prof.kenan akyÜz'Ün yapitlarina bİr bakiŞ prof. dr. …turkoloji.cu.edu.tr/yeni turk...

PROF.KENAN AKYÜZ'ÜN YAPITLARINA BİR BAKIŞ

PROF. DR. OLCAY ÖNERTOY

Bilim adamlarının kalıcılıklarını sağlayan, onlarıölümsüzleştiren, bizlere bıraktıkları oluyor. Biz de bu bilimadamlarından biri olan değerli hocamız Prof. Kenan Akyüz'ün titizçalışmaları sonucu gün ışığına çıkan yapıtlarını değerlendirip tanıtmakistedik. Bilimsel çalışmalarda nasıl bir yol tutulacağına, kaynaklardannasıl yararlanılacağına örnek olan çalışmalarının gerek konularıgerekse konunun ele alınışı bakımından ilk oldukları dikkati çekiyor.Özellikle "Modern Türk Edebiyatının Ana Çizgileri I" ve "BatıTesirinde Türk Şiiri Antolojisi'nin, sürekli baskılarının yapılması,kaynak yapıtlar olarak taşıdıkları değeri kanıtlıyor. Elimizin altındaneksik etmediğimiz, öğrenciler ve araştırmacılar için güvenilir birerkaynak niteliği taşıyan çalışmalarını toplu olarak değerlendirirken, birderginin boyutlarını aşmamaya özen gösterdik ve basılışlarındakitarihsel sıraya göre ele aldık.

Şimdi bu sırayla, bir monografik çalışma örneği olan "TevfıkFikref'i, edebiyat tarihi olarak "Modern Türk Edebiyatının AnaÇizgileri I"i, değişik bir seçki örneği "Batı Tesirinde Türk ŞiiriAntolojisi"ni ve Ziya Paşa'yı, bir Tanzimat dönemi aydını olarak elealan "Ziya Paşa'nın Amasya Mutasarrıflığı Sırasındaki Olaylar"ıgözden geçirelim.

Tevfık Fikret

"Tevfık Fikret"1 Prof. Kenan Akyüz'ün kitap olarak basılan ilkçalışması. Bir edebiyatın önemli kişileri üzerinde değişik kimselerce,değişik yönlerden, değişik biçimde incelemeler yapılmadıkça onlarlailgili aydınlatıcı ve sağlam yargılara varılamayacağı düşüncesindeolan Prof. Akyüz, ayrıca önsözde, monografik çalışmaların edebiyat

1 Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınlan, Ankara,1947.

14 Olcay Önertoy

tarihi düzenlemek için gerekli olduğuna değiniyor. Bu çalışmasını oamaçla hazırladığına şu sözlerle açıklık getiriyor:

"Edebiyat tarihimizi sağlam ve itinalı bir zincir halinde kurmakistiyorsak, onu teşkil eden irili ufaklı halkaların uzman ve ciddiellerden birer birer ve defalarca geçmesini ve ondan sonra yine aynıkudretteki ellerle yerli yerine konmasını sağlamak zaruretindeyiz. Sondönem edebiyatımızın en büyük şahsiyetlerinden olan Tevfık Fikrethakkındaki bu monografi bu zarurete inanışın bir sonucu olarakmeydana geldi."

Çalışmanın hazırlanışının ikinci nedeni de yapılan monografıkçalışmaların yetersiz oluşlarıdır. Bütün monografık çalışmalardaolduğu gibi Tevfık Fikret'le ilgili yapıtlar da ortaya konulmuştur. Buçalışmalarda görülen eksiklikleri yine önsözde kendisindenöğreniyoruz:

"Şimdiye kadar Fikret hakkında yazılmış olan eserlerde, onubazen bir bütün olarak ele alıp işlememek, çoğunlukla hayatı vekarakteri üzerinde durup edebi şahsiyetine layıkıyla önem vermemek,bazen de metotsuz bir çalışmayla meydana getirilmek gibi eksikliklergöze çarpmakta ve hemen hemen hepsi işledikleri konuya ancak genelçizgileriyle dokunmaktadırlar."

İşte bu çalışmada Tevfık Fikret, belirtilen eksiklikleri gidermekamacıyla bir bütün olarak ele alınıyor. Kitapta önce "Edebiyat-ıCedide'ye Kısa Bir Bakış" başlığıyla Servet-i Fünun dergisininçıkışından başlayarak topluluğun kurulması, yapılan karşı çıkışlar veServet-i Fünun edebiyatının edebiyatımızdaki yeri, ana çizgileriyledeğerlendirildikten sonra Tevfık Fikret'in yaşamöyküsüne geçiliyor.21.-132. sayfalan kapsayan, soyundan ve çocukluğundan başlayarakölümüyle biten yaşamöyküsünün, alışılmışın dışında verildiği dikkatiçekiyor. Şairin yaşamını, aile yaşayışı, aldığı görevler, şiire başlayışı,ününü kazanması, kitaplarını yayımlayışı, çevresi ve arkadaşlarıylailişkileri gibi ayrıntılarıyla izlerken bir yandan da dönemin siyasaldurumunu öğreniyoruz.

Örneğin Tevfık Fikret'in ilk tutuklanışı, şair İsmail Safa'nınevinde toplandıkları bir gece, Hüseyin Siret'in yanında getirdiğiarkadaşının toplantıyı suç sayılabilecek bir toplantı olarakduyurmasıdır. Bu olay Abdülhamit döneminde jurnalin nasıl

Prof.Kenan Akyüz'ün Yapıtlarına Bir Bakış 15

çalıştığını göstermesi bakımından önem taşıyor. İkincisi eşini RobertKolej'de yapılan bir çay toplantısına götürmesidir. Türk kadınlarınınerkekli toplantılarda bulunması yasak ve günah olduğu için karakolagötürülür, bir daha böyle bir davranışta bulunmaması için uyarılır.Üçüncü tutuklanma, istibdadın yıkılması konusunda İngiltere'ninyardımcı olabileceğini bildiren bir muhtıranın İngiliz elçiliğinesunulması yüzündendir. İlk inzivaya çekilme nedeni de Servet-i Fünuntopluluğunun dağılmasıyla birlikte ona Sis şiirini yazdıran istibdadıngittikçe artan baskısıdır. 1906'da Abdülhamit'e yapılan suikastinbaşarısızlıkla sonuçlanması, şaire Bir Lahza-i Teahhür şiirini yazdırır.Yaşamının bu evresinde Fikret'i bir yandan istibdat yönetimininbaskısı altında öte yandan özel yaşamında arkadaşlarıyla olanilişkilerinde ortaya çıkan kırgınlıklanyla izliyoruz.

19 Temmuz 1908'de İkinci Meşrutiyet'in ilanının verdiğisevinç Fikret'i de yeniden yaşama döndürür. Ona Tanin gazetesininilk sayısında yayımlanan "Rücu" şiirini yazdırır. Ancak bu sevinç çoksürmez. Hüseyin Kâzım ve Hüseyin Cahit'le bir araya gelerekçıkarmaya başladıkları Tanin gazetesinden kısa süre içinde ayrılır.Nedeni gazetenin Meşrutiyet'i savunurken İttihat ve Terakkiye aletolmasıdır. Bu dönemde aldığı devlet görevleri, Maarif Nezareti (MilliEğitim Bakanlığı) ile anlaşamadığı için iki kez ayrılıp yenidendöndüğü, üçüncü ayrılışından sonra görev almadığı Sultani(Galatasaray) müdürlüğü ile Darülmuallimin (Öğretmen Okulu)'deedebiyat dersleri vermesidir. Trablus Savaşı başlayınca 1911' deMeclis-i Mebusan'ın geçici olarak kapatılması, son inzivasına çekilenFikret'e 1878'deki olayları anımsatarak "Doksan Beşe Doğru"yuyazdırır. Onu "Rübabın Cevabı" ve "Han-ı Yağma" izler. O yıllardaTürk edebiyatında memleketin dertlerini coşkun bir duyguyla dilegetiren bu şiirler gençleri etkiler ve Tevfik Fikret'e sahip çıkarlar.

Trablus ve Balkan savaşlarının yıkıntısı henüz geçmedenBirinci Dünya Savaşı'na girişimizi çok anlamsız bulan Fikret savaşınikinci yılı olan 1915'te yaşamdan ayrılır. Bu arada Rübab-ı Şikeste ikibaskı yapmış, Haluk'un Defteri ve Şermin yayımlanmıştır. Bu ayrıntılıyaşamöyküsünün Fikret'e çok yakın olanların onunla ilgili anılarına,yaptıkları konuşmalara dayanarak, güvenilir bilgilerle hazırlandığıdikkati çekiyor. Tevfik Fikret'i yaşamanın her yönüyle ele alanyaşamöyküsünü karakteri ile ilgili değerlendirmeler izliyor.

V6 . • . Olcay Önertoy

Bu bölümde önce şairin karakterinin ana çizgileri üzerindedurulurken, bu konuya değinmeye gerek görülme nedeni şairin sanatçıolarak gösterdiği özelliğine bağlanıyor. O da, onun "düşündüğü gibiyazan ve yazdığı gibi yaşayan sanatçılardan biri" olmasıdır. Bubölümde yine onu yakından tanıyanların verdikleri bilgilerden hareketedilerek karakterinde en çok göze çarpan yanlar, kimi alışkanlıkları vehuyları, idealistliğinin ölçüsü, kötümserlik ve iyimserliği, inzivayaçekiliş nedenleri üzerinde duruluyor, karakterinin kimi özellikleriniyansıtan şiirlerinden örnekler veriliyor.

Tevfık Fikret'in şiirlerine de yansıyan ve yaşadığı dönemlerdeçeşitli etkiler altında, değişik aşamalardan geçerek oluşan kişiliğibelirlendikten sonra edebi kişiliğinin gelişimi dört dönemde elealınıyor.

Birinci dönem, genelde sanatçıların kendi kişiliklerinikazanmadan önceki dönem olan ilk edebiyat kültürünü alışına,kimlerden etkilendiğine ve Batı'ya yönelişine ayrılmış.

İkinci dönemde kendini arayışı, üçüncü dönemde kendinibuluşu, dördüncü dönemde de kendine yerleşme yer alıyor.

Edebi kişiliğinin de belirlenmesinden sonra sıra sanatınageliyor. Şairin edebi kişiliğinin gelişmesiyle birlikte yürüyen sanatanlayışındaki gelişme ve değişmeler, şiire getirdiği yeniliklerTanzimat dönemindeki anlayışlarla karşılaştırılarak ve şiirlerindenverilen örneklerle ortaya konulmuş. Yapılan karşılaştırma Fikret'inşiirimizin yenileşmesinde ne ölçüde önemli bir yer aldığını ortayakoyuyor.

Sanatını izleyen bölümde değişik konular üzerindekidüşünceleri değerlendiriliyor. Bu bölümde, onda 1900'den sonraortaya çıkıp şiirlerini de etkileyen toplumsal düşünceleri üzerindeduruluyor. Yine şiirlerle örneklendirilen bu düşünceler arasındayaşamla ilgili olanlar ön planda yer alıyor. Onu, insan, özgürlük,uygarlık, ülkü ve ahlak, yurt ve millet, dünya ve insanlık, din, kadın,eğitim ve öğretimle ilgili düşüncelerinin değerlendirilmesi izliyor.

Kitabın sonunda şairin etkileri ve edebiyatımızdaki yeriyle ilgiliolarak kısa, özlü bir değerlendirme yapılmış.

Prof.Kenan Akyüz'ün Yapıtlanna Bir Bakış ' 17

Kitabın başında da belirtildiği gibi gerçekten Fikret'i bir bütünolarak değerlendiren bu monografık çalışmaya, yapıtlarıyla ilgili genişbir kaynakça eklenmiş. Kaynakçanın "Eserleri" başlığını taşıyanbirinci bölümünde gazete ve dergilerde yayımlanan şiirleri iledüzyazıları, dergilerin sayılan yayımlanış tarihleri belirtilerekveriliyor. Ayrıca özel yazıları (mektuplar, tebrikler, tezkireler), resmiyazıları, çevirileri ile şiir kitaplarının değişik baskıları da kaynakçadayer alıyor.

Kaynakçanın ikinci kısmında soyadı sırasına göre onun içinyazılan makaleleri buluyoruz. Kaynakçadan sonra da kişi adlan diziniverilmiş.

Batı Tesirinde Türk Şiiri Antolojisi

"Batı Tesirinde Türk Şiiri" adı bu yapıtın herhangi bir seçkiolduğu izlenimini uyandınyorsa da, alıştığımız seçki örneklerindençok ayrı bir nitelik taşıdığı görülüyor. 1953'te yapılan ilk baskısınınönsözünde, bu seçkinin değişik bir amaçla hazırlandığı belirtiliyor.

"Birkaç yıl evvel basılmış eserlerin bile bulunmasındaki güçlükdüşünülecek olursa Tanzimattan Cumhuriyete kadar süren devre aiteserlerin temininde ve dolayısıyla seminer çalışmalannda uğranılacakgüçlükler kolaylıkla tahmin olunabilir. Bu çalışmalanmızda el altındabulundurularak icab ettiği zaman kolaylıkla faydalanılabilecek, yeniliknazmımızın geçirdiği mühim ve çeşitli safhaları aksettirebilecekmahiyette bol ve mütenevvi örnekleri ihtiva eden esaslı bir eserinyokluğu daima hissedilmiştir. Bu kitabın hazırlanmasına bu yokluğudoldurmak gayesiyle başlandı." Önce yalnızca Tanzimat'tanCumhuriyet'e değin şiirlerden verilecek örneklerle oluşturulmasıdüşünülen seçkiye, şairlerle ilgili değerlendirmeler de katılarak Batıetkisindeki şiirimizin kısa bir tarihini yapmanın uygun olacağıdüşünülür ve bu yerinde düşünce uygulanır.

Seminerlerde yapılacak çalışmalarda yararlanılmasıdüşünülmekle birlikte bir kaynak yapıt durumuna gelen seçkinin1958'de ikinci, 1970'te üçüncü baskısı yapılmıştır. İkinci ve üçüncübaskılarda şairlerin yaşamöyküleri, onlarla ilgili olarak yapılandeğerlendirmeler gözden geçirilip gerekli değişiklikler ya daeklemeler yapılmış, şairlerin yaşamlannın değişik aşamalarıyla ilgilifotoğraflan konulmuştur. Aynca örnek olarak verilen şiir sayısı

18 Olcay Önertoy

arttırılarak üçüncü baskıda dize sayısı yirmi üç bine yaklaşmıştır. 1991yılına değin yapılan değişik baskılar, seçkinin üçüncü baskıda aldığıson biçimidir.

Tanzimat dönemi şairleriyle başlayan seçkide sıralamanınşairlerin doğum yıllarına göre yapıldığını görüyoruz. Şinasi'denbaşlayarak Ziya Paşa, Namık Kemal, Recaizade Ekrem, AbdülhakHamit, Muallim Naci, Tanzimat dönemi şairleri olarakyaşamöyküleriyle birlikte şiirimize, edebiyatımıza katkıları göz önünealınıp bilimsel bir yöntemle değerlendiriliyor. Onlarla ilgili kaynakça,şiirlerinden şiirimize getirdikleri yenilikleri kapsayan örneklerveriliyor.

İsmail Safa'dan başlayarak Servet-i Fünun şairlerini NigârHanım, Tevfık Fikret, Cenap Şehabettin, Ali Ekrem, Süleyman Nesib,Faik Âli, Celal Sahir sırasıyla izliyoruz.

Fecr-i Ati şiirine geçmeden önce şiirde hece ölçüsünü veTürkçeyi savunan şairler olarak Mehmet Emin ile Rıza Tevfık, ayrıcaMehmet Akif ve İhsan Raif Hanım yer alıyor. Fecr-i Ati şiiri AhmetHaşim ile başlıyor. Onu izleyerek Tahsin Nahit, Mehmet FuatKöprülü, Mehmet Behçet Yazar, Emin Bülent Serdaroğlu, Ali CanipYöntem değerlendiriliyor.

Fecr-i Ati'den sonra milliyetçilik düşüncesini ve Milli Edebiyathareketini değişik biçimlerde algılayan, hemen Fecr-i Ati'yi izleyenkuşaktan olan şairlere geçiliyor. Genellikle Servet-i Fünun ve Fecr-iAti şairlerinin etkisiyle yetişen bu şairler giderek Milli Edebiyathareketini benimsemişler ve adlarını Milli Mücadele yıllarındaduyurmuşlardır.

Hamdullah Suphi'yle başlayıp Necip Fazıl'la tamamlanan bukuşak şairleri arasında Ziya Gökalp, Yahya Kemal Beyatlı, MithatCemal Kuntay, İbrahim Alaattin Gövsa, Halit Fahri Ozansoy, OrhanSeyfi Orhon, Yusuf Ziya Ortaç, Enis Behiç Koryürek, Faruk NafizÇamlıbel, Salih Zeki Aktay, Ali Mümtaz Arolat, Kemalettin KamiKamu, Necmettin Halil Onan, Ahmet Hamdi Tanpınar, ÖmerBedrettin Uşaklı ve kadın şairlerimizden Halide Nusret Zorlutuna ileŞükûfe Nihal yer alıyorlar.


Kitabın sonuna daha çok öğrenciler göz önünde tutularakanlamını bilmedikleri sözcükler yüzünden sıkıntı çekmemeleri içingereksinimi karşılayacak bir sözlük eklenmiş.

Kırkdokuz şairle ilgili değerlendirmeyi, kaynakçalı ve onlarınseçkin şiirlerini kapsayan "Batı Tesirinde Türk Şiiri Antolojisi" budurumuyla bir ölçüde, ömekli edebiyat tarihi niteliğini taşıyordiyebiliriz.

Ziya Paşa'nın Amasya Mutasarrıflığı Sırasındaki Olaylar2

Prof. Kenan Akyüz, bu küçük kitapta Ziya Paşa'yı bir Tanzimatdönemi aydını olarak ele alıyor. Doğu uygarlığından kopup, Batıuygarlığına geçiş olan Tanzimat dönemi batılılaşmanın tam olarakanlaşılmayışı yüzünden bir bocalama dönemi olmuştur. Bubocalamanın nedeni uygarlık değişiminin her şeyden önce bir düşüncedeğiştirme olduğunu ve kültüre dayandığını anlayamamaktır.

Batı uygarlığını önce kültür yönünden tanımaya başlayanTanzimat aydınlan batılılaşmanın bir bütün olduğunu kavramışlardır.Bu düşünce onların edebiyatın dışına çıkıp politikaya ve toplumsorunlarına el atmalanna neden olmuştur. Toplum sorunlanna el atmayüzünden özel yaşamı olumsuz yönde etkilenen aydınlardan biri deZiya Paşa'dır. O da öbür aydın gençler gibi, politikacılara Batıuygarlığının gerçek yönünü göstermeye uğraşırken düşmanlıklarınıkazanarak sürgün edilmiştir. Görünüşte görevlendirme, aslında sürgünolan görevlerden ilki Kıbns mutasarnflığı, ikincisi de Amasyamutasarrıflığıdır. Orada, taşıdığı güçlü yurtseverlik duygusu yüzündendüşmanlık kazanarak kovulmak istenmiştir.

Prof. Kenan Akyüz, bu yapıtında Devlet Arşivinde yaptığıaraştırmalarda elde ettiği, Ziya Paşa'nın mutasarrıflığı sırasındakiolaylar yüzünden geçirdiği soruşturmalarla ilgili belgeleri bir aradayayımlıyor. Bu belgeler zaman zaman onu yakından tanıyanları bilekuşkulandıran suçlamalann yalnızca düşmanlık yüzünden yapıldığınıgöstermesi bakımından önem taşıyor.

2 Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Türk Dili ve EdebiyatıAraştırmaları Enstitüsü: 2, Ankara Üniversitesi Basımevi, 1964.

20 . Olcay Önertoy

Belgelere geçilmeden, Ziya Paşa'nın aldığı ilk devletgörevinden başlayarak Amasya'daki durumu ve geçirdiğisoruşturmayı kapsayan bir değerlendirme yapılıyor. Beş bölümdeverilen değerlendirmenin birinci bölümü "Amasya'dan Önce"başlığını taşıyor.

Bu bölümde Sadaret Mektubi Kalemi'ne atanmasıyla başlayanilk devlet görevini izleyerek aldığı görevleri, Amasya'ya gönderilmenedenini, giderken çektiği sıkıntıları, orada geçirdiği iki yıl (1863Aralık-1865 Aralık) içinde yaptığı işleri öğreniyoruz. Güvenliğisağlama ve bayındırlıkla ilgili olarak iki grupta toplanan yaptığı işler,gerçekten onun ne ölçüde yurtsever ve haksızlığa karşı olduğunugösteriyor:

"Bu çok kısa süre içinde imar alanında başardığı işler arasındayaptırdığı büyük bir köprü, çarşı ve bedestenle açtığı yeni yollardanbaşka, Amasya ile beş kazasında yaptırdığı altı hükümet konağı, altıilkokul, altı saat kulesi, bir idadi ve bir hapishane vardır. Asayişalanında da bütün sancağı sarmış olan eşkıya hareketlerinin önünüalmış ve halk üzerinde baskı yapıp değişik şekillerde soygunculuk veistismarcılık edenlerle amansız bir mücadeleye girişmiştir."3

İkinci bölümde "Amasya'da Zorbalarla Mücadele" başlığınıgörüyoruz. Burada Ziya Paşa'nın yukarda yapılan işleri yaparkenözellikle haklı olanları savunması, uzun yıllar halk üzerinde baskıuygulayıp, din ve adalet adamı görünüşü altında görevlerini kötüyekullananları ortaya çıkarması yüzünden bu insanlarla yaptığı savaşortaya konuyor.

"Zorbaların Tepkisi" başlığı . altındaki üçüncü bölümde,korkusuz ve zorlu bir devlet adamı karşısında bulunduklarını anlayaniki zorbanın özellikle tutuklanıp cezaevine gönderildikten sonraİstanbul'a göndermeye başladıkları, Ziya Paşa'yı suçlama dilekçeleriüzerinde duruluyor.

Dördüncü bölümde "Amasya'dan Ayrılış" başlığıyla kendisinekarşı açılan planlı karalama kampanyasına dayanamayıp hükümete buiki zorbanın yaptıklarını anlatan bir yazı göndererek onları uyardığınıancak kendisine düşmanlık besleyen Ali ve Fuat Paşaların onu

3A.g.y.,s.3.


görevden alarak Canik mutasarrıflığına atadıklarını öğreniyoruz.Böylece hükümet yine halkının huzuruna ve kendi devlet adamınakıymış oluyor

Beşinci ve son bölüm olan "Soruşturma ve Sonuç"ta ise yapılansoruşturmalar sonunda Ziya Paşa'nın yasadışı işler yapmaktan suçlubulunduğu ancak hafifletici nedenlerle ve görevinden alınıp başkayerde görevlendirilmekle zaten cezalandırıldığı için ayrıcacezalandırılmasına gerek olmadığı sonucuna varıldığı görülüyor.

Resmi belgelere dayanılarak yapılan ve Ziya Paşa'nın bir aydınolarak çektiği sıkıntıları ortaya koyan değerlendirmelerden sonra onunne kadar dürüst bir insan olduğunun kanıtı olan belgeler veriliyor.

Modern Türk Edebiyatının Ana Çizgileri I (1860- 1923)

Genel olarak edebiyat tarihleri, bir edebiyatın başlangıcındanberi geçirdiği evreleri tanıtması bakımından önem taşıyor. İslamlığınkabulü öncesinden başlayarak günümüze kadar edebiyatımızıngeçirdiği değişik evreleri kapsayan edebiyat tarihleri arasında"Modern Türk Edebiyatının Ana Çizgileri I" önemli bir yer alıyor.

İlk olarak Türk kültürüyle ilgili temel bilgileri vermek amacıylabasılan (Philogiae Turciae Fundamenta II 1965, s.465-625) adlıkaynak yapıtta Fransızca yayımlanan bu edebiyat tarihi, aynı yılTürkoloji Dergisi C.II, S.I'de yer almıştır. 1969'da4 kitap olarakyapılan ilk baskısındaki önsözde, kitabın üzerinde neden " I " rakamıbulunduğu şu sözlerle açıklanıyor:

"Bu baskının üzerindeki I rakamı inceleme alanının zamaniçinde daha ilerilere doğru da uzanacağını gösteriyor. Cumhuriyetinilanından günümüze kadar sürecek bu uzanıştan şimdiye kadar değişiksebeplerle hep kaçındım. Bu sebeplerin başında şüphesiz uzakgeçmişin statikliği ve bunun sağladığı inceleme rahatlığının vesağlamlığının yanında yakın geçmişin yarı, halin de tam diri vehareketle dolu oluşlarının çıkardığı türlü güçlükler yer alır."

Değerli hocamız, belirttiği güçlüklere karşın Cumhuriyetdönemi edebiyatı ile ilgili çalışmalarını sürdürmekle birlikte ne yazıkki tamamlayamamıştır. 1969'dan sonra günümüze değin çeşitli

4 1994 dördüncü baskı.

22 Olcay Önertoy

baskıları yapılan bu kaynak yapıt, edebiyatımızın 1860-1923 yılanarasında geçirdiği evreleri kapsıyor.

1839- 1860 yılları arasında Batı ile olan ilişkilerimizde gittikçekültürel alana kayarak gözlenen hızlı gelişmenin bir değerlendirilmesiyapılan "Giriş"i Tanzimat Dönemi Edebiyatı (1860- 1896) izliyor.

Önce imparatorluğun siyasal ve toplumsal durumundaki önemligelişmeler, bu gelişmeler karşısında dönemin aydın kişileri olanyazarların tutumuna değiniliyor. Yeni bir edebiyat anlayışınındoğmasının, edebiyata yeni bir yön verilmesi gereksinmesininnedenleri belirleniyor. Bu genel bilgilerden sonra Tanzimat dönemiedebiyatı, edebiyatımıza yeni giren ya da değişiklikler yapılan şiir,roman, tiyatro, eleştiri gibi edebiyat türlerine göre ele alınıyor.Dönemin yazar ve şairleri, türlerin gelişmesine, yenileşmesine olankatkılarıyla türler içine yerleştirilmiş. Bu yöntem, edebiyattarihçiliğinde tezkireciliğin aşıldığını gösteriyor.

Şiir türünde kısa yaşamöyküleriyle birlikte Şinasi, Ziya Paşa,Namık Kemal, Recaizade Ekrem, Abdülhak Hamit, Muallim Naci,şiirde yapılmak istenen değişikliklere olan katkıları, şiir anlayışlarıyladeğerlendiriliyorlar. Edebiyatımıza Batı edebiyatından yapılançevirilerle yeni bir tür olarak giren romanın ilk örneklerini verenyazarları da bu dönemde görüyoruz. Şemsettin Sami, Ahmet Mithat,Mizancı Murat, Namık Kemal, Recaizade Ekrem, Nabizade Nazımroman anlayışları ve romanlarıyla ilk roman yazarları olarak yeralıyorlar.

Karagöz ve ortaoyunu ile tiyatroya pek yabancı olunmamaklabirlikte yine çevirilerle edebiyatımıza giren Batılı tiyatronun ilkörneklerini veren Hayrullah Efendi, Şinasi, Namık Kemal, EbuzziyaTevfık, Direktör Ali ve Haydar Beyler, Recaizade Ekrem, ŞemsettinSami oyun yazarı olarak değerlendiriliyorlar. Yapıtlarının ne ölçüdeBatılı tiyatroya yaklaştığına değiniliyor. Tanzimat dönemiedebiyatında, yeni anlayış kazanan türlerden biri olarak eleştiri önemliyer alıyor. Bu türle ilgilenen yazarlara baktığımızda şairlerin ve romanyazarlarının bu alana da kaydığını görüyoruz. Ayrıca edebiyatımızıngelişmesinde önemli rol oynayan gazete ve dergilerle, bu dönemdekiedebiyat tarihi sayılabilecek yapıtlar tanıtılıyor.


Tanzimat dönemini izleyerek Servet-i Fünun dönemi (1896-1901)ne geçiliyor. Bu dönem içinde önce yazarları büyük ölçüdeetkileyen siyasal durumun değerlendirilmesi yapılıyor. Topluluğunkuruluşu, amaçlan, yöneltilen eleştiriler, edebiyatımızıyenileştirmedeki başarılar, dağılış nedenleri üzerinde durularak verilengenel bilgilerden türlere geçiliyor.

Şiirde Tanzimat döneminde yapılması düşünülüp de tam olarakuygulanamayan değişiklikleri yaparak şiirimize iç ve dış yapısıylayeni bir görünüm kazandıran Tevfık Fikret'le, Cenap Şehabettin baştaolmak üzere Ali Ekrem, Süleyman Nazif, Faik Âli, Celal Sahir gibişairler yer alıyor. Bu dönemde roman türündeki önemli gelişmeninroman yazma yönteminin getirilmesi olduğu görülüyor. Bu yöntemigetiren ve romanlarında uygulayan ilk yazar olarak Halit Ziya, onunlabirlikte Mehmet Rauf, Hüseyin Cahit, Ahmet Hikmet, Safveti Ziya,değerlendiriliyor. Bu dönemde özellikle yönetim baskısı yüzünden engelişmeyen türün tiyatro olduğunu görüyoruz. En büyük gelişmeeleştiride görülüyor ve ilk olarak bir eleştirmen olan Ahmet Şuayb'lakarşılaşıyoruz.

Servet-i Fünun topluluğuna katılmayan şair ve yazarlar ayrıcagruplandınlıyor. Bunlar arasında roman ve öykü yazarı olarakHüseyin Rahmi ile Ahmet Rasim'e yer veriliyor. Şairlerden MehmetEmin, Rıza Tevfık ve Mehmet Akif üzerinde önemle duruluyor.Onların yanında Mehmet Celal, İsmail Safa ile Nigâr Hanım toplu birdeğerlendirmeyle yer alıyor.

Servet-i Fünun dönemini Fecr-i Ati izliyor. Bu topluluğun daönce kuruluş nedenleri, edebiyatımızda ilk bildiri yayımlayan toplulukolarak önemi, amaçlan ve dağılışları belirlenip türlere geçiliyor. ŞiirdeAhmet Haşim ayrıntılı olarak değerlendirilip, başka bir edebiyathareketine katılmayan şairler olarak Tahsin Nahit ve Mehmet Behçetüzerinde duruluyor. Roman ve öyküde, topluluğun kurucuları arasındayer alan roman ve öykü yazarlarının tanınmışlan, topluluktan ayrılıpMilli Edebiyat hareketine katıldıkları için bu dönem yazarları arasındayer almıyorlar. Yalnızca bu dönemde kalan Cemil Süleyman ve İzzetMelih'le karşılaşıyoruz.

Fecr-i Ati topluluğunun tam olarak dağılmasına neden olanMilli Edebiyat Dönemi (1911- 1923) ulusçuluk düşüncesinindoğuşundan başlayarak ele almıyor. Ulusal bir edebiyattan ne

24 Olcay Önertoy

amaçlandığı, böyle bir edebiyatın doğması için, ulusal bir dil oluşmasıgereksinmesinin duyulması, buna bağlı olarak başlatılan diliTürkçeleştirme çabaları üzerinde duruluyor. Bu hareketinyaygınlaşmasında önemli rol oyanayan Genç Kalemler dergisindensöz ediliyor ve türlere geçiliyor.

Bu dönemde şiirde önceki dönemlere göre büyük değişiklikleryapılması bakımından önce şiirin genel durumunun birdeğerlendirilmesi yapılıyor. Bu dönem şairlerindeki değişik "milliedebiyat" anlayışı belirleniyor, bu değişik anlayışları taşıyanşairlerden örnekler alınıyor. Yalnızca adları sayılıp çok kısa bilgilerverilen şairlerin yanında Yahya Kemal, Milli Edebiyat hareketinibaşarıya götüren ve "Hecenin Beş Şairi" olarak adlandırılan HalitFahri, Enis Behiç, Faruk Nafiz, Orhan Seyfi, Yusuf Ziya ayrıntılıolarak değerlendiriliyor.

îbnürrefık Ahmet Nuri Sekizinci ile Musahipzade Celal'i budönemin iki önemli tiyatro yazarı olarak tanıyoruz. Onlarla birliktedönemin roman ve öykü yazarları ile şairlerinin yazdıkları oyunlartopluca verilerek bu dönemde tiyatro gelişen bir tür olarak ortayakonuluyor.

Yine bu dönemde sayıları hızla artan roman ve öykü yazarlarıarasında Halide Edip, Yakup Kadri, Aka Gündüz, Refik Halit, ReşatNuri özel olarak değerlendirilirken, birer ikişer romanla bu türdeörnek veren yazarlar adları sayılarak yer alıyor. Edebiyatımızda ilkolarak yalnızca öykü yazan kalan Ömer Seyfettin'in önemi de ayncabelirleniyor.

Aynca bu dönemde dil üzerinde durulması, Tanzimatdöneminden başlayarak edebiyat dilimizdeki değişmeyi izlemekolanağı verdiği gibi, edebiyatımıza yeni bir tür olarak Tanzimatdöneminde giren eleştirideki, edebiyat tarihçiliğindeki gelişmeyi,yayımlanan gazete ve dergileri de izliyoruz.

Böylece Milli Edebiyat dönemi bittiği zaman edebiyatımızınyenileşmesinde değişik yönden rol oynayan dönemlerin toplu birdeğerlendirilmesi yapılabildiği gibi, şair ve yazarlar da tanınmışoluyor. İlk olarak edebiyat tarihinde yöntemin önemi üzerinde duranProf. Fuat Köprülü'nün parmak bastığı, bir edebiyat tarihçisininnesnel olabilmesindeki güçlüğün Modern Türk Edebiyatının Ana


Çizgileri I'de aşıldığı görülüyor. Prof. Kenan Akyüz, yazarlan, şairlerideğerlendirirken yapıtlarının edebiyat açısından taşıdığı nitelikleriölçü alarak bilimsel, nesnel davranışını ortaya koyuyor, güvenilirbilgiler vermiş oluyor.

Kitabın sonuna eklenen geniş kaynakça, bir edebiyat tarihihazırlanırken ne kadar ayrıntılı edebiyat araştırmasına gereksinimduyulduğunu gösteriyor. Ayrıca bugün oldukça karışık bir durumagelen kaynakça düzenlemenin nasıl olması gerektiğine bir örnekoluyor. Beşe ayrılan kaynakçanın birinci bölümü "Bütün Devirler"başlığını taşıyor. Bu başlık altında edebiyat tarihinden başlayarakmonografi ve makalelerde, biyografilerde, seçkilerde, anılarda,söyleşilerde, sözlük ve ansiklopedilerde, bütün dönemlerin geneldurumu, türler ve kişilerle ilgili yazılar tarihsel sıralamayla yer alıyor.Bütün dönemlerden sonra yine Tanzimat döneminden başlayarakServet-i Fünun, Servet-i Fünun Dışında Kalanlar, Fecr-i Ati ve MilliEdebiyat dönemleri için ayrı ayrı kaynakça verilmiş. Kaynakçayı,yazar ve yapıt adları dizini izliyor.

Baskıya Hazırladığı Yapıtlar

Değerli hocamızın kendi yazdıklarıyla birlikte yeni harflereaktararak edebiyatımıza kazandırdığı dört Tanzimat dönemi yapıtınada değinmemiz gerekir. Bunların ilki Namık Kemal'in tiyatro tekniğibakımından en başarılı oyunu olan Gülnihâl5'dir. Başkişisi bir köleolan bu oyunda, Gülnihâl'in başından geçenler aktarılırken baskıcıyönetime de bir eleştiri getirilir. Oyun yalnızca yeni harflerle baskıyahazırlanmakla kalmamış, önsözünde Namık Kemal'e bu oyunuyazdıran nedenler üzerinde durulmuş, Vatan yahut Silistre ilekarşılaştırılarak teknik yönden üstünlüğü belirlenmiştir.

İkincisi, Abdülhak Hamit'in düzyazıyla yazılan oyunlarıarasında önemli bir yeri olan Finten.6 Yazarın Shakespeare'inetkisinde kalarak yazdığı bu oyun için yazılan önsözde de oyunla ilgiligeniş bir bilgi veriliyor.

İki oyunu izleyerek Ahmet Haşim (Şiirler)7 yayımlanıyor.Ahmet Haşim'in şiirlerinin, İlk Şiirler, Göl Saatleri, Göl Kuşları,

5 Milli Eğitim Basımevi, 1964, 1984.6 Milli Eğitim Basımevi, 1964.7 Kültür Müsteşarlığı Yayınları, 1973.

26 Olcay Önertoy

Serbest Müstezat Nazımları, Muhtelif Şiirler, Piyale, Şiir-i Kamer,Son Şiirler başlıklarıyla gruplandırılarak bir araya toplandığı kitabınönsözü de şairle ilgili bilgiler vermesi bakımından önem taşıyor.Önsöz'de Ahmet Haşim'in kısa bir yaşamöyküsüyle birlikte, anaçizgileriyle şairliğinin değerlendirilmesini buluyoruz.

Tanzimat romanında Batılı romanın ilk ve en çok örneğiniveren yazarlarımızdan biri olan Ahmet Mithat'ın üç ciltlik HasanMellah adlı romanı da yeni harflere aktarılan yapıtları arasında yeralıyor. Baskıya hazırlanırken adı "Denizci Hasan"8 olarakdeğiştirilmiştir.

Bu üç ciltlik serüven romanının birinci cildine yazılan önsözde,Ahmet Mithat'ın romanla ilgili görüşlerine yer verilip romanyazarlığının bir değerlendirilmesi yapılıyor.

Yeni harflere aktarılan en son yapıt da Namık Kemal'inyaşamının değişmesinde büyük rol oynayan Vatan yahut Silistre9'dir.Bu oyunun önsözünde de Namık Kemal'in tiyatroya verdiği önem vetiyatroyla topluma vermek istediği iletiler üzerinde durulmuştur.

Makaleler

"Penbe Evin Kaderi", Hisar, 13 Mayıs 1951, s.8-9-18.

"İsmail Habip Sevük", Hisar, Nisan 1954, s.6-7.

"Şinasi'nin Fransa'daki Öğrenimiyle İlgili Bazı Belgeler", TürkDili, 1 Nisan 1954, s.397-404.

"Çalı Kuşu", Hisar, Ocak 1957, s.3-4.

"Paris Milli Kütüphanesi'nde İlk Türkçe- Fransızca veFransızca- Türkçe Yazma Eserler", Türk Dili Araştırmaları YıllığıBelleten, 1959..S.249-292.

"Finten", Türkoloji Dergisi, C.I, S.I, 1969, s. 15-49.

"Hisar İçin", Hisar, Mart 1975, s.9-10.

8 Kültür Bakanlığı Yayınları, C.I, 1975; C.II, 1976; C.III, 1981.9 Kültür Bakanlığı Yayınları, 1990.


"Abdullah Efendi'nin Rüyaları", Ülkü, C.VI, S.68, s. 18-20.

Ansiklopedi Maddesi

"Yeni Türk Edebiyatı", İslam Ansiklopedisi, C.XXXII, Fas.257-258.

Başta sürekli baskıları yapılan Batı Tesirinde Türk ŞiiriAntolojisi ve Modern Türk Edebiyatının Ana Çizgileri I olmak üzere,bıraktığı kaynak yapıtlarla adı bizden sonraki kuşaklarda da yaşayacakolan değerli hocamızın anısı önünde saygıyla eğiliyoruz.

prof.kenan akyÜz'Ün yapitlarina bİr bakiŞ prof. dr. …turkoloji.cu.edu.tr/yeni turk...

Documents