaver Salih Bey salona girdi ve

Mustafa Kemal'e bildirdi: 'Paam, kad efendi geldi." O

zaman Gazi neeyle ayaa kalkt, Fevzi (akmak)

Paa'nn nnde durdu ve 'Hoca Paam,' dedi, 'Ltfen

siz benim, Asm da Latife'nin vekili olunuz, u ii

bitirelim.' Sonra, nikahn kylaca odaya doru

yrdler." Evlendiklerinde, Mustafa Kemal 42, Latife

Hanm 23 yandayd. Tam bin gn evli kaldlar: 2 yl, 6

ay, 4 gn sonra, 25 Austos 1925 gn Latife Hanm,

'Latife Kemal' olarak kt zmir'e, sadece 'Latife'olarak dnd.

BRBRLERNLYORLAR

lk anlar, birbirini hayretleszen ev sahibi ve de onun da

vetsiz konuu, sanki birbirlerinin gcn lyor gibiydiler.

Sonra, gsterilen yere oturangen kz, "Paris'te hukuk okuyordum efendim" diye sze balad, "Gzel zmir'imizin igalibeni kahretmiti. Hemen her gece sizi ryamda gryordum.Bana hep 'Korkma Latife, benmemleketi de, zmir'i de kurtaracam' diyordunuz" diye devam etti.

Konuma uzun sryor; Paa, acele ilerini bir tr askya al

m, gen kz dinliyor.Boynundaki madalyonun

iinde duran Mustafa Kemal resminden balayarak her istediieyi Paa'ya anlatyor bu gen hanm. O kadar ki, sonunda Paa," zr dilerim Latife Hanm. Ya

banc misyon temsilcileri epey birzamandr beni bekliyor" demekzorunda kalyor: "Biliyorsunuz,zmir'e ben de bugn geldim."

"Ama Paam, ben daha szm bitirmemitim ki... Bedakika daha beklesinler ltfenefendim. Sizi grmeden nceahd etmitim: 'zmir'e girenTrk ordusu bakumandannUakizadeler'in evinde ben misafir edeceim bugn' diye!"

ini boaltarak rahatlayangen kz, Mustafa Kemal'e, "Sizitandma ok memnun oldum"diyor ve "Beni kabul ettiiniziin ok teekkr ederim" diyerek, biraz mahsun, biraz doyum



49/107

suz, "Evimizin adresini ve telefon numarasn yaverinize brakacam" derken... Bir anda da

yanamayp Mustafa Kemal'inboynuna sarlarak yanaklarndan pyor.

Mustafa Kemal, arm,hatta belki de gen kzn bu beklenmeyen cretinden biraz dautanm ve korkmutu.

BRAZ PAA'YABENZEMYOR MU?

Tam bu srada Ruen ErefBey telala odaya girince, grd manzara onu ylesine artyor ki, o anda dar kan genkzn ardndan kapy kapatr

ken Paa ona, "Gel be ocuk,gel" diyor mahcup mahcup:"Bakalm daha neler greceiz,gel."

Mustafa Kemal'in odasndanfrtna gibi kan bu mor arafl, yz peesiz ve yanaklar pene pene kzarm, kocamankahverengi gzlerinde imeklerakan gen hanmdan, kapnnnndeki iki yaver de ylesineetkileniyorlar ki...

Gen hanm, yaver SalihBey'in odasna ite byle gidi

yor. "Beyefendi" diyor; "Bir kalem verirseniz ltfen, size adresimi ve telefon numaram brakmak istiyorum. Bunlarn yaknda bir gn size lazm olacansanyorum."

Heyecanl bir hzla adresinive telefon numarasn yazp vesanki ok gibi, odadan frlayp dar kyor. Yaverin biri, 'Frt

na gibi', derken adeta ok geiriyor aknlktan, "Ne protokoltanyor, ne yasak tanyor, birader" diye mrldanyor.

Salih Bey, "Muzaffer! Senide, beni de bir gzel atlatt; amabak, biraz paamza benzemiyormu?" diyor...

ZMR YANIYOROlaylar sryor. zmir o ak

am tuhaf bir gece yayordu.Gecenin sessizlii iinde birdenparlama olmutu. nce uzaktan

kabarveren bir alev da, sonraac sesler, lklar ve "Yangm

vaaar... Yetiin, zmir yanyor"feryatlar.

Mustafa Kemal karargahta.Dary acyla, aresizlikle seyrediyor. Dilerini skm, kalaratk... Ve kap usulca alyor.

Yaver Salih giriyor: "MuammerBey'in kz imdi telefon ettiefendim. Yangn karargaha doru yryormu. ok telal!"

Ama Mustafa Kemal'den bu

habere herhangi bir yant yok.Neden sonra, "Salih," diyor,"Ben bunu bekliyordum. Biliyormusun? u sra zmir'de olanGeneral Populas, Aya Fatini Kilisesi'ndeki toplantda ne demibiliyor musun?.. 'Anadolu'yuterketmek zorunda kalrsak, heryeri yakp ykp geride ykntlarve kl ynlar brakacaz' demi. te bak!"

Salih de ona iyi haberlerinihemen ulatrd, frsattan yarar

ok iyiderecedengilizce veFranszca bilenLatife Hanmankaya'da

vak tiniokuyarak

geirirdi(stte). LatifeHanm Ata'nnok sevdiiSakarya adlata biniyor (ensolda). LatifeHanm

kardeleri veannesi ilebirlikte (solda).Latife Hanmankaya'dadinleniyor

(altta).



50/107

Mustafa KemalPaa, LatifeHanm'la17 Mart1923'te

Mersin MilletBahesi'nde,(stte).1923 kndaankaya Kk(sada).

lanarak: "Ama Paam," dedi,"Knk, Karacabey, Soma kurtuldu, haber az nce geldi. na

nn paam. Telgrafla geldi!"Mustafa Kemal, "Ver o telgraf bana" diye haykrd sevin

le, "Ne sylemiyorsun bana aocuk!"

'O KIZIN KARA GZLER...'Ortalk kaynyor. Asker imdi de yamay durdurmaya al

yor. Karargah'n Kordon Boyu'nda kalmasn ok tehlikelibulan komutanlar harekete gemiler. smet Paa, Bornova'yagitmeyi aklna koymu. MustafaKemal'e, "Siz de ltfen hemen

Gztepe'ye gemelisiniz" diye rica ediyor. Ama Mustafa Kemal,bu meseleyi konumay hi istemiyor. Bir yandan da, "Nedenanlamyorlar beni" diye fkeleniyor iinden. Sonra da dnyor ince ince: 'O kz... (Latifeyani)... Cesaretli ve de cretlibir kz. Gzn budaktan saknmyor. Onun evine gidersem, dedikleri gibi... in arkas naslgelir bilemiyorum. Grdm

kadar onun deiik bir yapsvar. Dorusu... Pek holanmyorum galiba ben bu yapdan!

Ama u sra, benim byle eylerle uraacak vaktim mi var? Okzn kara gzleri korkutuyor

beni sadece. Bana i ama Kemal, unut bu ii!'

Bu szler, bu dnceler, 'roman szleri' deil... Sonradan en

yakn arkadalaryla dertleirken Mustafa Kemal'in anlatm

olduklarnn gerek ifadeleri.Ve Mustafa Kemal yorgun,

dalgn, ii dolu. O sra smet Paa, bu yorgun arkadana, "Saatler geiyor. Geceyi uykusuz geirmisiniz. imdi biraz istirahatedin. Sonra gelip sizi alalm.Gztepe'ye gtrelim" diyor.

Yorgun, durgun bir soru:"yle mi?" Sonra, kendi i sesini dinliyor Mustafa Kemal aknca: "Korkuyorsun Kemal!Yunanldan bile korkmadn oysa sen! Bir yandan da houna gidiyor bu korku, bu heyecan. Bumadalyonlu kz! Yalan m?"

Ve hemen yaver Salih Bey'ebir telefon: "Salih! smet ve Fevzi Paa'lar burada. Evet Ruen'inodasndan geip geldiler. Herhalde onun iin sen grmedin. imdi sen bize kahve gnder ltfen. smet Paa'nnki sade olsun.

Sonra biz Gztepe'ye geeceiz.Paalar saat 4'te gelip beni alacak. Ona gre hazr olun!"



51/107

'HANIMLARAEL PTRTMEM'

Daha sonra olup bitenleri,bir gn Ruen Erefe yle anlatacakt Salih Bey:

"Beyaz Ev'in nnde araba

dan indi Mustafa Kemal. Kapyyaver Resuhi at. smet ve FevziPaalar ve onlarn da yaverlerisralandlar.

Beyaz Ev'in bahesi mor salkmlar, gller ve menekelerledonatlm. Merdiven sahanlnda Latife Hanm bekliyor.Paa heyecan dolu. Sinirli, 'Eviniz ok gzel Latife Hanm!' diyor. Cevap u: 'Hibir ev size layk bir ev olamaz, Paa Hazret

leri. Ama... Sanrm imdilik enemniyetli ev buras galiba.'

Paann elini pmek zereuzand. Ama... ciddi ve heyecanl bir ses: 'Ben hanmlara el ptrtmem hanmefendi, bunuunutmayn' diye bildirdi, ciddibir tavrla."

KK, LG MERKEZRuen Eref de olaylarn can

l tan idi aslnda ve o da dahasonralar, u satrlar kaleme alacakt:

"zmirli Trk kznn babaevinde misafir olarak arladBakumandan ve de Beyaz Kk,birdenbire dnyann en ilgiuyandran merkezlerinden biriolacakt.

Dalar, denizleri aarak,memleketin ve dnyann drt

Edremit'te

kentigezerlerken(stte).Mustafa KemalPaa ve LatifeHanm,Tarsus'un

YeniceistasyonundaKuzey Afrikalhalk lideri eyhSunusi'yikarlyor(solda).

bucandan ziyareti gelen, yerliler ve yabanclarla dolup boalan o kk; enliin krk gnkrk gece srd, masallardaduyup hayal ettiimiz peri saraylarna dnmt. O gnlerde

zmir, O'nun ka ynden hazduyduu, mutlu yurt blgesi ve

yeryz cenneti oldu. O, kavutuu zmir'e, zmir ise kavutuuyce Kurtarc'ya ite byle zaferve sevgi gnleri yaattlar."

' L a t i f e ' t i y a t r o s a h n e s i n d eNezihe Araz'n yazd ve Hakan Altner'in ynettii 'Latife, Mustafa Kemal'le Bin Gn' adloyun, Tiyatro Ayna tarafndan, Akatlar Kltr Merkezi'nde tiyatroseverlerle buluuyor. Dilek

Trker'in (soldaki fotorafta) canlandrd Latife Kemal Hanm,oyunda, 60 yandaki haliyle ele alnyor. Nezihe Araz'n, LatifeHanm'n yaknlaryla ve o dnemleri yaam insanlarla konuarak, 67yllk bir aratrma evresinin ardndan yazd 'Mustafa Kemal'le BinGn' adl kitabna dayanan oyunun, dekor ve kostmn Osmanengezer, k tasarmn da Yksel Aymaz stleniyor.Latife Hanm' sahnede canlandran Dilek Trker, Latife Hanm ileMustafa Kemal'in beraberliklerine dair unlar sylyor:" LatifeHanm'n btn istedii, Mustafa Kemal'le daha ok vakit geirmek,ona daha ok dokunmak. Ama bu o kadar kolay m? Bir lke sfrdanina edilirken..."

Popler TARH!Ocak 2001 53


52/107

PiyanodaAleks Keleci!20'li yllarda ili'den ehzadeba tiyatrolarna uzanan hatta,mekanlar ve insanlar... 30'lu yllarn banda Darlbedayi...40'l yllardan 60'lara, stanbul'daki gece kulplerindemzik... Kantocu ve tiyatro sanats amram Hanm'n torunupiyanist Aleks Keleci, Gkhan Akura'ya anlatt.

Aleks ve ailesiBomonti BiraBahesi'nde:En solda Aleks,

ortada siyahelbiseli kadn,babaannesi,nl sanatamramHanm.

Babannem amram Hanm'n ocuu olmu. kisi erkek, birikz. Bunlardan SahakKeleci, yani babam, Al

manya'da elektrik mhendisliieitimi alm. Bu nedenle ben dekardeim gibi, Berlin doumlu

yum. Annemiz Alman aslldr;ad Maria. stanbul'a geldiimizde, ben drt yandaym...

Babam Belikallarn elindeolan stanbul Elektrik Sirketi'nde

almaya balad. irketin mdrnn adnn Hansen olduunu, hatta Minerva marka birotomobil kullandn hatrlyorum. O zamanlar otomobiller

yollarda tek tk grnmekteydi.amram Hanm'n ili'dekievinde iki yl oturduk, ailecek.

Sonra Babali'ye, irketin lojmanna getik.

ili'deki evi amram Hanm'n bizzat kendisi ina ettirmiti. Yln bilmiyorum, hatrla

myorum. ili'nin bittii noktadayd. Bizim evin yerinde imdiZiraat Bankas var. Meydanbombotu o zamanlar. evremizde sadece birka apartmanbulunuyordu. Bunlarn bazlarnda ahbaplarmz otururdu,onlar ziyarete giderdik. Kar

mzda kocaman bir baheli gazino vard. Gazinonun sahnesindegsteriler de yaplrd.

BR ZAMANLAR L

ili'de o zamanlardan bugne kalan, bir tek Bulgar Kilisesi

var. Oradan aaya doru, ahap evler uzanrd. Harbiye'yedoru giderdi. Yol oseydi vetramvay vard. Arada Benz arabalar geerdi. MercedesBenzdeil ama. Ayryd bu iki irket,sonradan birletiler. Benz arabalar getii zaman, tozu dumanakatarlard. ili'de daha okaznlklar ve Levantenler otururdu.

Bizim ev, tramvayn son durandayd. Az ileride tramvaydeposu vard. Daha sonra da dutbaheleri. Oraya gndz, okullarpiknik yapmak iin giderlerdi.

Gazinolar vard. Akam karanlkbasmadan herkes evine dnerdi.Geceleri pek tekin saylmazd.



53/107


54/107


55/107

mezdi, "Aleks benim yerime gital" derdi. 'Mrnav' operetiyle

baladm, sonra houma gitti.Yeni bir eyler reniyorum,kuvvetleniyor nota okumam. Para filan da almyorum, hocamn

yerine alyorum ya...Ondan sonra Cemal Reit'in

mzikalleri balad. 'Lks Hayat', 'Deli Dolu' ve dierleri...Ama bunlarn iinde, en gzeli'Lks Hayat' biliyorsunuz...

Radyoda da ilk olarak yinetalebeyken aldm. Nihat Esengin'e refakat ettim. Ankaralyd.smet nn'nn hediye ettii altn kaplama saksafonuyla pekvnrd. O zamanlar radyo,

Sirkeci Postanesi'nin st katndayd. Hatta bir irketti: TelsizTelefon irketi. Mdr Hayreddin Bey'di, 'Yoyocu Hayreddin Bey' derlerdi. O zamanlar'yoyo' diye bir oyuncak vard, iple ekerlerdi. Bu adam, neredegrseniz, devaml yoyo oynard.Spikeri de Mesud Cemil'di.

Sonra mezun oldum. 39'dabeni askere aldlar. sene askerlik yaptm. O yllar hl ba

baevinde oturuyorum. 1951 senesine kadar Bakrky'deydik. O

yl Bakrky'deki yal yand. Bizde Yeilky'e getik. Orada birka sene kaldk sonra annem vefat etti. 1955'te ise amram Hanm ld. 810 senedir alm

yordu zaten. Ben de 56 senesindeevlendim. Birka sene brahimzgr'le altm. brahim zgr'n, 'zgr'n Ate Bcei'adl bir bar vard Galatasa

ray'da, Galatasaray Lisesi'ninyannda bir sokak var, aayainiyor. Yolun sa yannda bir bina vard, ite onun altndayd bubar. 34 sene orada altm. okiyi bir sanatyd. Ankara'danKonservatuvar'dan mezundu.

Yurtdnda almt daha ok.Bize hep Hindistan yllarndan

bahsederdi. Ne yazk ki, son zamanlarnda alkolikti. yle tekbana bir odada vefat etti gitti,

yani sefil bir vaziyette ld. Bu'zgr'n Ate Bcei' kulbn

de, lham Gencer'le de altm.

ORHAN AVAR'LI YILLAR

Rejans'ta ise Orhan Avar'labirlikte altm. Ben Orhan Avar'n deimez piyanistiydim.

Arjantin tangolarnn piyanistiydim yani. Orhan Avar'la 1951senesinde, Harbiye'de yeni alanstanbul Radyosu'na girdik. 'Orhan Avar Orkestras' kuruldu.O zaman yevmiyeler 6 lirayd.Mhim bir parayd ama bu. Herhafta bir emisyonumuz vard...

195556'da ise Necdet Koyutrk ard beni, gene radyodaaldk. Bir ara Orhan Borar'n

amramHanm'nili'deki evi,1920 balar(solda): stbalkonda, Aleks

ve kardei Hansile annesi Mariagrlyor; altbalkonda iseAleks'in halasAnje l.. . Alt ta kifotoraf ise'babaanne'amramHanm'n (solbata oturan)bir genlikans.

Popler TARH IOcak 2001 57


56/107

Orhan AvarRadyo TangoOrkestras(sada),19601961sezonunda:Soldan saa,

Aleks Keleci(piyano),Orhan Avar(bandoneon),

Yusuf Gler(keman, ikincikemancnn adhatrlanamad),Necati Giray(kontrbas),Nami enel(bas, esas sazflt) Rafael deLuna (vokal).

Alt taki

fotorafta ise,Keleci ailesi1922'de,Babali'dekievlerinde:Soldan saaMana, Sahak,Hans ve AleksKeleci.

O r h a n A v a r R a d y oT a n g o O r k e s t r a s Orhan Avar'la 1951 ylnda

Harbiye'de yeni alan stanbul

Radyosu'na giren Aleks Keleci,'Orhan Avar Orkestras'n yle

anlatyor: "Bu orkestrada, 1.

Keman, Nubar Seynur adl ok iyi

bir kemancyd. O vefat etti

senelerce evvel... 2. Keman,

Giray Rasenfos. (Yazda sz

geen Madam Hegue'nin torunu.

Babas Belika sefaretinde ktip

olduu iin, soyadn

deitirmemiti.) 3. Keman,

Vural Dou. Ge tiimiz y llarda, Ayhan Yn ku 'la beraber Divan

Oteli'nde alyordu... igan mzii alarlard daha ok. Zaman iinde,Orhan Avar Orkestrasi'nda baz deiiklikler oldu; kemanclar deiti.

Akerdeonda, Ankara l Sabah att in zba vard. Orhan Avar'dan sonra,

2. bandoneonu Turhan Avar alard, Orhan'n kardei; 3. bandoneonu

da Erturul Soysal alard. adamyd, Erturul Soysal. O da 78

sene nce ld.

Orhan Avar, bandoneonun srmesi iin ok urat (fotorafta; 1960

61 sezonunda Orhan Avar Radyo Tango Orkestras). Talebe yetitirmek

iin dersler verdi. Ama hi yetitiremedi, nk ders alan 34 ay sonra

brakt, zor diye. Bir Edward Aris vardr bu derslerden kalan. Orhan

Avar'dan kalan bandoneonu da o ald . Seluk Kaskat bu orkestrad a

antrd. iman, iri yar biriydi. O da yaamak iin birok iler yapt;

radyoda 'Bizimkiler' diye skeleri vard. Seluk Kaskan'dan sonratango orkestrasnda Rafael de Luna'yla da epey altk. an iin daha

yumuak sesi vard Rafael'in, Seluk'un sesi ise biraz sertti. Rafael

spanyoldur, sonra Madrit'e gitti zaten. stanbul'a Edouardo Bianco'yla

gelmiti. Fogel diye bir organizasyon acentesi vard, o getirirdi byle

orkes tralar stanbul' a. Ama Rafael de Luna stanbu l'da kald .

Kervansaray'n santral memuresi vard, Elmas Hanm. Ona k olup

evlendi. Senelerce burada kald."

'Kk Orkestra's ile de aldm.

Ondan sonra Saryer'de 'CanlBalk'a transfer oldum, orada benim adm altnda alld. Yanianlayacanz stanbul'da kalburst btn yerlerde altm.

Plak doldurdum mu?..Tango plaklarnda aldm.

Colombia irketi vard, Yeilky'de. Necdet Koyutrk'n baz tangolarn gidip doldurmutuk orada. Sonraki yllarda Orhan Avar Tango Orkestras ola

rak da plak doldurduk,78'lik; onlarn kalplar da fabrikayla birlikte yand gitti.

Cazclarla da altm. SevinTevs'le aldm, imdi ad 'Paam'olan bir gece kulbnde. Ayten

Alpman da ilk kez bizimle sahneye kt. O zaman Yeilky'de'Deniz Park Oteli'nde birka sene altk, sonra 'nar Otel' oldu buras.

1960 senesinde retim yesiolarak konservatuvara girdim.Korrepetitf olarak. Hocam Ferdi Statzer ard. "Maa nemlibir ey deil; ama emekli olduun zaman garanti bir maatr"dedi. Peki dedik, girdik; orada22 sene korrepetitrlk yaptm.1981'de emekli oldum, ya haddinden. Sonra serbest piyanistlik

yapmaya baladm. Uzun bir sre aldm, zellikle byk otellerde. Repertuvarm ok zengindir. Eee, bunca yldan sonra, olmasn m?..



57/107


58/107

Eski kentiindekibugnk ar,taverna vekafeleriyle,turistleringzdesi(yanda).Sa sayfada;valyelerSoka'ndan birdetay: Hz. sa

ve MeryemAna. Yine sa

sayfada, altta,surlar ve yatliman.

valyeler yurdundanturizmcennetine

M o d e r n z a m a n la r d aR o d o sMURAT KK

asmavi denizinkysnda yemye

il aalar, manolya, mimoza vepalmiyelerle kapl

bir Akdeniz cenneti Rodos. Herbiri Akdeniz'in kimbilir hangikesinden getirilip zenle dikilmi nadide aalar, zengin florasyla, inann bir botanik bahesinden fark yok!

Korsan ruhlu kent, belli kidaima uzak kylarn anlarn

biriktirerek varolmu. Dnp

geldikleri Kuds'n hal dayanmasn Rodos'ta yaatan

Yln en az 275 gn Gne TanrsHelios'un ldatt Rodos'ta,balklk, arap ve zeytinyaretimiyle hayatlarn srdrenler,kentin dnda dalar ve ky kylerinimesken tutmular. Kentte ise

turizmin getirdii refah yaanyor.valyeler, ayn zamanda Avrupaortaan da btn ihtiamylaadeta yeniden ina etmiler.

VALYELER SOKAI1930'lu yllarda talya Kral

nc Viktor Emanuel dneminde restore ettirilen saray;zrh, mifer, top gllesi ve mzraklar arasnda ortaan kasvetli dnyasn konuklarna hissettiriyor. Fransz, Aragon ya da

Kastilyl savalarn yaadkonutlarn sraland valyelerSoka alabildiine Frenk, alabildiine Katolik.

Limanda gmrk kontrolnden geip kente doru ilk admlarmz attmzda, karmzakan camiler ve harita yardmyla bulabildiimiz sinagog, Osmanl dneminde varolmu ba

ka dnyalarn tan. Ada'nn Bizans'tan beri balklk, arap ve

FOTORAFLAR: MURAT KK

60 Popler TARH IOcak 2001


59/107

zeytinya retimiyle hayatn srdren kadim sakinleri ise kentin dndadalar ve ky kylerinimesken tutmu. Embona'nn,Faliraki'nin, The

ologos'un arap kpleriniLbnan kylarna ulatran Rum gemicilerin, herbiri aylar sren uzun seferlerden sa salim dnpde yamataki evlerin taraasnda ufuklar izleyerekaraplarn yudumladklar Lindos, denizci bir gemiin yzyd.

Dada zm balan, zeytinve am aalaryla evrili kk

manastrlarda Ortodoks birdnya mtevaz, kendi halindesrp gidiyordu.

GNE TANRISI HELOSBtn bunlar artk birer su

ret olarak var. Lindos, sznettiimiz balk evlerinin pansi

yon ya da hediyelik eya dkkanna dnt bir akhavamzesi imdi. Dadaki en kkkye kadar hemen her yerdekarmza kan oteller, pansi

yonlar, marketler, turizmle gelenrefahn dalmn simgeliyor.

Gne Tanrs Helios, sevdalanp yln en az iki yz yetmign Akdeniz'in herhangi birkesinden ok daha fazla aboduu ada sakinlerine, modern zamanlarda rahat bir geimlik sunmu! Artk kimseningz balkl, snger avclnya da zeytin hasadndan gelecek be kuruu grmyor.

ARI NDEDrt yzyl sren Osmanl

ynetimi boyunca, Rodos'unsurlarla evrili 'kaleii'nde,Rumlarn ikametine gvenliknedeniyle izin verilmemi. Adada, 6.825 Trk'e karlk 20.250Rum'un yaad kaydedilen1890 yl nfus verileri, ikamet

yasann nedenini de aklyor.Bugn 'eski ehir' olarak adlandrlan sur iinde, sadece

Na s l g id i l i r?Rodos'a stanbul'dan hergn Atina aktarmal olarakgidebilmek mmkn.Marmaris'ten de her gn

saat 09.30'da kalkan denizotobsleriyle yaklak birsaatlik bir yolculuklaRodos'a ulalabilir. Gididn fiyat, yaklak 40

ABD Dolar art Marmarisve Rodos iin 10'ar Dolarliman vergileridir. stanbulya da Ankara'dan hareket

etmeden nce, rezervasyon yaptrmakta yarar vardr. Deniz otobs iin YeilMarmarisTel: (0 252) 412 64 86. Ancak Schengen Vizesi gerekmektedir. Hafta iiher gn saat 09.0012.00 saatleri arasnda stanbul'da, Yunan Konsolosluu'na

bavurabilirsiniz. Konsolosluk telefonu:(0 212) 245 05 96.Ayn saatler, Ankara'dakiYunan Bykelilii iin de geerlidir. Tel: (0 312) 436 88 60.Aday gezmek iin enhesapl yol, bir gnlne araba kiralamak. Bylece kendigzergahnz kendiniz belirleyebilirsiniz. Lindos'u ve tarihi birmanastrn bulunduu Tsampika koyunu (stteki fotoraf)mutlaka grmelisiniz. Kelebekler Vadisi ise doa gezilerinisevenler iin srprizlerle doludur. Otantik Yunan mutfa, outuristik otellerde artk uluslararas bir mutfaa teslim olmu

vaziyette; ama siz adann sakin kelerinde yerel tatlarkefedebilirsiniz. Dolma, kftedis, musakka ve frnda soanldana eti, Trk ve Yunan mutfa iin zaten ortak tatlar. outandk mezelerin yan sra, liman kentlerinde deniz rnleri

yenilebilir. 'Uzo' her yerde size elik edecektir; ama buralarakadar gelmiken, adalara zg reinal arab mutlakatatmalsnz. Kalacak yer bahsine gelince, Rodos'ta her keseyegre otel ya da pansiyon bulunabilir. Gney kylar ve zellikleFaliraki evresi, be yldzl otellerle dolu. Ancak hem Rodosiinde hem de Lindos, Kalathos, Trianda, Afandou gibikasabalarda ve adann hemen her yerinde, hesapl pansiyonlarbulunabilir. stanbul'da eitli seyahat acentelerinin dzenlediipaket turlarn yan sra, Rodos'a vardnzda kalacanz yeri grerek de karar

verebilirsiniz. Kent merkezinde turizm danma brosunun telefonu(0 241) 23 655.Son olarak, birka otel ve pansiyon nerelim:Hotel Adonis (***): 7 G PapanikolaouStr. Rodos Tel: (0 241) 277 91 Chevaliers Palace (****); 3. Griva Str. Rodos,

Tel: (0 241) 227 82 Minos Pansiyon: Omirou Str. Surii'nde Tel: (0241) 318 13



60/107


61/107

tirken, "nallah Trke eitim

verilen okullarmz da alacak"diyor.

sndaki kltrel alveriin art

masyla birlikte burada bulunanyazma eserlerin de incelenmesigerektiini sylyor.

"ngilizler, Franszlar gelipburadaki belgeleri inceliyorlar.Ama Trkiye'den bir tek kii gelip almad kapmz daha" diyen Kbrsl, Rodos'ta Osmanltarihine ilikin nemli belgelerinTrkiyeli tarihileri beklediiniszlerine ekliyor.

TRKE ETM1956 ylnda Rodos'tan ayr

lp stanbul'da akrabalarnn yannda okumaya balayan Kbrsl, 1963 ylnda henz 16 yanda iken Siemens'in bursu ile Almanya'ya gitmi. Otuz yl boyunca Frankfurt'ta alan Kbrsl, be yl nce emekli olupmemleketine dnm. Rodos'takendisinden bir nceki kuantalyanca ve Trke okuduunuanlatan Kbrsl, kendi ocukluk

yllarnda ilkokulda Rumca veTrke okuduklarn, altnc snfa kadar Trke eitim imkanbulunduunu ancak bu hakkn1971 ylndan itibaren kaldrldn belirtiyor. "Rodos'ta tal

yanca, Rumca, Almanca, ngilizce hatta Japonca'ya kadar herdilin eitimi veriliyor; amaTrke yok!" diyen Kbrsl yine

de umutlu. Kentte bulunan Egeniversitesi bnyesinde Trkoloji blmnn alacan belir

POLTKACILAR VE BASINKbrsl'nn yan banda

oturan 80 yandaki ada YusufSumalya daha karamsar: "ocuklarmz Trke bilmiyor artk" diyen Sumalya, minaredenezan okunmasna izin verilmediini, hocann ezan caminin avlusunda okumak zorunda kald

n anlatyor. Rodos'ta Trklerve Yunanllar arasnda hibir sorun yaanmadn belirten Sumalya ekliyor; "Birbirimizin dnne gideriz, bayramn kutlarz. Aramz ok iyi. Ama dardan gelen fanatik Yunanllar,politikaclar ve basn, zaman zaman dmanl krklyor."

Bir st sokakta bulunan veKanuni dneminde yapld be

lirtilen Sleymaniye Camii bugnlerde Avrupa Birlii ve Yunanistan Kltr Bakanl'ncarestore ediliyor. Adada yaayanMslmanlar eskiden bayramnamazlarn Sleymaniye Ca~mii'nin avlusunda klar ve burada bayramlarlarm. "Resto

rasyon tamamlanana kadar brahim Paa Camii'nde klyoruznamazmz" diyor Kbrsl. Bayramlama iin de imdilik HafzAhmed Aa Ktphanesi'nin avlusu kullanlyor. Recep PaaCamii, Murat Reis Camii, Mustafa Paa Hamam ve kentiniinde karmza kveren emeler, Osmanl dneminin dieryadigarlar arasnda.

Rodos liman

(stte). HafzAhmet AaKtphanesindegrevli YusufKbrsl (solda).valyelerSoka (altta):Buradaki herev, Avrupa'nnfarkl

lkelerindengelmisavalarbarndryordu.

Sol sayfada,Lindoskasabasndantipik birgrnt.



62/107

1 9. yzy ldaRodos Adas(st te) .Rodos Adasuzun sreSaint Jeanvalyeler i 'nin

(sada)ss olarakkul lan ld .

Kaptanpaa Eyaleti'nin merkez sanca Rodos

G l v e g n e a d a s Hristiyanln Akdeniz'deki en gl karakolu rolnstlenmi olan Rodos Adas, 'Cem Sultan olay' ile Osmanli siyasetini de etkilemiti.

NECDET SAKAOLU

odos, Daraya Yarmadas'na 9 mil, Marmaris'e 25 mil mesafededir. Korsanl meslek edinen Samt Jean

valyeleri'nin ss olmas ve kyya yaknl nedeniyle de, Kbrsve Girit'ten daha nce, Osmanl egemenliine alnm ve Cezari Bahri

Sefd'in (Akdeniz Adalar) bir sanca olmutur. Adadaki balca

yerleim merkezi olanmstahkem limankentinin ad da Rodos'tur. Rodos adas

ve liman kentininstratejik nemi, tarih

boyunca AkdenizEge deniz yollar zerindeki konumundan

kaynaklanmtr.Mitolojide Apol

lon'un, "gne kadar gzel olanbu aday Akdeniz sularndan kard" anlatlr. Eski ozanlar,kylarnn gzellii ve gz kamatrc klar nedeniyle, buraya'zengin ve anl ada' derlermi.Rodos adnn ise gl diyar olma

s nedeniyle 'rhodon'dan (gl)geldii sylenir. Eski Ro

dos paralarnn bir y

znde gl, br yznde gne vardr.

1291'de, Memlk Sultam Haliltarafndan Akk'dan kartlan

ve bir sre Kbrs'takalan Kuds SaintJean de l'Hospitalier

valyeleri, Rodos'u, tarikatleri

iin ideal bir s

olarak setilersede ancak

64 Popler TARHOcak 2001

1310'da, efleri Foulques de Villaret'in ynetiminde ve 'koyunpostlarna brnerek' Rodos'u igal etmeyi baarmlardr.

lgin bir rastlant, Osmanldevletinin kurucusu Osman Gazi'nin de o yllarda yoldalarninek, koyun postlarna brndrp Bilecik kalesini fethettiini debizim, gazavatnme sluplu ta

rihlerimiz yazmaktadr.slm dnyas her ne kadar

onlar, 'barlarna batm diken'saysa da Rodos'un SaintJean

valyeleri, Hristiyanln Akdeniz'deki en gl karakolu rolnstlenerek gl filolaryla Mslmanlara kar korsanlklarnsrdrdler. 1522'ye kadar kaldklar adada, Rodos kentiniamalarna uygun tarzda atolar

yaparak tahkim ettikleri gibi, ya

llar ve yoksullar iin de hastahane yaptlar. Lombardia barahibi


63/107

Jean de Biandra komutasndakitarikat filosu, 1345'te zmir'i zaptetti. Alman valye Pierre Scheegelhold ise 1404'te, Trklerin'Bodrum' dedikleri Halikarnassos'u alp buradaki dnyann yedi

harikasndan nl Artemis Mozoleumu'nu ykarak yeni bir atoyapt. Dier yandan Memlklerinadaya ynelik saldrlar sonusuzkald. "

1453'te stanbul'u fethedenFatih Sultan Mehmed, magnusmagister (stad azam) Jean deLastic'den, hara demesini veballk bildirmesini istedi. stekleri geri evrilince 1455'te HamzaBey komutasndaki Osmanl Do

nanmas, Rodos'u kuatt. Ancakbir baar elde edilemedi.

Mesih Paa'nn 14791480yllarndaki kuatmalar, zelliklede 23 Mays 1480 kartmas veizleyen gnlerdeki kara ve denizsavalar da karlkl savrulantop glleleri, kaya paralar, kkrt, zift, balmumu ve baka yanc maddeler, ii barut ve demirparalan dolu torbalara; len onca valye ve Trk levend ve yeni

erisine; kalenin neredeyse bir yn haline gelmesine; yenierininbyk stad Pierre d'Aubusson'uar biimde yaralamalarna karn, Mesih Paa'nn yama izni

vermemesi yznden, bozgunlanoktaland. Osmanl Donanmas,geride dokuz bin l brakarakekilirken valyeler de hendeklerdeki lleri toplayp yaktlar.

Rodos'un Osmanl i siyasetini etkileyici bir rolle sahneye k ise 1482'dedir. Fatih'in lmzerine, byk olu II. Bayezid'intahta kyla taht elde etme ansn yitiren kk olu Cem Sultan, aabeyine kar at mcadeleyi de yitirdikten sonra, magnus magister Pierre d'Aubusson'asnd. 'Zizim' dedikleri CemSultan', II. Bayezid'den dnlerkoparmak iin bir sre adada tutan valyeler, sonunda onu PapaVIII. Innocentius'a teslim etmekzorunda kaldlar. Kanun SultanSleyman, 1521'de Belgrad' fet

D n y a n n y e d i h a r i k a s n d a n b i r i : R o d o s F e n e r iRodos Adas'nn, Miken dneminden balayarak pek ok

uygarlkla tant; liman kentin ise M 408'de, mimar

Hippodamos'un planna gre ina edildii; M 304'te,

Makedonyal Demetrios'un 8 ay sren etin kuatmasndan

kurtuluun ansna, liman giriine, 32 metre yksekliindekinl Kolos' heykelinin dikildii (M 280) bilinir. MS I.

yzylda Roma mpratorluu snr larna katlan ada,

Hristiyanln tutunduu ilk yerlerden olmutur. 2. ve 4.

yzyllarda yaanan depremler sonunda, antik kent ve nl

heykel, byk zarar grd gibi, ada tarihinin en uzun

dnemi olan Dou RomaBizans yzyllar boyunca, Emevi

ve Abbasi Mslman glerinin geici igalleri yaanmtr.

Rodos heykelinin bu igaller srasnda ykld da sylenir.

Tarihiler dnyann yedi harikasndan biri olarak bilinen

Rodos Feneri'nin bir zamanlar, liman giriinde, stunlar

zerinde yer alan ve kentin simgesi olan geyik heykellerinin

bulunduu yerde ina edilmi olabileceini belirtmektedirler.

hettikten sonra, srann Rodos'ageldiini hatrlatmak zere, usulen byk stat Villiers de l'Ile

Adam'a mektup gndererek teslim olmasn nerdi. neri gerievrilince, 300 paradan oluanOsmanl Donanmas, 1522 baharnda Rodos'a hareket etti. Padiah da yz bin kiilik kara ordusu ile Marmaris'e gelip buradanDonanma'ya geti. 1 Austos'tabalayan kuatma, ka kadarsrd. 1 Ocak 1523'te padiahlagren Villiers de l'IleAdam, tarikatinden hayatta kalan valyeleri ve drt bin kadar Rodosluyla,gemilere binip adadan ayrldlar.Bir sre vatansz dolatktan sonra; 1530'da V. Karl'n onayylaMalta adasna yerletiler. Dier

yandan, Cem Sultan'n, Kahire'de

kalan ailesinden olu Murad, olaslkla Yavuz'un 1517'deki Msrseferi srasnda, ei ve ocuklaryla kaarak Rodos valyeleri'nesnm bulunuyordu. Ada, Osmanl egemenliine geerken,ehzade Murad ve olu, Kanun'nin kendilerini bodurtacanbildiklerinden, Hristiyan giysileriyle valyelere katlp adadanayrlmak istemilerse de adannteslim koullar gerei, Osmanlkararghna gtrlmler; Murad ve olu boulmu, ei ve ikikz, stanbul'a gnderilmitir.Kanun de camiye evrilen SaintJean Kilisesi'nde Cuma namazkldktan sonra, 2 Ocak 1523'teadadan ayrlmtr.

Kaptanpaa Eyaleti'nin merkez sanca olarak rgtlenen

Rodos, 19111912 talyan savasonunda, Ekim 1912'de Ouchy(Ui) Antlamas'yla talyanlara

braklncaya kadar, 390 yl Osmanl egemenliinde kald. Rodoskenti, Anadolu'dan gen Trknfusu, Sleymaniye, HamzaBey, brahim Paa, Receb Paa,Sultan Mustafa, Murad Reis, adrvan, Ali Hilmi Paa, Aa camileri, bunlarn evresindeki ulu narlarn glgesinde kalan trbe ve

mezarlk, namazgah, hamam veemeleriyle bir lde Trkslm ehresi yanstabilmitir.

Cem SultanRodos'ta(solda):Prof. TahirzdeHseyin Behzadtarafndanyaplmtr.Gemiden atlakan Cem'i,Rodosvalyelerininstad azam

Pierred'Aubussonkarlyor.



64/107

MderriszadeFaralyal ailesi

R o d o s ' t a n b i r f o t o r a fG ve ihtiamlarnn kaynanda, kuaklar boyu yaptklarkereste ticareti ve aile yelerinin yine kuaklar boyu Osmanlbrokrasisinde aldklar grevler var. 19. yzyln sonu ve20. yzyln balarndan kalma aile fotoraflar, bu ihtiamdankimi enstantaneleri gnmze tayor.

ESRA DANACOLU

'uncu yzyldan itibaren dnyann bu blgesindeki 'byk uluslama projeleri', kkyaamlar farkl coraf

yalara savurdu. Trkler, Rumlar, Ermeniler, Bonaklar, er

kesler ve dierleri, doduklartopraklarn ok telerinde, yenihayatlar kurmak zorunda kaldlar. ou durumda, bir denke strlabilmi birka eya ile yenifideliklerde kk salmaya altlar. Bu srete, ister zadegan snfndan olsun, ister avamn kentlikyl unsurlarndan; Trk veyaMslman olanlara, 19. yzyldan itibaren Osmanl mparator

luu'nun artk 'portatif hale gelen snrlarn takip etmek dt.

Rodos'un belli bal Trk ailelerinden birisi olan MderriszadeFaralyahlar, yzyln balarnda Rodos valye Caddesi'ndeki kemerli evde mukimdiler. Aile sylenceleri, Mderriszadelerin kkenini bir yandanKrm Ham ahin Giray'a , te

yandan Fethiye'nin Faralyal kyne dayandrmaktadr.

Ailenin g ve ihtiamnnkaynanda, kuaklar boyu yaptklar kereste, palamut ticareti(Fethiye Blgesi) ve aile yelerinin zellikle 12 Ada blgesindeOsmanl brokrasisinde aldklar grevler bulunmaktayd. 19.

yzyl sonu ve 20. yzyl balarndan kalan aile fotoraflar, buihtiamdan kimi 'an'lar gnmze tayor.

Bu anlar giysiler, aksesuarlarve beden dilleriyle, yzn Bat'ya dnm bir Osmanl stsnf ailesini gstermekte. Rodos'ta 1941 ylna kadar aileyelerinin yaamay srdrdkleri valye Caddesi'ndeki 'Kemerli Ev' hakkndaki aile anlatlar, fotoraflarn gerisindeki hayatn da farkl olmadn bizesylyor: Gsterili mobilyalar,ok sayda hizmetkr, piyanodersleri, kz ocuklarn devamettii Fransz ve talyan Okullargibi.

Ailenin zengin fotoraf koleksiyonunun kaynanda, kendisi de fotoraf eken 'Beydede'evket Mahir Mderriszade var.evket Mahir Mderriszade'ninfotorafa ilgisi, hobiden de tebir ura; yle ki, ehbal Dergisi'nin 10 Eyll 1328 tarihli saysndaki Rodos yazs, evketMderriszade'nin fotoraflaryla sslenmi. 1868 doumlu

66Popler TARH/Ocak 2001


65/107

olan evket Mderriszade, Namk Kemal'in Rodos Mutasarrfl srasnda (18841887) Namk Kemal'in kalemi mahsusmdrln yapan babas Mahir Mderriszade'nin yanndatahrirat katiplii yapm, dahasonra Kerpe ve Rodos adalarnda, Bayndr, Bergama ve Edremit kaymakamlklarnda bulunmu.

evket Mahir Mderriszade'nin, Mderriszadelerle zaten

akraba olan Faralyal'lardanHesna Hanm ile evliliindenHavva, Leyla, ivekat, EmineNigar ve Mahir domu.

YZYILLIK FOTORAF

Rodos'ta, valye Caddesi'ndeki 'Kemerli Ev'de, 20. yz

yln balarnda ekilmi bir fotorafta, ailenin kuak yelerini bir arada grmek mmkn.Fotorafn ortasna kurulmu

olan kii, Emine Bac. Elinde bytt nesiller onu, 'aileninmerkezi' klm. Bu yzden o fo

torafn merkezinde iken, evinhanm Hac Adile Faralyal, sakeye iliivermi.

Bu iki aile bynn arasnda duran Emine Nigar Hanmefendi, evlenip zmir'e gelingeleceini, kocas A. evki avdarn nce ttihat ve Terakki'de, sonra Milli Mcadele'dealacan, kendisinin zor belaEyll 1922'de doum yapacan henz bilmiyor.

En solda iri yeil gzlerini

hafif bir tebessmle objektife eviren Havva Hanm. Eer doum merkezka kuvveti ile

yaamboyu dnerek uzaklatmz bir nokta ise,Havva Hanm, 93 yandaKaryaka'da lnceye kadar hep en yakn halkadadirayetle dnecek. yanda bakclar drdnden beri, o yaa kilitlikalan bir ocuk olarak m

rn tamamlayacak.Emine Bac'nn solunda

duran Leyla Mderriszade,

zmir'in sayl tccarlarndan brahim Etem Maro ile evlenecek.

En sada, arkada ayaktaolan Mahir Mderriszade, ttneksperi olacak, Faralyallar'dankz alacak, Karyakazmir'e

yerleecek.Arkada kucandaki ivezat

ile poz veren 1878 doumluHesna Hanm, genliinin baharnda bir anne. ivezat, Franszokullarnda okuyacak, piyanodersleri alacak ve Antalyal b

yk toprak sahibi Ahmet Tuayolu ile evlenecek.

valyeCaddesi'ndeki

'Kemerli Ev'deekilmi olan veMderriszadeailesinin kuak yelerinibir aradagsteren fotoraf(stte).Mderriszadeailesi 1930'larnbanda Rodos'tapiknikte (altta).Sol sayfada,valyeler

Caddesi ve MahirMderriszade,ocuklaryla.

Popler TARH/Ocak 200 1 67


66/107

R o d o s ' t a k i m i l l i y e t l e r m o z a y i iOsmanllarn dneminde her ne kadar Rodos'a Trk ler yerleti rilm i olsa da, adadaki Trk

yerleimi surlar ierisindeki kentle snrl oldu. 1671 ylnda hacca giderken Rodos'a

urayan Evliya elebi kentin surlar ierisindeki ksmnda 24 mahalle olduunu, bunlardansadece 4 mahallenin Rumlara ve 2 mahallenin Yahudilere ait olduunu belirtmektedir.

Vi ta l Cuinet ise 1890 'lan n banda ada genelinde 6.825 M slman, 20 . 25 0 Rum

ortodoks, 546 Katolik, 14 Ermeni ve 1.513 Yahudi olmak zere toplam 29. 148 kiinin

yaadn belirtmektedir. Adada bu dnemde 54 Rum ve 2 Mslman ky

bulunmaktayd. Rodos'taki Trk nfus tarmdan ziyade ticaret ve memuriyetle

geinmekteydi. Marmaris, Fethiye Limanlaryla yaplan

ticaret ve zellikle palamut ticareti, bir takm Rodoslu Trk

aileleri n plan kard. Mderriszade ve Faralyallar bu

ailelerden balcalardr. teyandan benzeri bir ticari iliki

skenderiye ile de kurulmutu. Bu ticari a ayn zamanda

insan sirklasyonunu da salyordu. Bu nedenle evlilikler yolu

ile Rodos'a gelen Msrllar da mevcuttu. Nitekim bukarmann bir gstergesi olarak baz Trk aile adlar

Ara pad r: Fahran gi bi .

19. yzyl sonlarndan itibaren Girit'te yaam koullarnn

giderek zorlamas ve nihayetinde 1909'da Yunanistan'n

Girit'i ilhak, Girit'ten Rodos'a doru bir mlteci aknn

dourdu. Giritlilerin Rodos'ta yaadklar "Giritliler

Mahallesi" bugn hl mevcut ve adada yaamn srdren az

saydaki Trk bu mahallede mukim bulun makta . Rodos'taki

Trk nfusun byk oranda azal, II. Dnya Sava

yllarnda ve adann 1947 ylnda Paris Bar Antlamas ile

talya'dan Yunanistan'a gemesi sonrasnda yaand. Savan

sonunda 6 bin civarnda olan Trk nfusun bugn 2000

dolaylarnda olduu tahmin ediliyor.

evket Mahir Mderriszadefotorafta yok, o, objektifin arkasnda. Muhtemelen ayn gnekilen bir dier fotorafta,

Mderriszade kardeler boy srasnda. Havva Hanm'n gzlerini farketmemek imkansz. Ailenin zenginlik gstergesi sra sra inci gerdanlklar, tm kz o

cuklarn boyunlarn sslyor, evket Mderriszadezerafetle elinde bir gl tutuyor.

TALYAN GALRodos'taki yaamn

ritmini deitiren ilk geliim, adann 1912 ylndatalya tarafndan igali olacaktr. talyan igali srasnda Kerpe Kaymakamolan evket Mahir Mderris zade esirha sonra Rodos'a geri dnebilecektir. ehbal Dergisi, 10 Eyll 1328 tarihli sa

ysndaki Rodos yazsnda,evket Mahir Bey ile ilgili

u bilgileri vermektedir:"Braklm bir esir:



67/107

Kerpe Kaymakam evket MahirBey. Bu nshamzda Rodos'amteallik olarak der ettiimizfotoraflar karm olan evket

Mahir Bey, talyanlar tarafndanesir edilerek Kampanya Kasabas'na sevk olunmu ve sonra tekrar Rodos'a gnderilip nihayetorada salverilmitir."

Aile, igale kar ilk nlemolarak, yeni kuak yelerini evlilikler yolu ile Trkiye'ye ynlendirecek. En azndan yeni kuaklarn Anadolu'da kk salmasna allacak. ivezat Antal

ya'ya, E. Nigar ve Leyla, zmir'e

gelin edilecekler.E. Nigar Hanm'n evlendii

evki avdar FaralyalMderriszade slalesinin bir dier kolunun yesi. Rodos DefterdarMuavinlii, Sakz ve BergamaMal Mdrlkleri yapan evkiavdar talyan igalinden sonrazmir vilayetinde almay srdrecek.

Aile anlatlar, evki avdar'n Yunan igali srasnda

kabzmallk yaptn ve Anadolu'daki harekete domates kasa

lar ierisinde bilgi szdrdnaktaryor.

TRKYE'YE LTCA

Aile yeleri artk Trkiye'deyaasa da, 1920 ve 1930'lu yllarda ailenin yal yelerinin yaamay srdrd Rodos'unvalye Caddesi'ndeki 'KemerliEv' hl babaoca olmay vetal avlusu, aile fotoraflarnnfonunu oluturmay srdrecektir. Ancak 1941 ilkbaharnda

ve orada sren yaamn uzanda, zmir Karyaka'da tamamladlar. 1950'de evket MahirMderriszade, 1962'de Hesna

Faralyal Mderriszade, 1968'dekardei Eda Faralyal, 1973'deMahir Mderriszade, 1975'deEmine Nigar avdar, 1980'deHavva Mderriszade, Karyaka'da Banka Soka'ndaki evlerinde lrler.

Bazen zaman, baz hayatlardan daha hzl koar ve gerisinde

Rodos kentinisaran surlarni limandangrn(stte): Bugn

bu nokta, biryat liman.MderriszadeFaralyalailesinin ortadirei, MahirMderriszade(sol sayfada).

Mderriszade ailesinin son

yeleri, II. Dnya Sava'ndaRodos'u bir kaykla terkettiler.

Alman kuvvetleri Yunanistan've pei sra adalar igale baladklarnda, Mderriszade ailesinin Rodos'ta kalan son yeleri,tayabildikleri her eyi yanlarna alp bir kaykla Trkiye'ye iltica edecektir.

Mderriszade ailesinin ye

leri hayatlarnn geri kalan ksmn, Rodos'taki 'Kemerli Ev'in

kalanlara imdiki zaman gemite yitirmek der. Kklendikleri topraklardan uzakta, yeni bir fidelikte tutunmaya alanlar iin bu zellikle byledir.

Fiillerin geni ve gelecek zamanlar unutulur, tm fiil e

kimleri gemi zamanda yaplr:"Mutluydum, mutluyduk...."



68/107

SAVA

Ekmek karnesi gnleri

u uursuz1 9 4 2yl!Trkiye, kinci Dnya Sava'na girmedi. Ama uzun sava yllar,Trkiye'yi de derinden etkiledi. zellikle de 1942 yl, lke vehalk iin, ok zor gnler getirdi. Ocak 1942'de balayan 'ekmekkarnesi gnleri' bu zorluklarn adeta bir sembol oldu.

ESER TUTEL

BeiktaK a ym a k a m l kbinas nnde,

ekmek karnesia

popüler tarih dergisi - sayı 08 - ocak - 2001

Documents