Jan PapiezUniwersytet Gdariski

POZIOM INTELIGENCJI A KOMPETENCJEPOZNAWCZE MLODZIEZY WIEJSKIEJ1

Wprowadzenie

Prezentowane w tym artykule wyniki sq kontynuacjq badari prowadzonychod 1970 roku. Badania te maj^ charakter podluzny i SJJ. powtarzane na tymsamym terenie co 5 lat Ich celem jest pr6ba uchwycenia dynamiki funkcjo-nowania szkoly w srodowisku wiejskim, okreslonego zasobu podstawowychumiej?tnosci szkolnych oraz proces6w rdznicowania si? dr6g zyciowych mlo-dziezy. Inaczej mowi^c, badania stanowi^ diagnoz? osiqgni?c szkoty i mozli-wosci intelektualnych jej uczni6w w perspektywie oddzialywan srodowiskaszkolnego, jako najblizszego szkole, oraz w perspektywie oddzialywan rejonui wreszcie w perspektywie oddzialywan paristwa, a wi?c spolecznosci global-nej.

Celem prezentowanych tu analiz jest diagnoza ilorazu inteligencji i pozio-mu kompetencji mlodziezy wiejskiej oraz stopnia ich wzajemnej korelacji.Pr6ba postawienia diagnozy oparta jest na materiale badawczym uzyskanymw roku 1990 w regionie plockim. W szkolach tego regionu zastosowano testinteligencji J. C. Ravena oraz test slownikowy J. Konopnickiego i M. Ziemby.

Wykorzystany test slownikowy w wersji humanistycznej i przyrodniczejnalezy do kategorii testdw przypominania, badaj^cy czynne slownictwo, tzn.rozumienie roznorodnych poj?c oraz umiej?tnosci ich praktycznego zastoso-wania w m6wieniu. Test inteligencji, ktory stanowi baz? dla kompetencji po-znawczych, pozwala ocenic sprawnosc intelektualnq okreslanq. ilorazem inte-ligencji.

1 Badania zrcalizowano w ramach CPBP U.4. Koordynatorem „grupy toruriskiej” byt prof. AndreejKaleta.

133

Ogolem testem slownikowym i testem inteligencji przebadano 300 osob.Material empiryezny zostal zebrany na terenie gminy Bielsk w wojew6dztwieplockim. Gmina, o ktorej raowa, sklada si? z 20 wiosek. S3 one rdznie usy-tuowane wzgl?dem przemyslowego centrum, jakim jest Plock. Charakteryzuj^si? r6znym stopniem urbanizaeji, posiadajq r6zne warunki komunikacyjne. Zewzgl?du na odlegtosc od Plocka teren podzielono na dwie strefy. GminaBielsk zostala potraktowana jako ukiad odosobniony. Ma ona charakter mia-steezka, w ktorym znajduj^ si? wladze gminne. Mieszkaricy Bielska to przedewszystkim ludnosc pozarolnicza, gldwnie robotnicy prowadz^cy gospodarstwaprzydomowe.

Uwzgl?dniaj3c kryterium czasu dojazdu z poszczegdlnych wsi do Plocka,oprocz Bielska wyodr?bnilem wies podmiejskq i wies rejonu uprzemyslawia-nego (por. Winclawski 1973).

Poziom inteligencji a kompeteneje poznawczemlodziezy wiejskiej

Dotychczasowa krytyka systemu edukacyjnego dotyezy gl6wnie duzegostopnia jego zroznicowania na niekorzysc szkol wiejskich, co prowadzi douposledzenia poznawczego cz?sci uezniow. Szkola ciqgle jest miejscem od-twarzania i utrwalania aktualnego ladu spolecznego, a mniej wyksztalceni ro-dzice nie S3 przygotowani, aby zadbac o poziom edukaeji swoich dzieci iwspierac rozw6j szkoly w jej funkcjach przekazu kulturowego.

W okresie realnego socjalizmu nast3pilo pozome przelamanie klasowego isrodowiskowego wyksztalcenia. W chwili obecnej mlodziez, szczegdlnie wiej-ska, pozbawiona jest szerszego dost?pu do wiedzy. Wskazuj3 na to lieznepublikaeje (Kwiecinski, Witkowski 1993) i glosy w dyskusji na ten temat.

Kryzys szkoly dotyezy glownie niskiego stopnia przyswajania podstawo-wych elementdw wiedzy. Szkola, jak pisze P. Bourdieu (1990), jest miejscemprzemocy symbolieznej i potencjalnego wyt3?zania z kultury. Jej absolwencinie S3przygotowani do uczestnictwa w kulturze symbolieznej. O tym zjawiskujuz wczesniej pisala A. Kloskowska (1978), prowadz3c badania wsr6d inteli-gencji technicznej. Autorka stwierdzila, „ze okolo 25% technik6w z wyzszymwyksztalceniem nie rozpoznaje cytatu z Pana Tadeusza uwazanego za najbar-dziej znany, okolo 50% nie wie, w jakim dziele Gustaw zmienia imi? naKonrad, i co ta zmiana znaezy, okolo 70% nie umie okieslic postaci Wemy-hory w Weselu Wyspiariskiego” .

Zanim przedstawi? wyniki badan wlasnych, chcialabym wczesniej okreslicpoj?cie poziomu kompeteneji i inteligencji.

Termin „poziom” , kt6ry b?dzie wykorzystywany do okreslenia kompeten-eji i inteligencji, ma wiele znaezeri. Slownik jqzyka polskiego (1957) podaje,ze poziom to „stopien, faza osi3gni?c, rozwoju, post?pu” . W psychologii lub

134

pedagogice wyraz ten oznacza stopien posiadania jakiejs cechy lub sprawno-sci, ktore ustala si? w badaniach porownawczych. Maj^ one na celu wykrycier6znic i praw odchyleri od normy, zachodzqcych mi?dzy poszczegdlnymi jed-nostkami i grupami ludzi. Termin ten uzywany jest zazwyczaj l^cznie z innymipoj?ciami, ktorych desygnatami s^ na przyklad wybrane cechy psychiczne,umystowe i fizyczne. W moich badaniach b?d? por6wnywai mi?dzy innymipoziom rozwoju intelektualnego i kompetencji poznawczych wyrazonych ska-lij, J. C. Ravena (Homowski 1970) oraz testem slownikowym J. Konopnickiegoi M. Ziemby (1968).

Kompetencje poznawcze to nie tylko zakres, ale rowniez zasob nagroma-dzonej wiedzy, umiej?tnosci oraz doswiadczen nabywanych w procesie po-znania, ksztalcenia i wychowania. Aby m6gl zaistniec proces nabywania kom-petencji, nalezy spebiic kilka niezbqdnych warunkow, takich m. in. jak aktyw-nosc czy aspiracje. Poziom aspiracji moze bye tutaj uzywany w dwojakimznaezeniu. Mozemy poziom aspiracji utozsamic z przekonaniem o wlasnychmozliwosciach (np. inteligencji), na podstawie ktorych jednostka ocenia swojewyniki jako udane. Po drugie - mozemy uznawac za miemik poziomu aspi-racji stosunek wynikow przewidywanych do uzyskanych w rzeczywistosci.

Nabywanie kompetencji poznawczych, jak wczesniej wspomnialem, zalezyrowniez od inteligencji rozumianej za J. Piagetem (1966) jako zdolnosc dokonstruowania struktur myslowych i operowania nimi, co zapewnia jednostcecoraz doskonalsze przystosowanie si? do otoczenia.

Nalezy przy tym pami?tac, ze inteligencja nie jest najwazniejszym czynni-kiem nabywania kompetencji poznawczych, poniewaz ma ona wartosc progo-wq, tzn. osobowosc cechuje si? wysok^ sprawnosciq w zakresie procesoworientacyjnych niezaleznie od jej inteligencji, z tym ze poziom inteligencjimusi bye wysoki (Lavin 1965).

Poziom inteligencji jest wi?c warunkiem konieeznym, ale nie wystarezajq-cym dla realizaeji wlasnych uzdolnien; istotne okazuj^ si? pozaintelektualnewlasciwosci osobowosci, takie jak: zaangazowanie emocjonalne, motywaeja,indywidualny system potrzeb b^dz specyficzne dla danej jednostki cechy oso-bowosci. Zaczynamy bowiem coraz cz?sciej zastanawiac si? nad zjawiskiemawansu mlodziezy ze srodowisk o zanizonych wamnkach kulturowych i omniejszych mozliwosciach intelektualnych w porownaniu z mlodziezq uprzy-wilcjowanq pod kazdym wzgl?dem, ale wyposazon^ w slabq. motywacj?.

Poziom rozwoju jednostki, jej inteligencji i kompetencji poznawczych za-lezy od wewn?trznych warunk6w osobowosci, a te z kolei s^ w duzym stopniuuzaleznione od warunk6w zewn?trznych, tzn. od srodowiska, w ktorym szkolai uezeri funkcjonuj .̂

Analiza wynikow badan nad poziomem inteligencji i kompetencji poznaw-czych moze pom6c w ustaleniu r6znic w tym zakresie zaleznie od srodowiska(tab. 1).

135

Tabela 1

Rozktad wynikow testu inteligencji Ravenawedlug badanych miejscowosci

Typsrodowiska

WYNIKI TESTU Ogolnaliezba

badanychb. niski0-12

niski13-25 .

sredni26-38

wysoki39-54

b. wysoki>55

Miasto 1 12 24 127 2 166Wies podm. 4 9 . 23 54 2 92Wies rej. uprzem. 5 . 19 18 42

RAZEM 5 26 66 199 4 300

Wyniki badan wysokie i bardzo wysokie uzyskalo w miescie 77,7%; nawsi podmiejskiej - 60,8% i na wsi rejonu uprzemyslawianego 42,8% os6b.Jest wiele powod6w, dla ktdrych te wyniki sugeruj% nast^puj^cy kierunekinterpretacji: srodowisko wiejskie nie stwarza tylu sprzyjaj^cych warunk6wkulturowych dla rozwoju intelektualnego, co srodowisko miejskie. Rowniezliczne badania nad wplywem wzbogaconej stymulacji rodziny i szkoly oraznad warunkami spoleczno-ekonomicznymi wskazujq. na dodatni zwi^zek tychzmiennych z wysokim poziomem inteligencji.

Nie moze bye w^tpliwosci co do faktu, ze wysoka i bardzo wysoka inteli-geneja stanowi baz$ dla nabywania kompeteneji poznawezyeh. Jedynie malemozliwosci ksztalcenia si§ mlodziezy wiejskiej mog^. im odebrac szans^ksztalcenia (tab. 2).

Tabela 2Rozklad wynikow niskich i wysokich w tescie slownikowym

w trzech badanych srodowiskach

Typsrodowiska

WYNIKI TESTU Strukturacalej

zbiorowosciNiski0-15

Wysoki46-100

Miasto 86 4 166Wies podm. 37 19 92Wies rej. uprzem. 29 8 42

RAZEM 152 31 300

136

Z tabel wynika, ze najwyzsze wyniki wykonania testu osiqgn?la mlodziezzamieszkala we wsi podmiejskiej, nast?pnie mlodziez ze wsi rejonu uprze-myslawianego i wreszcie mlodziez malego miasta. Najnizsze wyniki, obokmlodziezy ze wsi rejonu uprzemyslawianego i to w najwyzszym procencie,osiqgn?la wtasnie mlodziez z malego miasta. Jest to zaskakuj^ce zjawisko.Tlumaczyc je mozna liczbii ludnosci dwuzawodowej, ktdra oprocz pracy wduzym miescie posiada rdwniez gospodarstwo rolne. Sprawia to, iz dzieci tychrodzicdw zmuszane s^ poswi?cac wi?cej czasu na prac? w gospodarstwie nizich rowiesnicy.

Aby blizej wyjasnic to zjawisko, obliczylem wskaznik uposledzenia orazuprzywilejowania kulturowego tych trzech miejscowosci (tab. 3).

Tabela 3

Udzial uczniow z niskimi i wysokimi wynlkami w tescie slownikowymwedlug trzech badanych srodowisk (w procentach)

Typsrodowiska

WYNIKI TESTU Strukturacaiej

zbiorowosci

WSKAZNIKI

Niski0-15

Wysoki46-100

uposledze-nia

kulturowego

uprzywilejo-wania

kulturowego

Miasto 56,57 12,90 55,33 1,02 0,23

Wiespodmiejska 24,34 61,29 30,66 0,79 1,99

Wies rejonuuprzemysf. 19,07 25,80 14,00 1,36 . 1,84

RAZEM 100 100 100

Okazuje si?, ze najwyzszy poziom uposledzenia kulturowego posiada wiesrejonu uprzemyslawianego, ale zaraz po niej znajduje si? male miasto, zasnajnizszy wskaznik uposledzenia posiada wies podmiejska. Odwrotnie - naj-wyzszy wskafnik uprzywilejowania kulturowego charakteryzuje wies pod-miejskq, a nast?pnie wies rejonu uprzemyslawianego i - najnizszy - malemiasto. Tak wi?c najnizszy wskaznik uposledzenia i najwyzszy uprzywilejo-wania kulturowego wsi podmiejskiej nasuwa sposob interpretacji tych wyni-kdw. Swiadczy to o potencjalnie najlepszych warunkach rozwoju w takimsrodowisku. Mysl?, ze obok rodzicdw i szkoly, sami uczniowie odznaczajg. si?wysok^ swiadomosci^ celu i zasadnosci zdobywania wiedzy. Motywem prze-wodnim jest z pewnosci% potencjalny awans spoleczny tej mlodziezy (por.Kwieciriski 1990).

137

Analizuj^c szczegdtowo obydwa testy, dokonam w dalszej cz^sci poiow-nania otrzymanych wynikow (tab. 4, 5, 6).

Tab8la 4Pozlom inteligencji a pozlom wladomosci ucznlow malego miasta

Poziominteligencji

WYNIKI TESTU Ogolnaliczba

badanychNiskie0-15

Srednie16-45

Wysokie46-100

0-12 1 — — 113-25 10 2 — 1226-38 16 10 — 2639-54 59 64 2 125> 55 — — 2 2

RAZEM . . 86 76 4 166

Tabela 5Poziom inteligencji a poziom wiadomoscl ucznidw wsl podmlejskiej

Poziominteligencji

WYNIKI TESTU Ogolnaliczba

badanychNiskie0-15

Srednie16-45

Wysokie46-100

0-12 4 — — 413-25 8 — 826-38 13 10 1 2439-54 12 24 18 54> 55 — 2 — 2

RAZEM 37 36 19 92

Tabela 6Poziom inteligencji a poziom wladomosci uczniow

wsi rejonu uprzemyslawianego

Poziominteligencji

WYNIKI TESTU Ogolnaliczba

badanychNiskie0-15

Srednie16-45

Wysokie46-100

0-12 — — 013-25 5 — — 526-38 16 2 1 1939-54 8 3 7 18> 55 — — — 0

RAZEM 29 5 8 42

138

Pordwnuj^c ilosciowo wyniki poziomu inteligencji z wynikami poziomukompctencji ucznidw w poszczeg61nych miejscowosciach nalezy stwierdzic,ze najwyzszy poziom kompetencji osi3gn?la mlodziez wsi podmiejskiej, ktorejpoziom inteligencji miesci si? w granicach wynik6w wysokich. Odsetek wy-nik6w wysokich w poszczegolnych Srodowiskach wynosi: w malym miescie2,4%, wsi podmiejskiej 20,6% oraz wsi rejonu uprzemyslawianego 19,0%.Odsetek wynikow najnizszych w poszczeg61nych srodowiskach jest kolejnonast^puj^cy: 51,8%; 40,8%; 60%.

Z kolei obliczony wspdlczynnik korelacji K. Pearsona pomi?dzy zmienny-mi jest nast?puj^cy: male miasto r = 0,33; wies podmiejska r = 0,59; wiesrejonu uprzemyslawianego r = 0,65. Wspdlczynnik korelacji pomi?dzy pozio-mem inteligencji a poziomem kompetencji dla calej populacji wynosi r = 0,42.Oznacza to, ze w przypadku malego miasta korelacja jest niska, zas w przy-padku wsi podmiejskiej - korelacja umiarkowana. Wies rejonu uprzemysla-wianego wykazuje najwyzszy wspolczynnik, zblizony do korelacji wysokiej.Jak widac z obliczen statystycznych, im mniej zurbanizowana miejscowosc,tym zaleznosc bardziej znacz^ca (Guilford 1964).

ZakoriczenieWyniki badari nad zwiqzkiem pomi?dzy poziomem wiadomosci a pozio-mem inteligencji badanej mlodziezy wiejskiej upowazniaj^ do nast?puj^cych

wnioskdw.Poziom kompetencji mlodziezy oscyluje na rdwnym, ale niskim poziomie.

Okazuje si?, ze elementame poj?cia dla rozumienia wspdlczesnej rzeczywisto-sci nie s^ poprawnie rozumiane albo nie s^ znane mlodziezy. Niski lub wysokipoziom kompetencji szkolnych w mniejszym stopniu rdznicuj^ cechy srodo-wiska, w wi?kszym - wewn?trzne efekty funkcjonowania szkoly i ucznia.Szkoly realizujq. swoje zadania na rdznych poziomach, a oceny i wymaganianauczycieli tych szkdl nie zawsze s^ do siebie zblizone. Rdwniez nauczycielew pracy z uczniami nie uwzgl?dniaj^ ich roznic indywidualnych, ktdre mog^stanowic baz? nabywania kompetencji poznawczych. I tak na 300 osdb bada-nych testem J. C. Ravena 203 ucznidw uzyskalo wynik wysoki i bardzo wy-soki. Stanowi to 67,6% badanych. Z tego tylko 15,2% badanych uzyskalowysoki wynik w tescie slownikowym.

Inteligencja w odrdznieniu od kompetencji poznawczych uwarunkowanajest srodowiskowo. Jest to jednak sytuacja bardzo zlozona, poniewaz w sro-dowisku dziala wiele zmiennych i tiudno jest okreslic jednoznacznie, ktdra znich ma znaczenie decyduj^ce.

Stosunkowo najlepsze warunki rozwoju miala mlodziez w srodowisku wsipodmiejskiej. Moim zdaniem, wazng. rol? odegrata tutaj, obok rodziny, takzeszkola. Wlasciwe motywowanie ucznidw, ci^gla stymulacja ich rozwoju,wzbudzanie zainteresowari poznawczych czy tez odpowiedni dobdr metod na-

139

uczania, powtaizanie poznanych tresci to elementy, ktore warunkujq. w znacz-nym stopniu poziom rozwoju intelektualnego i kompetencji poznawczych ba-danej mlodziezy.

Literatim:Bourdieu P., Passeron J. C., 1990: Reprodukcja. Elementy teorii systemu nauczania.Warszawa,

PWN.Guilford I. P., 1964: Podstawowe metody statystyczne w psychologii i pedagogice. Warszawa,

PWN.Homowski B., 1970: Analizci psychologiczna skali J. C. Ravena. Warszawa, PWN.

Kloskowska A., 1978: Uwagi na temat modelu yvyksztafconego Polalca. PAN KBiP „Polska2000’* Jablonna, styczen 1978, s. 7 (druk powielony).

Konopnicki J., Ziemba M, 1968: Zadania (testy ) sioyvnikowe i ich zcistosowcinie.Krakow, PAN,Zaklad Narodowy im. Ossoliriskich.

Kwiecinski Z., 1990: Dynamika funkcjonowania szkoly.Warszawa, PWN.Kwiecinski Z.t Witkowski L., 1993: Spory o edukacjq. Torun, Edytor.Lavin D. E., 1965: The prediction of academic performance. New York, Wiley.Piaget J., 1966: Narodziny inteligencji dziecka.Warszawa, PWN.Stownik jqzyka polskiego. Warszawa 1957, PWN.Winclawski W., 1973: Przemiany srodowiska wychowawczego wsi w rejonie uprzemyslawia-

nym. Warszawa, PWN.

Jan Papiez

Intelligence and cognitive competenceof rural youth

The aims of the study were school dynamics in rural setting as well as basic study skillsand career differentiation of youth. Raven’s inteligence scale and Konopnicki-Ziemba’s wordknowledge test were applied to 300 students of elementary schools in 20 villages in a selectedrural district of Poland.

The youth’s intelligence quotients proved to be significantly environment-dependent, whe-reas cognitive competence appeared rather equally, though at unsatisfactory low level, distri-buted. It was also found that youth in suburban villages had relatively best conditions forpersonal and social development

140