prais i go antap yet -...

24
Namba 1912 Epril 14 - 20, 2011 Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol English: Living with foreign invest- ment in PNG -P4 Tok Pisin: Resis wantaim ol ausait wok bisnis long PNG -P5 Prais i go antap yet... MASKI i gat ol bikpela risos projek long kantri, prais bilong ol kaikai long stua i go antap yet. Wanpela bas draiva long Lae, i givim tingting bilong em long sindaun bilong kantri tude. Lukim stori bilong Wantok Niuspepa niusman BUSTIN ANZU long pes 20. Se Michael tok klia long helt bilong em - P2 Ol PNG asples bisnis laikim moa luksave - P3

Upload: hoanganh

Post on 26-Apr-2019

273 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Namba 1912 Epril 14 - 20, 2011 Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol

English:Living withforeign invest-ment in PNG --PP44

Tok Pisin:Resis wantaim ol ausait wok bisnis longPNG -P5

PPrraaiiss ii ggoo aannttaapp yyeett......MASKI i gat ol bikpela risos projek long kantri, prais bilong ol kaikai long stua i go antap yet. Wanpela bas draiva long Lae, i givimtingting bilong em long sindaun bilong kantri tude. Lukim stori bilong Wantok Niuspepa niusman BUSTIN ANZU long pes 20.

SSee MMiicchhaaeell ttookk kklliiaa lloonngghheelltt bbiilloonngg eemm -- PP22OOll PPNNGG aasspplleess bbiissnniissllaaiikkiimm mmooaa lluukkssaavvee -- PP33

P2 Wantok April 14 - 20, 2011 nius

Gavman no givim gutpela luksave long HTAPaul Zuvani i raitim

GAVMAN i no helpim gut HelaTresisinel Atoriti (HTA) taim em igivim K10 milion tasol long 2011Mani Plen bilong em.Bipo Memba bilong Tari na nau

Stetman Se Matiabe Yuwi i mekimdispela tok long taim planti samtingHTA i laik mekim i no inap.Em i tok K10 milion i no inap long

karimaut wok bilong 350,000 man-meri long nupela Hela Provins.Hela Provins i laik K200,000 mil-

ion i go long K300,00 milion.“Wanem samting em Hela

Trensinel Atoriti bai mekim long dis-pela K10 milion.“Em putim mani long wanpela

hap, dispela mani bai pinis na olarapela hap i nogat.“Gavman i save dispela mani i no

inap na olsem em i mas givim gutmani bai tingting bilong em longkamapim Hela Provins bai kirapgut,” Se Matiabe i tok.Wantaim dispela em i askim tu

Esso Hailans, han kampani bilongExxonMobil husat i divelopim PNGLikuifaid Neturel Ges long ol i masgivim gutpela luksave long Taristesin tu.“Mi amamas long Esso Hailans i

mekim gutpela wok long stretimKomo ples balus tasol mipela i

askim tu long em i stretim gut Tariples balus.“Komo i praivet ples balus bilong

kampani na Tari i bilong pablik.“Sapos em inap long stretim gut

Komo i go long intanesenel levelorait em i mas mekim wankain longTari we ples balus i save kisim olbalus i kam long narapela kantri,”Se Matiabe i tok.Wantaim dispela Se Matiabe I

tok gavman i mas kisim bek kon-trak long ol pablik wok.Inap long nau gavman i lusim

planti tausen mani long giamankontrak na giaman wok.Bipo Memba bilong Tari na sinia

stetman Se Matiabe i tok long taimplanti rot insait long Tari taun i nostret.Dispela em maski gavman na

Esso Hailans i givim bikpela manilong Curtain Brothers long mekimwok.Se Matiabe i tok gavman i givim

planti milion kina long kampani longpinisim wok tasol kampani i tokmani i pinis na wok i no inap go het.“Mi no laik lo gavman bilong

Paias Wingti i mekim long 1995taim em i givim pablik wok i go longhan bilong ol kantrakta long mekim.“Ol kontrakta i tingting long kisim

mani na i no tingting long pinisimwok.

“Ol i mekim liklik hap wok na gia-man tok mani i pinis na askim longmoa mani. “Maski pastaim mani istap long poket bilong ol, Se Ma-

tiabe i tok.Taim gavman i kamap Fainens

Inkwairi long 2009 long mekim wokpain long mani i paul namel long

2000 na 2006 em i painim olsemK3 bilion i lus namel long dispelataim. Olgeta long giaman tok longkamapim kontrak wok.

GUTPELA WOK: Vais Sif Australia Difens Fos, Lutenen Jeneral David Hurley i lukluk raun long nupela Komo ples balus.

MI ORAIT: Se Michael wantaim ol tumbuna bilong em.

Se Michael tok klia long helt bilong emPRAIM Minista Se MichaelSomare i toksave longpablik olsem em i kisim dis-pela taim bilongsaspensen long sekim bodibilong em bipo long em igo bek long wok.Em i tok: “Long ol de i go

pinis, olsem oltaim mi savekisim long yia, mi go lukimdokta long sekim bodi bi-long mi.“Na wantaim dispela, em

i givim taim long mi longstap wantaim famili bilongmi na malolo.

“Mi amamasim 75 kris-mas bilong mi wantaimfamili bilong mi long Singa-pore.“Mi tok tenk yu long ol

lain manmeri husat i staplong PNG na long ovasislong salim gritings longamamasin krismas bilongmi.“God i blesim mi longstap strong na stap long-pela taim.“Planti lain manmeri i

wari long bodi bilong mi, nami laik tok klia olsem mistap long gutpela han bi-

long ol dokta long Singa-pore.“Em i olsem mi mas

kisim sek ap long wanwankwata bilong yia na long mikisim long dispela taim i nonupela samting.“Sapos i gat hevi, em i

no asua long dokta i massekim mi gut, maski dis-pela i min em i mas katimmi. “Mi tok klia olsemwanem samting i kamaplong bodi bilong mi, mi baitokaut yet long pablik,” SeMichael i tok.

Zurenuoc: Kamapim planti samting long las 20 munSEKETARI bilong Provin-sel na Lokol Level GavmanAfeas na bipo ekting SifSeketari, Manasupe Zuren-uoc i tok opis bilong em ikamapim planti samtinglong las 20 mun taim em istap ekting Sif Seketari.Em i kisim dispela taim tu

long tok tenk yu long gav-man long givim em dispelasalens long taim em i staplong opis.Em i tok lonsing bilong

PNG Visen 2050, na tokorait bilong baim autstend-ing bilong ol eks-sevis mani tupela tupela bikpela

samting em i bin mekimlong taim em i stap longopis.Manasupe i tok tenk you

long ol wok manmeri bilongDipatmen bilong PraimMinista na Nesenel Ek-sekyutiv Kaunsil long sapo-tim em long las tupela yia.Em i mekim dispela tok

long taim Sif Seketari Mar-garet Elias i holim bunglong tok gut bai long taimem i stap long opis.Em i tok tenk yu long

Deputi Seketari bilong Di-patmen, Russel Ikosi longronim dipatmen long taim

em i stap ekting Sif Seke-tari.Mis Elias i tok tenk yu

long Zurenuoc long ol wokem i mekim long las 20mun na i tok maski em ilusim opis, em i stap yetolsem memba bilong Sen-tral Ejensis KodinetingKomiti (CACC).Long amamas long em

Dariketa Jeneral bilongPNG Ivens Kaunsil, Pro-tokol na Seremoni, MisJoan Vanariu i givim emsampela samting olsempresen.

Papagraun no save longkamap bilong PMIZPaul Zuvani i raitim

OL papagraun longKananam, Vidar na Rembii no klia long tok orait bi-long kamap bilong PasifikMerin Indastriel Zon longVidar, Not Kos Rot,Madang.Long wanpela kibung ol i

holim long Pemlon, Rembilong Tunde dispela wik ol itok ol i no inap long larimPMIZ i kamap inap longgavman i tok klia long sam-pela bikpela toktok wan-taim ol.Mausman Alfred Kaket i

tokim Wantok Niuspepalong telepon olsem olbikpela tok olsem En-vairnomen Impek Stetmen(EIS), Agrin long Prinsipel

(AIP), na Austending LenIsu (OLI) em gavman i notok klia bipo long em i givimtok orait long kampani longmekim wok.Em i tok ol i bin askim

Minista bilong Piseri, BenSemri; Minista bilongKomas na Indastri, GabrielKapris; Gavana bilongMadang James Gau namemba bilong MadangBuka Guli Malai i nokamap, harim wari na tokklia long askim bilong ol.Long dispela as ol i tok

long kamapim wanpelapepa na putim long pabliklong dispela ol Minista namemba i kamap na tok klialong wok divelopmen bi-long PMIZ.Em i tok i gat ol hevi i pas

wantaim dispela ol toktokna i moa gutpela dispela olmemba i mas kamap natok klia long dispela ol tok.Mista Kaket i tok bipo

long projek i kamap, tupelaMinista i mas tok klia longol. Ol bai singautim nara-pela kibung gen longwankain ples long likliktaim bihain.Ol i tok em i no bihainim

lo na i no gutpela pasintaim gavman na divelopa ilusim ol long sait na go hetlong kamapim projek. Ol itok i gat planti toktok bilonggraun na evaironmen i stapna olsem gavman na di-velopa i mas sindaun wan-taim ol pastaim bipo longem i ken go het long di-velopim projek.

Epril 14 - 20, 2011 Wantok P3nius

John Samar i raitim

PROFESAChalapan Kaluwin, TeknikolEdvaisa long Pillar 5 we i wok wantaimEnvaironmentel Sastenibeliti naKlaimet Senis i sapotim tingting bilongApril Salome papagraun longAmbunti,Is Sepik provins olsem ol inap kisimluksave long gavman olsem i nambawan hap bilong kantri long mekim wokkonbon treding.Dispela bai aninit long Ridus Emisen

long Diforestesen na Degredesen(REDD) aninit long Fremwok Konvesenlong Klaimet Senis bilong Yunaited Ne-sens (UNFCC).Profesa Kaluwin husat i mausman bi-

long ol papagraun long April Salome longwanpela kibung we i bin kamap longMosbi i no longtaim i go pinis.Em i tokim ol papagraun olsem sab-

misen nau i stap bipo long gavman longgivim tok orait long projek i go het.Em i tokim ol papagraun tu olsem wan-

pela tim long Nesenel Fores Atoriti bai golong Wewak, hetkwata bilong provins

long toktok wantaim provinsel forestriopisa na Is Sepik Provinsel Gavmanopisa long projek i kamap long hap bilongol.April Salome i gat mak bilong graun

inap long 521,000 hekta bilong bus.Praim Minista Se Michael Somare i

tokaut long dispela hap olsem i Faunde-sen bilong “soim wanpela gutpela piksabilong lukautim ol busgraun na wara bi-long mipela.“Mipela i laik ol arapela kantri i mas

givim luksave long kantri bilong mipelaolsem kantri we i pait agens long pasin bi-long bagarapim busgraun na solwara.“Long wankain wei bilong sevim laip na

kisim gut sapot long bus bilong mipela,”Se Michael i tok.Wanpela pablik toksave long 21 Me,

2010 i soim gavman bilong Papua Niuginii tok Projek Disain Dokumen bilong AprilSalome Fores Menesmen Eria i pinis.Na ol arapela wok we Renfores Projek

Menesmen Limited (RPM) bai go paslong kamapim projek.

KALUWIN: Gavman inap givim luksave longnamba wan kabon treding ples long kantri

SEKIM PASTAIM: Profesa Kaluwin (namel) wantaim tupela papagraun long April Salome, AmbuntiDrekikir, Is Sepik Provins i skelim tok. Poto: JOHN SAMAR

Ol PNG asples bisnis laikim moa luksaveMichael Novingu i raitim

PAPUA Niugini manmeriBisnis kaunsel i givim ten-pela petesen o askim longgavman long givim luksavena sapotim ol long wok bis-nis long Papua Niugini.Mausman bilong PNG

Manmeri Bisnis, Se RabbieNamaliu, i givim tenpelaaskim long Ekting PraimMinista, Sam Abal, ol kolimKokopo Dekleresen, longKokopo las wik we 800 Bis-nis Manmeri i lukim na ama-mas long en.Mista Abal i tokaut olsem

gavman namel long tripelamun, bai lukluk long helpimol bisnis manmeri longPapua Niugini.Mista Abal i tok wok

kamap bilong PNG Bisniskaunsel i bikpela samtinglong PNG we i no stap longbipo.Em i tok gavman i laik

mekim dispela wok longwanpela krismas tasol nau

gavman bai wokim longtripela mun long helpim olbisnis manmeri bilongPapua Niugini.“Gavman bai karimaut

wok long lukim i mas karimkaikai, i no mipela i toktoktasol moa yet, Abal i tok dis-pela i no min olsem mipelabai rausim ol bisnis manmerilong arapela kantri, nogat.Mipela bai wokbung wan-taim long apim ekonomi bi-long PNG.”Mista Abal i tok manmeri

bilong Papua Niugini maswokbung wantaim longlukim ol bisnis i mas groa,sapos nogat bai kantri i pun-daun.Mista Abal i kisim tenpela

askim long petron bilongPNG Bisnis Kibung Se Rab-bie Namaliu i sanap olosem:1. Kamapim wanpela min-ista long gavman bailukautim ol bisnis longPapua Niugini.

2. Kamapim ol kaunselmemba bilong PNG Bis-

nis manmeri3. Kamapim na glasim genol Bisnis long arapelakantri i laik wok bisnislong PNG

4. Kamapim rot bilong kisimsid mani long wok bisnisna daunim takis.

5. Trenim ol manmeri longmekim Bisnis baikamapim planti Bisnismanmeri.

6. Kamapim wanpela atoritilong lukautim graun bi-long ol manmeri longPapua Niugini.

7. Kamapim wanpela Ne-senel Atoriti long sekim,lukim ol Bisnis i wok stret.

8. Kamapim, na lukautimNesenel Ekwiti bilongkantri.

9. Lukautim ol Bisnis longPapua Niugini i mas kamaninit long wanpela bas-ket.

10. Lukautim sekim olwokples bilong ol man-meri i laik kam longPapua Niugini.

TRAUSEL SOIM KALA: Tupela bikpela ain trausel i sindaun long Koki long Mosbi, em nau ol ikisim olgeta kala bilong ol, na ol i kamap stail tru. Dispela wik, Gavana bilong Nesenel Kapitel Dis-trik, Powes Parkop, wantaim PNG Gardener bosman Justin Tkatchenko i bin stap long opim dis-pela bikpela ain trausel. Dispela em i wanpela long ol nupela stail samting dispela tupela man ikamapim na sanapim long Mosbi long stailim moa yet. Poto: Nicky Bernard

P4 Wantok Epril 14 - 20, 2011 sabina

SOME TIME last year, the Catholic Bishops’ Con-ference issued a statement published widely in thelocal media, questioning whether the LNG Projectwas a blessing or a curse.Like all things, there are two sides to every coin. And

in the case of the LNG, the fear expressed by many isthat firstly, the promises of riches associated with theProject may not materialize and the effect of that will bedisillusionment which will compound our social prob-lems in this country.For people who have looked at this project closely,

one thing that stands out clearly is that the Governmentdid not do its homework before giving its green lightsthat the Project could proceed. First and foremost, landboundaries were not surveyed and demarcated, andno attempt was made to identify the landowners.Thus, after promising the landowners funds at the

Kokopo meeting, the State is now saying they cannotrelease the money earmarked for “landowners” be-cause they have yet to work out who are the landown-ers and who are not. And after some cheques werereleased to certain landowner companies last year,there were allegations that certain cheques were paidto companies owned by non landowners.We have the Oil and Gas Act and the Regulations to

follow but the State and the Developers seem to ignorethe Law and adopt positions of convenience to facilitatethe Project outside the regulatory regime.This has been the biggest problem in this country re-

garding foreign investment. Our government seems to-tally incapable of maintaining a distinction between itsrole as a State and its desire to play the role of a busi-ness partner with foreign investors.The role of a government when dealing with foreign-

ers is to perform the functions of a State. And thatmeans on the local level, the government must performits duties as a government under a written constitution.And in the process of governance, its only guideline isthe written law so it must comply with the laws of theland.

However, when dealing with a foreign investor, thisgovernment is notorious for totally ignoring the laws ofthe land and the procedures stipulated under the appli-cable law. Instead, the government will crawl beforeforeign capital to pick off equity or shares in the projectand from day one the government has transformed theindependent state of Papua New Guinea into a “busi-ness partner” with the foreign investor. And from therethe investors and their “PNG partner” will walk all overthe laws of this country.

We need a government and people in governmentwho are clear about their role in this country especiallywhen foreign investment is concerned. The questionis: Do we maintain our position as a government of aState to allow private foreign investment to flourishwhilst we concern ourselves with our primary functionof governance, or are we to become business partnerswith foreign investors? And if we make the decision to

become the local partner with the foreign investor, thenwe must spell not abandon our primary role as a gov-ernment and act as a briefcase carrier for the foreign-ers.

If we pick up equity in any such projects in the coun-try then with that status of a business partner, weshould use that status to enhance our role as a gov-ernment so that we look after the welfare of our peoplebetter.

The effect of our government’s failure to maintain thedistinction between its role as a state government andits business interest in a foreign project, is that the gov-ernment disregards its primary function as governmentand conducts business as a private or local investmentcompany.Here we see our state ministers and our public ser-

vants dining, wining and dancing with foreign investorswhich in effect, reduces the people to become specta-tors. Our ministers and our public servants becomesubservient to foreign business partners and with thisstate of affairs they can no longer exercise their func-tion as a government and a regulator.

With the above case scenario, the government doesnot stand up to foreign investors to protect the rights ofits own people when it comes to matters like environ-mental damages or enforcement of contractual under-takings by the foreigners with respect to the rights ofour local landowners. Thus, instead of acting as agentsfor the people of PNG, government is now acting asagent for the foreign investor. And what happens to thelocal landowners who are mistreated by the investor?Nothing!The government will cast a blind eye to the treatment

the local landowners get from the investor.

A classic example of ill treatment of landowners isthe case of the Porgera landowners and the treatmentthey have been getting from Barrick, the mining com-pany in Porgera. One clan that has been fighting thecompany is the Tuanda Clan and its Chairman, SolTaro. There is an agreement in place that requires theClan to be resettled because right now they are sittingin the middle of mining activities and have to moveelsewhere.

The Clan gas asked the company to move themelsewhere, but the company will do nothing and wehave government officers responsible to assist thesepeople, but both the company and the government of-ficers are doing nothing about the relocation of thesepeople who have lost over 99% of their customary landto the mining company.

This is the biggest problem we have if the govern-ment will not stand up to the foreign company to protectthe interests of its own people. Look at the locallandowners fighting the giant, Rimbunan Hijau, in PortMoresby. This company is the biggest culprit in the log-ging scene but the National Forest Authority will donothing about the genuine complaints by landownersagainst the company.This inaction by the NFA creates rumours that most

of those who work in NFA take bribes from the logginggiant.Logging is one foreign investment that has totally

failed to bring any improvement or development in thelives of the forest owners. You contrast that with thebusiness scenery for the giant and you can see thatsomething is not right.

If this government were to get its act together, thiscountry stands to benefit immensely from foreign in-vestment in this country and it is more so with the LNGProject now under way.However, this government has no vision, insight or

determination to perform its function as a state govern-ment. Rather, the government either consciously orunconsciously prefers to play second fiddle to foreigninvestment even to the point where it will not lift a fin-ger to assist its own people against these foreigners.The government’s preferred position is to join the for-eigners as business partners and that way, isolate thelocal people to fend for themselves. Other than thecourts there is no state machinery in place to addresslandowner complaints.

In the process of this blindness, our governmentbreaks its own laws and the foreigners follow the gov-ernment when it comes to compliance with the legaland regulatory regimes in the country. Our governmentbodies like Taxation Office are compromised in theirrole as tax collectors. The government will allow mas-sive tax concessions to foreign investors like the LNGproject, even without consulting the Taxation Office.And the list is endless. And when the government col-lects money from these investors on behalf of localpeople, the money will not be paid to the landowners.An example is Sir Julius now suing the government forabout K800 million due to New Ireland from the LihirGold Mine.

Does this government have a policy document onforeign companies investing in mining, petroleum, log-ging, fishing and other major projects in the country?And if so, let us hear it.

LLiivviinngg wwiitthh ffoorreeiiggnn iinnvveessttmmeenntt iinn PPNNGG

If you enjoy reading Sabina’s Corner, you can now contact Sabina on email: [email protected] free to provide comments, suggestions, and information on topics you think Sabina should discuss.

Epril 14 - 20, 2011 Wantok P5sabina

SAMPELA taim long yia i go pinis, Katolik Bisops’Konprens i tromoi askim sapos LNG Projek em iwanpela blesing, o birua bilong kantri. Dispelatoktok i kisim bikpela luksave insait long midia.Wankain olsem olgeta arapela samting, i gat tupela

sait long olgeta kapa mani. Na long LNG, pret plant iipilim, em namba wan, ol tok promis bilong bikpelawinmani long dispela projek bai no inap kamap, nadispela bai kamap bikpela giaman long ol pipel bilongyumi, na kirapim moa hevi.Ol lain husat i glasim gut tru dispela projek, i tokaut

olsem i gat wanpela samting i stap ples klia. Dispelagavman i no bin stretim gut wok bilong em pastaimlong em i givim grin lait long projek i go het.Pastaim tru, ol boda mak bilong graun em ol i no

makim klia, na nogat wok i go het long luksave long oltru tru papagraun.Olsem na, bihain long ol i givim tok promis long ol

papagraun long kibung long Kokopo, gavman i toknau olsem ol i no inap tilim mani bilong ol ‘papagraun’bikos ol i mas luksave gut long husat i papagraun, nahusat nogat. Bihain long ol tilim ol sek i go long wanwan ol papagraun kampani las yia, i gat planti sut tokolsem wan wan ol sek i go long ol kampani we ol laini no papagraun, i bosim.Mipela i gat Oil na Ges Ekt na ol Regulesen i bi-

hainim, tasol gavman na ol divelopa i no luksave longloa, na sindaunim ol yet bihainim tingting long kirapimkwik projek ausait long ol banis bilong ol loa bilongyumi.Dispela em i namba wan bikpela asua dispela kantri

i gat long sait bilong foren invesmen o ausait wok bis-nis long kantri. Gavman bilong yumi no inap tru longluksave long wok bilong em olsem Gavman, na laikbilong em long wok olsem wanpela bisnis patna wan-taim ol foren investa o bisnis lain bilong arapelakantri.Wok bilong gavman, taim em i wok bisnis wantaim

ol wairaman em bilong mekim wok gavman. Dispelaem i min olsem long lokol level, gavman i mas mekimwok bilong en olsem wanpela gavman aninit longmama loa ol i raitim. Na insait long dispela wok gav-man, wanpela stia bilong em tasol, em loa ol i raitimna bihainim long kantri.

Tasol taim ol i bungim ol foren investa, dispela gav-man i gat nem long abrusim olgeta loa bilong graunbilong yumi, wantaim olgeta wok stia na rot bihainimaninit long loa. Gavman bai wokabaut long skru i golong dispela ol ausait bisnis long traim kisim hap seinsait long projek. Em nau, long namba wan de yet,gavman i tanim dispela indipenden stet Papua Niug-ini, i go kamap wanpela ‘bisnis patna’ wantaim dis-pela foren investa.Em nau bai ol investa na ‘PNG patna’ bilong ol bai

wokabaut long laik antap long ol loa bilong dispelakantri.

Mipela i nidim gavman na pipel i stap insait longgavman husat i klia long wok bilong ol insait long dis-pela kantri. Moa yet long sait bilong ol foren inves-men. Askim nau i olsem: “Bai yumi holim strong sanapbilong yumi olsem wanpela gavman bilong kantri longlarim ol praivet foren invesmen o wok bisnis, namipela i mekim bikpela wok bilong gavanens, o bai

yumi kamap ol bisnis patna wantaim ol foren investa?Na sapos yumi mekim disisen long kamap lokol

patna wantaim foren investa o bisnis, orait, yumi mastokaut klia, na i no lusim namba wan wok bilong yumiolsem wanpela gavman, na kamap man bilong karimbrifkes bilong ol ausait man.

Sapos yumi kisim ekwiti insait long wanem kain pro-jek long kantri, orait, long dispela nem olsem bisnispatna, yumi mas yusim long strongim wok bilong yumiolsem gavman, bai yumi ken lukautim gut sindaun bi-long ol pipel bilong yumi.

Asua bilong gavman long luksave long wok bilongem olsem stet gavman na wok bisnis bilong em insaitlong wanpela foren projek, nau i lukim gavman i lustingting long bikpela wok bilong en olsem gavman, nai mekim wok bisnis olsem wanpela praivet o lokol in-vesmen kampani.Em nau yumi lukim ol stet minista na pablik sevan i

kamap ol spekteta tasol. Ol minista na pablik sevanbilong yumi i kamap namba tu gen long ol foren bis-nis patna. Olsem na wantaim dispela sindaun, ol i noinap mekim wok bilong ol moa olsem wanpela gav-man na reguleta.

Sapos yumi bihainim dispela tingting antap, gav-man i no inap salensim ol ausait bisnis long banisimgut ol rait bilong ol pipel bilong en, long sait bilonghevi long busgraun o strongim ol kontrak na tokpromis ol i mekim long luksave long ol rait bilong olasples papagraun bilong yumi. Olsem na, gavman ino moa makim ol pipel bilong PNG. Nau, gavman iwok olsem ejen bilong ol foren investa. Na olsemwanem long ol lokol papagraun husat i karim hevi bi-long ol investa? Nogat tru!Gavman bai pasim ai long hevi ol asples papagraun

i kisim long ol investa.

Wanpela tokpiksa long hevi ol papagraun i kisim emlong ol papagraun bilong Porgera, na hevi ol i kisimlong Barrick, maining kampani long Porgera. Wanpelahauslain i wok pait agensim kampani em Tuanda Klenna siaman bilong ol, Sol Taro. I gat agrimen i stap wei tok dispela hauslain i mas go sindaun long narapelahap, long wanem, nau ol i sindaun yet long ples bi-long wok maining.

Dispela hauslain i askim kampani long halivim ol igo sindaun long narapela hap, tasol kampani i nomekim wanpela samting. Na i gat ol gavman opisahusat i mas halivim ol dispela lain. Tasol ol opisa bi-long kampani na gavman wantaim i no mekim wan-

pela samting long halivim ol dispela lain husat i lusimpinis moa long 99% bilong ol kastomari graun i golong maining kampani.

Dispela em i namba wan bikpela hevi mipela i gatsapos gavman i no inap sanap agensim foren kam-pani long banisim ol pipel bilong en. Lukluk long ol as-ples papagraun i wok pait agensim bikpela timbakampani, Rimbunan Hijau long Pot Mosbi. Dispelakampani em i namba wan birua insait long wok loging,tasol Nesenel Fores Atoriti bai no inap mekim samtinglong luksave long ol belhevi ol papagraun i gat longdispela kampani.

NFA i no mekim samting, olsem na i gat kain kainsut toktok i kamap olsem ol lain i wok long NFA i wokkisim gris mani long dispela bikpela loging kampani.

Wok logingem i wanpela foren wok bisnis we i lustru long kamapim gutpela divelopmen long laip bilongol papa bilong ol diwai.Sapos yu skelim dispela wantaim wok bisnis bilong

dispela kampani long PNG, yu ken lukim olsem i gatsamting i no stret.

Sapos dispela gavman i stretim gut wok na tingtingbilong em, dispela kantri i ken kisim palnti gutpelasamting long ol ausait wok bisnis i kam insait longkantri. Moa yet wantaim LNG projek i ron nau.

Tasol dispela gavman i nogat visin, luksave ostrongpela tingting long mekim stret wok bilong emolsem gavman. Nogat. Gavman i wok long pilainamba tu bosman long ol foren investa. I go inap embai no inap apim han moa long halivim ol pipel bilongem yet taim ol i karim hevi long ol dispela ausait bis-nis.

Laik bilong gavman em bilong bung wantaim olforena olsem ol bisnis patna. Em nau bai ol i kenbrukim ol asples pipel bai ol i mas lukautim ol yet. Inogat narapela rot bilong ol pipel long bihainim longstretim ol hevi bilong ol. Em kot tasol nau.

Insait long dispela kain pasin bilong aipas man,gavman i wok brukim ol loa em yet i mekim, na olwairaman i wok long bihainim gavman tasol, na ol ino save bihainim stret ol rot bilong wok bisnis insaitlong kantri. Ol gavman bisnis olsem Takis Opis i nogatinap save moa long wok bilong ol long kisim takis.Gavman bai larim ol bikpela takis malolo long ol foreninvesta olsem dispela LNG projek, maski ol i no wok-bung wantaim Takis Opis. Na lista i longpela moa. Nataim gavman i makim ol asples pipel, na kisim manilong ol dispela investa, mani no save go stret long olpapagraun. Wanpela tok piksa i stap nau, we gavanabilong Nu Ailan, Sir Julius Chan, i kotim gavman longK800 milian we Nu Ailan i no kisim yet aninit long LihirGol Main projek.

Dispela gavman i gat wanpela polisi pepa i bosimwok bilong ol ausait kampani i kam long wok bisnislong maining, petrolium, loging, pulim pis na ol ara-pela bikpela projek long kantri? Sapos i gat, tokautbai mipela i harim.

Resis wantaim ol ausaitwok bisnis long PNG

Sapos yu gat laik long ridim dispela kolum, nau yu ken salim tok amamas, komplen, o toksave long ol arapela hait wok i kam long Sabina long email: [email protected]

P8 Wantok Epril 14 - 20, 2011 nius

K100 milian bilong olPNG rot kontrak bisnisNESENEL DivelopmenBenk i sainim wanpela moao tok orait wantaim NesenelRot Atoriti long givim olK100m long givim dinaumani long ol Papua Niuginirot Kontrakta long wokim olrot long 89 Distrik longPapua Niugini.K10m bai NDB i givim pas-

taim long givim long ol Kon-trakta igat ol samting longKarimaut wok.Siaman bilong Nesenel Di-

velopmen Benk WilliamLamur, i tok aninit long moa otok orait ol i wanbel long em

long givim dinau mani long olPNG Kontrakta long hamastaim ol bai wokim rot long en.Lamur i tok, aninit long moa

ol i wanbel long en ol dinaumani bai Nesenel Rot Atoriti ilukautim, rausim long akaunbilong ol Kontrakta Benkdinau mani bilong NesenelDivelopmen Benk.Em i tok em i moa gutpela

bikos o rot bilong mipela long89 Distrik long kantri ibagarap pinis, mo yet em tok80 pesen (80%) long ol man-meri long Papua Niugini istaplong ol rurel hap long Papua

Niugini.Lamur i tok tenkyu long

Bosman bilong Nesenel RotAtoriti Rex Paki long kisimNDB long wokbung wantaimol long strongim PNG man-meri Bisnis Rot kontrakta longstretim ol 89 Distrik long 21provins long Papua Niugini.Em i tok NDB i amamas

long wokbung wantaim olarapela gavman dipatmenlong strongim PNG manmeriBisnis long wok Bisnis go hetaninit long Kokopo Deklere-sen ol i givim i go long Gav-man las wik.

Gavman i mas helpimBIKPELA toktok i stap nauolsem gavman i massapotim ol bisnis manmerilong Papua Niugini na ol inoken peim takis inap ol ikamap strong long wokimbisnis.Gavman noken kisim

takis long ol Bisnis man-meri long Papua Niuginilong 20 krismas. Bihainlong 20-pela krismas gav-man i gen kisim takis longol.Bisnisman na man i go

pas long wok bilong Dri-man bilong 2050 AllenBird i mekim dispela toktok long PNG manmeriBisnis Kibung longKokopo las wik.Mista Bird i tok, bilong

wanem na Bisnis manmeribilong Papua Niugini isave peim 35 pesen(35%) takis olosem ol Bis-

nis bilong arapela kantri istap long Papua Niugini.Bird i tok, yumi mas

senisim pasin, sanapstrong olsem manmeri bi-long Papua Niugini longlukim kantri i go het.Mista Bird i tok ol kon-

trak wok long wokim rot,bris, haus na ol arapelaprojek aninit long K100mgavman mas givim long olBisnis manmeri longPapua Niugini.Em i tok, Benk i save

sasim bikpela intares ret ino gutpela tumas, gav-man i mas painim rot dau-nim long helpim Bisnismanmeri long PNG.Minista i bosim mani bi-

long Papua Niugini, PeterO’Neill long bekim toktokbilong Allen Bird i tokautolsem gavman i sapotimNesenel Divelopmen

Benk long Daunim Intaresret bilong ol Grasruts Bis-nis long Papua Niugini.Em i tok, dispela bai

helpim groa bilong ol liklikgrasrut Bisnis long kantri.Long wankain taim, bipo

memba bilong Rabaul naFainens Minista, John Ka-putin, i tok gavman i abruslong sapotim Bisnis man-meri long Papua Niugini.Se John i tok, nau em i

taim yumi wokbung,sanap strong long kirapimBisnis bilong yumi longlukautim sindaun bilongmipela.Em i tok, sapos yumi no

mekim nau ol Bisnis longarapela kantri bai i kamrausim ol oil, ges, gol,kopa na ol arapela samt-ing olsem bipo ol i papalong ol plentesin kakao nakokonas bilong mipela.

Gavman laik inapim driman bilong emGAVMAN i redi long helpim ol bisnismanmeri long kirapim na ronim Bisnislong kirapim gutpela sindaun bilong ol,apim ikonomi bilong Kantri, na long in-apim driman bilong gavman long 2050.Minista lukautim mani bilong Papua Ni-

ugini Peter O’Neill i mekim dispela tok toklong samting olsem 800 Bisnis Manmerii kam long olgeta hap long PNG long ki-bung bilong ol long Kokopo las wik.Mista O’Neill i tok, gavman bai wok-

bung wantaim ol Bisnis manmeri bilongPNG long kisim ol toktok, tingting ol ikamapim long kibung long kamapim loa.Givim mani long helpim ol long dispela

krismas na krismas bihain.O’Neill i tokaut olsem rot bilong ol Bis-

nis Manmeri long Papua Niugini i opimpinis long yupela bai kamap Papa Mamalong ol Bisnis bilong yupela.Gavman i givim K20m pinis long Ne-

senel Divelopmen Benk long opim MikroBenk long Disemba 2011 long ol BisnisManmeri long Kantri long kisim mani naronim wok Bisnis bilong ol O’Neill i tok.O’Neill i tok, mipela i no inap rausim ol

arapela bisnis manmeri i kam long ara-pela kantri, nogat yumi bai wokbung wan-taim long apim ekonomi o wok bisnisbilong Papua Niugini.Em i tok, gavman bai strongim promot-

ing lukautim bisnis bilong Manmeri bilongPapua Niugini.O’Neill i tok gavman bilong Somare i

luksave olsem ol manmeri i no inap longwok bisnis ol yet olsem na gavman baihelpim ol long kirapim bisnis bilong ollong i gat planti samting na mani longapim ekonomi o wok bisnis bilong kantrilong kirapim gutpela sindaun bilong olmanmeri long Papua Niugini.

Noken kisim dinau long arapela kantriMichael Novingu

i raitim

NOKEN kisim dinau manilong arapela kantri longwokim wok Bisnis longPapua Niugini.Kisim dinau mani long

Benk bilong yumi yet, nakirapim wok Bisnis bai gohet na mani bai stap longKantri.Gavana bilong Morobe,

Luther Wenge, i mekimdispela toktok long pasimPNG manmeri long Bisniskibung long VunapopeKokopo las wik.“Yumi noken kisim

strong long arapela kantri,nogat! Yumi mas sanapstrong long tupela lek bi-long mipela yet kirapimkantri go het,” Wenge itok.“Nesenel Entem bilong

mipela i tok ol pikinini bi-long Papua Niugini longkirap, sanap tasol ol man-meri i slip yet. Em i toksampela Papua Niuginimanmeri i no laik slip,olsem na tude yupela kambung hia long kirapim bis-nis long kirapim kantri baigo het.“Nogat wanpela samt-

ing bai kamap nating,

nogat! Yumi mas wok hatlong kisim ol samting yumilaikim long en,” Wenge itok.Em i tok moa olsem

gavman bai sapotim man-meri long Papua Niuginilong wokim bisnis longapim ekonomi bilongkantri, moa yet, em i tokMorobe gavman bai sapo-tim PNG manmeri bisnislong karimaut wok go het.Em i tok gavman i harim

krai bilong ol bisnis man-meri long Papua Niuginipinis bai helpim ol long ki-rapim bisnis long apimekonomi long kantri long

PNG BisnisKaunselkisimnupelasiaman

PAPUA Niugini manmeri Bisniskaunsel i gat ol nupela Ekseke-tiv Memba long lukautim wok bi-long kaunsel i go het.Samting olsem 800 bisnis

manmeri long Papua Niugini imakim presiden bilong PNGmanmeri Bisnis kaunsel em SirNagora Bogan.Ol arapela memba em ol bis-

nis manmeri i vot long en longkibung bilong ol long Vunapope

las wik.Bosman bilong ilektorel opis

long Is Nu Briten, Terence Het-inu, i tokaut long ol lain ol i votimol long Ralum Klab las wik.Mista Hetinu i tok ol lain ol i

makim ol long en i sanap olsem:Presiden – Se NagoraBoganVais Presiden – AloisLavuSekreteri – Serah Hoada

Tresera – Stanis BaiOl i makim tu ol mausmanmeri long lukautimwanwan rijen bilong ol isanap olsem:Niugini Ailan – StellaTuminMomase – Allen BirdSauten – Irinaia TimothyHailans – Ian Mopar

Nupela presiden bilong PNGBisnis Kausel, Se Nagora i toktenkyu long ol bisnis manmeri i

makim em long lukautim wok bi-long bisnis manmeri long Kantri.Em i tok em i hatpela wok,

tasol ol i mas wok bung wan-taim long kirapim wok na givimsevis long ol memba bilong ol.Planti ol PNG Bisnis manmeri

i votim ol kaunsel memba, itokim Wantok Niuspepa olsemol i amamas long wokbungwantaim ol ekseketiv bilong ollong lukim wok ol i mekim i maskarim kaikai.

LIKLIK BISNIS: Mekim mani long stretim sindaun em sapim diwai na mekim kaving.Yumi olgeta i gatkainkain save na talen long dispela graun. Bikman i givim save long kirap na mekim samting longkamapim gutpela sindaun bilong yu. Hia wanpela man i mekim kaving na salim long stretim sindaun bi-long em. Wantok poto

Epril 14 - 20, 2011 Wantok P9merinius

LONG laspelatupela atikel bi-long mi, mi bin

toktok long ol kwalitiwe ol meri tasol i gatn a rot we ol meripolitikel lida long olnarapela kantri i yusim ol dispela kwalitilong menesim ol kantri bilong ol, ol ko-poret ogenaisesen na ol bikpela level bi-long mekim ol disisen.Ples we yu ken lainim planti wok ol meri

i mekim na rot we ol wok i mekim sosaitii muv fowet em yu ken painim long bukBaibel na Provebs 31. Provebs 31 i toktoklong “ideal woman” o piksa long gutpelameri we Baibel i gat long en em dispelameri husat i save pretim God na ol nara-pela i gat luksave long en. Dispela piksabilong meri long bipo taim yet long Baibeli stap long sosaiti tude? Ansa em yes!Taim yumi lukluk long Proverbs 31,

yumi painim strongpela, gat gutpelapasin, save long planti wok, meri i gat gut-pela pasin long tingting long ol narapelana em i strongpela meri we ol narapela igat luksave long en. Dispela meri i gatmani long wokim bisnis wantaim, ol haus-boi long lukautim na haus bisnis longmenesim.Em i patna bilong man bilong em na em

i trastimn em long lukautim ol samtingolsem graun, propeti na ol samting. Manna ol pikinini bilong em i wokim ol gutpelatoktok long en.Pasin bilong meri i bin olsem long bipo

taim bilong Baibel. Dispela i luk olsempiksa bilong gutpela meri stret, tasol yumiken lukim sampela samting i wankain.Dispela em, long ol meri i save wokimsamting long haus olsem menesim haus,famili na ol fainens, lukim olsem lukautimolgeta lain long haus, toktok wantaimpipel long ol kain level na em i karimaut olwok olsem bisnis meri, gat mani, menesa,kaunsela na i gat kain kain save meri bi-long wokhat.

Tru ol meri i gat olkain save, i gat sam-pela meri i no go longskul, ol i nogat olsampela spesel skil osave taim sampelameri i gutpela long

musik, bisnis tisa taim ol narapela i gut-pela menesa na ogenaisa. Maski wanemkain stap, ol meri i mekim planti ol kainwok. Taim yu lukluk long ol PNG meritude, ol kain wok we ol meri i bin savemekim bipo tru yet em ol meri long tude tui wokim i stap, maski ol kain hevi olsembagarapim ol meri i kamap bikpela naplantil famili i wok long bruk na vailensagensim ol meri i wok long go bikpelalong dispela taim.Yumi lukim olsem long taim bilong pait,

ol meri i save kamap ol lain bilongkamapim bel isi pasin. Long taim bilonghevi insait long komyuniti, ol meri i savepainim ansa. Long taim bilong vailens, olmeri i save mekim ol samting long tanimbagarap na hevi i go long gutpela samtingwe ol i ken helpim ol narapela meri wan-taim long en. God i bin givim ol speselwok i go long ol meri long wok na helpimol man long mekim ol disisen.Em i savehelpim ol long bringim ol ekpiriens bilongol long laip long situesen o kain stap ihelpim ol.Wantaim ol dispela, yumi kenlukim olsem kontribusen bilong ol meri imas stap long nesenel level na bikos olmeri i ken toktok wantaim pipel long olkain level, na ol kain wok ol i ken mekim,ol i ki patna long divelopmen.Inap luksave i go long ol meri na i no

tasol long ol intanesenel konvensen o ollo, tasol insait long komyuniti, givim olsans long go insait long ol wok divelop-men, ol disisen gavman i wokim nau bai ino fea long narapela hap bilong popule-sen. Em long ol meri, ol disebol lain na olyut husat bai nogat maus long mekimkantri bilong yumi wanpela gutpela kantrii wokim ol samting long lukautim em yet.

Planti wok ol meri i wokim iputim ol long gutpela ples long

ol ki posisen long wokim disisenKuk kos i kamaplong TAFE KolisTUPELA wik koslong Komesel Kuk ibin stat long las wikMande long ol lainhusat i laik kisimskul long kuk nasalim kaikai.IEA Intanesenel

Kolis bilong TAFE,Ela Bis kempus iholim kos long tupelawik olsem hap longHospitaliti kos bilongem tasol ol i wokimbihain long skul taimlong nait na longwiken.

Kos i ron long 5kilok apinun inap long8 kilok nait longMande inap longFraide, na long 8kilok moning inaplong 12 kilok belotaimlong Sarere naSande. Kolis bai gattrenspot long lusim olmanmeri bihain lognskul long nait taim.Setifiekt 3 long

Hospitaliti (KomeselKukeri) kos i fokaslong ol spesel eria.Progrem ya bai i no

givim ful kwalifikesentasol sapos ol i laikimdispela, ol i ken sin-daun long moa kosbihain taim. Longnau, ol bai kisim Seti-fiket bilong Ateinmentasol.Ol kos yunit we ol i

ofaim nau em longFood Safety na oleria olsem BihainimWokples Haijin, Klin-pela Hauskuk olgetataim na Go Hetim olrot bilong gat FudSefti.

Narapela em longCooking the Booksna aninit long en, oleria olsem Ogenai-seim na redim Kaikaina Prisenim Kaikai.IEA i ofaim dispela

kos long sapotimbikpela laik long dis-pela kain wok longHospitaliti bisnis tude.Ekting Het bilong

Dipatmen, LarryTeneke, i tok saposplanti lain long Mosbii laikim dispela kos, olbai ranim tu long olnarapela hap bilongkantri.

Winmani bai helpim long greduesen

Yut, Meri naFamiliwantaim

LorraineSiraba

WANPELA sumatin merihusat bai greduet long Yuni-vesiti bilong PNG (UPNG) emi laki namba wan wina bilongwanpela resis em bikpelamobail kampan, Dijisel, i kari-maut long dispela taim.Jessica Philips bai greduet

na kisim digri long Turisim naHospitaliti Menesmen long

UPNG i bin winim K2,000long NRL Tiping Kompetisenlong las wik.Nem bilong resis we i gat

wanpela wina olgeta wik emol i kolim long “NRL TippingCompetition” i bin stat longMas 16, 2011 na bai pinislong Septemba 6, 2011. Longresis, ol man i mas salim SMS

long Dijisel telepon nem bi-long ol wina long 8-pela RagbiGem resis ol i save pilaimlong Australia olgeta wiken.Yu ken salim SMS i go longnamba 1682.Taim em i tok amamas long

Dijisel long kamapim ol kainresis we em i givim bek i golong komyuniti, Jessica i tok.

WIN BAI HELPIM: Jessica i winim K2,000 na kisim sek long wanpela wokmeri bilong Dijisel. Poto: Di-jisel Midia

siosniusP10 Wantok Epril 14 - 20, 2011

Was gut long tokbilong yu yet, God

i harim yu stapYUPELA ol lida manmeri bilongmipela long PNG, yupela i maslaikim stretpela pasin. Taim yu-pela i tingting long God na woklong painim em, tingting na pasinbilong yupela i mas senis na stretolgeta.

Ol manmeri i wok long traimGod, ol i no inap long painim em.Tasol God yet bai i soim em yetlong ol manmeri husat i bilip longem. Olsem tok bilong GodBikpela i tok long Matyu 5:8 olmanmeri bel bilong ol i klin, em oli ken amamas bai ol i lukim God.Pasin bilong trik na giaman i savepulim ol, manmeri i go longwelong God. Na ol manmeri i tingt-ing kranki long yu lidaman.Olsem na ol i laik traim strong bi-long God, bai God i senisim baiGod semim ol tru. Stretpela tingt-ing ino inap long stap wantaim olmanmeri i save poromanim pasinnogut. Ol manmeri i bihainimstretpela tingting, ol bai givimbaksait long pasin giaman. Na olbai ronawe long ol manmeri iautim longlong tingting, na taim oli lukim ol manmeri i wokim ronglong ol arapela manmeri, ol bai ikirap nogut.

Plis, mi toktok long stretpelatingting em Holi Spirit bilong Godi save lakim tumas ol manmeri,tasol em ino inap lusim rong bi-long ol manmeri it ok bilas longGod. Long wanem, God i savepinis long ol laik na tingting bi-long dispela ol manmeri, na eminap long harim olgeta tok ol iautim. Holi Spirit bilong God i pu-lapim olgeta hap bilong graun naem yet i mekim olgeta samting ipas gut wantaim. Na em savepinis long olgeta tok bilong olmanmeri.

Olsem na ol manmeri i autimtok nogut, ol i no inap istap haitnogat, God bai i kotim ol na rongbilong ol. God bai glasim gut naskelim olgeta tingting bilong ollida manmeri nogut. Bikpela baipanimaut olgeta tok ol i mekim naem bai i kotim ol na bai lus. Godi no laik bai ol manmeri i golongwe long em. Olsem na GodPapa i save putim yau long ol-geta toktok bilong ol lida manmeriwantaim manmeri nating. Ol i tokhait, em i harim olgeta tok bilongol, orait yupela lukaut. Nogut yu-pela mekim planti tok kros longGod Papa bilong yumi. Dispelapasin ino inap helpim yupela lik-lik. Yupela i no ken sutim tok longGod, long wanem olgeta liklik tokhait ol tu bai bringim hevi long yu-pela. Sapos yupela i wok long gi-aman, dispela pasin bai ibagarapim yupela ol lida man-meri bilong PNG.

Siassi Luteran Sios redilong makim 100 yia

Paulus Tali i raitim

FONDE Epril 28,2011 i bikpelade bilong ol Siassi Luteran Dis-trik pipel long Siassi Ailan, Mo-robe provins bikos ol baiselebretim 100 yia long wok bi-long sios long hap.

Ol pipel nau i mekim ol wok redilong bikpela de long sios bilong ol.

Het Bisop bilong EvanjelikelLuteran Sios bilong PNG(ELC/PNG), Reveren GiegereWenge, bai go pas long lotu sele-bresen bilong tingim ol namba wanLuteran Misinari bilong bavarialong Gemeni i bin bringim Gutniusna ol narapela sevis i go long olpipel bilong Siassi Ailan.

Wantaim Reveren Wenge, baigat 5-pela sios lain i kam longGemeni na 15-pela i kam longAustralia, husat bai makim sioslong ol wan wan kantri bilong ollong makim 100 yia selebresenlong Siassi Ailan.

Siassi Ailan i stap namel longWes Nu Briten na Morobe provins,tasol em i hap bilong Morobeprovins.

Namba wan misinari bilongGemeni i bin krugutim graun longSiassi Ailan na planim Gutnius bi-long Bikpela em long ReverenGeorge Bamler.

Long Epril 28, 1911, ReverenBamler na grup bilong em i binkamap long Aromot na ol i makimdispela de olsem stat bilong wokmisin long Siassi.

Em bin go sindaun long Mokaina bihain, i go moa na sindaunlong Gerem em wanpela liklikmaunten i stap baksait long ples

Yangia long is kos bilong Ruk Ailano Umboi. Namel long 1920 na1923, Reveren Bamler i bin gomekim wok long Satelberg tasollong 1923, em bin go bek longSiassi na sindaun long Karapo.Wantaim helpim bilong ol wokmanbilong Tami, Tamigidu naBukauwa, em i wok i go na lukimkaikai long wok bilong em i karimkaikai na em i amamas.

Tasol em bin dai long Epril 12,

1928 taim wanpela diwai i pon-daun antap long em na kilim em idai. Bihain long em, wanpelaPasto we ol wok bilong em i nostap long histori rekot bilong siosem Reveren Petke, i bin go sin-daun long hap na mekim plantiwokPasto Roland Hanselmann bi-long wanpela misin sosaiti longAmerika i bin lusim Karapo na gosindaun long Aweikon long wes bi-long Ruk Ailan. Taim PastoHanselmann i pinis wok long hap,Pasto Lorenz Methsieder i kisimples bilong em long Aweiko, tasolem bin lusim hsp long Epril 1938na go bek long ples bilong meri bi-long em long Australia.

Namel long 1911 na 1936, olbrata long Bukawa, Taemi, TamAilan na Yabim i bin mekim plantibikpela wok namel long ol Kristenmanmeri bilong sios long Siassi.Bihain ol Siassi man tu i kisim skulna ol i wok wantaim gavman i golong olgeta hap bilong Siassi Ailan.

Taim ol i bringim Gutnius long olpipel, ol dispela Geman misinari naol meri bilong ol i bin bringim tuedukesen, helt, skulim ol meri long

somap, kuk, lukautim haus nafamili na ol kain wok olsem.

Long taim bilong selebresen,Het bisop Wenge bai toktok longhistri, wok na wokabaut bilong olnamba wan misinari na wokabautbilong Luteran Sios, ol wok we siosi mekim nau, ol gutpela samting naol salens em i bungim taim em ikarim wok bilong em.

Aninit long lukaut bilong Aus-tralia, Siassi Luteran Sios i lukim olwok divelopmen na mekim moasenis long edukesen, helt na wokmani.Misineri George Bamier go

kamap long ples Siassi longEpril 28 1911.

Poto bilong sampela lain meri i bin skul long Gelem long bipo.

Ol tisa bilong Tami, Tamigidu,Yabim na Bukaua i bin wok wan-taim Misineri Bamier.

Santu Maria long laipbilong Jon Pol 2

Fr. Mirek Puchacz, MSFi raitim

SANDE Me 1, 2011 i Sande bi-long Marimari bilong God nanamba tu Sande bilong Ista, bailukim bikpela selebresen longKatolik Sios taim em i makim naui dai Pop John Paul 2 i kamapbleset o santu.

Dispela selebresen bai kamaplong Rom na Pop Benedict 16em bai go pas long dispela sere-moni.

Taim Jon Pol 2 (Karol Wojtyła)i bin stap olsem liklik manki,mama bilong em i dai. Papa bi-long em em i no marit gen a em ilukautim liklik Karol.

Long dispela taim, KarolWoityła i makim Santu Mariaolsem Mama bilong em stret.Santu Maria i kisim ples bilongmama bilong em.

Em i bin laikim tru Santu Maria.Taim em i yangpela man em idediketim laip bilong em long

Santu Maria. Em i bin kamapmemba bilong wanpela grup bi-long Santu Maria na rosari i binstap olsem namba wan prea bi-long em.

Taim em i kamap bisop em ibin dediketim laip bilong em yetmoa yet long Santu Maria. Longemblem bilong em (olsem olbisop i mekim), em i putim leta Maninit long kruse. Dispela imakim Santu Maria i sanap aninitlong diwai kros bilong Jisas,Pikinini bilong em. Na tok: “TotusTuus” i kamap olsem motto bi-long wok bisop bilong em.

Dispela tok: “Totus Tuus” i gatdispela mining: mi bilong yu ol-geta. Taim em i kamap pop, em ino senisim dispela emblem namotto bilong em.

Em i bihainim dispela dedike-sen long Santu Maria long olgetataim long wok pop bilong em, nai go inap long indai bilong em. Ol-geta tok bilong em na olgetabikpela pas o dokument em i

save pinisim wantaim prea longSantu Maria. Em i bin visitimplanti ples long olgeta hap bilonggraun we ol manmeri i onaimSantu Maria, Fatima – Portugal,Guadelupe – Mexico, Lourdes –France, Częstochowa – Poland.Na em i bin putim kraun longplanti piksa o statiu bilong SantuMaria. Em i bin raitim wanpelaensyklikal leta long Santu Maria“Redemptoris Mater”, Mama bi-long Ridima.

Taim em i kamap orait bihainlong wanpela man i traim longsutim em long Me 13, 1981,Papa Santu i mekim desisenlong putim wanpela piksa bilongSantu Maria long wol bilong hausbilong em long Vatiken.

Em i piksa (mosaic) i soimMama Maria wantaim PikininiJisas. Daunbilo long dispelapiksa wanpela tok i stap: “MaterEcclesiae Totus Tuus”. Em i min:Mama bilong Sios mi bilong yuolgeta. Long dispela tok Papa

Santu i bin laik tok tenkyu longSantu Maria long lukautim emlong em long Me 13, 1981, naem i laik pre moa yet long SantuMaria i Mama bilong Sios.

Long dispela em i bin laik soimmipela rot i go long heven, longpasin bilong dediketim laip bilongmipela long Santu Maria i Mamabilong Sios.

Papa Santu i tok moa: Dispelaskwea bilong Santu Pita i bin sotlong wanpela samting. Em i binsot long piksa bilong SantuMaria. Nau em bai mekim yumi itingim Santu Maria i stap Sios ionaim olsem Mama bilong em.

Na em hop olsem Santu Mariabai lukautim ol Kristen manmeriolsem em i bin lukautim em longtaim dispela man i bin laik kilimem i dai. Long yia bihain, PapaSantu i bin go long Fatima longPortugal bilong tok tenkyu longSantu Maria long sevim laip bi-long em.

Epril 14 - 20, 2011 Wantok P11heltedukesen

NRI wokim ol nupela senisVeronica Hatutasi i raitim

GO PAS risets ogenaisenlong PNG, em NesenelRisets Institut (NRI), i wokimol nupela senis long putimem yet long gutpela ples we isoim olsem em inapim ol ne-senel divelopmen praioriti istap long Visen 2050.Na Institut i tokaut tu long

ol wok plen bilong em longdispela yia.Dairekta bilong NRI, Dokta

Thomas Webster, i tok Insti-tut i wokim dispela bihainlong glasim ol wok na risetsbilong rem yet wantaim tu olwok glasim i kam long ausaitinsait long 5-pela yia i gopinis.Nupela senis, Dokta Web-

ster i tok, bai mekim moa woki kamap na bai Institut i noinap tromoim mani longkamapim ol nupela senis.Aninit long nupela senis, ol

i putim ol risets wok aninitlong tripela eria grup we i bi-hainim Visen 2050 plen.

Tripela em long namna wan,Pipel Pila, namba tu em,kamapim mani i karamapimnaturel risos na groan nambatri em, strongim institusen narot bilong kisim ol sevis i golong pipel.Long pastaim, ol wok risets

bilong Institut i bin kam aninitlong 4-pela divisen na dispelaem long Ikonomik Stadis,Edukesen, Politikel na Ligelna Sosel na EnvaironmenStadis.Dokta Webster i tok dispela

straksa i bin stopim institutlong karimaut gut tupelabikpela samting ol i binsanapim NRI long ol na emlong, promotim risets longPNG sosaiti na ikonomi, nakarimaut ol risets wok long olhevi long sosel, politikel naikonomi long kantri na painimol rot bilong stretim ol hevilong en.Em i tok aninit long pastaim

risets straksa, ol risets lain ibin wok long dispela wanpelaeria we ol i kam aninit long enna ol i no lukluk long ol nara-

pela eria na tu, ol sinia risetsopisa i save mekim ol wok et-minstresen tumas tasol aninitlong nupela senis, ol samtingi narakain.“Olpela straksa em ol i

rausim pinis na ol nupelasenis i kam aninit long ol olprogrem we i kisim ol manlong ol narapela eria longwok wantaim na kontribiutgut.Ol i ogenaisim gut ol yet na

dispela bai helpim kamapimgut wok. Ol sinia risets opisabai mekim moa risets wok nabai strongim tu sentrelmenesmen sistem bilong in-stitute,” Dokta Webster i tok.Em i tok nupela senis bai

givim moa kwaliti long olrisets wok bilong ol.Long mani plen bilong dis-

pela yia, NRI i bin kisimK1milion moa mani longkisim manimak em bin kisimlong dispela yia i go long K4milion. Dispela bai helpim In-stitut long karimaut moarisets wok, Dokta Webster itok.

Mobail ToktokWANPELA man Hailans i tok olsem: “Mobail poni kamap na planti i save brukim marit na mekimpamuk nabaut”. Em i tru! Mobail pon i savesenisim rot man na meri i toktok wantaim. Tasolsampela arapela senis tu i kamap wantaim mobailpon na tingting na pasin bilong manmeri longpren-pasin i senis.Bikpela senis i kamap long las 10-pela yia. Na

5-pela samting i kirapim senis em long HIVAIDSna toktok i kirap wantaim, ausait tingting i kamwantaim ol lain bilong AusAID na UN, DoktaClement Malau na “koap” tok i kamap long tele-visin, mani wantaim manmeri i kam i go long bik-taun, senis long kalsa na brukim daun long Lo naOda na Mobail pon.HIVAIDS i fosim man na meri long toktok long

pren-pasin bikos em namba wan rot bilong kisimHIV binatang. Olsem na ol progrem bilong ban-isim dispela binatang i gat tok long pren-pasin in-sait long en. Bipo, dispela kain toktok i tambuklostu olgeta kalsa insait long PNG na ol marit laini no toktok wantaim long ol dispela samting. Nau,bikos dispela birua i stap, na bikpela pret longkisim HIV i stap, ol i stat long toktok long pren-pasin na long husat i pren wantaim husat.Ol i tok, HIVAIDS i kam long PNG long yia

1985. Tasol nau, bikpela wari i stap na ol i pret baiPNG i bihainim pasin bilong lain Afrika na bikpelanamba tru bai kisim bagarap long HIV/AIDS.Ol ausait lain i save pinis long HIV na AIDS i

kam bilong helpim PNG long banisim, helpim nalukautim ol manmeri. Ol i kam wantaim tingting napasin bilong wok bilong ol we sampela i gutpelana sampela i nogat. Yumi PNG i laik bihainimkristen tingting na pasin. Tasol, planti bilong ol dis-pela lain i no holim dispela bilip na laik na planti isapotim kain pasin PNG i no tok orait long enolsem man i prenim man, pren-pasin long laik bi-long wanwan na seks woka. Las tok na tingting oli givim em: “Sapos yu yusim kondom, wanemsamting yu wokim, wantaim husat, em i orait.” Lobilong pren-pasin, marit-laip, wanem samting igutpela na nogut, wanem samting i rait o rong – igo pinis nau. Kondom em bekim bilong HIVAIDS!Dokta Clement Malau, i go long TV na tok long

“koap” na yusim kondom. Ol i kolim em “DoktaKondom”. Dispela i kirapim bikpela senis tru in-sait long kantri. Samting i gat tambu long tok longen bipo na i kamap ples klia. Man na meri i semlong dispela kain tok, tasol tok i kamaut ples klianau na man na meri i wok long toktok long en. Pa-pamama i wok long haitim dispela tok long pikininibilong ol tasol i no isi. Samting i stap long TV naol pikinini tu i lukim na i gat askim na tok.Toksave em long yusim kondom. Na narapela

tok i kamap wantaim (i no long maus bilongDokta) em pamuk pasin wantaim kondom i orait.Long wankain taim, planti man i nogat mani

bipo i kisim mani nau long logging, welpam, nu-pela projek, maining, henaut bilong gavman nanau long LNG. Ol i yusim dispela ol mani long biana pamuk pasin. Nau long Pot Mosbi, ol LNG pa-pagraun i namba wan lain bilong sapotim ol sekswoka insait long siti!Lo na Oda insait long ples na famil tu i bruk-

daun na husat i gat mani i kontrolim laip longviles. Long planti viles na taun, PNG i lusim piniskristen pasin bilong marit na pren-pasin!Orait! Nau yumi kambek long “mobail pon”.

Man bilong Hailans i pinisim tok bilong em olsem:“Gavman i mas putim tambu long ol mobai pon.”Sori! Rong i no stap long mobail pon. Rong i

stap long man na meri i yusim. Rong i stap longkomyuniti i lusim tingting long Lo bilong God, longol kalsa, na long lo bilong marit na famili laip gav-man i mekim.Nau, long mobail pon, planti i save toktok-

nogut, mekim ol plen-nogut na salim ol piksa-nogut. Mobail pon em rot nau bilong bagarapimkantri. Bihain bai yu harim man o meri i tok olsem:“Mi kisim sik AIDS long mobail pon”. Man em irong bikos em i yusim gutpela samting long rongwei!

Alkahol abius woksopbai kamap long LaeBIKOS long ol hevi, wari, daina planti bagarap we strong-pela dring i kamapim longfamili, komyuniti , helt bilongpipel long kantri, ol woksop ikamap long 4-pela rijen bi-long kantri long kisim tingt-ing bilong ol man long ol rotbilong daunim ol hevi.Na tu, long karimaut ol wok

awenes long ol hevi we strong-pela dring i save kamapim nabai helpim daunim na kamapimples i seif long ol meri napikinini na komyuniti i wok-abaut na mekim ol wok bilongol.Lae long Morobe provins bai

holim tupela de Alkahol Abiuswoksop long Lae IntanesenelHotel bihain long Ista. Deit emwoksop bai ron long en emEpril 27 na 27.Mosbi na Hagen i hoim pinis

ol wankain woksoip we Lo naJastis sekta i wok long go paslong ol, stat long mun Januerilong dispela yia yet.Het tok bilong Lae woksop

em “Stetus bilong AlkaholAbius” na ol i ting olsem samt-ing olsem 1,000 pipel baikamap long en.“Taim Lae i lukim moa divel-

opmen na moa bisnis i kam in-sait na moa wok manmeri ikamap, moa hevi tu i kamap.Moa mani nau i go insait longol komyuniti, i gat moa sanslong pipel i kisim strongpeladringwantaim nogat kontrol.Taim dispela i kamap, hevi bi-long loan a oda i go bikpela,”Zachary Sitban bilong Loa naJastis Sekta i tok.Teti spika bai givim ol pros-

entesen long dispela woksop

long ol samting i karamapimpasin bilon g kisim krangistrongpela dring long ol oge-naisesen bilong ol, provins naMomase rijen.Insait long las tupela yia,

populesen long Lae i wok longgo antap na hevi we kisimkrangi alkahol i wanpela aslong ol.Ol ripot i soim olsem long ol

narapela hap bilong kantri, tu,kisim krangi em i bikpela as ikamapim hevi long loan a oda.Menesa bilong Bisnis Divel-

opmen wantaim SP Brewery,Reg Monagi, i tok tru, SP Brew-ery i save mekim, salim nakisim winmani long alkahollong PNG, kampani i gat woklong menesim pasin bilong olman i kisim krangi alkahol.Long traim kontrolim kisim

krangi alkahol na kamapim olloa na oda hevi long Lae, ol binputim ol tambu long kisim alka-hol, moa yet long Bulolo Distrik.Tasol dispela i bin lukim piepl

i wokim hombru, haitim na

kisim strongpela dring i go longples tambu i stap long en nayusim ol drag we planti kom-plen i bin kamap.Pablik i bin luksave long dis-

pela taim olsem em no wok bi-long polis tasol long komyunitina ol stekholda wantaim tu SPBrewery long wok bung wan-taim na daunim ol hevi we alka-hol i kamapim long en.Olsem na ol stekholda i

putim han wantaim na karimautol awenes wok na pablik i kenklia long ol hevi, sik na bagarapalkahol i ken kamapim long laipbilong ol.Dairekta bilon g Loa Na

Jastis sekta em, JoeKanekane, i tok bai ol i no inappainim ansa long daunim olhevi we alkahol i kamapimtude, nogat.“Wok long dispela bai go het

long planti yia i kam. Bai yumino inap lukim ol senis i kamaptumora, nogat,” MistaKanekane i tok.

Bedauna etpos kisim nupela motobotOL PIPEL bilong Bedauna Ailanlong Milen Be provins i gat sans longkisim gutpela helpim long helt seviswantaim wanpela dingi we Helt Min-ista Sasa Zibe i givim i go long etposbilong ol.Long dispela wik, Mista Zibe na ol

bikman bilong Helt Dipatmen hetopis i bin go long Alotau, Milen Beprovins long stap insait long sere-moni bilong ol nupela provinsel hetlatoriti memba i kisim luksave longwok na wokim tok promis long sta-tim nupela wok bilong ol.Namel long ol wok raun bilon g

em long provins, Mista Zibe i bin gattaim long kisim tripela awa ron longmotobot i go long Bedauna etpos nagivim 20 fut na 40 hospawa dingi igo long etpos.Memba bilong Samarai-Murua em

Wesley Gordon na ol bikman bilongnesenel na provinsel helt dipatmen.Provinsel na distrik edministresenna Alotau Jenerel haus sik i bin goMinista Zibe long wokim prisente-sen.Dingi bai helpim 400 pipel i stap

long ol liklik ailan komyuniti olsemlong Bedauna, Kitai, Liliwe naKatukatu insait long BonabonaLokol Level Gavman husat i laikimdingi long kisim ol siklain i go longetpos na tu, ol riferel keis i go longAlotau Haus sik.Long toktok bilong em, Mista Zibe

i bin tokim samting olsem 200 pipeli bin bung long hap olsem ol baisanapim nupela Komyuniti Helt Poskam neks yia we tripela helt wokabai ranim ol progrem olsem givimbanis sut, helt bilong ol mama, en-vaironmen na ol helt progrem olsemol helti viles.Taim Mista Gordon i luksave long

helpim we Minista Zibe i givim olsemsamting i kam long lewa bilong em,em bin tok planti taim, ol politisen isave mekim ol promis nating na i nosave inapim ol.

GIVIM KI: MinistaZibe i givim ki bi-long motobot i golong KomyunitiHelt woka, JohnPelosi. Poto: HeltDipatmen Midia

edukesenniusP12 Wantok Epril 14 - 20, 2011

SIAMAN

Long 14th Me 2009, insait long wanpela Mosenlong Palamen Haus, Hon. Se Julius Chan MP.,Gavana bilong Niu Ailan i bin askim Nesenel

Gavman long mekim Riviu long Maining Ekt 1992.Palamen bihain long Se Julius i putim pepa i givimi go long Paliamentari Riferal Komiti bilong Miner-als na Eneji wantaim dispela ol Tem ov Referens:

Olsem dispela Palamen i askim Nesenel Gavmanlong :-

1. Riviu long papa bilong mineral olsem hap bi-long bikpela riviu bilong Maining Ekt 1992. Dis-pela riviu bai kamap wantaim bikpela luksavelong:(a)Riviu long disisen bilong Stet long daunimreit o mak bilong Spesel Sapot Grent (SSG)mak long 1% i go daun long 0.25 % na askimStet long hariap tru long putim bek 1% Spe-sel Sapot Grent (SSG) wantaim olgeta kom-pensesen em i mas peim i go long ol provinsstat long dispela taim stret we Gavman emyet, i no bin toktok wantaim ol stekholda ostretim olgeta hevi aninit long ol Toktok in-sait long MOA.

(b) Putim mak o reit bilong Spesel Sapot Grent(SSG) long 1% i go 10% long FOB sels longwan wan yia na Spesel Sapot Grent ol i givimmas noken pas; na

(c)Lukim olsem ol prinsipel o lo bilong di-raivesin reveniu (5%) i go long ol Provins imas go tu long mineral expot.

2. Mekim olsem reit o mak bilong mineral royaltypeimen i go antap long 2% i go 5% long FOBsels revenue long wan wan yia.

3. Tok-orait olsem dispela 10% ikwiti mak i golong Provinsal Gavman na papagraun em Stetbai peim olgeta.

4. Tok-orait olsem saplai nab aim bilong ol gudsna sevises insait long Papua Niugini mas staplong ol Provins we maining operesin i kamaplong en long mekim olsem Guds na Sevis takisi go long ol Provins i go bikpela.

5. Mekim olsem takis kredit skim i go wantaimmoa gutpela wok we i go wantaim infrastraksao rot na bris long kamap long namba wan destret taim maining operesin i kamap.

6. Givim tok-orait olsem ol maining kampani igivim olsem 10% bilong veliu bilong kos bilonggo bikpela bilong ol na i no dispela ol i plenlong en pastaim, we bai i mekim peimen bilongol koporet takis i go longpela taim.

7. Mekim olsem ol maining kampani i wok klostulong sapotim wok bilong wokim rot na bris weProvinsal Gavman i laikim long en na dispelawok i mas stap long maining kontrak.

8. Hariap tasol na stretim olgeta arapela MOA wei stap yet stat long 30 Jun 2009.

9. Senisim Maining Ekt 1992 long mekim rot longtransfe o bringim olgeta samting bilong bus,graun na wara (natural resources) olsem timba,fis, maining aninit long solwara, oil n ages i golong papa bilong ol risoses wantaim wanpelamak long peimen olgeta lain i bai amamas longen.

Komiti i pasim tingting nau long kamapim wanpelainkwairi o wok-painimaut na long dispela rot i laik kisimsevis bilong wanpela gutpela Lo kampani long helpimkomiti wantaim wok-painimaut bilong en i go insait longRiviu bilong Maining Ekt 1992. Husat lo kampani i gatintares i kem salim pepa bilong en long helpim Komitiwantaim dispela inkwairi i ken salim kwotesin bilong eni go long dispela adres.

Director of Parliamentary Committee SecretariatP. O. PARLIAMENT HOUSE

WaiganiNational Capital District

ATTN: LAWRENCE J. DAVEONAMAKIM: CONFIDENTIAL

Telefon: (675) 3277759/ (675) 3277784Fax: (675) 3277206

Mobail:(675) 71971595DairektaE-mail: [email protected]

Taim long kisim olgeta bid i kam long ol lo kampanibai pas long 4:06 pm long 21st Epril 2011

Hon. Pitom Bombom MP.Siaman

Paliamentari Riferal Komiti long Minerals na Eneji

EDVATAISMEN

Uli Beieri dai…Man i kirapimtingting na woklong lukautimkalsa

Don Niles i raitim

WANPELA man i binwokim bikpela kon-tribusen long wok di-velopmen bilong PNGlong sait bilongedukesen, kalsa,risets, poetri na ats, ibin dai long Australialas wik.Ulli Beier i bin gat 88

krismas i bin dai longples bilong em longAustralia.Em bin kam long

PNG long 1967 na woklong Yunivesiti bilongPNG inap em na meri

bilong em, Georgina natupela pikinini man bi-long em, Sebastian naTunji, i lusim PNG na gowok long Afrika. Long1974, Uli na famili bi-long em i bin kam bekbihainim askim bilongSif Minista long dispelataim, Michael Somare,na statim Instittu bilongPNG Stadis (IPBGS),wanpela gavman insti-tusen bai go pas longwok stadi long ol PNGkalsa.Long ol wok taim bi-

long em long UPNG, embin pulim sampela ol

bikpela save sumatinlong dispela taim longkamap ol raita bilongbuk, poetri husat i bin gatbikpela driman na tingt-ing long ol eria olsemakioloji, akiteksa, at,filim, ol tumbuna stori,literetsa, musik, potografina printing. Dispela emol eria Uli i givim bikpelatingting long ol long ki-rapim IPNGS. Sampelalong ol biknem man em ihelpim Uli long kirapim olwok na risets longIPNGS em long ApisaiEnos, Ilaita Gigimat, An-drew Hila, Chris Owen,Zbyszek Plocki, SeggPutahu, Jacob Simet,Pamela Swadling, Kun-dapen Talyaga, PouToivita, John Urmaglsana Philip Yamasisi Yayii.Long UPNG, ol

sumatin lain i bin kisimskul bilong Uli na raitimol drama pilai, poetry naol sotpela stori na bihaini kamap ol bikman longpolitiks na gavman emlong Leo Hannett, JohnKasaipalowa , JohnKaniku na ol narapelamoa.Bikos Uli i bin wok long

kantri Nigeria long Afrikaolsem Dairekta bilong In-stitut ov African Stadislong Ife Yunivesiti longNigeria, Mista Somarehusat i bin Sif Minista bi-long PNG, i bin saveolsem dispela em manhusat i ken go pas longinstitute i lukluk long long ol war na hevi ol man-meri i gat, bungim ol me-tiriel bilong yusim long olskul na toktok long olsamting we turisim in apkamapim long kantri napipel.Olsem na long askim

bilong Mista Somare yet,em bin kam bek gen woklong PNG long narapela4-pela yia na kirapimIPNGS.Pastaim, IPNGS opis

wantaim go pas bilongUli, ol bin kirapim long 4Mail long hap we SeoulRestron i stap long emnau. Tasol bipo longPNG i kisim indipen-dens, ol i surukim longBoroko we em i stap inaplong tude.Wantaim Uli olsem

dairekta , IPNGS i binkamap wanpela opis imekim planti wok long olsamting i sut kalsa, weol woklain, ol UPNGsumatin na ol narapela ikarimaut ol wok risets. ibin gat fanding na olnarapela samting bilongsapotim ol lain longmekim ol wok na olrisets.Institut i bin ron strong

we ol i wokim ol filim(muvi) na soim, ol i raitimol pilai na poetry naputim kamap ol longpablik i lukim n a ol iwokim ol ats so long olpeintin, droing na poto

samting bilong ol PNGatis. Ol redio progrem ikamapim ol tumbunastori, ol tet wol at, kalsa,poetri na musik. Ol binsave gat ol ges leksara,poetri rit na ol seminalong oral histri bilongEnga wantaim ol Melpalida.Fanding long ranim na

sapotim ol wok longIPNGS i bin kam gutlong gavman na ol grenmani we Uli i bin askimlong sapot na kisim i kamlong ol kalserel ogenais-esen, Nigeria na Sene-gal long Africa we i soimolsem Uli i gat nem longol dispela kantri.Planti ol megesin na

buk em ol i kamapimlong dispela taim wan-taim go pas bilong Uli.Namba wan em long “Gi-gibori- A Magazine ofPNG Cultures” we olkontribusen i bin kamlong planti ol biknem lainlong kantri olsem nauPraim Minista SeMichael Somare, nau idai Bernard Narokobi,Albert Maori Kiki, JohnWaiko, Jacob Simet naplanti narapela moa, i bingat ol diskasen pepa weol bikman, sampela longol nem antap, ol UPNGleksera na ol sios lain isave autim tingting longkristieniti, eben hausing,kisim i kam bek ol at,wantok sistem, redio,tubuan sosaiti nakalserel polisi. Ol buk,megesin na diskasenpepa em ol bin saveprinim long 1974 naskruim i go long sampelayia bihain.Geit bilong Institut i gat

ol droing bilongGeorgina Beier, meri bi-long Uli husat i wanpelaatis tu. Ol droing i storilong wanpela man i golong mun olsem tum-buna stori bilong olOrokolo pipel long Galpprovins.Long 1978, Uli Beier i

bin lusim PNG na go sin-daun long Sidni, Aus-tralia.Tasol long 4-pela yia

wok bilong Uli naGeorgina long IPNGS, olbin mekim bikpela woklong promotim save, tok-tok wantaim na luksavelong ol tumbuna kalsaolsem ol i bikpela samt-ing long olgeta eria bi-long laip na sindaunbilong yumi.Na long wok bilong ol,

ol i givim na skruim savelong planti manmeri longkamap long level ol i staptude.Na long tude yet, Insti-

tut i kisim strong long olwok na tingting we Uli ibin planim na ol i ama-mas olsem papa bilongInstitut i bin gat ol gut-pela visen long Institutna PNG.

ULI BEIER: Man husat i strongim tingt-ing long lukautim ol tumbuna samting,kalsa na ats long PNG, long haus bilongem long Sidni, Australia.Poto: Don Niles, IPNGS

Epril 14 - 20, 2011 Wantok P13abc na pasifiknius

Ol i autim sunamiwoning long istenJapanOL I putim aut pinis sunami woning bilongIsten Japan bihainim wanpela strongpelaguria em namel bilong em i stap klostu longFukushima nuklia pawa stesin.US jiolojikal sevei i tok, guria strong bilongem 7.1 ausait long si i bin kamap 10 kilomi-ta aninit, na episenta o namel bilong em 86kilomita long saut saut is bilong Fukushimasiti.Mitiorolojikal Ejensi bilong Japan i tok, wan-pela wan mita si bruk bai nap hamarimIbaraki prifeksa, em eria i bin kisim bikpelahevi na bagarap long bikpela sunami longmun i go pinis.Ol i bin givim oda i go long ol wokmanmerihusat i wok long pasim hevi long Fukushimanuklia pawa stesen long lusim i go aut nastap long guria pruf bilding.Ol i bin klosim wanpela ranwe bilong Naritaeapot bihainim guria long mekim ol sefti woksekim.

Australia foren min-ista i tok em i nopasim em long PasifikFOREN Minista bilong Australia, KevinRudd, i tok, ol toktok bilong Oposisen olsem,em i no moa lukluk i go long Pasifik, i no tru.Mausmeri bilong Foren Afes long Oposisen,Julie Bishop i tok, Foren Minista, KevinRudd, i lusim planti taim lukluk long ol samt-ing i kamap long Midel Is na i no lukluk longol samting kamap long Papua Niugini, Fiji naIs Timor.Em i tok, Saina i wok long muv i kam insaitlong Pasifik na long sem taim ol tingting, nawok bilong Australia na Nu Silan i no moabikpela insait long rijen.Tasol Mista Rudd i tok, gavman i bin wan-peal long namba wan long kirapim wanpelaPalamen Sekreteri bilong Pasifik Ailan Afes,na apim ol halivim o eid bilong em i go longrijen, long 40 pesen long las tripela yia.Em i tok, Australia gavman i wok wantaimPasifik Ailans Forum.Mista Rudd i tok, em bai go long PapuaNiugini long ol toktok wantaim Praim MinistaSir Michael Somare, long mun bihain.

22 tausen Siapan sol-dia i painim ol dai bodiSAMTING olsem 22 tausen Siapan soldianau i mekim wok bilong painim ol dai bodilong Not Pasifik kos bilong Japan.Japan i yusim ol soldia long mekim dispelawok taim kantri i redi long makim wan munanivesari bilong guria na sunami disasta emi bin kamap long 11 de bilong mun Mas.Ol i yusim 90 balus, 50 bot, na 100 daivalong painim ol dai bodi em sunami i binkarim ol i go aut long solwara, taim 14tausen soldia i wok long lukluk gut moa longol haus i bin bagarap, insait long ol karsunami i bin bagarapim ol, na ol mauntenpipia sunami i bin wokim.Ol i no yet save tru tru wanem samting i binkamap long samting olsem 15,000 pipel

taim ol i save gut pinis olsem, 13,000 i bindai long dispela namba wan bikpela biruaken bihain long Seken Wol Woa.Wok bilong painim ol dai bodi long solwarabai kamap moa long ol solwara klostu longRikuzentakata, wanpela liklik siti insait longIwate prifeksa em i bin bagarap nogut trulong sunami.Ol i bin mekim wankain wok painim longwiken i go pinis long dispela kostal eria,tasol ol i bin painim 80 bodi tasol.

Abbot tok, baset baihat bikos gavman i nokontrolim gut maniAUSTRALIA Oposisen Lida, Tony Abbott, itok gavman i wok long mekim ol kain eskiuspastaim long givim wanpela hat baset longmun bihain.Long ol dispela wik i pinis, gavman i woklong min tasol long tok lukaut olsem, basetem bai autim long en long mun bihain baitait, na wanpela as long dispela em bikoskos bilong kamapim gut gen ol samtingbihainim ol taim nogut na birua i bin bikpelamoa winim mak ol i bin ting bai kostim.Nau, Federal Fainens Minista, Penny Wongi tok, mani ol i bin kisim long ‘pesenal’ nakampani takis i samting olsem 4 bilian dola,tambolo long mak ol i bin ting bai ol i kisim.Oposisen Lida, Tony Abbott, i tok dispelakamapim hevi long dispela mani yia.Em i tok sapos gavman i no bin westim plan-ti bilian dola long ‘insulesen skim, NesenelBrotben Netwok, na ol arapela projek, embai noken nidim wanpela hatpela baset.

Israel tok em baistopim pait sapos olPalestain i stopimpastaimISRAEL i tok em i redi long stop long sutimol Palestain grup long Gaza Strip, sapos olPalestain i mekim wankain.Difens Minista bilong Israel, Ehud Barak, ibin tok olsem bilong bekim ol ripot olsem

political wing bilong Hamas, em i kontrolimGaza Strip, i mas wanbel tru tru long wan-pela tok orait bilong stop pastaim long pait,o sisfaia.Mista Barak i tok Israel bai bihainim wanemkain pasin ol i lukim ol Palestain i mekim.Ol bikpela pait we planti dai, i bin kamapwantaim ol Palestain, bihain long sampelalain i bin sutim wanpela Israel skul bas longFonde.

Filipins pipel klostulong wanpela volkenoi no laik muvPLANTI tausen pipel long Filipins, em ol istap klostu long wanpela volkeno, i no harimtok bilong ol atoriti bilong muv lusim plesbilong ol bikos ol i ting volkeno bai klostupairap.Ailan we dispela volkeno i stap long en, emples bilong 7 tausen ol fama, ol pisaman, naol turis gait, tasol 77 pipel tasol klostu longmaunten paia ya, Taal Volkeno i lusim pinisailan.Long Fraide, gavman i bin tok lukaut longpipel olsem, magma o hatpela ston insaitlong volkeno i wok long suvim rot bilong eni kam aut long maus bilong maunten paia.Ol i lukim dispela taim ol kain ges, solapbilong graun, na ples i hat moa winim olnarapela taim bipo, i wok long kamap raunlong Taal lek.Ol i tambu pinis long ol turis long noken golong dispela ailan em i save pulim planti turistru.Taal volkeno i wanpela long 22 volkeno emol i save soim laip na we ol i lukim pinis 33pairap long ol, las wan long ol pairap i binkamap long 1977.

Saina tokim US, maskilong 'preach' longhuman raitSAINA i tokim US long pinis long pris otokaut long ol human rait.Toktok bilong Saina i kamap bihain longenual ripot bilong US stet dipatmen i sutimstrongpela toktok agensim Saina long

humen rait.Taim em ol i tokaut long ripot, ol US opisal itokaut olsem, ol i wari tru long Saina gav-man i arestim wanpela atis na man i savesutim tok long Saina gavman, Ai Weiwei.US Sekreteri ov Stet, Hillary Clinton, i askimSaina tu long lusim planti ektivis em i woklong arestim ol bikos ol i save sutim tok longgavman.Saina Foren Ministri mausman, Hong Lei, itok US i mas lukluk long ol humen rait heviinsait long em yet na maski long suvim nusi go long narapela kantri.Na nau yet, wanpela UN humen raits paneli tok olsem em i wari long we, Saina i woklong arestim ol ektivis na loya na bihain, ol isave go lus nating, na i tok, dispela em wan-pela criminal pasin aninit long intanesenelloa.

Ol i painim bodi bilongwanpela Australia sol-dia long KokodaOL i painim bodi bilong wanpela Australiasoldia long Kokoda Trel.Ol i painim ol bun bilong dispela dai bodilong “Lost Battlefield of Kokoda” we ol i bilipol Siapan i bin kilim 79 Australia long 1942.I kam inap tude, ol i no yet painim faivpelaAustralia soldia husat i bin pait long dispela‘Lost Battle of Kokoda’.David Morton bilong The Lost BattlefieldTrust, i tok wok i go het nau bilong luksavelong dispela bodi ol i painim.

Gadafi ami na ol rebeli pait long kontrolimAjdabyiaBIKPELA pait i go het long Libya namel longdifens bilong Gadaffi na ol rebol, taim tupelasait wantaim i laik kontrolim Ajdabiya taunlong is bilong kantri.Ol rebel i bin kontrolim Ajdabiya long ol dis-pela wik i go pinis.Pastaim, ol gavman soldia i bin kirapim paitwantaim ol rebel long narapela siti long wesol i kolim Misrata.Aid ogenaisesen, Red Cross, i bin nap long

Japan i yusim ol soldia long mekim dispela wok taim kantri i redi long makim wan mun anivesari bilong guria na sunami dis-asta em i bin kamap long 11 de bilong mun Mas. Hia ol Japan soldia wok long painim ol dai bodi long wara.

PPaaiinniimmddaaii oollbbooddii......

KOMENTRIGavman o bisnis bilong husat?

LAS wik bikpela kibung i kamap long Kokopo, Is NuBriten.Dispela kibung i bungim olgeta lokol o liklik PNG bis-

nis manmeri.Namba wan bikpela astingting long dispela kibung i

kamap, em long pulim luksave bilong gavman long olhevi ol liklik bisnis i wok long karim, na traim painim olrot we gavman i ken helpim ol.Insait long dispela kibung, i gat planti ol krai bilong

ol PNG bisnis manmeri.Bikpela askim bilong ol, em long gavman i mas dau-

nim takis long ol PNG bisnis manmeri, bai ol i ken resiswantaim ol arapela bikpela kampani na foren investai kam insait na mekim wok long hia.I gat sampela gutpela samting i kamap long dispela

kibung.Namba wan, em olgeta i kamap na makim ol nupela

ekseketiv bilong stiaim ol i go long bihain.Namba tu, em ol i kamapim Kokopo Deklaresen,

wanpela petisen o askim pepa ol i salim i go long gav-man long ol askim bilong ol.Planti long ol askim, em i sut long gavman i mas

opim moa rot, na givim moa luksave long ol samtingwe i no wok strongim ol liklik PNG manmeri long wokbisnis.Mipela i ting olsem gavman i noken abrus na pasim

ai bilong en long ol dispela lain.Long dispela kain taim, we planti kain bikpela intane-

senel kampani bilong ol arapela kantri i wok stronglong kam insait long PNG, na rausim ol gris bilonggraun, gavman i noken tanim het na lukluk long oltasol.Wankain tasol, gavman i noken lukim ol liklik bisnis-

manmeri olsem ol birua. Nogat.Ol dispela lain em ol lain bilong hatwok. Ol i save

tuhat, long lukim wok na halivim i kamap na i go autlong ol arapela pipel bilong yumi.Pasin bilong gavman we em i save givim ol kain kain

bikpela takis malolo long ol ausait kampani longmekim wok bisnis long kantri, i mas pinis.Dispela kain pasin bilong gavman long traim go in-

sait na kisim hap winmani long olgeta risos projek ikamap, i mas pinis.Ol bisnismanmeri bilong yumi, ol i save long ol hevi

bilong ol liklik manmeri.Ol i save olsem sapos gavman i no moa luksave

long ol, bai bisnis bilong ol i lus nating tu.Gavman i mas opim iau, harim tok long ol hevi ol lik-

lik manmeri i pilim, na opim ai long ol nupela rot em iken painim long strongim ol liklik bisnismanmeri bilongyumi.

Win bai karim bel pen goWanpela man Samarai itokaut long NBC tok bekprogram long las wikFraide olsem dispela di-sisen bilong LidasipTraibunel long givim tu-pela wik mekimsave longPraim Minista SirMichael Somare emolsem Viles Kot disisenlong pik bagarapimgaden long ples.Kainkain manmeri gat

skelim bilong ol yet longdispela disisen bilong Li-dasip Traibunel kot we olting dispela mekimsaveem i no inap long 13-pelasas bilong Praim Minista.Na Praim Minista em hetbilong kantri na opis bilongem i bikpela tru winim olarapela opis olsem namekimsave i mas bikpelana ino tupela wik olsem.Tasol bai yumi tok

wanem, em disisen bilongKot na i bihainim Kot sis-tem bilong yumi hia longPapua Niugini. Em ol ova-sis Jas i harim dispela Kotna mekim disisen ya. Ol ino liklik lain o nupela lainbilong harim Kot. Husat

gen bai stopim dispela.Samting kamap pinis na

go pinis. Tasol bikpelasamting em, dispela di-sisen ya bai stap longrekot na bihain bihainhusat lida i kamap longwankain Kot olsem bailoya bilong ol i givim piksalong dispela na askim Kotlong givim liklik mekim-save olsem long husat lidalong bihain taim. Oposisenlida Belden Namah i tokdispela disisen em olsemlaisens long stil.Tasol loya bilong So-

mare bin tokaut tu long Kotlong noken pinisim So-mare long wok bilong emolsem memba bilong Pala-men na Praim Minista bi-long Papua Niugini bikosdispela inap kamapimplanti bikpela hevi longkantri.Ol hevi em tokaut em

olsem, Gavman nogat taim

long holim bai ileksen bi-long Is Sepik rijenol sitbikos kantri gat 18 muntasol i stap long nesenelileksen na tu ol bikpelawok bilong LNG bai i noinap ron gut taim i nogatPraim Minista i stap longmekim ol bikpela disisenbilong givim tok orait nalukim ol wok i ron gut.Ating planti arapela samt-ing olsem ol wok divelop-men na sevis bilong kantribai bungim hevi tu longdispela.Em orait, samting i

kamap pinis na go pinis nainsait long dispela tupelawik em bai yumi toktok gona win bai karim i go nayumi bai toktok long ol nu-pela samting we i kam yetlong sait bilong gutpelasindaun na amamas bilongkantri na yumi olgeta.Planti bikpela bel hevi,

kros na tingting nogut savekamap na yumi savepairap planti tasol win savekarim ol go na yumi savelusim na go het long ol wokbilong yumi. Tok Inglis oltok; goes by with time.

Wan wik o tupela wik baikam na go na yumi bailusim na stap pren yet.Dispela disisen bilong Li-

dasip Traibunel em rekotbilong Papua Niugini we olloya bilong yumi bai ama-mas long yusim long olarapela Lidasip Traibunelkot bilong ol long bihaintaim.Ombusdmen Komisin na

Pablik Prosekyuta opis iwestim bikpela mani nataim long ronim dispelaKot i kam kam inap longlas wik Fonde na disisen ikamap na pinis. Amasmani na strong ol i lusimlong painim evidens namekim wok redi long amaskrismas olgeta i kam emkaikai bilong em kamaplong dispela disisen.Yumi ol pipel mas save

olsem, insait long olgetagem yumi pilai, wanpelatim mas win na narapelatim mas lus. Tupela timwantaim i no save win. In-sait long Kot tu em kainolsem. Yu no inap drowantaim man yu Kotim.Em bai win o yu bai win.

Epril 14 - 20, 2011 Wantok P13komentri

Jada2011

GrenSif

P16 Wantok Epril 14 - 20 , 2011

Elefan amamasim Nu Yia

OLdispela elefan long Tailen i no waswas nating. Nogat. Ol i dau-nim na spetim rausim wara long makim bikpela amamas bilongnupela yia long Tailen, insait long Songkran festival long Ayut-thaya provins long Epril 11. Songkran em i Nu Yia bilong kantriTailen. Em i save op long Epril 13, na bikpela wok em ol manmerii save tromoi wara long ol arapela.

Bebi raino soim pes

NAMBAWAN waitpela bebi rainoseres, we mama bilong em ikarim em long Australia Zoo long ples Beerwah long not bilongBrisben, Australia i sanap kisim poto. Australia Zoo i askimpablik long givim nem long dispela nupela bebi raino.

Tok stret long smuk paket

DISPELA em i nupela paket bilong ol smuk longAustralia, we heltminista, Nicola Roxon i tokautim long Fonde las wik. Dispela kainpoto i soim ol manmeri i kisim ol bikpela sik long smuk em samt-ing olsem 41 ogenaisesen i bin pasim tok aninit long ProtectingChildren from Tobacco kolisen i bin tok oraitim. (Poto: AAP Im-ages)

P20 Wantok Epril 14 - 20, 2011 laipstail

Bustin Anzu i raitim

WANPELA wantok bilong mi,Barnabas Alko, i bin sanapinsait long Westpac Banklong Lae wanpela potnait i gopinis na i no amamas longplanti samting em i lukim i nostret.Em i stori i go na em i kamap

long wanpela hap mak we em itok prais bilong ol kaikai i goantap tru i no olsem em i bin igo long stoa long ples sampela25 yia i go pinis.Na em i tingting planti, planti

wok divelopmen i kamap yet,tasol ol prais i go antap na laip-stail bilong ol manmeri i diatumas.Em i givim tok piksa tu olsem

long 1980 na ol yia i kamap, K2i gat planti mining. Long dispelamani, em i ken baim tupelapaket trukai rais na wanpelabikpela besta tin pis. Nau, K2em i no mani, em pepa nating.BarnabasAlko em bilong ples

Sakalem insait long Apa Kagullong Tambul distrik, WestenHailans Provins. Na em wan-pela PMV draiva long Lae sititaim em i pinisim Gret siks bi-long em long Tambul.Taim em i lukim olsem em ino

inap long go moa long ol sam-pela narapela skul, wanpela isipela wok em long ronim PMVbilong ol ankol bilong em longLae siti. Em i kamap boskrupastaim na bihain, ronim dis-pela pmv we em i bin boskrulong en.Em i lukim laip bilong em long

ples bipo na nau, wantaim laipbilong siti na lukim olsem insaitlong sotpela taim, planti senis ibin kamap.Maski ol kain senis i kamap,

ol manmeri i stap wankainolsem bipo.Em i tok LNG em wanpela

bikpela wok maining insait longkantri na i bringim planti sevisna givim wok long planti man-meri bilong kantri na ovasis tu,tasol liklik taim, nois o paia bi-long em bai dai.Na ol bai harim narapela wok

maining o divelopmen i kamapna bai pairap pairap.Alko i tok wankain long Porg-

era, Ok Tedi, Misima na Lihir.Taim nupela yet, ol i mekimplanti nois tru, wankain olsemwanem samting LNG i wok longmekim. Tasol taim em i stat wokna kamapim ol gol, kopa, gesna oil, ol i kamap kol pis gen.“Dispela em wanem samting

nau LNG i wokim stap. Taimwok i kamap stret, LNG em i nogat moa stori bilong em. Bai ol ilukluk long ol narapela bikpelawok maining,” em i bin tokimWantok Niuspepa.Em i tok nau yet, ol papa na

mama graun i komplen longmani na stopim o blokim ol wokna mekim nabaut i stap.Tasol dispela em bai ino inap

stap longpela taim. Taim pro-daksen i wok, ol as ples bailukim mani i pulap kapsait longples bilong ol na ol bai pasimmaus tasol.Gavman bai lukluk long ol

narapela eria bilong pulim manilong kirapim ples na tu, bagara-pim ples.Kain projek olsem Hidden

Veli long Wau na Wafi Gold iwok long pairap liklik, wankainolsem LNG long Hela Provins.Taim ol i kamap long wanpelakain mak, ol tu bai stap isi gen.Gavman bai lukluk long nara-pela ol projek.Kain toktok bilong wanpela

bas draiva i mekim mi paul,long wanem, maski ol i kiraplong moning na mekim wok igona pinis long nait, tasol ol i savelong wanem kain samting i woklong kamap insait long kantri.Alko i tok taim em i liklik

mangi, em i save krai long tinpis. Pis em mama bilong en iskelim pinis wantaim kumu longsevim igo long plet kaukau orais, tasol em i save krai long tinpis, long wanem, em i laikklinim ol pipia bilong pis.Em i tok em i save resis wan-

taim liklik brata bilong emSimon. Tasol em i tok mama bi-long em i save meri olsem naem i save skelim ol pipia pis bi-

long tupela Barnabas na Simonwantaim. Olsem na tupela inosave krai.Simon tu, taim em i pinisim

gret siks, em i bihainim bikpelabrata bilong em na igo daunlong Lae long mekim wokolsem boskru na bihain emkamap draiva, wankain olsembikpela brata bilong em.“Long dispela taim, ol prais bi-

long pis i go daun tru. Ol bikpelapis em mi ken tingim, mi savebaim long fifti toia na ol liklik pisem ten toia na twenti toia. Olmabel em long ten toia mi binkisim 10-pela long tred stoalong Sakalem.“Nau em nogat tru. Ol koin

mani ino gat wok bilong em.Mipela nau lukluk long K5 na igo antap,” em i tok.Sapos kain man olsem bas

draiva Alko i ken save longikonomi na strong bilong mani,dispela i soim wanem samtinggavman na ol bikman longpawa i mekim ino samting hait.Prais bilong kaikai nau igo

antap tru. Lukim ol plastik trukairais. Long 1988-89, prais bilongol em 70 toia na bikpela pis emsiksti toia. Sapos kisim igo longhaus, em i ken fitim 10-pelafamili. Nau, K10 bai orait.Ol save manmeri na wok lain

i save long wanem samting iwok long kamap. Tasol ol liklikmanmeri long ples ino savelong wanem samting i wok longkamap long taun wantaim olsavelain.Ol ples lain ino wari long wan-

pela samting. Sapos wara i sot,ol pikinini bai ran igo daun longwara klap na pulumapim wara,sapos nogat lait, ol i ken laitimbombom. Sapos paia i sot, ol iken painim sampela long gaten,sapos ol i hangre, taro, potato,yam na kumu i pulap kapsaitlong katen. Laip long ples emfri.Long taun, olgeta samting em

mani. Wara i kam long saplai bi-long taun, lait i ron long pawalain, kaikai em yu mas baimlong stoa na paia mas kam longpaiawut bilong maket o pawa.

Bikpela samting banisim ol dis-pela samting, em mani.Prais bilong ol klos ol i werim,

balus tiket igo antap na prais bi-long ol praivet hausik igo antapem ol lain long rural eria ino kliagut tumas. Ol i amamas wan-taim liklik laipstail bilong plesyet.Sapos ol lain long taun igo

toksave long ol, ol i ting emtumbuna stori nating na ol inobilip inap taim ol yet igo nalukim.Skul fi long taim bilong mi

long 1980s em K300. Wanpelataim, namel long yia olsem Sep-temba, ol lain bilong mi ino inaplong painim wanpela K200 longpinisim skul fi na skul i rausimmi na mi go stap 2-pela wik nabihain mi go bek long skul.Long dispela taim, skul fi em i

stap long K500 long pinisimskul bilong yu.Nau, gret 10 skul fi em

abrusim K1000. Sapos yu inappainim dispela, ok, yu bai autlong skul.Long dispela taim tu, gret 10

setifiket tu i gat bikpela luksave.Yu ken skruim save igo moa opainim wok stret. Nau, long kaintaim olsem, Gret 10 pepa emino gat mining bilong en.Em wanpela pepa nating.

Long mekim kamap wanpelasave pes insait long ples bilongwok, yu mas i gat Gret 12 o Yu-nivesiti pepa.Long las wik tasol, ekting

Praim Minista Sam Abal i tokolsem ol pablik sevis bai kisimsampela mani moa antap longpei bilong ol. Na planti pabliksevis i amamas long dispelalong wanem, longpela taim ol ibin wet long kain luksaveolsem.Bihain long narapela dei gen,

ol tisa insait long kantri i kisimnarapela luksave wantaim sam-pela mani moa antap long fot-nait pe bilong ol.Ol i tok planti taim, ol i save

komplen long kain moa manitasol ino gat sampela luksavena long dispela yia, ol i lukimbikpela senis long pei paket bi-

long ol.Tasol planti lain tu i tok, dis-

pela em westim mani nating,long wanem, ol pablik sevis inosave mekim wok na laik kisimmani nating.Ol i tok kain lain olsem ol tisa

long bus ples ino save tis naraun raun nating long taun nakisim pe nating. Taim ol i kisimdispela moa mani, ol bai skruimbiket bilong ol na ino go longskul bilong ol long tis.Barnabas i tok long ples bi-

long mitupela long Tambul, ol-geta samting i stap, tasolmekim wanem na olgeta lain ilusim kol ples na igo long nara-pela hap ples insait long kantrilong mekim wok.Ol gaten kaikai i save sting

nating, nogat maket, ol gutpelawara bilong dring na waswas isave ron long laik bilong en, olgraun i blek nogut na isi longwokim gaten. Tasol taim i senisna ol mas muv het yet.Long dispela taim, Barnabas

i bin go long salim wanpelamani bilong mama bilong emigo long Mount Hagen.Mitupela i sanap long lain na

em i mekim ol dispela toktok.Taim mi skelim ol dispela tok-

tok bilong en, mi painim autolsem em ol trupela samtinglong laip em i bin stori.Neks yia, em bai wanpela

bikpela yia bilong kantri. Kantribai igo insait long namba 8 Ne-senel ileksen bilong Papua Ni-ugini na planti bilong ol dispelaMemba bilong Palamen (MP)bai kisim bek sit bilong ol,wankain taim tu, planti bai lusimsit bilong ol.Inap ol nupela lida o dispela

olpela mekim sampela samtingwe i ken mekim kantri i fri longol dispela hevi na pekato bilongkantri.Long Septemba namba 16

dei long dispela yia, em bai 35yia bilong Papua Niugini longkisim indipendens na sanaplong tupela lek bilong em yetolsem wanpela kantri.

We stap 35 yia sevis?

PPrraaiiss ggooaannttaapp

KOGE TRED STOA:Ol kaikai long ol ples stoaigo antap stret. Tasol ol pipol i no wari. Ol still baimyet.Poto: Bustin Anzu

Dia LaiplainLONG potnait bilong mi, ol wantok

i singautim mi long go wantaim ollong hotel. Ol i tok long mipela baidring sampela bia na bihain baimipela i go lukim ol video muvipiksa.Tasol bihain long ol i dring sam-

pela bia pinis, nogat wanpela long oli laik go lukim muvi. Nogat. Sampelataim, ol i stap dring inap hotel i pas.Na sampela taim, ol bai go long hausbilong narapela poroman na skruimdring i go moa yet. Olsem wanem nami ken stretim dispela wari bilongmi? Mi pret sapos mi no go dringwantaim ol, bai mi lusim ol pren bi-long mi.

Dia PrenYUMI olgeta i laik pren wantaim ol

narapela pipel. Yumi belgut sapos ol ilaikim yumi. Olsem na planti taim, yumisave mekim samting yumi no laikimbikos yumi laik amamasim ol narapelalain.Em i gutpela samting long mekim ol

samting long helpim ol pren. Tasol em ino gutpela samting sapos yumi masmekim rong o pasin i nogut bilong ama-masim ol pren.Sori tumas, i gat planti pipel tumas

long PNG i bagarap long strongpeladring. Tasol sori moa yet long ol dispela

pipel i dring long amamasim ol pren.Yu tok olsem olgeta wanwok i save

go long hotel. Em i tru? Ating i gat plantiolsem yu husat i no laik go tasol i nogatstrong long tok nogat.Planti taim, wanpela o tupela lida

tasol i save pulim ol man na ol i go. Nai no long laik bilong ol yet, nogat. Atingsampela woklain bilong yu tu i laik golukim muvi. Wanwan man i ting olsemolgeta man i laik go dring. I nogat mani gat strong long sanap na tok narakain.Nogat. ol pren i no laik harim dispelakain tok.Wanpela we long abrusim dispela

kain tok em hia. Yu yet i sanap toktokstrong olsem wanpela lida. Long nekspotnait, yu sanap na yu toktok strongolsem. “Maski long go long hotel tunait.Mi laik lukim piksa. Husat i laik kamwantaim mi.” Ating bai yu lukim plantipren bilong yu bai go poromanim yu.Tasol sapos nogat wanpela i laik go

wantaim yu, maski, yu go yu yet. Maskiol i lap. Bihain long sampela de, yu kengris wantaim ol long gutpela muvi yu binlukim na yu bin amamas tru. Neks taim,ating tupela o tripela i laik go wantaimyu na traim.

Na sapos yu traim traim na i nogatwanpela man i laik go poromanim yu ,orait, maski. Yu tingting nau…..Tingtinggut. Ating moabeta yu painim sampelapren i laik long woksop bilong yu, orait,yu go joinim sampela grup long YC olong sios o long spot klab.Sapos yu stap insait pinis long wan-

pela olsem na ol wanwok i singautim yugen long go long hotel, yu ken tokim ololsem,” Sori pren, mi noken. Ol pren bi-long mi long hap sait i wetim mi.”Mi noken promisim yu , bai yu no lus-

bim sampela pren na wanwok. Tasolmaski… sapos oltaim ol i pulim yu longmekim ol kain samting yu no laikmekim, moabeta yu painim sampelanarapela kain pren. Gutpela pren i savehelpim yu.Mi Laiplain

Sapos yu gat wari, rait i kamlong Lifeline, P O Box 6047,Boroko, NCD.Telipon:3260011. Raitim tru-pela nem na etres bilong yuna bai mipela i ken salimbekim long pas bilong yu. Baimipela i no inap putim trupelanem bilong yu long stori.

Laiplain

Raun wantaim Kanage olgeta wikEpril 14 - 20, 2011 Wantok P21kanagepenpren na laiplain

NEM: Ludwig HesaiKRISMAS: 21 (man)ADRES: Kilipau village, P.O. Box 96, Vanimo,Sandaun ProvinsSAVE LAIKIM: Senisim Presen, pilai soka,harim musik na raitim pas.

NEM: Benjamin A. WepKRISMAS: 20 (man)ADRES: Kilipau Village, P.O Box 96, Vanimo,Sandaun ProvinsSAVE LAIKIM: Pilai soka, voli bol, senisimpresen na painim wanpela meri long maritim.

NEM: Patrick GisiyeKRISMAS: 20 (man)ADRES: New Century Wholesale, P.O.Box 218,Kiunga Western ProvinsSAVE LAIKIM: Pilai soka, mekim pren, raitimpas, go lotu na senisim presen.

NEM: Benuel KapamaiKRISMAS: 18 (man)ADRES: P.O. Box 2901, LaeSAVE LAIKIM: Pilai soka, volibol, pilai gita,harim musik, ritim buk na go lotu

NEM: Bainy WouKRISMAS: 20 (man)ADRES: Kilipau Village, PO Box 96, VanimoSandaun ProvinsSAVE LAIKIM: Raitim pas, senisim presen,pilai soka, volibol na painim wanpela meri longmaritim.

NEM: Benny WaguKRISMAS: 18 (man)ADRES: Kilipau Village, P.O.Box 96 VanimoSandaun ProvinsSAVE LAIKIM: Senisim presen, raitim pas,pilai soka,volibol na harim musik

NEM: Terence MathewKRISMAS: 16 (man)ADRES: Ohu Primary School, PO Box 169,Madang511, Madang ProvinsSAVE LAIKIM: Go skul, harim musik, go Lotu,raitim pas na mekim pren

NEM: Tenny PaulKRISMAS: 19 (man)ADRES: Komabea Primary school, PO Box 220,Kerema, Gulf ProvinsSAVE LAIKIM: Pilai spot olsem volibol, sokana basketbol, harim musik, ritim niuspepa nawok

NEM: Jamie AweKRISMAS: 29 (man)ADRES: C/Hargy Oil Palms, PO Box 21 Bialla,West New Britain ProvinsSAVE LAIKIM: Lukim rugbi, mekim poromanwantaim ol arapela na painim wanpela lotu meribilong maritim

NEM: Atasing BafikeKRISMAS: 27 (man)ADRES: Bumbum Primary School, PO Box4588, Morobe ProvinsSAVE LAIKIM: Harim musik, pilai soka, wat-sim TV na pilai kompyuta gem

Mi save bihainim ol wanwok long dringraun, tasol mi laik senisim pasin.Inap Laiplain i helpim mi?

Kanage go raun long Palamen haus. Long hap em lukim wanpela pis pond we wara iwok long sut i go antap na kamdaun olsem ren. Kanage go long hap na waswas i stap. Ino long taim em lukim wanpela traipela mama bilong talapia i swim i go long em nafada Kanage ting wanpela sak na em bikmaus wantaim i kamaut long pis pond.Olgeta manmeri i raun long hap i lukim Kanage singaut sak i kam na ol i dai long lap.

Sak long palamen haus...

De - Mande – Fraide6am – 10am – Sankamap show – Host: Kas.T6:00am –Major Nius Bulletin6:15am – Komiuniti Notis Bod6:25am – Taim Bifo – wanpela singsing b’long bifo.6:30am – Nius Hetlains6:45am – Bonde gritins7:00am –Major Nius Bulletin – YUMIFMNius Senta7:05am –YUTOK – komiuniti awenes program7:15am –WAN 4 DAROAD – Hit Prediction

– niupela singsing7:30am – Tok Pilai – stori b’long putim smail long nus pes.8:00am –Major Nius Bulletin – YUMIFMNius Senta8:05am –YUTOK – komiuniti awenes program8:15am – “Papa Heni Fuka Show”.9:00am – Nius Bulletin – YUMIFMNius Senta9:15am – Luksave long Komiuniti (Redio Pilai) Fraidei

Tasol9:30am – Final aua cruz10am – 3pm –Monin Trek na Belo Pack

– Host: Mummy DASH10:00am - Major Nius Bulletin – YUMIFMNius Senta10:05am –YUTOK – komiuniti awenes program10:15am – Kona b’long yu.10:45am –YUMI PAINIMWOKSegment11:00am – Nius – YUMIFMNius Senta11:05am –YUTOK – komiuniti awenes program11:10am – Lukautim yu yet - Helt toktok11:30am – Nius Hetlains b’long Belo Taim

- Laik b’long yu – Niupela singsing previu12:00pm –Major Nius Bulletin – YUMIFMNius Senta12:05pm –YUTOK – komiuniti awenes program12:10pm – BELO Pack – Belo taim rekwes na dedikesen12:15pm – Komiuniti Notis Bod12:20pm – BELO Pack – Belo taim rekwes na dedikesen1:00pm – Nius – YUMIFMNius Senta1:05pm –YUTOK – komiuniti awenes program1:10pm – BELO Pack - Belo taim rekwes na dedikasen

2:00pm –Major Nius Bulletin – YUMIFMNius2:05pm –YUTOK – komiuniti awenes program2:45pm –YUMI PAINIMWOKSegment3pm – 7pm –Avinun Draiv Taim – Host: Vaviessie3:00pm – Nius – YUMIFMNius Senta3:05pm –YUTOK – komiuniti awenes program3:10pm –Avinun cruz4:00pm – NIUS - YUMIFM Senta4:05pm –YUTOK – komiuniti awenes program4:10pm – FOAPELAKAMGUD LONG 4 – foapelasingsing4:30pm – Nius Hetlains4:45pm –YUMI PANIMWOKSegment5:00pm –Major Nius Hetlains – YUMIFMNius Senta5:05pm –YUTOK – komiuniti awenes program5:10pm – 6:00pm – KULCHAMusik (1 hr) skelim lokalmusik 6pm – 7pm– NAIT BEAT – Host: Vaviessie6:00pm –MAJORNIUS BULLETIN

– YUMIFMNIUS Senta6:05pm –YUTOK – komiuniti awenes program

6:10pm – 7:00pmMon kamap sho6:45pm – Komiuniti Notis Bod7:00pm – 9:00pm – COCACOLAGARAMUT

– Host:Angra Kennedy7:00pm - Nius – YUMIFMNIUS SENTA7:05pm –YUTOK – komiuniti awenes program9:00pm – 00am - Nait Beat – Isi Cruz long nait00am – 6am – BRUKIMTULAIT SHOW–Host: TuluvanVitz/Talaigu Sopi/Bata Rat00:00 – Early Monin Taim Cruz ( ol lain brukim tulait shift)- Miusik / Request / Tok pilai- Kipim Kampani long ol nait shift.Wikens – Sarere6am – 10:00am –Wiken Sanrais Host: Talaigu Sopie7am – 9am – Sarere Monin Cruz9am – 11am - Monin Treks11am – 1pm - National Weekly Hit Parade – Host:Kasty - 1st aua NWHP12:00pm NIUS –YUMIFMNius Senta12pm – 1pm - 2nd aua NWHP

Sarere belo cruz – Host: Tuluvan Vitz1pm – 2pm – Sarere Belo Taim Dedikesen2:00pm NIUS –YUMIFMNius Senta2pm – 6pm - SarereAvinun Cruz6:00pm NIUS –YUMIFMNius Senta6pm – 00:00am - Nait beat7pm – 9pm - Coca Cola Garamut9pm – 00:00am - Nait cruz00:00am – 6am - Brukim Tulait ShowWiken - Sandei6am – 10am –Wiken Sanrais / Sandei Monin

wokabaut Muisik10am – 12noon –Monin Treks12noon NIUS –YUMIFMNius Senta12 – 2pm – Sandei Belo TaimMusic2:00pm NIUS –YUMIFMNius Senta2pm – 6pm – SandeiAvinun Draiv Music6pm - Nius – YUMIFMNius Senta6pm – 8pm –GOSPELREKWESAUA8pm – 00:00am - Late Nait Cruz – PoromanAua00:00am – 6am - Brukim Tulait ShowProgram Director – YUMIFM – Kasty

Raun wantaim Wantok kru ...

FONDE, APRIL 14 2011

5.00AM G JOYCE MEYERReligious Program

5.30AM G TODAY11.00AM AUSTRALIA NETWORK2.59PM STATION OPENKIDS KONA3.00PM G MAGICAL TALES3.30PM G HI-54.00PM G THE PYRAMID4.30PM G THE SHAK5.00PM G KITCHEN WHIZ(NEW KIDS SERIES)Kitchen Whiz is a fast and fabulous kidsgame show with a focus on the world offood, cooking and food science. Over fourrounds, contestants aged 12-14 years oldanswer questions and compete in fun,messy tasks, earning points and takinghome prizes.5.29PM G EMTV NEWS UPDATE5.30PM G MILLIONAIRE

HOT SEAT6:00PM G NATIONAL EMTV NEWS

6.30PM G A CURRENT AFFAIR7.00PM G SPORTS SCENE

(2011 Return)7.30PM PG RAIT MUSIK7.27PM G EMTV TOK SAVE7.30PM G BORDER DEVELOP-MENT AUTHORITY DOCUMENTARY

(repeat)8.00PM G RAIT MUSIK

special time)9.00PM PG ELITE MUSIC ZONE

(special time)9.30PM M FOOTY SHOW10.30PM G NEWS REPLAY11.00PM AUSTRALIA NETWORK

FRAIDE, APRIL 15 2011

5.00AM G JOYCE MEYERReligious Program

5.30AM G TODAY11.00AM AUSTRALIA NETWORK2.59PM STATION OPENKIDS KONA3.00PM G MAGICAL TALES

3.30PM G HI-54.57PM EMTV TOK SAVE5.00PM G KITCHEN WHIZ

(NEW KIDS SERIES)5.29PM G EMTV NEWS UPDATE5.30PM G MILLIONAIRE

HOT SEAT5.55PM G CRIME STOPPERS6:00PM G NATIONAL EMTV NEWS4.30PM G THE SHAK4.57PM EMTV TOK SAVE5.00PM G HOT SOURCE5.29PM G EMTV NEWS UPDATE5.30PM G MILLIONAIRE

HOT SEAT5.55PM G CRIME STOPPERS6.00PM G NATIONAL EMTV NEWS6.30PM G A CURRENT AFFAIR7.00PM G IN MORESBY TONIGHT7.27PM EMTV TOK SAVE7.30PM G FRIDAY NIGHT FOOT-BALL : Parramatta Eels v CanterburryBulldogs, ANZ Stadium.9.30PM G FRIDAY NIGHT LATE

FOOTBALL : Gold Coast Titans v WestsTigers, Skilled Park, Robina.10.40PM G EMTV NEWS REPLAY12.20PM AUSTRALIA NETWORK

SARERE, APRIL 16 2010

5.00AM……AUSTRALIA NETWORK……11.39AM STATION OPEN11.40AM G SUPER RUGBYChiefs v Crusaders, from Tuaranga4.00PM G SUPER RUGBYRebels v Highlanders, from Melbourne6.30PM PG WILLIAM & KATE:A ROYAL ENGAGEMENTChannel 9’s Allison Langdon reports fromLondon where she talks to the insidersand the experts, and gets the inside storyof how love blossomed for the couple, andan exclusive insight into the wedding theworld has been waiting for.7.40PM G SUPER RUGBY (LIVE)Reds vs. Bulls, from Brisbane9.40PM PG AUSTRALIA’S FUNNI-EST HOME VIDEO SHOW

(SPECIAL TIME) Get ready for one-hour of side splitting laughs, thrills, spillsand weird and wacky action – presentedby Shelley Craft.21st BIRTHDAY 2-HOUR SPECIAL11.00PM PG ELITE MUSIC ZONE11.30PM G NATIONAL EMTV NEWS

REPLAY12.00AM AUSTRALIAN NETWORK

SANDE, APRIL 17 2011

6.29AM STATION OPEN6.30AM G IT IS WRITTEN7.00AM G HILLSONG7.30AM G SUPER LEAGUELions v Sharks, from Johannesburg.1.00PM G WWORLD OF SPORTS2.00PM PG SUNDAY FOOTY SHOW3.00PM PG SUNDAY ROAST4.00PM G SUNDAY FOOTBALLRound 6 – PANTHERS v STORM6.00PM G NATIONAL EMTV NEWS6.30PM G LOVE PATROL7.18PM PG PARTING WAYS:

EMTV Television Guide

6AM StesenOp -NiusHetlain -Musik naol intaviu6.30AM Nius na Karent Afes7AM Stesen Pas7PM StesenOp7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Spots7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Helt8.15PM Musik8.30PM NIUS8.40PM Spots Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

TUNDE -Moning - Nait6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu6.30AM Nius na Karent Afes7AM Stesen Pas7PM StesenOp7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na Karen Afeas8PM MamaGraun8.15PM Musik/Spots8.30PM NIUS8.40PM Helt Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

TRINDE -Moning - Nait6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu6.30AM Nius na Karent Afes7AM Stesen Pas7PM StesenOp7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Focus8.15PM Musik/Spots8.30PM NIUS8.40PM MamaGraun Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

FONDE -Moning - Nait6AM StesenOp - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu6.30AM Nius na Karent Afes7AM Stesen Pas7PM StesenOp7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Youth8.15PM Musik/Spots8.30PM NIUS8.40PM Focus Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

FRAIDE -Moning - Nait6AM StesenOp-NiusHetlain -Musik naol intaviu6.30AM Nius na Karent Afes7AM Stesen Pas7PM StesenOp7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Wantok8.15PM Musik8.30PM NIUS8.40PM Youth Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

SARERE -Nait7PM Stesen op - Ol Nius Hetlain/Progrem Priviu7.05PMMusik na Chit Chat7.30PMNius7.40PMWantok8PM Lokal Ben8.30PMNius8.40PMMusik/Chit Chat9PM Stesen Pas

SANDE -Nait7PM Stesen op - Ol Nius Hetlain/Progrem Priviu7.05PMMusik na Chit Chat7.30PMNius7.40PM Femili Blong Serah (Redio Plei)8PM Lukluk Bek LongWik8.30PMNius8.40PMMusik/Chit Chat9PM Stesen Pas

RADIO AUSTRALIA TOK PISIN PROGRAMHARIM LONG: 101.9 FM

P22 Wantok Epril 14 - 20, 2011 entatenmennius

Nicky Bernard i raitim

DISPELA Ista,Lamana Hotellong Mosbi bai

kam laiv wantaim olkainkain samting bilongamamasim yu na familibilong yu sapos yu staplong Mosbi siti.Long Ista Sande 24

Epril, Lamana Hotel bai

mekim wanpela famili fande, we ol famili ken kamna amamas. Lamana yetbai mekim olgeta woktaim ol famili sindaun isiwantaim gutpela kaikai, igat ol samting bilong olpikinini tu long amamas,bai stat long 2 kilok avi-nun na pinis long naitwantaim paia woks.Ol bik manmeri bai

amamas long kaikai ros-ted bafe kaikai longPalazzo na ol pikinini baipiknik long Arena, ol baitestim candy floss na pilaiwantaim pop kon masin.Lamana Hotel tu bai

givim ol famili prais saposol i bilas gut na kam longdispela de, dispela IstaSande bai Lamana bailukautim yu na famili bi-

Amamasim Famli long Lamana

Program bilongWanwan De

long inap long taim paia weks i pairap.Sapos yu laik bukim spes bilong yu, yu ken ringim

Jacquie or Samantha long telpon namba 3232333.Ol bikpela manmeri en K80.00 na ol pikinini K35.

AMAMAS: Ista em taim bilong amamas! Amamasim ol famili long Lamana Hotel. Fail poto

The Beattles7.30PM G 60 MINUTES8.30PM M SUNDAY MOVIE:BLADES OF GLORY(2007) Comedy/Sport - Kick Some Ice!In 2002, two rival Olympic, ice skaterswere stripped of their gold medals andpermanently banned from men’s singlecompetition. However, they’ve found aloophole that will allow them to qualify aspairs team.Stars: Will Ferrell, John Heder.10.30PM G HILLSONG11.00PM G NATIONAL EMTV

NEWS REPLAY11.30PM AUSTRALIA NETWORK

MANDE, APRIL 18 2011

5.00AM G JOYCE MEYERReligious Program

5.30AM G TODAY

9.20AM G DEPARTMENT OFEDUCATIONCLASSROOMBROADCAST

11.00AM AUSTRALIA NETWORK2.59PM STATION OPENKIDS KONA3.00PM G MAGICAL TALES3.30PM G HI-54.00PM G THE PYRAMID4.30PM G THE SHAK5.00PM G KITCHEN WHIZ (NEW5.29PM G EMTV NEWS UPDATE5.30PM G MILLIONAIRE

HOT SEAT6:00PM G NATIONAL EMTV NEWS7.00PM G TOK PIKSA7.27PM EMTV TOK SAVE7.30PM G MONDAY NIGHT FOOT-BALL: Rabbitohs vs. Dragons, fromANZ Stadium9.30PM G VOU10.00PM G A CURRENT AFFAIR11.00PM G NATIONAL EMTV

NEWS REPLAY

11.30PM AUSTRALIA NETWORK

TUNDE , APRIL 19 2011

5.00AM G JOYCE MEYERReligious program

5.30AM G TODAY9.00AM EMTV PRIME TIME LINEUP9.20AM G DEPARTMENT OF

EDUCATIONCLASSROOMBROADCAST

KIDS KONA3.00PM G MAGICAL TALES3.30PM G HI-54.00PM G THE PYRAMID4.30PM G THE SHAK5.29PM G EMTV NEWS UPDATE5.30PM G MILLIONAIRE

HOT SEAT6:00PM G NATIONAL EMTV NEWS6.30PM G A CURRENT AFFAIR7.00PM G HAUS & HOME7.57PM EMTV TOK SAVE8.00PM PG MILLION DOLLAR DROP

9.00PM G SUPER LEAGUE:St. Helen v Wakefield Wildcats10.30PM G EMTV NEWS REPLAY11.30PM AUSTRALIA NETWORK

TRINDE, APRIL 20 2011

5.00AM G JOYCE MEYERReligious Program

5.30AM G TODAY9.00AM EMTV PRIME TIME LINE UP9.20AM G DEPARTMENT OF

EDUCATIONCLASSROOMBROADCAST

2.59PM STATION OPENKIDS KONA4.57PM EMTV TOK SAVE5.00PM G MILLIONAIRE HOT SEAT5.55PM G CRIME STOPPERS6:00PM G NATIONAL EMTV NEWS7.00PM PG THE WORLD AROUND‘ANZACS: In The Face of War’ -presents a cultural snapshot of life on

the homefront pre and post war.We explore what ANZAC represents tothe people today and yesterday, how theNations prepared and faced war.7.57PM EMTV TOK SAVE8.00PM PG THE FARMER

WANTS A WIFE9.00PM M WEDNESDAY NIGHTMOVIE: AROUND THE WORLD IN 80DAYS - 2004) Family/Action/Adventure -A bet pits a British inventor, a Chinesethief, and a French artist on a worldwideadventure that they can circle the worldin 80 days. Stars: Jackie Chan, SteveCoogan, Robert Fyfe.11.00PM G A CURRENT AFFAIR11.00PM G NATIONAL EMTV NEWS

REPLAY11.30PM AUSTRALIA NETWORK

Noken eli kempeinPlanti kain kain ol lain i wok longgivim mani long sponsa long olspots grup, sios, yut na ol arapelawok insait long Mosbi siti na tulong arapela hap long kantri. Dis-pela ol lain i statim eli kempeinpinis bilong 2012 Nesenel Ileksin.

Ol lain ya i brukim loo nogat?Pablik sevan slip long setelmenKos bilong rent long haus longMosbi em antap tru na planti ol

pablik sevans i wok long slip kiraplong ol setelmen insait long sitina go kam long wok. Moabetagavman mas luksave long dispelana wokim ol haus o hostel na ollain pablik sevans i ken stap longen na peim liklik rent tasol.

Polis stap we longGorokaPasin bilong dring na spak longpablik ples long Goroka taun i gobikpela tru. Sampela ol lain polisman tu i mekim dispela pasin.Husat tru bai stopim dispelapasin? Moabeta polis mas salim

ol nupela lain polisman i go woklong Goroka.

Kaikai maket praislong Mosbi antap truTru tumas, sapos yu man o meribilong arapela senta long Hailansna Momase i raun i go long Mosbibai yu guria stret olsem prais bi-long ol gaden kaikai ol manmerisalim long maket i antap truolsem prais bilong stua stret.Mosbi em dia tumas ya.

Tokwin Tasol...

TORO

BIABIA

EMTV Television Guide

Ansabilonglas wikSudoku

Ansabilonglas wikPasol

TOKWIN

Epril 14 - 20 , 2011 Wantok P23komik

KANAGE

Ol Progrem na Kilok iken senis...

P26 Wantok Epril 14 - 20, 2011 bisnisruralMarengo no inap pinisim laikbilong olgeta manmeriPaul Zuvani i raitim

MARENGO Mainingkampani i traim longstretim sampela hevibilong ol manmerilong projek sait, tasoli no inap long pinisimolgeta.We em inap long

mekim, em bai mekimna we i stap long hanbilong ol papagraun ilarim long ol papa-graun.Peter Dendle, Projek

Menesa long YanderaKopa/Molibdenum pro-jek long Madang imekim dispela tok taimWantok Niuspepa imekim askim i go longkampani long wanemas krospait i kamaplong kamap bilong LenOna Asosiesen.Mista Dendle i tok bel

hevi i kamap bikos olman olsem AbrahamKuaka na Bonn Patanebilong Imbrum Waralong Gegeru traib i nolaik go wantaimMomonga klen longkamapim LOA.Ol i laik bruk na

kamapim sab klen,kisim luksave na bihainmakim mausman insaitlong LOA.Long dispela as ol i

toktok planti longkamap bilongasosiesen.Kuaka i stap long

Mosbi na Patane i staplong Mt. Hagen.Dendle i tok kampani

i bin askim olgeta manhusat i stap long plesna husat i stap longtaun long kamap, bungna tok orait long kamapbilong asosiesen.

Kamap bilongasosiesen i bihainimtasol kamap bilong dis-pela bung.Kuaka na Patane i no

bin kamap.Brata na famili bilong

ol i save wanem samt-ing i stap long taim bi-long kamap bilongasosiesen.Sapos tupela i laik

save tupela i mas golong ples na toktokwantaim famili bilongtupela bipo long tupelai sutim tok.I no gutpela tupela

man i gat bel hevi longkampani long em i nobungim gut ol klen bipolong kamap bilongasosiesen.Dendle i tok husat

man olsem Kuaka naPatane, i no stap longples bai hat longbungim ol.

Long wanpela pasMista Kuaka i rait na tokMarengo kampani i bi-hainim wankain pasinRamu Nikel kampani imekim long ol.Em i tok bipo long

Ramu Nikel i kamap,gavman i tok, sindaunbilong ol manmeri baisenis taim Ramu Nikel ikamap tasol dispela ino kamap.“I nogat sampela kain

wok bung o spin ov bis-nis we ol papagraun baimekim long strongimlaip bilong ol gut.“Ol i no wok bung gut

wantaim ol as plesmanmeri na i nogatsamting ol manmeri baimekim long kisim likliktoea.“Sapos ol i gat em ol

liklik wok ol i mekimlong main sait,” MistaKuaka i tok.

James Kila i raitim

MEMBA bilongNawaeb na ForestriMinista, TimothyBonga wantaim wan-

wok bilong em TonyAimo, husat emmemba bilong Am-bunti-Dreikikir na Min-ista bilong KoreksinalSevises (CS) long laswik Fonde i bin givimol distrik mani-ripot oakwital bilong ol bi-long 2010 i go longOfis bilong Rural Di-velopmen (ORD).Ol dispela 2010

mani-ripot em distrikbilong ol i kisim nayusim aninit long Dis-trik Sevises Impru-vmen Progrem(DSIP).Mista Bonga i tokaut

olsem em i amamaslong givim mani-ripotbilong distrik bilongem i go long Dairektabilong ORD, PaulSai'I, na em i redi longmekim rolaut long olnupela projek long dis-trik bilong em taim tokorait i kam long ORD.Tupela minista wan-

taim i tok amamaslong ol distrik edmin-istreta bilong ol wan-taim distrik tresera naol menesa long redimol dispela akwital omani ripot bilong dis-trik.Mista Bonga i tokaut

olsem insait long maniripot bilong Nawaebbikpela luksave i golong sait bilong wokimrot na bris (infra-straksa), edukesen,helt, agrikalsa na lo naoda.Em i tok olsem dis-

pela progrem i givimgutpela helpim long olrurel pipel long distrikbilong em long sait bi-long ol lokal fama i kengo long maket nasalim fres kaikai bilongol long maket na rotolsem gutpela helpim.Nawaeb pipel insait

long Morobe em ol lainbilong bringim plantikaikai long saplaimlong Lae siti, na dis-pela helpim long stre-tim gut rot bai i ken

helpim ol gut.Mista Sai'i i tok

olsem tupela MP, Min-ista Bonga na MinistaAimo i bihainim lo longredim ripot bilong ollong givim i go longORD.Mista Sai'i i tok ama-

mas tu long MistaBonga long luklukmoa long putim olkomyuniti lain longwok bung insait longJoin Distrik Plening naBaset Praioriti Komiti(JDPBPC) insait longdistrik olsem ol lain imakim sios, meri, yutna kaunsil longNawaeb.Em i tok dispela

ripot tupela lida i givimem wanpela komiti bi-long ORD bai i sin-daun na glasim nagivim ripot.Minista Aimo long

taim em i givim ripotbilong em i tok olsemol pipel i mas nokentingting krangki olsemol memba (MP) i savekisim K10 milien ol-geta yia long mekimwok insait long distrik.Em i tok ol MP i no

save kisim K10 milienolgeta yia. Ol i savekisim hamas long makem gavman i putimlong ol na i no K10 mi-lien long olgeta yia.Mista Aimo i tok dis-

pela tingting olsem olMP i save kisim K10milien olgeta yia em ino tru. Dispela emrong tingting ol pipel igat na planti taim olpipel save laikhamarim ol membanating.Em i tokaut tu olsem

wanpela sek maniveliu bilong en em K2milien bilong wanpelakakau projek long dis-trik em wanpela man ikisim long dua bilongWaigani ofis longMosbi.

Bonga na Aimo givim 2010distrik mani-ripot long ORD

RIPOT EM HIA: Minista bilong Fores na MP bilong Nawaeb, Timothy Bonga(raithan) na Mista Aimo (namel) i givim ol mani-ripot bilong distrik bilong ol longDairekta bilong ORD, Paul Sai'i. Poto: JAMES KILA

Lokal fama mas redim moa pres kaikai na frut...ol bikpela projek long Madang bai baim

James Kila i raitim

OL LOKAL fama insait longMadang provins nau i gatbikpela salens tru long groim olpres kumu na frut na redimlong ol bikpela projek em baikamap long provins bilong ol.Dispela em wanpela bikpela

salens ol fama bilong Raikos ibin kisim taim ol i bringim olpres kumu na prut i go salimlong mes bilong NCS Raibuslong Basamuk.Salens i go long ol long

groim planti ol kumu olsemkapis, sayor, tomato, popo,

painapel, mau banana na olarapela pres prut bikos ol mesi save lukautim planti lain na isave givim kaikai long ol wokmanmeri long moning, belo naapinun na saplai ol lokal man-meri i bringim i go long mes imas wankain olgeta taim.Madang provins bai lukim

planti ol bikpela maining projekolsem Marengo Maining pro-jek, Ramu Nikel projek naPMIZ divelopmen i kamaplong Vidar. Olsem na ol man-meri i mas redim ol yet gut longnau.Dispela ol divelopmen long

Madang em bai bringim manilong ol lokal pipel bikos ol pipelbai i go salim ol gaden kaikaibilong ol long mes o ples kaikaibilong ol wok manmeri.Wanpela lokal fama, Kanai

Imai, bilong ples Gogou emwanpela papa bilong PO (pur-chase Order) o pepa we i givimem tok orait long bringim presgaden kaikai na frut i go longmes o ples bilong kukim naredim bilong Ramu NiCo ri-faineri eria long Basamuk.Wantok Niuspepa i bin

bungim Kanai wantaim olpikinini bilong em long Mendre

nambis i no long taim i go pinistaim em i ron long wanpelamoto bot i go long bringim olpres gaden kaikai, kumu na frutlong Basamuk.Kanai i givim gutpela stori bi-

long em long mi olsem em iamamas long Ramu NiCo pro-jek long kamapim wok we ilarim ol lokal papagraun longbringim ol gaden kaikai i golong mes o ples kaikai bilong olkampani wokman meri longBasamuk.Mes ya i save givim kaikai

long ol wokman meri bilongRamu NiCo (MCC) na ol kon-trakta long Basamuk.Em i tok kain sevises olsem i

no kamap bipo, tasol bihainlong Ramu Nico (MCC) i ki-rapim wok projek longBasamuk em i givim gutpelasans long ol lokal famas longbringim gaden kaikai i go salimna kisim mani long helpim sin-daun bilong ol long ples.Em i tok olsem nogat rot i go

long ples bilong ol long Lam-tub. Ol i save yusim moto botlong karim ol fres gaden kaikaii go long nambis long Mendrena bihain kisim kar na karim igo long mes.Kanai i tok olsem long pas-

taim taim ol lain bilong China ilukautim wok bilong baimkaikai bilong mes, reit o mak bi-long mani ol i save givim ollokal famas i bin gutpela .Em i tok ol i save ron olsem

8-pela kilomita long ples bilongol long Lamtub i go longBasamuk long salim ol kaikaibilong ol long NCS-Raibus,wanpela ketering kampani we isave redim ol kaikai bilong olwokman meri bilong RamuNico long Basamuk.

GUTPELA KUMU: Kanai Imai long raithan wantaim ol pikinini i skelim ol fres tomato em ol i salim long NCSRaibus long Basamuk mes. Poto: JAMES KILA

Epril 14 - 20, 2011 Wantok P27olspotpoto

TOKSAVE: Salim ol spots dro bilong yu kam long Feks; 325 2579, e-mel;[email protected] o kam lusimlong Wantok Niuspepa opis long Central Waigani, NCD.

RON: Deslyn Siniubilong Uni INterFC i putim ai longbal long gren fain-ol gem bilong ollong NSL bilong olmeri long Epril 2,long Mosbi agen-sim Bara. POTO:Andrew Molen.

TRENING: Profesenol boksing bai stat gen klostu nau na Thomas"Spiderman" Kagili, trening strong long go insait long resis gen. POTO:Andrew Molen.

NAMEL: Wanpela pilaia bilong PNG SustainableDevelopment i painim rot namel long ol Honetspilaia long Corporate tas gem bilong ol las wikSande long Mosbi. POTO: Andrew Molen.

KISIM: Wanpela Magani pilai lukluk long plesbilong ron agensim Paga Panthers, bihain long emi kisim bal long kik of bilong ragbi lig resis bilongol meri long Mosbi las wik Sarere. POTO: AndrewMolen.

P28 Wantok Epril 14 - 20, 2011 spotlaipstail

LONG boksing (boxing), ol i saveyusim han tasol long pait o pilai tasoli gat narapela spot we i wankaintasol ol i save yusim lek tu.Dispela spot na tu stail bilong pait em

kikboksing (kickboxing).Long kikboksing, olgeta stail bilong ol

long tromoi han em i wankain olsem bi-long boksing.Tasol long kikboksing yu i ken tromoi

lek tu long kikim birua bilong yu.Wanwan kik i gat nem na stail bilong

en na tu i gat rot bilong pasim oabrusim dispela ol kik.Insait long kikboksing pait, wanpela

paitman bai tromoi han na lek i kamwantaim long yu na sapos yu i no pasimo abrusim gut em bai yu kisim taim stretna em bai kisim moa poin.Dispela ol kik nah an i gat poin bilong

ol wanwan we i bihainim ol loa na stailbilong pait.

Histri bilong kikboksingKikboksing i stat long Siapan (Japan)

long stat bilong 1960’s.Man i statim dispela spot em boksing

promota bilong Siapan, OsamuNoguchi.Dispela spot i bungim ol stail bilong

muai tai (Muay Thai), Karate na boks-ing insait long en.Kikboksing i go bikpela long Siapan

na ol i save pilaim olgeta hap longkantri.Ol man olsem Tatsuo Yamada i givim

bikpela helpim long lukim em i kamapbikpela na i ron strong.Kikboksing i stat long Amerika long

1970’s wantaim Count Dante, RayScarica na Maung Gyi husat ol i go paslong kamapim.Long 1970 i go long 1973, sampela ol

tonamen i kamap long hap long statimprofesenol level bilong dispela spot in-sait long Amerika.Ol loa bilong pilaim dispela gem i no

bin kamap ples klia yet long dispelataim tasol ol tonamen i kamap gut.Em i no bin kamap gut tumas taim em

i kamap nupela tasol bihain em i pulimplanti moa laik i kam long ol manmeri.Planti moa kompetisen na tonamen i

kamap na planti moa paitman i go longlainim dispela spot tu.Taim dispela ol samting i kamap yet,

ol i ogenaisa i bung tu na kamapim olloa bilong pilaim dispela spot we baihelpim long ronim gut dispela gem.Taim Wol Kikboksing Asosiesen

(World Kickboxing Association) o WKAi kamap, strong bilong dispela spot i gobikpela na strongpela moa.Planti ol trening skul na institut i

kamap i kamap long trenim na skulim olmanmeri long dispela spot.Nau kikboksing em i wanpela bikpela

spot long wol olsem boksing.Olsem boksing, kikboksing tu i gat

amata na profesenol level wantaim na

stail na ol loa bilong pilai em i wankain,we ol amata i no inap pait wantaim olprofesenol.Tasol kikboksing em i no Olimpik spot

olsem boksing yet tasol ol toktok i woklong kamap olsem ol i laik kisim i go in-sait long dispela bikpela gem.

Kikboksing long PNGKikboksing i kam long PNG namel

long 1990’s we sampela ol biknemmasol ats man olsem Jamuga Stone i

bin go pas long promotim.Tasol em i no bin kisim bikpela luk-

save tumas inap long bipo taekwondona kakafuse masol ats man bilongPNG, Stanley Nandex i kamap nambawan man long makim PNG long kik-boksing.Gutpela pait bilong Nandex na luk-

save em i winim olgeta hap long wol imekim planti moa manmeri long PNG ilaik bihainim em i go insait long dispelanupela spot.

Nandex i winim moa luksave nabikpela sapot bilong gavman na ol man-meri bilong PNG tut aim em i winimamata wol sempion taitol long 2001.Bihain long dispela em i lusim amata

na i go profesenol we em i go moa yetlong winim wol taitol tripela taim.Dispela i mekim kikboksing i kamap

wanpela spot long PNG we i gat plantirespek long nem bilong en.PNG Kickboxing Association

(PNGKBA) i save lukautim ron bilonggem long PNG na i ol kickboxing skulbilong Nandex i stap olgeta hap longkantri husat ol i rejista aninit longPNGKBA.

Ol loa na stail bilong pilaiStail bilong kikboksing em i klostu

wantaim olsem Muay Thai tasol longMuay Thai, ol i save pait long skru bi-long han na lek tu.Long kikboksing, em i tambu long

yusim skru bilong lek nah an bilong yu.Yu ken pait long han na kik long lek

tasol.Poin bilong han em i wankain olsem

bilong boksing na poin bilong lek i savego long ol gutpela kik i go long lek, bodio het bilong birua bilong yu.I tambu tu long holim pasim birua bi-

long yu na paitim em o apim na tromoiem i go daun long graun.Yu noken paitim em taim em i pun-

daun pinis long graun, taim em i givimbaksait long yu o taim refri stopim paitpinis.I tambu long traim na brukim ol skru

bilong em, pulim gras o kaikaim emwantaim maus bilong yu.Olgeta paitman i save putim boksing

han glav na tu karamap bilong lek nahet.Long ol profesenol pait, ol i no save

putim karamap bilong lek na het, ol isave putim han glav tasol.Longpela bilong wanwan pait i save

ron inap tripela minit insait long wan-pela raun (3x3) long ol tonamen na longol bikpela pait em 3x5.Sampela ol amata pait i save ron 2x3

na 2x5.Kikboksing long PNG nau i no mekim

planti nois tumas bihain long Nandex ipinis pilai long 2008 bihain long em iwinim wol taitol laspela taim long PNG.Nau planti ol yangpela paitman i

wetim sans bilong ol tu long kisim gut-pela luksave long kikboksing tu olsemNandex i mekim bipo.Tasol kikboksing long PNG i kern ron

gut olsem long ol arapela kantri sapos igat gutpela edministresen na ol savemanmeri bilong mekim kain wok i staplong ronim gut gem.Mani na ol gutpela trening ples bilong

skulim ol manmeri long dispela spot natu bilong kamapim na ronim ol tonamenem i wanpela samting we i mas i staplong lukim gem i kamap strong yet.Tasol kikboksing em i no bilong pait

tasol, em i wanpela spot we i gutpela tubilong ol manmeri husat i laik kisimsampela kain trening long stap helti nastrong na tu lainim sampela save longlukautim ol yet taim ol i bungim biruasampela taim long laip bilong ol.

WantaimANDREW MOLEN

Gem Bilong Yu

SSttaaiill bbiilloonngg ttrroommooii hhaann nnaa lleekk

NAMBAWAN: Nandex em namba wan kikboksing wol sempion bilong PNG.

PAIT: Kikboksing em bikpela profesenol spot olsem boksing long ol arapelabikpela kantri long wol.

TRENING: i gat planti olkikboksing skul i stapwe husat i laik, i ken golong lainim ol stail naloa bilong pilai kik-boksing.

NRL Poins leda bihain long Raun 5Pos Klap W L D B PD Pts1 Storm 4 1 0 0 64 82 Broncos 4 1 0 0 39 83 Dragons 4 1 0 0 37 84 Cowboys 3 2 0 0 26 65 Sea Eagles 3 2 0 0 17 66 Tigers 3 2 0 0 14 67 Bulldogs 3 2 0 0 -10 68 Knights 2 3 0 0 19 49 Roosters 2 3 0 0 2 410 Sharks 2 3 0 0 -4 411 Warriors 2 3 0 0 -7 412 Rabbitohs 2 3 0 0 -28 413 Panthers 2 3 0 0 -34 414 Eels 2 3 0 0 -58 415 Raiders 1 4 0 0 -25 216 Titans 1 4 0 0 -52 2

Epril 14 - 20, 2011 Wantok P29spotnius

RRAAUUNN 66 DDRROOEEPPRRIILL 1155 -- 1188,, 22001111

FFrraaiiddee,, EEpprriill 1155

SSaarraarree,, EEpprriill 1166

SSaannddee,, EEpprriill 1177

MMaannddee,, EEpprriill 1188

Cowboys VS Raiders

Eels VS Bulldogs

Knights Vs Sharks

Panthers Vs Storm

Rabbitohs Vs Dragons

Roosters Vs Broncos

Eagles Vs Warriors

Titans Vs Tigers

Dairy Farmers

ANZ Stadium

Energy Australia

Penrith Stadium

ANZ Stadium

2pm - Bluetongue

WIN Jubilee

Suncorp Stadium

PLANTI toktok long wanem hapbiknem kosa, Wayne Bennett bai golong en long 2012, i pinis long Tundedispela wik taim em i tokaut olsemem bai go long Newcastle Knights.Bennett i sainim wanpela kontrak

long stap 4-pela yia wantaim olKnights, stat long 2012 sisen.South Sydney Rabbitohs i bin laik

baim em long bikpela mani long golong ol na bipo klap bilong em, Bris-bane Broncos tu i laik kisim em i gobek tasol Bennett i no tok orait longol.Bennett, 61 krismas, i winim 6-pela

primiasip taitol wantaim Broncos nawanpela wantaim St George IllawarraDragons husat em i stap wantaim olnau.Em i tok em i amamas long tingting

bilong na bilip bilong nupela papa bi-long Knights, bisnisman, Nathan Tin-kler.Bennett i tok tu olsem em i laikim

sindaun bilong asples bilong olKnights long Hunter veli (valley).“Mi sindaun wantaim Nathan na mi

kirap nogut long save bilong em longragbi lig,” Bennett i tok long wanpelastetmen pepa i kam long TinklerSports Group.“Mi laikim ol klap tu we wanwan

praivet man i lukautim, dispela manbai kisim klap i go long narapela level.“Em i laik mekim Knights i kamap

wanpela klap we bai karim nem bi-long ragbi lig insait long kantri na milaikim dispela kain salens,” em i tok.Ol Knights i winim tupela primiasip

pinis na i wanpela strongpela klap tutasol ol i bin painim hat liklik long saitbilong mani na Tinkler i kamap long

gutpela taim long lukautim ol.Siaman bilong Tinkler Sports

Group, Ken Edwards i tok ol i woklong kamapim wanpela bikpela samt-ing bilong Knights na komyuniti bilongol na i amamas tru olsem Bennett baistap wantaim ol long dispela.

Idris bai lusim BulldogsCANTERBURY senta, Jamal Idris bailusim ol long pinis bilong dispela yialong go long Gol Kos (Gold Coast)long pilai wantaim Titans long 2012sisen.Idris i sainim wanpela kontrak wan-

taim ol Titans we bai lukim em i pilai 5-pela yia wantaim ol.Dispela bai stat long 2012, i go inap

long pinis bilong 2016 sisen.I gat bilip olsem dispela kontrak inap

long $1.8 milien mani mak we bailukim em i stap insait long wanpela TVprogram na tu em bai gat wok olsempes man bilong ol asples pilaia bilongAustralia.Idris, 20 krismas, i stat pilai wantaim

Bulldogs long 2008 na long 2010, emi go insait long NSW sait long Stet ovOrijin 1.I gat bilip olsem Newcastle Knights

tu i bin gat laik long kisim em tasol Idrisi tok amamas long pilai wantaim Titansstat long 2012.“Mi amamas long pilai wantaim ol Ti-

tans na tu long go long Gold Coast nataim lainim sindaun bilong ol long hap,”Idirs i tok long wanpela stetmen pepa.“Tasol mi amamas tu long pilai wan-

taim Bulldogs na mi bai pilai strong bi-long ol dispela yia long traim na lusim

ol wantaim gutpela win long pinis bi-long sisen,” em i tok.

NUPELA TIM: Idris i amamas long go long Titans long 2012.

NUPELA KLAP: Bennett bai go long Newcastle long 2012 na stap 4-pelayia long hap.

Bennett bai go longKnights

P30 Wantok Epril 14 - 20, 2011 spotnius

Bustin Anzu i raitim

SNAX Tigers, frensais tim bilong Lae iredi tasol long wanem taim Digicel kapresis bilong dispela yia bai op.Tigers bai kisim ples bilong bipo Lae

tim, Bombers.Bihain long tupela yia, i nogat gutpela

luksave long sponsa na i no pilai gut, ol ikaikai tit na redi tasol long soim belhat bi-long ol long tupela yia.Wan o tupela em ol olpela pilaia, tasol

planti em nupela pes husat bai soimstrong bilong ol dispela yia.Wantaim luksave bilong namba wan

bisket kampani, Lae Bisket Kampani(LBC), aninit long namba wan bisket,Snax, ol kampani redi long helpim olmangi Morobe i kisim bek sampela nemnogut bilong Lae.LBC em i wanpela grasruts bisket kam-

pani, we i save givim taim bilong en wan-taim ol liklik manmeri bilong PapuaNiugini.Kampani em yet i save helpim planti ol

grasrut long ol pilai bilong ol o sios grup,mama grup na ol arapela husat i savekisim helpim long ol.Kampani lukim olsem ragbi lig em i

wanpela bikpela pilai we i save pulimplanti manmeri long i go lukim.Olsem na ol yet, bihain long planti yia,

ol i helpim ol, i tok nau em taim bilong ollong givim han long sponsaim dispelapilai insait long Lae.Nau, LBC i redi long helpim Snax

Tigers.Wok bilong ol pilaia em long givim ol yet

long pilai.Papa bilong kampani, Se Henry Chow,

i bin tokim ol pilaia olsem ol bai mekim ol-geta samting autsait i stret.Wok bilong ol em long mekim wok bi-

long ol insait long pilai graun.“Mipela bai lukautim yupela gut tru long

autsait.“Na em wok bilong yupela olgeta insait

long fil long mekim olsem ol dispela hatwok i noken lus nating.“Lae bisket kampani sambai tasol long

mekim olgeta samting aninit long skailong lukautim yupela.“Na yupela mas givim gutpela nem o

samting i kam bek long kampani,” SeHenry i bin tokim ol Snax Tigers pilaialong wanpela bung long stat bilong dis-pela yia.Taim kampani bin tokaut olsem em bai

lukautim dispela tim bilong Lae, we i binron aninit long Lae Bildas na Kontraktas(Lae Builders & Contractors) o LBCBombers, dispela i kamapim bel isi longplanti sapota.Ol i bin tingim husat tru bai lukautim

Bombers bihain long LBC i lusim ol.Lae Bisket Kampani putim han long

lukautim ragbi lig tim bilong Lae yet longnau na i go narapela 10-pela yia.Lae Bildas i bin kisim Bombers tim long

1990, taim dispela bikpela pilai i bin stat ikam inap 2008.Long las 18 sisen, Bombers i kamap

bebi bilong Lae Bildas.Taim ol i lusim Bombers, wanpela bisnis

man bilong Australia, Richard Williams ikisim ples olsem sponsa aninit long bis-nis bilong em, “PNG Australia Trade”.Tasol dispela wok i no ron gut tumas.Papa bilong kampani stap long Aus-

tralia na i no stap long Lae na i no lukimol mangi bilong em i pilai olsem wanem.Na tu, planti samting olsem mani bilong

ol pilaia na wokabaut bilong ol, i no rongut.Ol i save kaikai drai bisket long moning

na long taim bilong pilai, ol i save kisimhap hap kolwara tasol long hap taim.Tasol dispela ol samting i no stopim ol

long pilai.Ol i pilai strong na i save pretim ol ara-

pela tim husat i kam long Lae na tu taimol i go aut long pilai.Dispela tim spirit i stap yet.Ol i no wari sapos Williams i stap o

nogat.Ragbi lig em i stap long bun bilong ol,

olsem na ol i pilai yet.Dispela pasin i stap long ol long taim

Lae Bildas i bin stap wantaim ol yet.Presiden, Russ Kaupa na tresera,

Walis Pingin i save gat bikpela wari longtim bilong ol na sampela taim tupela isave rausim ai wara taim tupela i lukim oli no slip na kaikai gut na pilai.Kaupa i tok em tim bilong Lae yet na i

yusim taim bilong em yet na mani bilongLae ragbi lig long pilai.Nau yet, ol dispela hevi na wari bilong

tim bilong tupela bai stap long sait pas-taim.Lae Bisket Kampani bin helpim nara-

pela klab tim bilong Lae ragbi lig (LRL),Spiders.Insait long 27 krismas, Lae Bisket i bin

stap wantaim Spiders na i no pinis yet.Tigers i no tingting long kisim ol pilaia

long ol arapela provins o ol biknem pilaiaolsem ol arapela tim i mekim.Ol i gat bilip long ol junia pilaia long LRL

yet na i putim ol i go insait long pilai.Sampela i olpela liklik tasol bai givim

sapot long ol mangi bilong ol olsem olpelaKumul fowet, Lawrence Goive, JerryKurts na Kerry Tapako.Joe Wemin bilong Congo Coffee Simbu

Warriors, husat i stap wantaim ol long lasyia, bai givim sapot long tupela bikpela

brata bilong en long fowet.Olpela Noten Zon na pawa haus fowet

bilong PNG Ink na Tona Saplais Lae Roy-als, Bernard Pos Anzu, em narapela pi-laia we ol fowet bai kisim sapot long en.Nobert Torato, wanpela nupela pes in-

sait long LRL, i pilai gut tru long fulbek po-sisen bilong Snax Tigers taim ol i pilaimGoroka Lahanis long wanpela trail gemlong Goroka.Ol beklain olsem Presiden 13 pilaia,

Mai Tom, Mark Mexico na JamesMeninga, husat i pilai wantaim ToyotaEnga Mioks long las yia, i go bek long Laelong sapotim tim bilong ol yet.Snax Tigers em tim bilong PNG na em

i no bilong ol Morobe, Momase o Hailanstasol.Em i gat ol pilaia long Papua, Hailans

na Niugini Ailan wantaim.Olsem tupela man long ‘pasin west’

kantri, Augustine Reu na James Pologau,bilong Kimbe Warriors na Bobo Warriors.Tigers menesmen i kisim tupela long

CCIC o Coca Cola Ipatas Kap (Coca ColaIpatas Cup) long stat bilong dispela yia.Tupela wantaim i pilai gut tru long

Goroka, maski ples i kol na i ren noguttru.Kosa Joe Verani, husat i lukautim

Bombers long las tupela sisen i no winimwanpela bikpela pilai tasol menesmen bi-long Tigers i bin luksave long em.Dispela mangi Samarai, husat i bin pilai

namba 7 bilong Magani long Lae, i no nu-pela long dispela.Em yet i bin pilai na i save long ol pilaia

na i amamas tasol long kisim ol gen longnarapela sisen.Ol i bin pilai na raun wantaim long tu-

pela sisen na em i save gut long ol.Sampela ol nupela pes tasol bihain long

ol trail gem bai em i painim aut na putimol long sampela posisen we em i ting olbai pilai gut.Verani tok wantaim nupela sponsa, em

i bilip ol pilaia bilong em bai pilai gut namekim het pen long sampela tim.Digicel 2011 sisen bai stat long Me 1,

2011.Tigers bai pilaim namba wan pilai bilong

ol wantaim Structural Bridging SystemsLimited (SBSL) Muruks long Lae.

STRONG: Kuts i traim long abrusim ol birua Lahanis long Goroka long wanpelatrail pilai. POTO: Bustin Anzu.

TIM POTO: Snax Tigers tim bilong dispela yia. POTO: Bustin Anzu.

Snax Tigers bai soim kala long Digicel kap

Epril 14 - 20, 2011 Wantok P31spotnius

moa i kam long las wik edisin

Narapela bikpela samting we i ken kamap em ol pilaigraun nap les bilong trening i ken kamap gut moa wan-taim sampela ol nupela samting olsem ol gol pos, masinbilong katim gras, ples bilong sindaun na lukim gem, hausbilong ol ofisol na planti arapela tu.Wantaim sapot bilong Exxon Mobil, planti ol kain gut-

pela samting bilong komyuniti bai kamap na ol bai stretimtu dispela ol we i olpela na i bagarap pinis.Planti ol samting we inap kamap long dispela kain ol

spots divelopmen program bai stap long taim na i no bi-long pinis nau tasol.Planti wok insait long komyuniti olsem ol aweanes na

arapela kain bung i mas kamap bai ol teknikol manmeri naol yangpela etlit i ken stap insait long en.Dispela ol teknikol manmeri na etlit i mas kamap gut

long wok bilong ol na dispela kain ol samting i ken helpimol long yusim gut ol save na skil bilong ol long helpim olkomyuniti bilong ol.Ol teknikol manmeri mas yusim ol save na skil bilong ol

long ol kain kain wok we ol i kisim trening long en na ol etliti mas wokhat tasol long strongim save bilong ol long wan-wan gem bilong ol.Bikpela wok bilong spots divelopmen i mas kamap long

Kutubu na Moran.Olsem mi tok pinis long hia, Exxon Mobil na PNGSF i

mas i gat gutpela wokbung long lukim tru olsem ol dispelakain program i kamap na i ron gut bilong ol manmeri.

Kutubu Moranspots divelopmen

Soka progrem igo long ol skuli kam long pes 32

Ol bai gat save tu long wanem kain ol stail o skil bi-long kikim bal gut.Progrem i bin kamap gut tru long Hagara na PNGFA

aninit long kodineta bilong program, Taku Niebo i gattingting long kisim i go long planti moa skul insait longsiti bipo ol i kisim i go long ol arapela provins.Just Play em i wanpela progrem bilong Oceania

Football Confederation (OFC) wantaim helpim bilongAusAID na ol i lonsim long PNG long Mas 25, dispelayia.

Nandex tingim bekAndrew Molen i raitim

LONG las wiken, StanleyNandex i kisim malolo longwok na i go bek long hauslong rausim das na arapelapipia long ol trofi, belt na olmedol bilong em.Nandex i pinis pait olsem

wol sempion na nambawan profesenol kikboksabilong Papua Niugini, longEpril 25, 2009.Dispela Epril 25, dispela

yia, bai makim namba tuyia bilong em bihain longem i pinis pilai.Em i tok amamas long ol

samting em i winim na tulong gutpela nem em imekim bilong PNG.“Mi laik tok amamas tu

long ol famili na poro bi-long mi long ol helpim naprea bilong yupela longtaim mi save pait, sponsabilong mi MRDC, nesenelgavman na tu ol nius man-meri long gutpela wok bi-long yupela,” Nandex i toklong wanpela e-mel longTrinde dispela wik.“Mi mekim histri long dis-

pela kantri wantaim gut-pela sapot na helpimbilong yupela.“Mi bai no inap lustingt-

ing long dispela, bai mitingim olgeta taim na ama-mas long yupela,” Nandexi tok.Laspela pait bilong Nan-

dex i bin kamap long SirJohn Guise stedium longMosbi we ol manmeripulap long lukim em imekim laspela pait bilongem.Nandex i pait agensim

Chris “White Sniper” John-son bilong Nu Silan longwol taitol na i bin win.Em i stap yet olsem wan-

pela lida long spots na isave trenim ol yangpelalong kikboksing.

BIPO SEMPION: Nandex i sanap wantaim sampela ol trofi em i winim bipo taimem i save pait. POTO: i kam long Stanley Nandex.

DISPELA yia bai makim 48yia bilong Saut Pasifik Gemsna Papua New Guinea SportsFederation and OlympicCommittee (PNGSFOC) i woklong painim ol etlit bilongnamba wan PNG tim husat oli bin winim medol.PNG i bin salim 86 etlit na

ofisol i go long namba wanSaut Pasifik Gems we i binkamap long Noumea long Nu

Kaledonia long 1963.Ol i bin makim PNG long

soka, etletiks, basketbol,boksing, tenis, swimming natebol tenis.Long Ogas 27 i go Sep-

temba 10, dispela yia baiPasifik gems i kamap longgen long Noumea na longwankain taim ol i laik ama-masim dispela 48 yia krismasbilong en.

Na long mekim dispela, ologenaisa bilong 2011 PasifikGems i laik bai PNG na wan-wan Pasifik kantri salim wan-pela etlit bilong ol husat i binstap long namba wan gem,long go.Astingting em long bungim

olgeta dispela olpela etlitwantaim long wanpela Pasifiktim.Sekreteri Jenerel bilong

PNGSFOC, Auvita Rapilla itok ol i painim ol dispelaolpela etlit bilong PNG nau nahusat i stap i mas ringim JohnSusuve long telefon; 3251411 o e-mel long GamesCo-ord [email protected] save moa.Em i tok sampela ol nem we

i kamap ples klia em IvaroaHaro Kapoe husat i dai pinisna Oa Ivaharia.

Kapoe i bin winim silvamedol na i pilai long 100m,200m, kalap (high jump),longpela kalap (long jump),sot put (shot putt), diskas(discuss) na tromoi spia(javelin).Ivaharia i bin pilai sot put,

diskas na tromoi spia.Ol ogenaisa bai helpim long

kisim dispela ol bipo etlit i golong Noumea na kam bek.

PNGSFOC painim ol 1963 Saut Pasifik Gems etlit

Wan wik: Fonde, Epril 14 - 20, 2011.Isu 1912

Publisher of the newspaper operates at Section 58, Allotment 3, Office 2, Waigani Drive

I GAT tripela astingting bi-long pilai soka, dispela em

long pilai soka, lainim olnupela skil o stail bi-long pilai na tu bung naamamas wantaim ol ara-pela manmeri.Dispela tripela samtingem ol astingting i stap in-sait long dispela nu-pela "Just Play" (PilaiTasol) progrem we Papua

New Guinea FootballAssociation (PNGFA), i woklong kisim i go long ol skul in-sait long Mosbi siti.Long Tunde, dispela wik, ol ikisim dispela progrem i go longHagara praimeri skul.Ol i kamap long moning na olsumatin i no westim taim longsanap redi na putim yau long

lainim samting.Insait long dispela program, olsumatin i lainim ol stail na skil bi-long pilai soka na long wankaintaim, ol i luksave olsem soka iken kamap long wanem ples oli pilim gutpela long pilai long en.Planti bilong ol samting ol ilainim olsem long kik bal i golong narapela pilaia, em ol samt-ing we i save kamap insaitlong ol gem.Wanpela hevi ol opisa bilongPNGFA i bin bungim taim ol i golong ol skul em, planti ol skul inogat gutpela pilai graun na plesbilong pilai tu i no bikpela tumas.PNGFA i laik bai planti moayangpela manmeri save gutlong pilai soka bait aim ol i gobikpela na i pilai long ol bikpelagem, ol i ken i gat gutpela savena tingting bilong pilaim gempinis.

Andrew Molen i raitim

PILAI: Tupela sumatin bilongHagara Praimeri skul longMosbi, pilai soka aninit long JustPlay progrem taim PNGFA i golong skul bilong ol las wik.

Moa long Pes 31.