povu koalia hasoru korupsaun iha timor-leste · iha marsu 2012, cepad organiza seminariu nasional...
TRANSCRIPT
Photo: CEPAD
Povu Koalia Hasoru Korupsaun iha Timor-Leste
Nakfilak hanoin povu rasik nian ba asaun
Rezumu Relatoriu Grupu Trabailu Nasional kona ba KKN
Foto: CEPAD
Titulu: Povu Koalia Hasoru Korupsaun iha Timor-Leste Hakerek Nain: CEPAD (Centro de Estudos para a Paz e Desenvolvimento) Data: Novembru 2012 Publikador: CEPAD/Interpeace (C) CEPAD no Interpeace, 2012 Direitu rezervadu hakerek nian Produz iha Timor-Leste Opiniaun hira nebé mosu iha publikasaun né mai husi ema xave sira nebé partisipa iha prosesu konsulta iha Timor-Leste laran tomak no la reprezenta opiniaun esponsor sira nian. Reprodusaun ba figurs ka notas badak ruma husi relatorio né gratis no la persiza husu lisensa formal ida, naran katak rekuinese direitu rezervadu hakerek náin nian, hodi temi titulo kompleto relatorio nian, publikador no figuras ka total paginas. Lisensa sei presiza no fó deit ba sira nebé utiliza relatorio tomak. Favor ida labele modifika figuras sira né iha meius sa deit, inklui lejenda. Ba utilizasaun iha media bainhira uza grafiku ka figura ruma importante mak temi sai relatorio né.
1 CEPAD-Interpeace – MISEREOR – National Working Group Report Outline
Introdusaun
Programa Peskiza no Dialogu ba Dame (PRDP) mosu iha tinan 2007 nudar resposta ba krize 2006 ho objetivu haláo dialogu no peskiza partisipatoria ho asaun (PAR) kona ba obstakulus bót ba dame sustentavel no dezenvolvimentu iha Timor-Leste. PRDP programa konjuntu ida entre organizasaun rai nain Sentru Estudus ba Dame no Dezenvolvimentu (CEPAD), no Interpeace, organizasaun internasional harí dame iha Swisa.
PRDP iha faze tolu: Ida mak faze identifikasaun obstakulus ba dame sustentavel (2007-2009); rua mak faze formulasaun proposta rekomendasaun ba obstakulus ba dame (2010-2013), no; tolu mak faze implementasaun rekomendasaun ba obstakulus ba dame (2013 ba oin).
Hafoin remata tiha prosesu tinan rua Faze 1 nian (2007 – 2009), partisipantes ema xave hamutuk 900 resin nebe tuir konsulta iha nivel distrital, rejional no nasional, hili Korupsaun, Koluzaun no Nepotizmu (KKN) nudar obstakulu ida husi obstakulus hamutuk 33 dezafia dame sustentavel iha rai laran. Bainhira halao Forum Nasional ba da-uluk iha Agostu 2009, partisipatnes sira husi distritus 13 hamutuk ho reprezentantes no ukun nain sira iha nivel nasional hili KKN hamutuk ho prioridades tolu seluk mak presiza atensaun no asaun atu nune bele hametin dame sustentavel in rai laran.1
Nuné, bainhira Grupu Trabailu Nasional (GTN) kompleta tiha serbisu tinan ida nian kona ba prioridade 1 “interese individual no partidariu as liu interese nasional” husi 2010 ba 2011 CEPAD mos hari fali kedas GTN ida iha Outubru 2011, ho objetivu atu identifika fatores xave mak kontribui ba haburas korupsaun iha Timor-Leste, atu nuné bele hamosu rekomendasaun ruma ho konteistu lokal ba implementasaun hasoru korupsaun. Membrus halo parte GTN ba KKN atu halao esforsu koletivu ida né hili ho baze iha membrus sira nian experiensia, kuinesimentu, interese no esforsu kona ba kombate korupsaun.
1 Prioridades xave hat PRDP nian mak: 1) interese individual no partidariu as liu interese nasional; 2) sistema judisiariu no kultura impunidade politika; 3) Halos istoria rezistensia no okupasaun hodi fasilita rekonsiliasaun nasional; no 4) Korupsaun, Koluzaun no Nepotizmu(KKN).
2 CEPAD-Interpeace – MISEREOR – National Working Group Report Outline
Faze I Identifika
obstakulus ba dame
Faze II Formulasaun
rekomendasaun ba dame
Faze III Follow up no
implementasaun rekomendasaun
Kompletu
2007
Iha prosesu
2009 2010 2011 2012
Iha Marsu 2012, CEPAD organiza Seminariu Nasional ida iha Dili ho tema “Promove vontade politika atu kombate korupsaun iha Timor-Leste” ho objetivu atu partisipantes sira debate, kompleta no harikun rezultadu inisial husi peskiza GTN nian.2 Hafoin tau haumutk tiha observasaun husi Seminariu Nasional ho rezultadu inisial peskiza GTN, CEPAD lori pakote ne nudar proposata rekomendasaun ba hodi konsulta hanoin komunidades sira iha baze liu husi Diskusaun Fokus Grupu Distrital (DFGD) iha distritu ida-ida iha Timor-Leste laran tomak. Partisipantes hamutuk 330 mak tuir prosesu konsulta inkluzivu no komprensivu ho baze iha dialogu no peskiza ida ne.
Implemetasaun Faze III (follow up no implementasaun rekomendasaun) ba asuntus prioridade #1 no #4 sei hahu iha 2013. Metodolojia PRDP no timeline sumariza iha tabela tuir mai:
2 Hamutuk ema nain 50 internasional no nasional mak tuir Seminariu Nasional hodi reprezenta Governu, Partidus Politikus, Sosiedade Sivil no organizasoens relijiosas, PNTL, Universidades no seluk tan. Oradores inklui ema bot sira hanesan: Ana Pessoa, Prokuradora-Jeral; Vicente Guterres, Vise Presidente Parlamento Nacional iha tempu neba; Claúdio Ximenes, Presidente Tribunal Rekursu; no José António das Neves, Adjunto Komisariu Komisaun Anti-Korupsaun ; no Luis Constantino, World Bank Country Director iha Timor-Leste. Atu hetan informasaun tan kona ba eventu ne, refere baCEPAD no Interpeace ninia relatoriu, Key Observations: Encouraging greater political will to prevent and combat corruption in Timor-Leste, Dili, April 2012.
3 CEPAD-Interpeace – MISEREOR – National Working Group Report Outline
Fatores Xave mak Grupu Trabailu Nasional no Diskusaun Fokus Grupu Distrital identifika
Hamutuk fatores 16 mak partisipantes sira identifika hanesan fatores mak kontribui ba haburas KKN iha Timor-Leste. Barak husi fatores hamutuk 16 ne mak hetan konsensus husi partisipantes sira hotu nudar baze hodi deskreve kauza no efeitu husi KKN no mos dezafiu ba kombate korupsaun iha tempu ukun an ne. Ida mos katak signifikadu no konseitu ba fatores hamutuk 16 mak haktuir iha Tabela tuir mai né, dala ruma relasiona ba malu, maibe membrus GTN tau hamutuk fatores hirak ne tuir tema hat mak importante: politika, sosial istoriku, lejislativu no administrativu. Nune, fatores xave mak membrus no partisipantes GTN, Seminariu Nasional no DFGD tau hamutuk mak tuir mai:
Fator politiku Justifikasaun / explikasaun
Relasaun Patraun-Kliente (Rede Aman Sarani-Oan Sarani)
Ho baze iha infleunsia istorika husi periodu kolonizasaun, okupasaun no rezistensia, no mos ho influensia husi pratika tradisional ‘selu favor ba malu’, formasaun politika iha sosiedade pos-konflitu daudaun né reflete institusionalizasaun sistema relasaun patraun-kliente, nudar politika Mana Bot no Maun Bot mak partisipantes sira deskreve hanesan relasaun Aman Sarani-Oan Sarani. Partisipantes sira dehan ‘Politika Aman Sarani no Oan Sarani’ eh Klientalizmu halo konfuzaun iha relasaun entre setor publiku no setor privadu no hamosu nepotizmu iha setor publiku no mos kronizmu iha sosiedade laran. Konformi membru GTN ida katak, “Ita laiha separasaun de poderes, paternalizmu, hanesan ita nia aman, ida deit mak hare hotu ita. Paternalizmu kuandu mosu korupsaun né sempre mosu. Purke hau nia aman koalia hau tenke ser se tilun ba hau nia
4 CEPAD-Interpeace – MISEREOR – National Working Group Report Outline
aman [sarani] nebá koalia hau tenke rona nia...Tanba ... buat sira né hotu mak ita ... loke dalan ba ...korupsaun né.” Membrus GTN mos dehan katak dalan efetivu atu kombate korupsaun mak sidadaun sira tenki hetan informasaun diak atu bele bok an no kritikamente rekere ba Governu servisus ho kualidade nebé mak publiku merese. Nudar Diretor CEPAD, João Boavida, haktuir iha nia nota enseramentu iha Seminariu Nasional, “Se mak halo lei? Maun Bot, Mana Bot sira. Se mak intrepeta lei? Maun Bot, Mana Bot sira. Se mak implementa lei? Maun Bot, Mana Bot sira. … ida né halo ita sai sidadaun dependente ba sira nebé mak halo lei ... intrepeta lei ... implementa lei.... Oinsa mak ita bele brani atu koalia hasoru sira katak korupsaun mak né? Nudar sidadaun bainhira ita la informadu didiak ita sei kontinua sai sidadaun dependente 100%.”
Partidus politikus, abuzu poder no uja(salan) rekursu estadu
Fokus makas liu ba kompetisaun politika no kompetisaun ekonomika iha situasaun ida mak paz sei frajil hela hanesan iha tempu pos-konflitu daudaun ne iha Timor-Leste, mos fó dalan ba partidus politikus mosu nudar kanal eh instrumentu ba pratika politika aman sarani no oan sarani, tamba membrus no lideres partidus politikus manipula no uza partidus politikus nudar instrumentu privadu atu hetan no/ka hametin poder politiku individual. Membru GTN ida deskreve prosesu atu manan apoiu politiku hanesan tuir mai: “Partidu lao né kan tenki osan iha. Hau buka meius ... korupsaun né, [atu] hakarak hetan garantia. Segundu hau hakarak hau nia masa né aumenta. Entaun ... staf sira iha né nené hau tenki kaer hamutuk pra suporta partidu hau nian... tanba deit hau hakarak iha tinan lima mai tan hau ... iha nafatin
5 CEPAD-Interpeace – MISEREOR – National Working Group Report Outline
poder... Tanba hau ukun né buat hotu-hotu iha. Hau koalia ema rona ... hau hakarak saida iha. Tanba ... ambisi hakarak ukun né mak estraga tiha ema. Lolos né nia tau interese ema hotu nian mak lori partidu ... maibe nia hakarak manan nafatin.” Utilizasaun rekursu publiku liu hosi partidus politikus akontese momos durante tempu besik ba eleisoins prezidensial no parlamentar iha 2012. Durante periodu eleisaun 2012, relatoriu barak mak mosu kona ba utilizasaun “politika osan” atu hetan apoiu politiku liu husi fahe ‘insentivu’ ho osan ka sasan ba eleitoradu sira atu sai apoiante.
Regulamentu kona ba estabelesimentu no finansiamentu partidus politikus
Membrus GTN dehan katak maski iha ona lei kona ba finansiamentu legal no ilegal ba partidus politikus, dispozisoins legal no espesifiku atu asegura funsionamentu partidus politikus tuir lei hirak né seidauk kompletu no efetivu. Rejimetnu legal kona ba finansiamentu partidus politikus (Lei No.3/2004 no Lei No.6/2008) la fo limite klaru kona ba partidus politikus atu buka osan ka angariasaun ba finansiamentu gastus, no mos la iha dispozisoins iha Kodigu Penal atu fo pena ka kastigu violasoins kontra regulamentu 03/STAE/2/2011.3 Membrus GTN mos dehan katak konsiderasaun laek kona ba regulamentu no hamosu partidus politikus molok eleisaun parlamentar 2012 mos enkoraja partidus politikus mosu barak ho objetivu atu hetan deit subsidiu husi estadu. Partisipantes DFGD iha Baucau, Liquiça no Maliana mos dehan katak durante periodu kampaina politika ba eleisaun 2012, membrus husi partidu politiku ida, dala barak halo fali kampaina hodi suporta partidu politiku seluk atu hetan deit benefisiu
3 Ba informasaun klean, bele hare European Union Election Observation Mission, Final Report on the Parliamentary Elections, Timor-Leste, iha <http://www.eueom.eu/files/pressreleases/english/east-timor-2012-finalreport_en.pdf>
6 CEPAD-Interpeace – MISEREOR – National Working Group Report Outline
politiku no ekonomiku, inklui nomeasaun politika iha setor publiku no mos atu hetan oportunidades ba projetus iha periodu pos-eleisaun. Tanba ida ne prtisipantes sira mos kestiona prinsipiu no integridade individual no partidariu.
Vontade politika laek
Tuir membrus GTN sira katak relasaun sosial iha tempu pos-independensia ho influensia husi istoria, familia no lealdade politika nebé mosu molok independensia, ohin loron mos buat hirak ne kontribui ba hamosu “konflitu interese” no vontade politika laek atu kombate korupsaun. Maski ho esforsus daudaun ne atu adopta inisiativas anti-korupsaun liu husi instituisoens barak, membrus GTN no partisipantes DFGD observa katak iha potensial atu hafraku lejitimidade estadu no transparensia no aprezentasaun kontas iha setor publiku tamba influensia individual no politika iha area ekonomika, judisiariu no sosial sei makas tebes hodi halakon objetividade iha funsionalizmu publiku no hamosu interferensia politika iha prosesu formulasaun lei no interpretasaun lei.. Partisipantes sira mos dehan katak iha interese sira nebe hetan pozisaun poder politiku no influensia atu hametin nafatin ‘status quo’ bainhira sira atraza eh hasusar nafatin prosesu julgamentu ba kazus korupsaun bót. Iha Seminariu Nasional, Leovigildo Hornai, Prezidenti Konseilu Nasional Juventudi Timor-Leste (CNJTL), dehan katak, “buat ida kona ba kazu korupsaun sira né hau ladun fiar Parlamentu [Nasional] atu inisia buat nebé mak pertense ba nia rasik, hau mos ladun fiar governu atu iha vontade politiku. Agora KAK ho Prokuradoria sira sei hasoru problema bót tamba la iha vontade [politika] ida né”
7 CEPAD-Interpeace – MISEREOR – National Working Group Report Outline
Orgaun soberanu Estadu: interdependensia institusional vs. interferensia politika
Tanba influensia hosi interese ’ema bót’ interdependensia institusional iha Timor-Leste, iha pratika, dala barak sai fali sinonimu ho interferensia politika. Nudar rezultadu, sentidu respeitu entre orgauns soberanu dala barak la iha, tanba intervensaun politika ho impunidade iha prosesu formulasaun, aprovasaun no implementasaun ba leis. Membrus GTN no partisipantes DFGD sira bainhira komenta kona ba Parlamentu Nasional, sira dehan Orgaun Soberanu ida ne hanesan fali instituisaun ‘rubber-stamp’ ka karimbu ida ho interese no ajenda politiku oin-oin no la konsegue responsabiliza membrus Governo hodi hatan ba Parlamentu Nasional ho efetividade.
Politizasaun media
Biar iha esforsu atu hametin independensia media lokal nian, sei iha nafatin publikasaun barak liu husi jornal, media eletronika, Radio no Televizaun mak reflete influensia husi no inklinasaun ba ho baze iha ligasaun nebé mak iha ho grupus partikulares, familia no politika, liu-liu kona ba kazus alegasaun korupsaun no politika patraun-kliente. Asesu laek ba Governu ninia informasaun ho kualidade dala barak hamosu deit mak reportajen subjetivu, ho auzensia husi funsionamenu-total no efetivu ida husi Konseilu Imprensa nudar orgaun reguladora atu garante etika no profesionalizmu ho estandarte iha jornalizmu. Ida ne sei impede esforsu atu promove sosiedade imprensa independenti no pluralistiku lolós. Membrus GTN no partisipantes DFGD sira mos dehan katak diseminasaun informasaun ida lós mak publiku presiza atu hetan no hatene kona ba gastus no kontas publiku, liu-liu sai husi Dili, sei kík no dala barak domina ho “monopolio media.” Presidenti Konseilu
8 CEPAD-Interpeace – MISEREOR – National Working Group Report Outline
Nasional Juventude Timor-Leste, Leovigildo Hornai, dehan katak maski iha nasaun barak media sira mak hola papel importante atu fó sai korupsaun husi Governu, kapasidade media iha Timor-Leste atu halo jornalizmu investigativu sei “fraku teb tebes.”
Fatores sosio-istoriku
Justifikasaun/esplikasaun
Kultura impunidade no apatia hasoru prosesu politiku no justisa formal
Membrus GTN no partisipantes DFGD hatoo sira ninia preokupasaun hasoru korupsaun iha setor justisa rasik no frustrasaun katak kazu sivil no kriminal barak kontinua pendenti iha faze investigasaun. Partisipantes iha areas rurais dehan mos katak sira lakon konfiansa no/ka interese atu koalia sai kona ba korupsaun iha publiku tamba interferensia politika iha setor justisa formal. Sira hatutan tan katak Komisaun Anti-Korupsaun no autoriedades investigasaun too agora seidauk fó kastigu ka sulan metin ema nebé mak involve iha kazus alegasaun korupsaun bót no abuzu poder. Partisipantes DFGD mos dehan katak implementasaun politika desentralizasaun nebé seidauk haláo difikulta mos involvimentu justisa tradisional no mekanizmu foti-desizaun husi autoriedade lokal no tradisional, inklui xefi suku sira atu bele kontribui didiak ba prosesu governasaun, inklui inisiativas atu kombate korupsaun. Partisipantes iha nivel nasional no distrital mos fó sai bebeik durante konsulta ho komunidades sira katak lei aplika ba “ema kík” deit, maibe ba “ema bót” iha impunidade.4 Membru GTN ida haktuir, “... Povu ida ..
4Partisipantes iha distritu Lautem no Aileu koalia kona investigasaun laek ba alegasaun mak involve Membru Governu nebé kulpadu ba asidenti soke mate ema ho kareta iha Dili iha 2001, hodi temi sai imunidade politika no kutura impunidade nudar obstakulu hasusar prosesu justisa.
9 CEPAD-Interpeace – MISEREOR – National Working Group Report Outline
mak naók manu kík oan ida, nia kastigu fulan rua fulan tolu. Maibe ema nebé mak halo [lakon] osan barak la iha justisa ida. Dala ruma nia tama iha justisa né mos pending pending hela tanba iha koluzaun né.” Tuir partisipantes sira iha nivel nasional no distrital katak fator ida ne hamosu apatia povu nian hasoru sistema judisiariu no partisipasaun iha prosesu governasaun. Hanesan membru GTN ida dehan: “Komunidade... sira apatis. Sira laos komunidade ...mak kritiku. Entaun sira nunka mais kestiona buat nebé mak [iha] sira nia lingkungan. Sira la preokupa tanba sira aptis ona ... Entaun keadaan ida né bele hamosu korupsaun I ema nebé mak senti ... nia [án koruptor] ...nia laiha tekanan lingkungan [entaun] nia [koruptor] merasa bahwa saida mak nia halo né los, nia kontinua. Artinya nia tetap [halo] korupsaun."
Pobreza, oportunizmu individual no inveija sosial
Koalia kona ba impaktu negativu husi aumentu bót ba orsamentu Estadu no iha gastus publiku iha periodu pos-independensia iha Timor-Leste, membrus GTN dehan katak “oportunizmu individual” no “ambisaun” mak fator xave nebé kontribui ba haburas korupsaun. Lider tradisional ida iha Oecussi lamenta hodi dehan “Korupsaun, Kolusi no Nepotizmu né buat moras ida, moras né hahu mai husi ema, ema nia hanoin, ema nia hahalok, ema nia objetivu lalais atu hetan, lalais atu riku, lalais atu naran bót.”
Partisipantes sira hotu dehan katak pobreza no serbisu laek mos halo ema sira aproveita oportunidade hodi hetan ka hametin privilejius no asesu ba rekursus liu husi korupsaun, kronizmu no nepotizmu. Tuir membru GTN ida “...Wainhira nia hetan tiha oportunidade diak tanbá sa mak oportunidade né sai hanesan kauza ka efeitu ba
10 CEPAD-Interpeace – MISEREOR – National Working Group Report Outline
Nepotizmu? Tanbá interese privadu, ida mos tanbá ita né kiak makás liu, entaun oportunidade nebé mak hau iha né oinusa mak atu salva uluk lai hau nia familia. Agora tanbá sa mak kiak né mos hanesan kauza ka efeitu ida ba hamosu nepotizmu? Tambá mos politika ida be ita serve malu deit né hamosu ema barak mak sei sai kiak. Agora ema uitoan mak sei hetan diak maibé ema barak liu mak sei kiak...”
“Inveja sosial” mos dala barak sai nudar kauza konflitu iha Timor-Leste, liu-liu iha sidade Dili, iha nebé asesu la hanesan ba rekursu no privilejiu estadu nian, daudaun ne habót liu tan deziguladade iha sosiedade laran.
Impaktu husi normas no valores tradisionais
Partisipantes Seminariu Nasional no DFGD sira rekuinese katak maski tradisaun kultura nebé sei forti, inklui barlake no sistema fetosan-umane, sei importante nafatin atu hametin relasoens entre familias no jerasoens, pratika fo-ba-malu sasan atu komemora eventus ho importansia kultural eh tradisional bele influensia no haburas korupsaun direta ka indiretamente. Partisipantes DFGD balun iha areas rurais dehan katak sasan nebe fo-ba-malu nudar barlake, dala barak kuantidade no folin nebe husu ba malu bot liu mak halo ema sira nebe la iha kapasidade halai ba buka meius balun seluk oinsa bele hetan buat hirak ne.
Kompriensaun salan kona ba konseitu korupsaun, koluzaun no nepotizmu
Tuir rezultadu peskiza CEPAD nian, iha periodu pos-independensia ema barak mak seidauk hatene lo-lós saida mak direitu, dever no responsabildade sidadaun ida nian ba Estado no diferensa entre Governu no Estadu mak saida. Ida né hamenus kapasidade sidadaun sira nian atu tau presaun iha funsionariu
11 CEPAD-Interpeace – MISEREOR – National Working Group Report Outline
publiku no reprezentantes eleitu sira atu hatudu responsabilidade profesional no servisu ho rigor/disiplina no transparensia bainhira haláo sira ninia funsaun. Nuné mos kompriensaun husi sidadaun sira iha zonas rurais no mos iha Dili kona ba korupsaun nudar sintoma ba mal-governasaun, mal jestaun no mal administrasaun iha setor publiku no privadu la iha. Kona ba ida ne lider juventude ida iha Ainaro dehan “Primeiru hau hanoin halo observasaun kík ida iha Ainaro laiha ema ida la brani atu koalia kona ba korupsaun...Kestaun ba ita iha sosiadade né mos ita laiha vontade diak, ita laiha vontade diak para atu dehan sim. Ida né korupsaun evidensia mak né, ninia tempu mak né I ninia sasan fiziku nian mak né.”
Iha Seminariu Nasional, Diretor Banku Mundial, Luis Constantino, klarifika: “Korupsaun laós problema; korupsaun sintoma problema ida nian. Problema ne mak mal-governasaun....Tamba né atu kombate korupsaun, ita presija hadia mal-governasaun....buat ida nebé klaru mai ita mak Timor-oan sira la komprende saida mak korupsaun. Se ita la komprende sa mak korupsaun, ita sei la hanoin katak né problema ida.”
Legadus husi kolonializasaun, okupasaun no rezistensia
Durante periodu kolonizasaun no okupasaun Timor nian husi ema rai liur, timor-oan moris sistema politiku no ekonomiku ida sentralizadu, iha nebe politika klientalizmu no kontrolu ba pozisaun poder politiku iha setor publiku no privadu sai nudar pratika loron-loron nian. Nune mos partisipantes barak rekuinese katak Korupsaun, Koluzaun no Nepotizmu (KKN) buras iha Timor durante tempu okupasaun Indonesia no tanba né mak mosu liafuan KKN nebé adopta husi Bahasa Indonesia katak “Korupsi, Kollusi,
12 CEPAD-Interpeace – MISEREOR – National Working Group Report Outline
Nepotisme”. Ho efeitu, hafoin restaurasaun independensia, funsionarius publiku barak nebé rekrutadu ba iha burokrasia foun, mai husi funsionarius publiku tuan indonesia nian, nebé mak hetan ona influensia korupsaun iha periodu okupasaun Indonesia nian. Uza salan fundus publiku ba interese privadu no nomeasaun nepotistiku entre ofisiais sira iha funsaun publiku no liu-liu iha setor edukasaun tuir membrus GTN no partisipantes DFGD reflete situasaun korupsaun iha “tempu indonesia” nian, maibe dala barak pratika ohin loron ne át liu tan fali iha tempu neba. Partisipantes sira rekuinese mos katak estrutura irarkika organizasaun nebé moris iha periodu rezistensia hasoru okupasaun ho konseitu ‘maun bot no mana bot’ mos kontribui ba hametin ‘status quo’ ohin loron iha tempu ukun an biar iha tempu rezistensia estrutura ierarkika ne diak no fo benefisuiu bot ba Timor-oan hodi organiza an hasoru okupasaun. Hanesan partisipante DFGD ida haktuir, “…mos impedementu tanba ema hare husi ema sira be ukun né mos ema lider rezistensia hotu. Entaun ema atu ba investigasi… mos problema uitoan. Dala ruma ita hanoin ema né funu nain ida husik deit ba. Entaun korupsaun lao nafatin”
Fatores Lejislativu Justifikasaun/explikasaun
Lejislasaun anti-korupsaun seidauk kompletu
Hatutan tan observasoens iha leten kona ba regulamentu ba harí no finansiamentu partidus politikus seidauk kompletu, membrus GTN, partisipantes Seminariu Nasional no DFGD komenta beibeik katak estrutura leis anti-korupsaun nebé la dauk kompletu mos impede makás esforsus atu investiga no no prosesa legalmente kazus korupsaun iha Timor-Leste. Instrumentu legal xave balun mak la
13 CEPAD-Interpeace – MISEREOR – National Working Group Report Outline
iha, inklui Lei Anti-Korupsaun, Lei Deklarasaun Aset no Lei Protesaun Denunsiante no Sasin (Whistleblower protection). Membrus GTN dehan katak bainhira Lei Protesaun Sasin no Rejimentu Juridiku ba Brankeamentu Kapitais no Finansiamentu Terorizmu hetan ona aprovasaun iha tinan 2009 no 2011, maibe implementasaun leis né nian mak sei fraku. Nudar membru GTN ida haktuir, “Prokurador Jeral ka KAK ka, Tribunal ka ema hotu-hotu kompetente mas kuandu lei né fraku né ema bele hatete dehan nehan laiha, ita dehan liaun karik nehan la iha.”
Imunidade politika ba membrus Governu no Deputadus
Memebrus Grupu Trabailu kestiona ambiguidade iha Konstituisaun RDTL no Membrus GTN no partisipantes DFGD sira dehan katak konfuzaun nebe mosu husi interpretasaun ba Konstituisaun RDTL no Rejimentu Internu Parlamentu Nasional kona ba autoriedade atu hasai imunidade politika fó dalan ba interferensia politika no iha potensia atu atraza no/ka nega prosesu investigasaun no buka justisa ba kazus nebé involve alegasaun korupsaun. Partisipantes sira hotu rekuinese katak previlejiu parlamentar né kondisaun demokratiku ida importante atu asegura independensia Parlamentu Nasional hodi fó dalan ba Deputadus sira atu koalia ho liberdade no la bele tauk asaun legal ruma ka vingansa ruma bainhira sira halao sira ninia funsaun ofisial. Maski Deputadu ida la responsavel ba ninia asaun kriminal ruma bainhira halao ninia funsaun ofisial nudar membru parlamentu, membrus GTN haktuir katak membrus Parlamentu no membrus Governu tenki hatan ba sira ninia hahalok nudar sidadaun ida. Membrus GTN no partisipantes DFGD mos kestiona prosesu atu suspende imunidade iha Parlamentu Nasional, iha
14 CEPAD-Interpeace – MISEREOR – National Working Group Report Outline
nebé Parlamentu Nasional mak iha kbít atu suspende ninia membrus rasik no membru Governu, ne prosesu ida mak sei hasusar dalan ba prosedimentu kriminal atu lao hasoru membrus ruma ho alegasoens korupsaun tanba politika formasaun “bloku partidariu politiku.” Partisipantes sira mos dehan katak dala ruma persepsaun hatudu katak imunidade politika mos naklekar hodi kobre fali mos funsionariu publiku sira nebé mak hetan kargu liu husi nomeasaun politika.
Fatores Administrativus
Justifikasaun/explikasaun
Kordenasaun entre instituisoens anti-korupsaun la efetivu
Membrus GTN no partisipantes DFGD dehan katak kórdenasaun nebe la dun efetivu entre instituisoins anti korupsaun no setor justisa hasusar prosesu investigasaun no akuzasaun ba korupsaun atu lao diak; liu-liu entre Komisaun Anti Korupsaun (KAK), Provedor Direitus Humanus no Justisa (PDHJ), Polisia Nasional Timor-Leste (PNTL) no Prokuradoria Jeral Republika (PGR). Nudar rezultadu, membrus GTN sublina katak dala barak instituisoens hirak ne fila hasoru malu hodi ‘hasalan-malu’. Tuir Prokuradora Jeral Ana Pessoa fo sai iha Seminariu Nasional, ne “obstakulu bót ba Tribunal atu halo akuzasaun ba kazus korupsaun bót.” Membrus GTN observa katak membrus Parlamentu argumenta katak lejislasaun anti-korupsaun diak maibe investigasaun no prosesu judisial no mos orgauns anti-korupsaun mak la efetivu iha knar sira nian; maibé tuir Judisiariu fali katak investigasaun no prosesu justisa la iha baze legal ida mak kompletu hodi fasilita sira halao sira ninia knar tuir “konteistu Timor-oan nian.” Nudar rezultadu, burokrasia ‘red-tape’ entre ministeriu publiku no
15 CEPAD-Interpeace – MISEREOR – National Working Group Report Outline
tribunal atraza prosedimentu investigasaun no julgamentu ba kazus korupsaun, no loke dalan ba interferensia politika iha prosesu judisial, liu-liu kona ba prosesu suspensaun imunidade politika ba membrus Governu no Deputadu sira.
Transparensia no aprezentasaun kontas laek
Partisipantes sira dehan katak falta rekursu umanu, kapital no lojistiku atu haforsa instituisaun no “sistema kontrolu” hasusar esforsu atu asegura transparensia no aprezentasaun kontas kona ba implementasaun Orsamentu Estadu. Refere ba Estadu ninia kapasidade atu absorve fundus bót, membru GTN ida deskreve situasaun atual nudar kopu ida, nebé enxe nakonu ho be, bainhira naresin fakar sai no estraga deit. Nune mos , membrus GTN no partisipantes DFGD sira sublina katak Governu mak dala barak liu hakerek, propoen no inlfuensia aprovasaun ba leis. Tanba la iha mekanizmu transparensia, monitorizasaun no aprezentasaun kontas ida efikaz iha Parlamentu Nasional ho mos relasaun ba Setor Judisiariu mak faktu né sai nudar fator ida mos mak kontribui ba haburas korupsaun burokratika. Tanba Tribunal Supremu ba Justisa, Tribunal Superior Administrativu, Fiskal no Kontas nian seidauk iha, mak hasusar mos esforsu atu monitoriza gastus publiku no halo revizaun ba inkonstitusionalidade no legalidade normas no atus lejislativus ruma husi orgaun soberania hat né. Patisipantes sira mos dehan katak husi experensia ho kolonizasaun Portugues no okupasaun Insonesia, la iha oportunidade ba sidadaun sira atu responsabiliza governu sentral hodi halao administrasaun ho transparensia iha tempu neba. Tamba né, ohin loron iha tempu ukun an mos susar ba sidadaun sira atu
16 CEPAD-Interpeace – MISEREOR – National Working Group Report Outline
hatoman án hodi husu ba ukun nain sira atu transparente no responsavel ba povu tomak bainhira halao sira nia funsaun nudar governantes.
Responsabilidade profesional laek iha funsaun publiku
Iha situasaun balun bazeia ba komplexidade estrutura tradisional familia iha sosiedadeTimoroan, ‘konflitu interese’ dala barak la os problema ida bainhira fo serbisu ba membru familia ida ka fo kontratu ida mak la liu husi prosesu tenderizasaun kompetitivu. Membrus GTN dehan katak kuinesimentu no kumprimentu eh obedensia ba Kodigu Konduta setor publiku no/ka Akta Serbisu Sivil sei fraku. Membrus GTN mos dehan katak dala barak sidadaun sira hatoo pedidu ruma diretamente ba sira nebé iha pozisaun poder liu husi meius informais. Ida ne pratika ida mos mak haforsa liu tan politika klientalizmu ho baze iha relasaun patraun-kliente.
17 CEPAD-Interpeace – MISEREOR – National Working Group Report Outline
Priorizasaun no analize ba fatores xave
Liu husi prosesu peskiza ho baze iha dialogu inkluzivu partisipante sira husi nivel nasional no distrital formal no informalmente halo priorizasaun ba fatores xave hirak iha leten ba, tuir degrau influensia no importansia kona ba esforsu atu prevene, investiga no julga kazus korupsaun iha konteixtu Timor-oan nian.
Membrus Grupu Trabailu Nasional no partisipantes Diskusaun Fokus Grupu Distrital hamutuk ho lian ida deit hodi dehan katak vontade politika laek no mal-governasaun ne asuntu rua mak sei relasiona ba malu. Los duni, tuir diskusaun iha Seminariu Nasional, partisipante sira dehan katak vontade politika laek sai nudar fator ida mak importante liu husi fatores xave 16 nebé mak temi sai iha leten. Nuné mos partisipante sira tomak ho hanoin ida deit katak iha nesesidade atu hadia no haforsa sistema lejislativu anti-korupsaun mak sei fraku no mos presiza haforsa ajensias mahein nebe iha hodi hakbit sistema kontrolu no balansu (checks and balances).
Durante prosesu priorizasaun membrus Grupu Trabailu Nasional dehan katak vontade politika laek labele konsidera nudar kestaun pesoal ka individual, maibe presiza kompriende kestaun ne hanesan parte ba sistema informal ida mak reflete funsionamentu organizasaun politika, sosial no ekonomiku iha jeneralidade mak ohin lron halo parte ona pratika politika informal mak partisipantes sira hanaran aman sarani-oan sarani (Klientalizmu). Hanesan temi sai iha leten ona, dependensia nebe iha ba ema bot sira ohin loron kontribui ba institusionalizasaun rede politika patraun-kliente ka aman sarani-oan sarani iha tempu ukun an, iha nebé relasaun konfiansa ba malu nebé iha molok ukun an, influensia makas asesu formal no informal ba distribuisaun rekursu no osan estadu nian ohin loron.
Bainhira ita kompriende korupsaun iha Timor-Leste nudar pratika ida hodi reflete relasaun patraun-kliente iha kuadru politiku ida laran mak foin ita bele kompriende no haketan ita ninia fokus ba korupsaun kik husi korupsaun politika ka korupsaun bot nebe inlvolve ema sira ho autoridade mak uza salan
18 CEPAD-Interpeace – MISEREOR – National Working Group Report Outline
Mal-governasaun,
mal jestaun
Ajensias mahein no “sistema kontrolu”
sei fraku
Lejislasaun anti-
korupsaun seidauk kompletu
Relasaun Patraun-Kliente (Rede
Aman Sarani-Oan Sarani)
Kompriensaun salan kona ba
konseitu KKN
Vontade politika
laek
Korupsaun, Koluzasun,
Nepotizmu (KKN)
sasan Estadu nian. Membrus Grupu Trabailu Nasional mos ho hanoin ida deit dehan katak sistema ierarkiku informal nebe iha bainhira kombina ho poder politiku konvensional ohin loron, hamosu relasaun komplexu ida mak dala barak haburas korupsaun husi parte sidadaun sira no partidus politikus, membrus ofisiais iha setor publiku no reprezentantes ofisiais nebé mak povu hili mak tama ona iha rede ka sistema aman sarani no oan sarani ne laran.
Nuné, partisipante sira hotu nebé tuir konsulta iha prosesu peskiza no dialogu inkluzivu nebé halao durante tinan ida laran konkorda katak fatores hamutuk 16 mak fo sai iha leten ona, ida-ida ka hamutuk kontribui duni direta ka indiretamente ba haburas korupsaun iha rai laran.
Husi prosesu priorizasaun partisipante sira husi nivel nasional no distrital hamutuk hamosu asuntus hirak nebe relasiona ba malu mak sai nudar fatores primariu ba hamosu korupsaun iha rai laran mak iha Diagrama tuir mai ne:
Diagrama 1: Siklu fatores ho relasaun kauza-efeitu mak kontribui ba KKN iha Timor-Leste
19 CEPAD-Interpeace – MISEREOR – National Working Group Report Outline
Nakfilak hanoin ba asaun: rekomendasaun nudar politika ba implementasaun no justifikasaun legal
Nudar esforsu atu inklui sidadaun Timor-oan barak iha dialogu nasional kona ba prosesu harí estadu no prosesu demokratizasaun iha tempu ukun án ne, CEPAD buka integra observasaun husi partisipantes sira atu nuné bele hamosu rekomendasaun nudar politika ba implementasaun ida ho konteixtu lokal no nain ba prosesu mak Timor-oan duni. Rekomendasaun hirak né reflete no bazeia duni ba prinsipius fundamentais Konstituisaun RDTL nian, nebe loke dalam ba partisipasaun ativa sidadaun sira nian iha vida politika husi perspetiva legal instituisoens estadu nian no inisitativa ba halo no propoen lei no mos autorizasaun ba apoia governasaun diak.
Membrus Grupu Trabailu Nasional no partisipantes Diskusaun Fokus Grupu Distrital hamutuk propoen rekomendasoens hirak tuir mai hodi kondisiona reformas mak presiza atu halao iha areas xave tolu mak sosial, legal-politiku no legal-Konstitusional iha Timor-Leste:
1. Halao edukasaun sivika nudar kampaina permanente
Ho objetivu atu hakbit sidadaun sira ho kuinesimentu naton ida kona ba direitu no responsabilidade demokratiku, rekomendasaun ba da-uluk mak atu harí no halao kampaina edukasaun sivika ida permanente atu promove partisipasaun ativa sidadaun sira nian iha prosesu demokratizasaun atu nuné sidadaun sira la bele sai ativu deit bainhira atu tuir eleisaun. Seksaun 6 iha Konstituisaun RDTL define nudar objetivu xave Estadu nian ida mak “atu fo garantia ba politika demokratika no partisipasaun povu nian iha rezolusaun ba problemas nasionais.” Seksaun 63.1 iha Konstituisaun Timor-Leste mos haklean liu tan katak:
“Partisipasaun direta no ativa mane no feto sira nian iha vida politika sai nudar kondisaun ida no mos instrumentu fundamental ida hodi hametin
sistema demokratiku.”
Ikus liu, Planu Dezenvolvimentu Estratejiku Nasional RDTL (PEDN) 2011 – 2030 hatutan sentimentu ida ne hodi hatodan tan katak “partisipasaun ativa
20 CEPAD-Interpeace – MISEREOR – National Working Group Report Outline
povu Timor-oan” mak objetivu fundamental ba hari konfiansa iha instituisaun Governu.
Hein katak bainhira inisiativa ba hari edukasaun sivika nudar kampaina permanente mak nakfilak ba planu no prosesu implementasaun ida diak, sei habadak dalan ba politika aman sarani-oan sarani no sei hamenus dependensia sidadaun bain-bain ba interese grupu elite nian, tanba sidadaun sira ho kampaina edukasaun sivika permanente sei hetan oportunidade hodi hakbít kuinesimentu no kapasidade atu haktuir no respeita regras no valores demokratiku no mos ho kuinesimentu no kapasidade atu husu nai ulun sira atu responsabiliza no hatan ba povu kona ba sira ninia hahalok.
2. Hakbít Lei ba Partidus Politikus
Membrus Grupu Trabailu Nasional no partisipantes Diskusaun Fokus Grupu Distrital propoen rekomendasaun ba-darua né atu halo revizaun no altera rejimentu legal kona ba formasaun no finansiamentu partidus politikus.
Partidus politikus reprezenta instrumentu demokratiku xave nudar meius atu fo garantia ba partisipasaun mane no feto iha vida politika, no mos nudar instrumentu ba povu atu fo sai sira ninia hanoin koletivu. Importante mos mak partidus politikus iha funsaun reprezentativu no sai nudar ponte ligasaun entre sidadaun sira ho estadu iha rai nebé deit mak adopta demokrasia pluralista. Partidus Politikus mos iha funsaun partisipativu bainhira halibur membrus iha inkontrus partidu, iha nebé sidadaun sira hola parte iha formulasaun plataforma politika partidu nian hodi kontribui ba hamosu ajenda ba debate politiku iha rai laran.
Partidus Politikus ninia papel kritiku iha Timor-Leste hetan garantia husi Lei No. 3/2004 Partidus Politikus nian, iha nebé dehan:
“Partidus politikus enkoraja no organiza partisipasaun sidadaun sira nian iha vida politika nasaun nian no sistema multi-partidariu nebe iha daudaun ne
pilar importante ida iha demokrasia ohin loron.”
Nuné mos, bazeia ba liberdade ba asosiasaun, liberdade ba koalia no liberdade ba informasaun no direitu ba partisipasaun politika tuir Parte II iha
21 CEPAD-Interpeace – MISEREOR – National Working Group Report Outline
Konstituisaun RDTL, Timor-Leste kaer metin sistema internasional atu asegura protesaun ba partidus politikus atu funsiona ho liberdade iha sosiedade ho demokrasia pluralista. Maibe Partidus Politikus tenki haktuir regulamentu ida ho baze iha prinsipius demokratikus atu nuné bele asegura funsionametu tuir karater reprezentativu no partisipativu partidus politikus nian.
Rekomendasaun ida né mos propoen laós deit atu hakbít informasaun no edukasaun sidadaun nian kona ba papel partisipativu no reprezentativu no mos responsabilidade partidus politikus nian iha sosiedade demokratiku ida, maibe rekomendasaun né mosu atu kontrola mos lideres partidus politikus no apoiantes atu sira la bele manipula partidus politikus nudar instrumentu hodi sai kanal ba pratika politika aman sarani-oan sarani, kronizmu no korupsaun no halao interese individual iha partidu laran.
3. Halo kompletu leis anti-korupsaun
Tanba leis anti-korupsaun seidauk kompletu mak ida né sai nudar obstakulu bót ida ba esforsu atu investiga no julga kazus korupsaun iha Timor-Leste. Leis xave mak seidauk kompletu inklui Lei Anti-Korupsaun, Lei Deklarasaun Asset no Lei Protesaun ba Sasin. Membrus Grupu Trabailu Nasional mos hatutan katak biar Lei Protesaun ba Sasin no Rejimentu Juridiku ba kombate Brankeamentu Kapitais no Finansiamentu Terorizmu hetan aprovasaun iha tinan 2009 no 2011, implementasaun lei rua né nian mak sei fraku. Nuné, partisipantes sira husi rai laran tomak husu ba membrus Governu no membrus Parlamentu atu fo garantia ba esbosamentu no aprovasaun ba leis Anti-Korupsaun hirak nebe mak seiduak kompletu no mos hakbít implementasaun tomak ba Leis Anti-Korupsaun nebé mak iha ona.
4. Nakfilak korupsaun nudar eixepsaun ida ba imunidade politika
Rekomendasaun ba da-hat mak atu konsidera korupsaun nudar eixepsaun ida ba imunidade politika bainhira membrus Parlamentu Nasional no membrus senior Governu nian halo korupsaun. Memberus Grupu Trabailu Nasional no partisipantes Seminariu Nasional no Diskusaun Fokus Grupu Distrital hamutuk husu atu halo revizaun ba Konstituisaun RDTL no Rejimentu
22 CEPAD-Interpeace – MISEREOR – National Working Group Report Outline
Parlamentu Nasional nian ho objetivu atu regula didiak imunidade politika ba membrus Parlamentu no membrus Governu iha Timor-Leste. Seksaun 154-157 iha Konstituisaun RDTL fo garantia ba atu halao Revizaun ba Konstituisaun.
Rekomendasaun ida né halo atu klarifika no define didiak limitasaun ba imunidade politika, nudar esforsu atu hakbit no promove vontade politika hodi investiga no julga korupsaun iha nivel leten as ba.
23 CEPAD-Interpeace – MISEREOR – National Working Group Report Outline
Grupu Promotor ba Transformasaun: Dalan ba oin
Partisipantes husi Forum Nasional ba da-rua mak CEPAD halao iha Novembru 2011 kona ba prioridade 1 interese individual no partidariu as liu interese nasional propoen no aprova inisiativa ida iha tempu neba atu forma grupu apoiu nasional ida ho naran – Grupu Promotor ba Transformasaun (GPT) – atu lori rekomendasaun hirak nebe hamosu ba prioridades hat hotu ba implementasaun hanesan politika governu nian. Inisiativa atu forma GPT mos hetan apoiu husi fali partisipante Grupu Trabailu Nasional no Diskusaun Fokus Grupu Distrital sira hotu husi prioridade 4 Korupsaun, Koluzaun no Nepotizmu (KKN) bainhira halao konsulta iha distritus 13.
GPT sei hamosu an nudar grupu ida ho orientasaun ba asaun, liu-liu, atu analiza didiak no elabora rekomendasaun hirak nebe iha husi Prioridades 1 no 4 no mos husi Prioridades 2 no 3 mak sei tuir mai, atu oinsa bele implementa duni iha Faze implementasaun ba solusaun mak sei hola fatin iha tinan 2013 ba oin. Knár ida mos husi mandatu GPT nian mak atu maneija espasu politiku didiak atu nuné rekomendasaun hirak nebé iha bele implementa duni ho apoiu politiku tomak no komitmentu husi nai ulun sira ba tempu naruk.
Implemetasaun Faze III (Follow up no implementasaun rekomendasoens) ba asuntus prioridade #1 no #4 sei hahu iha 2013.
Faze III: Implementasaun Rekomendasoens
24 CEPAD-Interpeace – MISEREOR – National Working Group Report Outline
Liafuan xave balun
Saida mak Korupsaun? Korupsaun katak xefe organizasaun ida, diretor departamentu ida, ministru ida ka ukun nain ida abuza no goza autoridede no poder nebé nia hetan husi povu hodi harikun án5. Iha setor publiku korupsaun mosu bainhira ema ida uza salan sasan Estadu ka Povu nian hodi hadia ninia kondisaun no harikun an. Korupsaun iha oin-oin no hirak nebé mak bain-bain temi kona mak hanesan koluzaun, nepotizmu, korupsaun politika (oasan karol mean), kronizmu no politika aman sarani-oan sarani ka klientalizmu.
Saida mak Koluzaun? Koluzaun katak Kong-Kali-Kon entre ema nain rua ka nain tolu ka grupu kík ida ho segredu ka iha nakukun laran ho objetivu atu hamatak, bosok ka lohi ema seluk liu husi meius illegal no falsu.
Saida mak Korupsaun Politika (karol mean)? Korupsaun politika ka osan karol mean katak bainhira ema ida abuza no uza salan ninia autoridade no poder politiku hodi hetan/manan osan bot tanba fo projetus bot no konratus bot liu husi meius dezonestu, ilegal no injustu. Korupsaun politika mosu bainhira ema ida hetan vantajen liu fali investor ka kompetitor seluk tanba autoridade no poder politiku nebé ema né iha.
Saida mak Nepotizmu? Nepotizmu katak bainhira ema ida uza salan autoridade no poder nebé nia iha hodi fo pozisaun bot/diak ruma, kontratu projetu ruma ka serbisu ruma ba ninia maluk no belun sira biar ninia maluk no belun sira la iha kapasidade no la iha experiensia serbisu. Nepotizmu mos atu hanesan Kronizmu katak ema ho pozisaun politiku favorese ninia belun no kuinesidu sira mak besik liu ba nia biar ema sira né la iha kapasidade.
Saida mak politika aman sarani-oan sarani? Politika aman sarani-oan sarani ka klientalizmu katak bainhira ita tur iha pozisaun leten ás ba ita uza salan ita nia autoridade no poder politku hodi fo projetus, kontratus, serbisu no pozisaun iha governu ba belun sira nudar agradesimentu hodi selu fila favor mak sira halo ona hodi nuné bele hametin nafatin apoiu politiku nebé ita hakarak iha.
5 Ba informasaun klean bele refere ba Transparency International iha <http://www.transparency.org/>
25 CEPAD-Interpeace – MISEREOR – National Working Group Report Outline
Lista Membrus Grupu Trabailu Nasional
Joanico dos Santos de Jesus Youth Peace Club
João Tavares do Nascimentu Timor-Leste National Youth Council
(CNJTL)
João da Silva. S Timorese Social Democratic Association
(ASDT)
Armindo Tilman Individual
Julio Fernandes Crystal Institute
Filomena de Oliveira National Congress for Timorese
Reconstruction (CNRT) women’s
organization
Manuel Monteiro.F Human Rights Association (Yayasan Hak)
Emilio F. Quintas Individual
José F. Bere NGO Forum Timor-Leste (FONGTIL)
Me. Sonia Sangel Catholic Church
José da Carvalho LABEH
Cipriana Pereira Individual
Mateus Ximenes Institute of Business (IOB)
Juli Sarmento LABEH
Lucas de Oliveira Democratic Party (PD)
Virgilio da Costa Babo Institute of Dialect Studies (IED)
Pe. Jordão Pinto Madeira, Fd CC Catholic Church
Elio P. Guimaráes Luta Hamutuk
Zenilton Zeneves Luta Hamutuk
Anunciano Guterres Dili Institute of Technology (DIT)
Abrão Z.F Anti-Corruption Commission (KAK)
Sabino Barreto National Police Timor-Leste (PNTL)
26 CEPAD-Interpeace – MISEREOR – National Working Group Report Outline
Lista partisipantes Seminariu Nasional
No Name Institution Position 1 Luis Constantino Banku Mundial Diretor 2 Vicente Guterres Parlamento
Nasional (Eis) Vice Prezidente
3 José A. Neves Komisaun Anti-Korupsaun
Adjunto Komisariu
4 Ana Pessoa Prokuradora Jeral da Repulika
Prokuradora Jeral
5 Claudio Ximenes Tribunal Rekursu Prezidente 6 João da Silva Partidu ASDT Membru Grupu Trabailu 7 João Tavares do
Nascimento CNJTL Membru Grupu Trabailu
8 Mateus Ximenes Dosente IOB Membru Grupu Trabailu 9 Joanico dos Santos
Guterres Timor-Leste Youth Peace Club (YPC-TL)
Membru Grupu Trabailu
10 Juvita da Costa Igreja Katolika Madre Cannosiana 11 Lourdes de Jesus Igreja Katolika Madre Cannosiana 12 José da Costa
Carvalho Pessoal Membru Grupu Trabailu
13 Juli Sarmento Pessoal Membru Grupu Trabailu 14 Celestino Gusmão La’o Hamutuk Staff 15 Lucas de Oliveira Partidu
Demokratiku Membru Grupu Trabailu
16 João Vas Pessoal Fotografer 17 Abilio Belo Pessoal Tradutor 18 Armindo Tilman Pessoal Membru Grupu Trabailu 19 Abdulah Sagran Banku Central
Timor-Leste (BCTL) Staff
20 Manuel Monteiro Researcher HAK Membru Grupu Trabailu 21 Francisco de Carvalho Gabinete Primeiro
Ministru Inspetor Jeral
22 Martinho Pereira Fakuldade Sosial (UNTL-FCS)
-
23 Cipriana Pereira Pessoal Prezidente Grupu Trabailu
27 CEPAD-Interpeace – MISEREOR – National Working Group Report Outline
24 Peregrinus Siga Dili Institute of Technology (DIT)
Dosente
25 José Nominando Buras Martins
Partidu Demokratiku
Vice Prezidente
26 Rui Soares PDHJ Adjunto Komisariu 27 Anunciano DPG Dosente, DIT Membru Grupu Trabailu 28 Elio P. Guimares Peskizador, Luta
Hamutuk Membru Grupu Trabailu
29 Mateus Xavier Judicial System Monitoring Programme (JSMP)
Staff
30 Mica B. Santos Komisaun Anti-Korupsaun
Staff
31 João C. do R Komisaun Anti-Korupsaun
Staff
32 Alexandre R.B. Sarmento
Ajensia Dezenvolvimentu Nasional (ADN)
Staff
33 Joãozito Viana Luta Hamutuk Manajer Jeral 34 Manuel N. Freitas Luta Hamutuk Staff 35 Filomeno Aleixo Partidu Fretilin Sekretariu 36 Laurenço de Araujo Partidu Fretilin Membru 37 Calistro Gonzaga Policia Nasional
Timor-Leste (PNTL) Xefe Investigasaun Kriminal (SIC)
38 Hermenegildo Fernandes
Forum Tau Matan Assistente Programa
39 Filomena de Oliveira Secretaria, Partidu CNRT
Membru Grupu Trabailu
40 Silas Evareth The Asia Foundation
Diretor
41 Duarte Abilio Policia Nasional Timor-Leste (PNTL)
Serbisu Investigasaun Kriminal (SIC)
42 Manuel Barreto Policia Nasional Timor-Leste (PNTL)
Serbisu Investigasaun Kriminal (SIC)
43 Mara Gonçalves Parlamento Nasional
Advisor
44 Frederic “Rick” Scott USAID Diretor 45 Fernanda Borges Parlamento (Eis) Deputada;
28 CEPAD-Interpeace – MISEREOR – National Working Group Report Outline
Nasional; Partidu Unidade Nasional (PUN)
Prezidente PUN
46 Leovirgilio Hornai CNJTL Prezidente 47 Rodolfo de Sousa Media (RTTL) Journalista 48 Cipriano de Fátima Media (RTTL) Journalista
29 CEPAD-Interpeace – MISEREOR – National Working Group Report Outline
Lista partisipantes Diskusaun Fokus Grupu Distritu Er
mer
a
# Naran Kompleto Organizasaun/sektor Pozisaun 1. Aureliano Santos
Madeira Komisaun Justisa e Paz
Koordenador Distritu Ermera
2. Crispin Soares do Fatima
Estudante Estudante
3. Feliciano Mota Estudante Estudante 4. Abro Martins Joventude Joventude 5. Miguel Soares Komunidade Komunidade 6. Damião d. C. da Cruz - - 7. Bacelar M. Correia DNAL/MAEOT
Ermera Administrador Sub-Distritu Railaco
8. João Maia de Deus PNTL UPCD Xefe Polisia Comunitario
9. Nivio do Ceu Joventude Joventude 10. Ir. Aderito de Savio
Sequeira Igreja Katolika Frater
Estagiado 11. Dulce dos Santo
Martins Igreja Katolika Reprezentante
Eskuteiro 12. Marcelino Babo Komunidade Membrus 13. Adelina Augusta de
Araujo Consehlo de Suku Reprezentante
Feto 2 14. Ged M.de Carvalho Media Jornalista 15. Carlos Salsinha
Menezes Centru Joventude Manajer
16. Carlos dos Reis Juventude Juventude
17. Madalena S. dos Reis Rede Feto Vokal Point
Feto: 3; Mane: 14; Total : 17
Man
atut
o
18. Boaventura Soares Veteranus Veteranus
19. Abina. da Silva S. Organizasaun Mulher
Demokrasia Reprezentante
20. Manuel Soares Partidu PD Reprezentante
21. Simião Ximenes Partidu Fretilin Reprezentante
30 CEPAD-Interpeace – MISEREOR – National Working Group Report Outline
Er me
ra # Naran Kompleto Organizasaun/sektor Pozisaun
22. Cipriana da Costa Pereira
Pessoal Pessoal
23. Afonso da Silva S. PNTL Membru
24. Nelson da C. F. Lemos Edukasaun Mestri
25. Agustinho da Costa Joventude Joventude
26. Luzia Gonzaga Escurial BELUN Parseria
27. Felix de Carvalho Joventude Reprezentante
Joventude
28. Gonzaga Felisardo Joventude Joventude
29. Sebastião Soares Curi Veteranus-F-FDTL Membrus
30. Joaquina da Cunha Organizasaun .Feto Edukasaun
31. Antonio S. de Fatima Consehlo de Suku Reprezentante
32. Frederico C. A . Soares SOLS Estudante
33. Norberto Soares SOLS Estudante
34. Maria Elidia S. Sequeira Edukasaun Mestra
35. Belarmino S. Lopes Partidu UNDERTIM Koordenador
Distritu
36. Salvador S. Lopes Eskola Kay-Rala Estudante
37. José Bareito de Almeida
Eskola Don Bosco Estudante
38. Tome de Sousa SPP Natarbora Estudante
39. Jose Maria Teta Soares CJOM Membru
40. Juliana de.S.H.B.S Edukasaun Mestra
41. Ligia Correia Calçona PAAS AITEAS Lider
Comunitario
42. Aleixo Soares Komunidade Komunidade
43. Joana da Silva Fundasaun Alola Field Officer
Feto: 8; Mane: 18; Total: 26
Aile
u
44. Antonio Bonaparte Lider Komunitaria Xefi Suku
45. Ludgerio P.M. Lay PNTL Komandante
Distritu
46. Elias da Silva Joventude Reprezentante
Joventude
31 CEPAD-Interpeace – MISEREOR – National Working Group Report Outline
Er me
ra # Naran Kompleto Organizasaun/sektor Pozisaun
47. Jorge da Luz Silva Castro
KSTI Dosente
48. Abelit dos Santos Joventude Joventude
49. Felizarda Lopes Bareto Joventude Joventude
50. Lurdes A. Sarmento Joventude Joventude
51. Helena Zelita Araujo Joventude Joventude
52. Antonino Da Cruz Igreja Reprezentante
53. Jacinta Baliba Joventude Joventude
54. Felix Soares Joventude Joventude
55. Tereza da Conceicão OMT Membru
56. José Valente B.D.C. Uma Dame Aileu DLO Aileu
57. Joana Maria Babo Rede Feto Membru
58. Jacinto Ribeiro Dias DNAS Xefi Suku
59. Luciano Araujo Edukasaun Diretor ETP
60. Raimunda de Jesus Tilman
Map/GAD Extensionista
61. Abril Xavier do Rego Arte Marsial KORK Membru
62. Camilo da Costa CDO Administrador
Sub-Distrito
63.
Abel da Conceicão Governu Lokal Adjunto Administrador Distritu
64. Tomazio Ramo - Motorista
65. Galleni S. F. da. C. Galhós
MAP Aileu Diretor
66. Joanico da Silva Partidu PD Presidenti
Distritu
67. Moises Bere Partidu ASDT Koordenador
Distritu Feto: 8; Mane: 16; Total: 24
Viq
ueqe
ue
68.
Maria Pompeia Organizasaun Mulher Popular Timorense (OPMT)
Koordenador Distritu
69. Zeca da Cruz CPD-RDTL Reprezentante
CPD-RDTL
32 CEPAD-Interpeace – MISEREOR – National Working Group Report Outline
Er me
ra # Naran Kompleto Organizasaun/sektor Pozisaun
70.
Virgilho de Jesus Partidu CNRT Vice Koordenador Distritu
71. Moises da Silva CPD-RDTL Reprezentante
CPD-RDTL 72. Amaro Ribeiro Komunidade Reprezentante
73.
José c.de Carvalho PNTL Segundu Komandante Distritu
74. Jose Gomes da Silva Igreja/EAD Pastor
75. Emidio Amaral Edukasaun Mestri
76. Clotilde T. S. Guteres CJD. Viqueque Koordenador
77. Romario Freitas CBB Membru
78. Domingo Alves Igreja IEAD Membru
79.
Abilio da Silva Partidu Frente Mudansa
Vice Koordenador Distritu
80. Jose N. Silva CJD. Viqueque Membru
81. Merita Pinto Fundasaun Alola Staff
82. Paulo Saores CFS Manejer
83. Jose Maria da Costa Edukasaun Staff
84. Jose A.D. Santos Bed Governu Lokal Ofisial
85. Pascoal Gama Martins DNDR Koordenador
86. Baltazar Amaral Veteranus Veteranus
Feto: 3; Mane: 18; Total: 21
Laut
em
87. Maria Anabela Savio OPMT Sekretaria
88. Helena do Santos OPMT Sekretaria
89. Luis Freitas Idris Komunidade Islam Muslimanu
90. Apolinario Serpa Rosa Partidu PD Sekretaria Jeral
Distritu
91. Felismina dos A. M. Ferreira
Edukasaun Membru
92. Franscelina de Jesus Edukasaun Membru
93. Antonio Rego PNTL Segundu
33 CEPAD-Interpeace – MISEREOR – National Working Group Report Outline
Er me
ra # Naran Kompleto Organizasaun/sektor Pozisaun
Fernandes Komandante Distritu
94. Jacinta Cristovão Edukasaun Membru
95. Antonio da Fonseca Lider Komunitaria Xefi Suku
96. Joaquim R. Lopes Lider Komunitaria Xefi Suku
97. João Aparicio Capelão Partidu PD Vise Prezidente
Distritu
98. Luis Fernado Soares Partidu CNRT Koordenador
Sub-Distritu
99. Justino Valentim TNCC Koordenador
100. Agustinha dos Santos Edukasaun Voluntario
101. Regina de Jesus OPMT Reprezentante
102. Elijario da Conceição Joventude Reprezentante
103.
Hilario Cabral Partidu Fretilin Reprezentante Joventude Fretilin
Feto: 7; Mane: 10; Total: 17
Bauc
au
104.Ir . Mantiniana S. A. Pacheco Fdcc
Igreja Madre Canossiana
105. Albino da S. Xavier Komunidade Komunidade
106. Ibrahim Kolega da Paz Staff
107. Luis Aparasio Guteres Edukasaun Mestri
108. Duarte Vicente Da Silva NGO Cailalo Staff
109.Virgilho Sarmento Freitas
FESTIL Vice II FESTIL Baucau
110. Januario Jaoquin Xavier Komunidade Komunidade
111. Olga Matilde da Costa Kolega da Paz Diretora
112. Nur Salamah Muslimano Representante
113. Juliana da Costa Neto CRS Staff
114. Eluiterio D. Boavida Lider Komunitaria Xefi Suku
115.Helena Martins Belo OPMT Koordenador
OPMT Baucau
116. Adilson Salomão PNTL
34 CEPAD-Interpeace – MISEREOR – National Working Group Report Outline
Er me
ra # Naran Kompleto Organizasaun/sektor Pozisaun
117. Jorge Joaquina SOLS Estudante
118.Teresinha Da Costa Pereira
Juventude Treinador L.S.B.E
119. Saturnina Freitas Belo Uma Dame Baucau DLO
120.Domingos M. Dos Santos
Partidu ASDT Koordenador Distritu
Feto: 7; Mane: 10; Total: 17
Mal
iana
121. Carvarino dos Santos PDHJ Reprezentante
122. Domingas Verdial MSS/CRM Staff
123. Joanina da Costa Alola Fundation Reprezentante
124. Ofelia M. de. Jesus Es.No.2. Malina Estudante
125. Jacinta M. Bere Es.No.2. Maliana Estudante
126. Ramlhi M. Maia Es.No.01. Maliana Estudante 127. Otilia M. S. Gonçalves Es.No.01. DM.da.c
paz Estudante
128. Maria Verdial Uma Dame Maliana DLO
129. Apolinario Baros Sagradas Familias Membru
130. Marciana G. Leite OPMT Koordenador
131. Me.Casilda SSPS Igreja Madre SSPS
132. Venancia da Cruz Joventude Joventude
133. Maria Madalena Joventude Joventude
134.Alberto Amaral Fernandes
Lider Komunitaria Xefi Suku
135. Maria Soares de J. Rosa Lider Komunitaria Xefi Suku
136. Pe. Ernesto Barreto Igreja Amu Paroco
Feto: 12; Mane: 4; Total: 16
Liqu
ica
137.Ilda de Jesus Canossa S. Igreja Paroco São
Jõao Brito 138. Maria Odete Fatima - Emprejaria
139. Herminia Sarmento ONG CEF Staff
140. Joni Da Costa Joventude Joventude
141. Florindo P. da Silva Komunidade Komunidade
142. Graciana Da Silva FMF Liquisa Staff
35 CEPAD-Interpeace – MISEREOR – National Working Group Report Outline
Er me
ra # Naran Kompleto Organizasaun/sektor Pozisaun
143. Leonardo dos Reis Da Silva
Maeot/DNAL Governu Lokal
144.Rafael M. de Jesus Correia
Arte Marsial Koordenador IKS
145. Emilio Bareto Lider Komunitaria Xefi Suku
146. Oscar da Silva Lider Komunitaria Xefi Suku
147. Anastacio da Costa Komunidade Komunidade
148.Ana Maria de J. dos Santos
- CEPAD DLO
149. José M. Neves Serrão Governu Lokal Ofisial
150. M .Natalia da Costa Komunidade Komunidade
151. Victor da Silva Lider Komunitaria Xefi Suku
152.
Anibal R.P. da Graça PNTL Komandante Esquadra Liquiça
153.Domingos Salsinha da Silva
PNTL Membru
Feto: 7; Mane: 10; Total: 17
Man
ufah
i
154. Augusto da Silva Joventude Joventude
155. Jacinta da Costa UPL.sub vila
156. Jaimito PNTL Joventude
157. Januario D.C. Araujo Juventude Joventude
158. Julio Guterres Jornalista RTTL Reporter
159.Florindo da Conçeicão Governu Lokal Administrador
Sub-Distritu
160. Vasco de Gama FONGTIL DLO
161. Antoninho D. Sarmento Centro Joventude Manajer
162. Alarico dos Santos Lider Komunitaria Xefi Suku
163. Livia Maria Lian Foinsae Jornalista
164. Marcal da Silva Joventude Joventude
165.
Ir. Adelina da Silva Igreja Madre Kongregasaun CIJ
166.Ir. Teresinha Soares Igreja Madre
Kongregasaun
36 CEPAD-Interpeace – MISEREOR – National Working Group Report Outline
Er me
ra # Naran Kompleto Organizasaun/sektor Pozisaun
CIJ
167. Francisco da Costa Hakat Koordenador
168.
Filipe P. Soares - Pessoa
169. Francisco Sarmento - Pessoa
170. Silveiro dos Santos NGO IMM Diretor
171. Adelino da Silva CG-MS Sekretario
172. Celestina de Jesus Jornalista Timor Post Reporter
173.Yovilianus A. Da Costa Igreja Koordenador
Acolitus
174. Domingos Rodrigues CJDM Koordenador
175. Quintao da C. Massa CEPAD DLO Same
Feto: 5; Mane: 17; Total: 22
Ain
aro
176. Florindo O. Magno ONG Gertak Diretor
177.Jacob da Costa Igreja EVC/
Protestante Lider
178. Manuel Branco ONG Gertak Staff
179.Filomena Barros Magno
Edukasaun Diretora Reg III
180. Clara P. Fernandes Asosiasaun Vitima Dirijente
181. Vidal Corte-Real Lider Komunitaria Lian Nain
182.Ustico A. Tavares F-FDTL Komandante
Posto
183. Osorio S. X. de Araujo CNJTL Coordenador
184. Antonio Magno Governu Lokal Ofisial
185.Francisco Barros Staff Admnistrasaun Membru
Governu
186. Lino Martins HIR Staff
187. Reinaldo Lider Komunitaria Lian nain
188. Imaculada Fernandes - CEPAD DLO
189. Bernadete de J. Barros OPMT Membru
Feto: 4; Mane: 10; Total: 14
37 CEPAD-Interpeace – MISEREOR – National Working Group Report Outline
Er me
ra # Naran Kompleto Organizasaun/sektor Pozisaun
Cova
lima
190. Cariana S. B. Amaral - CEPAD DLO
191. Gaudencia de Jesus Edukasaun Professora
192.Ana M. de Jesus Feto Xefi Joven
193. Oscar Amaral Edukasaun Professor
194. Teresinha Gusmao Grupu Feto Staff
195. Odete de Araujo Grupu Feto Professora
196.Laurentino de Jesus Xefi DNDER Membru
Governu
197. Domingas Amaral Komunidade Komunidade
198.Francisco Xavier B. Luan
Governu Lokal Ofisial
199. Eugenio de Sousa - CEPAD DLO
200. Tadeo da. R. Guterres - -
201. Bernado D. C. Barros Joventude Joventude
202. Julio S. Soares Jornalista Timor post Reporter
203. Luzino do Rego MAEOT Ofisial
204. Paulino Guterres UNMIT MO
Feto : 6; Mane: 9; Total : 15
Oec
usse
205.
Batista Punef YTB Reprezentante Igreja Protestante
206. Arnaldo Sambico Lider Comunitaria Lia Nain
207.
Henrique Toema Vizao Cristal Reprezentante Igreja Protestante
208. Agustinho Elu Es. DIT REO Estudante
209.Marciana Maria Oqui - Repzentante
Feto
210. Joni F. Siqui Belun Staff
211. Jacob Elu DNPEC Staff
212. Raimundo Colo Estudante Estudante
213. Batista Bobo Lider Comunitaria Lia Nain
214. Domingos ulan Taela KESFIBMA Reprezentante
38 CEPAD-Interpeace – MISEREOR – National Working Group Report Outline
Er me
ra # Naran Kompleto Organizasaun/sektor Pozisaun
215.Jorje Oki Agrikultura Komunidade
Lokal
216. Mateus Elo Jestor CJRO Reprezentante
217.Julio Feno - Emprezario
Lokal
218.Diamantino B. M. Corbafo
AJHF Membru
219. Camilo Teme FK-ASLAO Membru
220. Graciano Fuca DNAL Oecusse Ofisial
221. Yohanes Lelan CJRO Membru
222. Tibertio Siqui Media Reporter
223. Paulino Margues Media RTTL
224. Adelbrtu Elu CJRO Reprezentante
225. Camilos Elo Media RCDL
226. Tarciso da Costa SEFOPE Ofisial
227. Juninal Faria CCCEO Reprezentante
228. Domingos Quelo JED Membru
229.M. Coa PNTL Komandante
Distritu
230. Marcelo da. C PAAS Membru
231. José M. Feno - DLO CEPAD
Feto : 1; Mane: 26; Total: 27
Dili
(Uni
vers
idad
es)
232. Julião de Araujo UNPAZ Dosente
233. Jaco Sarmentu Capela UNPAZ Dosente
234. Elidio dos Santos UNPAZ Dosente
235. Afonso Magno UNDIL Estudante
236. Noronha UNDIL Estudane
237. Imaculada C.D.S. UNDIL Estudante
238. Julio da Silva UNDIL Dosente
239.Paulino Filomeno Belo UNDIL Xefi
Administrasaun
240.Agustinha M. Fernandes
IOB Dosente
241. Mateus Lemos Soares IOB Estudante
39 CEPAD-Interpeace – MISEREOR – National Working Group Report Outline
Er me
ra # Naran Kompleto Organizasaun/sektor Pozisaun
242. Eva Nini dos Santos IOB Estudante
243. Maria de Araujo IOB Estudante
244. Mateus Ximenes IOB Vice Reitor
245. Albina Boavida Cabral UNITAL Estudante
246. Aleixo Guterres UNITAL Estudante
247. João Ximenes UNITAL Estudante
248. Imilda Ximenes UNITAL Estudante
249. Delfin Soares UNITAL Dosente
250. Celestinha A. Exposto UNITAL Estudante
251. Venancio Perreira UNTL Estudante
252. Cesaltina L. S. Orleans UNTL Estudante
253. Virgilia X. Morreira UNTL Estudante
254. Jorgina de J. Correia UNTL Estudante
255. Felismino Magno UNTL Estudante
256. Raul Soares UNTL Estudante
257. Francisco Ximenes UNTL Estudante
258. Efren Duarte Guteres Media UNTL Estudante
259. Jonathan Gonsalves Luta Hamutuk Staff
260. Zenilton Neves Luta Hamutuk Staff
261.
Roberto Paicheco Judicial System Monitoring Programmer (JSMP)
Staff
Feto: 10; Mane: 20; Total: 30
Total hamutuk Partisipantes husi Distritus : 261
40 CEPAD-Interpeace – MISEREOR – National Working Group Report Outline
Kona ba CEPAD
Sentru Estudus ba Dame no Dezenvolvimentu (CEPAD) organizasaun sosiedade sivil independenti mak harí ho baze iha lei Timor. Iha 2007, CEPAD parseria ho Interpeace, organizasaun internasional harí-dame, husi Suisa, harí Pragrama Peskiza no Dialogu ba Dame (PRDP).
PRDP buka hametin demokratizasaun iha Timor-Leste liu husi involvimentu entidades xaves Timor-oan iha rai laran tomak atu identifika obstakulus ba paz dezenvolvimentu sustentavel, komprende orijin no dinamika konflitu, no atu buka rekomendasaun koletivu husi uma laran.
CEPAD serbisu ho baze iha prinsipiu tuir mai: inkluzaun, imparsialidade politika, partisipasaun hosi ema hotu, objetividade, Povu mak nain ba prosesu, no prosesu ba tempu naruk.
Hatutan tan PRDP, CEPAD buka suporta feto sira ninia partisipasaun iha hametin demokrasia iha Timor-Leste liu husi “Dialogu Interativu” no seminariu kona ba sidadania demokratika iha rai laran tomak. CEPAD mos fasilita estabelesimentu “Uma Dame” ka sentru komunitariu hát iha distritu Baucau, Ermera, Maliana no Aileu. Ho baze iha tradisaun lokal “nahe biti bót” – Uma Dame harí atu fó ba komunidade sira fatin enkontru neutral ba dialogu nakloke no oportunidade rezolve konflitu iha nivel lokal.
Hahu hosi 2007, PRDP involve ona atores xaves oin-oin husi sidadaun bainbain tó ukun nain sira, hodi identifika obstakulus hirak né no atu promove kultura dialogu demokratiku ba dame.
Kona ba Interpeace
Interpeace organizasaun internasional harí dame ho sede iha Genebra, Swisa ho programa harí dame iha nasaun hamutuk 16 nebé sei moris eh foin sai hosi konflitu.
Nasoens Unidas mak hamosu Interpeace iha tinan 1994 ho objetivu atu hametin dame sustentavel iha sosiedade sira nebé hafahe malu tamba konflitu. Organizasaun né sai independente hosi Nasoens Unidas iha tinan
41 CEPAD-Interpeace – MISEREOR – National Working Group Report Outline
2000 no ohin loron iha parseria ho formatu foun ida ho Nasoens Unidas ho naran ‘Joint Programme Unit for United Nations / Interpeace Initiatives’ (JPU).
Interpeace ohin loron fó apoiu ba programa harí dame iha Burundi, Cyprus, Guinea-Bissau, Israel, Liberia, Palestine, Rwanda, Rejiaun Somalia, Timor-Leste no Youth Violence Prevention iha Amerika Sentral (Guatemala, Honduras no El Salvador), no iha programa tematiku ida kona ba harí Konstituisaun eh Lei Inan iha rai nebé foin sai hosi konflitu.
www.interpeace.org
TWITTER: @InterpeaceTweet
Kona ba MISEREOR
MISEREOR Organizasaun Konferensia Episkopal Alemaina ba Dezenvolvimentu no Koperasaun. Durante tinan 50 resin MISEREOR iha komitmentu hodi kombate kiak no mukit iha Afrika, Asia no Amerika Latina. MISEREOR ninia asistensia la hare ba relijiaun, etnia no feto eh mane.
MISEREOR ninia prinsipiu fó apoiu ba inisiativa nebé ema kiak sira rasik mak haláo no sira mak sai náin. Ho konfiansa atu enkoraja povu mak nain tuir prinsipiu ida atu “ajuda sira hodi ajuda fali sira án rasik.”
www.misereor.org
Centro de Estudos para a Paz e Desenvolvimento Centre of Studies for Peace and Development Sentru Estudus ba Dame no Dezenvolvimentu
Rua Humberto, Acadiru-Hun, Bidau
PO Box 88 Dili Timor-Leste Mobile: +670 7747 4218
Email: [email protected] www.interpeace.org