programi pËr zhvillimin e arsimit tË mesËm dhe pas tË

ISBN 9989-2376-8-9

PROGRAMI NACIONAL PËR ZHVILLIMIN E ARSIMIT NË REPUBLIKËN E MAQEDONISË 2005 - 2015 ME DOKUMENTET S H O Q Ë R U E S E P R O G R A M O R EPR

OGRA

MI

NAC

ION

AL P

ËR Z

HVIL

LIM

IN E

ARS

IMIT

NË

REPU

BLIK

ËN

E M

AQED

ONIS

Ë 20

05 -

201

5 M

E DO

KUM

ENTE

T SH

OQËR

UESE

PRO

GRAM

ORE REPUBLIKA E MAQEDONISË

MINISTRIA E ARSIMIT DHE SHKENCËS

�

Programi nacional PËr zhvillimin e arsimit nË rePublikËn e maqedonisË 2005 - 2015 me dokumentet shoqËruese Programore

REPUBLIKA E MAQEDONISËMINISTRIA E ARSIMIT DHE

SHKENCËS

�

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5

Botues:Ministria e Arsimit dhe Shkencëse Republikës së Maqedonisë

Dizajnimi dhe përgatitja:Koma lab

Shtypi:Maniko Grafiks

Ekzemplarë:250

Përkthimi nga gjuha maqedone:Lumnie AjdariKreshnik Ajdini

Lekturimi:Lejlane Rushiti

Përgjegjës për botimin shqip:Agim Rushiti

Përkrahur financiarisht nga:Fondacioni Instituti shoqëria e hapur - Maqedoni

�

PËRMBAJTJA

PARATHËNIE 5

PROGRAMI NACIONAL PËR ZHVILLIMIN E ARSIMITNË REPUBLIKËN E MAQEDONISË 2005 - 2015 9

PROGRAMI PËR ZHVILLIMIN E EDUKIMITDHE ARSIMIMIT PARASHKOLLOR 61

PROGRAMI PËR ZHVILLIMIN E ARSIMIT FILLOR 89

PROGRAMI PËR ZHVILLIMIN E ARSIMIT TË MESËMDHE ARSIMIT PAS TË MESËM 145

PROGRAMI PËR ZHVILLIMIN E ARSIMIT TË LARTË 239

PROGRAMI PËR ZHVILLIMIN PROFESIONAL TË KUADRIT SHKOLLOR 293

PROGRAMI PËR SIGURIMIN DHE KONTROLLINE CILËSISË NË ARSIM 343

PROGRAMI PËR ZHVILLIMIN E PËRKRAHJESINSTITUCIONALE TË REFORMAVE NË ARSIM 371

PROGRAMI PËR ZHVILLIMIN E TIK NË ARSIM 391

PROGRAMI PËR ARSIMIM TË TË RRITURVE NËREPUBLIKËN E MAQEDONISË NË KONTEKSTTË MËSIMIT TË PËRJETSHËM 431

�

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5

�

Të nderuar,

Sikurse në botë ashtu edhe te ne, në dekadën e fundit të shekullit të kaluar dhe në fillim të këtij shekulli, në sistemin arsimor ndeshen inovacione të shumta që nxiten nga ndryshimet e mjedisit që i rrethon. Nga njëra anë u paraqitën ndryshime të thella në humanizëm dhe në rregullimet shoqërore, kurse nga ana tjetër zhvillimi tekniko-teknologjik përjeton ekspansion deri në kufij të paparashikueshëm. Këto trende i diktojnë subjektet ekonomike, më saktësisht ndërmarrësit dhe menaxhuesit e tyre.

Nga shkenca kërkohen zgjidhje të reja. Vlera e e përdorshme e njohurisë në disa lëmi është vetëm disa vite. Shpejtësia e transmetimit së informatave vazhdimisht rritet. Përthellohet ndarja ndërmjet shteteve të zhvilluara dhe atyre të pazhvilluara në botë, si dhe ndërmjet të pasurve dhe të varfurve në një shtet. Procesi i globalizimit promovohet në të gjitha sferat. Në kushte të atilla ndryshohen sistemet e vlerave, kurse me të edhe mënyra e të jetuarit.

Kjo periudhë për gjeneratat e reja karakterizohet me rritjen e dëshirës për cilësi më të mirë të jetesës dhe krijimit të të mirave të reja, të dëshirës së njohjes së botës dhe avanturizmit të theksuar, vetëdije më të lartë ekologjike, dëshirë për argëtim dhe jetë të lirë, pavarësi dhe individualitet më të madh. Por, gjithashtu hasen edhe disa dukuri negative, siç janë varshmëria nga duhani, alkooli dhe droga; sjellje të pakulturuara dhe të pahijshme në vendet publike; raporte më liberale në shkollë gjatë orëve dhe midis tyre; jomotivim për disa aktivitete të dobishme jashta mësimit; krizë e vlerave dhe moralit.

Në rrethana të tilla, shkollat nuk arrijnë të gjenden në mënyrë më adekuate. Përshtatja drejt kërkesave të reja realizohet me vështërsi, me ndjenjë se ndryshimet i rrënojnë “konceptet e tyre të mira të vjetra” e që i takojnë “kohërave të mira të vjetra”. Ajo është në thelb arsyeja për ndryshimet e realizuara me ngadalësi. Mënyra e vjetruar e punës, shpie deri tek ajo që të produkohen kuadro të cilët nuk janë të përgatitur në mënyrë adekuate t’i përgjigjen nevojave të tregut të punës. Si imperativ i filozofisë së vendosur për mësim të përjetshëm, imponohet nevoja për institucionalizimin e sistemit për arsimim të vazhdueshëm dhe arsimim të të rriturve.

PARATHËNIE

�

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 E gjithë kjo kërkon vendosje të re të organizimit të shkollave dhe zhvillim të sistemit të institucioneve për përkrahje dhe zhvillim të arsimimit në nivel qendror. Në atë kontekst, para menaxhuesit të shkollës parashtrohen kërkesa të zakonshme të reja, kurse ai merr rol të ri. Në vend të kënaqjes të deritanishme të funksionit udhëheqës pedagogjik dhe, më shumë ose më pak, administrator, drejtori i shkollës merr përgjegjësi më të madhe shoqërore si udhëheqës, i cili i krijon, promovon, realizon dhe evaluon ndryshimet në shkollë.

Procesi i edukimit të njeriut paraqet nxënie të njohurive, shkathtësive dhe aftësive për zotërimin me mënyrat për përmbushjen e nevojave (komponenta arsimore) dhe fitimin e përvojave jetësore dhe të punës, formimin e qëndrimeve, zhvillimin kritik ndaj punës, të mirës, vlerave botërore rreth tij (komponenta edukative).

Qasja bashkëkohore është se në arsimim duhet shikuar sikurse në investim (kjo është theksuar në dokumentin e OECD dhe publikuar në vitin 1986). Nevoja dhe mënyra për të arritur në rezultatet më të mira nga investimi në arsim, vetëm e promovon dhe afirmon tezën për domosdoshmëri të zhvillimit të menaxhimit në shkollë. Përveç kësaj, anëtarët në shkollë - nxënësit dhe arsimtarët, posedojnë nevoja, interese, vlera, besime, të pritura të ndryshme, stile të sjelljes, stile të komunikimit. Roli i menaxhimit në shkollë, në atë kontest, është që të “sendërtojë ura” ndërmjet këtyre daljeve të ndryshme konceptuale.

Sot në botë ekziston tendencë e fuqishme për krijimin e shoqërisë ndërmarrëse, sikurse në vendet e zhvilluara ashtu edhe në vendet në tranzicion. Baza e secilës shoqëri ndërmarrëse është krijimi i vetëdijes dhe kulturës ndërmarrëse te secili individ dhe shoqërisë në përgjithësi. Evidente është se në vendet në tranzicion, e në veçanti në shtetin tonë, ekziston sistem i aftësuar i dobët për trajnim dhe arsimim, si një ndër aspektet e potencialit njerëzor. Institucionet arsimore kanë problem me ballafaqimin me nevojat në rritje, por edhe me numrin dhe llojllojshmërinë e grupeve në shenjestër. Njëra nga shkaqet për këtë është mungesa e madhe e fleksibilitetit dhe adaptibilitetit në strukturat e këtyre institucioneve dhe qasja e tyre drejt ndryshimeve. Vijëzimi i tyre i pengon edhe në riaftësimin dhe riformulimin e kurikulumeve. Sistemet arsimore akoma tentojnë të vendosin theks tej mase ndaj njohurive akademike.

Në këtë kontekst, duhet të afirmohet qasja e mësimit të përjetshëm. Në kuadër të Unionit Evropian, afirmimi i kësaj qasjeje kërkon zhvillim të kulturës për mësim në nivel individual dhe institucional, në të gjitha sferat, në jetën publike dhe atë private. Kjo paraqet përparësi kulmore, për arsye të dy shkaqeve vijuese:

1. Evropa tenton drejt krijimit të shoqërisë dhe ekonomisë që bazohet në njohuri. Qasja deri te informatat dhe njohuritë aktuale, bashkarisht me motivimin dhe gjindshmërinë për shfrytëzimin sofistikues të këtyre resurseve, mbetet çelës për cilësinë e përgjithshme të jetës dhe punës së njerëzve.

�

2. Bota në të cilën sot jetojnë evropianët, është shoqërisht dhe politikisht e ndërlikuar dhe komplekse. Shumica e njerëzve dëshirojnë ta planifikojnë jetën e tyre dhe presin të kontribuojnë në mënyrë aktive në shoqëri, dhe për këtë duhet të mësojnë që të jetojnë me dallimet kulturore, etnike dhe gjuhësore. Arsimimi, kuptuar në mendim më të gjërë të fjalës, është çelësi për mësim dhe kuptim, me qëllim të përgjigjes së këtyre cytjeve. Të vetëdijshëm për këto cytje dhe në nivel të shtetit tonë, nevoja për përshtatjen e diverzitetit real të shoqërisë edhe në sistemin shumëgjuhësh të arsimit, është dhe do të mbetet lëndë e zhvillimit të përditshëm të shoqërisë demokratike te ne dhe në Evropë.

Këto dy karakteristika të ndryshimeve bashkëkohoro shoqërore dhe ekonomike janë të lidhura mes veti. Ato paraqesin dy qëllime të njësishme të filozofisë ndaj mësimit të përjetshëm, e ato janë: promovimi i individit në shoqëri, si qytetar aktiv dhe promovimi i mundësive për punësim.

Duke u nisur nga paraprakja, në sferën e arsimit promovohen disa trende të reja. Njëra prej tyre është edhe ajo e arritjes së shkathtësive të reja për të gjithë ose qasja universale dhe e vazhdueshme deri te mësimi, me qëllim të fitohen dhe të përmirësohen shkathtësitë e nevojshme për participimin në shoqëri, në të cilën dituria është me rëndësi të veçantë. Këto shkathtësi të reja elementare përfshijnë punë në kompjuter, gjuhë të huaja, kulturë teknologjike, ndërmarrje dhe shkathtësi sociale.

Investimi më i madh në resurset njerëzore ose ngritja e theksuar e nivelit të investimeve në resurset njerëzore është me qëllim që të vendosë përparësi mbi vlerën më të rëndësishme të Evropës – njerëzit. Njëra nga mënyrat do të ishte që të kërkohet pajtueshmëri mbi partnerët social me të cilën kompanitë do të parashtrojnë qëllime për aftësim të vazhduar ose kontinual. Inovimet në procesin mësimor dhe të nxënit ose zhvillimi i metodave efektive të të nxënit dhe të mësuarit kontinum të të nxënit për gjatë tërë jetës, mbeten çelës për suksesin. Sistemet për mësim doemos të adaptohen drejt mënyrës së ndryshueshme të jetesës. Para së gjithash, kjo dmth. revizion i përgjithshëm dhe reformë e arsimimit inicial dhe aftësimit për vendin e punës, si dhe aftësimit të atyre që i mbajnë kurset, gjegjësisht arsimtarët. Roli i tyre është akoma më shumë në drejtim të jenë mentorë, udhëheqës dhe mediatorë.

Vlerësimi i të nxënit të mësimit ose përmirësimi i mënyrave në të cilat kuptohet pjesëmarrja e nxënësve dhe arsimtarëve në procesin e të nxënit dhe rezultatet nga ai, dhe si ato të vlerësohen, fiton në rëndësi.

Diplomat, çertifikatat dhe kualifikimet paraqesin referencë të rëndësishme, si për punëdhënësit, ashtu edhe për individët, edhe atë si në tregun e punës ashtu edhe në organizatat. Sipas kësaj, modernizimi i sistemit nacional të çertifikimit për ekonomitë e reja si dhe kushtet e reja shoqërore, mbetën moment i rëndësishëm në të gjitha pjesët e UE.

�

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 Afrimi i të nxënit ose sigurimi i mundësive për mësim aq sa është e mundur më afër kandidatëve në bashkësitë e tyre, dhe me përkrahje të kapaciteteve të pajisura me kompjutor, është gjithashtu trend botëror. Për pjesën më të madhe të njerëzve , nga mosha e hershme e deri në pleqëri, të nxënit e njohurive ndodh në nivel lokal. Autoritetet lokale dhe rajonale janë ato që e sigurojnë infrastrukturën e qasjes deri te mësimi i përjetshëm, duke përfshirë mbrojtjen e fëmijëve, transportin dhe shërbimet sociale.

Në botë tani më është vendosur paradigma: nga shoqëria që mëson, në shoqëri që din. Bëhet fjalë për shoqëri të qytetarëve proaktiv dhe qytetarëve ndërmarrës. Në këtë kontekst, arsimi fiton rol kyç. Njëherësh, në shkollat tona duhet të edukohen individë të cilët do të jenë të aftë që të ballafaqohen me sfidat e kohës në të cilën do të jetojnë dhe punojnë. Procesi interaktiv i të mësuarit që nga fëmijët do të krijojë, ashtu siç prejudikoi në mënyrë metaforike filozofi i njohur Edgar Moren, “kokë që mendon e jo kokë që mban mend”, do të duhej të jetë thelbi i reformave të përgjithshme në arsim, jo vetëm te ne por edhe më gjërë.

Duke patur parasysh gjithë këtë, Ministria e Arsimit dhe Shkencës e Republikës së Maqedonisë miratoi vendim të rëndësishëm, e kjo ishte që të përgatitet Programi nacional për zhvillimin e arsimit, si dokument strategjik i cili duhet t’i vërtetojë drejtimet e zhvillimit të arsimit deri në vitin e 2015. Ky projekt i rëndësishëm i Ministrisë është realizuar me mbështetje financiare nga Instituti shoqëria e hapur – Maqedoni dhe ajo që është më e rëndësishme për të njejtën, është sigurimi i mënyrës transparente të hartimit të Programit, me pjesëmarrjen e të gjitha subjekteve të interesuara në vend.

Ministër i Arsimit dhe Shkencës

Dr. Azis K. Pollozhani

�

Programi nacional PËr zhvillimin e arsimit nË rePublikËn e maqedonisË 2005 - 2015 >>>>>>>>>>>>>>

grupi nacional i ekspertëve:

dr. tale geramitçioski, koordinatordr. zoran vellkovski

dr. zoran t. Popovskidr. emilija simovskadr. Xheladin murati

dr. snezhana adamçeskaagim rushiti

mr. laste spasovskidr. hasan Jashari

aspasija haxhishçesuzana kiranxiskamr. shefqet zekolli

latif ismailitrajçe gjorgjijevski

�0

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5

��

Arsimimi për të ardhmën tonë më të mirë

Programi nacional i përkushtohet zhvillimit dhe përparimit të diturive dhe përforcimin e kulturës së të jetuarit të qytetarëve të Republikës së Maqedonisë. Ajo mëton të jap kontribut të plotë pë realizimin e zhvillimit të qëndrueshëm dhë përmirësim të shoqërisë dhe afirmimin e saj si anëtor i barbartë dhe i respektuar në qarqet evropiane dhe botërore.

Programi nacional për zhvillimin e arsimit ndihmon për zhvillimin efektiv të sistemit arsimor, që disponon mekanizma të përgatitjes së të rinjëve dhe të rriturve për të gjitha cytjet dhe ndryshimet me të cilat do të ballafaqohen me të nesërmen që vjen.

Programi nacional duhet të rezultojë me arkitekturë arsimore të bazuar në vlera adekuate për drejtimet kryesore zhvillimore, karakteristike për botën bash-këkohore dhe të mjaftueshme që të kontribuojë për plotësimin e nevojave urgjen-te dhe të rëndësishme të shoqërisë, por që me këtë rast mos të margjinalizohet obligimi për mbrojtjen e kulturës dhe traditës nacionale. Standardet e larta në arsim do të kontribuojnë për zhvillimin e mendimit të lirë, diturisë, inovacioneve dhe kreativitetin si baza të shoqërisë, zhvillimin e saj dhe mirëqenien e çdo anë-tari të saj.

Kuvendi i Republikës së Maqedonisë

PROGRAMI NACIONAL PëR zhVILLIMIN E ARSIMIT Në REPUBLIKëN E MAQEDONISë 2005-2015

��

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5

��

I. QËLLIMI I PROGRAMITMinistria e Arsimit dhe Shkencës

e Republikës së Maqedonisë ka përgjegjësi shoqërore të krijojë kushte për përparimin e arsimit dhe mundësinë e rritjes së mirëqenies së qytetarëve. Pasojat e aktiviteteve që i ndërmerr Ministria janë afatgjate të fuqishme dhe ndikojnë drejtëpërdrejt në jetën e çdo qytetari. Kushtet dhe mundësitë për preventivë dhe kompensim që Ministria i ofron në planin e arsimimit dhe trajnimit, hulumtimeve, zhvillimit dhe afirmimit të vlerave kulturore, janë me domethënie thelbore për përcaktimet jetësore të të rinjëve dhe të rriturve.

Programi nacional për zhvillimin e arsimit i anticipon nevojat afatgjate të shtetit në planin e arsimit dhe implikon gatishmëri që garanton se vizioni, idetë dhe vlerat që i përmban do të realizohen. Vlera strategjike e këtij dokumenti, për çdo qytetar dhe pjesëmarrës në arsimim, është mundësia që qëllimet dhe përcaktimet e tyre të mund të realizohen.

Programi i parashikon ndryshimet e ardhshme në sferat vendore, ndryshimet në Ministrinë e Arsimit dhe Shkencës, ndryshimet në shoqëri dhe ndryshimet në rrethin ndërkombëtar, duke nxjerrë në pah qëllimet e rëndësishme që duhet të sendërtohen.

Programi, gjithashtu, është i fokusuar në administrim dhe udhëheqjen me zhvillimin. Kjo është e domosdoshme që të vërtetohen trendet dominante të zhvillimit në rrethin e ngushtë dhe të gjerë si dhe ndikimi i tyre mbi zhvillimin dhe organizimin e monitoringut të vendimeve dalëse. Karakteristikat dhe efikasiteti i organizatës janë kyçe për orvajtjet që ndërmirren për arritjen e qëllimeve të pritura.

II. CyTJETNgjarjet nga gjysma e dytë e shekullit 20, shkaktuan disa cytje kyçe me

të cilat ballafaqohet njerëzimi në fillim të shekullit 21. zhvillimi i teknologjisë kompjuterike, sistemet bashkëkohore të informatave, shkaktuan revolucion në sferën e punës dhe jetës së njerëzve. Ekonomitë, nga prodhimi manuel i standardizuar, u transformuan në prodhim të nduarnduarshëm dhe në njohuri të bazuara në shërbime dhe të mira. Falë zhvillimit të sistemeve komunikuese dhe mobilizimit të njerëzve, arritëm te një proces të afrimit kulturor të popujve të botës. Përforcimi i marrëdhënieve interaktive dhe bashkëpunuese, para se gjithash ekonomike, e përshpejtojnë procesin e integrimit politik. Globalizimi politik, kulturor dhe ai ekologjik, u bënë përcaktues të zhvillimit të vendeve në botë.

Arsimi është e drejta fundamentale e njeriut. Ai u mundëson fëmijëve, të rinjve dhe të rriturve forcë që në mënyrë kritike të mendojnë, të bëjnë zgjedhje dhe të përmirësojnë jetën. Rrethin e mbyllur të varfërisë e thyen dhe është rrethanë kyçe e zhvillimit socialo ekonomik .

(EFA, UNESKO)

��

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 Kjo arkitekturë e re planetare implikon iniciativa që kanë për qëllim zgjid-hjen e çështjeve të popujve në botë. Në nivelin më të lartë ndërkombëtar, sot flitet për transformime politike, procese integruese, intelektualizim të profesionit dhe punës; shkallë të lartë të papunësisë, shtim të varfërisë, luftë për të drej-tat e njeriut (mbrojtje të fëmijëve, të përbuzurve, të grupeve të margjinalizuara dhe diskriminauara të njerëzve etj.); multikulturalizëm, mbipopullim; çështje në sferën e mbrojtjes sociale dhe shëndetësore, bilinguizëm dhe multilinguizëm si nevojë për ofrim dhe mirëkuptim të ndërsjellë, çështje në sferën e mbrojtjes së ambientit jetësor; afirmimi i dimensionit ekonomik të njohurisë etj.

Globalizimi ekonomik, politik, arsimor dhe ekologjik, nga njëra anë, dhe përcaktimi i Republikës së Maqedonisë për integrim në proceset e bashkëpu-nimeve evropiane dhe botërore, nga ana tjetër, i nxisin kapacitetet e shtetit, ato njerëzore dhe materiale, si një nga parakushtet për arritjen e këtyre qëllimeve. Sistemi arsimor, hulumtimet dhe risitë dhe zhvillimi i të mirave dhe njohurive të bazuara në aftësi, manifestohen si elemente përbërëse të kësaj kompetence. Suksesi nacional dhe ai ndërkombëtarë i Republikës së Maqedonisë, drejtëpër-drejt është i determinuar nga qenia e standardeve të larta në arsim, përparimi i hulumtimeve dhe përforcimi i kreativitetit dhe risive, kultivimit të specifikave në dallimet kulturore dhe përdorimi i teknologjisë bashkëkohore komunikative dhe informative.

Në periudhën e ardhshme, Republika e Maqedonisë do të ballafaqohet me zgjidhjen e një varg çështjesh të rëndësishme, siç janë: përforcimi i zhvillimit ekonomik, përparimi i kompetencave dhe procedurave për sjelljen e vendimeve, forcimin e bashkëpunimit ndëretnik në fushën e kulturës si dhe sendërtimin e qëllimeve lidhur me proceset integruese politiko-ekonomike. Qëllimi parësor, në rastin tonë, do të jetë përforcimi i kompetivitetit të shtetit, si cilësi që do të mundësojë zgjidhjen optimale të çështjeve në fjalë si dhe përfshirjen e të rinjve dhe të të rriturve në proceset arsimore dhe hulumtimet shkencore, në bashkëpunim me vendet e Unionit Evropian dhe vendet tjera në botë. Pjesëmarrja aktive e Republikës së Maqedonisë në proceset globale integruese, nënkupton marrjen mbi vete të përgjegjësisë për plotësimin e politikës globale në sferën e arsimit. Në këtë drejtim, Ministria për Arsim dhe Shkencë do ta merr mbi vete përgjegjësinë për realizimin e qëllimeve, parimeve dhe porosive që janë të theksuara në dokumentet ndërkombëtare për zhvillimin e arsimit në Evropë dhe botë. Programi Arsimimi për të gjithë, i UNESKO-s, Qëllimet mijëvjeçare të KB dhe Procesi i Bolonjës, janë kornizë referente që përmbajnë pjesën më të madhe të qëllimeve që Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të orvatet t’i realizojë përmes Programit nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë.

Krahas rritjes së internacionalizimit të bashkëpunimit dhe zhvillimit, Republika e Maqedonisë, gjatë procesit të ndryshimeve të saja, bën përpjekje ndryshimet t’i

��

sendërtojë në frymën e pluralizmit dhe ndryshimeve të vlerave. Përpjekjet e saja vërehen në orvajtjet për sendërtim të barazisë dhe tejdukshmërisë në veprim, me kultivim të theksuar të frymës për bashkëjetesë, demokraci dhe cilësi. Për këtë qëllim, bëhen përpjekje të ndërtohen mekanizma të qarta për bashkëpunim nacional dhe internacional dhe arkitekturë e re vlerash që do të duhej t’i kënaq kërkesat e proceseve të zhvillimit dhe bashkëpunimit ndërkombëtar, nga njëra anë, ndërkohë që do të ndihmojë në zgjidhjen e brendshme të çështjeve shtetërore, nga ana tjetër. Nga këto orvajtje, do të duhej të rezultoj sendërtimi i një hapësire të gjërë ofertash që do të siguronin mundësi për zgjedhje të shumënduarshme të çdo qytetari për përparim në karierë në përputhje me përcaktimet e tija jetësore.

Ndërkaq, në rastin me fëmijët dhe të rinjtë, duhet theksuar domosdo se do t’u ofrohet arsimim që do t’i kultivojë kapacitetet e tyre, do t’i respektojë interesat dhe prirjet e tyre dhe do t’u ofrojë mundësi të bëjnë zgjedhjen dhe të vijnë në shprehje përmes proceseve edukativo-arsimore.

Ndryshimet në strukturën e moshës së popullatës në Republikën e Maqedonisë, flasin se numri i foshnjeve të lindura bie çdo vit, pavarësisht nga përkatësia nacionale. Përjashtim bëjnë disa grupe të veçanta etnike (romët), ku numri i foshnjeve të lindura është në rritje. Në të ardhmen, numri i popullatës së re pritet të zvogëlohet në relacion me numrin e të rriturve dhe të moshuarve. Ky trend, në mënyrë të dukshme përcakton krijimin e politikës arsimore në shtet, veçanërisht sa i përket rrjetit që ofrojnë shërbimet arsimore dhe ndikimi i tyre grumbullues, si dhe specifitetet dhe karakterin e mundësive arsimore që do të duhej t’i zbatojë shteti në të ardhmen. Papunësia dhe zvogëlimi i mundësive për participim në punësimin e të rinjve, gjithashtu, ndikon në strukturimin e nevojave arsimore.

Një nga cytjet kyçe për kreatorët e politikës arsimore dhe sistemet arsimore në tërësi, në periudhën e ardhshme do të jetë ngritja e nivelit të arsimimit të të rinjëve dhe të rriturve, me theks të veçantë të rritjes së cilësisë së kompetencave profesionale dhe sociale. Objektivizmi i konceptit për mësim të përjetshëm dhe trajnim duhet të ndihmojë në rivendosjen e një lidhjeje dinamike të arsimit me tregun e punës dhe ndryshimet shoqërore. Ofrimi i kushteve për rritje të vazhdueshme, ndryshim dhe freskim të kompetencave të të rinjëve dhe të rriturve do të implikojë pozita më të mira startuese gjatë kalimit nga mësimi në punë, ruajtja ose ndërrimi i vendit të punës si dhe pjesëmarrja aktive në proceset vendimmarrëse demokratike.

Parakushti themelor për sendërtim të këtij qëllimi është ngritja e cilësisë dhe fuqisë së atyre që ofrojnë shërbime arsimore, kulturore dhe sportive dhe ndërtim mekanizmash për veprim efektiv të tyre në përforcimin e kapaciteteve dhe përparimin e cilësisë të jetës individuale dhe shëndetit psiko-fizik i të rinjëve dhe të rriturve.

��

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 Në pajtim me strategjitë afatgjate për zhvillim ekonomik në nivel shtetëror, e nevojshme është të ndërtohen strategji veç e veç për zhvillim ekonomik në nivel regjional. Me një rast të tillë do të definohen projeksionet për zhvillim të kuadrove dhe zvogëlimin e papunësisë. Në funksion të rritjes së mundësive për punësim, është e nevojshëm zbatimi paralel i ndryshimeve në sferën e arsimit. Me një rast të tillë, punësimi do të jetë i përcaktuar, jo vetëm nga hapat e rritjes ekonomike dhe oferta e tregut të punës, por edhe nga efikasiteti i sendërtimit të politikës arsimore në nivel të rajonit. zhvillimi ekonomik dhe kulturor i secilit rajon dhe atij shtetëror në tërësi, do të varen nga statusi i njohurive dhe cilësive profesionale të shkollës me përparësi të vlerave në rajon dhe shtet. Ata duhet ta kenë statusin e faktorit vendimtar për zhvillim të suksesshëm ekonomiko-kulturor, përkundër nepotizmit dhe favorizimit partiak. Vetëm në atë mënyrë mund t’i bëjmë ballë kërkesave të ekonomisë globale dhe të pafrenueshmes teknologjike informatike dhe ndikimit të tyre ndaj strukturës së profesioneve dhe profileve dhe frytit të njohurive, punë e bazuar në të gjitha fushat.

zhvillimi i shpejtë dhe zbatimi i shpeshtë i teknologjisë informatike në të gjitha fushat e manifestimeve të njeriut, janë disa nga karakteristikat themelore të dekadave të fundit të shekullit tonë. Me përmasa të gjera planetare në të gjitha format e veprimtarisë së njeriut, zhvillimi i industrisë informatike, e veçanërisht teknologjia kompjuterike, në masë të madhe e aktualizon çështjen për promovi-min e shkrim-leximit informatik, si njëra nga kompetencat kyçe me të cilat duhet të disponojë i riu dhe i rrituri.

Republika e Maqedonisë, në planet e veta zhvilluese, duhet të rrumbullak-sojë, jo vetëm instalimin e ri të teknologjisë informatike në të gjitha sektoret e veprimit, por edhe: rritjen e potencialit kadrovik nga informatika në vend, për-forcimin e arsimimit informatik dhe trajnimin në të gjitha sektoret e veprimit, af-tësimin funksional ose shkrim-leximin kompjuterik të të rinjëve dhe të rriturve për sektorët e ngopura në teknologjinë e re informatike, përparimin e arsimimit informatik të detyruar dhe arsimimit postdetyruar, dhe përdorimin e TIK në funk-sion të rritjes së frytshmërisë të sistemit arsimor. Në këtë drejtim, njohja dhe puna me TIK paraqet pjesën thelbore të kompetencave të të rinjve dhe të rriturve dhe kusht për frytshmërinë e manifesimit në sferën e punës dhe të jetës politiko-shoqërore.

Në periullën e ardhshme, Republika e Maqedonisë duhet të sigurojë stabilitet fundamental të ekonomisë nacionale. Kjo nënkupton sendërtimin e rritjes ekonomike, përforcimin e kompetencës të sektorit publik dhe atij privat, sajimin e frytshëm ligjvënës dhe mekanizmat për sigurim dhe efektivitetin e proceseve ekonomike. Arritja e këtyre qëllimeve, drejtëpërdrejtë është përcaktuar nga shteti, si përcaktim për përkrahjen e arsimimit dhe trajnimit, implementimi i teknologjisë së lartë dhe përdorimi i saj efektiv, zmadhimi i efikasitetit në sektorin publik dhe të praktikuarit e standardeve dhe vlerave të larta. Cilësia duhet të jetë bazë e

��

shquar e daljes nga vështirësitë. Prandaj, shteti duhet të bëjë revizion të sistemit për financimin e zhvillimit të të mirave njerëzore, përkatësisht shqyrtim të atyre ekzistuese dhe burimeve alternative për financim dhe të ndërtojë mekanizma për ndarje efektive e funksionale të mjeteve për arsim dhe hulumtim.

Duke marrë parasysh zvogëlimin permanent të mjeteve për arsim dhe hulumtim nga ana e shtetit, duhet mbajtur llogari për aktivitetet/projektet që i zbatojnë fondacionet e vendit dhe fondacionet ndërkombëtare dhe organizatat në sferën e arsimit dhe hulumtimit.

Që të kompensohet mungesa dhe në funksion të realizimit të frytshëm të përcaktimeve programore të shtetit, domosdo duhet të bëhet një koordinim në realizimin e aktiviteteve mes shtetit, nga njëra anë, dhe sektorit joqeveritar ndërkombëtar, nga ana tjetër. është me rëndësi të sigurohet shkallë e lartë e për-puthshmërisë mes aktiviteteve të organizatave joqeveritare dhe ndërkombëtare, me prioritetet e caktuara shtetërore në sferën e arsimimit. Në atë mënyrë, do të kemi shfrytëzim të frytshëm të investimeve në arsim dhe kompenzim të mjeteve të pamjaftueshme. Në këtë drejtim, është e domosdoshme që në periudhën e rradhës, të vërtetohet cilat dhe çfarë shërbime do të jep sektori publik, privat dhe ai joqeveritar, dhe në çfarë relacione do të jenë ato shërbime me përcaktimet strategjike të qeverisë.

Vështirë mund të prognozojmë dhe të shpresojmë se në të ardhmen finan-cimi në sektorin publik do të rritet, pa marrë parasysh gjendjen në ekonominë na-cionale. Duke marrë parasysh rritjen e kërkesës për mjete për financimin e përkuj-desit shëndetësor, pensionimi dhe ndërhyrja investive në sferën ekonomike, në pritje është që mjetet e buxhetit për financim të arsimit në mënyrë permanente të zvogëlohen. Nga pikëpamja e planifikimit të mjeteve buxhetore për financimin e arsimit dhe zbulimin e burimeve alternative për financim, me rëndësi të posa-çme është të vërtetohet çfarë ekonomie dhe veprimtarie shërbyese do të zhvil-lohen në vetëqeverisjet vendore. zhvillimi i vendit në periudhën e ardhshme, e bashkë me të edhe arsimi, në masë të madhe do të përcaktohet nga ajo se çfare raportesh do të zhvillohen në mes pushtetit qëndror dhe pushtetit rajonal dhe çfarë modele dhe mekanizma për financim do të ndërtohen. Inkluzioni social dhe participimi i të rinjve dhe të rriturve në proceset e vendosjes, do të jetë çështje me rëndësi për Republikën e Maqedonisë. Në periudhën e rradhës duhet të përsh-pejtohen orvajtjet për promovim të të gjitha formave dhe aktiviteteve që kanë për qëllim afirmimin e të rinjve dhe të të rriturve në sferën sociale. Kjo nënkupton për-forcimin e angazhimit volonter, i objektivizuar përmes promovimit të aktiviteteve kulturore dhe sportive dhe aktiviteteve të ndryshme rinore. Aktivitetet volontere duhet të mundësojnë inkluzion social, të ndikojnë në zhvillimin dhe përparimin e vlerave qytetare dhe t’i aftësojnë të rinjtë për rregullimin dhe qeverisjen me jetën e tyre. Nga pikëpamja e inkluzionit social dhe participimit të të rinjëve në

��

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 proceset e vendimmarrjes, roli i institucioneve arsimore është i madh. Prandaj, Qeveria si dhe të gjitha subjektet në arsim, duhet t’i përshpejtojnë orvajtjet për përmbajtje të projekteve që i përfshijnë aktivitetet e volunterëve, nga njëra anë, dhe institucionet arsimore, nga ana tjetër.

Në funksion të inkluzionit dhe participimit social, i domosdoshëm është forcimi i iniciativës që vepron në sektorin joformal, veçanërisht të atyre që kanë për qëllim trajnimin për ngritjen arsimore dhe kulturore të popullatës të të rinjve dhe të rriturve, me theks të veçantë ndaj popullatës me arsimim të hendikepuar. Pritet që iniciativat e këtilla të rezultojnë me krijimin e mundësive, përmes kanaleve vepruese jashtë institucionale dhe jashtë politike, të formohen dhe të përparojnë kompetencat e të rinjëve dhe të rriturve për participim më të madh dhe ndikim në procese për vendimmarrje në nivel vendor dhe shtetëror.

Programi nacional për zhvillimin e arsimit duhet të mundësojë kompatibilitet më të madh të standardeve nacionale me standardet e Unionit Evropian dhe më gjërë, zhvillimin demokratik dhe përparimin e shoqërisë qytetare si dhe zhvillim të integruar dhe bashkëkohor të tregut ekonomik të vendit. Kushti themelor për realizimin e frytshëm e një koncepcioni të këtillë, paraqet angazhim plotësues për krijimin e klimës dhe kulturës për administrim, që do të etablojë arsimin si faktor dhe gjenerator të rëndësishëm të zhvillimit në të gjitha sferat e shoqërisë dhe do ta tejkalojë mendimin sipas të cilës arsimi trajtohet si sektor konsumues.

Që andej, imponohet nevoja e domosdoshme për përputhshmëri të përpjekjeve të Qeverisë së Republikës së Maqedonisë në tërësi, e jo vetëm e Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës, me bashkësitë vendore, organizatat joqeveritare dhe të subjekteve tjera të vendit dhe atyre ndërkombëtare.

III. VIZIONIRepublika e Maqedonisë është shoqëri ku arsimi dhe trajnimi, kultura

dhe shkenca, janë faktorë kyç për mirëqenien e qytetarëve dhe forcimit të ekonomisë.

Republika e Maqedonisë orvatet të jetë anëtare e barabartë e respektuar në rrethin Evropian dhe atë Botëror, ky është orientimi i përhershëm i saj. Ajo është shumë e vendosur të shkojë pas hapave të rregullimit bashkëkohor shtetëror, aty ku arsimi dhe trajnimi, kultura, shkenca dhe inovacionet janë faktorë kyç për mirëqenien e qytetarëve dhe forcimit të ekonomisë nacionale.

��

IV. MISIONIProgrami nacional për zhvillimin e arsimit ka misionin që, përmes zhvillimit

të sistemit edukativo-arsimor, të ndihmojë Republikën e Maqedonisë në orvajtjet e saja për pjesëmarrje të barabartë dhe të respektuar në proceset botërore, para se gjithash në proceset evropiane politiko-ekonomike integruese dhe të krijojë kushte për prevencë dhe shfrytëzim të frytshëm të fryteve nga globalizimi i arsimit, politikës, kulturës dhe ekonomisë.

Një mision të këtillë, Programi nacional për zhvillim të arsimit bën përpjekje ta sendërtojë me ndihmën e një orientimi afatgjatë të dëshmuar dhe intervenimeve të frytshme në këto fusha kyçe-strategjike:

1. Arsimim për të gjithë / sigurim i arsimimit të barabartë.

2. Përparimi i kulturës së të jetuarit.

3. Rritja e participimit social.

4. Rritja e kompetencës arsimore, kulturore dhe ekonomike të shoqërisë në Maqedoni.

5. Forcimi dhe përparimi i bashkëpunimit ndërkombëtar.

6. Udhëheqja me ndryshimet.

V. VLERAT DHE PARIMET MBI TË CILAT MBËSHTETET PROGRAMI NACIONALSi pjesë e Qeverisë së Republikës së Maqedonisë, Ministria e Arsimit dhe

Shkencës është përgjegjëse për zhvillimin e arsimit, shkencës dhe sportit dhe bashkëpunimit ndërkombëtar në këto fusha. Korniza ideore e Ministrisë është koncepti për mësim të përjetshëm, që përpiqet ta sendërtojë përmes promovimit të arsimit, krijimit të kushteve të përshtashme për prodhimtari dhe diseminacion të diturive, përforcim të kompetencave të të rinjëve dhe të rriturve për inkluzion social dhe participim, përkrahje e iniciativave të qytetarëve, vënja e balansit mes sektorit formal e jo formal dhe participimi i përgjithshëm në proceset për sendërtimin e idesë për mirëqenien e çdokujt.

Mirëqenia sociale, kulturore, fizike dhe intelektuale e qytetarëve të Republikës së Maqedonisë, janë vlera të përgjithshme në të cilat mbështetet Programi nacional për zhvillim të arsimit në Republikën e Maqedonisë. Mirëqenia e qytetarëve njëkohësisht d.m.th. edhe mirëqenia e shtetit në tërësi, dhe anasjelltas. Në këtë drejtim, zhvillimi i qytetarit të orientuar kompetent, kreativ dhe i kapitalit njerëzor të ndërtuar mbi parimet etike, të kuptuar si faktor kyç që ndikon në zhvillimin politiko-social dhe ekonomik të shtetit dhe kompetencës së tij ndërkombëtare, është qëllimi parësor i këtij programi.

�0

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 Programi nacional kujdeset që, në frymën e vlerave qytetëruese bashkëko-hore, siç janë: dituria, demokracia, drejtësia, toleranca dhe njerëzorja, t’i krijojë drejtimet themelore për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë. Gjatë kësaj, në kuadër të qëllimeve të nënvizuara për realizim, orvatet me përpikëri t’i respektojë principet gjenerale mbi të cilat bazohet zhvillimi i arsimit në Republi-kën e Maqedonisë, siç janë parimet: cilësi, përgjegjësi qytetare, lidhja me tregun e punës, ekonomizimi, të qenët i drejtë, transparenca dhe integrimi.

VI. LËMITË KyçE PËR NDËRHyRJE

1. ARSIMIMI PËR TË GJITHË

Qëllimet:

Zhvillim për mundësi arsimore për të gjithë

Qëllimi i politikës arsimore i çdo vendi është të sigurojë mundësi për arritjen e nivelit të arsimit përkatës për çdo njërin dhe për të gjitha gru-pet e të rriturve dhe të sigurojë se të gjithë zotërojnë njohuri, shkathtësi dhe qëndrime që janë në pajtim me kërkesat e shoqërisë dhe të tregut të punës. Pikërisht për këtë, arsimimi duhet të jetë i kapshëm për secilin që jeton në truallin e Republikës së Maqedonisë, pavarësisht nga mo-sha, gjinia, përcaktimi religjioz, gjendja shëndetësore, përkatësia etnike dhe gjendja socialo-financiare. Gjithashtu, arsimi dhe stërvitja duhet t’i ketë të gjitha kushtet për efektshmëri dhe efikasitet, që të jenë në gjendje që të gjithëve t’u ofrojnë arsim të përgjithshëm dhe profesional.

Arsimin duhet ta karakterizojë strukturë e caktuar dinamike dhe fleksibile, që do të mundësojë moblizim të nxënësve, studentëve dhe kuadrove të

Republika e Maqedonisë do të merr masa për garantim për mundësi të barabarta në arsim për secilin qytetar, pa dallim nga mosha, gjinia, aftësitë, përkatësia etnike dhe përcaktimi religjioz. Qeveria dhe Ministria e Arsimit dhe Shkencës janë përgjegjëse për sigurimin e kushteve të barabarta për qasje në të gjitha format e arsimimit të secilit qytetar.

Në Republikën e Maqedonisë jetojnë 2.022.547 banorë nga të cilët 1.015.377 janë të gjinisë mashkullore (50,22%), kurse 1.007,170 janë të gjinisë femërore (49,80%).Karakteristikë e përgjithshme e lëvizjes së popullatës në Republikën e Maqedonisë është zvogëlimi i vogël i shtimit së popullatës. Shkalla natyrore e shtimit së popullatës, e cila me vitin 1990 ishte 9.70, në vitin 2002 u zvogëlua në 4.80.Në dekadën e fundit paraqitet zvogëlimi i shkallës së shtimit së fëmijëve. Nga 34.608 të foshnjeve të lindura me 1989, ky numër u zvogëlua në 27.761 fëmijë në vitin 2002.Popullata me moshë më se 65 vjeçare, në vitin 1991 ka marrë pjesë në numrin e përgjithshëm me 8,15%, kurse në vitin 2002 ajo bën pjesë me 10,57% dhe pritet që me vitin 2015 të jetë afër 14%.

»

»

»

»

��

mësimdhënësve pa pengesa horizontale dhe vertikale, që do të funksionojnë me mekanizma të qarta që do të mundësojnë adaptimin dhe gatishmërinë e tij për ballafaqim me kërkesat për ndryshime të individëve dhe shoqërisë në përgjithësi. Gjithashtu, arsimi duhet t’i tejkalojë çështjet dhe t’i eliminojë faktorët që nxisin apstinencë arsimore dhe vërshim të shfrytëzuesve të shërbimeve të arsimit.

Mundësia e kushteve të njëjta për arsimim në truallin e Republikës së Maqe-donisë, në periudhën e rradhës, do të kushtëzohet me balansim të dallimeve që ekzistojnë mes mjediseve urbane dhe atyre rurale, si dhe mes rajoneve të zhvi-lluara dhe të pazhvilluara. Veçanërisht duhet pasur kujdes për dallimet që do të manifestohen në sferat e: cilësisë së mësimdhënësve, kushteve për të mësuar, infrastrukturës adekuate, posedim me kuadër përkatës dhe qasja fizike në insti-tucionet arsimore.

Për këtë qëllim, në periudhën e ardhshme do të miren masa për përmirësi-min e kushteve për të mësuar dhe infrastrukturës në rajonet rurale, përfshirjen sa më e madhe të fëmijëve nga vendet më pak të zhvilluara në të gjitha nivelet e shkollimit, ndërtimi i beneficioneve gjatë procesit të punësimit për kuadrin ar-simor i cili do të punonte në këto mjedise, përforcimi i sistemit për përsosmëri profesionale të kuadrit të tashëm arsimor dhe tejkalimi i problemeve me qas-jen fizike në institucionet arsimore, përmes zgjidhjes së çështjes së shërbimit të transportit të nxënësve.

Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të ndërtojë zgjidhje sistemore për kri-jimin e mundësive të njëllojta dhe qasje në arsimim për fëmijët me nevoja të veçanta. Për këtë qëllim, duhet të përputhen orvajtjet për inkluzim të fëmijëve me pengesa në zhvillim. Kjo nënkupton koordinimin e ndërhyrjes dhe përputhsh-mërisë të komponentës programore, ofrimi i kushteve (kadrovike dhe infrastruk-turale) në institucionet edukativo-arsimore dhe trajnim plotësues i kuadrove të tashme për punë me kategorinë e këtillë të fëmijëve.

Decentralizimi në arsim

Analizat e gjertanishme për gjendjen në arsim (sidomosnë atë parashkollor, fillor dhe e të mesëm) flasin se njëra nga çështjet kyçe në këtë sferë,është cen-tralizimi i theksuar. Gjendja e këtillë gjeneronte numrin e madh të problemeve, si: vënja e ashpërt e sistemit, margjinalizimi i veçantive që dalin nga specifikat e ra-jonit/vendi ku vepron enti arsimor, veçanërisht sa i përket mundësisë për t’i bërë bashkëkohore kurikulumet, ekzistimi i procedurave të ndërlikuara burokratike gjatë marrjes së vendimeve, ngathtësia e sistemit që t’i adaptohet dinamikës së ndryshimeve, si në sferën e arsimit, ashtu edhe në ndryshimin që rrjedh nga zhvi-llimi ekonomiko-social i shetit dhe komunave, procedurat e zgjedhjes së kuadrit arsimor dhe administrativ ishin të fokusuara në një qendër të vendosjes – Minis-tri, çka ndikoi në dominimin partiak, etnik dhe të interesit personal në zbatimin e procedurës zgjedhore dhe margjinalizimi i profesionalizmit dhe cilësisë si kriter

��

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 zgjedhor; margjinalizim i interesit, por edhe i përgjegjësisë së shkollës, prindërve dhe bashkësisë vendore për funksionim të frytshëm; mundësitë për përpunimin dhe zbatimin e planit zhvillimor shkollor ishte i limituar me procedura të ndër-likuara byrokratike, me mundësi të zvogëluara për gjetjen e burimeve alterna-tive për financim; vendosja centraliste kontriuboi për funksionimin e politikës jokonsistente, pa mbështetje programore, për ndarjen e mjeteve financiare, që në masë të madhe udhëhiqej nga motive voluntariste; procesi i lidhjes së arsimit dhe punës pengohej me zvogëlimin e ingerancave të enteve arsimore që të ven-dosin pavarësisht për sendërtim me subjekte ekonomike përkatëse vendore e regjionale, si dhe me pamundësinë e subjekteve ekonomike të kenë ndikim më të madh në përpilimin e kurikulumeve në entet arsimore, përkatësisht me pa-mundësinë për sendërtimin e intereseve të tyre; vendosja centraliste e zgjedhjes së teksteve shkollore rezulton me formimin e monopoleve gjatë përpunimit të tyre, shtypjes dhe distribuimit në nivel shtetëror, me ç’rast drejtëpërdrejtë cëno-hen parimet pedagogjike për korelacion të burimit të të mësuarit me specificitetet e konsumuesit dhe hapësirës ku zbatohet procesi i të mësuarit. Me vendosjen centraliste të sistemit arsimor, entet arsimore erdhën në pozitë që të luajnë rolin e sendërtuesit të tërthortë të politikës arsimore, me pamundësi ta zbatojnë edhe rolin e kreatorëve të tërthortë të veprimtarisë vetijake.

Në përiudhën e ardhshme, do të merren masa të tejkalohen problemet që ishin si pasojë e vendosjes të theksuar centraliste të arsimit në Republikën e Maqedonisë. Me decentralizim, në arsim do të bëhet redistribuimi i përgjegjësisë për çështjet kryesore në arsim (përmirësimi i cilësisë së arsimimit, përforcimi profesional i mësimdhënësve, financimi) në tri shkallët e sistemit arsimor-qëndror, vendor dhe shkollor. Përgjegjësitë do të rriten në nivel vendor dhe shkollor, në llogari të koncentrimit të përgjegjësive në nivel qëndror. Këto përshtatje do të përmbajnë:

riorganizim të administratës arsimore dhe menaxhimi përmes ligjeve të reja për vetëqeverisje vendore dhe financim i vetëqeverisjes vendore,

të përmirësuarit e menaxhimit dhe administrimit me arsimin, duke përfshirë koncepte dhe kapacitete strategjike në nivel qëndror,

zhvillim të sistemit më të frytshëm të planifikimit financiar, alokacione dhe menaxhim financiar (formula per – kapita e përmirësuar),

të përmirësuarit e menaxhimit në nivel vendor dhe atij shkollor, si dhe i pro-fesionalizmit dhe efikasiteti i të punësuarve në shkolla dhe vetëqeverisjen vendore,

definimi preciz dhe restrukturimi i rolit dhe përgjegjësive të enteve adminis-trative në të tri nivelet,

»

»

»

»

»

��

ndërtimi i sistemit të vetëqeverisjes shkollore dhe sigurimi i trajnimit për menaxhues të shkollës për drejtorët e shkollës,

evalvim – shfrytëzim të kapaciteteve të institucioneve administrative për monitorim dhe vlerësim të shkollave.1

Një operacionalizim i këtillë i decentralzimit inicon, ndërtimin e një qëndrimi të qartë se në cilën pjesë të sferës arsimore qeveria do ta merr përgjegjësinë, e në cilën pjesë përgjegjësia do t’i bie subjekteve vendore. Për funksionim të frytshëm të këtij qëndrimi, veç mbështetjes ligjore të procesit të decentralizimit, duhet të ndërtohen indikatorë, mekanizma dhe instrumente për kontroll të cilësisë, si kriter themelor që do ta determinojë statusin e entit arsimor si dhe përgjegjësitë dhe beneficionet e saja të normuara në nivel shtetëror. Organet shtetërore do të jenë përgjegjës për kontrollin ekstern të cilësisë së enteve arsimore, ndërkohë që subjektet vendore, para së gjithash entet arsimore dhe autoritetet vendore, do të jenë përgjegjës për sigurim të kushteve për cilësi më të lartë në pajtim me standardet nacionale për cilësi në arsim.

Ndarja e fuqisë dhe përgjegjësisë prej asaj shtetërore në atë vendore dhe në nivel regjional, duhet të jetë e fokusar në:

transmetimi i përgjegjësisë komunave për themelimin e shkollave fillore dhe atyre të mesme, që nënkupton se ata do të jenë pronar të pasurisë shkollore, do t’i definojnë planet financiare vjetore të shkollave dhe do të miratojnë bilancin përfundimtar, do të ndikojnë në zgjedhjen e drejtorëve të shkollave përmes përfaqësuesve të tyre në këshillat e shkollës, do të emërojnë kandi-datin e zgjedhur dhe me rrjedhën e kohës do të jenë përgjegjës për rrjetin shkollor, me fjalë tjera ata do të kenë të drejtën e hapjes dhe mbylljes së shkollave,

transmetimi i përgjegjësive për mbajtjen e enteve arsimore nga ana e vet entit dhe autoriteteve vendore,

transmetimi i përgjegjësisë për financim të pjesërishëm të arsimit nga buxheti vendor,

transmetimi i përgjegjësisë për monitoring permanent dhe kontroll intern të cilësisë të procesit arsimor mbi entet arsimore, këshillave prindore dhe au-toritetet vendore,

ofrimi i kushteve dhe mundësive për hyrje në arsim të kapitalit privat,

ofrimi i kushteve dhe mundësive për participim më të madh në krijimin e kurikulumit vendor, nga ana e të gjithë subjekteve të interesuara shkollore dhe vendore,

dhënia e lirisë më të madhe enteve arsimore gjatë punësimit të mësimdhë-nësve, administratorëve, kuadrit udhëheqës dhe atij ndihmës, në mënyrë

1 The Education Modernization Project and Strategie Priorities in the Education System, World Bank, 2004.

»

»

��

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 që participimi i subjekteve vendore, para së gjithash prindërve, gjatë këtij procesi duhet të jetë e detyrueshme,

ofrimi i mundësive për respektimin e rregullave të tregut të hapur gjatë për-punimit, shtypjes dhe distribuimit të teksteve shkollore dhe mjeteve mësi-more,

transmetimi i përgjegjësisë për trajnimin e kuadrit të mësimdhënësve dhe atij udhëheqës, në kushte të tregut të gjërë të shërbimeve arsimore, që funk-sionon në bazë të programeve të akredituara për trajnim të mësimdhënësve, drejtorëve dhe bashkëpunëtorëve profesional.

Këtë kompetencë dhe përgjegjësi, komunat do ta zbatojnë në bazë të publikimit të përgatitur “Doracak për kompetencat e komunave në sektorin arsimor, në pajtim me dispozitat ligjore ekzistuese”.

Në kushte të arsimit të decentralizuar, qeveria duhet t’i merr ingerencat dhe përgjegjësit për:

legjislativën,

financimin e pjesërishëm, në bazë të ndarjes të mjeteve për arsim nga bu-xheti qëndror i komunave në formë të blok dotacioneve. Financimi i këtillë si kriter themelor do t’i ketë: numrin e nxënësve, gjendjen e infrastrukturës, cilësinë e punës arsimore të vërtetuar përmes kontrollit ekstern dhe mobiliz-imin vertikal të nxënësve,

kontrollin ekstern të cilësisë së punës të entit arsimor,

zbatimin e pjesës eksterne dhe kontrolli i pjesës interne të provimit të ma-turës dhe atij përfundimtar,

përpunimin e standardeve në arsim, përkatësisht indikatorëve për entin efektiv arsimor,

akreditimin e programit për trajnim të kuadrit të mësimdhënësve, ud-hëheqësve dhe atij profesional,

licencim të kompetencave, veprimtarive dhe titujve të mësimdhënësve dhe të drejtorëve,

vendosjen e interesit shtetëror, përkatësisht i kurikulumit, të cilin çdo ent arsimor domosdo duhet ta respektojë,

financimi publik.

zbatimi i proceseve të decentralizimit nuk do të thotë vetëm ndarje të fuqisë, por edhe përcaktim të përgjegjësive. Kjo do të thotë se decentralizimi do të reflek-tojë ndryshime edhe në statusin dhe rolin e qendrave të fuqisë administrative, atyre vendore dhe politiko regjionale.

��

Marrja e përgjegjësisë mbi vete në arsim d.m.th. marrja e përgjegjësisë edhe për financim të tij. Financimi paraqet njërin nga çështjet kyçe që administrimi vetëqeverisës vendor në të ardhmen duhet ta zgjidhë.

Tentimi për dobësimin e participimit financiar nga ana e shtetit, mundëson që barra më e madhe në zhvillimin e rajoneve, pra edhe arsimit, të bie mbi bu-xhetet vendore. Në ç’masë buxhetet vendore do të mbajnë presionin zhvillimor të konkurencës, do të varet nga cilësia e planeve zhvillimore të tyre, forcimi i ekonomisë vendore dhe zbatimi korrekt i politikës tatimore. Decentralizimi do të sfidojë që përgjegjësia e fuqisë punuese dhe e dhënësit të shërbimeve gra-dualisht të demetizohet nga pushteti qëndror, vendor dhe ai rajonal. Ndërkohë që, kjo do të nxitë marrjen e përgjegjësisë edhe për pasojat nga debalansi mes fuqisë punuese dhe ofertës punuese vendore dhe mundësive për arsim që do t’i kenë në dispozicion të rinjtë dhe të rriturit. Në disa raste, të rinjtë dhe të rriturit mund të kenë probleme serioze me mundësitë për zgjedhje në sferën e arsimimit dhe të punësimit. Këto çështje, vallë do të jenë më të vogla apo më të mëdha, do të varet para së gjithash nga forca e rajonit dhe kapacitetet e saja për t’i kënaq interesat e të rinjëve dhe të të rriturve që rëndojnë në atë rajon. Ndërkohë që, kjo mund të sfidojë rritjen e dallimeve mes rajoneve dhe qeverisë, jo vetëm në pikëpamjen e ofertës arsimore dhe punuese, por edhe në pikëpamje të zhvi-llimit të gjithëmbarshëm ekonomiko-kulturor. Në këtë drejtim, një nga qëllimet parësore të shtetit në periudhën e rradhës, do të jetë krijimi i rrjetit të efektshëm të dhënësve të shërbimeve arsimore, kulturore dhe rekrativo-sportive, si para-kusht për zhvillimin e rajoneve në shtetet me decentralizimit të suksesshëm në arsim. Mirëpo zhvillimi i rajonit, nuk varet vetëm nga përforcimi i kapaciteteve industriale, por edhe nga përparimi dhe shfrytëzimi i efektshëm i rezultateve të hulumtimeve dhe risive, cilësisë së bashkëpunimit mes arsimit dhe ekonomisë, përdorimit të teknologjisë informatiko-komunikuese, resurseve që disponojmë dhe cilësive të kapaciteteve njerëzore.

Qasja ndaj instituteve publike arsimore, kulturore dhe sportive, do të sigu-rohet përmes mekanizmave dhe instrumenteve precize të vërtetuara në bashkë-punim në nivel vendor dhe nacional. Në ç’masë qasja do të jetë e siguruar, do të varet nga konsekuenca e autoriteteve vendore për zbatimin e obligimit të tyre për mbrojtjen dhe bashkëkohësimin e rrjetit arsimor, sportiv dhe kulturor dhe kryerjen e përgjegjësisë në mënyrë të denjë nga ana e shtetit për përgatitjen dhe zbatimin e ligjvënies dhe të sistemit financiar. Korrektësia dhe qëndrueshmëria e ligjëvënies janë me rëndësi të posaçme sepse ajo i garanton parimet e bara-zisë, kurse efektshmëria e ekonomisë vendore dhe nacionale e cakton nivelin e të ardhurave publike.

Po qe se këto dy kushte plotësohen, atëherë do të ketë kushte dhe mundësi për qasje të hapur ndaj dhënësve të kushteve publike dhe udhëheqje pa pengesa

��

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 dhe inkurajim të nxënësve/studentëve për bërjen e zgjedhjeve, kompletimin e arsimimit të tyre dhe marrje të kualifikimeve.

Nxitja e madhe për sistemin arsimor, për një kohë të shkurtë, do të jetë ofrimi i një tregu të gjerë i dhënësve të shërbimeve arsimore për persona të rri-tur. Plotësimi permanent i kërkesave që rrjedhin nga sferat e punës dhe jeta shoqërore, ofron pozicionim të qartë, përkatësisht sjellje të ligjvënies për ar-simim të të rriturve dhe mbështetjen e iniciativës për sendërtimin e programeve për arsimim të të rriturve.

Financimi

Investimi në arsim, trajnim, shkencë dhe hulumtim, gjithmonë janë investim i pagueshëm dhe fak-tor më i sigurtë i kompetencës dhe konkurencës nacionale, e me të edhe të zhvillimit të vendit. Kjo, pikërisht, paraqet financim të sigurtë të Min-istrisë së Arsimit dhe Shkencës dhe përkrahje adekuate buxhetore.

Kur dihet se ky sektor gati krye-sisht financohet me mjete publike, përgjegjësia për këto investime pa dyshim i takon sektorit publik. Me që pritet presion plotësues për ndarje të mjeteve për arsim dhe trajnim të të rriturve dhe hulumtimeve publike, nevoja për revidim dhe rritje të buxhetit të Ministrisë së Aarsimit dhe Shkencës si dhe gjetja e burimeve alternative për financim, do të paraqet domosdoshmëri në periudhën e ardh-shme.

Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të orvatet që me ndihmën e aplikimit dhe të koordinimit më të madh në implementimin e aktiviteteve, zvogëlimin e shpenzimeve të panevojshme, bashkëpunimit me autoritetet vendore, bashkë-punimit me fondet ndërkombëtare dhe institucionet dhe pajtueshmërisë të ak-sioneve të përbashkëta, bashkëpunim me sektorin joqeveritar, duke u mbështe-tur në kapacitetet ekspertësh, të sigurojë derdhje më të madhe financash në ar-sim dhe ndarje më korrekte të mjeteve.

Me rëndësi të posaçme është të definohet sistemi i qartë i financimit në kushtet e decentralizimit të arsimit. Edhe pse financimi i arsimit në rajonet rurale që janë më pak të banuara është më i madh, nuk duhet të arsyetohet kompromitimi i cilësisë së arsimit dhe trajnimit dhe cungimi i të drejtës së natyrshme për shkollim të secilit. Në këtë drejtim, ndarja e mjeteve do të zhvillohet me efektshmëri, në mënyrë profitabile dhe të drejtë dhe në pajtim me përparësitë e shtetit, duke mbajtur llogari për fuqinë reale financiare të komunave dhe popullatës, sidomos

Gjendja:Për vitin 2003, buxheti i arsimit, si përqindje nga BDP, arrin 3,49%.Për periudhën 1996 - 2003, buxheti për arsim si % nga BDP shënoi rënie për 0,77%.Nga buxheti i përgjithshëm, për arsimin fillor janë ndarë - 59,15%, për arsimin e mesëm - 22,66%, për arsimin e lartë - 12,46%, për standard të nxënsësive - 1,92% dhe për standard të studentëve - 3,81%.Nga mjetet të cilat i kanë marrë shkollat, afër 80% janë për rrogat, kurse në arsimin e lartë kjo përqindje arrin afër 90%.

(Burimi: Ministria e financave 2004)

»

»

»

»

��

për grupet margjinale të popullatës, e verifikuar përmes kritereve objektive. Në këtë drejtim, duhet përforcuar mbikëqyrjen në zbatimin e politikës tatimore dhe sociale dhe respektimi i ligjeve në sektorin ekonomik për çdo komunë në veçanti. Kjo nënkupton largimin e mënyrës lineare për ndarje të mjeteve dhe zbatim të sistemit për financim, që do të stimulojë cilësinë dhe do të dënojë punën jocilësore dhe manipulimet në entet arsimore.

Gjatë këtij veprimi, ndarja e mjeteve financiare duhet domosdo të respektojë logjikën e përparësisë të prioriteteve shtetërore.

Financimi i pjesërishëm do të zhvillohet në bazë të ndarjes së mjeteve për arsim nga buxheti qëndror i komunave në formë të bllok dotacioneve. Financimi i këtillë, si kreter themelor do të ketë: numrin e nxënësve, gjendjen e infrastruk-turës, cilësinë e punës arsimore të verifikuar nga kontrolli ekstern dhe mobilizimi vertikal i nxënësve.

Ngritja e nivelit arsimor të popullatës

Një nga sfidat kyçe në periudhën e ardhshme do të jetë ngritja e nivelit ar-simor i të gjithë të rinjëve dhe të rriturve, me theks të veçantë për zvogëlimin e cilësisë të kompetencave të tyre profesionale, punuese dhe sociale.

Analizat e strukturës arsimore e popullatës në Republikën e Maqedonisë, flasin se numri i përgjithshëm i personave mbi 15 vjeç, gati gjysma (49,39%) disponojnë ose nuk disponojnë fare arsimim të ulët (analfabet, me shkollë fillore të pa kryer).

Po qe se këtij grupi i shtojmë persona që kanë kryer 3 apo 4 klasë shko-llim, gjendja është edhe më alarmante në strukturën arsimore të popullatës në Maqedoni. Një gjendje e këtillë nuk ofron ndjenjën e optimizmit për zhvillimin ekonomik dhe social të vendit.

Popullata – përgatitja shkollore Gjithsej %Gjithsej 1579500 100

Pa arsimim 60700 3,85

Shkollë fillore të pa kryer 170200 10,77

Arsimim fillor 549200 34,77

3 vjet arsimim i mesëm 168000 10,64

4 vjet arsimim i mesëm 465100 29,45

Arsimim i lartë 51200 3,24

Arsimim sipëror 114900 7,28

Burimi: Vjetori statistikor 2004

Numri më i madh i të papunësuarve në Maqedoni janë pikërisht ata që kanë nivel të arsimimit të ulët. Nëse kësaj i shtojmë popullatën ekonomikisht jo aktive, në të cilën 62,05% janë të gjinisë femërore, e nga të cilat 67,57% ka nivel arsimor gjer në shkollim fillor të kryer, atëherë gjendja është edhe më e keqe. Nga ana tjetër, përpjekjet e shtetit për përshpejtimin e inkluzimit dhe participimit të popullatës në proceset e vendimmarrijes dhe ndikim në nivel vendor dhe

��

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 nacional, në rrethana me popullatë me arsim të hendikepuar në numër të madh, tingëllon më shumë si deklaratë se sa mundësi reale për realizimin e saj.

Të papunësuar - përgatitja shkollore Gjithsej %Gjithsej 315900 100

Pa arsimim 3700 1,17

Shkolltë fillore të pa kryer 16700 5,29

Arsimim fillor 112600 35,64

3 vjet shkollë të mesme 49100 15,54

4 vjet shkollë të mesme 108400 34,31

Arsimim i lartë 7700 2,44

Arsimim sipëror 17.700 5,61

Shkaqe për gjendjen jo të mirë me strukturën arsimore të popullatës ka shumë, por si më dominuese janë: përfshirja jo e kënaqshme e nxënësve/studentëve, derdhja e nxënësve në arsimin fillor dhe arsimin e mesëm, dominimi i vlerave tradicionale që e margjinalizojnë vlerën e arsimimit e shprehur te disa grupe etnike, niveli i zhvillimit teknologjik që ende vazhdon të tolerojë punëtorë me nivel të ulët të arsimimit, zvogëlimi i mundësive financiare të popullatës, përfshirja e dobët arsimore e grupeve margjinale etj.

Në periudhën e ardhshme, Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të merr masa për eliminimin e derdhjes së numrit të fëmijëve që janë jashtë institucioneve të arsimit.

Shkapërderdhja e përgjithshme në arsimimin fillor dhe atë të mesëm përf-shinë 18,32%, që d.m.th. se çdo vjet ky numër në mënyrë të vazhdueshme rritet. Nëse shikohet kalueshmëria vertikale e nxënësve në arsimim fillor dhe të mesëm, në nivel të gjeneratës, të dhënat janë edhe më dëshpëruese. Kështu p.sh., nga gje-nerata që është regjistruar në arsim fillor më vitin 1994/95 (34.935), në 2001/2003 vetëm 89% kanë kryer arsimim fillor. Gjen-dja në arsimin e mesëm është edhe më brengosëse. Kjo flet haptas se, çështja me produkcionin permanent të popullatës me nivel të ulët dhe, nga pikëpamja e kërke-save të punës bashkëkohore dhe inklozi-

Gjendja - derdhja e nxënësve:

Shkapërderdhja vjetore në arsimin fillor arrin 1,42%.

Ndërprerje vjetore e shkollimit në arsimin fillor - 0,29%.

Shkapërderdhje më të madhe ekziston nga kalimi i arsimit fillor në atë të mesëm - 16,55%.

Shkapërderdëdhja vjetore në arsimin e mesëm arrin 2,84%.

Ndërprerja vjetore e shkollimit në arsimin e mesëm arrin 0,88.

Shkapërderdhja më të vogël gjatë shko-llimit kemi te maqedonasit, kurse më të madhe te romët.

Vetëm 88,47 % të gjeneratës që është regjistruar në vitin 1997/98, ka pasur sukses ta mbarojë arsimin fillor në afatin e paraparë.

Gjendja në arsimin e mesëm është iden-tike me arsimin fillor. Gjenerata që ka kry-er në vitin 2002/03, paraqet 89,24% nga nxënësit që janë regjistruar në shkolla të mesme para 4 viteve, por vetëm 69,03% janë nga gjenerata e cila është regjistruar në arsimin fillor para 12 viteve.

(Burimi: ESHS, 2002/04)

��

onit social, me nivel të pakënaqshëm të arsimimit, urgjentisht duhet të tejkalohet. Prandaj, kjo çështje duhet të vihet në krye të listës prioritare të intervenimeve në ar-sim në periudhën e rradhës. Kjo nënkup-ton rritjen e efektshmërisë dhe cilësisë të enteve arsimore dhe ndërtimit të mekaniz-mave për dedektim të fëmijëve të cilët janë jashtë institucionit të sistemit dhe kyçjen apo mobilizimin e tyre të sërishëm. Në periudhën e ardhshme aktivitetet duhet të fokusohen në sendërtimin e dy qëllimeve globale:

ngritjen e nivelit arsimor i të rinjëve dhe të të rriturve të cilët janë jashtë siste-mit arsimor dhe përforcimi i kompetencave të tyre profesionale dhe sociale,

eliminimin e mundësive për krijimin e gjeneratave të reja të individëve arsi-misht të hendikepuar.

Qëllimi i parë flet për nevojën e zbatimit të aktiviteteve të drejtuara në:

Ngritjen e vetëdijes te popullata e të rinjëve dhe të rriturve për vlerën e arsimit, aplikimin aktiv të sektorit formal dhe joformal në aksionet për ngritjen e nivelit arsimor dhe të kompetencave të popullatës, oferta e lehtësimeve financiare për ata që do të kyçen në aksion, aktivizim i formave alternative me të cilat disponojmë gjer tani për financimin e programeve që kanë për qëllim arsimim dhe trajnim të popullatës të papunë.

Qëllimi i dytë nënkupton marrjen e masave për eleminimin e të gjitha pengesave që arsimin e bëjnë të posaçëm ose nxisin braktisjen e mësimit nga nxënësit/studentët.

Një nga masat preventive që duhet të zbatohet është përforcimi i përfshirjes së fëmijëve të moshës parashkollore. Përfshirja e ulët flet se shumica e fëmijëve kanë përgatitje të dobët për përfshirje në sistemin e rregullt shkollor. Nëse i respektojmë rezultatet e analizave të suksesit të nxënësve, mund të konstatohet se, ata fëmijë që kanë qenë të përfshirë në edukim parashkollor, kanë rezultate më të mira në arsimimin e mëtutjeshëm dhe nuk e lanë shkollimin. Kjo masë është veçanërisht e rëndësishme për përgatitjen e efektshme të fëmijëve – fëmijët e grupeve etnike, që shumë pak përfshihen në format e ndryshme të edukimit parashkollor, ndërkohë që në mënyrë dominuese përbëjnë numrin e fëmijëve që nuk e vazhdojnë shkollimin.

Paralelisht me përpjekjet për zmadhimin e përfshirjes, Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të marrë masa për integrimin e edukatës parashkollore në sektorin e vet. Në periudhën e ardhshme, në bashkëpunim me Ministrinë e punës dhe politikës sociale, do të mirren aktivitete për përforcimin e cilësisë së enteve parashkollore dhe rritjen e atraktivitetit të tyre.

Gjendja (2002):

Shkapëderdëhjja vjetore në arsimin fillor dhe bruto përfshierja e fëmijëve në arsi-min parashkollor - 18,67%.

Përfshierja në vitin e parë para shkuarjes në shkollë fillore- 83,23%.

Bruto përfshierja në arsimin fillor- 97,1%

Bruto përfshirja në arsimin e mesëm.

Numri i studentëve për 100.000 banorë është 2212.

(Burimi: ESHS,2002)

�0

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 Në këto përpjekje, do të mbahet llogari për implementimin e shembujve të mirë/modele nga praktika, të cilat në periudhën e shkuar dhanë rezultate të mira, pa marrë parasysh a dalin nga fusha formale apo joformale e intervenimeve. zhvi-llimi i hershëm i fëmijës do të jetë njëra nga përparësitë e Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës. Ndihma e sektorit joqeveritar për sendërtimin e këtij qëllimi do të jetë shumë i vlershëm. Në periudhën e ardhshme, me rëndësi do të jetë rritja e përfshirjes së të rinjve dhe të rriturve në arsimin e lartë. Me 2212 studentë në 100.000 banorë, Republika e Maqedonisë gjendet kah fundi në grupin e vendeve të Evropës. Në periudhën gjer më vitin 2015, Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të merr masa për rritjen e përfshirjes në arsim të lartë dhe arritjen e numrit 3500 studentë në 100.000 banorë, që të mundemi të arrijmë minimumin që e kanë vendet e zhvilluara evropiane.

Në këtë drejtim, do të mirren iniciativa për rritjen atraktive dhe efikase të shkollimit të lartë, do të pasurohet kapaciteti i rrjetit universitar në shtet, do të përkrahet iniciativa private në arsimin e lartë, do të kompletohet rregullativa li-gjore dhe do të definohen normativat dhe standardet për hapjen e institucioneve të larta arsimore, do të stimulohet bashkëpunimi ndërkombëtar dhe mobilizimi i studenteve dhe mësimdhënësve për nivel nacional dhe internacional. Vëmendje e posaçme do t’i kushtohet procesit arsimor që të jetë bashkëkohor në arsimin e lartë-sipëror dhe zbatimi i IKT në mësim. Në bashkëpunim me universitetetet në vend, do të stimulohen aktivitetet arsimore, kulturore dhe sportive. Përgjegjësi parësore dhe qëllimi kryesor i Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës, në periudhën e ardhshme, do të jetë mbështetja, nxitja dhe lehtësimi i implementimit të pari-meve të dala nga procesi i Bolonjës në arsimin sipëror në Republikën e Maqedo-nisë:

Zgjatja e arsimimit të detyrueshëm

Proceset globalizuese dhe dinamika e përshpejtuar e ndërrimeve, përkatësisht bashkëkohësimi i angazhimit dhe punës, nxisin tendenca të theksuara për rritjen e nivelit arsimor të popujve në botë.

Përgjegjësia e shteteve në planin e përfshirjes të popullatës në arsim, shto-het gjithnjë e më tepër. Për momentin, rrjedhë e përgjithshme në botë është që gjatësia e arsimit të obliguar, si formë më e theksuar e përgjegjësisë së shtetit, vazhdimisht të rritet. Po qe se në të kaluarën limiti i sipërm i arsimit të obliguar ishte i vënë në fund të elementares dhe të nivelit më të ulët të arsimimit të mesëm, në ditët tona ai gjithnjë e më tepër vendoset në nivele më të larta dhe plotësisht e përmbledh arsimin e mesëm. Llogaritet se arsimi i mesëm është limiti i poshtëm i të arsimuarës dhe të kualifikuarës, që çdo qytetar do të duhej të posedojë që të mund në mënyrë aktive të bashkangjitet në jetën shoqërore dhe punuese. Për këtë shkak, në vendet më të zhvilluara në botë, arsimimi i obliguar mund të ha-set me 9, 10, 12, bile edhe me më tepër kohëzgjatje. Kohëzgjatja dhe struktura

��

e arsimimit të obliguar, kryesisht varet nga forca ekonomike e shtetit, karakteri i çështjeve të vendit dhe vizioni i politikës arsimore.

Përveç tendencave globale të thek-suara, si shkak për rritjen e zgjatjes së kohës të arsimimit të obliguar në Repub-likën e Maqedonisë do t’i rendisim edhe këto:

Struktura jo e mirë arsimore e po-pullatës, përfshirja e vogël dhe përqin-dja e madhe e derdhjes së nxënësve në klasat e rregullta të arsimit, dhe nevoja për përforcimin e kompetencave për inkluzion punues dhe social të popullatës. Siç duket, problemi më i madh është përfshirja e nxënësve në vitin para nisjes në shkollë (një numër i madh i fëmijëve e fillojnë shkollimin me njohuri dhe aftësi të ulëta në start, që më vonë reflektohen me sukses të dobët, derdhje ose apstenim prej arsimimit të mëtutjeshëm) dhe kalimi prej arsimit fillor në arsim të mesëm, përkatësisht përfshirja e zvogëluar e nxënësve për 16,65%. Kjo dukuri shkakton shtypje të përhershme në tregun punues nga individ që kanë vetëm arsim fillor dhe janë pa kurfarë përgatitje kualifikuese. Kjo strukturë ndikon në mënyrë domi-nante në rritjen e numrit të të papunësuarve.

Në periudhën e ardhshme do të bëhen aktivitete për kohëzgjatjen e ar-simimit të obliguar edhe në Republikën e Maqedonisë. Për këtë qëllim, Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të aplikojë arsimim të obliguar 9-vjeçar.2 Rritja do të bëhet në atë mënyrë që, viti para shkuarjes në shkollë, do të hyjë në sistem për arsim të obliguar. Strukturalisht, kjo d.m.th. që parashkollorja dhe grupet e mëdha të kopshteve do të bëhen të detyrueshme për të gjithë fëmijët.

Me zmadhimin e arsimimit të obliguar, pritet që:

përfshirja e gjertanishme prej 83,23% gjatë vitit para shkuarjes në shkollë, të rritet në 100%,

të përmirësohet struktura arsimore e popullatës,

të përforcohet arsimimi bazik,2 Në punën e tyre, Grupi i ekspertëve ka shqyrtuar mundësinë për aplikimin e arsimimit të

obliguar 10 vjeçar. Të dhënat flasin se ky model është më i përshtatshëm dhe do të ishte zgjidhje e efektshme për çështjet me të cilat ballafaqohet arsimi në Republikën e Maqedon-isë.

Mirëpo, për dallim nga arsimi i obliguar 9-vjeçar, ky model është më i shtrenjtë dhe kërkon investime më të mëdha, veçanërisht në sferën e infrastrukturës, kuadrit të mësimdhënësve dhe paisjes së shkollës. U soll përfundimi se, ideja për shkollë 10 vjeçare mos të asgjëso-het, por të jetë lëndë për shqyrtim në momentin kur kushtet për implementimin e tij do të piqen.

»

»

»

Gjendja:Në Republikën e Maqedonisë, arsimimi i detyruar përputhet me arsimimin fillor dhe zgjatë 8 vjet.Kjo është e ndarë në dy cikle: mësim klasor dhe ai lëndor, me zgjatje nga 4 vjet.Ekziston diskontunitet në strukturën programore.Ekziston përputhje në mes të mësimit lëndor dhe atij të mesëm.Me mbarimin e arsimit të detyruar, nxënësit nuk marrin kualifikime punuese.

»

»

»

»

»

��

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 të rriten mundësitë për orientim profesional,

të lehtësohet dhe bëhet më e efektshme kalimi në arsim të mesëm,

të zbatohet sukcesiviteti programor,

të shfrytëzohen më mirë kapacitetet arsimore në rajonet rurale.

Çfarë sistemi të arsimimit të obliguar nëntëvjeçar do të zbatohet, përkatësisht a do të zbatohet modeli 3+3+3, 5+4 ose 6+3, do të varet nga gjendja e tashme në arsim në vend (Resurset materiale që disponojmë) dhe karakteret e problemeve që pritet të tejkalohen. Mënyra e implementimit e këtij modeli të arsimit të obliguar do të vendoset me vendim plotësues të MASh.

2. Avansimi i kulturës së të jetuarit

Për arsimin që kultivon kulturën e të jetuarit dhe zhvillon di-çfarë aftësish, kultura dhe sporti paraqesin faktor esencial të cilat e determinojnë/zhvillojnë mësimin e pavarur, administrimin me jetën, sendërtimin dhe zhvillimin vetijak, e me këtë edhe mirëqenien intelektuale dhe fizike të qytetarëve të Republikës të Maqedonisë.Ndryshimet permanente në rrumbullaksimin më të ngushtë e më të gjerë social e promovojnë konceptin për mësim të përjetshëm dhe zhvillimin vetijak të të rinjëve dhe të rriturve.

Qëllimet:

Përforcimi i ngritjes intelektuale

Përgjegjësia më e madhe e përforcimit të ngritjes intelektuale qëndron në arsimin dhe trajnimin, aktivitetet kulturore dhe sportive. Të përshpejtuarit e ak-tiviteteve në këto fusha të manifestimit njerëzor, jep garancë se individi do të jetë me sukses i përgatitur për jetë punuese aktive dhe ndikim social dhe participim. Individi i pajisur me dituri dhe shkathtësi nga lëmia e kulturës punuese të të jetuarit, disponon me aftësi për analizë permanente në rrumbullakësimin më të ngushtë e më të gjërë social, situim real dhe relevant vetjak në te dhe gatishmëri për participim aktiv dhe kontribut për zhvillimin e vendit.

Shkolla, përmes aktiviteteve të saja dhe përmbajtjeve arsimore, ofron arritjen e instrumenteve për administrim të mëtutjeshëm me jetën personale dhe mundësitë për zhvillim individual. Aktivitetet kulturore, sportive dhe artistike, ofrojnë mundësi për njohje dhe përqafim të vlerave të ndryshme që e përforcoj-në në mënyrë plotësuese dhe e pasurojnë zhvillimin individual dhe inkluzionin social. Në këtë drejtim, në periudhën e ardhshme. me rëndësi të veçantë është

»

»

»

»

��

të mbështeten dhe të ndihmohen iniciativat për organizim arsimor, inovator, kul-turor, sportiv dhe aktivitete artistike për të rinjtë dhe të rriturit.

Promovim i efektshëm i entit edukativo - arsimor

Republika e Maqedonisë është sigurt e përcaktuar t’i përcjell rekomandimet për krijimin e botës sipas përmasës së fëmisë. E drejta e arsimimit është e drejtë më e lartë të cilën Ministria e Arsimit dhe Shkencës dhe shteti në tërësi kanë për obligim ta respektojnë dhe sigurojnë.

Në periudhën e ardhshme duhet të merren masa, të cilat do të mundësojnë: përjetësimin e angazhimeve dhe të obligimete që dalin nga dokumentet nacio-nale dhe ndërkombëtare dhe zhvillim të mëtutjeshëm të cilësisë dhe re-levancës të arsimimit, përmes: (a) përvetësimit të standardeve të shkollave miq të fëmi-jëve dhe të rinjëve të cilat e definojnë shkollën fillore dhe të mesme si të sigurtë, stimulative ,rrumbullakësim nxitës i cili ofron mësim cilësor dhe dituri aftgjate dhe relevante, qëndrime dhe shkathtësi; (b) përforcimit të diturisë së pranishme, shkathtësive dhe qëndrimeve për arritjen e kulturëns së të jetuarit nga ana e fëmijëve dhe të rriturve në arsimin fillor dhe të mesëm Kultura e të jetuarit para-qet proces të ndërrimit të cilësisë jetësore përmes përvojës personale dhe kolek-tive, nevojave dhe intereseve të individit dhe marrëdhënieve aktive drejt vlerave jetësore. Në këtë kontekst, shkollat fillore dhe të mesme kanë për obligim që fëmijëve dhe të rriturve t’iu ofrojnë zhvillim dhe nxitje në stilet jetësore të cilat përshtaten me nevojat dhe intereset e tyre personale, si vlera jetësore dhe përfi-time civilizuese.

Ministria e Arsimit dhe Shkencës, në bashkëpunim me autoritetet lokale, do të zhvillojë mekanizma për monitorimin dhe gjendjen me fëmijët në dhe jashtë sistemit arsimor dhe pjesëmarrjes aktive të të gji-tha subjekteve në detektim dhe mobilizim të fëmijëve, të cilët asnjëherë nuk janë re-gjistruar ose të cilët janë i janë shmangur sistemit arsimor.

Ndërtimi i shkollës efektive paraqet vendosjen e punës së përgjithshme nën një kriter – cilësinë. Kjo nënkupton ndërtim të indikatorëve të suksesit dhe efikasitetit të institutit në tërësi. Këto indikatorë duhet t’i përfshijnë fushat kryesore, siç janë: infras-truktura shkollore, mësimi, mësimdhënësit, udhëheqja dhe bashkëpunimi me bashkësinë lokale. Indikatorët e njejtë do të

Gjendja: Procesi i tranzicionit, në masë të madhe, ndikon negativisht mbi arsimin.Mjetet për arsim, në mënyrë permanente zvogëlohen. Më të shprehura janë efektet negative të procesit të tranzicionit mbi vlerat dhe normat e sjelljes në mjedisin më të gjërë, e cila, për fat të keq, shprehet edhe mbi vlerat, qëndrimet dhe shprehitë e nxënësve. Vetë fëmijët, prindërit dhe arsimtarët, shpesh ballafaqohen me forma të ndryshme të dhunës, por edhe me kriminalitet, në shkollë dhe rreth saj, rritja e dozës së konsumimit të alkoholit dhe supstancave psikotropike. Në kushte të tilla, një numër i madh i fëmijëve mund të trajtohen si fëmijë në rrezik.

»

»

»

»

»

��

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 shërbejnë edhe për kontrollim intern dhe ekstern të cilësisë në punën e institu-cionit arsimor.

Shkolla efektive: i praktikon, promovon dhe ndihmon që të monitorohen të drejtat dhe mirëqenia e Të GJIThë fëmijëve në bashkësi; në mënyrë aktive i kërkon dhe i gjen fëmijët që janë jashta sistemit arsimor dhe iu ndihmon të regjistrohen në shkollë dhe të njejtën rregullisht ta vizitojnë; senzitive është ndaj gjinisë dhe promovon barazi në përfshirjen dhe të arriturat e vajzave dhe djemve; e ka në fo-kus fëmijën – nxit pjesëmarrjen e fëmijëve dhe të mësuarit aktiv, njëherit vendos përparësi në nevojat e fëmijës; e hapur për bashkëpunim – i bashkon të gjitha të arriturat pozitive nga projektet që zbatohen në Republikën e Maqedonisë; në mënyrë fleksibile i respekton dallimet, iu përshtatet kushteve dhe nevojeve të ndryshme të fëmijëve (gjinisë, kulturës, nevojave sociale, në kuptim të aftësive); e promovon përvetësimin dhe zhvillimin e shkathtësive jetësore (zgjidhja e pro-blemeve, mendim kritik, kreativitet ).

Rezultatet që priten nga promovimi i shkollës efektive janë të mëdha dhe të njejtat shikohen para së gjithash në:

Sigurim i të ariturave të larta dhe suksesit;

Përmirësim i shëndetit dhe gjendjes së mirë të fëmijëve;

Rritjen e përfshierjes në shkollim dhe shkalla e mbarimit të tyre;

Ngritjen e moralit dhe motivimit të mësimdhënësve;

Garantim të sigurisë dhe mjedisit të sigurtë për fëmijët

Sigurim i përkrahjes nga bashkësia lokale

Inkurajim i inkluzionit social dhe participimit

Përparimi i mësimit dhe të të mësuarit

Analiza e mësimit dhe të mësuarit flet për jokonsekuencë rrjedhimore, të cilat i rekomandojnë përpjekjet për modernizim ose i përshpejtojnë iniciativat për inovimin e tyre dhe janë karakteristike për të gjitha nënsitemet arsimore. Vendosja e plan-programeve mësimore, në masë të madhe e favorizon enciklopedizmin dhe faktografinë, diturinë kundrejt njohurisë.

Mësimdhënësit janë të fokusuar në qëllimet dhe detyrat e programeve d.mth. me vemendje janë të koncentruar në realizimin e përmbajtjeve paraprak-isht të dhëna, të cilat transformohen në qëllime dhe detyra, d.m.th. mësimdhë-nësi është orientuar drejt programit dhe përmbajtjes së tij dhe jo kah nxënësi/studenti. Vëmendja e tij është e përqëndruar në atë se si do ta realizojë njësinë mësimore, e jo drejt asaj se si njësia mësimore ndikon te nxënësi/studenti, çfarë efekte paraqet tek ata në planin e përvetësimit të diturisë, zhvillit të shkathtë-sive dhe ndërtimit të qëndrimeve, si nxënësit/studentët i arrijnë ato njohuri dhe shkathtësi të reja, aktivitetet, të cilat i marrin gjatë përvetësimit të tyre dhe ngjaj-

»

»

»

»

»

»

»

��

shëm. Vëmendje më e vogël i përkushtohet asaj se si nxënësit i zbatojnë diturit e arritura, shkathtësitë dhe qëndrimet në situata reale jetësore.

Intervenimet e deritanishme të rastësishme ose jo të mjaftueshme, i japin kuptim transformimeve në procesin mësimor dhe në të mësuarit. Si proces të realizimit ata mbeten pothuajse të pandryshueshme: dominimi i stilit ligjërues në punën me nxënësit/studentët, përkujdesje dhe nxitje e memorimit në vend të të mësuarit me kuptim dhe/ose të mësuarit përmes zgjidhjes së problemeve, dëgjueshmëri në vend të kritikës, pasivitet në vend të kreativitetit dhe aktivitetit, punë frontale në vend të interaksionit, përdorim i pamjaftueshëm i mjeteve bashkëkohore mësimore, përdorim i pamjaftueshëm i sistemeve informative dhe ngjajshëm.

Sistemi i verësimit i punës së mësimdhënësve dhe nxënësve/studentëve e ka barrën më të madhe për këtë situatë. Mësimdhënësi dhe puna e tij vlerësohen vetëm përmes bazës realizuese programore edhe atë normative, duke mos u mbajtur llogari vallë a ka arritur ai sukses që t’i realizoj qëllimet dhe a ka nxitur ndryshime të caktuara te nxënësit/studentët, d.m.th. pa u mbajtur llogari se sa secili prej tyre ka arritur dituri dhe shkathtësi dhe çfarë efekte kanë paraqitur dituria dhe shkathtësia tek ai. Suksesi i arsimtarit matet me të arriturat e nxënësve/studentëve. Në realitet, sistemi i vlerësimit mban llogari vetëm për mundësitë dhe aftësinë e nxënësve – studentëve që t’i “rifigurojnë“përmbajtjet nga programi dhe është dominant i varur nga vlerësimi i lirë i arsimtarit.

Qasja e tillë paraqet gjendje në të cilën jo mjaftueshëm përcillet, kontrollon dhe vlerëson aftësinë e nxënësve /studentëve për zbatimin e diturive përvetësuese në situata të reja, përkatësisht në situatat reale jetësore. Rrallë herë kontrollohen dhe vlerësohen aftësitë, interesat, qëndrimet, bindja dhe karakteristikat tjera personale të nxënësit/studentit. Në këtë mënyrë, vlerësimi i përgjithshëm i të arriturave të nxënësit/studentit, reduktohet vetëm në realizimin e detyrës materiale të mësimit, kurse lihet pas dore puna funksionale dhe edukative.

Në periudhën e ardhshme, Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të merr masa për revidimin e plan-programeve mësimore dhe do të përqëndrohet që në to të imlementohet koncepcioni i daljes arsimore ( learning out comes) e bazuar në standardet e kompentencave nga njëra anë dhe do të tentoj ta përkrahë dhe promovojë modernizimin e mësimit dhe të mësuarit nga ana tjetër. Kjo nënkupton:

revidim i programeve mësimore varësisht nga disciplinat shkencore dhe lëmitë mësimore;

disejnim i programit mësimor me orientim qëllimor;

diferencim i qartë i diturive të përgjithshme, diiturive specifike dhe informa-cioneve;

»

»

»

��

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 precizim i kompetencave dhe shkathtësive që pritet nxënësi/studenti t’i përvetësojë në kuadër të programit mësimor . Në atë rast duhet të mbahet llogari të largo-hen të gjitha përsëritjet e panevo-jshme dhe informatat që plotë-sisht e ngarkojnë arsimtarin dhe nxënësin/studentin;

realizim i kolaborativitetit dhe sukcesivitetit mes të gjitha pro-grameve mësimore;

ndërtim i sistemit përkatës për no-tim, me mënyra dhe mjete për no-tim të qartë dhe preciz;

definim i aktiviteteve specifike që do të përdoren për evidentim të nivelit të të arriturave të nxënësit/studentit;

vendosja e sistemit për kontrollim të cilësisë në mësim dhe të mësu-arit;

parashtrim i proceseve arsimore në parimet e mësimit interaktiv, me domin-im të mësimit kreativ, të menduarit kritik , zgjidhja e problemeve dhe për-dorimi i teknologjisë bashkëkohore arsimore;

vendosja e njohurive të nevojshme për praktikën dhe jetën e përditshme.

Koncepti kështu i parashtruar do të mundësojë:

proces efektiv i definimit të vlerësimit të kurikulumeve të përhershëm dhe dizajnim i notimit përkatës;

proces permanent dhe sistematik i redisejnimit të kurikulumeve, varësisht nga strategjitë e definuara dhe nevojat momentale;

vendosja e bazave të tilla që do të mundësojnë kalim kurikular dhe instruk-tiv prej ligjerimit kah të mësuarit ( thekset në mësim më pak t’i jepet ar-simtarit dhe ligjerimit të tij, d.m.th. “përfshierje e materialit”, kurse sa më shumë të praktikohet të mësuarit e përmbajtjeve dhe shkathtësive nga ana e nxënësve/studentave);

baraspeshim dhe sukcesivitet mes programeve;

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

Gjendje: Dominimi i qasjeve tradicionale në procesin mësimor.

Favorizimi i faktografisë dhe enciklope-dizmit të diturive.

Dominimi i strategjive mësimdhënëse.

Dominimi i vlerësimit sumativ, në vend të përcjelljes në kontinuitet dhe përcjelljes zhvillimoro-analitike të përparimit të nxë-nësve.

Mungesë e mësimit me orientim qëllimor.

Statusi dhe pozita pasive e nxënësit në mësim.

Mungesë e standardeve për shkollë efektive dhe mësim cilësor.

Mungesë e strategjisë globale për evaluimin e efekteve nga proceset projektuese në ar-simin fillor.

Qëndrueshmëri e pamjaftueshme e inovi-meve .

Përkrahje e pamjaftueshme teknologjike e procesit mësimor, si dhe histori e pamjaf-tueshme e IKT në proceseset e mësimit dhe të mësuarit .

Kushte jo të barabarta për mësim.

��

vendosja e lidhjeve të rëndësishme mes programeve me përforcim optimal i përmbajtjeve dhe shjathtësive në më shumë se një lëndë, duke iu shman-gur në atë rast përsëritjes dhe tepricës së panevojshme;

qasje komplekse në procesin e të mësuarit të nxënësve/ studentëve;

përgatitje efikase e nxënësve/studentëve për jetë cilësore dhe aftësi dhe shprehi të arritura për arsimim të përjetshëm;

mundësi për zhvillim të aftësive për krijim të pavarur dhe mendim kritik dhe kreativ dhe gjykim te nxënësit/studentët;

nivel më i lartë i inkuadrimit të fëmijëve, të rinjve dhe të rriturve në arsim dhe nivel më i lartë i kalimit dhe mbarimit të arsimit.

Përforcim i sistemit për trajnime iniciale dhe përkujdesja profesionale e kuadrit mësimdhënënës dhe udhëheqës

Nevoja për përmbushjen e standardeve për kompatibilitet, modernizim dhe efikasitet të praktikës arsimore, e aktualizon pyetjen për paramendim shkencor dhe qasje globale në këtë sferë. Ngritja e cilësisë në punë, veçanërisht cilësisë në procesin mësimor, në mënyrë imperative i parashtron drejtimet e reja në të cilat duhet të ecë krijimi i politikës arsimore në vendin tonë. Në atë kuptim, të gjitha kuadrot pedagogjike, e në veçanti arsimtarët, gjenden në qendër të përpjekjeve bashkëkohore për përmirësimin e cilësisë dhe ngritjen e efikasitetit të punës pedagogjike. Në këtë rast, kërkesat të cilat dalin nga vendi dhe roli i arsimtarit, në plan të parë e cekin kualifikimin e tij, d.m.th. aftësim për respektim, njohje dhe aplikim të njohurive bashkëkohore nga sfera e teorisë dhe praktikës edukativo-arsimore.

Duke e pasur parasysh faktin se arsimi formal certifikues, me vështërsi mund ta përcjellë dinamikën e nevojave dhe ndryshimeve të reja, si dhe duke i pasur parasysh vjetërsimin e shpejtë të njohurive (të arritura gjatë kohës së shkollimit formal), është evidente nevoja për arkitekturë të re të sitemit për trajnim inicial dhe sistemit për përkryerje profesionale të arsimtarëve. Në këtë kuptim, pritet që cilësia dhe suksesi i punës së arsimtarëve gjithnjë e më pak do të paraqesë eliminim të kualifikimit të tyre sertifikativ, e gjithnjë e më tepër të jetë produkt i aftësimit të tyre real, d.m.th. kualifikim dhe përgatitje për mobilizim arsimor permanent.

Përmbushja e nevojave për: rritjen e cilësisë së mësimdhënësve dhe realizimi i mobilizimit të tyre arsimor në kontinuitet, krijimi i kushteve për shansë të dytë për arsimtarët e papunësuar, aftësitë dhe njohuritë e të cilëve, duke pasur parasyshë pauzën punuese, në masë të madhe janë të reduktuar dhe nivelizimi i kualifikimit sertifikues, personal dhe punues në domenin e arsimit inicial të arsimtarëve , paraqet një nga detyrat prioritare të Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës në periudhën e ardhshme. Kjo ka detyrë me përgjegjësi që profesionin e arsimtarit ta

»

»

»

»

»

��

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 bëjë sa më tërheqës, mes tjerash edhe përmes përmirësimit të statusit shoqëroro-ekonomik të arsimtarëve.

Në periudhën e ardhshme, Ministria e Arsimit dhe Shkencës do t’i definojë indikatorët për suksesin në zbatimin e punës së arsimtarëve, d.m.th. sete të kompetencave adekuate dhe profesionale, të cilat do të parqesin kornizë në të cilën do të zhvillohet arsimimi inicial i arsimtarëve për arsimim parashkollor, fillor dhe të mesëm dhe përkryerje e tyre profesionale. Një standard i tillë do të ofrojë mundësi për certifikim/ licencim të thirjes arsimtar që do ta kryejë institucioni i specializuar. Licenca që çdo arsimtarë duhet ta posedojë, do të jetë shprehje e kompentencave të tij. Për atë qëllim, është e nevojshme të formohet një rreth i gjërë i ofruesve të akredituar të shërbimeve arsimore që do të ofrojnë mundësi për përkryerje profesionale të kuadrit arsimor në arsimin fillor dhe të mesëm. Ndihma dhe kontributi i sektorit joqeveritar dhe inciativave private dhe ndërkombëtare në plotësimin e kësaj detyre, do të jenë të çmueshme.

Ministria e Arsimit dhe Shkencës, për nevojat e përmirësimit të cilësisë të punës së mësimdhënësit, kryen ndryshime dhe plotësime në ligjet për arsimin fillor dhe të mesëm, me çka do të vendoset rend më i madh, transparencë dhe sistematizim në kryerjen e detyrës-mësimdhënës. Kështu për shembull, çështja për vlerësimin e mësimdhënësve do të merr formë qartë të definuar dhe mekanizma për zbatimin e tyre sipas indikatorëve të qartë të efikasitetit; zgjedhja e mësimdhënësve do të zhvillohet sipas procedurës së definuar precize si dhe kontrollimi i kompetencave të arsimtarëve të ardhshëm, kështu që përkryerja profesionale do të merr kornizë sistemore, kurse përparimi i arsimtarëve do të merr bazë ligjore.

Në funksion të përfocimit të motivimit të mësimdhënësve nga arsimi i mesëm dhe fillor, Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të bëjë ndyshime ligjore, me çka do të promovohet sistemi për përparim në karierë, si sistem vendimarrës në shtet. Ky sistem duhet të paraqesë motivim plotësues për arsimtarët pasi që bën distinkcion të qartë, jo vetëm në kuptim të titullit (asistent arsimtar, arsimtar,

Gjendja: Në Republikën e Maqedonisë nuk ekziston sistem për përkryerje adekuate dhe profesio-nale të arsimtarëve .

Byroja për Zhvillimin e Arsimit është kompe-tente për aftësim adekuat kontinuitiv profe-sional të arsimtarëve në arsimin parashko-llor, fillor dhe të mesëm.

Arsimimi dhe trajnimi i arsimtarëve , në masë të madhe, janë të përforcuara me inkuadrimin e fondacioneve dhe institucioneve ndërkom-bëtare, para së gjithash, FIOOM dhe UNICEF në arsimin fillor.

Në arsimin e mesëm, këtë rol e ka marrë FARE dhe KARDS programi. Për shkak të përfshi-erjes së vogël, një numër i mirë i arsimtarëve akoma nuk kanë trajnim plotësues profe-sional dhe pedagogjik.

USAID dhe FOSIM realizojnë trajnim profe-sional për arsimtarët e shkollave të mesme nga lëmia e teknologjisë informatike.

Sistemi për arsimim dhe trajnim profesional për arsimtarët e arsimit të lartë nuk ekzis-ton.

��

arsimtar mentor) që arsimtarët do t’i posedojnë, por edhe në shumën e pagës që do ta marrin. Çdo titull do të nënkuptojë edhe nivel më të lartë të kompetencave profesionale, që nënkupton dinamikë të rritur në planin e mobilizimit arsimor të arsimtarëve dhe arsimimit të tyre në kontinuitet.

Pritet, me përforcimin e procesit të decentralizimit të arsimit, të jepet mundë-si më e madhe për dinamizim të punës mësimdhënës. Në këtë rast pritet për-gjegjësi më e madhe dhe angazhim nga pushteti lokal për çështjet e lidhura me cilësinë e punës së shkollave, e me atë edhe cilësia e kryerjes nga ana e kuadrit arsimor.

Në periudhën e ardhshme, trajnimi inicial dhe përkryerja profesionale e kuadrit udhëheqës të shkollave (drejtorëve), do të paraqesë një nga aktivitetet e Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës. Si për mësimdhënësit, ashtu edhe për dre-jtorët, do të hartohen indikatorë për sukses të pozitës së drejtorit. Në bazë të indikatorëve të suksesit, do të krijohet trajnim inicial dhe aftësim profesional të këtij kuadri. Për këtë qëllim, duhet të bëhet një zgjedhje e madhe e dhënësve të shërbimeve arsimore, të fokusuara në ngritjen e kompetencave profesionale të drejtorëve të shkollave, të cilët do të punojnë sipas programeve akredituese të kësaj veprimtarie. Një masë e tillë pritet ta eliminojë mundësinë e paraqitjes të monopoleve në trajnimin inicial dhe përkryerjen profesionale të drejtorëve dhe është në pajtim me angazhimet për sigurimin e mundësive për zgjedhje nga ana e atyre që dëshirojnë t’i arrijnë kompentencat e kërkuara. Kompentencat e arri-tura do të verifikohen dhe do t’i nënshtrohen licencës nga ana e trupit shkencor. Vetëm ai person që ka licencë zyrtate për kryerjen e funksionit të drejtorit do të ketë mundësi të zgjedhet në atë vend pune.

Sigurimi dhe kontrolli i cilësisë

Në periudhën e ardhshme, Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të ndërmerr masa për sigurim permanent dhe kontrollë të cilësisë në sistemin arsimor në Re-publikën e Maqedonisë. Rolet kryesore në këtë proces do t’i kenë Inspektoriati Shtetëror Arsimor (ISHA), Enti Pedagogjik i R.M, tani Byroja për Zhvillimin e Ar-simit (BZhA) dhe Qendra Shtetërore për Provime (QShP).

Me procesin e decentralizimit, roli i inspektoriatit arsimor do të ketë rëndësi të veçantë në objektivizimin, përcjelljen dhe kontrollin, zbatimit të vendimeve ligjore në sferën e arsimit. Përgjegjsia e saj direkte do të paraqes: mbrojtjen e të drejtave të fëmijës në sferën e arsimit dhe e drejta për arsimim për të gjithë, prezencë dhe korrektësi në zbatimin e interesave nacionale/shtetërore dhe dispozitave ligjore në arsim nga ana e institucioneve arsimore në nivel

Gjendja: Mungesë e sistemit koherent për kontrollë të cilësisë në nivel qëndror.

Mungesë e trupit të pavarur kompetent për kontrollim të cilësisë.

Mungesë e profesionalistëve të trajnuar për notim dhe kontrollim të cilësisë.

»

»

»

�0

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 lokal, rajonal dhe nacional. Në kuadër të IShA do të bëhet edhe kontrollë shtetërore e cilësisë në arsimin parashkollor, fillor dhe të mesëm. Për këtë pjesë të aktiviteteve do të angazhohen një pjesë e punonjësve në EP (tani BzhA). Në atë funksion, Ministria në periudhën e ardhshme do të ndërmerr aktivitete për arsimim plotësues dhe trajnim të kuadrit që do ta zbatojë kontrollin e cilësisë në arsimin parashkollor, fillor dhe të mesëm.

Inspektoriati shtetëror arsimor në mënyrë indirekte do të bashkëpunojë me Entin Pedagogjik në RM (tani, Byroja për zhvillimin e Arsimit). Ky bashkëpunim do të shprehet në veçanti në kontrollin e vendosjes së normativës ligjore dhe cilësisë së zbatimit të kurikulumit nacional në institucionet edukativo-arsimore të Republikës së Maqedonisë.

Enti Pedagogjik i RM-së ( tani, Byroja për zhvillimin e Arsimit), në bashkë-punim me Qendrën shtetërore për provime, në ingerencat e veta do ta merr për-sipër kujdesin për ndërtimin e standardeve nacionale për sigurim dhe mirmbajtje të cilësisë. BzhA-ja në mënyrë direkte do të bashkëpunojë me shkollat dhe auto-ritetet lokale në definimin e indikatorëve hyrës dhe procesor të cilësisë, përderisa indikatorët dalës do të jenë në kompetencat e IASh dhe QShP.

Në arsimin e lartë këtë rol do ta ndërrmer Agjencia për evaluim dhe Këshilli për akreditim.

Kontrollimi i cilësisë në arsim do të zbatohet në dy nivele: shtetërore dhe lokale.

Niveli shtetëror i kontrollimit do të bëhet përmes trupave nacional për evaluim të cilësisë (IASh dhe QShP), përmes kontrollit bashkëkohor të punës në shkollë, d.m.th. përmes kontrollimit të shkallës të plotësimit të standardeve nacionale për cilësi dhe përmes vlerësimit ekstern të nxënësve, mësimdhënësve dhe personelit udhëheqës.

Kontrollimi lokal i cilësisë do të jetë pjesë përbërëse e aktiviteteve të Pushtetit lokal dhe institucioneve arsimore. Këto do ta marrin përgjegjësinë për përcjellje, sigurim, mirëmbajtje dhe përparim të cilësisë në shkollat fillore dhe të mesme , me ndihmën e mekanizmave preciz të vërtetuar dhe instrumenteve për matjen e indikatorëve të suksesit. Në kontekst të decentralizimit të arsimit dhe ridistribuimit të përgjegjësive nga niveli qendror në atë lokal, në interes të madh të shkollave dhe para se gjithash autoritetet lokale në mënyrë konsekuente do të jenë realizues konsekuent të këtij obligimi. Në këto rrethana, cilësia, efikasiteti, dhe efektiviteti i procesit arsimor dhe suksesi i nxënësve bie nën përgjegjësinë e tyre direkte. Përgjegjësia për zhvillimin e rajonit, në këtë rast do të jetë direkt e determinuar nga plotësimi konsekuent i përgjegjësisë për cilësinë në arsim. Prandaj, realizimi i vetevaluimit dhe caktimi i cilësisë së arsimit do të paraqet detyrë permanente për shkollat dhe pushtetin lokal. Bashkëpunimi me Entin

��

Pedagogjik të RM-së ( tani, Byroja për zhvillimin e Arsimit (BzhA)), veçanërisht me qendrat e saja komunale për zhvillim dhe sigurim të cilësisë, do të jetë e detyrueshme edhe sipas mekanizmava të caktuara preciz për bashkëpunim. Kjo do të objektivizohet përmes afrimit të ndihmës profesionale dhe këshilldhënëse, shkollave dhe arsimtarëve dhe bashkëpunimit permanent me shërbimet pedagogjiko-psikologjike në shkollë, kurse në funksion të sigurimit të cilësisë-standardeve nacionale përkatëse për cilësi në arsim.

Kontrolli intern i cilësisë në arsimin e lartë do të jetë nën ingirencat e vet univerziteteve.

Lidhshmëria e arsimit formal, joformal dhe informal

është e pamundur të pritet përgjegjësia e tërësishme për përforcimin e kapaciteteve intelektuale të shtetit, aftësimin e të rinjëve dhe të rriturve për punë efikase dhe inkluzion social dhe participim në procesin e sjelljes së vendimeve dhe udhëheqje, t’i lihet vetëm arsimit formal. Prandaj, në periudhën e ardhshme do të ndërmerren masa për përforcimin e bashkëpunimit mes istitucioneve për arsim formal dhe institucioneve dhe formave të arsimit joformal. Në këtë kontest , supozim i rendësishëm do të jetë ndërtimi i lidhjes efikase me sektorin jo qeveritar dhe promovimi i tij si partner kyç në zhvillimin e arsimit dhe vendit në tërësi.

Për këtë qëllim, duhet të ndërtohen mekanizma dhe të realizohet bashkëpunim dinamik dhe ndarje e përgjegjësive dhe aktiviteteve në pajtim me prioritetet e shtetit, mes Qeverisë dhe sektorit joqeveritar.

Lidhjet e të mësuarit formal me atë joformal, në mënyrë permanente po rriten. Duhet të respektohet fakti se njerëzit, përveç arsimit formal dhe të organizuar, mësojnë edhe në vendin e punës, në shtëpi, përmes hobit të tyre dhe aktiviteteve vullnetare etj. Përforcimi i kësaj lidhjeje kontribuon për përparimin e aftësive për udhëheqje të jetës personale , ngritja intelektuale dhe mirëqenie. Sistemi formal arsimor do të jetë ashtu i zhvilluar që do të mundësojë kuptim më të madh të arsimit informal.

Promovim i të mësuarit të përjetshëm

Qëllimi i të mësuarit të përjetshëm duhet ta mbajë dhe ruajë qasjen pozitive dhe aktive ndaj të mësuarit, në të gjitha moshat, gjatë tërë jetës. Në periudhën e ardhshme, Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të tentojë të krijojë atmosferë pozitive për të mësuar në kontinuitet dhe vetëzhvillim për të gjitha grupet e popullatës. Kjo nënkupton rritjen e mundësive për mobilizim arsimor të të rinjve dhe të rriturve dhe realizim të bashkëpunimit dinamik mes institucioneve arsimore dhe nevojave që dalin nga sfera e punës dhe jeta shoqërore. Në këtë kontekst, i rëndësishëm do të jetë mobilizimi këtyre grupeve të popullatës, të cilëve, për shkak të arsyeve të ndryshme, njohuritë iu janë vjetëruar, nuk posedojnë

��

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 kompetenca adekuate ose kanë ngelur në kuptim arsimor të hendikepuar për shembull: të papunësuarit, analfabetët dhe grupet margjinale.

Bashkëpunimi mes subjekteve të ndryshme në arsim, sektorin publik dhe privat, organizata joqeveritare dhe shoqata vullnetare, do të jetë veçanërisht e rëndësishme për realizimin e mobilizimit arsimor të përshpejtuar të të rinjëve dhe të rriturve. Në atë kuptim, do të jepet përkrahje e fortë e aktiviteteve joqeveritare dhe aktiviteteve vullnetare në fushën e të mësuarit të përjetshëm.

Për realizim të sukseshëm të konceptit për të mësuarit e përjetshëm, është e nevojshme që fëmijët dhe të rriturit që nga arsimimi i tyre bazik të përvetësojnë aftësi dhe shprehi për të mësuarit në kontinuitet.

Arsimimi i të rriturve

Shikuar nga aspekti i punës kompetente dhe konkurente, realizimit të kohezionit social dhe përparimit të cilësisë së jetesës, me rëndësi është të mirëmbahen, kondicionohen dhe ngriten në nivel më të lartë kompentencat punese dhe sociale të të rriturve. Duke e marrë parasysh dinamikën e ndryshimeve që e përfshijnë punën bashkëkohore dhe eksplozimin e vendeve pune të bazuara në dituri dhe nevojave për inkluzion efikas social dhe participim të të riturve, si dhe përmbajtjen funksionale plotësuese të kohës së tyre të lirë, më tepër se e nevojshme është të vendoset rrjet i gjërë të dhënësve formal dhe joformal të shërbimeve arsimore. Njëkohësisht, kjo don të thotë afirmim permanent dhe potencim të rëndësisë të arsimimit për punën dhe jetën bashkëkohore.

Në periudhën e ardhshme do të merren masa që të mundësohet:

zvogëlim i shkallës së analfabetizmit te të rriturit, në veçanti disparitetit ndërmej shkallës së analfabetizmit të meshkujt dhe femrat;

ekspanzion i arsimit bazik te të rriturit;

mundësi për marrje të diturisë, shkathtësive dhe vlerave nga ana e të rritur-ve, që kërkohen për përmirësimin e cilësisë së jetësës;

rritja e mundësive për zgjedhje arsimore ;

zhvillimi i arsimit të të rriturve i cili do të jetë në funksion të kohezionit shoqëror;

»

»

»

»

»

Nryshime:

Ashtu siç zvogëlohet grupi i të rinjve, rëndë-sia dhe pjesa e popullatës më të rritur në zh-villimin e shtetit do të rritet.

Produktiviteti dhe efikasiteti do të rritet në dituritë bazuar në punë.

Puna bashkëkohore do të ketë nevojë për di-turi dhe aftësi, për adaptim dhe ballafaqim me ndryshimet, kapacitetet dinamike për të mësuarit dhe mbindërtim të diturive dhe shkathtësive.

Puna bashkëkohore do të parqesë zvogëlim të forcës punuese dhe do ta promovojë rëndësinë e arsimimit dhe trajnimit të të gjitha grupeve të të rriturve.

Arsimimi dhe trajnimi do të vendosen në shërbim të preventimit, ekskluzionit te të gjitha grupet e të rriturve.

Koha e lirë do të zgjatet, por me këtë edhe rëndësia e kornizës së saj përmbajtësore.

��

zhvillimi i mundësive për arsimim dhe trajnim të cilat përkatësisht i përshtat-en të priturave, aspiratave dhe nevojave të grupeve të ndryshme nga forca punuese ekzistuese potenciale;

arsimim dhe trajnim të të rriturve për ndryshimet dinamike në sferën e punës dhe jetës.

Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të fokusohet në zbatimin e aktiviteteve dhe dhënien e përkrahjes të të gjitha iniciativave që janë të orentuara drejt pengimit të punës dhe ekskluzionit social. Duke e promovuar të mësuarit e përjetshëm dhe sigurinë e vendit të punës, njëkohësisht do të promovohet edhe gjendja e mirë mes popullatës.

3. RRITJA E PARTICIPIMIT SOCIAL

Suksesi i zbatimit të proceseve demokratike në çdo shoqëri, varet nga suksesi i participimit të qytetarëve të vet. Shoqëria demokratike bashkëkohore ofron sofër të gjërë të mundësive për inkluzion dhe participim të çdo individi apo grupi. Nga dinamika dhe cilësia e inkluzionit, do të varet edhe gjendja e mirë sociale e çdo individi. Qëllimi themelor i Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës, në periudhën e ardhshme, përmes intervenimeve në sistemin arsimor dhe përkrahjeve të for-mave joformale të arsimimit, është që të krijojë mundësi për inkluzion social të pandërprerë dhe participim të të rinjëve dhe të të rriturve.

Qëllimet:

Qytetërim aktiv

Qytetërim aktiv d.m.th. mundësitë e krijuara për ndikimin e qytetarëve në shoqëri janë kusht themelor për mirëqenie dhe përforcim të demokracisë. Përforcimi permanent i fuqisë së qytetarëve për participim aktiv dhe ndikim në vendimet administrative është pjesë përbërëse e demokracisë dhe përforcim i zhvillimit të çdo shoqërie.

Faktor kyç në promovimin e qytetërimit aktiv janë: arsimimi, kultura dhe aktivitetet sportive. Në këtë drejtim, Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të intervenojë që të sigurohet se arsimimi do t’i ekipoj të rinjtë me dituri dhe aftësi për qytetërim aktiv. Me këtë rast, do të eliminohet mundësia që vlera qytetruese të përvetësohet nga ana e fëmijëve dhe të rriturve përmes aktiviteteve dhe përmbajtjeve të drejtpërdrejta të distancuara dhe të thata. zbatimi i vlerave të qytetarëve do të paraqet aktivitet përcjellës shkollor dhe jashtë shkollor, e cila do të jetë e inkorporuar në kurikulumin e arsimit parashkollor, fillor, të mesëm dhe të lartë.

Socializimi është segment që duhet të jetë pjesë e strategjisë për arsimim, para se gjithash për shkak të nevojës të përcjelljes të planifikuar, kanalizuar dhe kontrolluar të vlerave të caktuara. Kjo paraqet operacionalizim të parimeve

»

»

��

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 të caktuara, deri në nivel të hartimit të të gjitha përmbajtjeve me të cilat kryhet mësimi , metodologjia për përdorim të tyre, kritere për evaluim etj. Qasje e këtillë do të ishte, jo vetëm në funksion të socializimit të planifikuar dhe të kontrolluar, por edhe do të kontribuojë në kthimin e statusit të humbur të shkollës si agjentë internacionale dominante e kreativitetit dhe përcjelljes së vlerave.

Procesi duhet të fillojë nga arsimi parashkollor, nga kontakti me grupet e para dhe krijimi i vlerave të para grupore dhe t’i përfshijë dimensionet vijuese:

Dimensioni kurikular, gjegjë-sisht vetpërmbajtjet mësimore, para-sëgjithash librat, në të cilat socializimi duhet të jetë një nga kriteret themelore që parasheh se gjatë notimit dhe vlerësimit të librave dhe literaturës tjetër shkollore , në vend të koncentrim-it veçanërisht në kriteret krijuese dhe estetike, të dominojnë analizat e vler-ave të plasuara. Gjatë zgjedhjes së li-teraturës duhet të përdoret masë për-katëse për vlerësim nga aspekti i: llojit, numrit të tyre dhe përshtatshmërisë me moshën e grupeve që iu është dedikuar.

Literatura plotësuese duhet të jetë në funksion të vlerave që në libër mun-gojnë. Në kontekst të mundësive për zgjedhjen e librave të ndryshëm, literatura plotësuese duhet t’i kompenzojë vlerat e prezentuara në alternativë. Të përdoren të gjitha mjetet plotësuese për plasim të vlerave (ilustrime, diskutime, praktikë).

është e domosdoshme, me analizë permanente, t’i kushtohet vëmendje e veçantë vlerave politike, se si shkolla do ta kishte kthyer pozitën dominante në burim dhe agjensë të vlerave politike.

Gjithë procesi do të ecë në drejtim të afirmimit në gjetjen e emëtimit të për-bashkët mes supkulturave ekzistuese, si bazë e vetme e amzës vlerësuese. Kjo d.m.th.: cekje dhe respekt ndaj dallimeve subkulturore dhe shenjave të veçanta, por jo në llogari të dimensionit koheziv në transmisionin kulturor.

Tradita në këtë proces mund të jetë vetëm një segment, kjo d.m.th. prezen-tim, njohje dhe informata vlerësuese për historinë dhe traditën, por në orientim kah proceset integruese globale bashkëkohore.

Dimensioni ekstrakurikular- praktikimi i vlerave;

zbatimi i aktiviteteve, përmes të cilave formohen vlera të caktuara përmes praktikës që e formon realitetin.

»

Shoqëria e R. së Maqedonasë zhvillohet dhe është e zhvilluar në bazë të pluralitetit dhe dallimin e vlerave.

Tradita paraqet burim të rëndësishëm të vlerave.

Faktorët lokal, nacional, etnik dhe religjioz edhe në të ardhmen do të manifestohen si kundërshtime të rëndësishme të globalzimit.

Liria e të rinjve të bëjnë dallim në stile të ndryshme të jetës, pa aftësi të fituara me arsimim, mund të shkaktojnë probleme në udhëheqjen me jetën dhe të sjellin deri te ekskluzioni.

Aktivitetet vullnetare ofrojnë mundësi të rëndësishme për inkluzion, participim dhe ndikim. Ato mundësojnë mjete për arritjen e shkathtësive qytetare, ripërtrirjene e de-mokracisë, ndërtimin e indentitetit personal , udhëheqje me jetën personale.

»

»

»

»

»

��

Vendosja e metodologjisë së re e cila garanton internacionalizim të sukseshëm të vlerave.

Krijimi i kushteve për aktivitete vullnetare

Ministria e Arsimit dhe Shkencës do t’i përkrahë iniciativat në sektorin formal dhe joformal që kanë për që-llim arritjen dhe zbatimin e aktivitete-ve sportive dhe kulturore. Vëmendje e veçantë do t’i kushtohet formave dhe aktiviteteve të karakterit multikulturor që promovojnë kohezion social dhe bashkim. Në atë kuptim, multikulturalizmi dhe shkëmbimi mes kulturave do të jenë të përkrahura.

Organizimi dhe realizimi i aktiviteteve qytetare do të jenë të mbrojtura. Veça-nërisht është me rëndësi, në nivel shtetëror, të sillet regullativa për këtë lloj të aktiviteteve, me të cilën do të pengohen anomalitë që mund të paraqiten në ni-vel rajonal. Duhet të propagohet rëndësia e këtyre aktiviteteve dhe të zhvillohet ndjenja e pushtetit lokal për rëndësinë e këtyre aktiviteteve, për përforcimin e mirëqenies sociale të të rinjëve dhe të rriturve.

Pengimi i ekskluzionit

Kriza sociale dhe ekonomike që po thellohet dhe shtresimi sa më i madh i shoqërisë, e zmadhon shkallën e ekskluzionit social në disa grupe të caktuara qytetare. Njëherit, zmadhohet edhe numri i këtyre grupeve. Rinia (si në procesin e shkollimit, ashtu edhe papunësimi), për shkak të jozhvillueshmërisë të formave sociale të organizatave sociale, por edhe mungesës së vetiniciativës, është sa më shumë e larguar nga proceset shoqërore dhe formave të participimit aktiv. Mundësitë që mundet t’i ofrojë sektori civil në këtë sferë, në Maqedoni janë ende të kufizuara dhe jo shumë të popullarizuara. Edhe përkrah numrit të madh të organizatave joqeveritare dhe relativisht numri i madh i projekteve që ato i realizojnë, ky lloj i bashkimit nuk është pjesë përbërëse e përmbajtjeve që ofrohen gjatë arsimimit. Drejt tyre, përveç mosnjohjes, ekziston mosbesim ose skepsë në raport me përshtatshmërinë dhe efektet.

Në llogari të kategorive të mëparshme, sfera e vetme të cilën të rinjtë e llogarisin për të hapur, është angazhimi politik (rinia e partisë, politizim i organizatave të të rinjëve etj.). Prandaj, kufiri i moshës së të rinjëve që janë participient politik po zvoglohet , në llogari të hapësirës sa më të ngushtë për ngjallim të shoqatave qytetare, organizatave joqeveritare etj.

»

Gjendja: Volontimi akoma paraqet stereotip negativ, diçka që duhet t’i largohet, në qoftë se është e mundur, ose të sillet në minimum.

Pengesat për këtë gjithsesi janë në mosgjen-djen e kuptimit të angazhimit i cili na shpie në profit direk personal, që pjesërisht është rezultat i vlerave jo përkatëse të prezentuara gjatë segmentit edukativ të shkollimit,

Te një numër i madh i të rriturve, ekziston dëshira për participim përmes organizatave joqeveritare, por jo edhe njohuri si dhe ku të inkuadrohen.

»

»

»

��

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 Në periudhën e ardhshme, do të ndërmerren masa që të mundësohet zmadhim dhe përmirësim të inkluzionit social, përmes formave vijuese:

afirmim i angazhimit social si vlerë, përmes përmbajtjeve të procesit mësi-mor;

afirmim dhe njoftim me sektorin civil dhe mundësitë që i ofrojnë organizatat joqeveritare përmes procesit të arsimit;

praktikë e domosdoshme në sektorin joqeveritar gjatë shkollimit;

stimulim i organizimit social;

depolitizim i formave ekzistuese të organizimit rinor dhe orientimi i tyre kah vlerat e përshtatshme për moshën dhe karakterin e grupit;

stimulim i punës vullnetare, në mënyrë që të mos jetë i kuptuar si keqpër-dorim, por si mekanizëm për kontribut dhe përmirësim të gjendjes në bash-kësinë më të gjërë;

inicim i projekteve në të cilët të rinjtë në sistemin arsimor, por edhe rinia e papunësuar do të jenë partner të organizatave joqeveritare dhe jo objekt i vëzhgimit.

Në kontekst të arsimit, është e domosdoshme zmadhimi i particimimit të të rinjëve në proces, që është faktor më i rëndësishëm në zvoglimin e ekskluzionit të këtij grupi. Stimulimi i participimit të nxënësve dhe studentëve në tërë procesin arsimor, gjetja e formave për pjesëmarrjen e tyre aktive në vendimarrjet e rëndësishme për shkollim, pjesëmarrja e evaluimit të përmbajtjeve mësimore dhe kuadrit mësimor, duhet të bëhet pjesë e zgjidhjeve të ardhshme juridike.

Arsimi ka përgjejgësi t’i pajisë të rinjtë dhe të rriturit me dituri dhe aftësi për udhëheqjen dhe struktruimin e jetës së tyre. Mësimi dhe aktivitetet shkollore duhet ta forcojnë ndjenjën për përkatësi të institucionit arsimor dhe bashkësisë në tërësi. Pritet, me përforcim të inkluzionit në sferën arsimore, në mënyrë të suksesshme të preventohet ekskluzioni. Parashtrimi i këtillë ka nevojë për zhvillimin e bashkëpunimit mes sektorit publik dhe organizatave joqeveritare dhe volenetere. Rritja e numrit të fëmijëve dhe të rinjëve të përfshirë me punë aktive volenetere, do të paraqes një nga detyrat e sektorit formal dhe joformal në të ardhmen.

Vëmendje e veçantë do t’i kushtohet eliminimit të ekskluzionit që paraqitet gjatë mosrregullsisë të nxënësve, gjatë kalimit prej arsimit më të ulët në më të lartë dhe gjatë kalimit prej arsimit në punë.

Fëmijët me nevoja të veçanta do të jenë të mbrojtur nga ekskluzioni arsimor dhe paralelisht me atë nga edha ai social. Do të merren masa për inkluzion të tyre në të gjitha nivelet e arsimit. Një nga detyrat e institucioneve arsimore do të jetë angazhimi permanent për detektim dhe “tërheqje” të kësaj kategorie të fëmijëve nga shtëpitë e tyre dhe inkuadrim i tyre aktiv në procesin formal edukativo-

»

»

»

»

»

»

»

��

arsimor. Për këtë nevojë intensifikohen përpjekjet për trajnim të kuadrit arsimor për punë me këtë kategori të fëmijëve.

Në të ardhmen, do të ndërmerren masa për rritjen e mundësive për të gjitha grupet e të rriturve, pa marrë parasyshë gjininë, gjendjen sociale, gjendjen shëndetësore dhe përkatësinë etnike, për vetrealizim në kuadër të aktiviteteve arsimore, kulturore dhe sportive.

4. RRITJA E KOMPETITIVITETIT TË SHOQËRISË

MirëqenIa ekonomike dhe sociale e Republikës së Maqedonisë varet nga dinamika dhe produksioni si dhe cilësia e aplikacionit të diturive të reja. Zmadhimi i kompetencës dhe konkurencës së shoqërisë së R. Maqedonisë në korniza ndërkombëtare, objektivizohet në katër procese kyçe: ngritja e fuqisë së arsimit, zhvillimi i shkencës, kujdesje dhe deseminim të kulturës dhe vlerave kulturore dhe stimulimi i hulumtimit dhe inovacionet. Në periudhën e arrdhshme, Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të ndërmerr masa për stimulim dhe përkrahje të iniciativave që janë të fokusuara për zhvillim të këtyre fushave kyçe.

Qëllime:

Përforcim dhe hulumtim i sistemit inovues

Investimet në rritjen e kreativitetit dhe inovacionet janë çdo herë investime të paguara. Përpjekjet politike për zbutjen e ekonomisë së vendit dhe përforcimin e kompetencës së saj në procesin global integrues, do të rezultojnë me mosukses nëse nuk janë të pëkrahura nga energji të fuqishme kreative nga vendi që do ta agjensojë atë zhvillim. Republika e Maqedonisë është shtet i vogël dhe ekonomikisht i dobët që nuk mund të inportojë tru dhe inovime. Prandaj, ajo është e detyruar të mbështetet fuqishëm në kapacitetin e vet dhe të udhëheq politikë aktive për stimulim të tyre.

Investimi në arsim, ngritja e nivelit arsimor tek popullata, zhvillimi i hulumtimeve shkencore dhe stimulimi i kreativitetit dhe inovimeve nuk guxojnë të kuptohen vetëm si ndarje plotësuese nga buxheti, por duhet tu jepet rëndësi investimeve strategjike dhe zhvillimore në ardhmërinë e këtij vendi.

Me përforcimin e sistemit inovues, zmadhohen mundësitë për arritjen e suksesit nacional në ekonominë globale. Prandaj, është e nevojshme të bëhen përpjekje plotësuese për zmadhimin e financimit për hulumtim dhe zhvillim. Në periudhën e ardhshme, Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të merr masa për krijimin e sistemit të balansuar dhe fleksibil të bashkëpunimit në mes të partnerëve kyç në hulumtim dhe zhvillim. Krahas kësaj, të bëhen përpjekje për zmadhimin e participimit në hulumtimet internacionale, dhe rrjetat inovuese dhe përforcimin e infrastrukturës hulumtuese. Financimi publik, që do të jetë i

��

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 kanalizuar nëpërmjet të Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës, do të jetë e lidhur me kërkesat për cilësi më të lartë dhe aplikueshmëri, varësisht nga prioritetet e shtetit. Në prioritetet e Ministrisë, njëlloj do të stimulohen edhe hulumtimet nga lëmia e artit, kulturës dhe të njejtat do të llogariten si faktor të rëndësishëm strategjik për përforcimin e kopentencave të shtetit dhe pasurimin e bazës inovuese shoqërore.

Lidhshmëria e arsimit dhe hulumtimit me tregun e punës

Arsimi dhe hulumtimi duhet të komunikojnë me kërkesat e ndryshueshme në sferën e punës. Këto kërkesa, në masë të madhe, do të determinojnë karakterin dhe përmbajtjen arsimore dhe planifikimin e arsimit dhe trajnimit në periudhën e ardhshme. Lidhja e arsimit dhe hulumtimit me tregun e punës do të përmirësohet me instalimin e mekanizmave për zmadhimin e bashkëpunimit me biznesin dhe industrinë.

Sistemi arsimor do të vendosë strukturë dhe organizim i cili do të mundësojë lidhshmëri funksionale të tij me tregun e punës. Gjatë kësaj, sitemi arsimor nuk guxon edhe më tej të vazhdojë me praktikën të kujdeset vetëm për përgatitjen e fuqisë së re punuese dhe kujdesi i tij për participientët e vet nuk guxon të ndalet në momentin braktisjes të institucioneve arsimore nga ana e tyre. Parashtrimi bashkëkohor i sistemit arsimor duhet t’i respektojë parimet e fleksibilitetit, fuksionalitetit dhe transparencës. Kujdes i tij duhet të jenë participientët e rregullt arsimor, të punësuarit, të papunësuarit dhe të gjithë ata që kanë nevojë për ngritje arsimore. Dinamika e ndryshimeve në sistemin arsimor, do ta përcjellë dinamikën e ndryshimeve në kompentenca të duhura, të cilat do t‘i diktoj tregu i punës.

Funksionimi i sistemit arsimor në kuadër të vendosjes të propozuar medoemos duhet të jetë i përcjellur nga redisejnimi i planeve dhe programeve arsimore. Funksioni themelor i planeve arsimore, duhet të jenë realizimi dhe efektuimi i bashkimit ndërmjet: nxënësit, njohurive të përgjithshme, njohurive profesionale relevante, njohurive profesionale specifike, të rrumbullaksuara me standarde të kompentencave për profesione ose profile të caktuara.

Nevojat aktuale të ekonomisë, nuk mund të zgjidhen asnjëherë me sistem arsimor të izoluar. Shërbimet arsimore duhet t‘i ikin botës të standardeve dhe normativave formale, të dalin jashtë nga bankat shkollore dhe të lidhen me botën që i nevojiten ato shërbime arsimore.

Gjendja: Kriza ekonomike solli deri te rëniamë drastike e mundësive për zbatimin e shkencës në zhvillimin e ekonomis së vendit.

Kjo gjendje shkaktoi zvogëlim të bashkëpunimit në planin shkencoro- hulumtues midis univerz-itetit. institucioneve shkencore dhe subjekteve ekonomike.

Puna shkencoro-hulumtuese në masë të madhe realizohet në kushte modeste dhe me mjete minimale.

»

»

»

��

Zhvillim i shoqërisë informatike

Në periudhën e ardhshme do të tentohet të krijohen kushte për zhvillimin e shoqërisë informatike. Teknologjia e re informatiko-komunikative duhet të hyjë në të gjitha poret e jetës shoqërore. Nga ajo pritet të mundësojë balanc të sukseshëm mes zhvillimit teknologjik nga njëra anë, dhe zhvillimit intelektual nga ana tjetër.

Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të tentojë t’i forcojë inkuadrimet e teknologjisë së re informatike në sistemin arsimor, që të sigurojë: aftësim funksional d.m.th. aftësim për punë me komjutorë të të rinjëve për bashkësi të ngopur me teknologjinë e re informatike, përparim të arsimit, veçanërisht të sistemit për grupe speciale të vizituesve, zmadhim i efikasitetit të sistemit arsimor dhe ndërtimi i vetëdijes politike të qytetarëve.

Në periudhën e ardhshme, do të merren masa që të forcohet qasja deri te sistemet informatike bashkëkohore, ndërkombëtare e nacionale dhe bazat e të dhënave. Për atë qëllim, do të ndërmerren masa për pajisje të volitshme të institucioneve arsimore me teknologji informatike bashkëkohore dhe lidhje me sistemin informatik. Njëkohësisht, do të përkrahen inticiativat për krijimin e bazës së të dhënave gjithpërfshirëse dhe transparente për Republikën e Maqedonisë, zhvillim i servisit arsimor dhe transferim të trashëgimisë kulturore përmes mediave të reja.

5. PËRPARIMI I BASHKËPUNIMIT NDËRKOMBËTAR

Orientimi zhvillimor i Republikës së Maqedonisë është i drejtuar kah inkuadrimi i shtetit në procesin e integrimit global, në nivel evropian dhe botëror. Qëllimi kryesor në periudhën e ardhshme, do të jetë që të ndërtohet baza e përbashkët e vlerave për drejtimin e problemeve zhvillimore të kyçura në globalizim. Orientimi i shtetit për kyçje në BE, do të hapë nje varg mundësish për bashkëpunim. Cilësia dhe intenziteti i bashkëpunimit do të varet, para së gjithash, nga përgatitja dhe aftësia e shtetit që t’i përcjellë standardet dhe kriteret për cilësi që janë kushte themelore për realizimin e këti bashkëpunimi. Në realizimin e asaj kompetence dhe konkurence në tregun evropjan dhe botëror, arsimi ka rol kyç.

Arsim i qëndrueshëm dhe demokratik

Relacioni ynë me shtetet e tjera vazhdimisht lind provokime të reja në arsim, mobilizim dhe kulturë. Njohja e Republikës së Maqedonisë në korniza ndërkom-bëtare do të jetë e siguruar, mes të tjerash, me qasjen e saj aktive dhe pozitive në zhvillimin e arsimit, shkencës dhe kulturës. Ndërtimi i koncepteve të këtilla zhvillimore ka për qëllim ta afirmoj dhe konsoludoj pozitën e Maqedonisë si shtet me përgjegjësi.

�0

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 Përforcimi dhe modernizimi i sistemit arsimor dhe themelimi i parimeve dhe vlerave demokratike në të, është kushti i parë që duhet të plotësohet. Duke e zmadhuar fuqinë e saj për ndeshje dhe zgjidhje të problemeve globale nacionale dhe internacionale, dhe duke e respektuar atë që është i arritshëm dhe i hapur, fleksibil dhe i gatshëm për bahkëpunim në të gjitha lëmitë, Republika e Maqe-donisë, jo që do të krijoj bazë për koncentrim permanent të kompetitivitetit, por edhe do të kontribuojë në krijimin e fotografisë për vete dhe njohjes në korniza botërore.

Në periudhën e ardhshme, qëllimi i Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës do të jetë edhe përforcimi i bashkëpunimit ndërkombëtarë në nivel institucional dhe projektues. Inkuadrimi i shkollave dhe univerziteteve në shkëmbimin ndërkom-bëtar të nxënësve/studentëve dhe arsimtarëve dhe realizimi i projekteve ndërkombëtare, është me rëndësi vitale për përforcimin e kapaciteteve të tyre, afirmimin e “prodhimit” të vendit dhe internacionalizimin e vlerave të procesit global dhe integrativ.

Përfocimi i arsimit të lartë

Arsimi i lartë është element përbërës dhe i pandarë i zhvillimit të çdo shteti dhe një nga përbërësit më të fuqishëm për njohje të një shteti në korniza ndërkombëtare, për shkak të së cilës paraqitet nevoja për transformim të shpejtë të parashtrimit të saj të tërësishëm dhe vendosje të cilësisë së përshtatshme për nevojat e shtetit, transparente dhe konkurente në korniza ndërkombëtare. Tejka-limi i ricidivave të së kaluarës dhe implementimi i parimeve dhe standardeve të pranuara ndërkombëtare është imperativ në zhvillimin e arsimit të lartë në peri-udhën e ardhshme. Vetëm në atë mënyrë, ajo në tërësi do ta kryejë misionin e saj në nivel nacional dhe internacional.

Në të kaluarën, univerzitetet shtetërore ishin ata që i plotësonin nevojat e tregut të punës për kuadro me arsim të lartë. Megjithatë, proce-set e globalizimit në masë të madhe e prishën atë marrëdhënie. Sot, tregu i punës vendos relacione dhe marrë-dhënie të reja, duke i tejkaluar kornizat e ngushta nacionale dhe e zgjeron perf-shirjen e vet në rrafsh internacional. Për shkak të dinamikës që e zhvillon, tregu i punës ka nevojë për ofertë arsimore, fleksibile dhe dinamike, të cilat mund t’i plotësojnë vetëm institucionet arsi-more fleksibile dhe dinamike. Prandaj

Gjendja :

Në Republikën e Maqedonisë ekzistojnë tri universitete shtetërore: “Shën Kirili dhe Metodi” në Shkup, “Shën Kliment Ohridski” në Manastir dhe Universiteti shtetëror në Tetovë.

Përveç univerziteteve shtetërore, funksionoj-në edhe një univerzitet privat –Univerziteti i Evropës Juglindore në Tetovë.

Përveç këtyre katër univerziteteve, në Repub-likën e Maqedonisë ka filluar edhe procesi i themelimit të institucioneve të larta shko-llore private, më shpesh të formuara si pjesë e universiteteve më të zhvilluara botërore, të cilat merren me produksionin e profileve të ngushta nga lëmia e Informatikës, mena-xhimit administrativ, arsimimimit humanitar etj.

»

»

»

��

institucionet e larta arsimore shtetërore duhet ta tejkalojnë mbylljen në brendi dhe jofleksibilitetin, dhe duhet të zhvillojnë strukturë të re dhe parashtrim orga-nizativ, e cila do të jetë kompatibile me ndryshimet e përgjithshme në tregun e punës.

Proceset e brendshme transformuese dhe proceset e globalizmit, në nivel planetar, u shprehën fuqishëm në ridisejnimin e strukturës së përgjithshme të shoqërisë, me çka u paraqit nevoja për bashkëpunim nacional dhe internacional dhe kompatibilitet të sistemit, me atë edhe inovim të rolit të strukturës së arsimit të lartë, si faktor i rëndësishëm në realizimin e atij kompatibiliteti.

Nevoja për qasje strategjike në transformimin e arsimit të lartë, nuk paraqet vetëm implikim nga ndryshimet që ndodhin në nivel nacional, por ajo është imp-likim edhe nga ndikimi i të ashtuquajturave faktorë të jashtëm, d.m.th. globale, të përgjithshme, të ndikimit që e determinojnë arsimin e lartë edhe në shtetet e tjera në botë.

Më 19 shtator 2003, Republika e Maqedonisë u bë anëtare e barabartë e familjes evropiane të shteteve që obligohen t’i përcjellin dhe realizojnë rekoman-dimet nga procesi i Bolonjës dhe orientimi i përbashkët për krijimin e hapësirës së vetme evropiane të arsimit të lartë.

Marrja e obligimeve nga ana e shtetit, e vë arsimin e lartë para një provokimi në transformimin e tij të mëtejshëm. Përkundër tentimeve të rregullta për rritjen e cilësisë të studimeve dhe efikasitetit të tyre, arsimi i lartë ndeshet edhe me obligimin për disejnim personal strukturor, organizativ dhe programor, që do të jenë transparente, konkurente, kompatibile dhe të njohur në tregun evropian në shërbimet akademike dhe më gjërë. Gjendja e këtillë e re, domethënë respektim konsekuent i dispozitave të shënuara që janë vendosur në Deklaratën e Bolonjës dhe jetësimit të tyre.

Iniciativa për ndërtim të një hapësire të përbashkët evropiane të arsimit të lartë, i vendosin institucionet e larta arsimore para një riprovimi personal dhe iu japin impuls plotësues për të dhënë mund drejt rrugës së tyre kah anëtarësimi në familjen e univrziteteve evropane dhe arritjen e statusit të dhënësve respektibil të shërbimeve arsimore në tregun e gjërë akademik evropian.

Si një nga nënshkrueset e Deklaratës së Bolonjës, Republika e Maqedonisë, e me atë edhe Ministria e Arsimit dhe Shkencës, mori obligim në dhjetëvjetorin e parë të shekullit XXI, ta përshtatë politikën e saj që të mundësojë realizim të qëllimeve që kanë dalur nga Procesi i Bolonjës, e që janë me rëndësi primare për krijimin e hapësirës evropiane të arsimit të lartë:

Miratimi i sistemit të shkallëve të lehtësueshme të njohura dhe krahasuese dhe aplikimi i diplomës shtesë (diploma suplement), që të mundësohet rrjedhë e punësimeve të qytetarëve evropian dhe konkurentë ndërkom-bëtare në sistemin evropian të arsimit të lartë.

1.

��

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 Miratimi i sistemit i bazuar në dy cikle kryesore – diplomë dhe pasdiplomike. Qasja drejt ciklusit tjetër është kushtëzuar me përfundimin e suksesshëm të ciklusit të parë të studimeve, i cili doemos duhet të zgjasë më së paku 3 vite. Shkalla e arritur pas 3 vitesh, llogaritet si shkallë e nevojshme e kualifikimit në tregun evropian të punës. Ciklusi i dytë do të shpie drejt magjistraturës dhe ose doktoraturës, siç është në shumë vende të botës.Aplikimi i kredi sistemeve, sig është ECTS, si mjet i qëlluar për promovimin e këmbimeve më të gjëra të studentëve. Kreditë mund të merren edhe jash-ta arsimit të lartë shkollor, duke përfshirë edhe mësimin e përjetshëm, me kusht që t’i njohë universiteti i cili i pranon studentët.Promovimi i mobilitetit me tejkalimin e pengesave për lëvizje të lirë, veçanër-isht të; studentëve: t’iu jepet rast për të mësuar, t’iu mundësohet çasje deri te studimet dhe shërbimet relevante; arsimtarëve, hulumtuesve dhe perso-nelit administrativ: t’iu njihet dhe valorizohet koha që kanë kaluar në Evropë gjatë hulumtimit, ligjërimit ose mësimit, pa prejudikime të të drejtave të tyre statutore.Promovimi i bashkëpunimit evropian në sigurimin e cilësisë përmes zhvi-llimit të kritereve krahasuese metodologjike.Promovimi i dimensionit të nevojshëm evropian në arsimin e lartë, veçanë-risht në zhvillimin e programeve lëndore, bashkëpunimit ndërinstitucional, skemave të mobilitetit dhe programeve studimore integruese, trajnimit dhe hulimtimit.

Realizimi i këtyre qëllimeve, që duhet të kryhet me respektim të përgjithshëm të dallimeve kulturore, gjuhësore, sistemet nacionale të arsimit dhe autonomia e univerziteteve, duhet të mundësojnë ndërtim të hapësirës evropiane të arsimit të lartë. Nga aspekti i arsimit të lartë në Republikën e Maqedonisë, ajo duhet të rezultojë me:

efikasitet të zmadhuar në studim;

lëvizshmëri të studentëve dhe kuadrit akademik;

cilësi të përmirësuar të procesit arsimor;

rol aktiv të studentëve në sigurimin e cilësisë;

zmadhimin e mundësisë për punësim të kuadrit të diplomuar në tregun na-cional dhe evropian të punës;

shpejtim për punë shkencoro-kërkimore;

konkurencë dhe kompatibilitet të siguruar për tregun akademik evropian dhe botëror.

Në periudhën e ardhshme, në përputhje me përgjegjësinë e vet, Ministria e Arsimit dhe Shkencës, në bashkëpunim me univerzitetet në vend do të përpiqet të krijojë kushte për implementim pa pengesa të parimeve dhe rekomandimeve

2.

3.

4.

5.

6.

»

»

»

»

»

»

»

��

të dalura nga procesi i Bolonjës në arsimin e lartë në Republikën e Maqedonisë, nëpërmjet të realizimit të këtyre qëllimeve:

Përshtatshmëri strukturale e sistemit tercial arsimor të procesit të Bolonjës.

Pajtueshmëri e rregullativës ligjore me parimet dhe rekomandimet e procesit të Bolonjës.

Pajtueshmëri e normativave dhe standardeve për arsimin e lartë.

Ndërtim i sistemit efikas të bursës, i cili studentëve dhe arsimtarëve do t’iu mundësojë mobilizim të përforcuar arsimor.

Promovim i bashkëpunimit evropian në sigurimin e cilësisë, përmes zhvi-llimit të kritereve dhe metodologjisë krahasuese.

Përforcim i sistemit te evaluimit ekstern të cilësisë në arsimin e lartë.

Definim dhe respektim i rreptë i standardeve për themelimin dhe akreditimin e institucionit privat të arsimit të lartë.

zhvillim i sistemit efikas për financimin e arsimit të lartë dhe alokacioni i resurseve financiare.

Përmirësim i kapaciteteve strategjike dhe menaxhuese.

zhvillim i strategjive shkencoro - teknologjike.

Financim transparent të veprimtarisë shkencoro - hulumtuese.

Vendosja e bazës për sisteme nacionale për inovime në sektorin e arsimit të lartë.

Promovimi i identitetit kulturor

Proceset integruese globale dhe dinamika e mobilizimit, në plan të parë i theksojnë veçoritë e identitetit kulturor. Një pjesë e këtij identiteti është shkalla e implementimit të vlerave dhe parimeve demokratike të respektimit të të drejtave të njeriut, tolarancës, transperencës së vlerave kulturore dhe cilësisë së kohezionit social.

Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të krijojë arsimim që në fokusin e saj do të ketë individin, zhvillimin e pandërprerë të tij, zhvillimin e identitetit të tij kulturor individual, të definuar në ambient multikulturor dhe i ndërtuar në kontekstin global nacional dhe mbinacional.

Qëllimet dhe detyrat e veçanta të arsimit do të orientohen drejt përkujdesjes dhe zhvillimit të karakteristikave individuale të personalitetit, përmes proceseve të njohjes, mirëkuptimit dhe respektimit të kulturave të huaja, në nivel nacional dhe ndëkombëtar, në funksion të zhvillimit të individualitetit, interesave të saj, qëndrimeve dhe motiveve.

Ky proces duhet të ngritet në shkallë të vetëarsimimit dhe aktivitetit të indi-vidit, që identeteti individual të jetë në gjendje të ndërtohet vetvetiu, në botën e rrethit më të ngushtë dhe më të gjërë social dhe punues.

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

��

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 Duke pasur parasysh mobilizimin ndërkombëtar i cili e thekson rëndësinë e tolërancës dhe kulturën e mirëkuptimit, me rëndësi të madhe është që, së pari të kuptohemi mes veti, që të mund pastaj t’i kuptojmë edhe të tjerët.

Integrimi në Bashkimin Evropian

Funksionimi i Bashkimit Evropin është thellë i bazuar në produktivietetin e njohurive dhe di - çfarë aftësish. Sfidë për Republikën e Maqedonisë dhe dëshira e saj për të hyrë në Bashkimin Evropian, do të jetë pasqyrë për atë se çfarë ndry-shime do të bëj në sistemin arsimor, çfarë politike zhvillimore do të ndërtojë në sferën e kulturës, si do ta definojë dhe realizojë politikën e të rinjve, me çfarë shpejtësie do të rrjedh zhvillimi i shoqërisë informatike dhe politikës strukturore, veçanërisht efikasiteti i sistemit të finansimit.

Qëllimet e parashtruara nga Ministria e Arsimit dhe Shkencës, për imple-mentimin e ndryshimeve në arsimin në Republikën e Maqedonisë, duhet patjetër të jenë të siguruara, ndërsa efektet të qëndrueshme.

Kjo nënkupton bashkëpunim midis të gjithë sektorëve të Qeverisë dhe të gjithë subjekteve relevante në arsim, në planin nacional, dhe të gjithë trupave relevante ndërkombëtare dhe institucioneve arsimore për zhvillim, në planin ndërkombëtar.

Përforcimi i bashkëpunimit rajonal dhe evropian

Në rrugën e vet të integrimit në proceset globale, Republika e Maqedonisë patjetër duhet të intensifikojë bashkëpunimin evropian dhe rajonal.

Bashkëpunimi ballkanik në lëminë e arsimit, hulumtimit dhe kulturës, duke pasur parasysh afërsinë hapësinore, barierat e vogla gjuhësore, lidhshmëritë tradicionale dhe ndikimi i ndërsjell, paraqet qëllim të rëndësishëm në periudhën ardhshme.

Iniciativat për zhvillimin a arsimit në Republikën e Maqedonisë, duhet të nënkuptojnë edhe marrëdhënie më të afërta me fqinjët, veçanërisht në planin e këmbimit të njohurive dhe ekspertizave, mobilizimin e nxënësve/studentëve, ndërtimin e programeve studimore,vendosjen e rrjeteve rajonale, hulumtimeve të përbashkëta shkencore dhe këmbim të shembujve të mirë nga praktika.

Më pas, zhvillimi i marrëdhënive fqinjësore dhe bashkëpunimi nuk duhet t’i margjinalizojë iniciativat për bashkëpunim dhe lidhshmëri më të gjërë.

Suksesi dhe vëllimi i bashkëpunimit ndërkombëtar në nivel shtetëror, ra-jonal dhe institucional, drejtpërsëdrejti janë të kushtëzuara, jo vetëm nga gatish-mëria për të hyrë në këto procese, por edhe nga gadishmëria që të respekto-hen marrëveshjet, afatet dhe standardet e cilësisë që ky lloj i bashkëpunimit i nënkupton. Identifikimi dhe atraktiveti i shtetit në proceset e bashkëpunimit të ngushtë dhe të gjërë rajonal, në masë të madhe do të varen nga shkathtë-sia e saj për plotësimin e obligimeve ndërkombëtare që i ka marrë. Kjo nënkup-

��

ton plotësim të tërësishëm të obligimeve të marra të një numri të madh të do-kumenteve ndërkombëtare, siç janë p.sh. Deklarata e Bolonjës, Arsimim për të gjithë, Deklarata universale për mbrojtjen e të drejtave të fëmijëve dhe shumë dokumente të tjera, ku vendi ynë është anëtare dhe nënshkruese.

Në këtë kuptim, në periudhën e ardhshme, Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të marrë masa për implementimin e të gjitha dokumenteve relevante dhe marrëveshjeve me karakter ndërkombëtar për të cilat ka marrë obligim se do t’i realizojë.

6. UDHËHEQJE ME NDRySHIMET

Qëllimet:

Përforcimi i kapaciteteve të Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës

Ministria e Arsimit dhe Shkencës është realizator i përpiktë i programit qeveritar për zhvillim të fokusar në sektorin e veprimit të tij. Faktorët kyç prej

të cilëve varet efikasiteti në punën e ministrisë, janë të ndërtuar në sektorin e regullativës normative, menaxhimin me aktivitetet të bazuara në rezultatet e parashtruara dhe menaxhimin e bazuar në informata.

Intervenimet në sferën e arsimit do të jenë boshe dhe nuk do të jenë frytdhënëse nëse nuk përcjellen me rregullativë normative të përgjithshme dhe të saktë.

Në këtë drejtim, MASh do të ndërmerrë aksione për lidhshmëri më të ngushtë të rregullativës normative, me programin për zhvillimin e arsimit. Më pas, cilësia e ligjeve patjetër duhet të jetë e garantuar.

Do të ndërmerren masa për intesifikimin e lidhjeve midis financimit, prioriteteve strategjike dhe menaxhimit me ndryshimet e planifikuara. Menaxhimi me ndryshimet patjetër duhet të jetë i bazuar në rezultatet e parashtruara.Qëllimi është që të ngritet efikasiteti i menazhimit me ndryshimet, përmes vendosjes më efikase të qëllimeve (rezultatet e parashtruara), monitorimit, kontrollit dhe evaluimit. Transperenca dhe shpallja permanente e informatave do të shfrytëzohet për implementimin më efikas të programit nacional për zhvllimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë.

Angazhimet për integrim evropian, zhvillimi i përshpejtuar ekonomik,social dhe kulturor, e vënë Ministrinë e Arsimit dhe Shkencës para sfidave të rëndësishme për ndryshimin e bazës së saj institucionale dhe përforcimin e kapaciteteve të saja. Në periudhën e ardhshme, menaxhimi me ndryshimet në arsim, varësisht nga qëllimet, do të zhvillohet në sektor dhe do të mbështet me bazë përkatëse legjislative. Aktivitetet e Ministrisë, në periudhën e ardhshme do të zhvillohen sipas prioriteteve dhe forcës reale për realizimin e tyre.

��

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 Në periudhën e ardhshme, Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të instalojë trupa profesional të cilët do të jenë të obligueshëm për zbatimin e aktiviteteve konkrete të bazuara në rezultatet qëllimore dhe do të shërbejë për zbatim cilë-sor, monitorim, kontroll dhe evaluim të ndryshimeve. Efikasiteti dhe suksesi në zbatimin e aktiviteteve, në Ministrinë e Arsimit dhe Shkencës është në lidhje të drejtpërdrejtë me cilësinë dhe profesionalizmin e kuadrit. Funksionimi i Mi-nistrisë patjetër duhet ti respektojë marrëveshjet e ndërsjella të kontraktuara: cilësor, ekspertizë, transperencë, bashkëpunim, përgjegjësi dhe orientim drejt ardhmërisë. Në këtë drejtim, Ministria do të zbatojë aktivitete për përforcimin e kompetencave të kuadrit të saj dhe do të kujdeset për zhvillimin e tyre.

Qëllimi i Ministrisë në periudhën e ardhshme do të jetë që të përforcohen kapacitetet e sektoreve të saj,përmes sektorëve ekzistuese për ekspertizë,sektorit hulumtues,si dhe përcjella dhe evaluimi i punës së tyre. Një nga elementet për-cjellëse prej të cilave varet cilësia e punës së Ministrisë, është ekzistimi i siste-mit efikas informativ dhe baza e pasur e të dhënave, si midis sektorëve ashtu edhe midis Ministrisë dhe bazës (dhënësit të shërbimeve arsimore, kulturore dhe sportive).

Në këtë drejtim, përcjellja permanente e reagimeve dhe marrja e reagimeve kthyese të punëtorëve të arsimit, nxënësve, studentëve, qytetarëve dhe të gjithë palëve dhe partnerëve të involvuar për rrjedhën e implementimit të programit për zhvillimin e arsimit dhe aktiviteteve të përgjithshme të Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës, do të jetë e domosdoshme.

Rikomponimi i institucioneve qendrore arsimore

Duke pasur parasysh gjendjen ekzistuese të institucioneve qëndrore arsimore pas përfundimit të procesit të decentralizimit, ndërsa në funksion të menaxhimit efikas me ndryshimet në sferën e arsimit si dhe në funksion të rritjes të cilësis së saj ,MASh dhe Qeveria e Republikës së Maqedonisë do të ndërmarrë masa për etablimin e institucioneve të ardhshme arsimore në nivel shtetëror.

Inspektorati shtetëror arsimor (IShA)Qendra shtetërore për provime (QShP)Enti pedagogjik i R.M.(EP) (tani, Byroja për zhvillimin e arsimit(BzhA))Qendra për arsim të mesëm profesional(QAMP)

Inspektorati shtetëror arsimor (ISHA) do të paraqes institucion qëndror arsimor, i cili do të jetë i obliguar për respektimin e ligjshëmërisë në lëminë e arsimit dhe kontrollit sistematik të cilësisë së procesit arsimor. Kjo nënkupton evaluim institucional të institucioneve arsimore, por edhe evaluim individual të kaudrit arsimor dhe udhëheqës, në funksion të sigurimit të cilësisë dhe konkurrencës.

Për ta realizuar misionin e këtillë të pritur,në IShA do të angazhohen individ të shquar nga sfera juridike ose pedagogjike.Emërimi i tyre duhet të bazohet,

1.2.3.4.

��

kryesisht, në rezultatet e arritura në arsim dhe në bazë të shumë kritereve rigoroze, të cilat do t’i kenë parasysh suksesin,stazhin dhe rekomandimet nga autoritetet përkatëse.Emërimin e inspektorëve shtetëror arsimor do ta bëj organi përkatës shtetëror.

Punën e saj,ndërsa në funksion të efikasitetit dhe efektivitetit, IShA do ta realizojë përmes punës të më shumë njësive sektoriale të locuara në nivel nacional dhe lokal. Funkcionin e vet, këto njësi do ta realizojnë përmes indikatorëve të saktë definues përmes të cilëve do të bëhet mbykëqyrja e institucioneve arsimore.Këto indikatorë tërësisht do të korespondojnë me indikatorët e ngjajshëm të Bashkimit Evropian.

Inspektimin do ta zbatojnë ekipe të përbëra nga inspektor për kontrollin e sferës ligjore e normative dhe inspektor për kontroll profesional.

IShA aktivitetin e vet të rregullt në terren do ta realizojë në bazë të dinamikës së vërtetuar interne, por edhe në mënyrë të jashtëzakonshme, me kërkesë të EP (BzhA e tanishme)ose QShP, me kërkesë të këshillit të prindërve në shkolla,me kërkesë të autoriteteve lokale dhe personave tjerë të interesuar të cilët do të tregojnë për parregullsitë e pranishme ose cilësisë së dobët në punën e institu-cionit konkret arsimor ose individit.

Ingerencat e IShA në kontrollin e respektimit të ligjshmërisë në arsimin e lartë, do të rregullohen me ligj të posaçëm.

IShA nuk ka kompetenca në arsimin e lartë. Kjo plotësisht do të bie në kom-petencë të Këshillit për evalim dhe akreditim dhe shërbimeve profesionale të Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës.

Qendra shtetërore për provime (QShP) paraqet organ profesional shtetëror me subjektivitet juridik, që do të zbatojë kontrollim periodik të njohurive të nxënësve, përmes organizimit të provimeve përfundimtare, pas klasës së katërt dhe të tetë, dhe përmes dhënies së provimit të maturës shtetërore dhe të provimit përfundimtar profesional në arsimin e mesëm profesional.

Këto lloje të provimeve, si tregues të përbashkët e kanë eksteritetin i cili do të sigurojë zgjuarsi të përhershme të kuadrit arsimor dhe udhëheqës.Kjo veçanarisht ka të bëjë me drejtorët e shkollave, të cilët përmes vetevaluimit do të duhej t’i pamundësojnë dukuritë e vlerësimit joobjektiv,faljen e notave në fund të vitit shkollor etj.

Gjendja:

Ekziston ngjashmëri evidente e kompetencave dhe zbatimi joefikas i funksioneve nga an e By-ros për zhvillimin e arsimit (BZHA).

Shërbimi pedagogjik (SHP) dhe Inspektorati shtetëror arsimor (ISHA), si organe në përbërje të Minitrisë së Arsimit dhe Shkencës (MASH).

Kompetencat e BZHA nuk korespondojnë me kapacitetet e këtij institucioni.

ISHA nuk është në gjendje ti kryej ingerencat të cilat i janë dhënë me ligjin ekzistues për ins-pektoratin shtetëror arsimor.

Shërbimi pedagogjik ka vetëm kompetenca teknike lidhur me tekstet shkollore.

»

»

»

»

»

��

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 Transperenca në shpalljen e rezultateve, në masë të madhe do ta përforcojë përgjegjësinë e të gjithë participientëve në arsim.

Atributet kryesore të QShP do të jenë sekreti dhe objektiviteti.

Plotësimi i këtyre kushteve kërkon kushte përkatëse kadrovike dhe teknike.

Në QShP do të angazhohen persona me cilësi të lartë profesionale dhe per-sonale.

Për shkak të vëllimit dhe specifikës së punëve dhe nevojës së sekretit dhe sigurisë,do të sigurohen edhe kushte përkatëse hapësinore dhe teknike për punë.

Kjo nënkupton objekt me regjim të veçantë të mbrojtjes, shtypshkronjë të vogël për botimin e testeve të verifikuara të njohurive,mbështetje të fuqishme informatike etj.

Enti pedagogjik i RM (tani, Byroja për Zhvillimin e Arsimit (BZHA)) do të paraqesë organ profesional shtetëror me subjektivitet të veçantë juridik dhe do t’i ndërmarrë kompetencat për zhvillimin dhe përparimin e arsimit në shtet. Në kompetencë të saj do të jenë aktivitetet e ardhshme në arsimin parashkollor,fillor dhe të mesëm:

zhvillimi i planprogrameve mësimore;

ndërtimi dhe mirëmbajtja e standardeve të njohurive dhe normativave dhe standardeve për shkollë efektive;

hartimi i koncepcionit për hartimin e teksteve shkolloredhe metodologjia për vlerësimin e tyre;

pjesëmarrja në vlerësimin e adekuatshmërisë së teksteve shkollore dhe lib-rave ndihmës, konform me qëllimet dhe programin mësimor;

përgatitja e programit për zhvillimin profesional të arsimtarëve;

ndërtimi i programeve për aktivitete jashtmësimore dhe edukative të të rinjve në shkollat dhe institucionet shkollore;

përforcimi i shërbimit pedagogjiko-psikologjik në shkolla,me përkufizim të qartë të ingerencave të kuadrit dhe fokusimi i tyre në sferën zhvillimore;

ofrim i ndihmës profesionale të shkollave në sigurimin e cilësisë i cili duhet të jetë në pajtueshmëri me standardet nacionale për cilësi;

mbështetja e projekteve të cilat kanë për qëllim përmirësimin e cilësisë në arsim dhe e tërë kjo në pajtim me prioritet shtetërore;

vendosja e sistemit për habilitim të kuadrit arsimor;

bashkëpunimi me sektorin joqeveritar;

komponenta hulumtuese-zhvillimore e arsimit.

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

��

Obligimet e këtilla, para Entit pedagogjik të R.M. (tani, Byroja për zhvillimin e Arsimit (BzhA)), në mënyrë imperative e imponojnë nevojën për ekipim të tyre.

Në të do të mund të punojnë kryesisht punëtorë të dëshmuar pedagogjik të cilët profesionalisht do të kryejnë veprimtarinë e tyre. Pjesën përbërëse të Entit Pedagogjik (BzhA e tanishme) do të paraqesin njësitë e saja rajonale, të cilat do të kenë statutin e qendrave ndërkomunale për zhvillim dhe sigurim të cilësisë në arsim.

Qendra për arsim të mesëm profesinal (QAMP) do t’i ndërmarrë kompeten-cat për zhvillim dhe përparim të arsimit të mesëm profesional dhe sigurimin e cilësisë në të njëjtin. QAMP do t’i përqëndrojë aktivitet e saja në përforcimin e punësimit të të rinjëve dhe të rriturve dhe krijimin e kushteve për punën e pan-dërprerë të tyre dhe inkluzionit social.

Fushat në të cilët ai e objektivizon veprimtarinë e vet janë arsimimi i mesëm, pas i mesëm dhe arsimimi i të rriturve. Në kuadër të kompetencave të saja, QAMP do t’i realizoj këto aktivitete:

bashkëpunimi me ekonominë, biznes sektorin dhe sektorin joqeveritar,

ndërtimi dhe mirëmbajtja e standardeve të njohurive dhe normativeve dhe standardeve për shkollë efektive,

hartimi i koncepcioneve për hartimin e teksteve shkollore dhe metodologjisë për vlerësimin e tyre,

pjesëmarrja në vlerësimin e adekuatshmërisë të teksteve shkollore dhe lib-rave ndihmës konform qëllimeve dhe programit mësimor,

ofrim i ndihmës profesionale të shkollave në sigurimin e cilësisë, i cili duhet të jetë në pajtueshmëri me standardet nacionale për cilësi,

përpilimi i koncepteve për llojet e ndryshme të arsimit të mesëm dhe të lartë profesional,

përpilimi i sistemit të kualifikimeve profesionale,

përpunimi i standardeve për profesione,

definimi i rajoneve të punës,vërtetimi dhe propozimi i profileve arsimore për nivele të ndryshme të kualifikimeve profesionale,

zhvillimin dhe inovimin e planprogrameve mësimore për arsimim të mesëm profesional dhe ofrimi i ndihmës përkatëse profesionale për implentimin e tyre,

arsimimi dhe stërvitja e arsimtarëve,

vërtetimi i normativave dhe standardeve për mësim teorik dhe praktik,

përcjellja e tregut të punës dhe hulumtimi i nevojave arsimore,

informimi dhe orientimi profesional i të rinjëve,

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

�0

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 mbështetja e projekteve të cilët kanë për qëllim përparimin e cilësisë në ar-sim dhe tërë kjo në pajtueshëmri me prioritet shtetërore

shkollimi dhe stërvitja (parakualifikimi dhe rikualifikimi) i të rinjëve dhe të rriturve

Duke pasur parasysh vëllimin e gjërë dhe karakterin e aktiviteteve që QAMP do t’i realizojë, ajo afirmohet vetvetiu si qendër për zhvillim profesional i të rinjve dhe të rriturve dhe paraqet lidhje kyçe midis institucioneve arsimore dhe tregut të punës. Nga aspekti i zgjerimit dhe mirëmbajtjes të kompetencave të punës të të rinjëve dhe të rriturve, vendosja e lidhjes me tregun e punës dhe ngritja e kom-petencave të fuqisë punëtore në shtet, QAMP do të ketë rëndësi të veçantë.

* * *

Programit për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë do të paraqesë kornizë sipas së cilës do të realizohet aktiviteti i Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës, deri në vitin 2015. Pjesë përbërëse e këtij Programi janë programet për: arsim parashkollor dhe fillor, arsim të mesem dhe pas të mesëm, arsim të lartë, arsimim të të rriturve, IKT në arsim, finansimi, legjislativa dhe zhvillimi profesional.Programi për zhvillim do të përsoset vazhdimisht, pa marrë parasysh ndërrimin e politikës së pushtetit. Programi për zhvillimin e arsimit do të jetë obligim për çdo qytetar në Republikën e Maqedonisë.

»

»

Programi PËr zhvillimin e edukimit dhe arsimimit Parashkollor >>>>>>>>>>>>

grupi punues:

suzana kiranxhiska, koordinatoreliljana samarxhiska - Panova

mr. Florina shehu dr. lena damovska

dr. tatjana atanasovska

62

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

repu

blik

ën e

maq

edon

isë

2005

-201

5

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ed

ukim

it d

he a

rsim

imit

pa

rash

kollo

r

63

I

1. MISIONIIEEDUKIMITDHEARSIMIMITPARASHKOLLORMisioni e edukimit dhe arsimimit parashkollor në Republikën e Maqedonisë

është qasja e barabartë dhe përfshirja maksimale e fëmijëve të moshës parashkollore, me forma dhe programe nga më të ndryshmet, të dizenjuara sipas trendeve bashkëkohore dhe njohurive më të reja shkencore nga fusha e zhvillimit të fëmijëve.

Nënsistemi për edukim dhe arsimim parashkollor paraqet një pjesë nga sistemi global edukativ-arsimor në Republikën e Maqedonisë, veprimtaria bazë e të cilit është edukimi dhe arsimimi i fëmijëve prej moshës 8-mujore deri në fillim të shkollimit. Njohuritë më të reja nga teoria e zhvillimit të trurit, flasin për rëndësinë e madhe të viteve të hershme nga fusha e zhvillimit të fëmijëve.

Me programet e ndryshme për fëmijë të moshës parashkollore duhet që çdo fëmije t’i mundësohen kushte më të volitshme për zhvillimin e tërësishëm të potencialeve të tij. Në periudhën vijuese do të angazhohemi për përfshirje maksimale të fëmijëve të moshës 3 deri në 6-vjeçare me qëllim që të mundësojmë kushte për fillim të barabartë në shkollën fillore dhe lidhje funksionale me nën-sistemin e ardhshëm – arsimin fillor. Duhet të sigurohet përfshirje maksimale me forma të ndryshme të edukimit parashkollor të fëmijëve nga grupet e lëndueshme (fëmijë që jetojnë në rajone ekonomikisht të pazhvilluara, fëmijë nga familje socialisht të rrezikuara, fëmijë romë, fëmijë me pengesa në zhvillimin psiko-fizik etj.).

2. TRENDETBASHKËKOHORENËEDUKIMIN DHEARSIMIMINPARASHKOLLOR

Dhjetë vitet e fundit, edukimi dhe arsimimi parashkollor, në numrin më të madh të vendeve të botës, është ngritur në nivel të prioritetit kombëtar në kuadër të sistemeve globale edukative-arsimore.

PROGRAMIPËRZHVILLIMINEEDUKIMITDHEARSIMIMITPARASHKOLLOR

64

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

repu

blik

ën e

maq

edon

isë

2005

-201

5 Qasja e hershme deri te ndonjë formë të edukimit dhe arsimimit parashkollor dhe efektet afatgjate në këtë participim arsimor lënë shenjë të suksesit në shkollimin e përgjithshëm vijues mbi çdo individ.

Gjithashtu, krahas procesit të socializimit, që në mënyrë parësore e mundësojnë të gjitha programet parashkollore, mbetet fakti se fëmijët edukimi i të cilëve ka filluar në fëmijërinë e hershme, kanë qasje pozitive ndaj shkollës dhe është e vogël mundësia se ata do ta lëshojnë shkollimin para kohe. Fillimi i hershëm i arsimimit ofron mundësi të barabarta arsimimi dhe tejkalim të pengesave fillestare të cilat i sjell mjedisi i pavolitshëm social dhe kulturor nga i cili vijnë fëmijët, zhvillohet një person pozitiv, aktiv, kreativ dhe human, i cili beson në vetvete dhe i respekton të tjerët.

Pikërisht për këtë arsye, në kuadër të sistemit global edukativ-arsimor, në pjesën më të madhe të vendeve të botës, edukimi dhe arsimimi parashkollor merr trajtim dhe rëndësi të barabartë me nënsistemet tjera.

Në punën edukative arsimore me fëmijët, gjithçka u nënshtrohet mundësive dhe nevojave zhvillimore çdo fëmije individualisht. Në pajtim me qëllimet e edukimit dhe arsimimit në sistemin edukativ-arsimor në Maqedoni dhe të mundësive zhvillimore dhe moshatare të fëmijës, kurikulumet kombëtare përmbajnë qëllime dhe obligime globale të cilat më vonë operacionalizohen, varësisht nga nevojat konkrete të fëmijës, kushtet dhe nevojat në mjedisin lokal. Mjedisi lokal duhet të sigurojë kushte për zhvillim dhe mësim të sigurt për çdo fëmijë. Gjithashtu, është e domosdoshme që të respektohen besimet kulturore, gjuhësore dhe religjioze të fëmijëve.

Në periudhën vijuese në kuadër të edukimit dhe arsimimit parashkollor, krahas qëndrimit tërëditor të fëmijëve në kopshte, në nivel lokal do të ishte mirë që të promovohen formatëshkurtëratëpërfshirjes,varësisht nga nevojat ekzistuese, mundësitë dhe interesat në mjedisin lokal. Këto forma të përfshirjes do të mund të jenë institucionale, jashtinstitucionale dhe alternative të përfshirjes së fëmijëve parashkollor. Kjo tanimë është edhe normativisht e rregulluar me Ligjin për ndryshime dhe plotësime të Ligjit për mbrojtjen e fëmijëve nga viti 2004 (neni 20) dhe ka të bëjë me „fëmijët prej tre deri në gjashtë vjet nga vende të varfëra ose demografikisht të rrezikuara”.

Këto do të ishin me kohëzgjatje të ndryshme dhe do të kishin të bëjnë me aspekte të ndryshme nga zhvillimi i personalitetit fëmijëror apo në mënyrë integrale si model i programit të shkurtuar për fëmijët parashkollor, përsëri, në pajtim me nevojat e mjedisit lokal.

Varësisht nga nevojat dhe mundësitë lokale, kopshtet mund të ofrojnë kurikulume autentike lokale dhe programe individuale, të cilat kanë të bëjnë me një kategori të caktuar fëmijësh, me qëllime dhe obligime të caktuara saktësisht. Kjo strategji hapë perspektiva dhe qasje për fëmijët me nevoja të posaçme, për

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ed

ukim

it d

he a

rsim

imit

pa

rash

kollo

r

65

I

fëmijët jashtëzakonisht të talentuar, për grupet e lëndueshme të fëmijëve dhe të gjithë ata fëmijë të cilëve u nevojitet ndihmë dhe përkrahje.

Mjedisi lokal dhe kushtet konkrete në të do të diktojnë cilat nga format e lartëpërmendura të përfshirjes së fëmijëve parashkollor mund të jetësohen dhe të funksionojnë suksesshëm në komunën.

Vendosja e këtillë e sistemit të edukimit dhe arsimit parashkollor në mjediset më të vogla, në start jep mundësi për rritjen e përfshirjes së fëmijëve parashkollor me ndonjë formë të shkurtër të edukimit dhe arsimimit parashkollor. Gjithashtu, format e shkurtëra të përfshirjes domosdo do t’i promovojnë grupet me moshë të përzier si tendencë bashkëkohore në metodikën e edukimit dhe arsimimit parashkollor.

Në kuadër të edukimit dhe arsimimit parashkollor, kalimi i kompetencave nga niveli qendror në atë lokal, duhet ta ngrejë vetëdijen për shfrytëzimmaksimaltë kapaciteteve ekzistuese në mjedisin lokal për realizim të suksesshëm të veprimtarisë edukative-arsimore. Gjithashtu, në kuadër të komunave të caktuara, duhet të promovohen të gjitha mundësitë për përfshirje më të madhe të fëmijëve të moshës parashkollore, jo vetëm në kapacitetet ekzistuese, por edhe krijimi i kushteve për hapjen e formavetëtjerainstitucionale(qoshqe zbavitëse, edukimi i prindërve, i fëmijëve dhe prindërve, i fëmijëve), forma jashtinsitucionale (kopsht udhëtues, forma sezonale të përfshirjes etj.) apo forma alternative të përfshirjes së fëmijëve. Kjo do të thotë mobilizim i liderëve lokal, bashkësive afariste dhe partnerëve të mundshëm për zhvillim.

Krahas institucioneve ekzistuese të sistemit, partnerë duhet të kërkohen edhe në sektorin privat, sektorin e OJQ, i cili nëpërmjet projekteve më të ndryshme edhe sot është i pranishëm në të gjitha nivelet e arsimit. Kjo sidomos ka të bëjë me edukimin dhe arsimimin parashkollor (modelet e punës edukative-arsimore „Hap pas hapi”, „Mozaik” etj.). Mundësitë për ofrimin e modeleve të ndryshme të punës edukative-arsimore, si dhe modelet kompenzuese të punës me fëmijët parashkollor, te ne duhet të kërkohet në sektorin joqeveritar.

Njëri nga faktorët kryesorë për realizim të suksesshëm të cilit do program dedikuar fëmijëve parashkollor është kyçjaeprindërvenëprogram.Prezenca e tyre në program është supozimi se përkrahja arsimore e fëmijëve do të vazhdojë edhe në shtëpinë e prindërve. Pikërisht për këtë arsye, bashkëpunimi me prindërit, animimi i tyre, sidomos në programin për fëmijët parashkollor është një nga faktorët për realizim të suksesshëm të çdo programi. Shembull i mirë për këtë janë të gjitha programet kompenzuese, sidomos programi më i vjetër kompenzues, HEAD-START. Në të prindërit kyçen vullnetarisht, me dëshirën e vet, e ndonjëherë fitojnë edhe mjete financiare. Efektet e bashkëpunimit të këtillë janë të vërejtshme, sidomos për fëmijët prindërit e të cilëve janë vullnetarë në program.

66

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

repu

blik

ën e

maq

edon

isë

2005

-201

5 Në disa modele për punë edukative-arsimore, prindërit marrin pjesë edhe në procesin e planifikimit dhe realizimit të disa përmbajtjeve programore. Përvojat e deritanishme nga bashkëpunimi me prindërit janë pozitive për fëmijën, për prindërin dhe gjeneralisht, për realizimin e suksesshëm të programit.

Në kurikulumin kombëtar te ne, bashkëpunimi me prindërit, edhe krahas përpjekjeve, si obligim programor shpesh është realizuar vetëm deklarativisht. Në këtë drejtim, duhet të bëhen ndryshime thelbësore. Kyçja e prindërve në aktivitetet e përditshme është veçanërisht e rëndësishme për fëmijët të cilëve u nevojitet përkrahje dhe ndihmë specifike.

Iniciativa për këtë lloj bashkëpunimi duhet të dalë nga çerdhja (kopshti) i fëmijëve. Për ngritjen e kulturës pedagogjike të prindërve të fëmijëve të kyçur në kopsht, por edhe të fëmijëve të tjerë nga komuna, çerdhja, krahas formave tani më të përdorura, mund të organizojë këshillimore pedagjogjike-psikologjike për prindërit.

3.SFIDATEEDUKIMITDHEARSIMIMITPARASHKOLLORNgjarjet dhe ndryshimet rrjedhëse të shoqërisë ndikojnë mbi përcaktimin

e sfidave të edukatës parashkollore në Republikën e Maqedonisë, duke sjellë e duke krijuar në kontinuitet veprimin dhe determinimin e tyre të përbashkët. Vendosja e sotme e edukimit parashkollor në sistemin e tërësishëm arsimor në vend, si dhe inovacionet dhe reformat në fushën e decentralizimit të shoqërisë përballë trendeve botërore bashkëkohore në edukatën parashkollore, domosdo e inicojnë nevojën nga ndryshimet cilësore dhe thelbësore të cilat do të mund të japin përgjigje në mënyrë të suksesshme dhe gjithëpërfshirëse mbi kërkesat, nevojat dhe kushtet e vendosura. Rritja e përfshirjes të të gjithë fëmijëve me edukatë parashkollore paraqet kusht themelor për ngritjen e cilësisë dhe mobilitet vertikal të gjeneratave në sistemin arsimor, si edhe ndaj përpjekjeve për mësim të përjetshëm.

Me edukimin dhe arsimimin parashkollor, fëmijët i pasurojnë përvojat dhe në mënyrë sistematike përgatiten për fillim të suksesshëm në shkollën fillore. Krahas socializimit primar, në kopshtin e fëmijëve parashkollor u sigurohen kushte për zhvillimin e potencialeve të tyre të përgjithshme dhe për fitimin e diturive themelero për botën që i rrethon. Ky nënsistem është sidomos i rëndësishëm për fëmijët që vijnë nga meset e deprivuara kulturore dhe sociale, sepse ndihmon që të nivelizohen pozitat fillestare të këtyre fëmijëve gjatë nisjes në shkollën fillore. Shumë hulumtime shkencore në botë dhe te ne, bëjnë të ditur se nxënësit të cilët paraprakisht kanë vizituar kopsht për fëmijë tregojnë sukses më të mirë gjatë shkollimit të mëtejmë. Gjasat për largimin e mëvonshëm nga sistemi shkollor, gjithashtu zvogëlohen. Prandaj, duhet të fillohet me ngritjen e

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ed

ukim

it d

he a

rsim

imit

pa

rash

kollo

r

67

I

vetëdijes për rëndësinë e edukimit dhe arsimimit parashkollor jo vetëm në vitin para nisjes në shkollë, por edhe me një trajtim më serioz shoqëror të zhvillimit të hershëm fëmijëror, i cili do të duhej ta ngrejë si prioritet.

Rrjetiiedukimitparashkollor

Në edukimin parashkollor përfshihen fëmijë prej moshës 7-8-mujore deri në moshën 6-vjeçare, gjegjësisht pas përfundimit të periudhës së paraparë të pushimit të lindjes për prindërit, deri në fillimin e klasës së parë të arsimit fillor.

Rrjeti i edukimit parashkollor përfshin 52 organizata punuese, me gjithsej 180 objekte.

Organizatatparashkollore Viti Numri

Numri i tërësishëm i organizatava parashkollore 2004 52Numri i përgjithshëm i objekteve të 52 O.P. 2004 180Kapaciteti i tërësishëm i projektuar (numri i fëmijëve) 2004 24 724Kapaciteti i tërësishëm i shfrytëzuar (numri i fëmijëve 2004 20 910

Kapaciteti i paplotësuar nëpër kopshtet është kryesisht në qytetet në brendi të Republikës. Kjo e dhënë tregon se ekziston mundësi për përfshirje më të madhe të fëmijëve deri në moshën 6-vjeçare me plotësimin e kapaciteteve ekzistuese. Në objektet ekzistuese të kopshteve, me format e shkurtëra të përfshirjes, do të mund të përfshihen edhe rreth 6% nga numri i përgjithshëm i fëmijëve. Për një përfshirje edhe më të madhe të fëmijëve të moshës parashkollore do të nevojitet shfrytëzimi apo adaptimi i objekteve ekzistuese në mjedisin lokal (pallate të kulturës, shtëpi të pionerëve, bashkësi lokale etj.).

Organizatat parashkollore janë koncentruar në vende të banuara qytetare, e rrallë herë në vende më të mëdha të banuara fshatare (vetëm në tre fshatra). Prandaj, përfshirja e fëmijëve parashkollor në rajonet fshatare deri tani bëhej me grupet e çerdheve në shkollat fillore, vetëm vitin në para nisjes në shkollë fillore. Në të ardhmen, në rast se ekziston kapacitet i pashfrytëzuar në disa shkolla fillore, atje do të mund të përfshihen fëmijët e moshës më të vogël. Përfshirja e fëmijëve parashkollor në këto mjedise mund të rritet me përdorimin e formave të tjera alternative të punës edukative-arsimore (kopshte udhëtuese, forma jashtinstitucionale etj.).

Përfshirjaefëmijëvenëedukimparashkollor

Në Maqedoni, në vitin 2004, në edukim parashkollor u përfshinë gjithsej 36.177 fëmijë deri në 7 vjet, apo 20.517 në organizatat parashkollore dhe 15.660 në çerdhet në shkollat fillore (tabela nr.1). Kjo paraqet rreth 20,43% të numrit të përgjithshëm të fëmijëve - 177.050 në moshë deri në 6 vjet.

68

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

repu

blik

ën e

maq

edon

isë

2005

-201

5 Përfshirja e fëmijëve në vitin para nisjes në shkollë, në vitin 2004 ishte 82,23%. Në pjesën më të madhe të vendeve të Evropës, përfshirja e fëmijëve në vitin para nisjes në shkollë është 99,9-100%.

Tabelanr.1.

Numri i grupeve dhe fëmijëve të përfshirë në veprimtarinë e arsimimit parashkollor në 2004/2005

Përfshirjaefëmijëve Numriigrupeve NumriifëmijëveFoshnjore 282 2 707Kopshte 729 14 564Çerdhe në kuadër të kop-shteve

165 3 246

Çerdhe në sh.f. 847 15 660GJITHSEJ 2023 36177

(Burimi: MPPS dhe MASh tetor 2004)

Tabelanr.2

Numri i grupeve për fëmijë të moshës parashkollore, në çerdhet në kuadër të shko-llave fillore, sipas gjuhës në të cilën realizohet veprimtaria

Gjuha e realizimittëveprimtarisë

Grupet2003/04

Përfshirjaefëmijëve2003/04

%2003/04

Grupet2004/05

Përfshirjaefëmi

jëve2004/05

%2004/05

maqedonisht 521 9 154 62.62 556 9 667 61.73shqip 228 5 146 35.20 260 5 482 35.00turqisht 15 244 1.68 26 433 2.74serbisht 5 74 0.50 5 78 0.50GJITHSEJ 769 14618 100 847 15660 100

Sa i përket përfshirjes së fëmijëve në moshë parashkollore në grupet e çerdhes në kuadër të shkollave fillore sipas gjuhës në të cilën realizohet veprimtaria, mund të konstatohet se viti shkollor 2004/2005 ka rritje të numrit të grupeve të çerdheve dhe numrit të fëmijëve, siç vijon: në maqedonisht rritje e grupeve për 35 dhe e fëmijëve për 513; në shqip rritje e grupeve për 32 dhe e fëmijëve për 336; në turqisht rritje e grupeve për 11 dhe e fëmijëve për 189. Njëra nga arsyet e rritjes së grupeve dhe fëmijëve në grupet e çerdheve në kuadër të shkollave fillore janë ndryshimet e Ligjit për arsim fillor (Gazeta zyrtare e RM, nr. 63/2004), që parasheh përfshirje të fëmijëve të moshës gjashtëvjeçare. Gjithashtu, për këtë kontribuuan edhe ndryshime të tjera ligjore nga fusha e mbrojtjes së fëmijëve dhe vetadministrimit lokal.

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ed

ukim

it d

he a

rsim

imit

pa

rash

kollo

r

69

I

Decentralizimi

Decentralizimi në edukimin dhe arsimimin parashkollor, gjeneralisht do të thotë kalimi gradual i kompetencave dhe ingerencave nga niveli qendror në atë lokal.

Më konkretisht, kjo do të thotë kalimi i kompetencave sa i përket përgjegjësisë për formimin e kopshtit për fëmijë, kalimi i kompetencave për mirëmbajtjen e kopshteve të fëmijëve, përgjëgjësi për financim të pjesërishëm nga buxheti lokal, krijimi i kushteve për hyrje të kapitalit privat, krijimi i kushteve për krijimin e kurikulumit lokal sipas nevojave të të gjitha subjekteve të interesuara, liri më të madhe gjatë punësimit të kuadrit profesional, administrativ, ndihmës dhe udhëheqës etj.

Gjithashtu, në nivel lokal duhet të krijohen të gjitha kushtet për zhvillim të drejtë psiko-fizik të të gjithë fëmijëve që nuk janë përfshirë me ndonjë formë institucionale të organizuar të përfshirjes. Çdo komunë duhet të krijojë kushte të volitshme për organizimin e formave të tjera jashtinstitucionale dhe alternative në përfshirjen e fëmijëve parashkollor. Kjo drejtpërdrejtë do të kushtëzohet nga nevojat dhe mundësitë konkrete të komunës.

Financimi

Financimi i edukimit dhe arsimimit parshkollor është nën ingerenca të Ministrisë së Punës dhe Politikës Sociale dhe është rregulluar me Ligjin për mbrojtjen e fëmijëve.

Financimi i edukatës parashkollore, gjegjësisht organizatat parashkollore, parashihet në Programin për mbrojtjen e fëmijëve dhe sipas tij në vitin 2005 parashihen mjete në lartësi prej 718.351.000,00 denarë (apo 55,84%), përveprimtarinëekopshtevetëfëmijëvedhepushimorevepërfëmijë.

Sa u përket pagave, qirave dhe kompenzimeve, Ministria e Punës dhe Politikës Sociale për vitin 2005 do të ndajë 658.801.000,00 denarë. Në pikën e mjeteve të ndara për edukatë parashkollore nuk parashihen asçfarë mjetesh për përsosje profesionale të kuadrit edukativ-arsimor, ndërsa 7% janë paraparë për rikonstruim dhe pajisje.

Demokraciadherregullativaligjore

Sa u përket ndryshimeve dhe plotësimeve ligjore nga sfera e edukimit parashkollore duhet të sigurohet demokratizim cilësor dhe transparent, decentralizim dhe liberalizim të edukimit parashkollore, si pjesë integrale e sistemit arsimor. Gjithashtu, nevojitet tejkalimi i ndarjes së ingerencave mes MPPS dhe MASh. Në fakt, financimi i veprimtarisë së institucioneve parashkollore është nën kompetenca të MPPS dhe rregullohet me Ligjin për mbrojtjen e fëmijëve,

70

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

repu

blik

ën e

maq

edon

isë

2005

-201

5 ndërsa MASh është përgjegjëse për programet për punën edukative-arsimore dhe mbikëqyrjen profesionale të realizuesve të këtyre programeve. Për shkak të ndarjes së ingerencave, ndonjëherë ndodhë jokoordinim mes dy ministrive dhe dallim sa u përket prioriteteve për zhvillimin dhe avancimin e edukimit dhe arsimimit parashkollor.

Vendosjaprogramore

Në sferën e edukatës parashkollore janë bërë inovacione të rëndësishme në vendosjen programore të edukimit dhe arsimimit parashkollor. Si më të rëndësishme veçohen: „Hap pas hapi”, projekt metodik, i cili filloi në vitin 1994 dhe i cili realizohet në të gjitha institucionet parashkollore në gjithsej 650 grupe edukative-arsimore, „Inkluzion i fëmijëve me nevoja të posaçme”, i cili filloi në vitin 1998 dhe „Edukata qytetare”, Crighton J (1996), Republic of Macedonia – Education rehabilitation project identification, World Bank; Ministria e Arsimit dhe Kulturës Fizike (1998) etj. Efektet e projekteve janë inkuadruar në dokumentet e reja programore të hartuara nga Ministria e Arsimit dhe Shkencës, gjegjësisht Byroja për zhvillim të arsimit.

Integrimievropian

Trendet të cilat sjellin deri te afrimi i vendeve të Bashkimit Evropian kanë të bëjnë me:

përmirësimin dhe afrimin maksimal të cilësisë së edukimit parashkollor;

përfshirjen më të madhe të fëmijëve të moshës parashkollor, me theks mbi fëmijët prej 3 deri 6-vjeçar;

rritjen e cilësisë së trajnimit inicial të edukatorëve dhe bashkëpunëtorëve profesional;

përmirësimin e pajisjes së tërësishme të kopshteve (mobilje, didaktikë, mjete teknike etj.);

hapjen e kopshteve ndaj familjeve dhe bashkësisë lokale;

inkuadrimin e fëmijëve me nevoja të posaçme arsimore;

vendosjen e sistemit për përsosje të vazhdueshme profesionale të kuadrit;

licencimin dhe sertifikimin edhe të institucionit edukativ-arsimor edhe të kuadrit edukativ-arsimor.

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ed

ukim

it d

he a

rsim

imit

pa

rash

kollo

r

71

I

4. PARIMET THEMELORE PËR ZHVILLIMIN E EDUKIMIT DHEARSIMIMITPARASHKOLLOR

Decentralizimidheliberalizimi

Në periudhën vijuese, përgjegjësia për çështjet kryesore arsimore do të rritet në nivel loakl dhe ne nivelin e kopshteve për fëmijë, në llogari të koncentrimit të përgjegjësisë në nivel qendror. Kështu, rindarja e fuqisë dhe përgjegjësisë nga shteti në nivel lokal do të fokusohet në:

kalimin e përgjegjësisë për krijimin e kopshteve për fëmijë;

kalimin e përgjegjësisë për financim të pjesërishëm nga buxhetet lokale dhe mirëmbajtja e kopshteve nga ana e vetë institucioneve dhe autoriteteve lo-kale;

krijimin e kushteve për formimin e kopshteve private;

kalimin e përgjegjësisë për ndjekje të vazhdueshme dhe kontroll intern të këshillave prindëror dhe autoriteteve lokale;

dhënien e lirisë më të madhe kopshtit të fëmijëve gjatë punësimit të eduka-torëve, kuadrit administrativ, shërbimit profesional dhe kuadrit udhëheqës, kështu që do të ketë pjesëmarrje të rëndësishme të subjekteve të interesu-ara lokale, sidomos të prindërve;

krijimin e mundësive për përgatitje, shtypje dhe distribuim të mjeteve dida-ktike;

kalimin e përgjegjësisë për trajnimin e edukatorëve dhe kuadrit udhëheqës në bazë të programeve të akredituara për trajnimin e kuadrit edukativ-arsi-mor.

Vendosja e formave joformale dhe jashtinstitucionale si forma të barabarta të arsimit parashkollor;

dhënia e obligimit për arsimim parashkollor shkollave në rajonet rurale, ku nuk ka kopshte (zhvillimi i hershëm fëmijëror, trajnimi i prindërve, forma të shkurtëra, grupe të përziera);

shfrytëzimi dhe adaptimi i objekteve të tjera në mjedisin lokal.

Në këto kushte shteti do t’i ketë ingerencat dhe përgjegjësitë për: legjislativën; financimin e pjesërishëm; kontrollin ekstern të cilësisë së punës së kopshteve për fëmijë; akreditimin e programeve për trajnim të kuadrit edukativ-arsimor dhe udhëheqës; licencimin e kompetencave, veprimtarinë dhe titujt e edukatorëve dhe drejtorëve; caktimin e kurikulumit shtetëror të cilin i cili duhet ta respektojë çdo kopsht për fëmijë; financimin publik.

Kopshtet e fëmijëve duhet t’i përforcojnë aktivitetet e veta për ndikim më të madh dhe më efikas në rrethin e vet më të ngushtë dhe më të gjerë social.

72

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

repu

blik

ën e

maq

edon

isë

2005

-201

5 Parimetecilësisë

Përpjekje e përbashkët e institucioneve profesionale, organizatave dhe shoqatave në shtetin tonë edhe më tej do të jetë edukim dhe arsimim parashkollor cilësor për të gjithë. Duhet të punohet mbi ngritjen dhe mirëmbajtjen e edukimit dhe arsimimit parashkollor cilësor dhe efikas, që nënkupton:

programe cilësore për punë edukative-arsimore;

realizim efikas dhe cilësor i programeve edukative-arsimore në grupet me fëmijë parashkollor;

sigurimi i kushteve optimale për realizimin e punës edukative-arsimore;

përmirësimi i edukatës iniciale i kuadrit edukativ-arsimor;

përsosje profesionale e vazhdueshme dhe cilësore e kuadrit ekzistues edu-kativ-arsimor;

përgatitja e standardeve dhe indikatorëve për: edukimin dhe arsimimin parashkollor për fëmijët e çdo moshe zhvillimore, për edukator efikas dhe për kopsht efektiv të fëmijëve.

Parimetepërgjegjësisëqytetare

Fëmija në grupin edukativ është në qendër të vëmendjes, respektohet si person dhe inkuadrohet si subjekt në procesin edukativ-arsimor. Respektimi i tjetrit është baza e raporteve demokratike në procesin edukativ-arsimor. Respektimi i personalitetit të fëmijës nënkupton vetërespektim të edukatorit dhe respektim të njerëzve të tjerë dhe mirëkuptim dhe respekt të faktit zhvillimor se fëmija bëhet person në bazë të asaj që të tjerët (prindërit, edukatorët) e llogarisin si të tillë dhe veprojnë në pajtim me këtë.

Duke e respektuar parimin e demokracisë, edukatori do t’i lejojë fëmijës të zgjedhë aktivitete të ndryshme. Edukatori duhet të planifikojë aktivitete të ndryshme, të përdorë metoda të ndryshme të punës, me theks mbi metodat e mësimit aktiv. Është i domosdoshëm edhe fleksibiliteti në organizimin hapësinor dhe orar të jetës dhe punës në grup.

Nëpërmjet situatave të ndryshme të organizuara dhe jetësore, fëmija takon dhe fiton përvoja të ndryshme të drejtpërdrejta jetësore dhe nuk është vetëm i mësuar. Ai mëson nëpër jetën dhe për jetën.

Parimetebarazisë

Nevojitet sigurimi i kushteve të barabarta për zhvillim optimal të fëmijës së moshës parashkollore. Gjithashtu, nevojitet krijimi i gjerë dhe fleksibil i kushteve për indkuadrimin e fëmijëve me nevoja të posaçme në grupet e rregullta dhe individualizim në planifikimin dhe realizimin e punës edukative-arsimore.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ed

ukim

it d

he a

rsim

imit

pa

rash

kollo

r

73

I

Duhet të respektohen dallimet gjinore, prejardhja sociale dhe kulturore. Gjithashtu, gjatë zgjedhjes së aktiviteteve, mjeteve dhe materialeve, duhet të respektohen dallimet dhe multikulturalizmi, që fëmijëve u mundëson kultivimin e identitetit të vet dhe fitimin e përvojave dhe diturive për dallimin e njerëzve dhe kulturave.

Parimetetransparencës

Që të sigurohet zhvillimi i fëmijës në kontekst të jetës, duhet të sigurohet që procesi edukativ-arsimor të jetë i hapur ndaj të gjitha institucioneve në të cilat fëmija jeton, zhvillohet dhe komunikon. Duke e respektuar familjen si faktor të parë edukues, ai duhet në mënyrë parësore të jetë i hapur ndaj saj, si edhe ndaj rrethit në përgjithësi, me të gjitha specifikat e veta.

Në kushte të decentralizimit, nga ana tjetër, kopshti i fëmijëve do të vendosë bashkëpunim aktiv me të gjitha subjektet lokale dhe me aktivitetet e veta do të marrë pjesë në ngritjen e atraktivitetit dhe renomesë së komunës.

Kontribut të madh sa i përket kësaj problematike kishte fillimi i realizimit të projektit „Hap pas hapi”, edhe atë nëpërmjet: edukimit të bashkëpunëtorëve profesional, edukatorëve dhe drejtorëve, botimi i literaturës dhe materialeve profesionale, angazhimi i prindërve si asistentë të edukatorëve (duke inkuadruar këtu edhe trajnimin e tyre, që më vonë e zgjeronin te prindërit tjerë). Efektet nga projektet në këtë fushë janë inkuadruar edhe në dokumentet e reja konceptuale dhe programore në nivel kombëtar.

Mbetet që në programet e Fakultetit Pedagogjik dhe Institutit të Pedagogjisë të inkuadrohet një lëndë e re, për bashkëpunimin me prindërit.

Parimeteintegrueshmërisë

Në aktivitetet e veta, fëmija merr pjesë me të gjitha aspektet e personalitetit të vet. Ai e mbikëqyrë botën në tërësinë e tij, që në mënyrë imperative e imponon nevojën e veprimit edukativ-arsimor mbi tërësinë e personalitetit të tij, e jo vetëm mbi aspektet zhvillimore të mëvetësishme. Në funksion të kësaj, programet për punë edukative-arsimore dhe realizimi i tyre do të mbështeten mbi integrueshmërinë e qëllimeve dhe përmbajtjeve.

Për efikasitet më të madh të edukimit dhe arsimimit te ne, është e domosdoshme një lidhje më e fuqishme e edukimit dhe arsimimit parashkollor dhe fillor në të gjitha nivelet: lidhje programore, bashkëpunim i kuadrit edukativ dhe arsimor, këmbim të informatave zyrtare dhe shfytëzim të dosjes së fëmijës në emër të ndjekjes permanente dhe objektive në zhvillimin dhe arritjen e çdo fëmije gjatë kalimit në shkollën fillore.

74

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

repu

blik

ën e

maq

edon

isë

2005

-201

5 FUSHAKYÇEPËRINTERVENIM,INSTRUMENTEDHEREZULTATETËPRITURA

Në pajtim me përpjekjet për sigurimin e barazisë arsimore të të gjithë qytetarëve të Republikës së Maqedonisë, pa dallim të moshës, gjinisë, përcaktimit fetar, përkatësisë etnike, gjendjes shëndetësore dhe gjendjes sociale dhe financiare, në kuadër të edukimit dhe arsimimit parashkollor duhet:

Të identifikohen faktorët të cilët sjellin deri te apstenimi arsimor i fëmijëve parashkollor dhe sigurimi i kushteve për rritje maksimale të përfshirjes së fëmijëve të grupave të moshave më të vogla (tre deri në pesë vjet). Bruto përfshirja e fëmijëve në edukimin parashkollor në RM – 20,43%. Kjo ka të bëjë kryesisht me fëmijët nga dy deri në pesë vjet. (Burimi: ESHS, 2002).

Të krijohen kushte të barabarta për realizim të suksesshëm të procesit edu-kativ-arsimor në kopshtet e fëmijëve, pa dallim të lokacionit të kopshtit (ko-muna të zhvilluara – të pazhvilluara; mjedise urbane – rurale);

Të bëhet përpjekje maksimale për rritjen e numrit të fëmijëve parashkol-lor në kopshtet të cilat gjenden në mjedise më pak të zhvilluara (ka të bëjë në mënyrë të njëjtë, për lagjet e varfëra të qytetit, lagjet fshatare dhe lagjet rome);

Të sigurohet logjistikë përkatëse: adekuatshmëri të infrastrukturës, dispon-imi me kuadër përkatës, qasje fizike deri te kopshtet, sidomos në mjediset rurale (ka të bëjë me mjedise ku kjo është fare e pamundshme).

Të përmirësohet cilësia e kuadrit edukativ-arsimor – e edukatorëve, njëko-hësisht duke siguruar beneficione të caktuara për të gjithë edukatorët të cilët do të pranonin punë në rajone të pazhvilluara dhe më pak të zhvillu-ara. Numri më i madh i të punësuarve në kopshte janë me arsim të mesëm. Gjithashtu, si zvogëlohet mosha e fëmijëve, ashtu zvogëlohet edhe niveli i arsimit të kuadrit. (Kjo ka të bëjë me kuadrin edukativ-arsimor i cili punon me fëmijë të moshës 8 deri në 24-muajshe). Nevojitet që të rritet përfaqësimi i bashkëpunëtorëve profesional (muzikor, pedagogë të artit figurativ, bash-këpunëtorë të tjerë profesional, sepse numi i tyre është tejet i vogël).

të sigurohen kushte për inkluzion të fëmijëve me nevoja të posaçme në kop-shtet ekzistuese për fëmijë (sigurimi i ekipit profesional, organizim adekuat hapësinor dhe kohor të procesit edukativ-arsimor).

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ed

ukim

it d

he a

rsim

imit

pa

rash

kollo

r

75

I

AVANCIMIINGRITJESINTELEKTUALEDHETËNXËNITEMËSIMIT

Promovimiiinstitucionitedukativarsimorefektiv

Promovimi i institucionit efektiv edukativ-arsimor duhet të fillojë që nga institucionet parashkollore edukative-arsimore. Nevojitet që çdo institucion edukativ-arsimor të përpiqet t’i arrijë dhe t’i realizojë karakteristikat e institucionit efektiv edukativ-arsimor. Prandaj çdo institucion edukativ-arsimor duhet të krijojë:

Mision, qëllimet, vlera dhe besime dhe përgjegjësi të ndara mbi tërë kolek-tivin për sukses të institucionit të tyre edukativ-arsimor

Klimë pozitive e cila kontribuon për mësim – mjedis stimulativ për mësim, mundësi për mësim aktiv, përgjegjësi, sjellje pozitive, inkuadrim të familjes dhe bashkësisë lokale

Pritje të larta për të gjithë – si në raport të kërkesave që janë vendosur para fëmijëve, ashtu edhe në kërkesat e kuadrit edukativ-arsimor, kolegjialitet, përsosje e vazhdueshme profesionale dhe mësim i përjetshëm, përgatitje që të ndërmerren rreziqe, vlerësim i vazhdueshëm i zhvillimit fëmijëror.

Avancimiipunësedukativearsimore

Institucioni cilësor edukativ-arsimor nuk mund të paramendohet pa kuadër cilësor dhe përgjegjës edukativ-arsimor dhe udhëheqës. Vetëm me besim të fuqishëm në përmirësimin e vazhdueshëm të punës së vet, gatishmëri për pranimin e rreziqeve dhe ndryshimeve, hulumtim i vazhdueshëm dhe pranim i metodave të reja të cilat janë treguar në praktikë, punë ekipore, sinqeritet dhe të qenit në disponim për nevojat e shfrytëzuesve, gatishmëri për bashkëpunim dhe sinqeritet ndaj bashkësisë më të afërt dhe më të gjerë, mund të arrihet deri te avancimi i punës edukative-arsimore.

Kuadri i cili punon me fëmijët e moshës parashkollore duhet të jetë profesionalisht i aftësuar për detyrat që i kryen. Ai gjithashtu duhet vazhdimisht të përsoset dhe të aftësohet për përmbajtje dhe metoda të reja për punë me fëmijët. Kuadri edukativ-arsimor në organizatat parashkollore, shkollat fillore, si dhe personat profesional të cilët praktikojnë forma të tjera të përfshirjes së fëmijëve të moshës parashkollore, duhet t’i kenë si pikënisje parimet vijuese:

Përgjegjësi – që nënkupton obligim të vazhdueshëm të fëmijëve që t’u krijohen kushte sa më të mira për zhvillimin e tyre të tërësishëm.

Cilësi – aspiratë të vazhdueshme për përmirësimin e kushteve për mësimin dhe zhvillimin e fëmijëve

Iniciativë – si tipar i cili bashkë me kreativitetin dhe dëshirën për vendosjen e risive, duhet të jenë shtytësit e vazhdueshëm drejt përmirësimit të punës

76

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

repu

blik

ën e

maq

edon

isë

2005

-201

5 edukative-arsimore dhe gjatë kësaj ekzistojnë mundësi për shfrytëzim maksimal të potencialeve kreative të çdo personi.

Përveç këtyre tipareve, të cilat janë parakusht për avancimin e punës edukative-arsimore, nevojitet që të vendoset edhe një sistem i ndjekjes dhe vlerësimit të vazhdueshëm të punës së institucioneve edukative-arsimore, nëpërmjet: evaluimit, supervizionit dhe evaluimit ekstern.

Ndarja e deritanishme e ingerencave për edukimin dhe arsimimin parashkollor mes Ministrisë së Punës dhe Politikës Sociale dhe Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës linte shumë hapësirë për lënien pas dore të cilësisë. Me vendosjen e sistemit për ndjekje të vazhdueshme do të vendosen kushte për avancim të vazhdueshëm të institucionit edukativ-arsimor.

Përforcimi i sistemit për trajnim inicial dhe përsosje profesionale tëkuadritarsimordheudhëheqës

Planet dhe programet e fakulteteve të cilat e përgatisin kuadrin edukativ-arsimor, nuk i plotësojnë në tërësi kërkesat e sistemit bashkëkohor të edukimit dhe arsimimit. Përveç në përjashtime të rralla, arsimi i kuadrit edukativ-arsimor mbështetet në praktikën tradicionale pedagogjike. Për shkak të kësaj, nevojitet ndryshimi i planeve dhe programeve arsimore të këtyre fakulteteve dhe metodave të punës të cilat përdoren gjatë realizimit të këtyre planeve dhe programeve.

Përqindja e punës praktike të studentëve, në mënyrë të dukshme është më e vogël në raport me punën praktike të studentëve në vendet e zhvilluara në Evropë dhe në botë, ku përqindja e punës praktike arrin edhe 50%. Nevojitet lidhje shumë më e madhe e këtyre institucioneve të arsimit të lartë me institucionet parashkollore, sidomos gjatë vitit të fundit të studimeve (përqindja e punës praktike në disa vende në vitin e fundit të studimeve është 70%).

Pas marrjes së diplomës universitare, para se të punësohet çdo edukator duhet domosdo të kalojë një vit nëpër fazën e stazhimit apo inkuadrimit në punë.

Përsosja e vazhdueshme profesionale e kuadrit edukativ-arsimor dhe udhëheqës, duhet të kuptohet si proces i cili për qëllim përfundimtar të vetin ka përmirësimin e edukimit dhe arsimimit për të gjithë fëmijët. Diploma një herë e fituar s’guxon të jetë garancë për punësim të përhershëm, por nevojitet zgjerim i diturisë një herë të fituar me përvoja dhe informata të reja, të cilat do të ndihmojnë në zhvillimin e qasjes cilësore dhe kuptimit të praktikës edukative-arsimore. Prandaj, nevojitet:

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ed

ukim

it d

he a

rsim

imit

pa

rash

kollo

r

77

I

Përsosja e vazhdueshme profesionale të bëhet pjesë integrale e sistemit të arsimit në Republikën e Maqedonisë;

Të shfrytëzohen modelet e mira të cilat në periudhën e kaluar zbatoheshin nga më shumë organizata ndërkombëtare dhe të vendit, si dhe materialet e shkruara të cilat u zhvilluan gjatë këtyre trajnimeve;

Definimi i obligimeve të kuadrit edukativ-arsimor dhe udhëheqës sa i përket përsosjes së vazhdueshme profesionale (numër minimal dhe maksimal të orëve të trajnimit);

Vendosja e sistemit të akreditimit të programeve dhe institucioneve të cilat do të sigurojnë trajnim

Vendosja e procesit të sertifikimit dhe resertifikimit të kuadrit edukativ-arsi-mor dhe udhëheqës;

Vendosja e rrjetit të qendrave për trajnim, ku do të bëhej trajnimi i kuadrit edukativ-arsimor dhe udhëheqës;

Vendosja e procesit të licencimit të kuadrit edukativ-arsimor.

Sigurimiikontrollittëcilësisë

Të gjitha vendet të cilat kujdesen për cilësinë e punës edukative-arsimore, në sistemin e vet të arsimit kanë vendosur standarde në të cilat qartë definohen të priturat në kuptimin e cilësisë së shërbimeve arsimore: cilësia e institucioneve edukative-arsimore, standardet e realizimit efikas dhe cilësor të programit edukativ-arsimor, standardet për kuadrot edukative-arsimore dhe standardet sa u përket arritjeve të fëmijëve.

Duhet të krijohen kushte sistemore për përmirësimin e cilësisë së praktikës edukative-arsimore me vendosjen e standardeve për realizimin e programit edukativ-arsimor, të definuara në mënyrë plotësuese, me indikatorë/tregues specifik, me të cilat do të mund të kontrollohet cilësia e praktikës edukative-arsimore. Çdo institucion shtetëror apo privat që do të merret me realizimin e praktikës edukative-arsimore me fëmijë të moshës parashkollore, do të duhet t’i plotësojë standardet e programit, të cilat do të kenë të bëjnë me:

Planifikimin i cili do të niset nga karakteristikat dhe interesat zhvillimore të fëmijëve;

Raportin mes edukatorit dhe fëmijëve;

Bashkëpunimin me familjen dhe bashkësinë lokale;

Përdorimin e metodave aktive të cilat u përshtaten fëmijëve;

Mjedisin stimulativ për mësim;

Shëndetin dhe sigurinë.

78

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

repu

blik

ën e

maq

edon

isë

2005

-201

5 Standardet për kuadrin edukativ-arsimor duhet të vendosen me qëllim që kuadrit edukativ-arsimor t’i jepen kahje cilësore për realizimin e praktikës së përditshme. Standardet duhet t’i mbulojnë fushat vijuese:

Individualizimin;

Mjedisin për mësim,;

Pjesëmarrjen e familjes;

Strategjinë për fitimin e diturive të përhershme dhe të zbatueshme;

Planifikimin dhe vlerësimin;

Zhvillimin e vazhdueshëm profesional;

Inkluzionin social.

Ekzistimi i standardeve të këtilla është parakusht për realizimin e evaluimit në praktikën edukative-arsimore. Evaluimi mund të bëhet në disa nivele:

vetë kuadri edukativ-arsimor mund të bëjë vetevaluim të punës së vet;

evaluimi i institucioneve edukative-arsimore;

evaluimi i jashtëm.

Duhet të krijohen metoda për licencimin dhe sertifikimin e institucionit edukativ-arsimor dhe të kuadrit edukativ-arsimor.

NGRITJAEPARTICIPIMITSOCIAL

Qytetërimiaktiv

Drejtimi gjeneral i zhvillimit të shoqërisë në Republikën e Maqedonisë është në drejtim të ndërtimit të një shoqërie të shëndoshë qytetare, e cila mbështetet mbi funksionimin e principeve të demokracisë. Vërtetim për këtë drejtim të lëvizjes janë iniciativat, projektet dhe ligjet e shumta shoqërore, të cilat paraqesin përpjekje që shoqëria të mbështetet në shembujt e demokracive të zhvilluara.

Promovimi i shoqërisë qytetare, por edhe praktikimi i tij fillon që nga sistemi parashkollor i edukimit dhe arsimimit, kështu që në masë të madhe ndiqen trendet evropiane dhe botërore në këtë drejtim. Sistemi parashkollor, duke u mbajtur me pjesën e vet të përgjegjësisë sa i përket ndërtimit të demokracisë dhe shoqërisë qytetare edhe sipas mënyrës në të cilën funksionon me mundësi ligjore, dyert e tij të jenë të hapura për bashkëpunim me të gjitha faktorët relevant të cilët në mënyrë të caktuar praktikojnë iniciativë aktive qytetare, por edhe sipas indikatorëve të tjerë, ka sukses të madh sa i përket edukimit të fëmijëve në frymën e qytetërimit aktiv dhe ndërtimit të botës demokratike.

Në pjesën e aktiviteteve të cilat e promovojnë qytetërimin aktiv dhe kontribuojnë në ndërtimin e vetëdijes qytetare është edhe realizimi i projektit të titulluar: Arsimimi qytetar – rrugë drejt shoqërisë qytetare, i cili që nga viti shkollor

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ed

ukim

it d

he a

rsim

imit

pa

rash

kollo

r

79

I

2000/2001 filloi të realizohet në kuadër të edukimit dhe arsimimit parashkollor. Me të janë përfshirë grupet e mëdha dhe ato të çerdheve në kopshtet e fëmijëve dhe grupet edukuese me qëndrim gjysmëditor në shkollat fillore. Nëpërmjet realizimit të katër koncepteve në fakt realizohen qëllime të cilat kanë të bëjnë me vendosjen e bazave të vetëdijes qytetare te fëmijët e vegjël. Për këtë qëllim është hartuar edhe literaturë përkatëse profesionale, material punues për fëmijët dhe për edukatorët. Pas kalimit të disa viteve nga implementimi i këtij projekti nga ana e bartësve të tij: CRS dhe Byroja për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë, është konstatuar se qëllimet realizohen në nivel të kënaqshëm, me vërejtje se dobësi të caktuara janë vërejtur në pjesën e zhvillimit të aftësive interaktive, që është një indikator i cili duhet seriozisht të merret parasysh. Konceptet të cilat janë pjesë e këtij programi fëmijët i drejtojnë kah vlerat e caktuara të përgjithshme njerëzore, i inkuadrojnë në të ndryshmen dhe nevojën e respektimit të saj, si dhe njohjen e të drejtave të tyre, por edhe obligimeve.

Sa i përket trajnimit inicial të kuadrit edukativ për realizimin e koncepteve të parapara, mund të thuhet se në Fakultetin Pedagogjik në Manastir ekziston një lëndë e veçantë e cilat titullohet “Arsim qytetar me metodikë”, që paraqet mbulim të drejtëpërdrejtë të punës edukative-arsimore me përgatitjen teorike dhe metodike të kuadrit edukues. Në institucionet tjera të arsimit të lartë, të cilat përgatisin kuadër edukativ, nuk ekziston një zgjidhje e tillë, por aftësimi mbetet në domenin e fushave të tjera metodike dhe pikave teorike të kësaj problematike.

Perspektivat dhe planifikimi

Konceptet të cilat deri më tani ishin pjesë e punës praktike edhe më tej mbeten pjesë e saj, me atë që lihet mundësia për praktikimin e qasjeve të tjera në realizimin e drejtpërdrejtë të asaj që do të thotë vetëdije qytetare. Vëmendje të veçantë duhet t’i kushtohet tejkalimit të dobësive të vërejtura sa i përket nivelit të pamjaftueshëm të zhvillimit të aftësive për bashkëpunim, tolerancë, respektim të mendimit të tjetrit etj. Në këtë plan, do të ishte shumë e rëndësishme që të gjenden forma të përsosjes profesionale të kuadrit edukativ nëpërmjet të të cilit do të hulumtohen qasje në përforcimin e kësaj komponente të punës.

Në kuadër të arsimit inicial të kuadrit arsimues është e domosdoshme të përkushtohet vëmendje më e madhe në inkuadrimin e më shumë përmbajtjeve në program, të cilat i trajtojnë problemet e paqes, të drejtat e njeriut, të drejtat e fëmijës, dallimet kulturore mes fëmijëve, inter-kulturaliteti, multikultura. Kjo duhet të ndiqet me përgatitje përkatëse metodike, përgatitje praktike, e cila për edukatorët do të jetë e dobisë më të madhe.

Në bazë të kësaj, në periudhën vijuese duhet:

të formohen relacione partnerike mes vetadministrimit lokal, MASh, BZhA dhe OJQ, për shkak të aksioneve të koordinuara në fushën e arsimit qytetar në sistemin parashkollor;

80

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

repu

blik

ën e

maq

edon

isë

2005

-201

5 të realizohen dokumentet programore në të cilat janë inkuadruar qëllimet dhe përmbajtjet e arsimit qytetar.

Krijimiikushtevepëraktivitetevullnetare

Volontimi si formë e participimit shoqëror i njerëzve në Republikën e Maqedonisë, fatkeqësisht nuk ka traditë dhe nuk ka formë masovike, siç është rasti me vendet me traditë të pasur demokratike. Ky konstatim vlen edhe për prezencën e tij në kuadër të sistemit në edukimin dhe arsimimin parashkollor, edhe pse ai ofron një mundësi të realtë që volontimi të bëhet pjesë e punës së tij të përditshme.

Perspektiva dhe planifikime

Periudha që vijon duhet t’i përkushtohet qasjes ndaj realizimit praktik të mundësive ligjore për realizimin e aktiviteteve vullnetare në institucionet e sistemit parashkollor në edukim dhe arsimim. Mbulesa ligjore e aktiviteteve të tilla është siguruar me sjelljen e ndryshimeve dhe plotësimeve të Ligjit për mbrojtjen e fëmijëve, me të cilin parashihet që të mundësohet hyrje në këtë lloj aktivitetesh të cilat do të realizoheshin nga ana e njerëzve kompetent. Njëkohësisht, kjo do të thotë se në këto institucione është mundësuar ligjërisht që në avancimin e punës edukative-arsimore do të mund të marrin pjesë njerëz të cilët më parë kanë punuar si edukatorë. Këtë mund ta bëjnë studentë të cilët krahas obligimeve për kryerjen e rregullt të pjesës praktike të ligjeratave, në kuadër të këtyre institucioneve, me hyrjen në trendet e reja të studimit sipas kredi-transfer sistemit, munden në bazë vullnetare të realizojnë aktivitete në to. Gjithashtu, si vullnetarë do të mund të inkuadrohen persona me status të praktikantit, si edhe persona të cilët dëshirojnë të fitojnë përvojë praktike në këtë drejtim, e nuk janë të punësuar. Edhe më e rëndësishme është se në rolin e vullnetarit mund të paraqiten edhe prindër të cilët në mënyra të ndryshme mund të inkuadrohen nëpasurimin e punës së institucioneve. Në kuadër të aktiviteteve të Ministrisë së Punës dhe Politikës Sociale, është miratuar Programi për zhvillimin dhe realizimin e mbrojtjes së fëmijëve, në të cilin gjithashtu thuhet se për arritjen e këtyre qëllimeve do të ndërmerren aktivitete programore të cilat propozojnë shfrytëzimin e të gjitha mjeteve dhe formave të mundshme, duke e inkuadruar edhe vullnetarizmin, në kuadër të bashkëpunimit të organizatave joqeveritare, personave juridik dhe fizik. Në këtë mënyrë, planifikohet që të realizohet njëri aspekt i vullnetarizmit, i cili do të thotë hapje e këtyre institucioneve ndaj rrjedhave shoqërore, gjatë së cilës fiton edhe sistemi parashkollor, por edhe shoqëria. Në periudhën e cili vijon, planifikohet që të sillet rregullativë ligjore me ndihmën e të cilës do të rregullohen aktivitetet qytetare, me të cilën do të pengohet mundësia e manipulimeve dhe keqpërdorimeve të mundshme, të cilat janë të mundshme

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ed

ukim

it d

he a

rsim

imit

pa

rash

kollo

r

81

I

gjatë praktikimit të këtij lloji të aktiviteteve. Kjo sidomos është e rëndësishme për shkak të faktit se të gjitha këto iniciativa duhet të vijnë nga ana e vetadministrimit lokal, i cili me ndihmën e kësaj rregullative do të sigurojë mbrojtje dhe cilësi. Që të sigurohet aktivizimi i vullnetarëve në aktivitetet e përditshme në kopshtin e fëmijëve, nevojitet harmonizimi i të gjitha akteve ligjore të ministrive kompetente për realizimin e aspekteve të ndara të punës së kopshteve.

Për realizimin e kësaj do të duhet:

Arritja e përfishrjes më të madhe në sistemin e edukimit dhe arsimimit parashkollor të sa më shumë fëmijëve, nëpërmjet zhvillimit dhe disperzionit të aktiviteteve programore, të cilat vijnë nga ana e sektorit të OJQ, në kup-timin e organizimit të aktiviteteve edukative programore; jetësimi i formave joformale të ofertave për fëmijët dhe për prindërit; formë e shkurtuar e përf-shirjes në kuadër të shkollave fillore; forsimi i formave jashtinstitucionale të aktiviteteve edukative

Qasje ndaj organizimit të sistemit i cili do t’i përfshijë aktivitetet vullnetare, të shoqëruar me rregullativën ligjore

Hapja e institucioneve të sistemit parashkollor për aktivitete vullnetare në to, për shkak të përmirësimit të cilësisë së punës edukative-arsimore në to.

Pengimiiekskluzionit

Gjendja dhe proceset

Problemi me ekskluzionin e fëmijëve me nevoja të posaçme është një sfidë serioze për të gjitha shoqëritë, duke e inkuadruar edhe tonën. Zgjidhja e tërësishme e problemit me ekskluzion social të kategorive të caktuara të njerëzve në një shoqëri, si dhe vendosja e bazave të participimit social të karakterit aktiv, te pjesa më e madhe e popullatës duhet të fillojë që në sistemin parashkollor të edukimit. Sigurimi i inkluzionit arsimor i fëmijëve me nevoja të posaçme në kuadër të sistemit të edukimit dhe arsimimit parashkollor është një nga qëllimet prioritare të sistemit edukativ-arsimor parashkollor. Në modelin e Maqedonisë të arsimit inkluziv, me termin fëmijë me nevoja të posaçme nënkuptohet: fëmijë me pengesa në zhvillimin psiko-fizik; fëmijë të verbër dhe me të shikuarit e dobët; fëmijë të shurdhër dhe me të dëgjuarit e dëmtuar; fëmijë me pengesa në të folurit; me invaliditet trupor; me sëmundje kronike; me pengesa në sjellje; me vështirësi në mësim; me probleme emocionale; pa prindër; nga familje me marrëdhënie të ngatërruara; nga familje kulturalisht të deprimuara; fëmijë të cilët nuk e njohin gjuhën në të cilën udhëhiqet puna edukative-arsimore; fëmijë të refugjatëve dhe personave të zhvendosur dhe fëmijë të talentuar.

Në kuadër të sistemit parashkollor, inkluzioni i këtyre grupeve të fëmijëve ka vendosje të vet normative në ndryshimet dhe plotësimet e Ligjit për mbrojtjen

82

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

repu

blik

ën e

maq

edon

isë

2005

-201

5 e fëmijëve. Për këtë qëllim është paraparë që me ta të punojnë persona profesionalisht të aftësuar, duke siguruar cilësi në punë. Gjithashtu, është dhënë bazë ligjore edhe sa i përket prishjes së barrierave sa i përket gjuhës, me atë që me ligj është garantuar e drejta e pjesëtarëve të bashkësive të tjera etnike të cilët janë përfaqësuar në përqindje të konsiderueshme, të cilëve maqedonishten nuk e kanë gjuhë amtare, punën edukative-arsimore duhet ta ndjekin në gjuhën e vet amtare.


Duke patur parasysh faktin se tanimë kemi praktikë pozitive në sistemin tonë edukativ-arsimor sa i përket inkuadrimit të fëmijëve me nevoja të posaçme dhe kemi përvoja konkrete pozitive, në të ardhmen do të duhet të punohet në tejkalimin e dobësive të paraqitura, si dhe në avancimin e praktikës. Aktivitetet në të ardhmen do të duhet të drejtohen kah inkuadrimi më i madh dhe më i hershëm (deri në moshën pesëvjeçare të jetës) dhe kah ngritja e vetëdijes së prindërve për nevojat e përfshirjes së kësaj kategorie të fëmijëve. Veçanërisht do të duhet të punohet me prindërit e fëmijët të bashkësive etnike, nga mjediset etnike, ku ende një përqindje e madhe e tyre nuk ka asçfarë forme të përfshirjes për fëmijët parashkollor në përgjithësi. Mundësitë ligjore të cilat i jep Ligji për vetadministrim lokal e imponojnë nevojën e ndihmës nga ana e Ministrisë së Arsimit, si dhe të Byrosë për zvhillimin e arsimit, pushteteve lokale në pjesën e përgatitjes profesionale në aktivitetet programore të cilat i planifikon pushteti lokal nëpërmjet trupave të tij profesionale. Vetadministrimi lokal do të duhet të gjejë mënyrë që ta zgjerojë dhe ta zhvillojë rrjetin e institucioneve në të cilat do të pranohen fëmijët e moshës parashkollore, me shfrytëzimin e të gjitha kapaciteteve në disponim, me qëllim që përqindje sa më e madhe e fëmijëve parashkollor të inkuadrohen në sistemin e edukimit dhe arsimimit parashkollor. Me këtë do të mundësohet edhe qasje më e madhe e fëmijëve me nevoja të posaçme, të cilët në këtë mënyrë do të fitojnë ndihmë dhe përkrahje, zhvillim maksimal të mundshëm të potencialeve të tyre, kështu që te ta do të krijohet ndjenja e inkuadrimit të tërësishëm në jetën shoqërore, në vend të ndjenjës së braktisjes dhe lënies anash. Gjithsesi, bashkëpunimi i institucioneve profesionale dhe personave nga Ministria e Shëndetësisë do të duhet të jetë prioritet, me qëllim që të sigurohet identifikimi me kohë dhe trajtimi i hershëm i këtyre fëmijëve.

Me inkuadrimin e këtyre fëmijëve në sistemin e edukimit dhe arsimimit parashkollor, fëmijët e tjerë do të mësohen dhe do t’i pranojnë këta fëmijë të tillë siç janë, do të mësohen t’u ndihmojnë, por edhe të bashkëpunojnë me ta dhe të jenë tolerant. Kjo do të kontribuojë më vonë që si qytetarë të rritur të mos sillen para kësaj kategorie të njerëzve me pabesim dhe me paragjykime dhe në mënyrë të drejtë t’i edukojnë fëmijët e vet. Për këtë qëllim do të duhet që deri në maksimum të shfrytëzohen mundësitë të cilat i jep angazhimi vullnetar, sektori

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ed

ukim

it d

he a

rsim

imit

pa

rash

kollo

r

83

I

joqeveritar, përkrahja e prindërve, personave dhe institucioneve profesionale, të cilat do të ndihmojnë në realizimin e programeve cilësore, por edhe forma të ndryshme të përfshirjes së fëmijëve parashkollor të cilët kanë nevoja të posaçme arsimore.

Në dokumentet e reja programore për arsim dhe edukim parashkollor janë inkuadruar edhe efekte pozitive nga projekti „Arsimi inkluziv”. Aksioni i përbashkët i institucioneve parashkollore, sektorit joqeveritar, shërbimeve profesionale të cilat merren me trajtimin e një lloji të caktuar të nevojave të posaçme te fëmijët, si dhe krijimi i lobit të fuqishëm të prindërve me aktivitete të cilat do të mundësojnë që të qaset drejt zgjerimit të kësaj iniciative arsimore. Në këtë mënyrë, do të arrihet përfshirja e dëshiruar, do të hartohen programe cilësore për punë, do të edukohen prindërit, do të angazhohen të gjithë faktorët në disponim dhe do të kursehen mjete dhe do të ngrihet niveli i vetëdijes për nevojat e edukimit dhe arsimimit sistematik të këtyre fëmijëve, që në periudhën parashkollore. Fëmijët do ta forcojnë vetëbesimin dhe do të lirohen nga ndjenjat e shumta negative të cilat i pengojnë më tej në jetë që të bëhen anëtarë aktiv në jetën shoqërore.

Kuptohet se e tërë kjo duhet të shoqërohet me inkuadrimin e kuadrit edukativ në sistemin e përsosjes profesionale i cili do t’i aftësojë në mënyrë metodike për realizimin e aktiviteteve me këto fëmijë. Për këtë ekziston vërtetim nga ana e Byrosë për zhvillimin e arsimit, e cila i ndjek aktivitetet e deritanishme projektuese prej ku vijnë njohuri se te edukatorët tanimë nuk ekzistojnë qëndrimet paraprake negative sa i përket kësaj praktike dhe se një pjesë e madhe e tyre do të inkuadroheshin në to në rast se aftësohen në mënyrë përkatëse profesionale. Krahas kësaj, duhet të mendohet edhe për inkuadrimin e ndryshimeve të caktuara në arsimin inicial të kuadrit arsimor, me atë që gjatë kësaj do të inkuadroheshin përmbajtje, por edhe trajnim praktik, i cili do t’i afronte specificitetet e këtij lloji të punës.

Me rëndësi të veçantë është rritja e përfshirjes së fëmijëve të cilët janë në kategorinë e fëmijëve me nevoja të posaçme, të cilët maqedonishten nuk e kanë gjuhë amtare, me qëllim që t’u sigurohet fillim i barabartë në procesin e edukimit, gjegjësisht kur të hyjnë në arsimin e obligueshëm, të mos i ndjejnë pasojat negative për shkak të mosnjohjes së gjuhës maqedonase. Programet e ndryshme arsimore me kohëzgjatje të ndryshme kohore, të cilat do të projektohen për mjediset në të cilat nuk ka institucione parashkollore, e në të cilat fëmijët e moshës parashkollore nga rradha e nacionaliteteve është edhe një detyrë prioritare, të cilën duhet ta realizojnë ekipet profesionale të vetadministrimit lokal me ndihmën e Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës, Byrosë për zhvillim të arsimit, prindërit, OJQ-sektori dhe të gjithë personat dhe institucionet e tjera që mund të japin kontributin e vet në këtë.

84

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

repu

blik

ën e

maq

edon

isë

2005

-201

5 Për këto qëllime nevojitet të shfrytëzohen mundësitë ligjore për organizimin e ndonjë forme të përfshirjes me kohëzgjatje dhe intenzitet të ndryshëm kohor, në objektet të cilat do të adaptoheshin për këtë dedikim, por edhe mundësia për organizimin e të ashtuquajturave aktivitete jashtinstitucionale, të cilat organizohen nga kopshti i fëmijëve dhe realizohen nga edukatorët dhe personat e tjerë profesional.

Aktivitetet në periudhën vijuese duhet të fokusohen në:

disperzionin e formave të përfshirjes deri te një numër sa më i madh i fëmi-jëve në mjedise të ndryshme, për shkak të përfshirjes së fëmijëve të përkatë-sisë së ndryshme fetare dhe etnike;

aktivitete propagandistike për shkak të ngritjes së vetëdijes nga nevoja për përfshirjen e fëmijëve me nevoja të posaçme në sistemin e edukimit dhe arsimimit parashkollor të rregullt

puna sistemore me prindërit e fëmijëve me nevoja të posaçme nëpërmjet ndërtimit të sistemit për edukimin e tyre;

kalimi nga aktivitetet projektuese në aktivitete të cilat do të ishin pjesë inte-grale e punës së sistemit të rregullt të edukimit dhe arsimimit parashkollor;

aftësim profesional i kuadrit edukativ për punën me fëmijët me nevoja të posaçme në nivel të arsimit inicial, si dhe përsosjes profesionale të tij;

zhvillimi i bashkëpunimit sistemor mes institucioneve të sistemit parash-kollor dhe institucioneve profesionale të cilat ofrojnë ndihmë në punën me fëmijët me nevoja të posaçme, për shkak të zbulimit të tyre me kohë dhe dhënien e ndihmës profesionale;

zhvillimi i formave dhe programeve të ndryshme të përfshirjes të cilat do të bashkëveprojnë me nevojat e ndryshme të fëmijëve me nevoja të posaçme.

INKUADRIMIIIKTNËKUADËRTËSISTEMITPARASHKOLLOR

Gjendja dhe proceset

Mbajtja e hapit me trendet botërore e imponon nevojën që mjetet e IKT të fillojnë të shfrytëzohen që në periudhën parashkollore, me qëllim që të mos humben mundësitë e vlefshme të cilat i ofron kjo periudhë e zhvillimit të njeriut.

Në vendin tonë, pajisja e institucioneve parashkollore me mjetet e IKT është në nivel minimal. Kjo do të thotë se në këto institucione nuk ekziston mundësia që ato të shfrytëzohen në procesin e edukimit dhe arsimimit. Bazat teorike në pedagogjinë parashkollore tërheqin vëmendjen mbi mundësinë dhe nevojën e inkuadrimit të mjeteve të IKT në kuadër të sistemit parashkollor edhe si mjete për

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ed

ukim

it d

he a

rsim

imit

pa

rash

kollo

r

85

I

përkrahje teknologjike të punës edukative-arsimore, por edhe si objekt i studimit të mënyrës së funksionimit të tyre. Ajo që në një dozë të caktuar mungon është aftësimi metodologjik i kuadrit edukativ veç të punësuar për shfrytëzimin e tyre në procesin edukativ-arsimor.


Gjatë muajit korrik 2002, Kuvendi i Republikës së Maqedonisë miratoi deklaratë - Rekomandime për zhvillim të shpejtuar të shoqërisë informatike dhe ekonomisë digjitale në R.M., me të cilën imponohet nevoja e arsimimit informatik në kontinuitet të populatës tonë. Kur janë në pyetje iniciativat në kuadër të edukimit dhe arsimimit parashkollor, duhet të tërhiqet vëmendja e hulumtimit të mënyrave me të cilat fëmijët mësojnë me ndihmën e këtyre mjeteve, për shkak të asaj se kjo ende nuk është qartësuar deri në fund dhe kërkon studim bazor.

Aktivitete që duhet të vijojnë në periudhën vijuese në kuadër të edukimit dhe arsimimit parashkollor në funksion të vendosjes së bazës së shoqërisë informatike, do të jenë:

Aksion i koordinuar shoqëror në bashkëpunim me të gjitha institucionet, shoqatat, të cilat mund të ndihmojnë në pajisjen e institucioneve të sistemit parashkollor me mjetet e IKT;

Bashkëpunimi me sektorin joqeveritar në shfrytëzimin e mundësive për shfrytëzimin e mjeteve të IKT, me të cilat disponon ai në institucionet e siste-mit parashkollor;

Zhvillimi i programeve për edukim dhe arsimim parashkollor në të cilat do të inkuadrohej aspekti i arsimimit elementar informatik, si dhe inkuadrimi i përmbajtjeve të cilat do t’i njohtojnë këta fëmijë me mjetet e IKT, do t’u ndihmojnë që të zhvillojnë shkathtësi për shfrytëzimin e tyre, e njëkohësisht imponojnë shfrytëzimin në procesin e fitimit të diturisë me ndërmjetësimin e tyre;

Intervenimi në kuadër të arsimimit inicial të kuadrit edukativ me sjelljen e standardeve dhe kompetencave në të cilat do të inkuadrohen edhe kom-petencat për shfrytëzim të drejtë të këtyre mjeteve në punën edukative-ar-simore;

Zhvillimi i sistemit të përsosjes profesionale të kuadrit edukativ në trajnimin e të cilit do të hyjë edhe ky aspekt;

Përgatitja e softverit edukativ, i cili do të shfrytëzohet për nevojat e fëmijëve në këtë moshë me përmbushjen dhe kontrollin e standardeve dhe normave të cilat duhet të respektohen gjatë përgatitjes së tij;

Vendosja e bashkëpunimit më të afërt me prindërit, për shkak të fitimit të përkrahjes dhe mirëkuptimit të tyre për rëndiësinë që e ka ky aspekt i punës me fëmijët;

86

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

repu

blik

ën e

maq

edon

isë

2005

-201

5 KONKLUZIONEPËRMBYLLËSE

1. Duke patur parasysh rëndësinë e edukimit dhe arsimimit parashkollor, imponohet nevoja që në të ardhmen në Republikën e Maqedonisë çdo fëmijë të jetë i përfshirë në ndonjë lloj edukimi dhe arsimimi parashkollor.

Zgjidhjet e mundshme duhet të gjenden siç vijon:

1.1. Shfrytëzim i tërësishëm i hapësirës dhe kuadrit ekzistues në kopshtet e fëmijëve.

Me marrjen e kuadrit i cili do të punojë një vit përgatitor (nga shtatori i vitit 2006) mund të pritet se disa grupe do të kalojnë në lokalet e shkollave fillore, e me këtë do të ketë më shumë lokale të lira në kopshtet.

1.2. Respektim i tërësishëm i rregullativave ligjore për përfshirje të obligueshme të fëmijëve gjashtëvjeçar në vitin përgatitor.

1.3. Shfyrtëzim i tërësishëm i hapësirës dhe kuadrit ekzistues në shkollat fillore.

1.4. Organizim i formave të ndryshme të përfshirjes me programe të shkurtuara të programit edukativ-arsimor për fëmijë prej dy deri në gjashtë vjeçarë në kopshtet dhe programet e shkurtuara për vitin përgatitor në shkollat fillore në rajonet malore.

1.5. Organizimi i kopshteve “udhëtuese” në vende më të vogla dhe në rajonet malore.

1.6. Organizimi i institucioneve alternative me qëllim të programit gjysmëditor (shfrytëzimi i shtëpive të shprazëta të kulturës, shtëpive kooperative dhe institucioneve të ngjashme të mjedisit lokal, të cilat do të riadaptoheshin për përfshirjen e fëmijëve të moshës parashkollore nga ai mjedis me forma të ndryshme të edukimit dhe arsimit parashkollor).

1.7. Organizimi dhe realizimi i programeve të shkurtuara të punës edukative-arsimore me fëmijët të cilët janë në shërim më të gjatë shëndetësor.

1.8. Në rast se ekzistojnë kushte për përfshirje të organizuar me cilën do formë të edukimit dhe arsimimit parashkollor në rajonet malore që të organizohet trajnim i prindërve të fëmijëve të moshës parashkollore, në drejtim të qëndrimit pozitiv për rëndësinë e arsimimit të të gjithë fëmijëve (sidomos vajzave) dhe ngritja e kulturës pedagogjike të prindërve.

2. Në kopshtet e fëmijëve të organizohen aktivitete jashtinstitucionale – programe të shkurtëra me kohëzgjatje prej tri orëve në ditë, të cilat mund të përfshijnë: lojëra, aktivitete lojtore, punëtori kreative, punëtori fëmijërore nga fusha e kulturës dhe artit, aktivitete sportive etj.

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ed

ukim

it d

he a

rsim

imit

pa

rash

kollo

r

87

I

3. Duhet që vazhdimisht të punohet në përsosjen permanente profesionale të kuadrit edukativ-arsimor.

4. Në periudhën vijuese nevojitet inkuadrim më i madh i prindërve në kopshtet e fëmijëve dhe grupeve përgatitore në shkollat fillore.

5. Vendosja e standardeve për realizimin e punës edukative-arsimore.

6. Licencimi i kuadrit edukativ-arsimor.

7. Përforcimi i bashkëpunimit të kopshtit me shkollat fillore, institucionet dhe shoqatat në mjedisin konkret lokal.

8. Në kopshtet ekzistuese të fëmijëve të organizohen këshillimore pedagogjike-psikologjike (për çka ekzistojnë kushte hapësinore dhe kadrovike) për të gjithë prindërit e fëmijëve të moshës parashkollore, të cilët nuk janë inkuadruar në cilën do formë të edukimit dhe arsimit parashkollor, e jetojnë në komunën konkrete.

9. Inkuadrim më i madh i vullnetarëve në punën e kopshteve të fëmijëve, që është rregulluar me rregullativën më të re ligjore.

88

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

repu

blik

ën e

maq

edon

isë

2005

-201

5

Programi PËr zhvillimin e arsimit Fillor >>>>>>>

grupi punues:

dr. emilija simoska, koordinatoredr. snezhana adamçeska

dr. Xheladin muratimitre velanoski

dr. goran ajdinskidragan neddelkoviqdr. lupço kevereski

90

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

M\a

qedo

nisë

200

5-20

15

91

Prog

ram

i për

zhv

illim

in

e ar

sim

it fi

llor

II

Një prej përcaktimeve strategjike e lidhur për zhvillimin e Republikës së Maqedonisë është ngritja e nivelit arsimor të popullatës, e posaçërisht të fëmijëve dhe të rinjëve. Në kontekstin ekonomik në Republikën e Maqedonisë resursi njerëzor është ndoshta faktori më i rëndësishëm me ndihmën e të cilit mund të kyçemi në proceset e zhvillimit global. Njëherit reputacioni ndërkombëtar i Republikës së Maqedonisë është drejtpërdrejt i determinuar nga vendosja e standardeve të larta në arsim, përforcim i kreativitetit dhe risive, kultivimin e specifikave në dallimet kulturore si dhe përdorimi i teknologjisë informative dhe komunikative bashkëkohore.

Arsimi fillor në këtë proces është i rëndësishëm parasegjithash për atë se bëhet fjalë për kontekstin e parë të rëndësishëm (jashtë familjes) ku arrihet raporti kah njohuria, përgjegjësia dhe shprehive të punës si dhe socializohet në shpirtin e vlerave shoqërore. Asnjë shkallë më e lartë arsimore nuk mundet që në tërësi t’i kompenzojë lëshimet dhe gabimet të bëra në kuadër të shkollës fillore.

Ndryshimet si trend botëror në arsimin fillorë tek ne kuptohen dhe pranohen si domosdoshmëri e kushtëzuar nga nevojat për hapje dhe korrespondimin e arsimit tonë në atë të vendeve të zhvilluara. Kjo do të thotë tejkalim i një sistemi të pa standardizuar, stereotip, tradicional, përgjithësisht autoritar dhe përplot me akademizëm. Sistem i cili kultivon stil të punës në të cilin nxënësit kryesisht mbajnë mend por nuk kuptojnë, dijnë por nuk munden.

Sfida të posacme për momentin, në raport me arsimin fillorë dalin nga organizimi i ri territorial dhe procesit të decentralizimit. Do të thotë rrjeti shkollorë, numri i nxënësve, transporti, konviktet e nxënësve e ngjajshëm janë çështje të cilat nuk mund të trajtohen në këtë dokument me saktësi, për atë se ndarja e re e komunave do të jepë pasqyrë të re statistikore e cila është parakusht themelor për planifikim. Në këtë kuptim disa zgjidhje janë trajtuar vetëm në nivel të aspirimit ndërsa kah operacionalizimi i tyre do të mund të arrihet pas marrjes së të dhënave të reja.

Programi për zhvillim të arsimit fillor bazohet në të gjitha dokumentet e rëndësishme politike, ideore dhe profesionale tek ne dhe në botë. Ky program në

PROGRAMI PËR ZHVILLIMIn E ARSIMIT FILLOR

92

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

M\a

qedo

nisë

200

5-20

15 tërësi korrespondon me specifikat e shtetit, dhe momentin aktual të zhvillimit në të cilin ai gjendet. Duke u udhëhequr nga qasja integrale e cila është aplikuar, në këtë dokument janë të theksuar dy momente kyce të cilat duhet ti sublimojnë të gjitha përpjekjet e shtetit dhe partnerëve të tjerë në sferën e arsimit fillorë në periudhën e ardhshme (2015): 1) Rritjen e kohëzgjatjes së arsimit të domosdoshëm si dhe 2) Promovim të arsimit fillorë efektiv. Pritet që me realizimin e këtyre qëllimeve do të tejkaloheshin një sërë problemesh të cilat paraqiten në arsimin e domosdoshëm dhe fillor (si pjesë përbërëse e tij) me çka do të arrihej kontribut i madh për mirëqenien e qytetarëvë, zhvillimin e vendit si dhe kyçjen e sukseshme të saj në proceset integruese evropiane.

93

Prog

ram

i për

zhv

illim

in

e ar

sim

it fi

llor

II

1. MISIOnI I ARSIMIT FILLOR

Zhvillim të personalitetit i cili do të mund të merr mbi vete përgjegjësi indi-viduale, qytetare dhe familjare;

Arsimim i cili i respekton dhe zhvillon nevojat individuale, interesat si dhe afinitetet e personalitetit;

Zhvillim të kulturës për jetesë, arritje të njohurive, shkathtësive, aftësive, qëndrimeve dhe vlerave për botën e ndryshueshme të punës dhe jetës shoqërore;

Arsim që do të mundësojë zhvillim të personalitetit të pavarur, të hapur, kri-tik si dhe personalitet demokratik me shkathtësi dhe kompetenca për ak-sion;

Zhvillim të demokracisë dhe shoqërisë qytetare;

Arsim i cili e përforcon ndjenjën për përkatësi ndaj bashkësisë;

Socializim në frymën e vlerave të përkrahura shoqërore dhe idealeve me kul-tivimin e trashigimisë shpirtërore, kulturore dhe historike;

Zhvillim të përgatitjes dhe vetëdijes për arsimim të përjetshëm.

2. QËLLIMET E ARSIMIT FILLOR

Qëllimet e arësimit fillorë universal janë në përputhje me rregullat e reko-manduara nga raporti i FBE-së i cili paraqet korrnizë orientuese me të cilën u pajtuan vendet e botës. Qëllimet e arsimit fillor janë:

Qasje deri te shkollat fillore

Arsimi fillor është i hapur dhe mundëson qasje për të gjithë fëmijët pa marrë parasysh gjuhën, gjininë, religjionin apo pengesat mentale dhe fizike.

Arsimi fillor duhet të sigurojë ndihmë plotësuese për të gjithë nxënësit me nevoja të posaçme.

Përmirësimi i të arriturave në mësim

Arsimi fillor ofron qasje më të mirë drejt shkollës së mesme dhe mësimit të vazhdueshëm.

Arsimi fillor i përgatit fëmijët për pjesëmarrje në shoqërinë informative.

94

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

M\a

qedo

nisë

200

5-20

15 Trajnim për shkathtësitë thelbësore jetësore;

Arsimi fillor mundëson zhvillim të kompetencave kyce të secilit nxënës të domosdoshme për shoqërinë informative.

Arsimi fillor e respekton zhvillimin individual dhe socializimin e përgjith-shëm të fëmijëve përmes procesit të tërësishëm edukativo-arsimor.

Arsimi fillor e kultivon vetëbesimin dhe e përparon demokracinë dhe har-moninë ndërpersonale.

Arsimi fillor siguron kulturë të jetesës

Arsimi fillor i shërben nevojave të shekullit 21.

Arsimi fillor e zhvillon vetërespektin dhe respektin ndaj kuturave të të tjerëve.

Arsimi fillor e promovon lirinë intelektuale, tolerancën dhe krijon forma të mira të bashkëpunimit mes arsimtarëve dhe fëmijëve si dhe mes shkollave dhe familjes.

Arsimi fillor është i liruar nga droga dhe dhuna.

Realizimi i këtyre qëllimeve duhet të mundësojë që nxënësi i cili do ta kryejë shkollën fillore:

Të jetë i aftë të shprehet dhe shkruaj në gjuhën amëtare;

Të jetë i aftë të shprehet dhe shkruaj në gjuhën maqedone;

T’i njohë dhe pranojë vlerat e përgjithshme dhe të veçanta shtetërore që të jetë i aftë për jetë në shoqërinë pluraliste demokratike;

Të ketë mendim kritik dhe aftësi për zgjidhjen e problemeve;

Të disponojë me shkathtësi për komunikim;

Të jetë i njoftuar me kulturat dhe civilizimet e tjera dhe ti zotërojë dy gjuhë të huaja prej të cilave njëra është anglishtja;

Ta njeh rëndësinë e shkencës dhe teknologjisë në shoqërinë bashkëko-hore;

Të ketë njohuri themelore për lëmi të ndryshëm shkencor;

Të ketë aftësi elementare informatike;

Të ketë ndjenjë të zhvilluar për shprehje në lëmin e arteve në përputhje me afinitetet dhe mundësitë personale;

Të ketë aftesi të zhvilluara motorike përmes lojrave dhe aktiviteteve sport-ive, duke kuptuar përgjegjësinë për shëndetin personal, mënyrën e shën-doshë të jetesës si dhe mjedisit të shëndoshë jetësor.

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

95

Prog

ram

i për

zhv

illim

in

e ar

sim

it fi

llor

II

3. PARIMET E ARSIMIT FILLOR

Në realizimin e misionit, qëllimeve dhe detyrave arsimi fillorë si shkallë e parë e arsimit bazohet në rrespektimin e këtyre parimeve themelore:

Cilësi

Karakteri i domosdoshëm i arsimit fillor e imponon nevojën e mekanizmave për krijim të vazhdueshëm të standardeve dhe implementimit të metodologjisë konzistente për ndjekje analitike zhvillimore të indikatorëve kyç të suksesit dhe cilësisë së arsimit fillorë.

Përfshirje

Arsimi fillor do të funksionojë me përfshirje maksimale të gjeneratave me qëllim që të krijohen parakushte themelore për arsimim të mëtutjeshëm si dhe përgatitje të të rinjve për arritjen e kulturës themelore të angazhimit punues si dhe shprehive punuese për kyçje në proceset e punës.

Për këtë qëllim është i nevojshëm kujdes i vazhdueshëm i pushteteve ko-munale për animim arsimor të familjes, prindërve dhe mjedisit në të cilin rritet fëmija-nxënës për formimin e vetëdijes për vlerat e arsimit dhe ndjenjës për ne-vojë individuale për arsim. Kjo posaçërisht ka të bëjë me mjediset rurale mes popullatës femërore dhe në mjedise me ndikim të theksuar të paragjykimeve dhe tradicionalizmit.

Barazi, barabarsi

Arsimi fillor si shkallë e garantuar kushtetuese domosdo aplikon trajtim të njëjtë të të gjithë fëmijëve, pa dallim të përkatësisë së tyre etnike, fetare dhe gjinore, gjuhës, statusit socialo-ekonomik dhe vendit të jetesës dhe aftësive / pengesave në zhvillim/mësim. Arsimi fillor është i vetëm dhe pa pagesë, realizon qëllime të njëjta dhe detyra të njëjta të drejtuara kah bartja e vlerave shoqërore të përkrahura. Obligueshmëria e arsimit fillor bazohet në barazinë e secilit individ në bashkësinë shoqërore..

Qasje

Arsimi fillor është i kapshëm për të gjithë qytetarët në kushte të barabarta dhe të njëjta, ai është i hapur për nevojat e zhvillimit individual të secilit individ, i afërt për të gjithë në raport me qëllimet e definuara dhe parakusht për përparim arsimor të të gjithë qytetarëve në shoqëri gjatë tërë jetës.

96

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

M\a

qedo

nisë

200

5-20

15 4. LËMITË kyÇE PËR nDËRHyRjE

QËLLIMI 1. RRITjA E kOHËZGjATjES SË ARSIMIT TË DETyRUESHËM

Në botë nuk ekziston model i përbashkët i arsimit të detyrueshëm e as model i vecantë i shkollave , me të cilat në tërsi do të përmbushin nevojat e pop-ullsisë dhe të shtëetit. Në realitet , kjo nuk është e mundur.

Çdo ndryshim në arsimin e detyrueshëëm doemos duhet të ketë parasysh dy aspekte të dukurisë: 1) trendet në vendet e botës, para së gjithash ato evropiane, dhe 2) specifikat e vendit ( fuqia ekonomike e shtetit, rrjeti shkollor , kapaciteti, kuadrot etj.).

Arsimi i detyrueshëm (2000)

VEnDI Vitet

Holanda 13

Belgjika 13

Gjermania 13

B.Madhe 12

Moldavia 11

Franca 11

Norvegjia 11

Malta 11

Spanja 11

Suedia 10

Çekia 10

Slovakia 10

Irlanda 10

Finlanda 10

Luksemburgu 10

Hungaria 10

Danimarka 10

Zvicrra 9

Estonia 9

Polonia 9

Portugalia 9

Austria 9

Litvani 9

Italia 9

Sllovenia 9

Burimi: Eurostat 2003

97

Prog

ram

i për

zhv

illim

in

e ar

sim

it fi

llor

II

Trend i përgjithshëm në botë është kohëzgjatja e arsimimit fillor, si formë më e shprehur e përgjegjësisë së shtetit, që vazhdimisht të rritet. (Aneks 1). Në të kaluarën shtetet përpiqen që përgjegjësinë e tyre dhe obligimin ndaj popullsisë ta rrumbullakësojnë me kohëzgjatjeje më të vogël të arsimit të detyrueshëm, sot të motivuar nga angazhimet për ngritjen e nivelit të arsimimit të popullsisë dhe përforcimi i kompativitetit të tyre punuesdhe shoqëror, arsimimi i detyrueshëm karakterizohet me kohëzgjatje akoma më të madhe. Nëse në të kaluarën limiti i sipërm i arsimit të detyrueshëm ishte i vendosur në arsimin fillor dhe në nivelin më të ulët në arsimin e mesëm, sot ai akoma më shumë vendoset në shkallët më të larta dhe në tërësi e përfshien arsimin e mesëm.

Për këtë arsye, në vendet më të zhvilluara në botë , arsimi i detyrueshëm mund të jetë me 9,10,12, edhe me më shumë vite.

Me ndryshimet më të reja në Ligjin për arsimin fillor (Gazeta zyrtare e R.M., nr. 63, 2004) është paraparë vendosja e vitit përgatitor si pjesë e arsimit nëntëvjeçar të domosdoshëm. Me këtë, arsimi i detyrueshëm i gjertanishëm 8 vjeçar, bëhet 9 vjeçar.

Gjendja dhe shkaqet

Përfshierja, shkapëderdhja dhe kalueshmëria: Përveç tendencave të përgjithsshme të theksuara, si shkaqe për rritjen e kohëzgjatjes së arsimit të de-tyrueshëm në Republikën e Maqedonisë mund të theksohen si në vijim: struktura e jo e volitshme e arsimimit të popullsisë; përfshirja e vogël dhe përqindja e lartë e shkapëderdhjes së nxënësve në shkallët e rregullta të arsimimit; dhe nevoja nga përforcimi i kompetencave për inkluzioni-nin punues dhe social të popullsisë. Si duket problem më i madh është përfshi-erja e nxënësve në vitin para shkuarjees në shkollë,gjegjësisht në vitin përgatitor (një numër i madh i fëmijëve shkollimin e fillojnë me aftësi dhe dituri të vogla fillestare, tëcilat më vonë reflektohen me sukses të dobët, shkapërderdhje ose apstenimi nga arsimi i mëtutjeshëm) dhe kalimi nga arsimi fillor në atë të mesëm dmth. rreth 16% e nxënësve nuk e vazhdojnë arsimin e mesëm. Këta persona janë pa kurfar kualifikimi dhe së bashku me ata të cilët nuk kanë arsimim ose janë me arsimim jo të plotë, janë forcë më konkuruese në tregun e punës.

Problemi me përfshierjen dhe shkapëderdhjen e nxënësve në arsimin fi-llor më së shumti paraqitet në mjediset rurale malore si dhe tek grupe e caktuara

Përfshierja dhe shkapëderdhja- 2001/ 2002:

Bruto përfshierja në arsimin fillor arrin 97,1%.

Neto përfshierja në arsimin fillor arrin 92,5%

Përqindja vjetore e shkapëderdhjes në arsimin fillor arrin 1,71%.

Në numrin e përgjithshëm të nxënësve në arsimin fillor, maqedonasit marrin pjesë me 56,39%, shqiptarët me 33,18%, turqit me 4,20%, romët me 3,49%, sër-bët me 1,00%, vllehët me 0,18%, dhe të tjerët me 1,55%.

»

»

»

»

98

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

M\a

qedo

nisë

200

5-20

15 etnike (mësë shumti te romët ), pa marrë parasysh vendlindjen e tyre. Shkaqet për këtë dukuri janë të shumta, por më me ndikim janë:

Statuti i pavolitshëm social i mjediseve familjare nga të cilat rrjedhin fëmijët , të cilët e lëshojnë shkollimin. Varfëria me të drejtë prodhon nivel të ulët të arsimit , kurse e njejta në mënyrë retroaktive vepron ndaj gjenerimit të varfërisë .

Qasjet inerte dhe jofleksibile të institucioneve arsimore drejt nevojave për arsimim të fëmijëve dhe të rinjëve .

Fillim jo i barabartë arsimor i fëmijëve para shkuarjes në klasën e parë. Afër 12% e nxënësve të cilët regjistrohen në klasën e parë, nuk kanë vizituar in-stitucion parashkollor që në masë të madhe i bënë “të hendikepuar arsimor“ dhe me kompetenca më të vogla fillestare, përkundër atyre fëmijëve të cilët kanë arsimim parashkollor.

(Mos)qasja në institucionet arsimore, si problem paraqitet gjatë kalimit nga mësimi klasor në mësimin lëndor dhe nga arsimi fillor në atë të mesëm. Ekzistojnë vende malore, ku nxënësit për të arritur në shkollë duhet të udhë-tojnë një kohë të gjatë, ose të qëndrojnë në konvikt/internat, që është e palakmueshme për zhvillimin e tyre, duke pasur parasysh moshën e tyre - 10-14 vjet.

Gjuha në të cilën ndjeket mësimi. Një pjesë e fëmijëve mësimin klasor e ndjekin në një gjuhë, kurse më pas (nuk)kalojnë në mësimin lëndor ose shkollën e mesme ku mësimin duhet ta ndjekin në gjuhë tjetër (maqedone ose shqipe ).

Mungesa e institucioneve publike ose private parashkollore në vendet ru-rale, të cilat do ti kishin përgatitur fëmijët për nismë të suksesshme në arsi-min fillor ;

Ndikimi i vlerave dhe besimeve tradicionale (paragjykimet dhe stereotipet) sipas të cilëve rëndësia e arsimimit margjinalizohet, veçanërisht për gjininë femërore .

Financimi i arsimit fillor. Për vitin2003, Buxheti për arsim, si përqindje nga PBV, arrin 3,49%. Sipas të dhënave, Buxheti për arsim shënon rënie, në periudhën nga viti 1996 (4,26%) deri në vitin 2003, për 0,77%. Sipas shpërndarjes, në vitin 2003 për arsimin fillor janë ndarë 59,154%, për arsi-min e mesëm 22,66%, për arsimin e lartë 12,46%, për standardin e nxënësit 1,92% dhe standardin e studentit 3,81% nga buxheti i përgjithshëm për ar-sim.1 Nga mjetet të cilat shkollat fillore i fitojnë, 80% shkojnë në rroga. Kjo mungesë e mjeteve financiare në masë të madhe e zvogëlon fuqinë e shkol-lave për përmirësimin e kushteve dhe rritjen e cilësisë së arsimit, kurse me këtë edhe për zvogëlimin e shkapëderdhjes te nxënësit .

1 Burimi: Ministria e financave

99

Prog

ram

i për

zhv

illim

in

e ar

sim

it fi

llor

II

Angazhimi që të arrihet 100% përf-shierje në arsimin fillor dhe të zvogëlo-het shkapërderdhja dhe shmangia e sh-kollimit të nxënësve, deri më tani është manifestuar me:

Zbatimin e masave ndëshkuese në rregullativën zgjedhore për prindëri,të cilët nuk i lëshojnë fëmi-jët e tyre në shkollë dhe shkolla ku kjo dukuri manifestohet. Edhe përkundër kësaj që kjo dispozitë është ende në fuqi, për shkak të mungesës të evidencës së saktë dhe mungesës së mekanizmave të kontrollit, kjo nëtërësi nuk praktikohet.

Përmirësimi I kapaciteteve infrastrukturore. Duke patur parasysh investimet e vogla të cilat ndërrmerren në këtë sferë dhe shpenzimet e shpeshta jora-cionale të mjeteve financiare për këtë dedikim, gjendja me kapacitetet infra-strukturore në shtet janë përfundimisht alarmante.

Përkryerja profesionale e kuadrit mësimor, aktivitet, të cilin përveç BZHA, në të shumtën e rasteve e zbatojnë edhe organizatat joqeveritare dhe ndër-kombëtare. Ky angazhim duhej të rezultojë me modernizimin e procesit edu-kativo- arsimor dhe zbatimin e modeleve bashkëkohore të mësimit, të cilat do ta eliminojnë pozitën e procesit të mësimit të nxënësit mesatar dhe do t’i marrin parasysh interesat dhe kapacitetet individuale të nxënësve. Për fat të keq për shkak të mungesës të qasjes sitemore (mekanizmave për ndjekje dhe vlerësim, motivimit të dobët, mungesës së stimulimit financiar etj.), kjo masë nuk i ka dhënë rezultatet e pritura.

Shmangia e parakohshme nga shkolla është trend i cili një kohë të gjatë është i pranishëm në shtet. Nëse ndiqet ecuria vertikale e nxënësve në arsimin fillor, do të shihet se nga gjenerata e cila është e regjistruar në arsimin fillor në vitin 1991/92, në klasën e pestë shkollimin e kanë vazhduar vetëm 95,52% , përderisa arsim fillor kanë kryer vetëm 88,32%. Kjo dmth. se 11,67% nga kjo gjeneratë janë “humbur” diku gjatë këtyre 8 viteve. Thjeshtë, këtë numër në pjesë më të vogël e përbëjnë përsëritësit, kurse një pjesë më të madhe ata të cilët janë shmangur nga shkollimi .2

Shkalla e njohjes së shkrim/leximit në Republikën e Maqedonisë për vitin 2002 arrin 96,38%. Sipas të dhënave në shtet ka 63.562 (3,62%) persona anal-fabet më të vjetër se 15 vjet, që paraqet zvogëlimin e shkallës së analfabetizmit e konstatuar në regjistrimin e vitit 1994, kur numri i popullsisë analfabete arrinte 87,749 ose 5,96%. Shkalla e analfabetizmit te maqedonasit arrin 2,33%, te sër-

2 Enti shtetëror për statistik , 2003

Rrjeti shkollor i shkollave fillore mundë-son pothuajse përfshierje të plotë të po-pullsisë me arsimim të detyrueshëm. Shkollat qendrore fillore kanë statut ju-ridik .Shkollat rajonale (vendet me numër më të vogël të banorëve ), nuk kanë statut juridik dhe janë në përbërje të ndonjë shkolle qendrore . Shkolla fillore - 1010; Shkolla qendrore fillore - 342, Shkolla rajonale - 668. Në 505 shkolla rajonale, mësimi orga-nizohet prej klasës së parë deri në të katërtën.

»

»

»

»»»»

100

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

M\a

qedo

nisë

200

5-20

15 bët 3,79%, te shqiptarët 4,80%, te turqit 7,34%, ndërsa më e madhe është te romët 20,63%.3

Në vitin 2002, në vend ka patur 170.200 ose 10,77% persona me arsim jo të plotë fillor. Për një numër të madh të tyre, me saktësi mund të supozohet se janë analfabet, duke patur parasysh procedurën e regjistrimit e cila kërkon vetëm prononcim/deklaratë, kurse jo mbikqyrje në dokumentacion dhe/ ose kontroll të alfabetizmit /njohjes së shkrim / leximit.

Masat

Që të mund zgjatja e arsimimit të detyrueshëm ta tregojë arsyen e vet, nuk është e mjaftueshme që vetëm mekanikisht të përfshihen ato fëmijë, të cilët nuk ndjekin arsimin parashkollor dhe të “vihen” në sistemin e rregullt shkollor.

Ministria e Arsimit dhe Shkencës dhe Pushteti vendor, në kuadër të kompetencave që koncepti i decentralizimit u preferon dhe mundëson,do t’i realizojnënë këto masa:

Promovimi i idesë për arsim të detyrueshm / debat publik

Ndryshime në rregullativën ligjore

Përpilimi i ri dhe adaptimi i dokumentacionit ekzistues pedagogjik :

Dokumentacioni administrativ shkollor

Dokumentacioni profesional shkollor

Rregullore për rregullimin e veprimtarisë

Planet dhe programet mësimore (kornizë)

Programet mësimore për klasën e parë

Normativi për kuadrin mësimor për realizimin e programit

Koncepcioni për hartimin e teksteve shkollore dhe materialeve tjera

Udhëzime për disejnimin e kurikulumit lokal

Plane dhe programe për arsimimin e të rriturve

Ndryshimi i kurikulumit në arsimin e detyrueshëm

Sistematizimi i vendeve të punës për drejtorë, arsimtarë dhe bashkëpunëtorë profesional

Implementimi i modelit për përparimin e arsimtarëve

Zbatimi i hulumtimeve aksionale në disa pilot shkolla

Trajnimi i kuadrit shkollor për rolin e ri

Implementimi i ndryshimeve

3 Regjistrimi i popullsisë , amvisërisë dhe banesave në RM, 2002

1.

2.

3.

»

»

»

»

»

»

»

»

»

�.

5.

6.

7.

8.

9.

101

Prog

ram

i për

zhv

illim

in

e ar

sim

it fi

llor

II

Programi për arsim të detyrueshëm nëntëvjeçar mund të fillojë më herët në vitin shkollor 2006/2007 edhe atë në klasën e parë. Implementimi do të kishte rrjedhur me sukses vit pas viti. kjo do të thotë se përfshierja e plotë e gjenera-tëës së parë sipas programit të ri do të mbarojë në vitin 2015.

Paralelisht me realizimin e këtyre aktiviteteve, do të ndërrmeren edhe këto masa:

MASH dhe Pushteti vendor do të aplikojnë beneficione financiare (fonde shtetërore dhe lokale, bursa) për fëmijët të cilët rrjedhin nga familje të rrezikuara sociale.

MASH dhe Pushteti vendor do të sigurojnë nga ana e të gjitha shkollave kryerjen konsekuente të obligimeve dhe detyrave që dalin nga rregullativa zgjedhore për përfshierjen e të gjithë fëmijëve në territoret ku veprojnë dhe do të aplikojnë mekanizma për kontrollin e tyre, evidencën dhe përfshierjen e tyre në arsimin fillor ;

Qeveria do të merr zbatimin e masave stimuluese, por në disa raste edhe masa ndëshkuese për të gjithë prindërit, të cilët nuk e respektojnë ligjin dhe nuk i shpiejnë që fëmijët e tyre të shkollohen;

MASH dhe Pushteti vendor në periudhën e ardhshme do t’i përforcojë paralelet e kombinuara në të gjitha mjediset ku ka mungesë të institucioneve arsimore;

MASH dhe Pushteti vendor do të aplikojnë transport të organizuar për nxënësit në ato mjedise ku institucioni arsimor nuk mirëmbahet në mënyrë racionale ose ku fare nuk ekziston institucion arsimor ;

MASH, përmes formave formale dhe joformale të arsimit, do t’i qaset mundësimit, gjegjësisht krijimit të zgjidhjeve kadrovike dhe mundësive për organizim të mësimit në gjuhën amtare, e deri atëherë do ta përforcojë mësimin e gjuhës maqedone për ata fëmijë, pjesëtarë të grupeve etnike, të cilët mësimin e ndjekin në gjuhën amtare në mësimin klasor kurse gjuha e të cilëve nuk është gjuhë mësimore në klasat më të larta ose shkallët e arsimimit;

MASH në bashkëpunim me Pushtetin vendor dhe sektorin joqeveritar, do të aplikojë forma/ modele të arsimit parahkollor në ato vende ku nuk ekzistojnë institucione parashkollore publike ose private.

MASH, Pushteti vendor dhe sektori joqeveritar do të zbatojnë fushatë të organizuar dhe aktivitet për popullarizimin e diturive/arsimit, në veçanti në mjediset të cilat karakterizohen me paragjykime të theksuara dhe stereotipe në raport me rëndësinë e arsimit.

MASH dhe Pushteti vendor do të sigurojnë rritjen e mjeteve financiare për arsimin fillor posaçërisht në pjesën për sanim, rikonstruim dhe përmirësimin

102

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

M\a

qedo

nisë

200

5-20

15 e kapaciteteve infrastrukturore . Të priturat:

Me rritjen e arsimit të detyrueshëm pritet:

Aplikimi i arsimit universal fillor;

Përfhierja e deritanishme prej 83,23% në vitin para shkuarjes në shkollë të rritet në përfshirje 100%;

Të përmirësohet struktura arsimore e popullsisë;

Të përforcohet arsimi bazik ;

Të rriten mundësitë për orientim profesional;

Të lehtësohet dhe të ketë efekt kalimi në arsimin e mesëm;

Të krijohen mundësi për nxënien e minimum kualifikimit profesional për ata të cilët nuk e vazhdojnë arsimimin ;

Të realizohet sukcesiviteti programor;

Racionalisht të shfrytëzohen kapacitetet arsimore në mjediset rurale.

QËLLIMI 2. PROMOVIMI I SHkOLLËS FILLORE EFEkTIVE

Ministria e Arsimit dhe Shkencës bën përpjekje për ndjekjen e rekoman-dimeve për krijimin e shkollës sipas masës së fëmijëve. E drejta për arsim është e drejtë më e lartë të cilën mini-stria dhe shteti në tërësi kanë obligim ta respektojnë dhe sigurojnë.

Kultura e të jetuarit paraqet proces të ndërtimit të jetës cilësore përmes përvojave kolektive personale të njohu-ra, si dhe të nevojave dhe interesave të individit dhe të raportit aktiv kah vlerat e jetës. Në këtë kontekst shkollat fillore kanë obligim që fëmijëve dhe të rinjëve tu mundësojë zhvillim dhe nxitje të sti-leve jetësore të cilat korrespondojnë me nevojat dhe interesat e tyre individuale si vlera jetësore dhe arritje civilizuese.

Rezultatet nga promovimi i shkollës fillore efektive janë të mëdha dhe ato shihen parasegjithash përmes :

Sigurimit të arriturave dhe sukseseve të larta;

GjendjaArsimi fillor trajtohet si shpenzuese pub-like, e jo si investim për gjeneratat e reja.Mjetet për arsim në mënyrë permanente po zvogëlohen ..Efektet negative të procesit të tranzicionit mbi vlerat dhe normat e sjelljes në rrethin më të gjërë, që për fat të keqë po reflek-tojnë edhe mbi vlerat, qëndrimet, sjelljet dhe shprehitë e nxënësve.Vetë fëmijët, prindërit dhe arsimtarët shumë më shpesh po ballafaqohen me forma të ndryshme të dhunës por edhe me kriminalitet rreth dhe në vetë shko-llën.Rritet shkalla e konsumimit të alkoholit dhe i substancave psikotropike. Shkolla fillore shumë më tepër po përje-tohet si detyrim dhe ,,domosdoshmëri”.Në këso kushtesh numri më i madh i fëmijëve mund të trajtohen si fëmijë nën rrezik.

»

»

»

»

»

»

»

103

Prog

ram

i për

zhv

illim

in

e ar

sim

it fi

llor

II

Përmirësimit të shëndetit dhe mirëqenies së fëmijëve;

Rritjes së përfshirjes në shkollim dhe përqindjes së mbratim të së saj;

Rritjes së moralit dhe motivimit të arsimtarëve;

Garantimit të rrethit të sigurtë dhe mbrojtës për fëmijët;

Sigurimit të përkrahjes nga bashkësia lokale;

Inkurajimit të inkluzivitetit social dhe participimit.

Kjo qasje ka parasegjithash bazë metodologjike, sepse paraqet pranim dhe afirmim të të gjitha përvojave pozitive të arritura përmes përvojës, dhe njëkohë-sisht dhe implementim i gjithë asaj që llogaritet si risi e vlefshme e vërtetuar dhe e përzgjedhur në jetën e përditshme shkollore.

Parimet e shkollës fillore efektive

Parim i përgjithshëm: ARSIMIM PËR TË GJITHË

Shkolla fillore efektive duhet të sigurojë arsim i cili nënkupton: sigurim të kualitetit në arsim, qasje të njëjtë për të gjithë dhe arsimim i adaptuar për nevojat individuale dhe sociale.

Parime të veçanta

SHFE është e ngritur mbi parimet e solidaritetit, demokratizimit, tolerancës, pluralizmit, drejtësisë dhe lirisë;

SHFE e respekton dhe realizon të drejtën e fëmijëve për arsim dhe përkuj-desje;

SHFE e stimulon dhe e përkrah rolin arsimor të familjes;

SHFE i definon përmbajtjet, metodat dhe organizimin e arsimit në përputhje me aftësitë psiko-fizike dhe potencialeve të shkollës;

SHFE siguron përkujdesje pedagogjiko-psikologjike dhe forma speciale të punës didaktike;

SHFE krijon mundësi për mësim për fëmijët me nevoja të veçanta dhe për fëmijët e papërshtatur social;

SHFE siguron kalim të suksesshëm në shkollat e mesme.

Karakteri human i arsimit

SHFE i respekton pçrparësitë e pergjithshme te vlerave të përgjithshme hu-mane, jetën dhe shëndetin, zhvillimin individual të lirë, përkujdesjen e nxë-nësve, krijimin e frymës qytetare dhe dashurisë ndaj atdheut.

104

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

M\a

qedo

nisë

200

5-20

15 Inkluzioni

SHFE praktikon forma fleksibile të mësimit përmes inkluzionit të fëmijëve me nevoja të veçanta.

Participimi

SHFE i inkurajon nxënësit për bashkëpunim në kuadër të aktiviteteve shko-llore dhe për raport aktiv në jetën e bashkësisë lokale;

SHFE mban lidhje të afërta me familjet, bashkësinë lokale dhe shoqatat jo qeveritare që merren me çështje të arsimit.

Hapje

SHFE është e kapshme për secilin i cili ka nevojë për arsim, pa marrë para-sysh moshën, gjininë, përkatësinë etnike dhe fetare.;

SHFE vendos lidhje të forta interaktive me bashkësinë lokale, institucionet lokale si dhe me institucionet e sistemit.

Transparencë

Puna e SHFE është transparente dhe e gatshme për ndryshime të përher-shme në përputhje me determinimin e mbrendshëm dhe të jashtëm.

Decentralizimi

SHFE e zhvillon dhe realizon kurikulumin e saj në bashkëpunim me auto-ritetet lokale.

Shkolla fillore efektive përfshinë

Zhvillim profesional të kuadrove të saj, posaçërisht arsimtarëve;

Shkallëzim të zhvillimit profesional të arsimtarëve;

Përkryerje profesionale të arsimtarëve për mentorim dhe tutorim të kolegëve të tyre, të arsimtarëve –praktikantë si dhe të arsimtarëve të ardhshëm (stu-dentë të fakuteteve arsimore);

Kushte hapësinore, teknike dhe kushte të llojeve të ndryshme për hospitim shkollor;

Zbatimi i risive;

Paramendimi i formave dhe modeleve për punë ekipore dhe bashkëpunim në ekipet projektuese në shkollë.

105

Prog

ram

i për

zhv

illim

in

e ar

sim

it fi

llor

II

Shkolla fillore efektive

Rejtingun e saj e ndërton në bazë të aspiratave të larta, qëllimeve të qarta dhe të arriturave të dukshme;

Paraqet shembull për vendosje organizative të mirë;

Realizon mësim cilësor;

Krijon klimë të përshtatshme socio-emocionale për mësim dhe punë;

I pranon dhe i zgjidh problemet në mësim;

Nxitë avancim individual të fëmijëve me sfida specifike në zhvillim;

I respekton mundësitë e ndryshme te fëmijëve;

Nxitë mësim krijues,garë dhe krijon klimë të kënaqësisë nga të arriturat;

E mat suksesin nga të arriturat e fëmijëve;

I pranon sfidat.

Shkolla fillore efektive tregon senzibilitet ndaj

Problemeve familjare, mes gjeneratave dhe mes atyre të të njëjtës moshë;

Nevojave të fëmijëve me sfida specifike në zhvillim;

Dilemat personale, paragjykimet dhe qëndrimet e fëmijëve;

Përmbajtjet e kohës së lirë të fëmijëve;

Realizimit të të drejtave dhe nevojave kulturore të fëmijës;

Kënaqësi nga dituria si fitore personale dhe e përbashkët.

Implementimi i modelit të shkollës fillore efektive në Republikën e Maqedo-nisë nënkupton marrje të masave dhe aktiviteteve konkrete, të cilat do ta mundë-sojnë këtë proces. Ato janë:

QËLLIMI 2.1. Zhvillimi i planeve dhe programeve mësimore

Gjendja: Përveç numrit të madh të intervenimeve në arsimin fillor në vi-tet e kaluara, struktura themelore e planit mësimor në shkollën fillore nuk ka ndryshuar më shumë se dy dekada. Kjo ka të bëjë edhe me përfaqësimin e lë-minjve programorë, me raportin e tyre jo cilësor,organizimin e brendshëm dhe specifikave tjera.

Struktura dhe përmbajtja e arsimit fillor në Republikën e Maqdonisë është e determinuar nga miratimi i Koncepcionit të arsimit fillor e cila parmban:

mësim (të detyrueshëm, zgjedhor, lëndë fakultative, mësim plotësues dhe shtues),

aktivitete jashtëmësimore (aktivitete të lira për nxënës, seksione, gara për nxënës, bashkësia e nxënësve, prodhimi dhe puna tjetër e dobishme shoqërore, ekskurzionet e nxënësve),

106

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

M\a

qedo

nisë

200

5-20

15 kujdesi për shëndetin e nxënësve,

bashkëpunimi me mjedisin lokal,

ndjekja, vlerësimi dhe përparimi i punës arsimore,

planifikimi i veprimtarisë arsimore i shkollës fillore, dhe

Përkryerja profesionale dhe pedagogjike e kuadrit arsimor�.

Programet mësimore në shkollën fillore janë të strukturuara sipas disa lë-menjëve:

Gjuhë dhe letërsi (përmbajtje nga gjuha amtare, gjuha maqedonishte dhe gjuhët e huaja);

matematikë dhe informatikë;

shkencat natyrore (përmbajtje nga natyra dhe shoqëria, natyra, biologjia, fizika dhe kimia);

shkencat shoqërore (përmbajtje nga natyra dhe shoqëria, shoqëria, historia, me përmbajtje për shoqërinë qytetare dhe gjeografia)

arsimi teknik (përmbajtje nga natyra dhe shoqëria, matematika, arsimi figu-rativ, arsimi teknik)

Arsimi fizik dhe shëndetësor

Arsimi artistik (përmbajtje nga arsimi muzikor, arsimi figurativ. Në realizimin e arsimit artistik përfshihen edhe aktivitete dhe përmbajtje të caktuara nga arsimi fizik, matematika, shkencat natyrore, arsimi teknik, etj.)

Lëndët mësimore, sipas statutit, studiohen si te detyrueshme, zgjedhore dhe fakultative.

Dobësitë

Qasja centraliste gjatë përpilimit dhe miratimit të planit dhe programeve mësimore në arsimin fillor;

Shkarkim i pamjaftushëm i planit dhe programeve mësimore;

Aplikimi i planit dhe programeve të reja mësimore nuk ështe përcjellur me arsyet themelore pse janë marë ndryshimet, cilat janë përfitimet dhe qël-limet;

Për arsimtarët nuk ka qenë i mjaftueshëm sqarimi se çka pritet nga ato në realizimin e këtyre programeve;

Prania e tradicionalizmit në mësim. Përpilimi dhe aplikimi i planit të ri mësi-mor nuk i ka marrë parasysh gjendjet reale të potencialeve kadrovike;

Nuk është zbatuar qasja metodologjike konzistente në përpilimin e planit

4 Përmbajtjet themelore arsimore dhe organizimi i veprimtarisë edukativo-arsimore, MAKF dhe EPM, Shkup viti 1996.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

107

Prog

ram

i për

zhv

illim

in

e ar

sim

it fi

llor

II

të ri e as diferencimi i qartë midis përmbajtjeve, aktiviteteve për mësim dhe rezultateve nga mësimi / daljet arsimore;

Nuk u është kushtuar kujdes i mjaftueshëm specifikave (materiale, kadrovike, institucionale) të shkollave;

Mungesa e strategjisë e të mësuarit e cila e aftëson nxënësin se si të mëso-het, gjegjësisht i fut në teknika edhe procedurat e mësimit me kuptim;

Mësim qëllimor i orientuar shumë rrallë praktikohet;

Aplikimi i programeve të reja mësimore sipas Konceptit të Learning Outcomes nuk është ndjekur edhe me vendosjen e sistemit të ri të notimit. Vlerësimi i suksesit të nxënësve nuk është zhvilluar sipas Learning Outcomes të përf-shira në programet mësimore, por është zhvilluar sipas asaj se sa nxënësi i ka zotëruar përmbajtjet të cilat gjenden në tekst;

Mësimi akoma nuk është fokusuar në nxënësin dhe zhvillimin e tij.

Mund të konstatohet se dobësitë themelore të programeve të reja mësimore në arsimin fillor në Republikën e Maqedonisë qëndrojnë në zbatimin e tyre prak-tik. Mosekzistimi i konceptit të qartë për zhvillimin dhe përparimin e arsimit në nivel të shtetit, mosekzistimi i sistemit cilësor të notimit, si i nxënësve ashtu edhe i arsimtarëve, i cili do të ishte kompatibil me programet mësimore dhe organizi-min e punës në shkollë dhe i cili do të bazohej në konceptin e Learning Outcomes si rrjedhojë përfundimtare nga procesi arsimor, tradicionalizmit të pranishëm në mësim dhe kompetencave diskutabile didaktike të arsimtarëve, ekipimi i keq i shkollave me kushte hapësinore dhe mjete bashkëkohore didaktike, stimulim i dobët material i arsimtarëve, numri i madh i nxënësve në klasë dhe dobësitë në menaxhimin e shkollë, paraqesin shkaqe themelore për kontestin dhe mosbara-zinë në transformimin e arsimit fillor në Republikën e Maqedonisë.

Masat dhe aktivitetet

Implementimi i koncepcionit të Rezultateve të mësimit (Learning Out-comes) në përpilimin dhe realizimin e planit dhe programit mësimor në ar-simin fillor

Aktivitetet:

Ministria e Arsimit dhe Shkencës, gjegjësisht Byroja për zhvillimin e arsimit, në pajtim me Ligjin e Byrosë për zhvillimin e arsimit përmes punës së organizuar ekipore, në drejtim të tendencave bashkëkohore arsimore do të qaset drejt zhvillimit, modernizimit dhe përputhjes të planit mësimor dhe programeve përmes shkarkimit të planit mësimor dhe programeve me Konceptin e daljes arsimore. Kjo do të zhvillohet përmes shkarkimit të planit mësimor dhe programeve, duke e përfshierë edhe përputhjen modulare të programeve mësimore.

7.

8.

9.

10.

11.

108

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

M\a

qedo

nisë

200

5-20

15 konstituimi i sistemit efikas dhe efektiv i vlerësimit të të arriturave të nxë-nësve

Në sistemin ekzistues të vlerësimit nuk ekzistojnë parametra të qartë të cilët do t’iu ndihmojnë nxënësve që vetë ta caktojnë nivelin e arritjes së tyre, e as par-ametrat e qartë të definuar sipas të cilave arsimtari do të mund objektivisht dhe në mënyrë korrekte ti masë të arriturat e nxënësit. Sistemi i vlerësimit shpihet në tregues kuantitativ të të arriturave të nxënësve. Nota është qëllimi përfundimtar, e jo shkalla e cilësisë së diturive, shkathtësive dhe aftësitve të fituara.

Roli i arsimtarit gjatë procesit të kontrollit dhe vlerësimit të arriturave të nxënësve është dominante. Arsimtarët kanë rol të dyfishtë: ato e kontrollojnë dhe vlerësojnë nxënësin dmth. e masin suksesin e nxënësve dhe , pastaj, vetë i konfirmojnë instrumentet me ndihmën e të cilëve do ta masin atë sukses. Kështu ndodh që nxënësi të merr notë më të lartë të njohurisë, të cilat në grupë tjetër ndoshta do të jetë në nivel të njohurive të mesme, pikërisht për arsye të nivelit të ulët të suksesit të grupit të cilit i takon. Gjendja e tillë jo vetëm që është karak-teristike ndërmjet grupeve, por paraqitet edhe në relacion ndërmjet shkollave.

Aktivitetet:

Ministria e Arsimit dhe Shkencës nëpërmjet punës organizative ekipore, përmes Qendrës shtetërore për provime do të ndërtojë sistem efikas për vlerësim/notim të të arriturave të nxënësve.

Ky sistem i vlerësimit do të përputhet në kriteret e qarta verifikuese, të cilat përveç vlerësimit kuantitativ, do ta marrin parasysh edhe mbikëqyrjen cilësore, me definim të qartë të rezultateve dhe nivelin e të mësuarit. Kriteret e njejta për vlerësim të të arriturave të nxënësve duhet të jenë të zbatuara, si në vlerësimin intern, poashtu dhe në atë ekstern.

ndërtimi i procesit të lartë të organizuar, permanent dhe sistematik të kon-trollit dhe zhvillimi i planeve dhe programeve mësimore në varshmëri nga strategjitë e definuara dhe nevojave momentale

Kjo masë kërkon aktivitet permanent në planin e vlerësimit të suksesit të kurikulumit dhe zhvillimit të tij. Përpjekjet e tilla duhet të lëvizin në kuadër të strategjive të definuara, por edhe të nevojave momentale. Duke patur parasysh se definimi qendror i kurikulumit është shumë i ngadalshëm dhe nuk mund në kohë të duhur të reagojë, gjatë nevojave të sapondodhura dhe dinamikës së jetës bashkëkohore është i nevojshëm “lëshimi“ i procesit të përpunimit të tij dhe disejnimit në nivel të shkollës dhe bashkësisë lokale. Në kuadër të kuriku-lumit nacional të definuar i cili duhet të arrijë 75 % nga vëllimi i përgjithshëm, edhe kurikulumit lokal me 25% nga vëllimi i përgjithshëm, duhet të realizohet

109

Prog

ram

i për

zhv

illim

in

e ar

sim

it fi

llor

II

autonomia dhe iniciativa e shkollave dhe bashkësive lokale. Rregullativa ligjore në Republikën e Maqedonisë ende nuk lejon një qasje të këtillë në përpilimin e kurikulumit për arsimin fillor.

Aktivitetet

Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të miratojë kurikulum nacional, i cili do të paraqesë kornizë obliguese dhe do të shprehë interesin nacional, përparësitë e vendit, dhe të cilin të gjitha shkollat fillore do të duhet ta respektojnë.

Aplikimi i mësimit qëllimor - të orientuar dhe të mësuarit në arsimin fillor

Është e nevojshme vendosja e bazave të këtilla, të cilat theksin në mësim do ta vejnë te arsimtari dhe ligjërimi i tij, kurse sa më shumë do të praktikohet nxë-nia e diturive, shkathtësive dhe sendërtimit të qëndrimeve nga ana e nxënësve.

Aktivitetet:

1. Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të formojë ekip ekspertësh, të cilët duhet profilin përfundimtar në arsimin fillor ta operacionalizojnë në matricën e qëllimeve (njohuri, shkathtësi, qëndrime) dhe aktivitete të cilat duhet që secila shkollë t’i realizojë.

2. Ministria e Arsimit dhe Shkencës, përmes Byrosë për zhvillimin e arsimit, do të organizojë dhe zbatojë aktivitete për zhvillim profesional të kuadrove edukativo arsimore dhe udhëheqëse për realizimin e mësimit qëllimor të orientuar.

Ekuilibrimi dhe sukcesiviteti midis programeve (lëndëve dhe lëmenjve mësimore), të cilat kanë qëllim përkatës dhe të cilat janë gjithpërfshirëse, koherente të ekuilibruara dhe me përmbajtje mirë të organizuar.

Edhe përkundër asaj se janë bërë një sërë ndërhyrjesh për shkarkimin e programeve në periudhën e kaluar, sërish rezultatet nuk janë të lakmueshme. Shpeshherë ajo bëhet mekanikisht, me shmangien e pjesëve nga përmbajtjet, të cilat për fat të keq shpesh janë sqarimet e dukurive që duhet të studjohen dhe mbahen fakte të zbehta. Kjo qasje është problemi më i madh dhe faktor që shkakton favorizimin e memorjes, faktografisë dhe enciklopedizmin nga ana e nxënësve në arsimin fillor.

Zgjidhja e problemit është në pyetjen: Çka i nevojitet një nxënësit, të moshës së caktuar, me potenciale dhe interesa të dhëna, të njohë dhe të dijë të bëjë, që të mund me sukses ta realizojë zhvillimin e vet fizik, emocional, kognitiv dhe social dhe me sukses ta vazhdojë shkollimin e tij? Vetëm me vendosjen e qël-limeve dhe parametrave të saktësuar të cilat do të tregonin në atë se çka është

110

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

M\a

qedo

nisë

200

5-20

15 e nevojshme të dijnë nxënësit, mund të arrihet shkarkim thelbësor edhe ajo të jetë në pajtueshmëri me karakteristikat zhvillimore të moshës përkatëse.

Përmbajtjet dhe aktivitetet e parapara në programet mësimore nuk janë të diferencuara sipas vëllimit dhe nivelit të rëndësisë. Kështu, kemi situatë që pro-gramet mësimore në arsimin fillor, për shkak të vëllimit të tyre, drejtpërsëdrejti të ndikojnë ndaj vëllimit dhe rëndësisë së programeve mësimore në arsimin e mesëm, kurse indirekt edhe ndaj programeve mësimore në arsimin e lartë, që në planin e sukcesivitetit krijon probleme të mëdha.

Aktivitete:

Ministria e Arsimit dhe Shkencës, përmes Byrosë për zhvillimin e arsimit, në bazë të kritereve saktë të definuara dhe matricës së përpunuar të kompetencave që nxënësit duhet t’i nxëjnë, do ti vërtetojë nevojat për zhvillimin e planeve dhe programeve mësimore në arsimin fillor. Ky aktivitet duhet të mundësojë shkarkim thelbësore e jo mekanike të planeve dhe programeve mësimore dhe sukcesivitet në nivelet dhe shkallët më të larta të arsimit.

Shkarkimi i programeve mësimore dhe definimi i niveleve të të arriturave të nxënësve

Kjo masë është reflektim i drejtpërdrejtë nga ajo paraprake. Sistemi i orëve lëndore sipas të cilit realizohet mësimi në arsimin fillor në Republikën e Maqedo-nisë nuk nënkupton lidhje të ndërtuara dhe efikase interaktive midis programe-ve dhe e pamundësojnë bashkërenditjen në punën e arsimtarëve. Shpesh ndo-dhë që disa njohuri ose aktivitete të cilat duhet të zhvillojnë disa shkathtësi tek nxënësit të përsëriten në më shumë programe. Në këtë mënyrë humbet shumë kohë në përsëritjen nga ana e arsimtarit në llogari të kohës e cila është e nevojsh-me që nxënësit të mësojnë dhe ushtrojnë. Ndodh që nxënësit dy ose më shumë herë të notohen nga arsimtarë të njejtë ose të ndryshëm për të njejtat dituri ose shkathtësi në suaza të programeve të ndryshme. Në këtë mënyrë krijohet situatë paradoksale në të cilën, një nxënës i njejtë është ndryshe i notuar për të njejtin nivel të të arriturave, ose ndryshe është i notuar për nivele të ndryshme të të arriturave.

Që të tejkalohet ky problem është e nevojshme që të përgjigjet në pyetjet :

Cilat informaciione presim nxënësit t’i mësojnë dhe / ose cilat kompetenca t’i zhvillojnë?

Cilat aktivitete duhet ata t’i ndërmarrin per t’na demonstruar sa shumë dhe sa mirë kanë mësuar?

»

»

111

Prog

ram

i për

zhv

illim

in

e ar

sim

it fi

llor

II

Kjo kërkon saktësim të dy lloj aktiviteteve:

aktivitete me ndihmën e të cilave nxënësit do të nxëjnë dituri dhe do të zhvillojnë shkathtësi, dhe 2. aktivitete që nxënësit duhet t’i ndërmarrin për të demonstruar si dhe sa kanë mësuar.

Aktivitete:

Ministria e Arsimit dhe Shkencës përmes zhvillimit të programeve mësimore, do të sigurojë nxitje të aftësive dhe shkathtësive të nevojshme dhe të dukshime. Ky aktivitet duhet të rezultojë me definimin e niveleve të të arriturave të nxënësve gjatë shkollimit të tyre dhe implementimit të qasjes integrale në mësim dhe aktiviteteve komplekse në të cilat nxënësit do t’i dokumentojnë njohuritë dhe shkathtësitë e nxëna në situata komplekse.

QËLLIMI 2.2. Përdorimi i teksteve cilësore

Tekstet shkollare dhe literatura plotësuese për arsim fillor lejohen në nivel shtetëror. Ato duhet të jenë të përpunuara në pajtim me planet dhe programet mësimore dhe koncepcioniot për tekst shkollor, kurse vlerësohen me metodo-logji të veçantë për vlerësimin e teksteve shkollore. Hartimi i teksteve shkollore dhe doracakëve për realizimin e programit mësimor, realizohet jashtë shkollës d.m.th. jashtë nga shfrytëzuesit e fundit.

Padyshim është se, zhvillimi i planeve dhe programeve mësimore do të ini-cojë proces të operacionalizimit pedagogjik dhe transformimit të statutit të tek-steve shkollore në statut të vetëm një burimi të mundshëm të mësimit (realizimit të qëllimeve), së bashku me : CD informative dhe interaktive, materiale punuese – mbikëqyrëse, doracak për nxënës dhe arsimtarë dhe literaturë tjetër ndihmëse. Realizimi i këtij procesi do të jetë i mundur vetëm nëse realizohen këto kushte vijuese:

Ekzistimi i konceptit të definuar dhe dedikim i materialit/burimit mësimor;

Ekzistimi i standardeve të definuara për përpilimin e fletoreve të punës/tek-steve ndihmëse – burime;

Ekzistimi i pakove të përpiluara didaktike (tekst, materiale punuese të rëndësishme në nivel të ndryshëm peshues për nxënësit dhe doracak për punë dhe realizim për arsimtarët;

Ekzistimi i teksteve të harmonizuara veçanërisht për klasat fillestare, me aktivitete jashtëmësimore, procedura hulumtuese dhe punë të pavarur të nxënësve.

1.

»

»

»

»

112

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

M\a

qedo

nisë

200

5-20

15 Aktivitetet:

Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të definojë standarde për cilësinë e teksteve shkollore në arsimin fillor bazuar në Koncepcionin e Rezultateve nga mësimi (Learning Outcomes).

Ministeria e Arsimit dhe Shkencës do të definojë procedura transparente për zgjedhjen e teksteve shkollore dhe materialit tjetër mësimor.

QËLLIMI 2.3. Përparimi i të mësuarit dhe të nxënit

Ndërhyrjet e deritanishme në planin e modernizimit të procesit mësimor dhe mësimit në arsimin fillor, në mënyrë të pamjaftueshme i kanë paramenduar transformimet në procesin arsimor. Si segment ai ka mbetur thuajse i pandry-shueshëm: stili ligjërues i punës me nxënësit, kultivimi dhe nxitja e memorisë në vend të mësimit me kuptim dhe /ose mësim sipas mënyrës së zgjidhjes së problemit, dëgjueshmëri në vend të kritikës, pasivitet në vend të aktivitetit, punë frontale në vend të interaktivitetit, përdorimi i pamjaftueshëm i mjeteve bash-këkohore mësimore, përdorimi i pamjaftueshëm i TIK teknologjisë etj.

Në mësim, dominojnë teknika tradicionale të cilat në masë të madhe i pasivizojnë nxënësit, në llogari të rolit dominues të arsimtarit. Lloji autokratik i udhëheqjes dhe ligjërimit janë teknikat më frekuentuese të cilat përdoren në mësim,që kontribuon që proceset interaktive dhe mësimi aktiv i nxënësve gjatë mësimit të jenë realitet i rrallë. Kërkesat bashkëkohore e theksojnë procesin e të nxënit të mësimit, për çka janë të domosdoshme ndryshime serioze të atmosfer-ës në klasë, në të cilën interaksioni i nxënësit duhet të ket rol udhëheqës, përmes nxitjes së mësimit të mvetësishëm dhe kritik, punës individuale dhe partnere, mësimit në drejtim të zgjidhjes së problemeve, stuhi idesh dhe debate grupore, mësim projektues, hulumtim i pavarur, shkathtësi për zhvillimin e më shumë burimeve të diturive, studimeve të rastit, hartimin e eseve/prodhim/operim lën-dor, organizimi i sesioneve për vendosjen e qëllimeve, prezentimi vizuel, skenimi i ideve dhe notimi, shfrytëzimi i metaforave figurative dhe simboleve grafike, për-dorimi i procedurave në variante, përdorimi i TIK teknologjisë dhe sistemeve dhe ngjashëm.

Në veçanti e rëndësishme për përparimin e të mësuarit dhe të nxënit është që të limitohet madhësia e klasës. Sipas përvojave botërore, për këtë moshë kla-sa nuk mund të ketë më shumë se 30 nxënës. Një vendim i këtillë, duke i pasur parasysh kushtet në Republikën e Maqedonisë do të duhet të ketë plotësim: të mundësohet formimi i klasës deri më 35 nxënës, por jo sipas rregullës, por sipas përjashtimit, me vendim të veçantë të Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës.

113

Prog

ram

i për

zhv

illim

in

e ar

sim

it fi

llor

II

Aktivitetet:

Minisria e Arsimit dhe Shkencës, përmes sistemit të kontrollit të cilësisë së arsimtarëve, të nxënit dhe të mësuarit do t’i favorizojë strategjitë bashkëko-hore të nxënit dhe të mësuarit dhe këto do të jenë të detyrueshme për se-cilën shkollë dhe arsimtar.

Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të hartojë Rregullore për normativet dhe standarde lidhur me kryerjen e veprimtarisë edukativo-arsimore në arsimin fillor, të cilat do të jenë ne pajtim me standardet evropiane për mësim dhe të nxënë efektiv;

Minisria e Arsimit dhe Shkencës, përmes ekipit të ekspertëvë të pavarur, në mënyrë permanente do të kryej evaluimin e të gjitha aktiviteteve projektuese në arsimin fillor, që ta verifikojnë rezultatin dhe kontributin e tyre në kuadër të angazhimeve shtetërore për përparimin e të mësuarit dhe të nxënit.

Ministria e Arsimi dhe Shkencës do të intizivoj vendosjen e e-shkollës në shkollën fillore.

QËLLIMI 2.4. Përparimi i resurseve kadrovika

Arsimtarë:

Arsimimin e arsimtarëve duhet ta mbështesë zhvillimi profesional gjatë të gjitha fazave dhe aktiviteteve nga kariera e tyre profesionale :

Arsimimi inicial i arsimtarëve;

rekrutimi/punësimi;

arsimimi i arsimtarëve gjatë kohës së punës;

arsim i mëtutjeshëm / përkryerje profesionale;

pjesëmarrje në zhvillimin e shkollës;

punë hulumtuese.

Aktivitetet:

Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të sigurojë gatishmëri të vazhdueshme profesionale të arsimtarëve përmes:

përsosjes së arsimit inicial të arsimtarëve;

reformimit të kurikulumit unevrsitar për profilet e arsimtarëve, në përputhje me strukturën e re të arsimit të detyrueshëm.

114

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

M\a

qedo

nisë

200

5-20

15 Programet për trajnim inicial të arsimtarëve duhet të jenë dinamike, të ndryshueshme dhe të jenë në zhvillim të vazhdueshëm. Ato duhet t’i përgatisin arsimtarët e ardhshëm për marrjen më progresive dhe proaktive të obligimeve profesionale me ç’rast duhet të përfshijë:

Ekspertizë të lartë në një ose më shumë lëndë specifike (arsim akademik);

Posedim i njohurive stabile dhe kuptimi nga lëmi/lëmitë/dhe për të cilat ai/ajo është përgjegjës/e;

Plotësimi i ekspertizave të veta lëndore me aftësi pedagogjike, përfshirë edhe motivimin për mësim, kreativitetin , bashkëpunimin, kuptimin e kon-tekstit social të arsimit (veçanërisht arsimtarët lëndor);

Kuptim për potencial pedagogjik të teknologjisë (veçanërisht TIK) zhvillimi i aftësive për ta integruar në procesin e mësimit dhe të mësuarit.;

Aftësi për integrimin e parimeve të mësimit të përjetshëm në procesin e të mësuarit dhe të nxënit;

Të arriturat e standardeve ndërkombëtare (evropiane) në zhvillimin e mësim-it;

Njohuri dhe dituri të zgjeruara dhe të balansuara i karakteristikave themelore të arsimit në kontekst shumë të ndryshëm;

Aftësi për vendosjen dhe mbajtjen e argumentit të paramenduar për çështje arsimore, në mënyrë të qartë dhe koherent;

Raport për kontributin kah arsimimi i fëmisë ose të riu, dhe marrja e përgjegjë-sisë profesionale për zhvillimin e personalitetit, talentit dhe atributeve men-tale, shpirtërore dhe fizike të secilit fëmijë ose personalitetit të ri;

Njohuri, kuptim dhe gatishmëri për përfshierje në rrjedhat e çështjeve arsi-more dhe dhënia e kontributit në proceset e zhvillimit të kurikulumeve (veça-nërisht në nivel lokal), zhvillimin profesional të të punësuarve dhe zhvillimin e përgjithshëm shkollor;

Aftësi për zbatimin e strategjive të ndryshme në mësim, duke përfshirë zbati-min përkatës të teknologjisë informatiko-komunikative (TIK);

Aftësim dhe përkushtim për promovimin e mundësive të barabarta në shoqërinë inkluzive dhe marrjen aktive të hapave për eliminimin e diskri-minimit ;

Mvetësimi intelektual dhe angazhimi i treguar kritik;

Njohuri dhe aftësi për përparimin e mësimit të atyre nxënësve, te cilët kanë probleme/bariera në mësim,

Njoftimi i prindërve për suksesin dhe përparimin e nxënësve;

Aftësi për zbatimin e hulumtimeve;

115

Prog

ram

i për

zhv

illim

in

e ar

sim

it fi

llor

II

Sjellja profesionale ndaj arsimtarëve tjerë dhe kolegëve të profesioneve tjera, para/profesionist dhe agjencione të cilat janë të angazhuar në ofrimin e mbështetjes të nxënësve dhe nxënies së përvojës në bashkëpunim me ato;

Kryerja e detyrave administrative sipas kërkesave të shkollës;

Marrja e obligimit dhe angazhimeve për vetë-mbikëqyerje dhe vetë-evaluim të praktikës individuale profesionale.

Duhet të theksohet se këto kompetenca kyçe duhet të zbatohen në praktikë, në rrethana të ndryshme sociale, kulturore, gjuhësore dhe arsimore.

Akreditimi i Programeve për trajnim inicial të arsimtarëve duhet të kuptohet në kontekst të:

Sistemit ekstern të lejimit dhe /ose akreditim të programeve për arsimimin e arsimtarëve

Sistemit të jashtëm për certifikimin e kualifikimeve profesionale të arsim-tarëve.

Ky sistem i jashtëm për certifikim duhet ta vërtetojë përkatësinë e progra-mit për arsimim të arsimtarëve dhe mundësia e tij është të përgatitet për detyra profesionale dhe për rolin e profesionit arsimtar. Në këtë kuptim, programet për arsimim të arsimtarëve duhet të plotësojnë disa kushte:

Të udhëhiqen nga ana e institucioneve të cilat përfshijnë partnerë të ndry-shëm të njohur shoqëror dhe të cilat disponojnë me kuadro përkatës dhe cilësor arsimor,

Të udhëhiqen nga ana e institucioneve të cilat me sukses e kanë kaluar pro-cesin e evaluimit të brendshëm dhe të jashtëm (sipas mundësisë, nga insti-tucionet evropiane),

Të udhëhiqen nga institucionet të cilat i plotësojnë standardet për evaluimin e programeve për arsimimin e arsimtarëve.

Hartimi i Katalogut të programeve për aftësim profesional të arsimtarëve dhe akreditimit të tyre;

Përkryerja profesionale e arsimtarëve gjatë karierës së tyre profesionale do të realizohet në kontekst të modelit të shkallëzimit të zhvillimit profesional dhe në bashkëpunim me rrethin më të gjërë të dhënësve të akredituar të shërbimeve arsimore.

Realizimi i suksesshëm i kësaj mase do mbajë llogari për atë se vallë programet për përkryerje profesionale të arsimtarëve janë parashtruar në bazë të kërkesës që dalin nga:

116

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

M\a

qedo

nisë

200

5-20

15 Rolet profesionale që arsimtari duhet ti realizojë në arsimin fillor dhe në kon-tekstin më të gjërë shoqëror,

Detyrat punuese të arsimtarit në shkollë (edukimi, evaluimi, administratë, këshillim dhe inovacione),

Niveli përkatës kualifikues për realizim kompetent të roleve dhe detyrave profesionale.

Formimi i Agjencisë autonome për licencimin e arsimtarëve

Kjo organizatë profesionale do ta merr përgjegjësinë për:

Licencimin e arsimtarëve në bazë të indikatorëve të sendërtuar për cilësi,

Garancë dhe ngritje e cilësisë të shërbimëve profesionale të arsimtarëve,

Bashkëpunim me MASH dhe partnerët tjerë social në përmirësimin dhe akreditimin e programëve për trajnimin e arsimtarëve.

Ndërtimi i modelit shkallzor për përparim në karierë për arsimtarët në shkollat fillore

Përvojat e deritanishme flasin për pranim dhe përkrahje nga ana e arsimtarëve të aktiviteteve të cilat janë të orjentuara në modernizimin e procesit edukativo-ar-simor. Shprehitë e vjetra të komoditetit, nostalgjia didaktike të më shumë stileve të miratuara dhe të përpunuara të punës, kanë krijuar shumëllojshmëri të rapor-teve drejt aktiviteteve projektuese/stërvitjeve – që kanë të bëjnë më rezistenca të fshehura deri te befasitë për të mirë, prej pranimit me lehtësi të risisë deri te kundërshtitë që të kuptojnë kërkesa të reja.

Përditshmëria mësimore, në përgjithësi, mbeti e njëjtë, me intervenime të përkohshme projektuese të cilat nuk kanë kontinuitet, nuk janë paramenduar në mënyrë sistematike dhe janë larg përcaktimeve shtrategjike. Shkaqet pjesërisht qëndrojnë edhe në motivimin jo të mjaftueshëm të arsimtarëve të cilët si rea-lizues të aktiviteteve projektuese për të njëjtën rrogë punojnë më gjatë.

Mungesa e qasjes sistematike në implementimin e projekteve dhe shprehi-të e vjetra për baraspeshimin të statusit dhe shpërblimit, te numri më i madh i arsimtarëve, pa marrë parasysh që posedojnë njohuri dhe aftësi për mësim bashkëkohor, ka krijuar rezistencë ndaj obligimeve profesionale, me ç’rast edhe implementimi i strategjive bashkëkohore në mësim përjetohet si angazhim i përkohshëm dhe shpesh herë plotësues. Për këtë kontribuojnë edhe selektiviteti në implementimin dhe mosekzistimi i evaluimit objektiv.

Është e dukshme se modernizimi i mësimit dhe të mësuarit është e pa mundur të bëhet deri sa në mënyrë sistematike nuk bëhet ndryshimi i statusit të shpërblimit të arsimtarëve, me ç rast do të shmangeshin situatat në të cilat të gjithë arsimtarët kanë status të njëjtë dhe vlerësohen (shpërblehen) njëjtë pa

117

Prog

ram

i për

zhv

illim

in

e ar

sim

it fi

llor

II

marrë parasysh cilësinë që e posedojnë, qasjet të cilat i praktikojnë në mësim dhe rezultatet të cilat i arrijnë gjatë punës me nxënësit.

Ministria e Arsimit dhe Shkencës në mënyrë sistematike do të krijojë model për përparim në karierë për arsimtarët në shkollën fillore dhe do t’i fusë në rre-gullativën ligjore.

Ky model i avansimit në karierë për arsimtarët duhet të mundësojë qasje të shkallëzuar në statusin e arsimtarëve (arsimtar- praktikant/asistent, arsimtar, ar-simtar-mentor) që do të nxitet në mënyrë adekuate përmes qasjes së shkallëzuar në shpërblim (arsimtar asistent-8O% rrogë, arsimtar-1OO% rrogë dhe arsimtar mentor-12O% rrogë) në pajtim me marrëveshjen kolektive.

Përzgjedhja e titullit më të lartë do të realizohet në bazë të indikatorëve pre-ciz për kompetencat e arritura, përvojës, cilësisë së treguar/ suksesit në mësim dhe të mësuar të nxënësve, risive si dhe aktiviteteve shkollore dhe jashtëshkol-lore. (Aneksi 2)

Drejtorët

Deri në rrumbullaksimin e procesit të decentralizimit drejtorët e shkollave fillore në Republikën e Maqedonisë zgjedheshin nga rradhët e arsimtarëve dhe kuadrit profesional të shkollës dhe drejtëpërsëdrejti emëroheshin nga ana e ministrit të arsimit. Roli dhe fuqia e vendosjes të të punësuarve në shkollë dhe këshillit të prindërve, edhe pse përfshiheshin në rregulloren e procedurës për zgjedhje ishin në tërësi të margjinalizuar nga ana e së drejtës akredituese të mi-nistrisë që të merr vendimin definitiv për zgjedhje. Kështu drejtorët e emëruar, përvojën e tyre dhe kompetencat për kryerjen e këtij roli i kanë arritur kryesisht gjatë punës në shkollë që do të thotë tërthorazi. Me fillimin e procesit të decen-tralizimit dhe aktiviteteve të ndërmarura për përmirësimin e gjendjeve në arsimin fillor, janë ndërmarrë masa për depolitizimin dhe zbatimin cilësor të procedurave për zgjedhjen e drejtorëve në shkollat fillore.

Intencë themelore është se vendi- drejtor i shkollës fillore duhet të profesio-nalizohet, ta kryejë person i cili e ka kryer trajnimin për drejtorë dhe kompetencat për kryerjen efektive të detyrave punuese janë të vërtetuara me dhënien e provi-mit për drejtor.

Aktivitete:

Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të përkryejë sistem për trajnim të drejtorëve shkollor dhe të vendos trup profesional për kontrollin e të arriturave përmes provimit për drejtor.

Programet për trajnim të drejtorëve të shkollave duhet të ngriten në bazë të standardit të definuar dhe të pranuar të kompetencave të cilat në tërësi do ta re-

118

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

M\a

qedo

nisë

200

5-20

15 flektojnë këtë profil. Programet për trajnim duhet të organizohen dhe realizohen nga ana e institucioneve të cilat janë të verifikuara dhe akredituara për kryerjen e kësaj veprimtarie me nxitje permamente, promovimin dhe afirmimin e modeleve për participim aktiv të drejtorëve në jetën shkollore.

Shërbimi pedagogjik- profesional: Detyrë themelore e shërbimit pedago-gjiko-profesional është që të ofrojë përkrahje dhe ndihmë pedagogjike e profe-sionale për funksionim efikas dhe efektiv të shkollës fillore.

Funksionimi i deritanishëm i këtij shërbimi karakterizohet me disharmoni të theksuar në rregullim dhe kryerjen e detyrave të punës nga ana e bashkëpunëtorëve profesional të cilët e përbëjnë (pedagogu, psikologu dhe në disa raste defektolo-gu, sociologu dhe punëtori social). Është theksuar:

Mungesë e statusit të definuar dhe qëllimi i shërbimit pedagogjiko-profe-sional në shkollën fillore,

Mosekzistim i sistematizimit të qartë të vendeve të punës apo të kompe-tencave të saktësuara dhe në mënyrë funksionale të selektuara- detyra të punës, obligime si dhe beneficione për secilin bashkëpunëtor profesional në veçanti.

Mungesë e udhëzimeve të sakta për punë ekipore.

Mungesë e mundësive për promovim institucionalo-profesionale.

Mungesë e aktiviteteve shkencore-profesionale dhe analitike hulumtuese.

Kushte të pakënaqshme teknike, hapësinore, pedagogjike dhe kushte tjera.

Mungesë të sistemit për zhvillim efikas profesional dhe përparim të bashkë-punëtorëve profesional.

Kjo gjendje kontribuon që në shkollë të paraqiten edhe dobësi konkrete.

Përzierje të kompetencave; të shpeshta janë rastet kur detyrat e punës të cilat duhet t'i kryejë pedagogu kryehen nga ana e psikologut i cili për të njëjtat detyra nuk është trajnuar gjatë kohës së arsimit inicial dhe e kundërta: peda-gogu të kryejë detyra pune të cilat sipas karakterit të tyre duhet të realizohen nga ana e psikologut. I njëjtë është rasti edhe për detyrat e punës të cilat duhet ti kryejnë bashkëpunëtorët e tjerë profesional. Kjo dukuri në masë të madhe është e kushtëzuar me mospasje të konceptit të qartë nga ana e shtetit dhe shkollës për pozitën e punëtorëve profesional dhe mangësive në punësim. I shpeshtë është rasti ku për shkak të racionalizimit të kuadrit shkollor, në shërbimin profesional punësohet nga një bashkëpunëtor pro-fesional, pa menduar paraprakisht se në kuadër të kompetencave të tij nuk mund t'i realizojë të gjitha detyrat të cilat priten nga shërbimi profesional.

Humbje e autoritetit profesional në kuadër mozaikut të përditshëm admin-istrativo-teknik të detyrave dhe aktiviteteve. I shpeshtë është rasti që pu-nëtorët profesional të ngarkohen me kryerje të aktiviteteve administrativo-

119

Prog

ram

i për

zhv

illim

in

e ar

sim

it fi

llor

II

teknike të cilat dalin jashtë nga detyrimet e tyre, gjë që shkakton humbje të kohës dhe margjinalizim të rolit të tyre në shkollën fillore.

Devalvim i kompetencave profesionale. Numri më i madh i trajnimit të arsim-tarëve në periudhën e kaluar nuk nënkuptonin kyçjen e bashkëpunëtorëve profesional. Në rastet kur ata kyçeshin, shpesh ndodhte që të trajnohen bashkëpunëtorë profesional të cilët në shkollë nuk ishin kompetentë për kryerjen e detyrave për të cilët ishin trajnuar në aktivitetet projektuese. Në atë mënyrë drejtëpërsëdrejti ndikohet mbi qëndrueshmërinë e interveni-meve. Nuk ekziston qasje sistematike në përkryerjen e bashkëpunëtorëve profesional në shtet.

Aktivitete:

Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të përpunojë program për punën e shërbimit pedagogjikoprofesional në arsimin fillor, të definuar në rregullativën ligjore.

Kusht themelorë për realizim të suksesshëm të këtij programi është që në rregullativën ligjore dhe aktet nënligjore në mënyrë saktë të theksohen:

qëllimi i shërbimit profesional,

detyrat e punës (përgjegjësi dhe kompetenca të definuara dhe të dhëna në mënyrë grupore),

mënyrat e punës,

përbërja (vallë në radhët e shërbimit profesional do të hyjnë të gjitha pro-filet: pedagogu, psikologu, defektologu, sociologu, bashkëpunëtori social dhe punëtori shëndetësor),

punësimi dmth. kur dhe nën cilat kushte shërbimi profesional mund të ketë numër më të madh/më të vogël të anëtarëve.

Ky program ka për qëllim të bëjë ndarje të qartë të kompetencave të anë-tarëve të shërbimit pedagogjiko-profesional dhe pozicionimin e detyrave të punës të cilat në mënyrë ekipore duhet të realizohen. Ky program duhet të përmbajë in-dikatorë të qartë të suksesshmërisë/ efektivitetit të cilat do të lidhen në mënyrë funksionale me kompetencat kyce të të gjithë anëtarëve të këtij shërbimi.

Nga aspekti i shkollës efektive, anëtarët e shërbimit pedagogjiko-profesional në shkollën fillore duhet ti realizojnë obligimet e tyre profesionale dhe aktivitetet në bazë të modeleve të punës ekipore dhe koordinimit të orientuara drejt:

krijimit të ambientit të tërësishëm pedagogjik në shkollë;

njohjes të parakohshme, identifikim dhe vendosje të trajtimit edukativ të fëmijëve të talentuar dhe të fëmijëve me vështirësi në mësim.

aplikimit të rezultateve nga risitë pedagogjiko-psikologjike;

120

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

M\a

qedo

nisë

200

5-20

15 evaluimit intern i procesit mësimor dhe funksionim i tërësishëm pedagogjik i shkollës;

orientimit profesional i nxënësve;

sigurimit të klimës pedagogjike përkatëse për zhvillimin dhe integrimin e nxënësve me kapacitete të ndryshme arsimore;

ngritjes së përkryerjes interne pedagogjiko-profesionale të kuadrit mësimor përmes ndjekjes së trendeve bashkëkohore;

disejnimit të aktiviteteve të lira të nxënësve në shkollë dhe të kohës së lirë të nxënësve;

programit për ngritjen e nivelit edukativ të prindërve;

parandalimit të dukurive socio-patologjike;

hulumtimit të përhershëm i gjendjeve në shkollë.

Për kryerje të suksesshme të këtyre obligimeve është e nevojshme, në mënyrë të saktë, të definihen dhe të theksohen kompetencat kyçe dhe autorizi-met e bashkëpunëtorëve profesional në rregulloren për punën e shërbimit profe-sional në shkollën fillore. (Aneks 3)

QËLLIMI 2.5. ndërtimi i sistemit për sigurim dhe kontrollë të cilësisë

Praktika e deritanishme ka treguar se sigurimi dhe kontrolli i cilësisë në shkollën fillore zhvillohet stihikisht, në mënyrë jo sistematike dhe jashtë suaza-ve të subjekteve të interesuara-nxënësve dhe prindërve. Në mungesë të kontrollit ekstern të cilësisë dhe specificitetit të procedurave për regjistrim në shkollën e mesme, është shkaktuar garë e vërtetë për notat e larta e cila jo rallë nuk paraqet ekuivalent të vërtetë të njohurive të nxënësve.

Aktivitete:

Ministria e Arsimit dhe Shkencës:

Do të ndërtojë sistem për sigurim dhe kontrollë të cilësisë në shkollat fillore;

Arsimim dhe trajnim të kuadrit i cili do ta kryejë kontrollin e cilësisë në arsimin parashkollor, fillor dhe të mesëm.

Sigurimi i cilësisë

Qeveria/MASH përmes krijimit dhe përmirësimit të kushteve elementare (infrastrukturës, paisjeve,TIK lidhjes,rritjes së cilësisë së arsimit inicial të arsimtarëve,rregullimit të proceseve,përpunimit të indikatorëve, standardeve për

121

Prog

ram

i për

zhv

illim

in

e ar

sim

it fi

llor

II

cilësi, finansimit shtetëror dhe dislokimit të këshilltarëve nga BZHA nga kontrollues në persona të cilët në mënyrë profesionale do t’ iu ndihmojnë shkollave në realizimin e standardeve të nevojshme për cilësi) do ta përmbush obligimin e vet të siguruesit të cilësisë në shkollën fillore.

Pushteti vendor përmes krijimit dhe përmirësimit të kushteve (mirëmbajtjes së objekteve, investimit për pajisje infrastrukturore dhe arsimore, afirmimit të arsimimit në mjedis dhe familje, finansimit lokal dhe ndihmës profesionale përmes departamentit të vet për arsim), duhet ta përmbushë rolin e vet si sigurues të cilësisë në shkollat fillore.

Shkolla fillore – përmes realizimit konsekuent të regullativës ligjore dhe normativeve dhe standardeve për cilësi,investimit në përkryerjen profesionale, ngritjes së iniciativave dhe ideve për rritjen e efektivitetit dhe realizimit konsekuent të rolit të vet në bashkësinë lokale dhe shtet, bashkëpunimi me bashkësinë lokale dhe prindërit, duhet që të përmbush obligimin e vet si sigurues të cilësisë. Bashkëpunimi me BZHA në drejtim të promovimit të cilësisë në arsim do të jetë i obligueshëm dhe sipas mekanizmave saktësisht të vërtetuara për bashkëpunim.

Prindërit –përmes pjesmarrjes nëpër këshillat e prindërve, gjegjësisht këshillit shkollor, do të kenë obligime që të përkujdesen për sigurimin e cilësisë nëpër shkollat fillore në kuadër të ingerencave të tyre.

Byroja për zhvillimin e arsimit, në bashkëpunim me qendrën shtetërore të provimeve, në ingerencat e saj do ta merr kujdesin për ndërtimin e standardeve nacionale për sigurimin dhe mbajtjen e cilësisë. BZHA në mënyrë direkte bashkëpunon me shkollat dhe pushtetet lokale për definimin e indikatorëve hyrës dhe procesor për cilësi.

kontrolli i cilësisë

Qeveria/MASH kryen kontrollin ekstern të cilësisë. Përmes IASH dhe QSHP, MASH do të kryejë kontrollë të punës së shkollës fillore nga aspekti i respektimit të rregullativës ligjore dhe respektimit të standardeve për shkollë efektive si dhe të mbrojtjes të të drejtave të fëmijëve në sferën e arsimit si dhe të drejtës për arsimim të të gjithëve përfaqësimit dhe korrektësisë në realizimin e interesave kombëtare / shtetërore në arsim nga ana e enteve shkollore në nivel lokal dhe nacional, suksesit të nxënësve dhe cilësinë e punës së kuadrove shkollore etj. IASH rolin e saj e kryen në bashkëpunim me BZHA, përmes kontrollit administrativ dhe mbykqyrjes në teren nga ana e ekipeve të përziera, inspektorëve për punë materialofinanciare dhe punë ligjdhënëse si dhe inspektorëve për çështje pedagogjikoprofesionale. QSHP është përgjegjëse për evaluimin ekstern të të arriturave të nxënësve ( njohurive dhe diturive) të objektivizuara përmes vlerësimit ekstern të nxënësve në disa cikle gjatë arsimit fillor.

Vetëqeverisja lokale dhe shkolla fillore kryejnë kontrollë intern të cilësisë. Ato do ta marrin përgjegjësinë për ndjekje / kontroll të cilësisë me ndihmën e

122

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

M\a

qedo

nisë

200

5-20

15 mekanizmave të përcaktuara në mënyrë të saktë dhe instrumenteve për matjen e indikatorëve të suksesit.

Prindërit dhe këshillat shkollore në mënyrë permanente do të marrin pjesë në aktivitetet e përditshme të shkollës,do të marrin pjesë në analizat e të arriturave/realizimin e standardeve të cilësisë dhe do të marrin pjesë në miratimin e vendimeve , në mënyrë të barabartë me organet e tjera të shkollës dhe përfaqsuesve të vetëqeverisjes lokale. Detyrë e tyre do të jetë që të marrin pjesë aktive në vlerësimin e punës së arsimtarëve, shërbimeve profesionale dhe të drejtorëve të shkollave fillore.

QËLLIMI 2.6. Sigurimi i qasjes kah grupet e ndjeshme.

Përveç aktiviteteve të përfshira në projekte individuale, në arsimin fillor nuk ekziston koncept i cili do të mundësojë qasje efektive kah fëmijët të cilët rrjedhin prej grupeve të ndjeshme të popullatës. Për shkak të kësaj dukurie, numri më i madh i fëmijëve të cilët kanë vështirësi në mësim e braktisin shkollimin, përpa-rojnë me tempo të ngadalësuar apo edhe fare nuk kyçen në arsimin fillor, janë pikërisht nga ajo kategori e fëmijëve.

Aktivitete:

Ministria e Arsimit dhe Shkencës, në bashkëpunim me autoritetet lokale:

Do të zhvillojë mekanizma për vëzhgim të gjendjes së fëmijëve në dhe jashtë sistemit të arsimit,

Të zhvillojë koncept për punë me fëmijë të cilët i takojnë grupeve të ndjeshme,

Do t iu sigurojë beneficione për shkollim kësaj kategorie të fëmijëve.

Masat e këtilla nënkuptojnë senzibilitet më të madh nga ana e shkollave dhe vetëqeverisjes lokale kah grupet e ndjeshme në të cilat bëjnë pjesë:

Fëmijë nga viset e pa zhvilluara;

Fëmijë me vështirësi në mësim;

Fëmijë me tempo të ngadalësuar të përparimit në mësim;

Fëmijë të cilët rrjedhin prej familjeve me status të pavolitshëm social;

Fëmijë të prindërve me kujdesje nga njëri prind;

Fëmijë të familjeve me raporte të përkeqësuara;

Fëmijë të familjeve me paragjykime dhe stereotipe të theksuara;

Fëmijë me sëmundje kronike të cilat shfaqen në rregullshmërinë dhe mundësitë për ndjekje të mësimit.

Fëmijë gjuha e mësimit e të cilëve nuk është gjuhë amtare.

»

»

»

»

»

»

»

»

»

123

Prog

ram

i për

zhv

illim

in

e ar

sim

it fi

llor

II

Shkolla fillore në bashkëpunim me vetëqeverisjen lokale do të duhet:

Që këta fëmijë ti evidentojë, ndjek dhe përkrahë në mësim;

Të formojë ekipe për ndihmë dhe bashkëpunim;

Të ndërmjetësojë me ndihmën e organeve dhe institucioneve adekuate;

Të krijojë klimë të kuptimit, pranimit dhe përkrahjes nga ana e shokëve të tyre dhe prindërve;

QËLLIMI 2.7. Inkluzioni dhe participimi arsimor i nxënësve me nevo-ja të veçanta arsimore

Arsimi fillor rolin e tij mund ta përmbush në tërësi vetëm po që se i respekton parimet e hapjes për nevojat dhe kushtet e fëmijëve me probleme në zhvillim dhe nevoja të veçanta arsimore në frymën e konventave dhe standardeve ndër-kombëtare.

Aktivitete:

Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të krijojë kushte dhe do të përgatitë kon-cept dhe program për punë me fëmijë me probleme në zhvillim dhe fëmijë me nevoja të veçanta. Kjo nënkupton:

Ndjekje të të arriturave të fëmijëve (mësim kooperues dhe burime të pasura dhe të përshtatura për mësim);

Pasurimin e trajnimit, ritrajnimit dhe përparimit të arsimtarëve të cilët në arsimin e rregullt punojnë me fëmijë me nevoja të posacme arsimore;

Qasje arkitektonikohapsinore deri te institucionet arsimore;

Në bashkëpunim me vetqeverisjen lokale do të merr pjesë në krijimin e rrjetit të paraleleve në shkolla për fëmijë me nevoja të veçanta

Sigurim të mjeteve audiovizuele sipas lloit dhe shkallës së pengesës së fëmijëve me nevoja të veçanta arsimore;

Standardizim të terminologjisë teorikeshkencore dhe ligjore e cila i përket kësaj lëmie si dhe saktësimin e saj dhe përputhshmërinë me standardet ndërkombëtare;

Qasja kah këto fëmijë në tërësi do ta respektojë llojin dhe shkallën e prob-lemit të tyre zhvillimor në ambientin i cili do t’i kënaqë dëshirat e fëmijës dhe familjes dhe kërkesave për:

Zbatim konsekuent të parimit të inkluzivitetit;

Përgatitje profesionale kadrovike, teknikohapësinore të shkollave për pranimin e fëmijëve me nevoja të posaçme arsimore ;

»

»

»

»

124

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

M\a

qedo

nisë

200

5-20

15 Vazhdimin me punë të shkollave të posaçme për përkujdesje dhe arsimim të fëmijëve me pengesa më të rënda.

Në zhvillimin e ardhshëm në këtë plan, rol të theksuar duhet të ketë shër-bimi profesional (defektologët, pedagogët, psikologët) të cilët do ta ndjekin për-parimin, adaptimin, mësimin dhe komunikimin, si dhe përkrahjen e arsimtarëve, nxënësve dhe prindërve.

Bashkëpunimi mes shërbimeve dhe institucioneve përkatëse duhet të mun-dësojë detektim, diagnostifikim dhe intervenim të hershëm.

Puna me këto fëmijë duhet të jetë rreptësisht e individualizuar, e udhëhequr nga defektologët dhe ekipit profesional nëpër shkolla, për çka është e nevojshme kyçje e obligueshme e defektologëve në sistemin e rregullt arsimor dhe/ edhe në departamentet për arsimim pranë vetëqeverisjes lokale, në ato shkolla / mjedise ku ka paraqitje të shpeshtuar të kësaj kategorie të fëmijëve.

Nëse fëmija edhe përskaj krijimit të të gjitha kushteve të nevojshme nuk mund të ndjekë arsimimin e regullt kyçet në arsimimin e veçantë, rrespektivisht në klasë të veçantë pranë shkollës së rregullt apo në shkollë të veçanta. Shkollat për fëmijë me nevoja të veçanta janë në kompetenca të MASH (nivelit qendror).

QËLLIMI 2.8. Qasja kah nxënësit e talentuar

Në arsimin fillor në Republikën e Maqedonisë nuk ekziston sistem për detek-tim të hershëm dhe punë me nxënës të talentuar. Më së shpeshti zbulimi i talen-tëve bëhet nga ana e arsimtarëve dhe në varshmëri nga ambicja dhe përgatitja e arsimtarit që këto nxënës në mënyrë plotësuese të stimulohen që ti zhvillojnë talentet e tyre. Këso lloj iniciativash shpesh hasin në pengesë nga ana e rregul-lativave ligjore duke shkaktuar dekurajim të arsimtarit dhe prindërve, dëshprim tek fëmijët dhe shuarje të potencialeve te këta fëmijë. Përskaj dëmit që e pësojnë këta nxënës si dhe arsimtarët/prindërit dëm më të madh pëson shteti pasi që dëshmohet se nuk di që t’i shfrytëzojë resurset intelektuale të tij dhe t’i vejë në funksion të zhvillimit të tij.

Aktivtete:

Ministria e Aarsimit dhe Shkencës:

Do të përgatitë program për zbulim të hershëm dhe punë me nxënës të talentuar dhe nxënës me prirje,

Do të intervenojë në ligjin për arsim fillorë me çrast do të fusë mekanizma dhe procedura për stimulimin e përparimit të nxënësve të talentuar dhe atyre me prirje.

Do ta shqyrtojë mundësinë për hapjen e qendrave për zbulimin e fëmijëve të talentuar.

125

Prog

ram

i për

zhv

illim

in

e ar

sim

it fi

llor

II

Me këto masa pritet që arsimi fillor të arrijë standardizim nacional për zbu-lim të hershëm dhe punë me nxënës të talentuar dhe me prirje. Elementet e këtij koncepti perfshijnë:

Tejkalimin e paradigmës për barazi të të gjithë nxënësve dhe aplikimit të qasjeve identike lineare dhe modeleve për mësimdhe studim;

Metodologji për zbulim të hershëm të nxënësve të talentuar, me prirje dhe kreativ;

Programe për punë me nxënës të talentuar në kuadër të mësimit të rregullt dhe aktiviteteve jashtë mësimore;

Operacionalizim i procedurës për përparim më të shpejtë (formal, procesor dhe përmbajtësor);

Edukim të kuadrit mësimorë për detektim dhe identifikim;

Pjesëmarrje të nxënësve të talentuar në gara shtetërore dhe ndërkombëtare dhe stimulim adekuat përmes benificioneve (bursave dhe kredive etj.);

Kyçjen e nxënësve të talentuar në rrjetin ndërkombëtarë për kultivimin e tal-entëve;

Definimin e terminologjisë për nxënës të talentuar sipas standardeve ndërkombëtare;

Respektimi i dokumenteve ndërkombëtare në rapor me trajtimin e nxënësve të talentuar dhe me prirje.

QËLLIMI 2.9. Roli i këshillave shkollore dhe shoqërisë civile

Jeta bashkëkohore shumë më tepër e thekson nevojën e interaksionit funk-sional të shkollës dhe këshillave shkollore, posaçërisht në kontekst të decentral-izimit të sistemit arsimor si dhe të ndryshimit të sistemit të vlerave në familje dhe shoqëri. Praktika e deritanishme e anëtarësimit formal nëpër trupe dhe organe shkollore duhet që të zëvendësohet dhe të modernizohet.

Aktivitete:

Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të përgatisë program për pjesmarrje të këshillave shkollore në funksionimin e shkollës fillore.

Kjo masë nënkupton rol aktiv të këshillave shkollore përmes:

Participimit në procesin mësimorë në rolin e burimit të njohurive, bash-këbiseduesve dhe bashkëpunëtorëve,

Forma të partneritetit me arsimtarët,

Mbështetje të fëmijëve /nxënësve me probleme në mësim,

Pjesmarrje vullnetare në aktivitetet jashte mësimore dhe jashtëshkollore,

126

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

M\a

qedo

nisë

200

5-20

15 Pjesëmarrje në organizimin e manifestimeve të karakterit lokal,

Ndërmjetësim me pushtetet vendore dhe bashkësinë,

Krijimin e klimës së besimit dhe kuptimit për dallimet mes fëmijëve, posacër-isht të fëmijëve me nevoja të posacme arsimore dhe fëmijëve të përkatësisë tjetër etnike,

Promovim i modeleve për participim aktiv të këshillave shkollore në jetën shkollore dhe afirmimi i tyre si partner në mësim dhe mësimnxënie.

Stimulim i fëmijëve /nxënësve për mësim në mjedisin familjar;

Realizim të programeve të ndryshme kompenzuese

Pjesëmarrje në vlerësimin e arsimtarëve, bashkëpunëtorëve profesional dhe drejtorëve të shkollave

Me masat ligjore ekzistuese dhe standardeve është dimensionuar pjesëmar-rja e prindërve në organet e shkollës por ato duhet që detaisht të operacionali-zohen

QËLLIMI 2.10. krijimi i mundësive përthemelimin e shkollave fillore private

Gjendja/shkaqet: Në Republikën e Maqedonisë nuk ekziston mundësi për themelimin e shkollave private fillore edhe përveç asaj që kjo masë realizohet me sukses në më shumë shtete dhe paraqet bazë për konkurrencë në arsimin fil-lorë si dhe paraqet agjens për përforcimin e cilësisë në arsim si dhe mundësi për përfshierje më të madhe të nxënësve. Në Republikën e Maqedonisë kjo çështje ende nuk është hapur.

Shteti në pajtueshmëri me përcaktimin për racionalizim të rrjetit shkollorë është ndeshur edhe me nevojën për rritjen e kapaciteteve në rajone të caktu-ara, parasëgjithash në mjediset urbane. Në llogari të kësaj numri i shkollave, posaçërisht shkollave rajonale në mjediset rurale në mënyrë permanente po zvogëlohet.

Në përpjekje për kushte më të mira jetësore një pjesë e popullatës rurale po shpërngulet nëpër qytete me çka shkol-lat nëpër fshatra po përfshinë numër më të vogël të nxënësve. Kështu p,sh. Në komunën e Kriva Pallankës, 19 shkolla rurale apo përafërsisht gjysma e numrit të përgjithshëm ishin mbyllur më vitin 1995. Trend i njëjtë është prezent edhe në mjediset e tjera rurale në Republikën e Maqedonisë, posaçërisht në pjesën qëndrore dhe lindore të saj.

Viti 2001/2002 Gjithsej shkolla fillore të rregullta - 1010.

Gjithsej nxënës - 242707.

Gjithsej paralele - 10094.

Gjithsej arsimtarë - 13508.

Gjithsej arsimtarë me kohë të plotë pune - 12912.

Numri i nxënësve sipas klasave - 24.04.

Një arsimtari - 17.97nxënës .

Një arsimtari me orar të plotë pune - 18.80 nxënës .

»

»

»

»

»

»

»

»

127

Prog

ram

i për

zhv

illim

in

e ar

sim

it fi

llor

II

Rrjeti shkollor, edhe përskaj asaj që në mënyrë statistike i kënaq nevojat për përfshirje të nxënësve, as për së afërmi nuk e tregon forcën e njëjtë poqese merren parasysh standardet për mësim dhe mësimnxënie bashkëkohore. Numri më i madh i objekteve shkollore janë ndërtuar para më shumë dekadave, janë mirëmbajtur dobët si dhe shumë pak i kënaqin standardet themelore për real-izimin e procesit edukativo-arsimor cilësorë. Kjo situatë është karakteristike për Maqedoninë qëndrore dhe lindore, me manifestim dominant në mjediset rurale.

Forca finansiare e shtetit për ndërtimin e rrjetit optimal dhe bashkëkohor të shkollave fillore ësh-të e dobët dhe nuk jep optimizëm se se shpejti do të përmirësohet gjendja në këtë plan .Kjo gjendje në masë të madhe e aktualizon nevojën për mun-dësimin e iniciativës private në arsimin fillor.

Decentralizimi imponon nevojën e marrjes së më shumë obligimeve nga ana e vetëqeverisjes lokale. Në pyetjen se në çfarë shkalle komunat dhe cilat do të kenë forcë, jo vetëm që t’i mirëmbajnë por edhe t’i rrisin dhe modernizojnë ob-jektet shkollore si dhe ti vendosin në listën prioritare të aktiviteteve të tyre, është vështirë të gjendet përgjigje. Më tepër se e dukshme është se në periudhën e ardhshme mund me siguri të priten investime të vogla në shkollat fillore nga ana e vetëqeverisjes lokale që në mënyrë alarmante e parashtron pyetjen për gjetjen e burimeve të reja financiare apo të formave të reja të pronësisë në arsimin fi-llorë. Kjo praktikë do të mund ta shkarkojë buxhetin lokal dhe shtetëror dhe do të krijojë kushte dhe beneficione më të volitshme për ata fëmijë/nxënës të cilët për shkak të mungesës së finansave nuk janë në gjendje që ta vizitojnë ose për shkak të arsyeve të njëjta e braktisin shkollimin që të mund të përfitojnë arsim fi-llorë pa pagesë. Realizimi i mundësisë për themelimin e shkollave fillore private, nga aspekti i decentralizimit, është më tepër se një nevojë.

Përvoja e themelimit të shkollave të mesme private në Republikën e Maqe-donisë në aspekt të konkurrencës, aplikimit të standardeve evropiane dhe ng-ritjes së cilësisë të punës shkollore, afirmimit të modeleve të mira nga praktika si dhe motivimi i arsimtarëve dhe nxënësve tregon se është e nevojshme e njëjta të bëhet edhe në arsimin fillor, gjegjësisht përvojat pozitive nga vendet më të afërta të cilët e aplikuan dhe – ose e praktikojnë këtë zgjidhje janë dëshmi më e fortë se edhe në vendin tonë duhet të ndërrmerret ky hap.

Viti Shkolla1996/97 10451997/98 10431998/99 10411999/00 10362001/02 10102002/03 1020

128

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

M\a

qedo

nisë

200

5-20

15 Aktivitete:

MASH dhe Qeveria e Maqedonisë do ta zgjërojnë rrjetin e shkollave fillore përmes intervenimit në rregullativën zgjedhore;

MASH do t’I rekomandojë Qeverisë së RM shqyrtimin dhe krijimin e mundësive për themelimin e shkollave fillore private

MASH dhe Qeveria e RM do të mundësojnë partneritet privatpublik dhe mundësi, për koncension në shkolla fillore, me intervenime në rregullativën ligjore.

Kjo masë nënkupton intervenim në disa sfera dhe atë:

Intervenim në rregullativën ligjore, me saktësim të qartë të obligimeve të cilat i ka shkolla private dhe procedurat shtetërore dhe aktet të cilat ajo duhet t’i respektojë.

Definimi i kor-kurikulumit i cili do ta shprehë interesin e shtetit dhe të cilin secila shkollë fillore shtetërore dhe private duhet ta respektojë.

Saktësim i qartë të kompetencave që do t’i ketë IASH, BZHAM, dhe QSHP gjatë punës së shkollës private.

Regullimin e bashkëpunimit të shkollave private me ato shtetërore fillore dhe të mesme.

1.

2.

3.

4.

129

Prog

ram

i për

zhv

illim

in

e ar

sim

it fi

llor

II

AnEkS 1

Modeli i arsimit

të detyrueshëm

VendiArsimi i

detyrueshëmArsimi fillor

Prej-derikohë- zgjatja

kohëz.

Shqipëria 6-13 8 4Bullgaria 7-14 8 4Rumania 7-14 8 4SMZ 7-14 8 4Maqedonia 7-14 8 4Austria 6-14 9 4Italia 6-14 9 5Greqia 6-14 9 6Portugalia 6-14 9 6Kroacia 7-15 9 4Latvia 7-15 9 4Lituania 7-15 9 4Estonia 7-15 9 6Polonia 7-15 9 6Zvicra 7-15 9 6Slovenia 7-15 9 4Rusia 6-15 10 3Slovakia 6-15 10 4Çekia 6-15 10 5Monako 6-15 10 5Luksemburg 6-15 10 6Japonia 6-15 10 6Irlanda 6-15 10 8Hungaria 7-16 10 4Lihtenshtajni 7-16 10 5Danimarka 7-16 10 6Finlanda 7-16 10 6Suedia 7-16 10 6Malta 5-15 11 6Belorusia 6-16 11 4Moldavia 6-16 11 4Franca 6-16 11 5Andora 6-16 11 6Spanja 6-16 11 6Islanda 6-16 11 7Norvegjia 6-16 11 7UK 5-16 12 6Ukraina 6-17 12 4SHBA 6-17 12 6Gjermania 6-18 13 4Belgjika 6-18 13 6Holanda 6-18 13 6

Global Education Digest 2005, UNESCO, 2005

VendiArsimi i

detyrueshëmArsimi fillor

Prej-derikohë- zgjatja

kohëz.

Shqipëria 6-13 8 4Bullgaria 7-14 8 4Rumania 7-14 8 4SMZ 7-14 8 4Maqedonia 7-14 8 4Austria 6-14 9 4Italia 6-14 9 5Greqia 6-14 9 6Portugalia 6-14 9 6Kroacia 7-15 9 4Latvia 7-15 9 4Lituania 7-15 9 4Estonia 7-15 9 6Polonia 7-15 9 6Zvicra 7-15 9 6Slovenia 7-15 9 4Rusia 6-15 10 3Slovakia 6-15 10 4Çekia 6-15 10 5Monako 6-15 10 5Luksemburg 6-15 10 6Japonia 6-15 10 6Irlanda 6-15 10 8Hungaria 7-16 10 4Lihtenshtajni 7-16 10 5Danimarka 7-16 10 6Finlanda 7-16 10 6Suedia 7-16 10 6Malta 5-15 11 6Belorusia 6-16 11 4Moldavia 6-16 11 4Franca 6-16 11 5Andora 6-16 11 6Spanja 6-16 11 6Islanda 6-16 11 7Norvegjia 6-16 11 7UK 5-16 12 6Ukraina 6-17 12 4SHBA 6-17 12 6Gjermania 6-18 13 4Belgjika 6-18 13 6Holanda 6-18 13 6

Global Education Digest 2005, UNESCO, 2005

SHEMBUJ TË MODELEVE:

130

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

M\a

qedo

nisë

200

5-20

15 AnEkSI 2

Matrica e përgjithshme e kompetencave të arsimtarëve

A. Fokusimi në zhvillimin e nxënësit

Çdo ditë përkujdesi ndaj fëmijëve;

Di dhe kupton se si nxënësit mësojnë dhe zhvillohen;

I angazhon nxënësit të nxëjnë njohuri,përvoja përkatëse, të cilat e ndihmoj-në zhvillimin e tyre;

I inkurajon nxënësit të ndërmarrin përgjegjësi për mësimin individual;

Këmbëngulës është në nxitjen e motiveve dhe dëshirave të nxënësve që të mësojnë dhe të arrijnë rezultate më të mira

Këmbëngulës është në përpjekjet që nxënësit të ndjejnë kënaqësi nga rezultatet e arritura

I nxit më pak nxënësit e suksesshëm;

Zhvillon shkathtësi për studimin e nevojave dhe interesat e çdo nxënësi;

I respekton dallimet ndërmjet nxënësve dhe mban llogari për zhvillimin e tyre, i kushtëzuar nga mundësitë individuale;

E ndan suksesin dhe mossuksesin e çdo nxënësi;

Krijon atmosferë në të cilën zhvillon bindje te çdo nxënës se suksesi i ar-ritur është rezultat personal i angazhimeve të tija;

Kultivon stil të punës, i cili e nxit njohurinë kurreshtare të çdo nxënësi;

Te çdo nxënës krijon bindje se suksesi i arritur është rezultat i përvojës së tij të arritur dhe interesat personale;

Siguron aktivitete të cilat janë përkatëse të zhvillimit personal të çdo nxë-nësi;

Mban llogari për zhvillimin fizik, social, emocional dhe kognitiv të çdo nxënësi;

Krijon strategji për ndikim energjik mbi nxënësit të lënë edukativ;

Punon me nxënësit që kanë probleme me të mësuarit ;

Punon me nxënës që kanë vështirësi në zhvillim;

I respekton dhe vepron sipas të drejtave të fëmijës - nxënësit;

E respekton personalitetin dhe mendimin e çdo nxënësi;

Krijon kushte dhe nxit dialog ndërmjet nxënësve;

Kultivon kushte për formimin e qëndrimeve të nxënësve dhe ndërtimin e argumentit për përforcimin e tyre ;

Siguron mundësi për angazhim aktiv dhe shfrytëzim të të gjitha ideve të nxënësve;

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

21.

22.

23.

131

Prog

ram

i për

zhv

illim

in

e ar

sim

it fi

llor

II

I respekton interesat dhe afinitetet e çdo nxënësi

Krijon kushte në të cilat nxënësit mësojnë njëri me tjetrin;

Krijon kushte për marrëdhënie kultivuese të tolerancës dhe respektim reciprok të nxënësve;

E nxit mendimin kritik të nxënësve;

E përcjell përparimin e çdo nxënësi;

Krijon kushte për vetëvlerësim dhe vlerësim reciprok të nxënësve;

I analizon dhe përpiqet t’i tejkalojë (jo)ndodhitë familjare si një nga kush-tet që ndikojnë në përparimin e nxënësit..

B. Disejni, menaxhimi dhe zhvillimi i mjedisit për mësim

Zhvillon bashkësi nxënësish në të cilën nxënësit besojnë dhe pranojnë përgjegjësi për rolin personal në të.;

Te nxënësit kultivon përgjegjësi kolektive dhe personale për vlerat në bash-kësinë e nxënësve;

E shfrytëzon motivimin individual dhe kolektiv dhe sjelljen që të krijojë mjedis për mësim të cilën e nxit interaksionin social ndërmjet nxënësve;

Krijon klimë për zhvillimin e përgjegjësisë qytetare ne klasë dhe shkollë;

Ka qëndrim për përkujdesje dhe promovon marëdhënie pozitive interper-sonale në klasë dhe në shkollë në përgjithësi;

Së bashku me nxënësit vendos dhe mban procedura , rezultate përmes të cilave sigurohet mjedis i sigurtë dhe motivues për mësim dhe marrje e rreziqeve intelektuale;

Kultivon motivim të brendshëm te nxënësit;

Zhvillon marrëdhënie të kooperativitetit dhe partneritetit në mësim;

Zhvillon marrëdhënie të besimit reciprok dhe respekt ndërmjet nxënësve;

Krijon atmosferë respekti ndaj bashkëbiseduesit me mendim të ndryshëm;

Promovon atmosferë në të cilën angazhimi aktiv i çdo individi paraqet kriter për përparimin e tij;

Kultivon marrëdhënie bashkëpunimi me nxënësit;

Vetvetiu promovohet si partner me përvojë më të madhe në mësim;

Pyet dhe pret të pyetet;

Nxit dialog njohurish ndërmjet nxënësve;

Kultivon interaksion social përmes punës grupore të nxënësve;

E nxitë iniciativën e nxënësit për parashtrimin e qëllimeve, zgjedhje të mjeteve dhe mënyra pune;

Nxitë atmosferë të vetëorganizimit të nxënësve në punën e tyre;

I respekton kriteret dhe argumentet për vlerësimin dhe vetëvlerësim të çdo individi në klasë;

24.

25.

26.

27.

28.

29.

30.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

132

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

M\a

qedo

nisë

200

5-20

15 Kujdeset për marrëdhëniet cilësore të mocanikëve dhe bashkëpunimi i nxënësve edhe jashtë klasës.

c. Respektimi i dallimeve individuale të nxënësve

Tregon kujdes dhe simpati për të gjithë nxënësit duke i respektuar dallimet e tyre;

Zhvillon marrëdhënie miqësore me të gjithë nxënësit dhe mirëkuptim për çdo nxënës -individ;

I respekton dhe kupton dallimet ndërmjet nxënësve, qëndrimet e tyre dhe qasjet në mësim;

I harmonizon qasjet e punës kah secili nxënës;

Kultivon stil të punës në të cilin instruksionet, përcjellja dhe vlerësimi i angazhimit të çdo nxënësi kushtëzohen nga mundësitë e tija dalluese dhe aftësitë;

Tregon gatishmëri t’i ndihmojë çdo nxënësit dhe krijon kushte që ai të gëzohet në të arriturat individuale;

Krijon atmosferë të vetëbesimit dhe bindjes se secili mund të mësojë dhe të arrijë rezultate;

Tregon fleksibilitet në harmonizimin e instruksioneve dhe të priturat nga secili nxënës ndaras;

Krijon kushte për zhvillimin e stileve të ndryshme të mësimit nga mundësitë dhe potencialet e ndryshme të nxënësve;

Organizon situata dhe njohuri përkatëse mësimore për të arritura të suk-sesshme të nxënësve me nevoja të veçanta dhe cytje në zhvillim;

Di t’i parashikojë vështërsitë në të cilat mund të gjejnë nxënës me mundë-si dhe aftësi të ndryshme;

Shpreh ndjenjë përgjegjësie kah të arriturat e pamjaftueshme të disa prej nxënësve;

Ofron dhe jep përkrahje të fuqishme nxënësve me vështërësi në mësim, me të kuptuar të ngadalshme dhe moskuptueshmëri në mësim;

Siguron burime të ndryshme për mësim të cilat përkatësojnë në stilet e ndryshme dhe rezultatet në mësim;

Zhvillon dhe ofron programe të veçanta për të arritura më të mëdha të nxënësve me njohuri, aspirata dhe mundësi më të mëdha

ç) Komunikimi në klasë

Posedon dhe shfrytëzon njohuri, aftësi dhe shkathtësi për teknologji komunikative efektive verbale, joverbale dhe teknologji komunikative të mediave në klasë;

20.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

1.

133

Prog

ram

i për

zhv

illim

in

e ar

sim

it fi

llor

II

Kultivon procedura aktive hulumtuese të kushtëzuara nga bashkëpunimi dhe komunikimi interpersonal i nxënësve;

Krijon klimë të hapur të problemeve dhe cytjet përmes komunikimit mes nxënësve;

Kultivon bashkëpunim parteriteti dhe grupor në klasë;

Tregon kujdes dhe dëgjim aktiv të dialogjeve dhe diskutimeve të nxënësve në klasë;

Promovon ndjenjshmëri personale dhe profesionale drejtë formave verbale dhe joverbale të komunikimit në klasë;

E nxit dhe zhvillon vetëshprehje të nxënësve;

Afirmohet si dëgjues aktiv dhe bashkëbisedues të nxënësve;

Me nxënësit komunikon qartë, jodykuptimëshe dhe logjikshëm;

E nxit dhe zhvillon të shprehurit gojor dhe me shkrim të nxënësve;

E zhvillon aftësinë për komunikim simbolik të nxënësve;

Kultivon dhe kërkon respektimin e standardeve gjuhësore në komunikimin me shkrim të nxënësve;

Kultivon stil të punës i cili e nxit kulturën e komunikimit verbal dhe jover-bal ndërmjet nxënësve;

Kujdeset për kultivimin e vlerave artistike të shprehjes gojore;

Kujdeset për përdorimin e gjuhës letrare nga ana e nxënësve;

Kujdeset për zhvillimin e aftësive për gjuhë të shkruar krijuese të nxë-nësve;

E nxit krijimtarinë gjuhësore të nxënësve;

Insiston në të folurit të saktë në të gjitha lëmitë programore;

Kujdeset për zhvillimin e shkathtësive për gjuhë të qartë, rrjedhshëm dhe të theksuar në bisedimet e nxënësve;

Krijon kushte, për të cilat nxënësit mund mes veti të komunikojnë në mënyrë aktive;

Në mënyrë aktive e përcjell zhvillimin e shkathtësive komunikative të nxë-nësve;

Shkallën e zhvillueshmërisë të shkathtësive komunikative e trajton si kom-ponentë të rëndësishme në evaluimin e përparimit të secilit nxënës.

D. Planifikimi i mësimit

Planifikon qëllime afatshkurtër,afatmesëm dhe afatgjatë;

Planifikon aktivitete mësimore, jashtëmësimore dhe jashtëshkollore;

Planifikon qëllime reale të cilat nxënësit i kuptojnë;

Planifikon qëllime, të cilat janë në përputhje me mundësitë dhe aftësitë e nxënësve;

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

21.

22.

1.

2.

3.

4.

134

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

M\a

qedo

nisë

200

5-20

15 Planifikon dhe zhvillon programe për nxënësit me nevoja të veçanta;

Planifikon dhe zhvillon programe për nxënësit me vështërësi në mësim;

I planifikon aktivitetet personale dhe angazhimin e nxënësve;

I planifikon të priturat nga të arriturat e nxënësve;

Bën krahasimin ndërmjet të arriturave të planifikuara dhe atyre të reali-zuara dhe bën analizë të shkaqeve për mënjanimet;

Planifikon llojin dhe vëllimin e aktiviteteve të nxënësve;

Planifikon qëllime, aktivitete, mjete dhe përmbajtje, të cilat korrespondojnë me programet mësimore sipas lëndëve përkatëse;

Planifikon lloje të përkrahjes teknologjike të proceseve të mësimit dhe studimit;

Planifikon strategji për realizimin e qëllimeve të parashtruara;

Kultivon pluralizëm metodik, polimorfitet dhe polivalencë të proceseve të studimit;

Planifikon strategji të dallimeve nga stilet e të mësuarit dhe burime të ndryshme të njohurisë;

E planifikon rrjedhën dhe fazat e mësimit dhe studimit;

Planifikon strategji për përcjellje dhe evaluim të cilësisë së mësimit;

Planifikon strategji për vlerësim të qasjeve për vetëmësim dhe mësim kooperativ;

I planifikon rezultatet e mësimit dhe studimin e llojit të prodhimeve, të cilat paraqiten si efekte të atyre proceseve;

E planifikon llojin/llojet e instrumenteve për përcjellje dhe vlerësim të efekteve nga puna e nxënësve.

Dh) Përgatitja e koncepteve për mësim

I kupton dhe respekton llojet e ndryshme të mësimit , mjeteve hulumtuese dhe strukturat e diturisë dhe në bazë të tyre i ndërton përvojat e njohurive të nxënësve;

Di t’i lidhë njohuritë e reja me përvojat e fituara paraprake të nxënësve;

Di t’i lidhë idetë kryesore dhe shembujt veç e veç;

Krijon kushte për mësim me kuptim;

Shfrytëzon prezantime mëshumë të shkurtuara, shembuj dhe sqarime;

Kërkon shembuj konkret nga nxënësit dhe insiston në lidhshmërinë e tyre me idetë kryesore;

Qëndron në atë se njohuritë e fituara të nxënësve t’i lidhin dhe vlerësojnë në jetën e përditshme;

Përpiqet që aftësitë dhe shkathtësitë fituara nxënësit t’i zbatojnë dhe përkryejnë në jetën e përditshme;

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

135

Prog

ram

i për

zhv

illim

in

e ar

sim

it fi

llor

II

Organizon njohuri situatash me punë të pavarur të nxënësve;

Siguron kushte për organizim ekipor të nxënësve në proceset e mësimit;

Siguron njohuri të integruara dhe përvoja interdisiplinore me çrast te nxë-nësit zhvillon kuptime holistike për realitetin;

Krijon kushte për fitim të njohurisë përmes angazhimit indirekt të nxë-nësve;

I përmend nxënësit në përvojën mësimore;

Krijon kushte për mësim hulumtues;

Krijon kushte për mësim përmes zgjidhjes së problemeve;

Kultivon atmosfera të marrëdhënieve kritike të nxënësve drejtë fakteve të verifikuara të njohurive;

Krijon kushte për zbatimin dhe shfrytëzimin e procedurave alternative në mësim;

Krijon kushte për zbatimin dhe analizë të fakteve dhe njohurive të fituara përmes shfrytëzimit të burimeve të ndryshme.

E. Mësimi i nxënësve

Mundëson shfrytëzim të strategjive të ndryshme të mësimit;

E nxitë mendimin logjik të nxënësve;

Siguron përvoja, të cilat i aftësojnë nxënësit në vendosjen e qëllimeve, zgjedhje të detyrave, planifikimin e punës, zbatimin dhe vlerësimin e cilë-sisë së punës

Disejnon hulumtim aktiv të nxënësve duke u ndihmuar të parashtrojnë dhe zgjedhin probleme;

Krijon kushte që nxënësit të vijnë deri te konkluzionet përfundimtare përmes zgjedhjes së burimeve të njohurive dhe shjfrytëzimi i informatave, zbatimi i tyre dhe kundërvënia;

Tregon variabilitet metodik të rolit individual në punë me nxënës, të cilët kanë interesa , afinitete dhe aftësi të ndryshme (orientues, ndihmës, bash-këveprues, instruktor, trajner, publikë);

I harmonizon instruksionet, të cilat janë kushtëzuar nga nevojat e nxë-nësve dhe specifikat e përmbajtjeve programore;

I zhvillon aftësitë , shkathtësitë e nxënësit për sjelljen e vendimeve dhe marrja e qëndrimeve;

I zhvillon shkathtësitë e nxënësit për punë me të tjerët në grup;

I përkrah nxënësit me nxënie të sigurisë dhe këmbëngulësisë në mësim

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

136

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

M\a

qedo

nisë

200

5-20

15 Ë. Vlerësimi

Kupton dhe shfrytëzon strategji të ndryshme për vlerësimin e zhvillimit të vazhdueshëm, intelektual, socio-emocional të nxënësve;

2Krijon kushte në të cilat nxënësit mund të parashtrojnë qëllime të mësimit të tyre;

I inkuadron nxënësit në aktivitete të ndryshme për vetëvlerësim;

Nga prindërit, arsimtarët tjerë dhe vetë nxënësit kërkon dhe shfrytëzon informata për përvojat e tyre për mësimin, për sjelljen dhe nevojat e tyre;

Vazhdimisht e përcjell, vëzhgon dhe analizon përparimin e nxënësve;

Udhëheq vërejtje të hollësishme për ndryshimet në mësim,sjellje dhe ko-munikimin e cdo nxënësi;

Formon bazën e të dhënave për përparimin dhe të arriturat e cdo nxënësi;

Komunikon dhe bashkëpunon me prindërit dhe me kolegët e tij për t i kon-trolluar indikatorët e vërejtjeve të tyre;

kultivon vetëdije të lartë profesionale për përgjegjësinë individuale në vlerësimin e të arriturave të nxënësve.

F. Raporti profesional ndaj punës

Paraqet interes permanent për zhvillimin e tij personal dhe profesional;

të merr iniciativa për standarde më të larta në zhvillimin individual profe-sional;

Vazhdimisht të punojë në kompetencat e tija profesionale;

mer pjesë në forma të ndryshme të organizuara për zhvillimin profesional të arsimtarëve;

e sendërton autoritetin e tij përmes profesionalizmit dhe kompetencave të larta në punë;

E afirmon profesionin e tij në mjedisin e vet dhe bashkësinë më të gjërë;

e promovon misionin shoqëror dhe përfitimet civilizuese të shkollës dhe ar-simit në përgjithësi;

Përvojën e nxënë metodologjike e shfrytëzon për rikontrollimdhe hulumtim të praktikës mësimore të tij dhe punës me nxënësit;

I njeh dhe i respekton rregullat dhe procedurat e shkollës si bashkësi orga-nizative dhe mjedis punues;

I njeh dhe i respekton dispozitat ligjore dhe sipas tyre i harmonizon të dre-jtat e tija personale dhe profesionale dhe obligimet;

Sjelljen e tij personale dhe profesionale e harmonizon sipas normave të veri-fikuara dhe të pranuara në bashkësinë shoqërore .

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

137

Prog

ram

i për

zhv

illim

in

e ar

sim

it fi

llor

II

G. Bashkëpunimi me prindër

E afirmon statusin e partneritetit të prindërve;

e nxit dhe organizon praninë e prindërve në shkollë dhe klasë;

E disejnon participimin profesional dhe të përvojës së prindërve në procesin mësimor;

I viziton familjet e nxënësve;

Inicon forma për bashkëpunim të organizuar midis prindërve dhe nxënësve;

Rregullisht i informon prindërit për përparimin e fëmijëve të tyre;

Organizon takime të përbashkëta me prindërit dhe ofron përmbajtje të shoqërimit të tyre;

Mban komunikim dhe lidhje të vazhdueshme me anëtarët e familjeve të nxë-nësve ;

Punon me nxënës, të cilët rrjedhin nga familje me krizë, bashkësi të ndara bashkshortore fëmijë të prindërve para shkurorëzimit, fëmijë-viktimë e dhu-nës familjare, fëmijë të prindërve të varur etj.;

Zhvillon dhe realizon programe për të drejtat, përgjëgjësitë e fëmijëve në familjet e tyre;

Zhvillon dhe realizon programe për prindër të përgjegjshëm dhe jetë cilë-sore familjare;

Punon me prindërit për zhvillimin e vetëdijes dhe përgjegjësisë ndaj të dre-jtave të fëmijëve dhe obligimeve të prindërve dhe familjes.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

138

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

M\a

qedo

nisë

200

5-20

15 AnEkSI 3

kompetencat dhe autorizimet kyçe të bashkëpunëtorëve profesional

Përforcimi i shërbimit profesional në shkollë me përkufizim të qartë të inge-rencave të kuadrit dhe vatërzimit të tyre në sferën zhvillimore, nënkupton edhe definimin e kompetencave kyce të tyre, të vendosura në mënyrë funksionale në varshmëri nga detyrat e punës të cilat duhet t’I kryejnë:

Pedagogu i shkollës: Bashkëpunëtorët themelor profesional në shkollat, të cilat merren me edukim dhe arsimim. Në vendet evropiane përvec me emrin pedagog ky profil paraqitet edhe si: drejtor për mësim, bashkërendues arsimor, këshilltar arsimor, etj. Puna e tyre në shkolla është e vatërzuar në disa lëmi.

Planifikim dhe programim,

Puna me nxënës,

Puna me mësues/arsimtar,

Punë me prindër.

Planifikimi dhe programimi përfshin: planifikim të përkryerjes individuale dhe profesionale dhe përkryerjes profesionale të mësuesve/arsimtarëve, Plani-fikim të punës në shkollë, punë në këshillin e arsimtarëve, dhe pjesëmarrjeje në përgatitjen e planit dhe programit vjetor të shkollës. Në punën e tij pedagogu bashkëpunon me drejtorin e shkollës dhe bashkëpunëtorët tjerë profesional (psikologun, defektologun). Në bashkëpunim me entet lokale për punësim peda-gogu përgatitë plan dhe program për informim profesional. Planin për punë më fëmijët me nevoja të vecanta pedagogu e përpunon në bashkëpunim me psikolo-gun dhe defektologun nëse ata janë në shkollë.

Pedagogu përpunon plan për mbrojtje shëndetësore, sociale dhe ekologjike të nxënësve në bashkëpunim me ambulancën e shkollës/personin mjekësor nëse ato janë në shkollë.

Pedagogu ka për detyrë që të përgatitë plan për aktivitet kulturor dhe publik të shkollës dhe rregullimin e dokumentacionit pedagogjik.

Pedagogu i organizon punëtorit e nxënësve dhe mësimin shtues, organizon ligjërata edukativo-arsimore për nxënësit, kurse disa edhe vetë i organizon, kurse në bashkëpunim me psikologun e shkollës (nëse ka) e organizon dhe zbaton “provimin e pjekurisë” për regjistrimin e fëmijës në klasën e parë.

Pedagogët realizojnë një pjesë nga informimi profesional në bashkëpunim me entet për punësim dhe japin informata për programet e shkollave të mesme.

Në ekipin e ekspertëve me psikologun dhe defektologun i zbatojnë pro-gramet për nxënësit me nevoja të veçantadhe/ose nxënësit me pasoja të veçanta në zhvillim, kurse në bashkëpunim me psikologun e realizojnë programin për nxënës të talentuar.

139

Prog

ram

i për

zhv

illim

in

e ar

sim

it fi

llor

II

Në punën me mësuesit, pedagogët e përcjellin/kontrollojnë realizimin e mësimit dhe të mësuarit ( rregullshmërinë, realizimin e strategjive mësimore, re-alizimin e qëllimeve të programeve etj) Ato i analizojnë rezultatet e shkollës nga aspekti i suksesit, sjelljes, riprovimeve etj., i realizojnë me shkollat tjera në nivel lokal dhe shtetëror dhe rekomandojnë për përmirësimin e tyre.

Pedagogët organizojnë punë hulumtuese në shkollë, përkryerje profesion-ale të mësuesve, si dhe punë edukativo-arsimore me prindërit.

Pedagogu detyrat e veta punuese i realizon me anë të kontakteve të shpesh-ta me mësuesit/arsimtarët, nxënësit, prindërit, bashkëpunëtorët tjerë dhe bashkëpunëtorët jashtë shkollës (persona shëndetësor, qendrat për punë so-ciale, psikologë në entet për punësim, persona profesional nga profesionet tjera, sektori për arsim në pushtetin vendor, Qendra shtetërore për provime, Qendra për arsim të mesëm profesional etj)

Përveç kryerjes cilësore të punëve të tyre , obligim i pedagogëve është vazh-dimisht të përkryhen në mënyrë profesionale.

Psikologu i shkollës: Bashkëpunëtor profesional, i cili është kompetent për detektim, korrigjim dhe përparim të aspekteve psikologjike në punën e shkol-lës. Si profil në shkollë më shumë është i pranishëm në SHBA përderisa në Evropë dhe në disa vende paraqitet në shkollë, në disa fare nuk ekziston, kurse në disa punë punon në pushtetin vendor dhe mbulon një numër të madh shkollash.

Psikologët e shkollave kryesisht janë të fokusuar në intervista dhe testime të nxënësve dhe vlerësimit të problemeve dhe burimeve të tyre ndaj vështirësisë në mësim. Në bashkëpunim me prindërit dhe arsimtarët i planifikojnë mënyrat se si t’iu ndihmohet fëmijëve që kanë vështërsi në mësim dhe sjellje.

Psikologët e kontollojnë atmosferën psikologjike në klasë dhe marrin pjesë në detektimin dhe zgjidhjen e situatave konfliktuoze. Në bashkëpunim me peda-gogët merren me përparimin e metodave të studiuese dhe vlerësimi i të arriturave të nxënësve, informimin dhe këshillimin profesional të nxënësve.

Në ekipin e ekspertëve me pedagogun dhe defektologun i realizojnë pro-gramet për nxënësit me nevoja të veçanta dhe/ose nxënësit me cytje të veçanta në zhvillim kurse në bashkëpunim me pedagogun e realizojnë programin për nxënësit e talentuar.

Psikologët realizimin e detyrave të tyre punuese sipas rregullave i bazojnë në të dhënat e mbledhura empirike, vëzhgimit sistematik të sjelljes së nxënësve dhe arsimtarëve në rrethana të ndryshme. Përmes bazës së analizës ata sjellin përfundime për nxënës/arsimtarë, supozojnë procedura terapeutike për tejka-limin e problemeve.

Defektologu i shkollës: Bashkëpunëtor profesional i cili i zbulon, studion dhe aftëson nxënësit me nevoja të veçanta dhe nxënësit me cytje të veçanta në zhvillimin e tyre. Përveç si defektolog në vendet tjera paraqitet me emrin peda-

140

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

M\a

qedo

nisë

200

5-20

15 gog special. Si profil shkollor më së shumti është i përfshirë në SHBA dhe në disa vende evropiane. Në më shumë vende të botës nuk paraqitet si profil shkollor.

Detyrat punuese të defektologut kryesisht janë të vatërzuara/fokusuara në preventivën, zbulimin, diagnostifikimin, trajtimin, procesimin dhe kujdesin për nxënësit me nevoja të veçanta/nxënës me pengesa në zhvillimin psikofizik, nëse i ka shkolla.

Punon në mënyrë individuale dhe në ekip në bashkëpunim me pedagogun dhe psikologun. Puna e tij në veçanti është e rëndësishme në planin e përkrahjes (këshillim dhe edukim) të arsimtarëve dhe prindërve për mësim më efikas dhe mësim në raste kur shkolla ka fëmijë me nevoja të veçanta. Rëndësia e tyre vjen në shprehje më shumë në shkollat speciale.

Duke marr parasysh specifikat e moshës së nxënësve, numrit dhe përfshi-erjes së fëmijëve me nevoja të veçanta në arsimin fillor dhe funksioni kryesor i ishkollës fillore, profil më i preferuar të defektologut, i cili do të mund të jetë anë-tar permanent i shërbimit profesional në shkollën fillore është profili: defektolog i përgjithshëm – drejtimi logopedia dmth. person profesional për komunikim fone-tiko-verbal. Detyrat e tija punuese, përveç punës me fëmijë me nevoja të veçanta do të ishte preventiva, diagnostifikimi dhe trajtimi i nxënësve që kanë probleme folëse dhe nxënësit që kanë probleme në të shkruarit dhe në lexim.

Sociologu, punëtori social dhe mjeku i fëmijëve janë punëtor profesion-al që mund secili sipas nevojës të inkuadrohet si anëtar i shërbimit profesional në shkollë fillore. Detyrat e tyre punuese në masë të madhe do të ishin fokusuar në analiza të gjendjes dhe punës me prindërit/familjet. Mjeku i fëmijëve do të kishte punë permanente në planin e preventivës/mbrojtjes nga pasojat e padë-shirueshme në shëndetin e fëmijëve.

Definimi i detyrave punuese dhe funksioneve të bashkëpunëtorëve profe-sional duhet të implikojë ndryshime në arsimin inicial të këtyre profileve. Institu-cionet, të cilat merren me edukimin e këtyre profileve doemos duhet t’i marrin parasysh kompetencat e kërkuara/të nevojshme për realizimin efikas të detyrave punuese të çdo profili dhe në pajtim që këto të vendosin programe studiuese, të cilat do t’i plotësojnë këto kushte. Njëkohësisht, kompetencat e nevojshme doemos të jenë bazë për përcjellje dhe vlerësim të punës së bashkëpunëtorëve profesional shikuar nga prizma e suksesit të tyre.

141

Prog

ram

i për

zhv

illim

in

e ar

sim

it fi

llor

II

AnEkSI 4

kualifikimet profesionale të arsimtarëve të cilët

realizojnë mësim në arsimin e detyrueshëm

nr. Lënda mësimore klasa kualifikimet profesionale

1.

1.1.

Gjuhë amtare

Gjuhë maqedoneI-IV

Të kryer arsimin e lartë;Fakulteti Filozofik (Instituti për pedagogji)Fakultet Pedagogjik (drejtimi mësimi klasor në gjuhën maqedone)

1.2. Gjuhë shqipe

I-IV

Të kryer arsimin e lartë ;Fakultet Pedagogjik (drejtimi mësimi klasor në gjuhën shqipe)

1.3. Gjuhë turke I-IV Të kryer arsimin e lartë;Fakultet Pedagogjik (drejtimi mësimi klasor në gjuhën turke)

2. Gjuh maqedone për nxënësit e bashkësi-ve tjera

III / IV Të kryer arsimin e lartë;Fakulteti Filozofik (Instituti për pedagogji);Fakultet Pedagogjik (drejtimi mësimi klasor në gjuhën maqedone)

2.1. Gjuhë maqedone për nxënësit e bash-kësive tjera

V-IX Të kryer arsimin e lartë. Fakulteeti Filologjik (dreejtimi mëssimor)-Gjuhë maqedonishte dhe letërsi

3. Gjuhë angleze III / IV Të kryer arsimin e lartë /gjuhë angleeze + spe-cializim në lëminë pedagogjike

3.1. Gjuhë angleze V-IX Të kryer arsimin e lartë / gjuhë angleeze + sspe-cializim në lëminë pedagogjike

4. Gjuhë e dytë e huaj V-IX Të kryer arsimin e lartë / drejtimi përkatës + spe-cializim në lëminë pedagogjike

5. Matematikë I,II,III,IV Të kryer arsimin e lartë + sspecializim në lëminë pedagogjike Fakulteti Filozofik (Instituti për pedagogji); Fakulteti Pedagogjik (drejtimi mësimi klasor në gjuhëën maqedonishte, shqipe dhe turke)

5.1. Matematikë V-IX Të kryer arsimin e lartë /drejtimi prkatës + spe-cializim në lëminë pedagogjike

6. Natyrë dhe shoqëri I-III Të kryer arsimin e lartë ;Fakulteti Filozofik (Instituti për pedagogji); Fakulteti Pedagogjik (drejtimi mësimi klasor në gjuhëën maqedonishte, shqipe dhe turke)

7. Natyrë IV Të kryer arsimin e lartë ;Fakulteti Filozofik (Instituti për pedagogji); Fakulteti Pedagogjik (drejtimi mësimi klasor në gjuhëën maqedonishte, shqipe dhe turke)

142

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

M\a

qedo

nisë

200

5-20

15 8. Shoqëri IV Të kryer arsimin e lartë;Fakulteti Filozofik (Instituti për pedagogji); Fakulteti Pedagogjik (drejtimi mësimi klasor në gjuhëën maqedonishte, shqipe dhe turke)

9. Kulturë figurative IV Të kryer arsimin e lartë;Fakulteti Filozofik (Instituti për pedagogji); Fakulteti Pedagogjik (drejtimi mësimi klasor në gjuhën maqedonishte, shqipe dhe turke)

9.1. Kulturë figurative V-IX Të kryer arsimin e lartë , drejtimi përkatës + spe-cializim në lëminë pedagogjike

10. kulturë muzikore IV Të kryer arsimin e lartë + specializim në lëminë pedagogjike ;Fakulteti Filozofik (Instituti për pedagogji); Fakulteti Pedagogjik (drejtimi mësimi klasor në gjuhën maqedonishte, shqipe dhe turke)

10.1. Kulturë muzikore V-IX Të kryer arsimin e lartë përkatës + specializim në lëminë pedagogjike ;

11. Kulturë fizike IV Të kryer arsimin e lartë ;Fakulteti Filozofik (Instituti për pedagogji); Fakulteti Pedagogjik (drejtimi mësimi klasor në gjuhën maqedonishte, shqipe dhe turke)

11.1. Kulturë fizike V-IX Të kryer arsimin e lartë + specializim në lëminë pedagogjike;Fakulteti për kulturë fizike (drejtimi mësimor)

12. Hyrje në histori V Të kryer arsimin e lartë + specializim në lëminë

pedagogjike ;

13. Historia e përgjith-shme

VI Të kryer arsimin e lartë + specializim në lëminë pedagogjike ;

14. Historia e kulturave dhe relegjioneve

VII Të kryer arsimin e lartë + specializim në lëminë pedagogjike ;

15. Historia kombëtare VIII Të kryer arsimin e lartë + specializim në lëminë pedagogjike ;

16. Arsimi qytetar IX Të kryer arsimin e lartë + specializim në lëminë pedagogjike ;

17. Hyrje në gjeografi VI Të kryer arsimin e lartë + specializim në lëminë pedagogjike ;

18. Gjeografia e Maqe-donisë

VII Të kryer arsimin e lartë + specializim në lëminë pedagogjike ;

19. Gjeografia evropiane VIII Të kryer arsimin e lartë + specializim në lëminë pedagogjike ;

20. Gjeografia botërore IX Të kryer arsimin e lartë + specializim në lëminë pedagogjike ;

21. Biologjia V i VI Të kryer arsimin e lartë + specializim në lëminë pedagogjike ;

22. Kimia VII i VIII Të kryer arsimin e lartë + specializim në lëminë pedagogjike ;

23. Fizika VIII-IX Të kryer arsimin e lartë + specializim në lëminë pedagogjike ;

143

Prog

ram

i për

zhv

illim

in

e ar

sim

it fi

llor

II

24. Informatika IV Të kryer arsimin e lartë + specializim në lëminë pedagogjike ;

24.1. Informatika V-IX Të kryer arsimin e lartë + specializim në lëminë pedagogjike ;

25. Etika VIII Të kryer arsimin e lartë + specializim në lëminë pedagogjike ;

26. Kultura e komuni-kimit

IX Të kryer arsimin e lartë + specializim në lëminë pedagogjike ;

27. Teknologjia dhe disejni

Profile të ndryshme

144

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

M\a

qedo

nisë

200

5-20

15

Programi PËr zhvillimine arsimit tË mesËmdhe Pas tË mesËm >>>>>

grupi punues:

dr. laste spasovski, koordinatordr. cvetko smilevski

dr. elena açkovska - leshkovskaagim Fazliu

lidija kondinska mr. nikola savev

trajçe gjorgjievski

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ars

imit

të

mes

ëm d

he p

as të

mes

ëm

145

III

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ars

imit

të

mes

ëm d

he p

as të

mes

ëm

147

III

1. MISIONI DHE VIZIONI I ARSIMIT TËMESËM DHE pAS TË MESËM

1.1. Vizioni

1.2. Misioni

Sistemi i arsimit të mesëm pas të mesëm i vendosur në këtë mënyrë, pritet të realizohet me ndihmën e intervencave afatgjata dhe efikase të vërtetuara më parë, të cilat sigurojnë:

pROGRAMI pËR ZHVILLIMIN E ARSIMIT TË MESËM DHE pAS TË MESËM

Republika e Maqedonisë bën orvatje që të formojë një rrjet racional për shkol-lat e arsimit të mesëm dhe pas të mesëm, të përshtatur me nevojat e tregëtisë, tregun e punës dhe politikën e punësimit, i cili shpejt dhe në mënyrë efikase do të përshtatet në ndryshimet lokale dhe ato globale. Shkollat për arsim të mesëm dhe pas të mesëm duhet ti plotësojnë standardet evropiane, duke i respektuar parimet e decentralizimit, mundësitë arsimore të barabarta per të gjithë, cilësitë, transparencën, integrativitetin dhe përgjegjësinë qytetare.

Misioni global i arsimit të mesëm dhe pas të mesëm, për të cilin angazhohet ky Program, nënkupton vendosje të një sistemi të hapur dhe efikas i cili do sigurojë qasje të barabartë për të gjithë shfrytëzuesit dhe zhvillim individual të personit nëpërmjet përfitimit të kompetencave të domosdoshme për punë të suksesshme, arsimim të mëtutjeshëm dhe jetë në shoqëri demokratike, në pajtim me mundësitë shoqëroro-ekonomike lokale dhe globale, interesë dhe nevoja. Përveç struktuimit përkatës të sistemit formal të arsimit të mesëm, mi-sioni nënkupton edhe krijim të kushteve për arsim formal dhe joformal dhe një lidhje më të fortë ndërmjet tyre. Ky program duhet të mundësojë kompatibilitet më të madh me standardet e vendeve të Bashkësisë evropiane.

148

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 mundësi të barabarta për kyçje në arsim të mesëm dhe zgjedhje të rrugëve të ndryshme për t’i arritur qëllimit të njëjtë, si dhe ndalimin e marginalizimit të pjesëtarëve të grupeve të veçanta;

arsim fleksibil sa i takon strukturës, zgjedhjes së programeve dhe profileve, metodave, organizimit, etapeve dhe vendit të realizimit të arsimit;

arsim profesional më të përgjithsuar me të cilin do arrihen kompetenca për natyrën e ndryshueshme të punës, për jetën shoqërore dhe kulturore;

arritje të shkathtësive jetësore të domosdoshme në shoqërinë informatike bashkëkohore dhe afrimin e arsimit kah biznesi;

përdorim të standardeve bashkëkohore të arsimit dhe standarde të profe-sioneve;

përdorim të planeve dhe programeve mësimore të përsosura, moduleve dhe kurseve, si dhe vendosje të një barazpeshe optimale ndërmjet arsimit të përgjithshëm dhe atij profesional, teorisë dhe praktikës;

promovim të kulturës për vetevaluim dhe për planifikimin zhvillimor të shko-llës.

Nëse arsimi i mesëm dhe pas të mesëm e kryejnë misionin e tyre, ajo do të jetë një përkrahje e fortë për ngjallavitjen e ekonimisë, zhvillimin të demokracisë dhe për integrimin ndërkombëtar të vendit.

2. TRENDE BASHKËKOHORE DHE SFIDA NË ZHVILLIMIN E ARSIMIT TË MESËM DHE pAS TË MESËM

2. 1. Trende bashkëkohore në arsimin e mesëm dhe pas të mesëm

Nga fundi i viteve të 80-ta dhe fillimi i viteve të 90-ta të shekullit të XX, në botë filloi reforma e re e shkollave, qëllim i të cilës ishte ndërtim i sistemeve arsimore më efikase dhe më konkurente. Programet në postsistemin e arsimit të mesëm dhe pas të mesëm janë inicuar nga proceset aktuale në plan shoqë-roro-politik, ekonomik dhe teknologjiko-teknik: integrimi dhe globalizimi, ek-spanzioni i teknikës dhe teknologjisë komunikativo-informatike, orjentimi kah ekonomija e tregut, nevojat dhe trendet në sferën e punësimit, konkurenca dhe kompetitiviteti.

Duke e pasur parasysh se arsimi i mesëm është pjesa më e rëndë dhe më e diversifikuar e sistemit arsimor, është rëndë të veçohen ndryshime karakteristike të cilat janë të përbashkëta për të gjitha vendet. Megjithatë, ka disa trende që janë të pranishme të cilat mund të shërbejnë si kahje në krijimin bashkëkohor të sistemit arsimor të mesëm. Ato vlejnë kryesisht për dy segmentet kyçe të këtij nënsistemi arsimor: strukturës dhe organizimit të mësimit.

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ars

imit

të

mes

ëm d

he p

as të

mes

ëm

149

III

Struktura më e pranishme në vendet e Evropës lindore përfshin arsim fillor 6-vjeçar, arsim 3-vjeçar të mesëm të ulët dhe arsimim 3-vjeçar të mesëm të lartë. Numri më i madh i vendeve kanë arsim të domosdoshëm 9-vjeçar, por ekziston tendenca në levizjen e këtij kufiri më lart. Në vendet në tranzicion ende është dominate struktura 8+4. Arsimimi i mesëm i lartë zgjat 3 gjer më 5 vjet, kurse varësisht nga lloji, shkollat mund të ndahen në:

Gjimnaze (3-4 vjeçare) në kuadër të të cilave mësohen lëndë zgjedhore dhe fakultative të obligueshme, dhe mbarojnë me provim të maturës i cili mundë-son ecshmëri kah arsimimi i lartë.

Shkolla teknike (3-4 vjeçare) të cilat kanë dalje kah fakultetet ose mundësoj-në punësim në profesion.

Shkolla profesionale (zejtare), (2-3 vjeçare) me të cilat fitohet shkallë më e ulët e kualifikimit profesional (zeje).

Shkolla artistike (4 vjeçare) me tre drejtime (figurativ, muzikor dhe balet).

Tendencë e përgjithshme e tërë shkollave të mesme është afrimi programor nëpërmjet deprofesionalizimit të arsimit profesional dhe profesionalizimit të ar-simit të përgjithshëm. Në atë kuptim duhet të vërehet trendi kah hapja e gjim-nazeve profesionale dhe artistike, me se edhe ritet depërtimi kah institucionet e larta arsimore.

Influenca e shtetit në vërtetimin e planeve dhe programeve mësimore është e pranishme në të gjitha vendet, por ekzistojnë dallime në shkallën e asaj influ-ence. Sillet një kurikulum nacional bazik i cili parasheh autonomi të shkollave në realizimin e tij, por edhe definim të standardeve të larta arsimore.

Organizimi i mësimit bashkëkohor në këtë nënsistem përfshin disa pika kyçe:

Diferencim dhe individualizim të arsimit, me se mundësohet udhëzimi i nxënësve në pajtim me aftësitë dhe interesat e tyre, si dhe tempo indivi-duale të përparimit. Ajo arrihet nëpërmjet të: zgjedhshmërisë të mësimit, programeve mësimore fleksibile, teknikave arsimore të cilat janë përshtatur stileve të ndryshme të të menduarit tek nxënësit, si dhe mundësi për avan-cim të shpejtuar për nxënësit e talentuar dhe të zellshëm.

Arsim multikulturor dhe multilingvistik, me se përforcohet bashkëpunimi mes shteteve evropiane.

Pjesëmarrje më të madhe të nxënësve, prindërve dhe subjekteve të tjera të interesuara për udhëheqjen e shkollës.

Zgjerim të bashkëpunimit dhe lidhje më të ngushta mes shkollave dhe tregut të punës, si dhe ngritja e vetëdijes për sipërmarrje.

Krijim të parakushteve për qasje në arsimin e mesëm dhe trajnim të gru-peve të marginalizuara.

1.

2.

3.

4.

5.

150

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 Pregaditje të sistemit për evaluim dhe vetevaluim të nxënësve, me çka mundësohet vlerësim i një numri më të madh aktivitetesh, si dhe zhvillim të pergjegjësisë tek nxënësit për nxënien personale.

Pregaditja e standardeve për evaluim të arsimtarëve dhe ndërtim të me-todologjisë përkatëse për përcaktimin e rejtingut të shkollës. Në lidhje të ngushtë me këtë është edhe përmirësimi i arsimit dhe trajnimit të arsim-tarëve.1

përfitimet nga ndryshimet e këtilla strukturore dhe programore janë:

Përmirësim i cilësisë dhe efikasitetit të arsimit të mesëm, në pajtim me kërke-sat e reja të shoqërisë dhe skemat e ndryshuara për arsim dhe nxënie;

Të mundësuarit e qasjes në të gjitha llojet e arsimit të mesëm dhe arsimit të mesëm për të rritur dhe trajnime, në pajtim me parimet për nxënie të përjet-shme, kushte të njëjta për të gjitha grupet sociale dhe nxitja e punësimit dhe ndërtimi i karierës;

Sistemi për arsim të mesëm dhe trajnim të jetë i hapur më gjërë në botë, në pajtim me sfidat që paraqiten si rezultat i globalizimit.

Fitimi i njohurive etike që do të mundësojnë ndërtimin e autonomisë morale të .personalitetit

2.2. Sfidat e zhvillimit të arsimit të mesëm dhe pas të mesëm

Nëse në bazën e arsimit të mesëm është ndërtuar klimë për nxënie të për-jetshme, depërtim të lartë, kualifikim në përputhshmëri me tregun e punës dhe respektim të standardeve të vendosura, atëherë për realizim të detyrave qëlli-more duhet të bëhen një sërë ndryshimesh. Ndryshimet duhet të jenë rezultat i sfidave që janë prezente në Republikën e Maqedonisë.

2.2.1. Trende demografike

Republika e Maqedonisë shtrihet në sipërfaqe prej 25 713 km2, prej të cilave 79% janë terene kodrinore-malore, 19,10% janë terene rafshinore dhe 1,90% janë sipërfaqe ujore.

1 Ky aspekt është i përpunuar më detalisht te grupi punues I cili e trajton cilësinë në arsim.

6.

7.

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ars

imit

të

mes

ëm d

he p

as të

mes

ëm

151

III

Tabela 1.

Popullata sipas regjistrimeve (“R. e Maqedonisë në numër”, 2003, fq.6)

Viti Gjithsej Meshkuj Femra

Numri i meshkujve në

1000 femra (maskulinitet)

1921 808 724 401 468 407 256 9861931 949 958 478 519 471 439 1 0151948 1152986 584 002 568 984 1 0261953 1304514 659 861 644 653 1 0241961 1 406 003 710 074 695 929 1 0201971 1 647 308 834 692 812616 1 0271981 1 909 136 968 143 940 993 1 0291991 2 033 964 1) 1 027 352 1) 1 006 612 1) 1 0421994 1 945 932 2) 974 255 2) 971 677 2) 1 0212002 2 022 547 1 015 377 1 007 177 1 008

1) Popullatë e regjistruar dhe e vlerësuar.2) Gjithsej popullatë e regjistruar dhe e vlerësuar në përputhshmëri me defini-

cionin e Regjistrimit të vitit 1994 i cili dallohet nga definicioni i përdorur në regjistrimet e kaluara.

Në tabelën 1. është e dhënë struktura numerike e popullatës në Republikën e Maqedonisë, e cila ka rëndësi të madhe për madhësinë, strukturën dhe tem-pon e zhvillimit të prodhimit në sferën e reprodukcionit shoqëror të përgjithshëm. Mundet të vërehet edhe struktura biologjike demografike e popullatës sipas gji-nisë. Kjo strukturë është e rëndësishme për arsye se reprodukcioni i popullatës së përgjithshme nvaret nga popullata femërore, kurse sipas numrit të popullsisë mashkullore është e caktuar sasia e forcës të punës.

Lëvizja e popullatës mund të jetë: natyrore (lindje dhe vdekje) dhe mekanike (shpërngulje, gjegjësisht zhvendosje teritoriale e popullatës).

0

20

40

60

80

100

120

140

1948 1953 1971 1981 1991 1994 1995 1996 1997 1998 1999

@ivorodeni

Umreni

Priroden prirast

Umreni doen~iwa na 1000 `ivorodeni

Dijagrami 1.:Lëvizje natyrore e popullatës(“Vjetori statistikor 1999”, fq. 111 dhe “Vjetori statistikor 2000”, fq. 99, 100)

Të lindur të gjallë

Të vdekur

Rritje natyrore

Fosmnje të vdekura në 1000 të lindur të gjallë

152

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 Numri i fëmijëve të lindur në 1000 banorë u zvogëlua më 40,7 në vitin 1948 më 13,5 në vitin 1999, ndërsa numri i personave të vdekur prej 14,4% në 8,3%, ndërsa numri i foshnjave të vdekura në 1000 të foshnja të gjalla është zvogëluar prej 116,7 në 14,9.

Kjo rezulton me zvogëlimin e ritjes natyrore të popullsisë prej 26,3 në 5,2 më 1000 banorë. Rënia e vdekshmërisë shkaktoi që kohëzgjatja e jetës të arrijë 70,1 vjet për burat dhe 74,4 për gratë. Në Republikën e Maqedonisë është e pranish-me shkalla e ulët e natalitetit karakteristike për maqedonasit, dhe shkallë e lartë e natalitetit karakteristike për shqiptarët, romët dhe turqit. Në vitin 1994 shkalla e natalitetit te maqedonasit ka qenë 12,1 më 1000 banorë, kurse te shqiptarët 25,1, te romët 29,1 dhe te turqit 19,8.

Lëvizjet migruese të popullatës në Republikën e Maqedonisë janë shumë intenzive , si rezultat i zhvillimit të shpejtë ekonomik, demografik dhe politik në vend. Në periudhën prej vitit 1981 – 1994 migracioni i jashtëm në Republikën e Maqedonisë ka tregues negativ të migracionit prej 128 000 perona, që paraqet 6,2 % nga popullata e përgjithshme.

Me diagramin shtyllor 2 është dhënë shpërndarja e popullatës sipas tre gru-peve moshore më të mëdha, si vijon: prej 0 gjer më 14 vjet, prej 15 gjer më 59 vjet dhe prej 60 e më tepër vjet. Në fillim të procesit të tranzicionit është dominante prezenca e popullatës së re, kurse në fund prezenca e popullatës së moshuar.

Dijagrami 2.Popullata sipas grupeve moshore (“Prezentim dhe studime nr. 85”, Shkup 1997, fq. 32)

Kjo strukturë mvaret nga: nataliteti, mortaliteti, ritja natyrore, lëvizjet migra-tive, krizat ekonomike, luftërat, epidemitë dhë katastrofat natyrore.

Struktura arsimore e popullatës i përfshinë strukturat e pjesërishme sipas aftësisë për shkrim lexim, pregaditja shkollore dhe karakteristikat e tjera arsi-motre.

Ndryshimet në strukturën arsimore në Republikën e Maqedonisë tregojnë se popullata në periudhën mes viteve 1953 – 1994 ka arrirë shkallë të lartë në zhvil-limin e arsimit. Është zvogëluar pjesëmarrja e popullsisë analfabete prej 33,7% në 5,4%. Në vitin 1994 pjesëmarrja e popullatës pa pregaditje arsimore ka qenë

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ars

imit

të

mes

ëm d

he p

as të

mes

ëm

153

III

6,6% , me arsim fillor 33,3%, me arsim të paplolotë 18,4%, me arsim të mesëm 32,3%, arsim të lartë dhe superior 8,7%. Nga të dhënat mund të konstatohet se në Republikën e Maqedonisë përqindja e popullatës që nuk din shkrim-lexim është zvogëluar mjaft.

Mospërcjellja e mësimit në shkollat fillore është 1,42% në vit, kurse në shkol-lat e mesme dy herë më shumë - 2,84%. Mospërcjellja e mësimit është edhe më e madhe në periudhën nga hyrja gjer te dalja e arsimit të mesëm – 11,76% (e dhënë që i përket gjeneratës të maturantëve të vitit shkollor 2002/03).

Krahasuar, në arsimin e mesëm të Republikës të Maqedonisë, në vitin shkol-lor 2002/03 janë regjistruar 95 352 nxënës nga viti i parë gjer te i katërti, të shpër-ndarë në 3 037 paralele në 90 shkolla të mesme. Në vitin e ri shkollor 2003/04 numri është rritur në 95 842 nxënës në 3 108 paralele në 91 shkolla të mesme. Që dmth., vetëm për një vit shkollor numri i nxënësve është rritur për 0,52%.

Tabela 2.

Nxënës në arsimin e mesëm të rregullt sipas deklarimit për përkatësinë kombëtare dhe sipas gjinisë (“Enti shtetëror për statistikë – Shkolla fillore dhe të mesme në fund të vitit shkollor 2002/03, faq.39)

Viti shko-llor

Gjithsej Maqe-don

Shqip-tarë

Turq Romë Vlleh Serb Të tjerë Nuk janë dekla-

ruar

E panjohur

2001/2002Gjithsej%nxënëse

92060100

45008

6978375,8

35371

1669118,17308

17851,9755

5690,6213

2080.2120

12961,4571

17311,9666

20,01

30,03

2002/2003Gjithsej%nxënëseNga ato në shkolla private GjithsejNxënës

93526100

45449

848332

6972874,6

35223

282134

1808019,37893

321111

19732,1840

17662

6370,7236

1/

2520.3128

1/

10501,1458

84

17821,9665

5921

240,06

//

///

//

2005/2006gjithsej%nx[nës

96121100

43292

6656069,3

32507

2101921,98188

22462,4735

12501,3494

3580.4150

11201,2461

26752,8757

/

/

/

/

Nga tabela 2 është evidente se se në arsimin e mesëm është rritur përfshirja e nxënësve me përkatësi etnike shqipëtare, rome dhe turke, ndërsa për nian-së është zvogëluar përfshirja e nxënësve maqedonas. Ky trend është prezent veçanërisht te popullata femërore. Të dhënat që e praqesin gjendjen e përmen-dur kanë të bëjnë me kalimin e vitit shkollor 2001/02 kah viti shkollor 2002/03.

154

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 Marrë parasysh gjendjen demografike në Republikën e Maqedonisë, institu-cionet arsimore për arsim të mesëm dhe pas të mesëm, është e nevojshme:

t’i ndihmojnë Republikës së Maqedonisë në zvogëlimin e migrimit të jashtëm dhe stimulimit të migrimit të brendshëm duke ndërtuar sistem arsimor fleksibil i cili do të mundësojë kalueshmëri horizontale dhe vertikale;

t’i angazhojë nxënësit e shkollave të mesme në aktivitete për t’iu dhënë ndi-hmë personave të moshuar;

ta risë nivelin arsimor të të rinjëve, veçanërisht të popullatës femërore dhe t’i risë kompetencat profesionale të të rriturve.

2.2.2. Demokracia dhe regullativa ligjore

Arsimimi për të gjithë është motoja për të arritur demokraci më të madhe dhe zgjidhje ligjore më cilësore në legjislaturën në të gjithë shkallët dhe llojet e arsimit.

Në arsimin e mesëm dhe pas të mesëm, të cilët edhe pse nuk janë të obli-guar, krijohen kushte për arsimim për të gjithë bile edhe në kuptim material, përmes zgjidhjeve të ndryshme institucionale ose ndihmë nga fondacionet jo-qeveritare. Ligji për arsim të mesëm dhe ligji i posaçëm për arsim dhe trajnim profesional, i cili është në procedurë për sjelljen e tij, sipas normave garantojnë barazi për të gjithë nxënësit pa marrë parasysh përkatësinë etnike, fetare, gjinore dhe përkatësitë e tjera.

Megjithatë, aktet ligjore të përmendura nuk i regullojnë të gjitha çështjet në lidhje me punën dhe jetën në institucionet për arsim të mesëm dhe pas të mesëm. Prandaj, disa çështje ende të pasqaruara duhet të zgjidhen me akte nënligjore, përmes kurikulave interne cilësore edhe përmes bashkëpunimit ndërmjet shkol-lave dhe partnerëve të tyre.

Njohja dhe aplikimi i të drejtës është shumë kategori suptile për shkak të ndryshimeve të shpeshta në regullativën ligjore dhe në strukturat administrative. Qytetarët nuk janë të njoftuar sa duhet, me institucionet e reja të sistemit, me të drejtat dhe liritë veta, si dhe me obligimet e tyre, të realizojnë participim aktiv në marrdhëniet e përgjithshmëe shoqërore. Për qytetarët është me rëndësi të veçan-të t’i njohin institucionet arsimore, strukturën dhe mekanizmin e funksionimit të sistemit arsimor. Në shkollat për arsim të mesëm bëhen përpjekjet e para për inkuadrim të prindërve dhe bashkësisë në tërësi për realizim të drejtë të aktivite-teve edukativo-arsimore. Me projekte të caktuara jepet përkrahje e veçantë për aktivite të prindërve në shkollë. Vendoset komunikim më i afërt prind-arsimtar, por ende pjesëmarrja e prindërve në udhëheqjen e shkollave në kuptim cilësor është në nivel të ulët.

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ars

imit

të

mes

ëm d

he p

as të

mes

ëm

155

III

Si edhe vendet e tjera në tranzicion ashtu edhe Republika e Maqedonisë ka nevojë për zhvillim të demokracisë dhe për forcim të shteëtit ligjor, për të cilën është e domozdoshme:

përsosja dhe përforcimi i strukturave dhe mekanizmave të reja demokratike në nivel qendror dhe lokal;

zhvillimi i formave të decentralizimit dhe dekoncentrimit të qeverisjes në funkcion të afrimit të saj kah qytetari;

vendosje e mekanizmave demokratike përmes të cilave qytetari do të mun-det t’i manifestojë dhe prezantojë nevojat dhe interesat e veta dhe të real-izojë ndikim mbi qendrat për sjellje të vendimeve, në drejtim të plotësimit të këtyre nevojave dhe intereseve;

arritja e nivelit të atillë të përpunimit të parimit për sundim të së drejtës, që do të sigurojë siguri ligjore të qytetarit dhe mbrojtje të të drejtave elementare dhe lirive të njeriut;

aftësim të qytetarit për participim aktiv në implementimin e ligjeve: ligji për arsim të mesëm, ligji për arsim profesional, ligji për vetëqeverisje lokale dhe një sërë akte nënligjore që i regullojnë marrdhëniet në sferën e arsimit.

2.2.3. Ekonomia e tregut dhe papunësia

Struktura ekonomike-sociale e popullatës e pasqyron strukturën ekono-mike në Republikën e Maqedonisë. Ajo i perfshin strukturat e pjesërishme sipas aktivitetit ekonomik, veprimtarisë, profesionit, pozitës në profesion, sektorit të pronësisë, ndarjes së epopullatës në qytetare, e përzier dhe fshatare, ndarjes së amvisërive sipas burimeve dhe nivelit të të ardhurave, etj. Më poshtë janë paraqi-tur të dhënat për disa struktura të pjesërishme, burim i të cilave është “Maqedo-nia në numra, 2003” (faq.17-21).

Tabela 3.

Popullata e moshës mbi 15 vjet sipas aktivitetit ekonomik

Viti 2001 Viti 2002

Të punësuar 561341 545108

Të papunësuar 263 483 315868

popullatë aktive 824 824 860976

popullatë joaktive 742129 718474

156

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5

Tabela 4.

Shkalla për aktivitet të popullatës në moshë mbi 15 vjet, viti 2003

Shalla e aktivitetit 1)

Shkalla e punësimit 2)

Shkalla e pepunësimit 3)

15 - 19 15,4 5,1 66,6

20 - 24 55,3 19,1 65,5

25 - 29 75,8 37,3 50,8

30 - 34 79,3 45,2 43,0

35 - 39 80,8 54,4 32,7

40 - 44 79,8 59,0 26,1

45 - 49 76,0 59,4 21,9

50 - 54 64,8 50,2 22,6

55 - 59 48,1 36,9 23,2

60 - 64 22,6 19,3 14,3

65 i pove}e 5,3 5,2 2,1

vkupno 54,5 34,5 36,7

1) Pjesëmarrja e fuqisë punëtore në popullatën e përgjithshme mbi 15 vjet;

2) Pjesëmarrja e numrit të të punësuarve në popullatën e përgjithshme mbi 15 vjet;

3) Pjesëmarrja e numrit të të papunesuarve në fuqinë e përgjithshme punëtore.

Dijagrami 6. Të papunësuar sipas moshës dhe gjinisë, viti 2003

Diagrami 3. Të papunësuar sipas gjatësisë të papu-nësimit, viti 2003

Diagrami 3. Të papunësuar sipas gjatësisë të papu-nësimit, viti 2003

Diagrami 4.Të punësuar sipas statusit ekonomik, viti 2003

Diagrami 4.Të punësuar sipas statusit ekonomik, viti 2003

Punetor familijar i papaguar

Të punësuar Punë dhënës

I punësuar për llogari personale

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ars

imit

të

mes

ëm d

he p

as të

mes

ëm

157

III

Tabela 5.

Të papunësuar sipas përgaditjes arsimore

2001 2002

Pa arsimuar 4 714 3 679

Arsim fillor të pakryer 12 609 16 737

Arsim fillor 95 792 112 594

Arsim të mesëm 3 vjeçar 37 890 49 093

Arsim të mesëm 4 vjeçar 92 941 108 408

Arsim të lartë 6 022 7 688

Arsim superior 13 515 17 669

Gjithsej 263 483 315 868

Sipas të dhënave mund të shihet:

zmadhim i papunësimit;

numër më i madh i të papunësuarve që presim 4 vjet e më tepër;

papunësim më i madh i personave me arsim të mesëm;

shkallë më e lartë e papunësimit tek personat në moshë prej 20 – 29 vjet.

Papunësia në Republikën e Maqedonisë është aktuale disa dekada, me ten-dencë për ritje të përhershme. Si shkaqe për papunësi mund të veçohen:

procesi i privatizimit, me të cilin u ndërpre puna te ndërmarrjet e mëdha, dhe u formuan ndërrmarje të vogla dhe të mëdha;

pritja për punësim në punë me kohëzgjatje të pacaktuar;

jopajtueshmëria mes ofertës dhe kërkesës të fuqisë punëtore, sidomos te disa profesione të caktuara. Shkak më i shpeshtë për atë është zhvillimi tekniko-teknologjik;

karakteri sezonal i disa profesioneve (bujqësi, turizëm, etj.).

Papunësia mund të tejkalohet me:

iniciativë më të madhe të ndërmarrësve dhe aftësimi i vetëpunësimit;

përshtatjen e ofertës nga ana e institucioneve arsimore për arsim të mesëm dhe arsim të mesëm për të rritur me kërkesën e fuqisë punëtore;

përcjellje të zhvillimit tekniko-teknologjik nga ana e institucioneve arsimore për arsim të mesëm dhe pas të mesëm.

158

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 2.2.4. Decentralizimi dhe liberalizimi

Sistemi arsimor aktual për arsim të mesëm dhe pas të mesëm në Republikën e Maqedonisë është i centralizuar. Në atë nivel janë caktuar: qëllimet, struktu-ra, formimi dhe ndërprerja e institucioneve arsimore, plan-programet mësimore, puna edukativo-arsimore, notimi dhe provimet, pozita e nxënësit, arsimtari dhe bashkëpunëtorët, përsosja dhe ngritja profesionale e arsimtarit dhe bashkëpun-torëve profesional, udhëheqja dhe mbikqyrja (profesionale dhe administrative).

Për shkak të ndryshimeve të shpejta në ekonomi, prodhimtari, teknologji, sasi dhe strukturë të diturisë, nuk mund të mbahet planifikimi qendror i arsimit. Decentralizim më i madh do të thotë udhëheqje me përmbajtjet arsimore të një mënyre të re dhe më fleksibile. Me këtë vjen gjer te zhvendosja e ingerencave prej nivelit shtetëror kah ai shkollor, me se vjen në shprehje profesionalizmi në punë dhe në përgjegjësi të institucioneve arsimore dhe bashkësisë lokale.

Me programin për zhvillimin e arsimit të mesëm dhe atij pas të mesëm plani-fikohet të merren masa me të cilat do të ndihmohet që në periudhën e adaptimit (deri në fund të 2007) të decentralizimit të këtij nënsistemi arsimor.

Decentralizimi në nënsistemin për arsim të mesëm dhe pas të mesëm është trend botëror, dhe me atë edhe sfidë për Republikën e Maqedonisë. Me programën për zhvillim të arsimit të mesëm dhe pas të mesëm planifikohet të ndërrmeren masa për orjentimin e këtij nënsistemi arsimor kah një strukturë e decentralizuar.

Decentralizimi paraqet marrdhënie demokratike më të mëdha. Ajo nënkup-ton pjesëmarrje më të madhe të komunës, qytetarëve dhe prindëve në aktivitetet e institucioneve arsimore për arsim të mesëm dhe pas të mesëm. Të gjithë ven-dimeve do t’i paraprijnë bisedime dhe konsultime ndërmjet institucioneve arsi-more nga njëra anë dhe punëdhënësit si dhe organet qeveritare nga ana tjetër, për shkak të vendosjes të një nënsistemi i cili garanton funkcionim adekuat dhe finansim të duhur.

Në Republikën e Maqedonisë duhet të gjindet një sistem i decentralizimit i cili do jetë barazpeshë ndërmjet qeverisjes qendrore dhe asaj lokale, ndërmjet përgjegjësive politike dhe atyre profesionale. Decentralizimi medoemos duhet të jetë i lidhur me qëllime të qarta siç janë:

institucionet për arsim të mesëm dhe pas të mesëm ti bëjë fleksibile dhe të afta që në kohë t’i pranojnë risitë dhe si nënsistem stabil ta përcjellin dinamikën e ndryshimeve. Ajo do të ndihmojë në zgjedhjen e mënyrës ad-ekuate për struktuim të programeve arsimore dhe respektim të standardeve themelore të cilat ato duhet t’i plotësojnë;

krijimi i kushteve të reja për udhëheqje, reorganizim të administratës dhe ndryshin të bazës ligjore të të njëjtës, si dhe të atyre që drejtojnë dhe udhë-heqin me institucionet arsimore;

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ars

imit

të

mes

ëm d

he p

as të

mes

ëm

159

III

përcjellje të vazhdueshme të ndryshimeve në tregun e punës, e cila do të krijojë kushte për arsim të vazhdueshëm;

trjnim të arsimtarëve për mësim aktiv, me qëllim të ngritjes të profesiona-lizmit dhe zhvillim të inicijativës për nxënie të përjetshme;

ulje të harxhimeve shtetërore, dhe rritje të pjesëmarrjes të qytetarëve në fi-nansimin e arsimit.

Është e nevojshme të ceket se decentralizimi nuk siguron automatikisht plotësim të qellimeve. Ajo jep vetëm kornizë, ose, më mirë të themi, krijon am-bient të volitshëm për përdorimin e regullativave dhe mekanizmave me të cilat në praktikë do të plotësohen këto qëllime.

2.2.5. Finansimi

Kur u fillua me sistemin arsimor të decentralizuar në Republiken e Maqedo-nisë, mendohej dhe merreshin masa edhe për mënyrën e finansimit.

Në periudhën e adaptimit të decentralizimit të arsimit, në sferën e finansimit të nënsistemit për arsim të mesëm dhe pas të mesëm, e nevojshme është që të përkryhet:

teknika e finansimit në nivel qendror si dhe indikatorët për vërtetimin e sa-sisë të mjeteve;

autonomia finansiare në nivel lokal;

autonomia finansiare në nivel të një institucioni arsimor për arsim të mesëm dhe pas të mesëm.

2.2.6. Kohezioni social, identiteti nacional dhe qytetar,multikultura dhe interkultura

Institucionet arsimore për arsim të mesëm dhe pas të mesëm duhet t’i mun-dësojnë secilit nxënës në nënsistemin të fitojë dieni, aftësi dhe vlera karakte-ristike për shoqërinë të cilës i takojnë. Nëpërmjet të procesit të socijalizimit, nxënësi krijon lidhje me njerëzit që janë reth tij. Ky proces inkuadron veprimtarë të ndryshëm në periudha të ndryshme të jetës. Në adoleshencë, pos familjes, rol të madh kanë edhe shokët, shkolla, mjetet për komunikim masovik, feja etj.

Socijalizimi vazhdon gjatë tërë jetës. Nëpërmjet të socijalizimit njerëzit af-tësohen për përballje me problemet që i sjell jeta shoqërore, para së gjithash, prezenca e dallimeve sociale dhe kulturore. Identiteti kulturor i secilit individ i mundëson ta njohë vetveten dhe të ndjehet si pjesëtar i një kulture.

Në Republikën e Maqedonisë ekziston multikulturalizëm, për funksionim të së cilës është e domosdoshme të respektohen parimet e barabartësisë, toleran-cës, shkëmbimit dhe bashkëpunimit mes kulturave. Janë të mundshme edhe pro-

160

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 cese garuese dhe konkurencë, që ndonjëherë i vështirësojnë marrëdhëniet edhe mes kulturave të ngjajshme.

Institucionet arsimore për arsim të mesëm dhe pas të mesëm ne Republikën e Maqedonisë duhet ti kushtojnë kujdes:

Dallimeve në statusin social dhe ekonomik të popullsisë. Barabarsia e pjesëmarrësve ne arsimin e mesëm dhe pas të mesëm shihet në dhënien e mundësive të barabarta në pranimin e diturive cilësore dhe praktike në institucionet arsimore. Me privatizimin, rritet reziku për polarizim ekonomik të qytetarëvë. Prandaj, me sistemin e stipendimit të nxënësve të talentuar ose fondeve të veçanta për ndihmë personave të rezikuar social, duhet të zvogëlohet ai dallim dhe të sigurohen kushte për përmirësim të standardit.

Kohezioni social. Institucionet arsimore duhet të ndërmarrin aksione për-katëse për zhvillim të vetëdijes për lidhshmëri të ndërsjelltë, varshmëri dhe solidaritet tek të gjithë pjesëmarrësit në nënsistemin për arsim të mesëm dhe pas të mesëm, pa marrë parasysh identitetin e tyre kulturor, etnik dhe gjinor.

2.2.7. Integrimi evropian

Me integrim në sistemin evropian, arsimi i mesëm dhe pas të mesëm në Re-publikën e Maqedonisë do bëhet kompatibil me atë të vendeve të BE-së. Pa bërë krahasime me sistemet evropiane nuk ka mundësi ta kuptojmë nivelin tonë për zhvillim. Temë e asaj analize komparative duhet të jetë: menaxhimi me shkollat, cilësia e mësimit, motivimi i nxënësve, bashkëpunimi me partnerët socialë dhe ngjajshëm.

Procesi për integrimin e Republikës të Maqedonisë me BE në sferën e arsi-mit, sjell nevojën për aplikimin e standardeve si në strukturën fillore të institucio-neve arsimore (numri i nxënësve në paralele, pregaditja, shkalla e teknologjisë arsimore), ashtu edhe në evaluimin e rezultateve të arritura në shkollë.

Përcaktimi për integrim evropian në arsim do të thotë:

pregaditje të kuadrove të cilat do kyçen me sukses në tregun evropian të punës;

vendosje të standardeve arsimore kompatibile me ato evropiane dhe kon-trollim i jashtëm i tyre;

t’i jepet arsimit dimension evropian nëpermjet të përshtatjes të qëllimeve dhe përmbajtjeve arsimore, dhe procesit arsimor;

këmbim të informatave nëpërmjet të teknologjisë informatiko-komunika-tivedhe sistemeve të internetit dhe bashkëpunim me institucionet arsimore nga Evropa dhe bota;

sigurim të lëvizjes më të madhe të nxënësve dhe kuadrove arsimore në Ev-ropë dhe më gjërë.

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ars

imit

të

mes

ëm d

he p

as të

mes

ëm

161

III

2.2.8. Ambienti jetësor

Problemet për mbrojtjen e ambientit jetësor në Republikën e Maqedonisë nuk janë të reja. Ato janë të pranishme me zhvillimin industrial dhe me urbani-zimin.

Një nga qëllimet e institucioneve për arsim të mesëm dhe pas të mesëm duhet të jetë mbrojtja e ambientit jetësor. Në Republikën e Maqedonisë, vitet e fundit janë duke u realizuar disa projekte të rëndësishme në kuadër të kësaj sfere. Ndërmjet tyre fitohen shprehi, aftësi dhe tradita për mbrojtjen e të vlefsh-mes dhe të bukurës. Vetëdija e re për një mjedis të këndshëm ekologjik duhet t’i homogjenizojë nxënësit në përpjekjet për të ruajtur, mirëmbajtur dhe regulluar shkollën si shtëpinë e vet. E njëjta marrdhënie duhet të ndërtohet edhe kah mje-disi më i gjërë, sidomos rrallësitë dhe bukuritë natyrore.

Në një numër të madh shtetesh, ku bën pjesë edhe Republika e Maqedo-nisë, sot ekzistojnë edhe ministri të posaçme për mbrojtjen e mjedisit jetësor. Përveç asaj, formohen edhe asociacione të cilat ndërmarrin sërë aktivitetesh për ngritjen a vetëdijes ekologjike, si dhe për të marrë masa për mbrojtje të mjedisit jetësor.

Që të mbrohet mjedisi jetësor nga ana e institucioneve arsimore për arsim të mesëm dhe pas të mesëm, duhet:

të stimulohet zhvillimi i vetëdijes për nevojën e mbrojtjes të mjedisit jetë-sor;

t’i inicojë dhe tërheqë nxënësit e edukuar t’i përcjellin dienitë e tyre tek qytetrimi më i gjërë përmes organizatave rinore, organizatave joqeveritare, klubeve të ndryshme dhe asociacione;

të stimulohen marrdhënie për besim të dyanshëm, punë kreative dhe eki-pore, udhëheqje të plotë dhe autoritative të shkollës, si dhe parashikime për një ambient jetësor dhe punues të shëndoshë.

162

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 3. pARIME THEMELORE pËR ZHVILLIMIN E ARSIMIT TË MESËM DHE pAS TË MESËM

3. 1. Cilësi

Cilësia është kërkesa themelore e çdo veprimtarie në botën e zhvilluar. Me plotësimin e standardeve të larta arsimore, arsimi do bëhet faktor i rën-dësishëm në zhvillimin socio-ekono-mik të Republikës të Maqedonisë.

Cilësia e procesit edukativo-ar-simor varet nga cilësia e: programeve arsimore, kuadrit arsimor, mësimit, organizimit të udhëheqjes të punës nëpër shkolla dhe evaluimit të punës edukativo-arsimore.

Që të sigurohet cilësi e lartë në të gjitha segmentet e sistemit arsimor është e domosdoshme:

Të ndërtohen standarde arsimore për: programet mësimore, pro-cesit mësimor, organizimin dhe udhëheqjen institucionet eduka-tivo-arsimore, arritje të nxënësve, trjnimin e kuadrit arsimor dhe ngjajshëm. Në perputhje me ato standarde duhet:

të bëhen rivlerësime të programeve mësimore ekzistuese dhe të njëjtat të ndryshohen sipas mangësive të vërejtura, që të mundet të ecin me hapin e zhvillimit të shoqërisë dhe ar-ritjeve shkencore. Gjatë kësaj duhet të mbahet llogari që çdo ndryshim të mundësojë plotësim të kërkesave individuale të nxënësve, zhvillim të integ-rimit ndërlëndor dhe të japë ekonomitet në punë;

të punohet në edukimin dhe edukimin plotësues të kuadrit arsimor, i cili do të jetë i prgaditur për realizim të arsimit cilësor.

Gjatë pregaditjes të standardeve duhet të meren parasysh shikimet bashkëkohore botërore për cilësi të segmenteve të veçanta të procesit edukati-vo-arsimor, për të cilat tek ne ekzistojnë të dhëna profesionale, por jo edhe për-voja praktike të mjaftueshme.

1.

Gjendja:

Për shkak të madhësisë të programës, dienia e fakteve u bë njësi matëse për suksessh-mërinë e nxënësit. Nga ana tjetër, kuptimi dhe përdorimi i dienisë të arritur në situata të panjohura, e treguar me kërkime të ndry-shme (pjesëmarrje në testime ndërkom-bëtare: PISA, TIMSS), janë në nivel të ulët. Përveç madhësisë të programeve, arsye për situatën e këtillë janë edhe format dhe meto-dat arsimoretë të cilat përdoren në punën me nxënësit. Në fakt, mbizotëron forma frontale si mënyrë e punës dhe metoda e monologut kur në orë zhvillohen materje të reja. Në orët për përforcim shpeshherë kërkohet re-produkcion i fakteve ose punim i detyrave të ngjajshme.

Aktivitet i vetëm i vlerësimit është notimi sumativ i nxënësve nga ana e arsimtarit, i cili zakonisht është vlerësim tradicional i përgjigjeve gojore, detyrave me shkrim dhe sjelljes të nxënësve gjatë procesit arsimor. Mënyra e tanishme për notim përmban re-produksion verbal të përmbajtjeve të shpre-hura në prezentimet e arsimtarit ose në libër. Si rezultat i kësaj paraqitet mësimi për notë, e jo mësimi për dieni.

Në nënsistemin tonë të tanishëm për arsim të mesëm dhe arsim të mesëm për të ritur, nuk ekzistojnë standarde për përcjellje dhe vlerësim të cilësisë të aktiviteteve arsimore dhe daljeve të tyre dhe për cilësinë e kush-teve në të cilat realizohet procesi arsimor.

»

»

»

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ars

imit

të

mes

ëm d

he p

as të

mes

ëm

163

III

Të ndërtohen procedura të standardizuara për matjen dhe vlerësimin e arritjeve në standardet arsimore. Për realizimin e atij qëllimi ëshë i nevo-jshëm:

formim i një qendre nacionale për standarde dhe vlerësime arsimore për shkak të sigurimit të organizimit profesional dhe cilësor dhe realizim të hulumtimeve aksionale (duke inkuadruar edhe pjesëmarrje në testime ndërkombëtare) dhe provime eksperte. Poashtu, duhet t‘iu jepet përkrahje arsimtarëve në përvetësimin e procedurave, mënyrave dhe instrumenteve për notim të arritjeve të nxënësvë, si edhe të punës personale (vetevaluim) në pajtim me standardet arsimore;

aftësim i shkollës të kryejë evaluim dhe vetevaluim. Kjo nënkupton prega-ditjen e konceptit për evaluim shkollor, trajnim të drejtorit, arsimtarëve dhe shërbimit profesional për evaluim dhe vetevaluim dhe pregaditje të dora-cakëve për evaluim dhe vetevaluim.

Sistemi i evaluimit, si pjesë përbërëse e sistemit arsimor, duhet të sigurojë përcjellje të vazhdueshme dhe ritje të cilësisë të institucioneve arsimore, proce-sit mësimor dhe daljeve nga arsimi. Ai sistem duhet të jetë: autonom në marrdhë-nie me interesat politike, i integruar, koherent, efikas, demokratik, i drejtë dhe i përshtatur me konventat ndërkombëtare relevante dhe kapacitete të vërteta pro-fesionale dhe materiale të arsimit në Republikën e Maqedonisë.

Përveç funksionit sigurim i cilësisë, sistemi i evaluimit duhet ta përkrahë procesin e reformave të aspekteve të tjera të nënsistemit për arsim të mesëm dhe pas të mesëm (demokratizim, decentralizim), të sigurojë që i njejti të zhvillohet në kontinuitet në pajtim me nevojat dhe mundësitë e shoqërisë dhe të ndikojë në sigurimin e cilësisë dhe qasje në arsim për të gjithë.

Ky sistem duhet të jetë i lidhur me sistemin informativ në arsim dhe të mun-dësojë përdorim shumëkahësh të informatave relevante për cilësi.

Të formohen institucione private për arsim të mesëm dhe arsim të mesëm për të rritur me se do të plotësohet nevoja për konkurencë në lëminë e ar-simit. Kjo është një nga mënyrat që të rritet cilësia në arsim. Për atë është e duhur:

3.2. Përgjegjësia qytetare

Pranimi i vlerave elementare politike, sundim i ligjit, të drejtat e njeriut, por edhe obligimet që e determinojnë relacionin qytetar – qytetar, qytetar – komunë dhe qytetar – shtet, si elemente të kulturës politike, janë vendimtare për kohe-zion dhe mbijetesë të bashkësisë. Prandaj, është i domozdoshëm integrim i tyre në mësim dhe në aktivitetet arsimore, por edhe në vendosjen e formave të reja të aktivitetve jasht mësimit të rregullt në këtë drejtim.

2.

3.

164

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 Gjatë konceptimit të strategjisë arsimore, qëllim strategjik duhet të jetë procesi i planifikuar dhe i kontrol-luar i të mësuarrit dhe përkrahja e vler-ave humane dhe shoqërore. Mënyrat e ndryshme të edukimit qytetar janë një nga mekanizmt më të rëndësishëm për përvetësimin e shkathtësive nga ana e qytetarëve për participim aktiv në institucionet arsimore dhe ngritjen e vetëdijes kritike në marrëdhënie me gjërat nga përditshmëria.

Kjo duhet të kontribojë në ndër-timin e qytetarrit i cili do të posedojë njohuri dhe aftësi, do t‘i përdorë të njëjtat në jetën përditshme, do të formojë qëndrime për bashkëpunim, për tolerancë dhe për komunikim të ndërsjelltë.

Duke u nisur nga kjo, një nga qël-limet e e arsimit të mesëm dhe pas të mesëm është ndërtimi i përgjegjësisë qytetare, si parim themelor në proce-sin e arsimit.

Në lidhje me parimin e përgjegjë-sisë qytetare nevoitet :

të punohet në edukimin e kuadrit arsimor që të jetë i aftë për për-dorimin e formave dhe metodave bashkëkohore për punë gjatë realizimit të përmbajtjeve arsimore nga arsimi qytetar;

të bëhen rivlersime detale të programev mësimore ekzistuese dhe të bëhen ndryshime përkatëse që të munden të njejtat të ecin në hap me zhvillimin arritjeve shoqërore dhe shkencore;

formim i standardeve për arsim qytetar në shkollat e mesme;

kontrollim i tërthortë i arsimtarëve përmes kontrollimit të diturive dhe shkath-tësive të nxënësve përmes kontrollit ekstern.

Gjendja:

Në fushën e arsimit qytetar (vë një kuptim më të gjërë të nocionit) aktiviteti i organi-zatave joqeveritare bëhet jashtëzakonisht i rëndësishëm. Ato janë të kyçura polidimen-sionalisht në arsimin qytetar joformal dhe në mbrojtjen e të drejtave dhe lirive themelore të qytetarëve në kufijtë e mundësive dhe kompetencave të tyre. Realizojnë programe në lëminë e arsimit dhe marrin pëlqim që ti realizojnë ato në një numër të caktuar të paraleleve në disa shkolla shtetërore. Shumica e këtyre programave i përfshijnë temat e zgjidhjeve të konflikteve, tolerancës ndëretnike, të drejtave të njeriut, zvogëlimin e paragjykimeve dhe ngjajshëm.Programet kanë veprimtari të kufizuar të realizimit, në përputhshmëri me perspektivën hapsinore dhe kohore.

Në Republikën e Maqedonisë janë bërë fil-limet e arsimit qytetar në shkollat për arsim të mesëm dhe arsim të mesëm për të rritur. Në arsimin e mesëm profesional dhe gjim-nazistlëndë mësimore për arsim qytetar (arsim qytetar, kulturë qytetare, kulturë dhe mbrojtje, mbrojtje, paqe dhe tolerancë) me programe mësimore, mjete ndihmëse arsi-more dhe edukim i arsimtarëve, si parakusht i duhur për realizimin e mësimit.

Për lëndët Sociologji, Sistem politik dhe të drejtat e njeriut, Drejtësi, Ekonomi, Histori lëndë në lëminë humanistike-shoqërore të arsimit gjimnazist, janë pregaditur programe, me qëllim dë definuar paraprakisht që ti për-shtaten kërkesave të arsimit qytetar.

»

»

»

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ars

imit

të

mes

ëm d

he p

as të

mes

ëm

165

III

3. 3. Lidhshmëria me tregun e punës

Ekonomia e ngarkuar me problemet e saja, nuk tregoi interesim në pjesën e krijimit të nevojës për profile, për formimin e tyre dhe trajnimin e tyre. Kjo solli deri te gjendja që institucionet arsimore për arsim të mesëm, në bazë të shiqi-meve personale, të kryejnë ndryshime. Gjatë kësaj dituritë e fituara nuk mund të përdoren menjëherë, kështuqë humbet kuptimi themelor i arsimit profesional që i përket pregaditjes cilësore dhe kyçjes të drejtpërdrejtë në procesin e punës.

Navojat akktuale të ekonomisë nuk mund të zgjidhen ,me nënsiteme të izolu-ara për arsim të mesëm dhe pas të mesëm. Shërbimet arsimore medoemos duhet ta lënë botën e standardeve dhe normativave të formalizuara, të dalin jashtë nga bankat shkollore dhe të lidhen me botën të cilës i duhen ato shërbime arsimore.

Nënsitemi për arsim të mesëm dhe pas të mesëm duhet të ndërtojë strukturë dhe organizim specifik, e cila do të mundësojë lidhshmëri funksionale me tregun e punës. Institiucionet arsimore të këtij nënsistemi, në kuadër të punës arsimore të saj, nuk guxon të kujdesen vetëm për përgaditjen e forcës së re punëtore dhe nuk guxon kujdesin për participientët e tyre ta ndërpresë në momentin e largimit të tyre nga institucionet arsimore.Vendosja bashkëkohore e arsimit të mesëm dhe pas të mesëm duhet t’i respektojë parimet për fleksibilitet, funksionalitet dhe përgjegjësi. Do të thotë nën kujdes të tij duhet të jenë participientët e re-gullt arsimor, të punësuarrit, të papunësuarrit, dhe gjithë ata që kanë nëvojë për ngritje arsimore.

Partneri social duhet të jetë prezent në të gjitha segmentet e ndryshimeve. Ato, përmes institucioneve të tyre, do të sigurojnë definim të qartë të nevojave për profile, standardizim të diturive të nevojshme si kërkesa që do të realizohen në procesin arsimor. Procesi i trajnimit është përgjegjësi e përbashkët e subjek-teve arsimore dhe private, të cilët ju sigurojnë sigurojnë përvrtësim të diturive të nevojshme.

Decentralizimi në lëminë e arsimit të mesëm dhe pas të mesëm dhe inkua-drimi i partnerëve social duhet të krijojë kushte të volitshme që, arsimi profes-ional dhe arsimi i arritur në gjimnazet profesionale, të orientohet kah nevojat e punës që kanë karakter ndërkombëtar.

Aktivitetet kryesore drejt të cilave duhet të lëvizin ndryshimet në këtë nënsis-tem arsimor, duhët të fokusohen në:

vendosjen e formave të punës modulare të cilat do të mundësojnë fleksibili-tet të nënsistemit dhe ngritje të aftësive të tij me kohë t‘i përgjigjet dhe të adaptohet në të gjitha ndryshimet e përgjithshme të jetës shoqërore, si në mikro ashtu edhe në makro plan, kjo do të thotë:

procesi arsimor të organizohet më ndryshe (ndryshime në planin arsimor për të gjitha llojet e arsimit të mesëm dhe pas të mesëm, zvogëlim të numrit të nxënësve në paralele);

»

166

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 të redefinohen dituritë e përgjithshme që të rinjtë i përfitojnë në arsimin pro-fesional dhe të identifikohen kombinimet e vërteta mes transferit të përgjith-shëm, teorik dhe praktik të diturive, që do të mundësojë pregaditje më të mirë për tregun e punës;

të inovohen planet dhe programet mësimore, veçanërisht të lëndëve teor-ike profesionale dhe trajnim praktik sipas nevojave të veprimeve ekonomike dhe shërbyese, si edhe të futet forma e re e punës (punë në grupe, mësim interaktiv, punë projektuese, zgjidhje e problemeve, etj.);

të inovohet paisja dhe materiali arsimor.

Kyçje të subjekteve ekonomike në grupë të subjekteve që e dizajnojnë ar-simin e mesëm dhe arsimin e mesëm për të rritur dhe i verifikojnë efektet arsimore, me çka do të ritet fleksibiliteti dhe dhe funksionaliteti i sistemit ar-simor. Vërejtje me kohë, të dhëna nga subjekte ekonomike, për ndryshimet që ndodhin në sferën e tyre, mundet të jenë të vlefshme për planifikimin e:

arsimit dhe trajnimit të forcës të ardhshme punuese;

trajnimit permes parakualifikimit të të rriturve (të cilët nuk kanë kualifikim ose janë të papunësuar për një kohë më të gjatë) dhë parakualifikim të të punësuarve në ndërmarrjet e mëdha shtetërore;

ngritjes profesionale të kuadrit arsimor në lëndët profesionale-teorike dhe trajnim praktik

Kompetenca për trajnim dhe paratrajnim nuk mund të jetë e fokusuar vetëm në një ministri. Për këtë segment kompetencat duhet të jenë në më shumë mi-nistri: Ministria për Arsim dhe Shkencë, Ministria për Punë dhe Politikë Sociale, Ministria e Finansave dhe Ministria për Ekonomi.

3. 4. Barazia

Mësimi i përjetshëm e potencon nevojën për qasje deri në gjithë shkallët e arsimit, për tërë anëtarët e shoqërisë me kushte të barabarta, pa dallim të gjinisë, moshës, përkatësisë etnike, pozitës socio-ekonomike dhe faktorë të tjerë social. Në atë mënyrë ndërtohet shoqëri me kushte të njëjta për të gjithë, gjë që është e rëndësishme jo vetëm për zhvillimin e tij demokratik, por është kusht për shfrytë-zim optimal të resurseve njerzore në drejtim të zhvillimit shoqëror dhe personal.

Parimi i barazisë në arsim nuk nënkupton vetëm barazi në mundësitë por edhe si sigurim i kushteve të nevojshme që çdo njëri ta realizojë maksimumin e vet arsimor. Ashtu siç arsimi po bëhet i domosdoshëm për individin, ashtu edhe shteti kushtëzohet të sigurojë kushte që secili individ t’i realizojë potencialet e veta arsimore.

Individi është përgjegjës për arsimin e vet por bashkësia duhet t’i mundëso-jë përkrahje të plotë në tentimet e tij. Në të kundërtën arsimi i përjetshëm mund të shpjerë gjer në “pabarazi të përjetshme”. Barazia në arsim realizohet në kon-

»

»

»

»

»

»

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ars

imit

të

mes

ëm d

he p

as të

mes

ëm

167

III

tekst të parimeve të tjera, siç janë parimi i qasjes, kalimit, fleksibilitetit, indivi-dualizmit, këshillimit, zhvillimit të përkrahjes së klimës shkollore dhe përkrahjes finansiare të nxënësve në procesin arsimor, gjendja materiale e të cilëve është faktor që e kufizon vazhdimin e arsimimit. Me këtë, në një mënyrë kompenzohen pasojat nga pozita e pabarazisë socio-ekonomike të familjes.

Qasja e nxënësve në arsimin e mesëm dhe pas të mesëm, rritet edhe me afërsinë e vendit ku mësohet me vendin ku jetohet ose me vendin ku punohet, përkatëse sipas moshës. Në këtë kontekst edhe nxënia në shtëpi paraqet një formë të nxënies prej së largu e cila cila arsimin e bën të arritshëm, prandaj, du-het të pranohet si formë e barabartë e arsimit formal.

Që të arrihet barazia në arsimin e mesëm dhe pas të mesëm duhet:

të meren parasysh nevojat individuale të çdo nxënësi, veçanërisht të atyre me vështirësi në zhillimin psiqik dhe fizik, si edhe për nxënësit e talentuar në procesin arsimor;

arsimi t’i përshtatet nevojave të grupeve të ndryshme qëllimore, gjatë së cilës veçanërisht duhet merren parasysh anëtarët e grupit potencialisht të diskriminuar në baza gjinore, et-nike, socio-ekonomike, teritoriale ose cilado bazë tjetër;

arsimi t’i përshtatet nevojave të ndryshueshme të individëve dhe shoqërisë në tërësi, me qëllim po-tencialet e çdo individi të realizo-hen sa më shumë.

3. 5. Transparenca

Nënsistemi i arsimit të mesëm dhe arsimit të mesëm për të rritur du-het të jetë i qartë dhe i kuptueshëm për nxënësit, prindërit dhe punëdhënësit. Kjo do të thotë:

ekzistim i standardeve të qarta dhe të njohura për çdo lloj të arsimit të mesëm dhe pas të mesëm;

strukturë e kuptueshme e pro-grameve mësimore dhe rrugë për kalueshmëri horizontale dhe verti-kale, që qëndrojnë pas çdo sertifi-kati dhe diplome;

Gjendja:

Ekzistojnë diskutime për ndryshimet në këtë nënsistem të arsimit por praktikisht ato gjen-den në mesin e opinionit profesional, ashtu që subjektet e tjerë të interesuar (prindërit, nxënësit, punëdhënësit) nik janë të njoftuar dhe të inkuadruar sa duhet me ato.

Ekzistojnë aktivitete për sigurimin e trans-parencës më të madhe nga ana e sektorit për vlerësim përmes raporteve nga projektet e realizuara (matura, pjesëmarre në matje ndërkombëtare të arritjeve të nxënësve dhe ngjajshëm);

Disa shkolla që janë të kyçura në projekt, duke e ndjerë nevojën për të informuar për cilësi të punës së tyre, filluan të pregadisin broshura informative përindërit me të dhëna elementare për punën e shkollës, numri i tyre është shumë i vogël për shkak të mungesës së mjeteve;

Institucionet arsimore për arsim të mesëm dhe pas të mesëm janë të mbyllura për prindërit dhe punëdhënësit dhe ata nuk kanë mundësi drejtpërdrejt të njoftohen me procesin arsimor. Disa ndryshime të vogla në tejkalimin e gjendjeve të këtilla bëhen përmes formimit të këshillit të prindërve (që është risi në vendimet ligjore nga viti 1995) dhe formim të asociacionit të prindërve në nivel shtetëror.

»

»

»

»

168

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 njohje të vlerave që i kanë serti-fikatet dhe diplomat në tregun e punës.

Transparenca në arsimin e mesëm dhe pas të mesëm do të rritet nëse:

standardet nacionale të pregaditu-ra të jenë të arritshme për të gjithë të interesuarit;

të ritet vlera e sertifikateve për shkallë të kryer në arsim përmes vendosjes të standardeve të qa-rta për provime përfundimtare dhe kushtëzim të të gjithëve që e krye-jnë shkallën përkatëse të arsimit, për dhënien e provimit;

u ndërtua sistem i notimit ekstern nacional që do të mundësojë in-formata relevante për arritje të nxënësve;

kontrollohet cilësia në bazë të standardeve të qarta, dhe treg-uesit për cilësi të jenë në qasje për shfrytëzuesit e shërbimeve arsimore;

institucionet arsimore janë të hapura për ndikim nga ana e shfrytëzuesve të shërbimeve;

janë vendosur sisteme dykahëshe të informimit, e kjo don të thotë se infor-macionet që i ka grumbulluar Ministria e Arsimit dhe Shkencës nga lemia e arsimit duhet të jetë e arritshme për opinionin më të gjërë.

3. 6. Integrativiteti

Në funksion të parimit për integrativitet, është e nevojshme që programet mësimore sipas lëndëve në arsimin e mesëm dhe pas të mesëm të përpunohen dhe realizohen duke u mbështetur në integrimin e mbrendshëm (lënda) dhe të jashtëm (mes lëndëve, mes teorisë dhe praktikës, gjegjësisht mes asaj që mëso-het dhe asaj që punohet) të qellimeve dhe përmbajtjeve. Nevoja për parimin e integrativitetit në sferën e nënsistemit për arsim të mesëm dhe pas të mesëm është veçanërisht e rendësishme nga aspekti i punës, për të cilën duhet të sigu-rohet nxënie dhe përvojë e integruar, krijim i kushteve për arritje të kualifikimeve transfere, kualifikimeve për gjuhë, multikualifikime nga lëmia e elektronikës, kompjutorëve, kualifikimeve menaxhuese në finansa, marketing, produktivitet dhe ngjajshëm.

Gjendja:

Në kuadër të më shumë projekteve jepen broshura ose informatorë për aktivitetet e tyre, por edhe ato arrijnë vetëm deri te shkol-lat, dhe jo gjer të opinioni më i gjërë.

Nxënësit nuk janë mjaftueshëm të informuar për mundësitë për punësim, kualifikimet e duhura, si dhe rrugët dhe mënyrat që çojnë drejt atyre. Ajo është rezultat i mosekzistimit të një sistemi për informim dhe komunikim mes institucioneve arsimire, mungesë e ak-tivitateve dhe interesit të fermave të kuadrit profesional që ende është në procesin arsi-mor. Mendohet se arsyeja për atë është se tregu i punës është i stërngopur si dhe vjetër-simi i sistemit për këshillim profesional dhe udhëheqje të shkollave.

Ndryshime në arsimin gjimnazist, FARE dhe VET3 projektin në arsimin e mesëm pro-fesional, të cilat përfaqësojnë mënyra për tejkalimin e informimit jo të mjaftueshëm të punëdhënësve për vlerën e diplomave dhe sertifikateve dhe të përmbajtjeve mësimore, si dhe kyçja e tyre në provimet përfundim-tare.

»

»

»

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ars

imit

të

mes

ëm d

he p

as të

mes

ëm

169

III

Duke u nisur nga kërkesat e këtilla të punës bashkëkohore, mund të vërehet nevoja për përshtatjen e shkathtësive dhe diturive të konsumuesve momental të shkollave dhe të “gjurmuesve të ardhshëm për punësim” me atë që i preferojnë punëdhënësit.

Ndryshimet që po ndodhin vitet e fundit në vendin tonë, veçanërisht ato nga lëmia e ekonomisë, teknologjisë, privatizimit dhe punësimit e imponon nevojën për zgjerimin e arsimit gjimnazor.

Në pajtim me prezencën e së njëjtës është i mundur zgjerim i këtij lloji të arsimit me futjen e gjimnazevde profesionale që do t’i pregadisin nxënë-sit për vazhdimin e arsimit, por edhe për karierë profesionale. Njëkohësisht në arsimin profesional po bëhen për-pjekje dhe do të bëhen për lidhshmëri të ndërsjelltë të arsimit të përgjithshëm dhe profesional, me qëllim që profilet arsimore dhe kualifikimet profesionale të kenë plasim në tregun e punës.

Parimi i integrativitetit në arsimin e mesëm dhe pas të mesëm do të arrihet me:

rivlerësimin detal të programeve mësimore në krahasim me integrimin (e mbrendshëm dhe të jashtëm) të qëllimeve dhe përmbajtjeve;

edukimi të kuadrit arsimor për punë ekipore, realizim të mësimit ekipor dhe ngjajshëm që do të mundësojë integrim të qëllimeve, përmbajtjeve në lëndën dhe meslëndëve, mes pjesës teorike dhe praktike të planit mësimor në kuadër të një viti;

pjesëmarrje të subjekteve ekonomike – punëdhënësve në krijimin e ofer-tave arsimore për realizim të kompatibilitetit ndërmjet produktit arsimor dhe kërkesave të vendit të punës;

krijim të marrdhënieve funksionale mes arsimit të përgjithshëm dhe pro-fesional, që do të jetë parim themelor gjatë programimit, si të arsimit të pargjithshëm, ashtu edhe të arsimit profesional. Në atë mënyrë do të hapen shtigjet e gjëra dhe mundësitë për kalim horizontal dhe vertikal, prej arsimit të përgjithshëm kah arsimi profesional, prej njërit lloj në llojin tjetër arsi-mor.

Gjendja:

Në strukturën e tanishme në nënsistemin të arsimit të mesëm dhe pas të mesëm, arsimi gjimnazist është i përfaqësuar vetëm 38%.

Në këtë moment, në arsimin profesional, gjatë realizimit të qëllimeve të projektit, projektet GTZ dhe VET3 orvaten për afrim të nevojave të tregut të punës dhe zmadhim të gjasave për punësim të popullatës së re.

»

»

170

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 4. FUSHAT KYÇE pËR INTERVENIME, INSTRUMENTET DHE RE-ZULTATET E pRITURA NË ARSIMIN E MESËM DHE pAS TË MESËM

4.1. Fushat kyçe për intervenime, të përbashkëta për arsimin e mesëm dhe pas të mesëm

4.1.1. Arsimim për të gjithë

a) Zhvillimi i mundësive arsimore për të gjithë

Kontesti nacionl i arsimit të mesëm dhe pas të mesëm nuk është produk-tiv, nëse shmangesh nga bota dhe nga rrethi. Çdo komb ka më shumë raste për afirmim të vlerave të veta pozitive nëse në mënyrë të barabartë inkuadro-het në botë ose në proceset globale, duke i pranuar disa karakteristika të jetës në shekullin XXI: shkëmbimi i shpejtë i informatave, dëshira për punë si pjesë e kulturës së përgjithshme, jeta në shoqërinë pasindustriale, përgatitja për jetë në civilizimin i cili edukon, etj.

Programi për zhvillimin e arsimit të mesëm dhe pas të mesëm ka për qëllim që të sigurojë barazi arsimore për të gjithë qytetarët e Republikës së Maqedo-nisë, pa dallim moshe, gjinie, përcaktimi religjioz, përkatësie etnike, gjendjes shëndetësore e sociale dhe pozitës financiare të tyre.

Për ta arritur këtë qëllim, është e nevojshme që:

të identifikohen shkaqet për të cilat nxënësit me shkollim fillor nuk e kanë vazhduar arsimin e mesëm;

të sigurohen kushte (rrjet adekuat i shkollave për arsim të mesëm dhe pas të mesëm, si dhe rrjet i konvikteve për nxënësit e shkollave të mesme etj.) për inkuadrimin maksimal në institucionet arsimore për shkollim të mesëm;

secili individ, i cili është inkuadruar në këtë nënsistem për mësim, të aftëso-het për përpunim të shpejtë të informatave, të teknikave për vlerësim dhe vetëvlerësim. Do të thotë, pedagogjia e studimit do të duhet të zëvendëso-het me pedagogjinë e mësimit;

institucionet arsimore për shkollim të mesëm dhe pas të mesëm të përgatisin programe arsimore në nivel institucional, të cilat do të mund t’u përgjigjen nevojave të tregut të punës, standardet e të cilave do t’i caktonte punëdhë-nësi;

Gjendja:

Zvogëlim i shtimit të popullatës.

Prezencë e shtuar e njerëzve të moshës prej 65 vjet e sipër, në krahasim me popullatën e përgjithshme.

Dallime mes mjediseve urbane dhe rurale, si dhe mes komunave të zhvilluara dhe të pa-zhvilluara

Dallime në cilësinë e arsimtarëve.

Dallime në kushtet për mësim.

Dallime në qasjen fizike të institucioneve arsimore.

»

»

»

»

»

»

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ars

imit

të

mes

ëm d

he p

as të

mes

ëm

171

III

të formohen kriteriume sipas të cilave shteti do t’u japë mbështetje financi-are nxënësve të talentuar dhe nxënësve të cilët për shkaqe materiale ose të tjera nuk mund ta vazhdojnë arsimin pas arsimit të obliguar;

të sigurohen kushte për aftësimin e personalitetit të nxënësit me: aftësi ko-munikative, aftësi për hetimin e shpejtë të problemit dhe miratimit të ven-dimeve, gjindshmëria në situata konfliktuoze, aftësi për të menduarit kritik dhe i hapur për bashkëpunim, ndjenja e përgjegjësisë për cilësi dhe siguri, ta zotërojë informatikën dhe vlerat e përgjithshme etike, të cilat do t’i ndih-mojnë gjatë forcimit të konkurrencës së tregut të punës;

të përmirësohet cilësia e kuadrit arsimor dhe të sigurohen beneficione të caktuara për kuadrin arsimor, i cili do të pranonte të punojë në rajonet e pazhvilluara ose më pak të zhvilluara.

b) Decentralizimi i arsimit të mesëm dhe pas të mesëm

Decentralizimi në arsim është një nga çëstjet kyçe të reformave të ardhshme të arsimit të mesëm dhe pas të mesëm. Procesi i decentralizimit do të realizohet gradualisht, në disa faza, dhe në pajtim me Ligjin për vetëqeverisje lokale.

Fushat kryesore në të cilat do të zbatohet decentralizimi janë:

administrim me shkollën, që do të thotë definimi i përgjegjësive në nivel të komunës për udhëheqjen me institucionet për arsim të mesëm dhe pas të mesëm;

përpilimi dhe realizimi i pro-grameve, do të mundësojë inkua-drimin e nevojave specifike të ko-munës dhe mes komunave;

politika e regjistrimit, që do të mundësojë forcimin e bashkëpuni-

mit me komunën dhe do të ndikojë në plotësimin e nevojave të komu-nës dhe mes komunave në arsimin e mesëm dhe të lartë;

financimi i arsimit të mesëm dhe pas të mesëm;

kontrolli i udhëheqjes me institu-cionet arsimore.

Gjendja:

Menaxhimi në arsimin e mesëm dhe të lartë është i siguruar me Ligjin për arsim të mesëm të vitit 2004. Në një sistem të tillë, përgjegjësinë e madhe dhe kryesore për re-alizimin e arsimit të mesëm e ka Ministria e Arsimit dhe Shkencës.

Ministria e Arsimit dhe Shkencës është themelues i shkollave shtetërore për arsim të mesëm dhe të lartë, vendos për hapjen dhe mbylljen e tyre, vendos drejtorë në shkollat, miraton plane dhe programe mësimore për të gjitha profilet dhe fushat e punës, të cilat janë të vetme për gjithë territorin e Repub-likës së Maqedonisë, e miraton realizimin e projekteve në arsim.

Ministria e Arsimit dhe Shkencës e miraton planin për regjistrimin në secilën shkollë, për çdo vit shkollot, dhe me vendime plotë-suese mund ta rrisë numrin e nxënësve, të cilët mund të regjistrohen në secilën shkollë të mesme. Po ashtu, është përgjegjëse për financimin, i cili realizohet kryesisht nëpër-mjet buxhetit shtetëror.

Ministria e Arsimit dhe Shkencës është përgjegjëse për legjislativën në sferën shoqërore dhe për zbatimin e rregullave li-gjore në institucionet arsimore shtetërore.

»

»

»

»

172

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 Harmonizimi i arsimit të mesëm dhe të lartë me nevojat e komunës do të jetë një qasje e re. Për ta plotësuar këtë kërkesë, është e nevojshme që:

përgatitja e politikës fleksibile dhe sipas nevojave të ekonomisë politikë e konceptuar për regjistrim;

pranimi i ndryshimit të shpejtë teknologjik në profile të caktuara arsimore;

sigurimi i verifikimit dhe vlerësimit të diturisë së nxënësit dhe të përm-bajtjeve programore, në bazë të efikasitetit profesioal dhe të kërkesave të vendit të cakuar të punës. Procesi i vlerësimit të diturisë së nxënësit dhe të përmbajtjeve programore do të jetë element kyç në arritjen e arsimit cilësor të mesëm dhe pas të mesëm.

Decentralizimi, si çështje kyçe e hapave reformuese të arsimit, hap shumë çështje strategjike të cilat duhet të zgjidhen në afat sa më të shkurtë me:

vendosjen e politikës komunale në arsimin e mesëm dhe pas të mesëm;

definimin e kriteriumeve për vendosjen e rrjetit të institucioneve për arsim të mesëm dhe pas të mesëm;

definimin e nomenklaturës së profesioneve dhe profileve në nivel shtetëror;

forcimin e funksionit menaxhues në institucionet arsimore;

forcimin e lidhjes mes institucioneve arsimore dhe vetëqeverisjes lokale;

rritjen e rëndësisë komunale dhe ndërkomunale të institucioneve arsimore (lidhshmëri më e madhe me ekonominë, institucionet kulturore dhe të tjera në nivel komunal dhe ndërkomunal).

Në bazë të përvojave të vendeve të zhvilluara dhe vendeve në tranzicion, propozohen katër nivele të mundshme të menaxhimit në fushën e arsimit të mesëm dhe pas të mesëm:

në nivel shtetëror,

në nivel ndërkomunal,

në nivel komunal dhe

në nivel të shkollave.

Në planin e aksionit për arsimin e mesëm dhe pas të mesëm do të definohen qartë ingjerencat dhe vëllimi i aktiviteteve në kuadër të secilit nivel të përmendur të menaxhimit.

c) Ngritja e nivelit kualifikues të popullatës

Arsimi i mesëm dhe pas i mesëm në Republikën e Maqedonisë, ka dy funk-sione kryesore: funksion kompensues dhe funksion të arsimit të vazhdueshëm. Funksioni kompensues në plotësimin e ngecjen arsimore të popullatës së rritur, e cila u paraqit për shkak të lëshimeve arsimore në rini. Funksioni i arsimit të vazhdueshëm mundëson inkuadrimin në rrjedhat e reja, siç është teknologjia in-formativo-komunikuese.

Gjendja:•

Gjendja:•

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ars

imit

të

mes

ëm d

he p

as të

mes

ëm

173

III

Përveç orientimit strategjik të programit për zhvillimin e arsimit të mesëm dhe pas të mesëm është ven-dosja i komunikimit, me të cilin të gjithë anëtarët e institucioneve arsi-more, si dhe përfaqësuesit e shoqërisë dhe ekonomisë, do të mund t’i ndajnë burimet dhe shërbimet arsimore. Do të thotë, është e nevojshme që të krijo-hen kushte ku teknologjia informati-vo-komunikuese do të paraqesë pjesë përbërëse të nënsistemit për arsim të mesëm dhe pas të mesëm, si një lloj mbështetje për të gjitha aktivitetet e saja, duke mundësuar qasje në ato.

Ndikimi i teknologjisë infor-mativo-komunikuese të arsimit është komplekse. Ekzistojnë shumë çështje të cilave duhet dhënë përgjigje, në pajtim me rrethanat ekzistuese shoqërore. Është e nevojshme që të formohen grupe ekspertësh, të cilët do të merren me çështjet siç janë:

teknologjia informativo-komunikuese lidhur me aktorët e procesit arsimor,

teknologjia informativo-komunikuese lidhur me mënyrën e organizimit të mësimit,

teknologjia informativo-komunikuese lidhur me organizimin e përgjithshëm të procesit arsimor etj.

Treguesit, të cilët kanë të bëjnë me gjendjen e teknologjisë informative-ko-munikuese në institucionet tona për arsim të mesëm dhe të lartë, në mënyrë të qartë tregojnë se ekzistojnë nevoja për planifikim dhe financim të sistemit infor-mativo-komunikues dhe teknologjisë arsimore.

Nevojitet trajnim bashkëkohor për teknologjinë, struktura dhe zbatimi i së cilës do të akomodohet sipas nevojave të shfrytëzuesve të ardhshëm dhe atyre potencialë.

Nga ekipet e ekspertëve pritet të kontribuojnë në arritjen e qëllimeve në vi-jim:

ndërtimi i sistemit shkollor, i cili do të jetë i aftë të shfrytëzojë burime dhe të japë shërbime arsimore nëpërmjet Internetit;

paisja e shkollës me teknololgji informativo-komunikuese bashkëkohore;

trajnimi i arsimtarëve dhe nxënësve për përdorimin e teknologjisë informa-tivo-komunikuese;

Gjendja:

Në Republikën e Maqedonisë nga numri i përgjithshëm i personave mbi 15 vjetë, afër gjysma (49,39%) janë persona pa arsim formal ose me nivel të ulët të arsimit (anal-fabetë, me shkollë të pakryer fillore dhe me shkollë fillore).

Në procedurë është krijimi i fondit të veçantë për zhvillimin e shkollave, i cili do të de-dikohet për plotësimin e nevojave të insti-tucioneve arsimore. Me projektin “Modern-izimi i arsimit”, qëllimi i të cilit është dhënia e granteve për projekte të shkollave, gjatë gjysmëm së parë të vitit 2004 dhe janë përf-shirë 10 pilot shkolla, ndërsa nga gjysma e dytë e vitit 2004 ishte planifikuar që të përf-shihen të gjitha shkollat fillore dhe të mesme nga Republika e Maqedonisë.

»

»

174

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 ngritja e nivelit të arsimimit të përgjithshëm digjital dhe ndërtimi i shkathtë-sive të cilat janë të domosdoshme për jetë në shoqëri informative;

ngritja e përmbajtjeve arsimore multimediale;

promovimi i kulturës me shkëmbimin e të mirave intelektuale, të cilat kanë të bëjnë me arsimin (dituria, përvoja, zgjidhjet më të mira praktike, përm-bajtjet multimediale etj.)

Arritja e qëllimeve kërkojnë plan të qartë global për të siguruar informatat e nevojshme për institucionet arsimore të arsimit të mesëm dhe pas të mesëm, si dhe organizimi dhe kuptimësimi i mënyrave adekuate, në të cilat teknologjia mëtej do të përshtatet me nevojat specifike të shkollave.

Qëllimi i fondit shkollor do të jetë:

krijimi i mjedisit stimulativ për procesin mësimor dhe të mësuarit;

aftësimi i kuadrit shkollor për të pasur rol aktiv në ngritjen e cilësisë së mësimit, senzibilitetin e shkollës për nevojat e veta dhe për përgjegjësinë ndaj bashkësisë lokale.

Kjo do të realizohet nëpërmjet fondeve për aktivitete, të caktuara si prioritare në planet zhvillimore shkollore. Mjetet do të dërgohen drejtpërdrejt në shkollë, që të realizohen disa nga ato aktivitete prioritare.

Nevoja për ndryshimet e sipërpërmendura në arsimin e mesëm dhe të lartë në Republikën e Maqedonsië, paraqet pjesë të synimeve për ngritjen e nivelit ku-alifikues të popullatës, si dhe rritje e mobilitetit të tij. Gjatë kësaj, duhet të merret parasysh se pjesa thelbësore e arsimit nuk është vetëm kualifikimi, por zhvillimi i individit dhe integrimi i tij i suksesshëm në shoqëri nëpërmjet miratimit të vle-rave të përbashkëta, transferimi i trashëgimisë kulturore, sigurimi i vetëbesimit dhe mbështetja në aftësitë personale.

Theksohet veçanërisht nevoja për ndërtimin e shkallës shumë më të lartë të korelacionit dhe koordinimit mes politikës së arsimit të mesëm dhe pas të mesëm, politika e tregut të punës dhe politika e punësimit, siç është rasti në vendet e zhvilluara. Në kuadër të kësaj, ëhstë e nevojshme që t’i vihet theks më i madh arsimit dhe përsosjes së vazhduar të të rriturve, veçanërisht të punësuarve (e siguruar dhe financuar nga ana e punëdhënësit), si dhe tepricës teknologjike dhe të papunësuarve (e siguruar dhe financuar/kredituar nga punëdhënësi, si-pas nevojave të tregut të punës). Kjo do të arrihet edhe nëpërmjet zhvillimit të mekanizmave të partneritetit social mes institucioneve të tregut të punës dhe institucioneve arsimore, më mbështetje të shtetit.

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ars

imit

të

mes

ëm d

he p

as të

mes

ëm

175

III

4.1.2. Avancimi i zhvillimit individual dhe të mësuarit

Progresi në një shoqëri varet nga aftësia profesionale dhe kultura e ndërtuar e jetës dhe qytetarëve të saj. Që këtu, paraqitet nevoja, në kuadër të formave institucionale dhe joinstitucionale të arsimit, diturisë dhe aftësive që të promo-vohen si vlera parësore. Fakti se resurset njerëzore janë pasuria më e madhe do të thotë se secila shoqëri duhet të krijojë kushte, ku qytetarët e saj tërësisht do t’i zhvillojnë kapacitetet e veta intelektuale dhe do të vetëaktualizohen.

Duke i ndjekur përvojat e vendeve me sistem të zhvilluar arsimor, Programi për zhvillimin e arsimit të mesëm dhe pas të mesëm në Republikën e Maqedo-nisë angazhohet për avancimin e zhvillimit dhe të mësuarit indivudla të nxënësve nëpërmjet: promovimit të institucione-ve efektive për arsim të mesëm dhe të lartë, avancimin e procesit mësimor dhe të mësuarit, sigurimin e cilësisë së mësimit dhe kontrolli i tij, lidhja e ar-simit formal, joformal dhe informal, si dhe promovimi i konceptit për mësim të përjetshëm.

a) promovimi i shkollave efektive për arsim të mesëm

Në bazë të treguesve të cekur të situatës së tanishme, angazhimi i Pro-gramit për zhvillim të mesëm dhe pas të mesëm në Republikën e Maqedonisë është:

Vendosja i strandardeve për shkollë cilësore, që nënkupton shkollë të sigurtë në rrethimin stimulativ, e cila ofron mësim për arritje aka-demike në nivele më të larta arsi-more, ose u mundëson dëshminë e diturive profesionale dhe ngitjen e shkathtësive për inkuadrim kom-petent në procesin e punës. Stan-dardet e vendosura nuk e pengojnë lirinë e drejtorive të shkollave për ndërtimin e strategjisë personale për arritjen e tyre. Përcaktimet strategjike të shkollave do të inkor-porohen në planet zhvillimore, të

Gjendja:

Analiza e situatës aktuale në shkollat tona për arsim të mesëm tregon se ende janë prezente dobësitë të cilat e apmundësojnë atë të kualifikohet si “shkollë sipas masës së nxënësit”.

Cilësia e mësimit nuk siguron shkallë të mjaf-tueshme të miratimit të diturive të përher-shme dhe të zbatueshme, ndërsa roli eduka-tiv i shkollës është margjinalizuar, që tërheq prezencën e shpeshtuar të sjelljeve asociale dhe joetike te nxënësit, si dhe shkalla e lartë e sjelljes rrezike (konsumimi i alkoolit dhe substancave psikotrope).

Shkollat dhe rrethimi i tyre i drejtëpërdrejtë nuk paraqesin vend të mjaftueshëm të sig-urtë për rritje të papenguar të adoleshentëve, të cilët kalojnë nëpër periudhë shumë sensi-tive të zhvillimit socio-ekonomik.

Lidhja me bashkësinë lokale është e dobët ose kurrfare, e nuk lejohet as bashkëpunimi me prindërit edhe krahas inkuadrimit të tyre formal në organet adekuate në shkollë.

Shkollat disponojnë me plane dhe programe zhvillimore ose ato nuk i janë të njohura shfrytëzuesve të shërbimeve arsimore, që e vështirëson vendimin gjatë zgjedhjes së shkolllës për arsim të mesëm.

Roli i shërbimeve profesionale në shkollat për arsim të mesëm është devalvuar për shkak të përfaqësimit të dobët të profileve të ndry-shme profesionale (pedagogë, psikologë, sociologë), për çka puna e përgjithshme më shpesh i lihet një personi profesionist, i cili jo shpesh i lë prapa obligimet e veta për shkak të angazhimit me aktivitete jashtë fushës profesionale.

»

»

»

»

»

»

176

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 cilat do të përmbajnë misionin, vizionin, qëllimet, vlerat dhe hapat operative për realizimin e planeve. Në përpilimin e planeve zhvillimore të shkollave do të inkuadrohen edhe prindërit dhe përfaqësuesit relevantë të vetëqeverisjes lokale. Planet strategjike do të jenë transparente për shfrytëzuesit e shërbi-meve.

Shkolla të krijojë klimë për fitimin e kulturës së jetesës, që do të thotë nx-itjen e entuziazmit për arsim dhe të mësuarit e përjetshëm nëpërmjet identi-fikimit dhe plotësimit të nevojave dhe interesave të të rinjve, por edhe plasi-min e vlerave universale dhe përfitimeve civilizuese.

Bashkëpunimi i shkollës me bashkësinë lokale, me çka bashkësia e shpreh interesimin e vet dhe i jep përkrahje arsimit cilësor. Të dy palët e involvuara do të kenë përfitime nga bashkëpunimi. Shkolla do të mund të realizojë një pjesë nga përmbajtjet arsimore jashtë ndërtesës së shkollës, në institucione dhe firma, të cilat mund të sigurojnë realizimin e punës praktike në kushte reale. Ky lloj i bashkëpunimit është veçanërisht i dobishëm për nxënësit e shkollave të mesme profesionale dhe të artit. Nga ana tjetër, sinqeriteti i bashkësisë lokale kontribuon për promovimin personal dhe afirmimin te anëtarët e saj.

Ndërtimi i indikatorëve për efikasitet të institucioneve për arsim të mesëm dhe pas të mesëm. Duke i njohur indikatorët relevantë, institucionet arsimore do të kenë udhërrëfyes në ndërtimin e strategjisë për zhvillim, e njëherit do të mundësojë kontroll të brendshëm dhe të jashtëm të cilësisë së punës.

b) Avancimi i procesit mësimor dhe të mësuarit

Në dekadën e fundit në Republikën e Maqedonisë realizohen shumë projek-te, të cilat janë në funksion të ndërhyrjeve reformuese në gjimnazet dhe shkollat e mesme profesionale.

Qëllimi i tyre është modernizimi i arsimit nëpërmjet paisjes së shkollave me mjete bashkëkohore mësimore, trajnimin e arsimtarëve për udhëheqjen e mësimit aktiv me teknika bashkëkohore arsimore dhe me përdorimin e teknologjisë infor-mativo-komunikuese, si dhe zbatimin e modeleve të vlerësimit të vazhdueshëm dhe vetëvlerësimin e nxënësve.

Por, përvojat treguan se pas përfundimit të fazës së projektit, problem serioz paraqet qëndrueshmëria e inovacioneve dhe inkorporimi i tyre spontan në pro-cesin mësimor. Përveç plogështisë dhe rrezistencës ndaj ndryshimeve, të cilat janë prezente te disa arsimtarë, me siguri një nga shkaqet për situatën e këtillë është edhe jokoordinimi në aktivitete të ndryshme projektesh, që kontribuon për ekzistimin e disonancës konjuktive te arsimtarët.

Me qëllim që të tejkalohen dobësitë e evidentuara në projeksionet progra-more dhe praktikës mësimore në arsimin e mesëm në Republikën e Maqedonisë, Programi për zhvillim të arsimit të mesëm dhe pas të mesëm angazhohet për

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ars

imit

të

mes

ëm d

he p

as të

mes

ëm

177

III

avancimin e procesit mësimor dhe të mësuarit nëpërmjet:

Revidimit të periodik të planeve arsimore dhe programeve në ar-simin e gjimnazeve dhe arsimin e mesëm profesional dhe vendosjen e balancit optimal të diturive teor-ike dhe shkathtësive praktike;

Koordinimin e aktiviteteve të ndry-shme në projekte dhe inkorpori-min e tyre në sistemin e arsimit të mesëm dhe pas të mesëm;

Aplikimin e teknikave të procesit mësimor dhe të mësuarit, të cilat nxisin të meduarit kreativ dhe kri-tik te nxënësit, si dhe zhvillimin e shkathtësive sociale;

Përdorimin e librave shkollorë, doracakëve dhe mjeteve të tjera ndihmëse për arsimtarët dhe nxënësit, të cilët do t’i plotësojnë kriteriumet e cilësisë në kuptimin përmbajtësor dhe didaktik;

Shfrytëzimin e modeleve bash-këkohore dhe objektive në vlerësi-min e nxënësve;

Përmbajtjen ndaj standardeve për vlerësimin e arritjeve të nxënësve;

Kontrollin e përforcuar të cilësisë së mësimit me vendosjen e krite-riumeve adekuate;

c) Sistemi për sigurimin e cilësisë së arsimit të mesëm dhe pas të mesëm

Një nga anët më të dobëta të prak-tikës së deritanishme arsimore është mungesa e sistemit të kontrollit të cilë-sisë së shërbimeve arsimore, si dhe mungesa e personave profesionalë, të cilët do ta kryenin këtë kontroll.

Gjendja:

Sot gjatë mësimit ende dominojnë qasjet tradicionale të mësimit, të cilat janë bazuar në dituritë e akumulata fotografike. Si pasojë e aktivimit të pamjaftueshëm të nxënësve në orë është e angazhimi i shtuar jashtë mësimit në zotërimin e përmbajtjeve, me çka u uzurpohet koha e lirë dhe nxitë zhvil-lim të ndjenjave negative ndaj shkollës dhe prezencës në orë.

Mungesa nga libra modern shkollor dhe paisje tjera mësimore i lë arsimtarët në situ-atë të improvizojnë ose t’ju prezentojë nxë-nësve informata të vjetra.

Rezultatet nga hulumtimi i zbatuar pas ven-dosjes së ndryshimeve dhe plotësimeve të Planit mësimor dhe programeve mësimore për arsimin gjimnazial në vitin shkollor 2001/2002 tregon për një varg dobësish. Të gjitha subjektet e involvuara në zbatimin (nxënësit, arsimtarët, drejtorët, kooridna-torët, prindërit) u pajtuan se arsimi i re-formuar gjimnazial është konceptualisht i definuar i paqartë, i stërdimensionuar për nga përmbajtja dhe koha (numri i madh i lëndëve dhe orëve mësimore), për çka u paraqitën vështirësi organizative dhe ndjen-ja e barrës te të gjithë nxënësit në procesin mësimor. Problemet e identifikuara e dhanë drejtimin për intervenime në Planin mësimor dhe programet mësimore në kuptim të shkar-kimit të tyre, por edhe e inicuan problemin e tepricës së kuadrit mësimor.

Kuadri mësimor nuk është i përgatitur meto-dikisht dhe didaktikisht për realizimin e programeve të reja mësimore, veçanërisht të atyre nga fusha e lëndëve të obligueshme zgjedhore.

»

»

»

»

Gjendja:

Mungesa e sistemit për kontroll të cilësisë së shërbimeve arsimore, si dhe mungesa e personave profesionel të cilët do ta kryenin këtë kontroll.

»

178

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 Ky segment nga procesi arsimor është veçanërisht i potencuar në vendet me sisteme të zhvilluara arsimore, të cilat kanë të vendosura standarde të qarta të definuara për cilësi. Shkalla e plotësimit të standardeve vlerësohet me ndihmë të indikatorëve objektivë dhe të matshëm. Ata shërbejnë si bazë për vlerësim dhe vetëvlerësim të praktikës edukativo-arsimore, si dhe për liçencimin dhe çertifiki-min e institucioneve dhe kuadrove.

Sipas Programit për zhvillim të arsimit të mesëm dhe pas të mesëm në Re-publikën e Maqedonisë, kontrolli i cilësisë së shërbimeve arsimore të shkollave të mesme do të sigurohen nëpërmjet formimit të organeve shtetërore, të cilat do ta kryejnë këtë funksion: Inspektoriati Shtetëror Arsimor, Enti për Shkollim i Republikës së Maqedonisë dhe Qendra Shtetërore për Provime. Në pajtim me rregullativën ligjore, kontrolli do të realizohet edhe në nivel lokal, nëpërmjet in-stitucioneve arsimore dhe vetëqeverisjes lokale.

Secili institucion shtetëror ose privat, i cili merret me arsimin e mesëm ose të lartë, duhet t’i plotësojë tri lloje të standardeve: 1. për zbatimin e programit efikas dhe cilësor arsimor; 2. për cilësi të kuadrit edukativo-arsimor dhe 3. për arritjet e nxënësve.

Cilësia dhe efikasiteti i programit arsimor duhet të realizohet nëpërmjet:

programeve mësimore në të cilat janë inkorporuar idetë bashkëkohore shkencore dhe teknike;

zbatimit të metodave aktive të të mësuarit dhe procesit mësimor, të cilat sigurojnë dituri të përhershme dhe të zbatuehsme;

aftësimit të nxënësve me arsim të kryer të mesëm dhe të lartë për themeli-min dhe udhëheqjen e ndërmarrjes personale;

participimit të punëdhënësve dhe të prindërve në propozimin e ndryshimeve dhe plotësimeve të planeve dhe programeve të ekzistuese mësimore;

caktimi i regjistrit të standardeve me profesione për arsimim dhe trajnim profesional;

ekspertiza e cilësisë së shoqatave tregtare dhe zejtarëve te të cilët do të kryhet trajnimi profesional i nxënësve.

Cilësia e kuadrit edukativo-arsimor duhet të realizohet nëpërmjet:

zhvillimit të vazhdueshëm profesional të arsimtarëve me forma të ndryshme të mbitrajnimit, të organizuara nga institucione shtetërore arsimore, organi-zata joqeveritare ose shoqata sindikale;

mbitrajnimit profesional-didaktik i trajnuesve nga ndërmarrjet;

akreditimi i institucioneve të cilat organizojnë trajnim të arsimtarëve-instruk-torëve.

Aplikimi i standardeve për arritjet e nxënësve është kërkesë, e cila është e determinuar nga tendenca për decentralizim të arsimit të mesëm dhe mun-

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ars

imit

të

mes

ëm d

he p

as të

mes

ëm

179

III

gesa aktuale nga matësit e unifikuar për vlerësimin e diturive dhe shkathtësive të nxënësve, që kontribuon të ekzistojnë dallime të mëdha mes komunave, por edhe mes arsimtarëve në kuadër të shkollës së njëjtë.

Nënsistemi për arsim të mesëm dhe të lartë në vendet e zhvilluara njeh mënyra të ndryshme të kontrollit dhe vlerësimit të arritjeve të nxënësve, të cilët mund të sjellin dy mënyra themelore dhe kombinim të tyre.

Dy mënyrat themelore të konotrollit dhe vlerësimit të nxënësve, të cilët du-het të jenë prezente në arsimin e mesëm dhe pas të mesëm janë:

kontrolli dhe vlerësimi i brendshëm, i cili realizohet në mënyrë të vazh-dueshme gjatë procesit arsimor, nëpërmjet interaksionit të drejtëpërdrejtë të arsimtarëve me nxënësit. Qëllimi i këtij lloji të kontrollit dhe vlerësimit duhet të jetë orientimi i arsimtarit kah planifikimi i ardhshëm i procesit mësi-mor në pajtim me nevojat e secilit nxënës dhe vëzhgimi i avancimit të secilit nxënës. Gjatë kësaj, kontrolli është bazë e vlerësimit, ndërsa vlerësimi është epilog i natyrshëm i kontrollit. Nëse kontrolli i arritjeve të nxënësve përfun-don pa vlerësimin e tyre, atëherë vetëm kontrolli nuk ka kurrfarë kuptimi. Kontrolli nuk do të thotë se gjithnjë përfundon me vlerësim zyrtar, por vetëm me vlerësim pasues- formativ, qëllimi i të cilit është të tregohet se sa është shmangja nga pritjet dhe të inicohen aktivitete për korigjime të mundshme. Mënyrën e kontrollit të arritjeve e cakton arsimtari, duke i respektuar prog-ramet arsimore.

kontrolli dhe vlerësimi i jashtëm, i cili duhet të realizohet në intervale të cak-tuara kohore, sipas rregullës, në fund të fazave të ndryshme të arsimit të mesëm (gjatë regjistrimit në shkollën e mesme, një herë në vit, gjatë zgjed-hjes së drejtimit etj.), ndërsa rregullisht në fund të shkollimit të mesëm. Institucionet, të cilat do t’i konceptojnë, zhvillojnë, organizojnë, zbatojnë, drejtojnë, vëzhgojnë dhe kontrollojnë të gjitha aktivitetet për kontroll të jashtëm, nënkuptojnë parashtrimin e shumë pyetjeve dhe shqyrtimin siste-mor të implikimeve (operative) të vlerave dhe praktikave. Çështjet për të cilat duhet të mendohet gjatë koncipimit të sistemit të mirë të kontrolleve të jashtme janë:

karakteristikat e kontrolleve të jashtme;

funksionet e kontrolleve të jashtme;

rëndësia e kontrolleve të jashtme;

informata kthyese në shkollës;

përdorimi i rezultateve si indikatorë për efikasitetin e shkollës;

menaxhimi me kontrollet e jashtme dhe financimi i tyre.

Do të thotë, format e vendosura të vlerësimit të jashtëm do të kërkojnë standarde të definuara në mënyrë të qartë për arritjet e nxënësve, të cilat duhet të jenë transparente dhe të arritshme për të gjithë ata që japin dhe shfrytëzojnë shërbime arsimore.

»

»

»

»

»

»

180

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 ç) Lidhshmëria e arsimit formal, joformal dhe informal

Në nënsitemin bashkëkohor të arsimit të mesëm dhe pas të mesëm, nevoji-tet prezenca e tre kategorive e të mësuarit:

të mësuarit formal, i cili realizohet në institucionet për arsim të mesëm dhe të lartë dhe përfundon me marrjen e diplomës së pranuar dhe kualifikimeve;

të mësuarit joformal, i cili realizohet jashtë nga ky nënsitem i arsimit dhe në fund nuk siguron çertifikata formale;

të mësuarit informal (të mësuarit e përditshëm), i cili paraqet ndjekjen e natyrshëm të jetës së përditshme.

Shkaqet për ekzistimin e arsimit joformal, kanë të bëjnë me dy nevoja krye-sore të shoqërisë bashkëkohore. E para, ka të bëjë me përgatitjen e suksesshme të të punësuarve për punësim dhe të punësuarve për ruajtjen e vendit të punës ose avancimit. Nevoja e dytë, është me rëndësi universale, karakteristike për shoqëritë, të cilat zhvillimin e tyre të përgjithshëm e bazojnë në zhvillimin shken-coro-teknologjik dhe plotësimin e nevojave për secilin individ për cilësi më të madhe në punë dhe në jetë.

Sistemi ekzistues i arsimit formal jep arsimim të përgjithshëm dhe profe-sional të profileve, që është bazë për kryerjen e detyrave të punës në një ose më shumë profesione të afërme. Janë përfshirë gjeneratat e reja, me qëllim që të përgatiten për jetë dhe punë. Do të thotë, arsimi formal duhet të jetë arsimim themelor, i përgjithshëm dhe profesional, i cili para se të punësohen, dhe më vonë, gjatë aktivitetit profesional, duhet të konkretizohet ose plotësohet me përmbajtje, të cilat janë të harmonizuara me kërkesat aktuale të tregut të punës. Diploma nga arsimi formal është e mjaftueshme për kandidimin në vende të cak-tuara pune. Për inkuadrimin në procesin e punës, e më vonë, gjatë punës, duhet të ketë plotësime të diturive të marra të përgjithshme dhe profesionale, vëllimi dhe përmbajtja e të cilit varen nga kërkesat dhe kushtet konkrete të punës.

Nevojat nga arsimi joformal kanë të bëjnë me:

aftësimin e personave, të cilët nuk kanë profesion ose janë pa punë, me ndërlikueshmëri të vogël në fusha të caktuara;

aftësimin e të papunësuarve me shkollim fillor ose të mesëm jo të plotë, për arritjen e profesionit konkret në shkallë të caktuar;

inovimin e diturisë në kuadër të po atij profesioni;

rikualifikimin për profesione nga shkalla e njëjtë, më e ulët ose më e lartë e aftësisë profesionale;

aftësimin e praktikantëve për punë të pavarur në profesionin ose vendin konkret të punës;

specializimin për kryerjen e detyrave të punës me ndërlikueshmëri të mad-he, në kaudër të profesionit të njëjtë ose profesion nga kategoria më e lartë e ndërlikueshmërisë;

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ars

imit

të

mes

ëm d

he p

as të

mes

ëm

181

III

arsimimin e kandidatëve të talentuar për punë shkencoro-hulumtuese;

arsimimin e personave me nevoja të posaçme për shkak të akomodimit dhe harmonizimit të tyre për forma adekuate të punës etj.

Arsimi joformal deri më tani është realizuar në kuadër të institucioneve të ndryshme: organizatat shkollore, qendrat për arsim profesional, në ndërmarrje, univeristete të punës, entet për punësim etj.

Arsimi joformal nuk është përpiluar në mënyrë pedagogjike si duhet: plani, programi, teknologjia arsimore, verifikimi etj., por gjatë realizimit u lihet liri reali-zatorëve që vetë ta formojnë procesin arsimor.

Mungesa e normave dhe standardeve të caktuara për përpunimin dhe re-alizimin e programit si dhe vlerësimi i çertifikatës për trajnim të përfunduar ka mundësuar improvizim në të gjitha fazat, duke filluar nga planifikimi, zgjedhja e realizatorëve dhe pjesëmarrësve, deri në kontrollin përfundimtar të aftësimit. Kjo do të tejkalohet me vendosjen e standardeve të diturisë dhe sistemin për verifikim.

Arsimi formal dhe joformal nuk janë në kundërshtim, por janë të ndërlidhur dhe së bashku paraqesin një tërësi, e cila i përfshin të gjitha aspektet e arsimit të nevojshëm të shoqërisë bashkëkohore.

Në pasqyrën e deritanishme tradicionale të të mësuarit, ka munguar dhe të mësuarit e përditshëm, që ka ekzistuar dhe është realizuar, por pa vlerësim. Zhvillimi i teknologjisë informative, veçanërisht komjuterëve, ka treguar se ky lloj i të mësuarit ka rëndësinë e vet. Të mësuarit e përditshëm sot bëhet rezervuar i të mësuarit dhe mund të jetë burim i inovacioneve dhe metodave bashkëkohore të të mësuarit.

Duke e shpaluar këtë, nënsistemi i arsimit të mesëm dhe të lartë, do të për-piqet që të mësuarit gjatë gjithë jetës së individit ta përfshijë të mësuarit formal, joformal dhe të përditshëm.

d) promovimi i të mësuarit të përjetshëm

Angazhimi i të mësuarit të përjetshëm është inkuadruar në të gjitha kon-ceptet bashkëkohore për arsim, ndërsa është inicuar nga këto shkaqe:

arsimi formal nuk mund të ecë në hap me risitë në shkencë dhe teknikë;

diplomat e marra gjatë arsimit formal nuk kanë rëndësi universale dhe jashtëkohore, për shkak se nuk garantojnë sukses në vendin e punës dhe adaptim fleksibil ndaj kushteve të ndryshuara për punë dhe jetë;

kompleksiteti i shoqërisë bashkëkohore kërkon individë të arsimuar, të cilët do të gjenden dhe në mënyrë aktive do të marrin pjesë në ndërtimin e tij, me çka do t’i mundësojnë edhe mirëqenie personale.

182

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 Duke u nisur nga kjo fotografi reale, Programi për zhvillimin e arsimit të mesëm dhe pas të mesëm në Republikën e Maqedonisë, angazhohet për pro-movimin e konceptit për mësim të përjetshëm nëpërmjet këtyre aktiviteteve:

disejnimi i procesit të mësimit, i cili nuk do të përqëndrohet vetëm në mirati-min e diturisë faktografike, i cili shpesh herë vjetërsohet, por edhe në aftësi-min e nxënësve për të ardhur vetë deri te informatat aktuale dhe shfrytëzi-min e tyre;

aplikimi i atmosferës pozitive për internacionalizimin e konceptit të të më-suarit të përjetshëm te nxënësit dhe te arsimtarët, si parakusht për zhvillim personal dhe profesional;

institucionalizimi i arsimit për të rriturit, që do të mundësojë avancimin e di-turisë dhe shkathtësive te të rinjtë, të cilët e kanë braktisur arsimin e mesëm, si dhe rikualifikimi i të papunësuarve (të cilët e kanë humbur vendin e punës ose gjatë kohë nuk kanë mundur të gjejnë punësim në drejtimin primar);

organizimi i trajnimeve të kuadrit arsimor për shkak të përsosjes së tyre të va-zhdueshme, në pajtim me trendet bashkëkohore dhe standardet arsimore;

bashkëpunimi me institucionet nga sektori joqeveritar, të cilat mund të ma-rrin një pjesë nga trajnimet për të rriturit dhe akreditimi i tyre.

4.1.3. Rritja e mundësive për participim

a) Arsimi demokratik dhe i qëndrueshëm

Një nga dimensionet e rëndësishme përmbajtësore të arsimit të mesëm dhe pas të mesëm është zhvillimi i vetëdijes demokratike dhe sjellja. Prandaj, në ar-simin e mesëm dhe pas të mesëm duhet të krijohen kushte adekuate për prak-tikimin e demokracisë. Me fjalë të tjera, secili sistem demokratik politik duhet të kërkojë aktivitete të shkollës, nëpërmjet të cilave do t’u ndihmojë nxënësve që të fitojnë kualifikimet themelore demokratike për përjetimin dhe avancimin e demokracisë në jetën e tyre të përditshme shkollore. Në këtë mënyrë, nxënësit nuk do ta shohin shkollën si institucion i cili është jashtë nevojave të tyre, por si institucion i tyre personal, ku do të mund ta shprehin personalitetin e tyre.

Demokracia meriton të jetë rezultat-pasojë e jetës së përgjithshme shko-llore, nga arsimi i padukshëm ose nga të ashtuquajturit “programe të fshehta arsimore”, si dhe pjesëmarrja e nxënësve në avancimin, respektivisht në vendos-jen për arsimin.

Arsimi demokratik dhe i qëndrueshëm mund të realizohet në arsimin e mesëm dhe pas të mesëm nëpërmjet:

qasjes deri te arsimi i mesëm dhe pas i mesëm, që jep mundësi të barabarta për të gjitha kategoritë e të rinjve dhe të rriturve ta fitojnë arsimin e dëshiruar të përgjithshëm dhe profesional në etapa të ndryshme të jetës së tyre;

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ars

imit

të

mes

ëm d

he p

as të

mes

ëm

183

III

raportit nxënës-arsimtar, që duhet ta nxisë zhvillimin e krijimtarisë së ra-porteve të tyre të ndërsjella në procesin arsimor;

realizimit të programit, që do të thotë aplikimi i formave të reja në organiz-imin e mësimit, sisteme të reja të kontrollit dhe vlerësimit, me çka do të mundësohet zvogëlimi i formave tradicionale të programeve të njëjta;

raportit arsimtar-prindër, që fiton rëndësi të veçantë dhe rëndësi në hapjen e mëtejshme të arsimit të mesëm dhe të lartë të Republikës së Maqedonisë ndaj komunës dhe nevojave të saja. Prindi duhet të bëhet partner dhe bash-këpunëtor në shkollë dhe të interesohet për zhvillimin e përgjithshëm të shkollës. Në raportet e tilla të reja, roli i prindit nuk është vetëm të marrë pjesë në punën e këshillave të shkollës, por edhe në krijimin e procesit të përgjithëshëm mësimor;

hapja e e shkollës ndaj mjedisit, që do të thotë reforma e arsimit të mesëm dhe pas të mesëm në Republikën e Maqedonisë do të orientohet nga hapja e tij, sipas nevojave, mundësive dhe specifikave drejt komunës.

Shkollim demokratik dhe të qëndrueshëm në arsimin e mesëm dhe pas të mesëm në Republikën e Maqedonisë nuk krijon dhe zbaton vetëm Ministria e Arsimit dhe Shkencës dhe ekspertët, por edhe të gjithë ata pjesëmarrës të cilët janë të interesuar dhe të inkuadruar në procesin arsimor. Gjatë kësaj, ata mund të marrin pjesë në:

forcimin dhe modernizimin e nënsistemit arsimor dhe vënien e themeleve të parimeve dhe vlerave demokratike në të;

forcimi i aftësisë për bashkëpunim në nivel shtetëror, institucional dhe pro-jektues;

inkuadrimi i shkollës në shkëmbimin ndërkombëtar të nxënësve të shko-llave të mesme dhe arsimtarëve;

realizimi i projekteve ndërkombëtare për shkak të forcimit të kapaciteteve, afirmimi i prodhimeve nga vendi dhe internacionalizimi i vlerave të procese-ve globale integruese.

b) promovimi i identitetit kulturor

Zhvillimi i identitetit personal dhe fotografisë për vehten, si proces social, duhet të fillojë në fëmijërinë e hershmen dhe të kultivohet e mbindërtohet gjatë gjithë procesit arsimor. Kuptimi i botës sociale dhe kuptimi i vetëvehtes te të rinj-të duhet të ndërtohen në mënyrë reciproke, me ndikim dhe kufizim të ndërsjellë.

Në institucionet për shkollim të mesëm dhe të lartë është e nevojshme që të krijohet arsimim, ku në fokusin e tij do ta ketë individin, zhvillimin e tij të papen-guar, zhvillimin për identitetin e tij individual dhe kulturor, i definuar në ambient të rrethimit multikulturor dhe që gjendet në kontekstin global nacional.

184

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 Në vend që të krijohen dhe kultivohen kushte për jetë njëri afër tjetrit, grupet e ndryshme kulturore duhet të nxiten gjatë arsimit të mesëm dhe pas të mesëm të njohjes dhe respektimit të ndërsjellë, por jo edhe kultivimin e marrëdhënieve të bashkëpunimit të ndërsjellë.

Kjo në institucionet për shkollim të mesëm dhe pas të mesëm do të mund të arrihet nëpërmjet:

Participimit në kultivimin dhe mbrojtjen e dallimeve kulturore te të rinjtë, nga ana e të gjitha subjekteve të institucioneve arsimore;

Kultivimin e qasjes pozitive ndaj dallimeve (kulturore, etnike, nacionale etj.) të personalitetit nëpërmjet aktiviteteve të njohjes, kuptimit dhe respektimit të dallimeve;

Krijimin e kushteve për ekzistencë dhe manifestimin e dallimeve të persona-litetit;

Participimin në manifestimin dhe promovimin e prezencës së multikulturës;

inicimin dhe kultivimin e raporteve të bashkëpunimit. Faktor i rëndësishëm për zhvillimin e bashkëpunimit social në procesin arsimor është krijimi i kushteve dhe ofrimi i ndihmës në ndërtimin e ndjenjës së identitetit grupor te të rinjtë, i cili paraqet kontribut të përhershëm ndaj zhvillimit të tyre de-mokratik dhe krijimit të klimës në institucionet arsimore për interaksion të ndërsjellë, si dhe definimit të përbashkët i parametrave kulturor.

c) Krijimi i kushteve për aktivitet vullnetar

Që të arrihet zhvillimi në arsimin e mesëm dhe pas të mesëm, si nënsistem i sistemit arsimor, është e nevojshme vendosja dhe mirëmbajtja e parimit të ar-simit të përjetshëm, për shkak të dy arsyeve kryesore dhe atë:

Evropa zhvillohet dhe ecë drejt shoqërisë dhe ekonomisë të cilat bazohen në: dituri dhe mësim; qasje në teknikën dhe dituritë informative bashkëkohore; motivimi dhe shkathtësitë të cilat bëhen çelës për forcimin e konkurrencës evropiane dhe përmirësimi i punësimit dhe adaptimi i fuqisë së punës.

Sot jetohet në një botë të ndërlikuar shoqërore dhe politike dhe individët më shumë se kurdoqoftë dëshirojnë ta planifikojnë jetën e tyre, në mënyrë aktive kontribuojnë në shoqëri, të mësojnë, të jetojnë bashkë me dallimet kulturore, etnike dhe gjuhësore.

Këto dy shkaqe në mënyrë të drejtëpërdrejtë veçojnë detyrë të rëndësishme të arsimit të përjetshëm, e me këtë krijohen kushte për participim të arsimit të mesëm dhe pas të mesëm në promovimin e qytetarëve aktiv.

Kur bëhet fjalë për qytetarë aktivë do të thotë: nëse edhe si qytetarët mund të marrin pjesë në të gjitha sferat e jetës shoqërore dhe ekonomike, gjatë kësaj

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ars

imit

të

mes

ëm d

he p

as të

mes

ëm

185

III

cilat janë mundësitë dhe rreziqet me të cilat përballen dhe cila është pjesëmarrja e tyre si anëtar i shoqërisë.

Nxënësit nëpërmjet arsimit të mesëm dhe pas të mesëm duhet:

të përsosen në miratimin e vendimeve për jetën personale, si dhe të bëhen të aftësohen për të ndikuar tek rrethi i tyre i drejtëpërdrejtë;

ta zhvillojnë aftësinë e tyre që të veprojnë në mënyrë kompetente tek aktivi-tetet;

të aftësohen për vlerësimin e mundësive të tyre kur veprojnë të pavarur ose në grup;

të zhvillojnë komponentën-entuziazëm dhe inkuadrimin e nxënësve. Nuk është e mjaftueshme që të kenë dituri të dobishme për fushën ku punohet, nëse mungon entuziazmi ose dëshira që të përdoret kjo dituri. Gjatë kësaj, motivimi duhet të mbrohet dhe të kultivohet nga nxënësit, të cilët përpiqen t’i përcjellin dituritë e tyre nëpërmjet aktiviteteve.

Do të thotë, nëpërmjet arsimit duhet t’u ndihmohet të rinjve që të bëhen të vetëdijshëm dhe në mënyrë aktive të inkuadrohen në jetën qytetare. Arsimi mund ta arrijë këtë qëllim nëpërmjet përpilimit programor të tre fushave për punë:

dhënia e diturive, aftësimi për mësim dhe zgjidhja e problemeve;

zhvillimi i aftësive për vlerësimin e lidhjeve politike, kulturore dhe eko-nomike;

përgatitja për pjesëmarrje aktive në mjedisin social.

Programet sistemore, intensive dhe ekstenzive arsimore do të participojnë në përvehtësimin e njohurive, aftësive, qëndrimeve dhe shkathtësive, atëherë kur këto programe do të fillojnë:

ta nxisin interaksionin në mes të nxënësve në klasë;

të vendosin përmbajtje që inkuadrojnë trajtim adekuat për çështjet pub-like;

të kërkojnë inkuadrimin e personave me përvojë nga jashtë për zgjerimin e diskutimeve dhe aktiviteteve në orët për punë me paralelet;

të entuziazmohen nga drejtoria e shkollës dhe nga udhëheqësitë tjera arsi-more;

ta inicojnë nevojën nga përsosja e vazhdueshme e kuadrit. Kjo në mënyrë të natyrshme ndikon mbi rolin aktual të arsimtarit. Arsimtari duhet të jetë në pozitë që ta plotësojë rolin si këshilltar, e më shumë, të jetë në sistuatë nga përvoja dhe talenti i tij personal, që t‘i shohë problemet e të sotmes nga as-pekti interdisiplinar. Kjo do të jetë nxitja kryesore për trajnimin e arsimtarëve në të ardhmen (si gjatë shkollimit, ashtu edhe në edukimin e vazhduar pas punësimit).

186

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 t‘i kushtojnë vëmëndje të madhe formave dhe aktiviteteve me karakter mul-tikulturor, prej të cilave pritet promovimi i kohezionit social dhe shoqërimi;

ta përkrahin multikulturalizmin dhe shkëmbimin mes kulturave;

ta mbrojnë organizatën dhe realizimin e aktiviteteve qytetare;

të miratojnë rregullativë adekuate për këtë lloj të aktivitetit, me çka do të mundësohet pengimi i anomalive, të cilat mund të paraqiten në nivel komu-nal.

ç) Socializimi politik

Në kuadër të Programit për zhvillimin e arsimit të mesëm dhe pas të mesëm, mes tjerash, është e domosdoshme që të fillojnë aktivitete adekuate, të cilat do të shkojnë drejt zhvillimit social të çdo qytetari të Republikës së Maqedonisë dhe aftësimi për veprim për arritjen e qëllimeve për jetë më të mirë, pa dallim të përkatësisë së tij religjioze, etnike ose nacionale, dhe e gjithë kjo do të thotë socializim politik i secilit person.

Gjatë participimit të socializimit në arsimin e mesëm dhe pas të mesëm duhet të vazhdohet me aftësimin për:

të rinjtë duhet kuptuar, gjegjësisht zhvillimi i komponentës për idenë e men-dimeve dhe ndjenjave të të tjerëve;

bashkëpunimi social dhe komunikimi, interaksioni nxënës-nxënës, nxënës-arsimtar;

formimi i shoqërisë me moshatarët, si dhe përzierja e moshave dhe vlerave të mësimit të nxënësit nga nxënësi.

Në këtë drejtim, është e nevojshme që të ndërmerren intervenime, të cilat do të mundësojnë mobilizim social të nxënësve në institucionet për arsim të mesëm dhe pas të mesëm, dhe atë:

socializimi të mundësojë transferimin me plan, të kanalizuar dhe të kontro-lluar të vlerave të caktuara, në atmosferë të komunikimit të hapur. Në atë rast mund të pritet që të zhvillohet interaksion i sinqertë, i cili do të kon-tribuojë për ndërtimin e bashkëpunimit të ndërsjellë. Miqësia mbetet raport më racional, nëse janë prezente vlera të përbashkëta, interese të ngjashme, sjellje dhe qëndrime, në shkollë dhe aktivitete shkollore;

socializimi duhet të jetë një ndër kriteriumet themelore për: librat shkollorë, literaturën plotësuese – e cila është në funksion të vlerave të cilat mungojnë në librat shkollorë dhe mjetet plotësuese të shfrytëzuara për plasimin e vler-ave (ilustrime, diskutime, praktikë);

zbatimi i aktiviteteve nëpërmjet metodologjisë së re për punë, e cila garanton politikë të suksesshme socializimi të pjesëmarrësve në procesin arsimor;

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ars

imit

të

mes

ëm d

he p

as të

mes

ëm

187

III

trajnim i vazhdueshëm i kuadrit arsimor për realizimin e lidh-jes mes njohurive teorike të të drejtave të njeriut dhe zbati-min e tij në praktikën konkrete shoqërore.

d) pengimi i eksluzionit

Eksluzioni, si dukuri e mosinkuadrimit dhe braktisjes së procesit arsimor të grupeve të cak-tuara të nxënësve, dëshmohet me analizën e bërë për vitin shkollor 2003/2004, gjatë regjistrimit të nxë-nësve nga arsimi fillor në të mesëm, si dhe braktisja e tyre gjatë arsimit të mesëm për çdo vit.

Programi për zhvillimin e ar-simit të mesëm dhe pas të mesëm në Republikën e Maqedonisë, ka për qëllim zvogëlimin e eskluzionit të grupeve të caktuara të nxënësve, që është rezultat i krizës sociale dhe ekonomike.

Për eskluzionin me rëndësi të madhe është relacioni me inkluzi-onin. Arsimi inkluziv, si komponentë integrale e arsimit të përgjithshëm arsimor, përfshin zhvillimin e prak-tikës ku është prezent respektimi i dallimeve, që do të reflektohet me reduktimin e ekskluzionit.

Me Programin për zhvillimin e arsimit të mesëm dhe pas të mesëm planifi-kohet:

afirmimi i angazhimit social, si vlerë nëpër përmbajtjet e procesit mësimor;

afirmimi dhe njohja me sektorin civil dhe mundësitë, të cilat i ofrojnë organi-zatat joqeveritare nëpër procesin e arsimit;

praktika e obliguar në sektorin joqeveritar gjatë arsimit dhe mbindërtimit arsimor;

stimulimi i organizimit social;

Sostojba:

klasën e VIII e kanë përfunduar 30.095 nxënës, prej të cilëve në vitin I janë regjistruar 25.999 nxë-nës, që do të thotë 4096 nxënës (13.61%) nuk kanë vazhduar në arsimin e mesëm;

vitiI II III IV

të regjis-truar

25 999 24 080 23 585 18 862

e kanë braktisur shkollën gjatë vitit 2002/03

484 221 105 89

që përsëri-sin [ % ]

1,86% 0,92% 0,45% 0,47%

Rinia sa shkon e më shumë është përjashtuar nga proceset dhe format shoqërore të participi-mit aktiv, për shkak të moszhvillimit të formave specifike të organizimit social, por edhe mungesa e vetëiniciativës.

Në Republikën e Maqedonisë ende janë të kufi-zuara dhe jo aq të popullarizuara aktivitetet, të cilat mund t’i ofrojë sektori joqeveritar në këtë sferë.

Përkundër numrit të madh të organizatave jo-qeveritare dhe numrit të madh të projekteve të cilat ato i realizojnë, ky lloj i shoqërimit të rinjve nuk është në korelacion me përmbajtjet të cilat ofrohen gjatë arsimit;

Sfera e vetme të cilën të rinjtë e llogarisin si të hapur është angazhimi politik (rinia partiake, politizimi i organizatave rinore etj.)

Dekada e romëve-filloi realizimi i projekteve me qëllim që të rritet numri i fëmive të përkatësisë rome në sistemin arsimor.

»

»

»

»

»

»

188

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 depolitizimi i formave ekzistuese të organizimit të të rinjve dhe orientimi i tyre drejt vlerave në pajtim me moshën dhe karakterin e grupit;

stimulimi i punës vullnetare në mënyrë që nuk do të kuptohet si keqpër-dorim, por si mekanizëm për kontributin dhe përmirësimin e gjendjeve në bashkësinë më të gjerë;

inicimi i projekteve adekuate në të cilat të rinjtë në sistemin arsimor, si dhe rinia e papunësuar, do të jenë partnerë të organizatave joqeveritare, e jo objekt për vëzhgim;

stimulimi i participimit të nxënësve të shkollave të mesme në gjithë proce-sin arsimor, gjetja e formave adekuate për pjesëmarrjen e tyre aktive në mi-ratimin e vendimeve të rëndësishme për shkollimin e tyre, pjesëmarrjen në vlerësimin e përmbajtjeve mësimore dhe kuadrit mësimor duhet të bëhen pjesë e zgjidhjeve të drejta të ardhshme;

pasurimi i të rinjve dhe të rriturve me dituri dhe aftësi për avancimin dhe strukuimin e jetës së tyre;

bashkëpunimi mes sektorit publik dhe organizatave joqeveritare dhe vullne-tare, si dhe rritja e numrit të të rinjve të përfshirë me punën aktive vullnetare me sektorin formal dhe joformal në të ardhmen;

gjetja e procedurave adekuate për zbulimin e ekskluzionit, e cila paraqitet gjatë kalimit nga arsimi më i ulët në më të lartë dhe gjatë kalimit nga arsimi në punë, si dhe procedura për pengimin e saj;

trajnimi i kuadrit mësimor për pengimin e ekskluzionit;

marrja e masave për rritjen e mundësive për të gjithë grupet e rritura, pa dallim të gjinisë, pozitës sociale, gjendjes shëndetësore dhe përkatësisë etnike, për inkuadrimin në kuadër të aktiviteteve arsimore, kulturore dhe sportive.

4.1.4. Avancimi i bashkëpunimit ndërkombëtar në arsimin e mesëm dhe pas të mesëm

a) Lidhshmëria e arsimit me tregun e punës

Nga gjendja e përgjithshme mund të sillet përfundim se arsimimi i kuadrove dhe zhvillimi ekonomik janë në korelacion të drejtëpërdrejtë. Prandaj po aktuali-zohen qëllimet e procesit arsimor, të cilat janë në korelacion me nevojat që i im-ponon jeta e përditshme, puna dhe tregu i punës. Nënsistemi i arsimit të mesëm dhe të mesëm për të rritur në Republikën e Maqedonisë, duhet të zhvillohet në pajtim me nevojat dhe intereset e zhvillimit ekonomik. Fazat e zhvillimit dhe mar-rëdhëniet popullatë-ekonomi duhet të ndiqen nga ana e arsimit të mesëm dhe të mesëm për të rritur, i cili duhet të tregojë fleksibilitet të madh në aftësimin e vet ndaj nevojave për zhvillim, të cilat njëkohësisht i nevojiten edhe fuqisë së punës,

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ars

imit

të

mes

ëm d

he p

as të

mes

ëm

189

III

e cila konkurron për punësim në ekonomi, e rastet e saja për inkuadrim në proce-set prodhuese jashtëzakonisht do të varen nga njohuritë dhe aftësia e tyre.

Në pajtim me këtë, arsimi i mesëm dhe pas i mesëm duhet të mundësojë:

plotësimin e kërkesave të ekonomisë nga aspekti i aftësimit të punëtorëve për fitimin e diturive të reja, aftë-sive dhe shkathtësive;

mënyra të reja të lidhjes së arsimit me tregun e punës, si dhe krijimin e lidhjeve fleskibile;

përsosja e mëtejshme e planeve dhe programeve arsimore, e kjo do të thoshte edhe modernizimin e organizatës; përpilimin e pro-grameve të reja, kurseve; definimin e trajnimeve praktike në një lloj tjetër; vendosjen e barazapeshës mes arsimit të përgjithshëm dhe atij profesional;

krijimi i kushteve për përsosje të vazhdueshme profesionale të ar-simtarëve.

sigurimi i kushteve për marrjen e çertifikatave, diplomave dhe kuali-fikimeve të harmonizuara me stan-dardet evropiane;

racionalizimi dhe harmonizimi i rr-jetit të institucioneve arsimore për shkollim të mesëm dhe të mesëm për të rritur me nevojat e ekono-misë, tregut të punës dhe politikës së punësimit;

zhvillimi i sistemit të standardeve për: institucione arsimore, arsim-tarët dhe programet për shkollim;

sigurimi i cilësisë së arsimit dhe vëzhgimi i vazhdueshëm dhe vlerësimi i rezultateve, si të nxë-nësve dhe arsimtarëve, ashtu edhe të shkollës në përgjithësi;

Gjendja:

Periudha e tranzicionit shkaktoi dridhje të theksuara në planin ekonomik dhe dukuri të papunësisë masive. Ajo që ishte brengosëse ishte përfaqësimi i të papunëve te të rinjtë. Nga numri i përgjithshëm i të papunëve pjesëmarrja e popullatës deri më 30 vjetë në vitin 2003 ishte 47,01%. Situata e këtillë është tregues për nevojën nga ndryshime të shpejta dhe themelore. Por, këto ndryshime sot duhet të ndiqen edhe me ndryshime ade-kuate në sferën e arsimit të mesëm dhe pas të mesëm dhe trajnimin.

Një nga shkaqet më serioze të papunësisë është vazhdimi i arsimit pas klasës së tetë dhe përsëritja e vitit e nxënësve gjatë shko-llimit të tyre të mesëm. Kjo popullatë, për shembull në vitin shkollor 2002/2003 ka qenë 15%, që paraqiste ndikim plotësues mbi rritjen e numrit të papunëve. Gjatë kësaj, nëse dihet se ekonomia moderne edhe më shumë po karaketrizohet me intelektualizi-min e profesionit dhe punës, atëherë fati i popullatës e cila ka e braktisur arsimin e mesëm, nga më parë është e dënuar në pa-punësi afatgjate.

»

»

Gjendja:

Nga numri i përgjithshëm i nxënësve të shkol-lave të mesme në vitin shkollor 2003/2004, 40,24% kanë qenë të inkuadruar në ar-simin gjimnazial, derisa 58,82% kanë qenë të inkuadruar në arsimin profesional dhe 0,95% në arsimin artistik. Nga shkollat e mesme profesionale, më atraktivet janë shkolla e mesme e mjekësisë (13,19% nga numri i përgjithshëm i nxënësve të shkoll-ave të mesme) dhe drejtimi ekonomiko-juridik (17,89% nga numri i përgjithshëm i nënësve në shkollat e mesme). Gjatë kësaj ky trend nuk vazhdon në arsimin e lartë. Në arsimin e lartë shkollor më atraktive janë shkencat shoqërore (68,17% në vitin 2003/2004), de-risa shknecat natyrore janë më pak atraktive (28,20%).

»

190

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 sigurimi më i mirë i depërtimit vertikale dhe horizontale të nxënësve në kuadër të arsimit të mesëm dhe pas të mesëm dhe jashtë tij.

Që arsimi i mesëm dhe pas i mesëm në Republikën e Maqedonisë të mund ta mundësojë këtë, është e nevojshme që ta ndjekë:

lëvizjen e punësimit dhe strukturën e popullatës, si burim i fuqisë së punës nga të gjitha fushat, por edhe si element për aftësimin e procesit arsimor dhe të mësuarit gjatë punës;

korelacioni mes zhvillimit tekniko-teknologjik dhe nevojat kadrovike të ven-dit, si dhe nevoja nga transformimi i fuqisë së punës dhe popullatës nën ndikimin e zhvillimit ekonomik dhe procesi tekniko-teknologjik;

format dhe metodat e shfrytëzimit racional të potencialeve njerzore që janë në disponim me të gjitha karakteristikat, veçanërisht ato cilësore, të cilat janë bazë të zhvillimit më të shpejtë dhe gjetja e materialeve adekuate stimu-lative dhe trajtimi shoqëror i kuadrove profesionale;

nevojat kadrovike të shoqërisë, në nivel ndërkomunal dhe komunal dhe rikualifikimi e riorientimi në kohë në pajtim me nevojat nga ndryshimet teknologjike;

zgjedhja e formave për aftësimin e kuadrove, në pajtim me nevojat e tregut të punës;

zhvillimi i kuadrove personal dhe angazhimi i tyre në të gjitha fazat e zhvi-llimit;

aplikimi i bazës dokumentuese për vëzhgimin e kuadrove dhe ndryshimeve te ata.

Gjatë kësaj do të ketë angazhime nga ana e Ministrisë së Arsimit dhe Sh-kencës dhe institucioneve përkatëse në Republikën e Maqedonisë në gjetjen e indikatorëve adekuat që të përcillen dukuritë dhe të propozohen zgjidhje për zhvillimin e mëtejshëm të nënsistemit shkollor për arsim të mesëm dhe pas të mesëm.

Si indikatorë më të rëndësishëm për lidhshmërinë e arsimit të mesëm dhe të mesëm për të rritur me tregun e punës në Republikën e Maqedonisë mund të veçohen disa,të cilët zbatohen në shumë vende, si:

madhësia optimale e institucioneve arsimore, nënëkupton përcaktimin e madhësisë së shkollave, të cilat do të mundësojnë proces racional dhe efi-kas arsimor nga të gjitha aspektet;

numri i arsimtarëve dhe bashkëpunëtorëve që do ta realizojnë procesin mësimor caktohen sipas kriteriumeve të dhëna më parë;

përcaktimi i kohëzgjatjes mesatare të arsimit të mesëm dhe pas të mesëm, që angazhohen për afat më të shkurtë t’i aftësojë të rinjtë dhe të rriturit për profesionet e tyre të ardhshme;

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ars

imit

të

mes

ëm d

he p

as të

mes

ëm

191

III

harmonizimi programor i përmbajtjeve nga planet dhe programet arsimore me kërkesat bashkëokohore të ekonomisë dhe veprimtarive tjera, nënkup-ton vendosjen e arritjeve më të mëdha botërore në të gjitha fushat shken-core dhe harmonizimin e përmbajtjeve sipas shkallës së arsimit, etj.;

investime në arsim, pa të cilat nuk mund të modernizohet dhe t’i ndjekë arrit-jet botërore në të gjitha fushat shkencore.

zhvillimi dhe harmonizimi i rrjetit të institucioneve arsimore për shkollim të mesëm dhe pas të mesëm, me strukturën e ekonomisë në nivel ndërkomu-nal dhe komunal.

planifikimi i profesioneve dhe kornizës së kualifikimeve, sipas zhvilluesh-mërisë ekonomike dhe strukturës ekonomike dhe ngjashëm.

Në suksesin dhe cilësinë e sistemit arsimor ndikojnë edhe faktorë të tjerë të shumtë, siç është teknologjia arsimore, statusi material i nxënësve, materiali, procesi social dhe arsimor i prindërve, traditat etj.

b) Integrimi në Unionin Evropian nëpërmjet tregut të punës

Gjenerata e re, e cila sot arsimohet, hynë në një botë e cila përjeton ndryshi-me në të gjitha sferat e saja: ekonomi, kulturë, shkencë, teknologji, marrëdhënie shoqërore. Që t’u përgjigjet kërkesave të reja, arsimi i mesëm dhe pas i mesëm, duhet të mundësojë:

fitimin e diturisë së duhur, shkathtësi profesionale, të cilat sa më shumë janë të sofistikuara me ndryshimet teknologjike në procesin e punës;

kompetenca të gjera të kuadrit punues, të cilat janë të nevojshme në pro-dhimtarinë bashkëkohore dhe në sferën e shërbimeve;

dhënia e përkrahjes vetë të punësuarve dhe forcimi i produktivitetit.

Pasiqë teknologjia komjutoristike bëhet përditshmëri e secilit njeri, të çdo sistemi menaxhues, të çdo procesi prodhues, të çdo procesi teknologjik, domos-do parashtrohet obligimi edhe në procesin arsimor, duke filluar nga arsimi fillor e deri në format më të larta të aftësimit, që të vendoset hulumtimi i këtyre teknolo-gjive dhe aftësimi për punë me atë.

Sipas kësaj, angazhimet për ndryshime në këtë fushë duhet të zhvillohen në drejtim të:

rritjes së vëllimit të përmbajtjeve mësimore nga fusha e informatikës në të gjitha shkallët e arsimit;

paisja e institucioneve arsimore me paisje bashkëkohore, e domosdoshme për sundimin e mësimit;

organizimi i të gjitha formave për aftësimin për teknologji informatike, (ush-trime, kurse, seksione, gara etj.), të cilat do ta plotësojnë mësimin bazik dhe do ta afirmojnë këtë fushë në të ardhmen;

192

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 përsosja, rikualifikimi dhe mësimi i vazhdueshëm i qytetarëve të punësuar në mënyrë paralele me punën, pasiqë ndryshimet në teknologji ndodhin shumë shpejtë dhe kërkojnë nga të punësuarit njohuri të reja, fleksibilitet dhe në instancë të fundit kulturë të re të punës;

përpunimi i programeve të reja dhe formave adekuate për rikualifikim, kuali-fikimin plotësues dhe përtëritjen e diturisë.

c) përforcimi i bashkëpunimit rajonal dhe evropian në fushën e tregut të punës

Pasiqë sistemi arsimor në Republikën e Maqedonisë do të ndërtojë strukturë dhe organizim, i cili do të mundësojë lidhshmërinë e tij funksionale me tregun e punës, ai në rrugën e vet drejt integrimit në proceset globale duhet t’i intensi-fikojë bashkëpunimet evropiane, e më shumë edhe ato ndërkomunale në fus-hën e tregut të punës, nëpërmjet nënsistemit për shkollim të mesëm dhe pas të mesëm.

Në pajtim me këtë, arsimi i mesëm dhe pas i mesëm në këtë fushë duhet:

të sigurojë sistem për zbulimin, vëzhgimin dhe nxitjen e nxënësve dhe kuadrove të talentuar;

t’i përkrahë dhe ideojë ato lidhje dhe bashkëpunime, të cilat ofrojnë interes, progres dhe avancim të veprimtarisë shkencoro-teknike dhe arsimore te ne,

të mundësojë arsimin dhe aftësimin e kuadrove të ndryshme, të cilat pastaj do të inkuadrohen me sukses në bashkëpunimin ndërkomunal dhe evropian në fushën e tregut të punës;

të formojë nënsistem modern sipas standardeve botërore.

të vendosë konkurrencë në arsim dhe të krijojë treg të arsimit,

të përsosë rrjet të institucioneve arsimore i cili do të mundësojë organizim më komplekse dhe më ekonomik të tyre dhe në nivel shtetëror të definohen kriteriumet për vendosjen e tyre.

të sigurojë fleksibilitet vertikal dhe horizontal në kuadër të arsimit të mesëm, me çka do të mundësojë: të drejta të barabarta në aftësimin e vet dhe për-parimin dhe zhvillimin profesional, realizimin e parimeve të arsimit të për-jetshëm dhe dalja e individit në botën e përmbushjes cilësore të obligimeve dhe kthimin nga ajo botë të arsimit, për përtëritjen e diturive dhe aftësive të veta në pajtim me zhvillimin teknologjik dhe informativ;

të sigurojë orientim profesional, që bëhet pjesë nga kërkesat parësore.

të bëhet diversifikimi i planeve dhe programeve arsimore, përmbajtjeve dhe metodave arsimore.

Në këtë proces është e rëndësishme të sigurohet:

barazpeshë e mjaftueshme mes arsimit të përgjithshëm dhe atij profesion-al;

»

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ars

imit

të

mes

ëm d

he p

as të

mes

ëm

193

III

depërtim vertikal dhe horizontal brenda planeve dhe prigrameve arsimore në kuadër të një ose më shumë fushave të punës;

aplikimi i parimit modulor të punës, qoftë në tërësi të arsimit të mesëm, qoftë në rajone të punës ose në kuadër të shkollave të caktuara profesionale dhe institucioneve arsimore;

lidhshmëria me arsimin pas të mesëm dhe mundësimi i depërtimit drejt ar-simit të lartë.

të lidhet me partnerët social, do të thotë: lidhja me komunën (menaxhimi, politika investuese, format plotësuese të punës, finansimi, planifikimi), lid-hja me ndërmarrjet ekonomike, lidhja me asociatat profesionale, lidhja me sipërmarrësit dhe asociatat e tyre, lidhja me institucionet dhe arsimin jofor-mal.

4.2. Fushat kyçe për intervenime në nivelet dhe lloje të veçanta

të arsimit të mesëm dhe pas të mesëm

4.2.1. Nevojat dhe shkaqet për ndryshime në arsimine mesëm dhe pas të mesëm

Zhvillimi shoqëroro-ekonomik si determinantë sintetike e sistemit të përgjith-shëm shkollor, me gjithë intensitetin e vet të përqëndruar në dhjetë vitet e fundit si prapavijë e të gjitha nevojave dhe shkaqeve për ndryshime të gjithanshme në arsimin e mesëm. Si shkak kryesor për ndryshime, nga klasteri i përgjithshëm i faktorëve, mund të identifikohet shkalla e lartë e dallimit mes asaj që pritet nga arsimi i mesëm dhe asaj që merret, nga ana tjetër, edhe ajo që i nevojitet dhe atë që e merr nga shoqëria arsimi i mesëm, që t’u përgjigjet obligimeve të veta, nga ana tjetër. Ky dallim manifestohet në kuadër të grupeve të nevojave që vijojnë për ndryshime në arsimin e mesëm:

a) Strukturimi përmbajtësor dhe organizativ i arsimit të mesëm për t’i plotësuar nevojat e tregut të punës në suaza të orientimit të përgjithshëm të tregut të ekonomisë dhe veprimtarive përcjellëse. Me siguri, në këto suaza nuk pritet që arsimi i mesëm ta zgjidhë problemin e papunësisë, por ajo që mund ta bëjë është që tregut të punës t’i ofrojë kuadër kompetent për numrin më të madh të funksioneve punuese të punëdhënësve dhe me këtë në mënyrë të dukshme t’i reduktojë përpjekjet plotësuese dhe të panevojshme nga rikualifikimi dhe kualifikimi plotësue, si kusht për harmonizimin e ofertës dhe kërkesës së tregut të punës. Në vetë filozofinë dhe modelet mentale që duhet të formohen te kuadri i ardhshëm, vendin e vet duhet ta gjejë edhe filozofia e punës dhe klienti si kriterium i rëndësishëm për cilësinë e cilësdo punë në hallkën e plotësimit të nevojave të veta.

»

»

»

194

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 b) Paralelisht me zhvillimin e ekonomisë së lirë dhe sipërmarrëse të tregut, në vend zhvillohet demokracia parlamentare si sistem shoqëror me qytetarin në qendër të shoqërisë civile. Që këtu del se grupi i ardhshëm i nevojave për transformimin përmbajtësor, e veçanërisht procesor të arsimit të mesëm në realizimin e funksionit të vet shoqëror është që t’i përgatisë qytetarët e ardh-shëm për jetesë dhe veprimtari me përgjegjësi dhe kompetencë shoqërore.

c) Republika e Maqedonisë është përcaktuar me konsenzus për integrimin në Unionin Evropian. Ky përcaktim, bashkë me trendin prezent të globalizimit të ekonomisë botërore paraqet jo vetëm të drejtë, por edhe kompetencë për konkurrencën e kuadrove, jo vetëm të firmave të vendit, por edhe lëvizshmëri për punësim dhe vazhdimin e studimeve jashtë kufinjve të shtetit. Kompe-tencat gjuhësore, kompjutoristike dhe përmbajtësore, paraqiten si ndryshim i domosdoshëm në përmbajtjet dhe stilin e realizimit të arsimit të mesëm.

ç) Orientimi i tregut të veprimtarisë nuk ka të bëjë vetëm me subjektet ekono-mike. Edhe vetë organizatat arsimore kanë nevojë nga pranimi dhe ushtrimi i asaj filozofie të kthimit ndaj klinetit të vet – nxënësit. Kjo e thekson urgjen-cën e nevojës nga ndryshime organizative, normative, stilore dhe ndërper-sonale, me të cilat nxënësi do të vendoset në qendrën e krijimit të të gjitha zgjidhjeve në arsimin e mesëm.

d) Depërtimi eksponencial i teknologjive të reja informativo-komunikative në punën e përditshme të një numri të madh të profesioneve, e artikulon ne-vojën e inkorporimit urgjent të atyre teknologjive dhe si lëndë e hulumtimit, por më shumë si infrastrukturë racionale për racionalizimin e veprimtarisë së përgjithshme të arsimit të mesëm.

Nevojat për ndryshime hapin hapësirë për zhvillimin e përhershëm të arsi-mit, pasi që mundësojnë, që:

arsimi i mesëm dhe pas i mesëm të hapet dhe aftësohet për akomodim të shpejtë dhe efikas në kushtet e ndryshuara dhe të ndryshueshme;

hapësirë për përmirësim dhe përsosje të përhershme;

krijimin e mekanizmave për reagim në kohë dhe me cilësi të nevojave të sapokrijuara;

realizimi i integrimit funksional të inovimeve në sistem koherent dhe efi-kas.

Arsimi i mesëm duhet të bazohet në filozofinë e mësimit të përjetshëm, që nënkupton:

arritshmëri të plotë dhe të përhershme në arsimin e mesëm për të gjithë anëtarët e shoqërisë;

mësimi në kushte dhe mënyra, të cilat janë në pajtim me nevojat dhe mundësitë reale të atyre që mësojnë dhe me mundësitë dhe nevojat e mje-disit;

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ars

imit

të

mes

ëm d

he p

as të

mes

ëm

195

III

zgjerimi i mundësive për të mësuar në pluralizimin institucional, programor dhe organizativ në realizimin e arsimit dhe lidhshmëria e arsimit formal dhe joformal;

sigurimi i cilësisë dhe profesionalizmit në realizimin e arsimit, që nënkupton verifikim shoqëror të normave dhe standardeve për programe arsimore dhe për institucionet.

Në kuadër të ndryshimeve të arsimit të mesëm dhe pas të mesëm, si sistem i hapur i distribuimit të diturisë, shkathtësive dhe aftësive për kryerjen e punës adekuate dhe vazhdimin e arsimit, duhet të krijohen kushte për:

hyrje, dalje dhe përsëri kthim në sistem, në pajtim me nevojat e individit ose tregut të punës;

depërtim vertikal dhe horizontal;

integrimi dhe lidhshmëria e programeve të ndryshme arsimore dhe aftësi-mi.

Në këtë mënyrë do të mundësohet krijimi i tempos dhe rrugës personale në zhvillimin e kompetencave dhe fitimin e diturisë, që është një nga hapat e rëndë-sishme drejt demokratizimit të arsimit dhe arsimit cilësor.

Që t’u përgjigjet kërkesave të këtilla, arsimi profesional duhet të sigurojë:

relevancë të programeve arsimore dhe daljeve arsimore;

harmonizim me nevojat e tregut të punës;

efektivitet në arsimin e kuadrove me cilësi të lartë, të cilët kërkohen në tre-gun e punës, që duhet të mundësojë shfrytëzimin më të mirë të resurseve në disponim dhe punësim të shpejtë;

mundësi të barabarta për të gjithë individët dhe grupet.

Në bazë të kësaj që u tha, drejtimet themelore të zhvillimit të arsimit të mesëm dhe pas të mesëm në Republikën e Maqedonisë janë:

plotësimi i kërkesave të ekonomisë në pikëpamje të aftësimit të kuadrove për marrjen e kompetencave të reja;

lidhshmëria e arsimit dhe tregut të punës dhe krijimi i lidhjeve më fleksi-bile;

përsosja e planeve dhe programeve arsimore, aplikimi i programeve të reja arsimore dhe plotësimi i barazpeshës mes arsimit të përgjithshëm dhe pro-fesional;

sigurimi i kushteve për marrjen e çertifikatave dhe diplomave të harmoni-zuara me standardet evropiane;

racionalizimi dhe harmonizimi i rrjetit të shkollave të mesme profesionale me nevojat e ekonomisë, tregut të punës dhe politikës së punësimit;

196

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 zhvillimi i sistemit të standardeve për programe arsimore, arsimtarët dhe institucionet;

sigurimi i cilësisë së arsimit profesional dhe vëzhgimi e vlerësimi i përher-shëm i rezultateve të nxënësve, arsimtarëve dhe institucioneve arsimore në tërësi;

sigurimi i depërtimit më të mirë të brendshëm horizontal dhe vertikal;

krijon kushte për përsosje profesionale të vazhdueshme të arsimtarëve;

rritja e investimit financiar dhe inkuadrimi i burimeve të ndryshme të finan-cimit.

4.2.2. Rëndësia, funksioni dhe karaketristikat kryesore të arsimit të mesëm dhe arsimit pas të mesëm

Arsimi i mesëm edhe formalisht edhe thelbësisht gjendet në mjedisin e sis-temit global arsimor. Në këtë nivel të sistemit arsimor fillon diferencimi sistemor i rrugëve për avancimin e mëtejshëm, si në arsim ashtu edhe në zhvillimin profe-sional. Këtu ndërlidhen, harmonizohen dhe optimohen ndikimet e pesëmarresve kryesorë të arsimit, si funksion kryesor shoqëror. Pretendimi individual për arsim sa më të lartë dhe me atë status sa më të lartë shoqëror dhe fillim në sferën e punës, ndeshen me kufizimet, mundësitë shoqërore, ndarja shoqërore e punës dhe kërkesat për zhvillim të shkencës dhe teknologjisë. Për dallim nga kjo pjesë e sistemit të arsimit, arsimi themelor, si i përgjithshëm dhe i obligueshëm për të gjithë, përballet me dilema shumë të vogla, por ngjashëm është edhe me arsi-min e lartë ku në tërësi është profesionale dhe mbetet të zgjidhet vetëm çështja e kohëzgjatjes dhe gjerësia e orientimit profesional. Nga këto shkaqe, arsimi i mesëm në të gjitha hapësirat, vendet dhe kohët e zhvillimit të shoqërisë, ka qenë dhe është objekt i ndryshimeve të shpeshta, e reformave dhe riorganizimeve. Që këtu, del edhe rëndësia e tij për tërësinë e sistemit global arsimor, por edhe funksioni i tij në plotësimin e nevojave individuale dhe shoqërore.

Rëndësia kryesore e arsimit të mesëm del nga fakti që me fizionominë, përmbajtjen dhe funksionimin e tij krijohen kushte për realizimin e njërës nga të drejtat themelore të njeriut – e drejta për punë. Pikërisht, e drejta për punë është e lidhur me plotësimin e një kushti të rëndësishëm – kompetenca për kryerjen e një lloji të caktuar dhe ndërlikueshmërinë e punës. Pikërisht kjo kompetencë, në pjesën më të madhe të tij e jep arsimi i mesëm si funksion përfundimtar (arsim i mesëm profesional) ose e mundëson si funksion përgatitor për funksione të ndërlikuara profesionale dhe shoqërore (arsimi i gjimnazit si përgatitje për arsim të lartë). Po ashtu, arsimi i mesëm është i rëndësishëm për shkak të faktit se në të duhet të zgjidhet në mënyrë adekuate një nga kundërshtitë më të mëdha shoqë-rore: të drejta të barabarta të qasjes në arsim dhe punë të gjithë qytetarëve, nga njëra anë dhe predispozitat e ndryshme, mundësitë dhe kapacitetet, por edhe

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ars

imit

të

mes

ëm d

he p

as të

mes

ëm

197

III

periudha e ndryshme e pjekurisë së individëve të veçantë, nga ana tjetër. Më në fund, arsimi i mesëm është i rëndësishëm edhe për shkak të faktit se në këtë periudhë të zhvillimit individual bëhet pjekuria individuale (adoleshenca) me të gjitha karakteristikat e përgjithshme të vendosjes së marrëdhënieve të individit dhe mjedisit, por edhe veçoritë individuale të atij zhvillimi me pasojat e mëdha të ardhmërisë së secilit individ.

Rëndësia e këtillë e arsimit të mesëm dhe zgjidhjet e miratuara sistemore, përmbajtësore, organizative dhe prcesore nga ai, e bëjnë këtë pjesë të sistemit global arsimor më kompleks, e me këtë edhe objekt të rishikimit dhe mbindërti-mit të përhershëm. Prej këtu del edhe kompleksiteti i tij dhe funksioni shumë i diferencuar sistemor dhe shoqëror.

Funksioni shoqëror i arsimit të mesëm i përmban këto komponenta:

socializimi i gjithë gjeneratës nëpërmjet transferimit të vlerave të përgjithshme kombëtare, kul-turore dhe përgatitja për kryerjen e obligimeve qytetare në shoqërinë demokratike;

përgatitja e kuadrove kompetent për kërkesa me ndërlikueshmëri të mesme të tregut të punës;

përfshirje sa më e gjerë e gjener-atës që e përfundon arsimin fillor.

Funksioni sistemor i arsimit të mesëm shihet në sigurimin e lidhsh-mërisë vertikale dhe përfshirjen hori-zontale të gjitha llojeve të arsimit të mesëm, respektivisht:

mbindërtimi i të gjitha llojeve të kirikulumeve në arsimin e mesëm në standard të arsimit të domso-doshëm nëntëvjeçar;

përgatitja për studim të suk-sesshëm me përfundimin e arsimit të gjimnazit dhe nën kushte të caktuara të llojeve të tjera të arsimit të mesëm profesional;

plotësimi i nevojave individuale arsimore të gjitha kategorive të të rinjve dhe të rriturve nëpërmjet: arsimit të mesëm artistik; arsimi i nxënësve me nevoja të posaçme arsimore; arsimi i të rriturve; arsimi në gjuhën amtare për pjesëtarët e bashkësive etnike;

Gjendja:

nuk ekziston sistem joformal në arsim;

veçimi i arsimit nga jeta, puna dhe nevojat e individit;

institucionet arsimore janë të lidhura sipas vertikales vetëm me anë të programeve;

mesatarja-masa e të gjithave është nxënësi/pjesëmarrësi mesatar;

jodemokratike (e paarritshme, me kushte të njëjta, në të gjitha nivelet dhe llojet e ar-simit);

arsimi i të rriturve nuk është inkuadruar në sistemin arsimor;

sistemi arsimor nuk është degëzuar si-pas llojeve dhe programeve dhe nuk është fleksibil;

sistemi arsimor është rigjid-realizohet vetëm në bazë të programeve të shkruara, të cilat ngadalë ndryshohen dhe harmonizohen me nevojat e vërteta;

ndikimi i mjedisit lokal në sistemin e mena-xhimit është modest;

sistemi i financimit nuk nxitë ndryshime zhvi-llimore;

nuk ka koncept të përpunuar për paisjen di-daktiko-teknike të institucioneve arsimore.

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

198

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 plotësimi i nevojave arsimore të subjekteve të veçanta në tregun e punës dhe arsim: organizimi i arsimit të zejtarisë, organizimi i mësimit në gjuhën e huaj etj.

Rëndësia dhe funskioni i cekur i arsimit të mesëm dhe pas të mesëm pa-raqet vendosje (konceptim) të sistemit të degëzuar, diferencuar, adaptues, flek-sibil dhe transparent, i cili do të plotësojë nevojat arsimore që janë në rritje dhe do të kontribuojë për formimin e vlerave të fuqishme krijuese dhe intelektuale të personalitetit, të aftë për gjykime të lira dhe autonome dhe marrjen e përgjegjë-sisë për zhvillimin e vet dhe krijimin e botës dhe ardhmërisë më të mirë. Kjo do të thotë se shtetit tonë i nevojitet sistem arsimor modern i arsimit të mesëm dhe arsimit pas të mesëm, i cili do t’i përgjigjet kohës në të cilën jetojmë dhe kohës që vjen. Sistemi i tillë duhet ta përfill degëzimin e nevojave arsimore, për sh-kak të të cilave ndryshimet shkencoro-teknologjike edhe më tej do të zhvillohen. Sistemi i tanishëm i arsimit të mesëm, kryesisht formal dhe shumë rigjid, bëhet shpesh i ngushtë dhe nuk mund t’i plotësojë nevojat arsimore, që mund të ketë mjaft implikime negative edhe të zhvillimit shoqëroro-ekonomik dhe teknologjik të vendit.

Sistemi i ri i arsimit të mesëm dhe pas të mesëm duhet të mundësojë:

lidhshmëri me sistemin joformal të arsimit, hapjen e institucioneve arsimore për forma joformale të arsimit dhe mundësi që institucione të tjera nga fusha e kulturës, sportit, shkencës dhe punës të organizojnë dhe ofrojnë programe arsimore;

zhvillimi i sistemit për akreditim të arsimtarëve dhe liçencimi i institucione-ve, programeve arsimore etj.;

inkuadrimi i të gjitha grupeve të interesuara në planifikimin dhe miratimin e politikës së arsimit;

zhvillimi i mekanizmave për zvogëlimin dhe pengimin e ngeljes së nxë-nësve;

diversifikimi i programeve, shërbimeve dhe institucioneve arsimore;

realizimi i bashkëpunimit mes institucioneve arsimore, mobiliteti i arsim-tarëve dhe nxënësve, ekzistimi i programeve të përbashkëta dhe kombinimi i programeve të institucioneve të ndryshme arsimore;

ngritja e cilësisë së arsimit nëpërmjet sigurimit të kushteve për punë, për-sosja profesionale e arsimtarëve dhe të punësuarve të tjerë, modernizimi i procesit të arsimit, si dhe arritshmëria e vërtetë e arsimit për të gjithë, pa marrë parasysh përkatësinë etnike, gjininë, statusin social, vendbanimin, neveojat e posaçme etj.

ndërrimi i shpeshtë i programeve arsimore, inovimi i tyre i përhershëm, më-njanimi i diturive të vjetra dhe aplikimi i të rejave;

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ars

imit

të

mes

ëm d

he p

as të

mes

ëm

199

III

vëzhgimi i funksionimit të të gjitha pjesëve të sistemit;

organizimi efikas dhe menaxhimi etj.

Sistemi i konceptuar kështu i arsimit të mesëm dhe arsimit pas të mesëm, duhet të bazohet në konceptin e shoqërisë, ku të mësohet përjetshëm, sepse ky është kusht për ekzistencë, pasiqë dituria dhe teknologjia shpejt vjetërsohen, ndërsa akomodimi i këtyre ndryshimeve është kushtëzuar me mësimin e përjets-hëm.

Nga kjo që u tha del se karakteristikat kryesore të sistemit të arsimit të mesëm dhe arsimit pas të mesëm janë:

demokratizimi;

vazhdueshmëria;

fleksibiliteti, elasticiteti, transparenca;

depërtimi në nënsistemin dhe mes nënsistemve tjera;

diferencimi i përmbajtjes së arsimit në të gjitha nivelet (lëndët bazike, të obligueshme, zgjedhore, fakultative etj.);

individualizimi dhe përfillja maksimale e aftësive, mundësive dhe nevojave të çdo individi);

integrimi i jetës, punës, shkencës, kulturës dhe arsimit;

transparenca ndaj institucioneve arsimore;

efikasiteti i arsimit;

orientimi ndaj daljeve të arsimit (rezultatet, efektet e arsimit);

kualitet në arsim;

vlerësimi i porcesit dhe rezultateve të arsimit dhe të efekteve të cilat janë arritur në procesin e punës pas punësimit.

4.2.3. Qëllimet dhe detyrat e arsimit të mesëm dhe arsimit pas të mesëm

Qasja themelore në zhvillimin dhe modernizimin e arsimit të mesëm dhe arsimit pas të mesëm, është relevanca e tyre socialo-ekonomike dhe indivudu-ale. Në pajtim me këtë, programet arsimore të cilat janë realizuar në arsimin e mesëm dhe arsimin e mesëm për të rritur duhet të orientohen drejt daljeve të cilat nënkuptojnë kompletin e kompetencave (njohuri të definuara qartazi, shkathtësi dhe aftësi) dhe potenciale që i kërkon tregu i punës, institucionet e larta arsimore dhe zhvillimi individual i nxënësit.

Qëllimi i përgjithshëm i arsimit të mesëm dhe arsimit pas të mesëm është aftësimi i nxënëve (pjesëmarrësve):

të marrin pjesë në mënyrë aktive dhe me përgjegjësi në jetën ekonomike, shoqërore dhe kulturore dhe të japin kontribut në zhvillimin demokratik,

200

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 ekonomik dhe kurturor të shoqërisë, me sukses t’i plotësojnë nevojat dhe intereset personale, ta zhvillojnë personalitetin e vet dhe potencialet, duke i respektuar të tjerët, identitetin e tyre, nevojën dhe interesin, gjegjësisht sigurimin e mundësisë për fitimin e kompetencave për punësim, arsimin e mëtejshëm dhe të mësuarit.

Detyrat e arsimit të mesëm dhe arsimit pas të mesëm janë:

krijimi i mundësive të secilit individ për arsim dhe karierë profesionale, gjegjësisht fitimin e kompetencave të domosdoshme për punë në fushë të caktuar të punës;

hapja e rrugëve të gjera për hyrje në arsimin e lartë;

krijimi i mundësive për zhvillim të aftësive, potencialeve, talentit dhe zhvil-limit personal;

sigurimi i bazës për mësim të përjetshëm.

4.2.4. Nivelet dhe llojet e arsimit të mesëm dhearsimit pas të mesëm

Me arsimin e mesëm dhe arsimin pas të mesëm plotësohet pjesa më e mad-he e nevojave të kuadrove të tregut të punës. Për shkak të laramanisë dhe ndër-likueshmërisë së punës, në këtë nivel të sistemit të arsimit paraqitet diferencimi më i madh i zgjatjes së arsimit në përputhje me kërkesat e punës dhe nevojave të nxënësit për kompetencë adekuate, por njëkohësisht edhe për raste të hapura për vazhdim të mëtejshëm të arsimit. Sipas përvojës së deritanishme te ne dhe në vendet e Unionit Evropian, arsimi i mesëm dhe arsimi pas i mesëm duhet të strukturohet në këto nivele:

Aftësimi profesional për punë, i cili duhet t’i plotësojë nevojat kadrovike të profesioneve më të thjeshta, të cilat mund të sigurohen me arsim prej dy viteve.

Arsimi i mesëm profesional, me të cilin plotësohen nevojat kadrovike për numrin më të madh të profesioneve nga prodhimtaria e drejtëpërdrejtë, shërbimeve dhe zejtarisë, në të cilat dominojnë kompetencat e shkathtë-sive psikomotorike, kuptohet me baza adekuate shoqëruese teorike. Këto kompetenca prapa në një periudhë të gjatë kohore dhe në sistemet aktuale arsimore janë siguruar me arsimin profesional trevjeçar.

Arsimi i mesëm teknik, i cili është i zhvilluar dhe zgjerohet akoma më tepër për përgatitjen e kuadrit profesional në fushën e sisteme të ndërlikuara teknike, proektimet, organizimi dhe mirëmbajtja e sistemeve teknike si dhe shërbimet e ndërlikuara. Ky arsimim kërkon kompetenca të ndërlikuara in-telektuale, por edhe shkathtësi ekzekutive psikomotorike dhe komunika-tive. Kërkesat e tilla e kushtëzojnë këtë nivel të arsimit që të zgjatë katër vite shkollore.

1.

2.

3.

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ars

imit

të

mes

ëm d

he p

as të

mes

ëm

201

III

Arsimi gjimnazor, i cili si nivel arsimor standard në të gjitha sistemet arsimore duhet të sigurojë gatishmëri të mjaftueshme për fitimin e kualifikimeve më të larta për profesionet dhe menaxhimet më të ndërlikuara, për të cilat është e nevojshme arsimi i lartë. Fitimi i bazës së gjerë të përgjithshme arsimore dhe kompetencat e posaçme për mësim individual, e përbëjnë bërthamën e këtij arsimi të mesëm katërvjeçar, i cili në sistemet bashkëkohore zgjerohet edhe me përmbajtje të tjera të përgjithshme arsimore dhe profesionale si-pas zgjedhjes së nxënësve.

Arsimi pas i mesëm, i cili zhvillohet si përgjigje të nxitjes për posedimin e kompetencave të larta të specializuara dhe vendosjes me përgjegjësi në situata të ndërlikuara teknologjike, socioteknike dhe sociale, e të cilat kom-petenca dhe plotësime mund të fitohen vetëm mbi posedimin e përvojës për kompetenca më të thjeshta dhe arsimim plotësues teorik dhe praktik. Përvojat e deritanishme tregojnë se ky lloj i arsimit mund të sigurojë aftësi cilësore me program njëvjeçar pas arsimit të mesëm teknik dhe përvojë ad-ekuate pune.

Përveç këtyre pesë niveleve të arsimit të mesëm, për plotësimin e nevojave të veçanta të kategorive të posaçme të kandidatëve për arsim të mesëm, në ar-simin e mesëm programohen dhe organizohen këto lloje të veçanta të arsimit të mesëm:

a) Arsimi artistik, i cili sipas ndërlikueshmërisë së tij është si edhe arsimi i mesëm teknik dhe gjimnazail, por në pikëpamjen përmbajtësore, organiza-tive dhe procesore i plotëson nevojat e posaçme për zhvillimin e kategorisë së veçantë të kompetencave krijuese (të artit, muzikës dhe baletit). Karakteri i zhvillimit dhe zbatimi i aftësive krijuese kërkon në programimin e këtij lloji të arsimit që të sigurohet barazpeshë e përgatitjes finale për realizime të caktuara dhe përgatitje për vazhdimin e shkollimit në nivel më të larta (ar-simi i lartë).

b) Arsimi i mesëm për nxënësit me nevoja të posaçme arsimore, i cili ka pikëpamje sipas kërkesave të posaçme siç vijojnë:

lloji i pengesës i përcakton se cilat profile arsimore do të formohen në këtë kategori të nxënësve;

shkalla e pengesës përcakton se, cilat nivele të arsimit të mesëm profesion-al do të ofrohen në këtë kategori të nxënësve dhe, sa do të jetë kohëzgjatja e procesit arsimor duke marrë parasysh vështirësitë në përballimin e kom-petencave të caktuara.

Sipas rregullës, ky lloj i arsimit organizohet në institucione të posaçme arsi-more, por nuk është përjashtuar mundësia që me supozime të veçanta të krijuara organizative dhe kadrovike, disa nga profilet arsimore për këtë lloj të arsimit të realizohen edhe në shkolla të tjera për arsim të mesëm.

4.

5.

202

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 c) Arsimi i mesëm për nxënës të talentuar, i cili në mënyrë organizative real-izohet në shkollat e rregullta me qasje të posaçme në identifikimin e këtyre nxënësve dhe krjimimin e mundësive nëpërmjet programeve fakultative dhe formave të tjera administrative për avancim të shpejtuar dhe të mundësohet zhvillim i përgjithshëm dhe i shpejtuar dhe avancimi i këtyre nxënësve sipas predispozitave të tyre të identifikuara dhe të manifestuara.

ç) Arsimi i mesëm për të rritur, i cili sipas llojit të vet arsimor duhet të realizojë plotësimin e dy kategorive të nevojave arsimore të kandidatëve:

mundësimi i zgjerimit dhe thellimi i kompetenecave për kryerjen me sukses të punës aktuale për shkak të ndryshimeve të krijuara gjatë punës;

mundësimi i avancimit të niveleve më të larta të arsimit të mesëm, arsimit të mesëm për të rritur dhe të lartë atëherë kur kandidatët do të vendosin për këtë.

Me plotësimin e këtyre nevojave individuale në mënyrë të drejtëpërdrejtë plotësohen edhe nevojat e punëdhënësit për sigurimin e përmbaruesve më kom-petentë të proceseve të punës, e me këtë edhe sigurimi i konkurrencës më të madhe të tregut.

Specifikja e këtij lloji të arsimit është ndërtimi i infrastrukturës organizative për mbështetje të aktiviteteve arsimore dhe vetarsimimi i këtyre kandidatëve dhe aftësimi i kirikulumeve sipas nevojave të caktuara konkrete arsimore të kandi-datëve dhe të punëdhënësve.

4.2.5. Aftësimi profesional për punë

Aftësimi profesional për punë është komponuar nga dy pjesë pro-gramore. Pjesa e parë ose pjesa e për-bashkët programore ka të bëjë me ar-simin e përgjithshëm, i cili mundëson komunikim pune dhe sundimin më ra-cional të pjesës së dytë, asaj profesio-nale.Kjo pjesë e përgjithshme i përm-ban këto përmbajtje programore:

gjuha amtare dhe komunikimet;

bazat e njohurive matematikore (llogaritja);

arsimi civil dhe përgjegjësia.

Vlerësohet se për këtë komponentë programore do të jenë të mjaftueshme 150-200 orë mësimi. Komponenta profesionale për këtë arsimim duhet të realiz-ohet nga nevojat konkrete të punës për punëdhënës të njohur ose të pritur. Baza fillestare duhet të jenë shkathtësitë e nevojshme për kryerjen e sigurtë dhe cilë-

Gjendja:

Arsimi dyvjeçar në Republikën e Maqedonisë, që nga fillimi nuk u jetësua, dhe një numër i vogël i nxënësve u përcaktua për profesione me kohëzgjatje deri më dy vjet.

Në drejtimet: shëndetësi, ekonomiko-juridik dhe tregti, aspak nuk ka profile për aftësim për punë. Numër më të madh të profesione-ve ka në maqineri, elektroteknikë, drejtimin kimiko-teknologjik, ndërtimtarisë-gjeodezi-së dhe drejtimit të turizmit.

Numri i përgjithshëm i profileve arsimore për aftësim për punë është 45.

»

»

»

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ars

imit

të

mes

ëm d

he p

as të

mes

ëm

203

III

sore të obligimeve të punës, ndërsa ato realizohen si trajnim cilësor në shkollë ose te punëdhënësi. Këto përmbajtje përmbajnë rreth 70% të kohës së përgjit-hshme për arsim profesional. në 30% tjera nga koha për arsim profesional duhet të programohen bazat teorike të domosdoshme për kuptimin dhe zhvillimin e sigurtë të procesit të punës, siç janë:

njohuri për materialin;

llojet dhe karakteristikat e veglave tipike;

karakteristikat e procesit teknologjik, gjegjësisht atij shërbyes;

njohja e nevojave dhe sjellja e konsumuesve për profesionet nga fusha e shërbimeve (frizerë, shitës, berberë etj.)

Përmbajtjet e programeve duhet të disejnohen sipas modulit.

Për këtë nivel të arsimit, si dhe për të gjitha nivelet tjera të arsimit të mesëm, supozimi është përfundimi me sukses i arsimit fillor. Kur ky nivel i arsimit orga-nizohet për kandidatë e rritur, në atë mund të inkuadrohen edhe kandidatë me arsim të kryer fillor me obligim që paralelisht me përfundimin e këtij aftësimi të sundohet edhe arsimi i veçantë i programuar fillor për të rritur.

Aftësimi profesional për punë përfundon me marrjen e çertifikatës për aftë-sim profesional për programin e dhënë arsimor.

Kandidatët për aftësimin e kryer profesional për punë, sipas rregullës, mund ta vazhdojnë arsimin e vet në arsimin e mesëm profesional, ku do të lirohen nga pjesa profesionale teorike dhe praktike nga të gjitha përmbajtjet që i kanë mësu-ar në nivelet e aftësimit profesional dhe përvojën e vlerësuar të punës, që e kanë fituar nëse kjo është adekuate me programin e paraparë për trajnim praktik në arsimin e mesëm profesional.

Aftësimin profesional për punë për programe të caktuara arsimore e ofrojnë të gjitha shkollat profesionale publike nga profesioni adekuat, por edhe organizatat tjera private arsimore dhe konsultuese dhe punëdhënësit të cilët me programin e ofruar dhe kushtet hapësinore teknike dhe kadrovike do të marrin akreditim nga oda adekuate e punëdhënësve.

4.2.6. Arsimi i mesëm profesional

Në programimin e arsimit të me-sëm profesional niset nga nevojat e tre-gut si shqyrtim sintetik i punëdhënësve

Gjendja:

Me strukturën programore të arsimit të mesëm, nga viti 1996 është paraparë edhe reforma në arsimit e mesëm trevjeçar profe-sional.

Numri i përgjithshëm i profileve arsimore në arsimin trevjeçar është 91. Në drejtimin shëndetësor, nuk ka profile arsimore me ar-simim trevjeçar.

Në arsimin profesional trevjeçar, arsimi i përgjithshëm është i përfaqësuar me 50%, teoria profesionale me 30%, ndërsa trajnimi praktik me 20%.

Numri i lëndëve mësimore mesatarisht, për një vit, është prej 13 deri më 15.

Punëtoritë dhe paisja në të është e vjetër dhe jashtë përdorimit.

Profile të ngopura arsimore.

»

»

»

»

»

»

204

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 individual në sferë të caktuar të punës. Me këtë sigurohet që në programin për këtë lloj të arsimit vend qëndror të kenë kompetencat kryesore për programet e gjera të definuara arsimore dhe vëllimi i vlerësuar i arsimit të përgjithshëm dhe profesional teorik për atë nivel të arsimit. Në këtë mënyrë, kompozicioni programor i këtij niveli të arsimit të me-sëm do të përmbajë:

arsim të përgjithshëm për nivelet e arsimit të mesëm profesional si standard për të gjitha profesionet, të programuara dhe të miratuara në nivel shtetëror;

arsim teorik profesional i përbash-kët për gjithë fushën e punës (pro-fesioni ose grup profesionesh) të programuara dhe të miratuara në nivel shtetëror;

trajnim praktik për kompetencat kryesore dhe teoria e domosdoshme funksionale profesionale, të definuara në kornizë në nivel shtetëror, ndërsa të konkretizuara, të zgjeruara dhe të thelluara në nivel institucional sipas kërkesave dhe nevojave të punëdhë-nësve dhe bashkësisë lokale;

programe fakultative për interesa dhe nevoja të veçanta të nxënësve, bash-kësisë lokale dhe punëdhënësve.

Dy komponentat e fundit mund të përfshijnë deri më 20% nga plani i për-gjithshëm mësimor për program të caktuar arsimor, ndërsa i përcakton këshilli i arsimtarëve i shkollës si organ profesional.

Më shqyrtimin e këtillë të formimit të përmbajtjeve të arsimit të mesëm profesional sigurohet gjerësi e mjaftueshme e vendeve potenciale të punës për punësim, vendosje relativisht e shpejtë e punës dhe arritja e kompetencës për kryerjen me sukses të punëve dhe fleksibilitet adekuat për ndryshime të vendeve të punës dhe profesioneve të përfshira me programin e gjerë arsimor.

Modeli i përgjithshëm i strukturës programore i përbërë nga arsimi i përgji-thshëm, arsimi teorik profesional dhe trajnimi praktik, do t’i kishte këto raporte:

30% nga koha e përgjithshme mësimore për standard të përgjithshëm arsi-mor për arsimin e mesëm profesional;

deri më 35% arsim teorik profesional;

Gjendja:

Pilot- projekti për reforma të arsimit të mesëm profesional trevjeçar dhe trajnimi i GTZ filloi në vitin 2003, në tre drejtime, me tre profile arsimore, dhe atë: maqinerike, automekanik dhe elektroteknik në tetë shkolla në Repub-likën e Maqedonisë.

Me pilot-projektin për reforma të arsimit të mesëm profesional trevjeçar GTZ bashkoi më shumë profile arsimore, arsim i përgjithshëm është i përfaqësuar me 25%, teoria profesio-nale me 25%, trajnimi praktik në shkollat me 25% dhe trajnimi praktik në firma me 25%.

Numri i lëndëve mësimore mesatarisht për çdo vi është 10 deri më 11.

Punëtori të paisura me vende pune për çdo nxënës.

Organizimi i mësimit praktik është me bllok javor.

Kontrolli i aftësisë profesionale bëhet me meziprovim.

Numri i nxënësve në paralele është 24.

Numri i përgjithshëm i nxënësve të përfshirë me projektin është 452.

»

»

»

»

»

»

»

»

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ars

imit

të

mes

ëm d

he p

as të

mes

ëm

205

III

minimum 35% trajnim praktik.

Arsimi i mesëm profesional përfundon me dhënien e provimit përfundimtar me çka merret diploma për arsim të mesëm profesional për programin e caktuar arsimor.

Kalimi në këtë nivel sigurohet nëpërmjet provimit deferencial drejt arsimit të mesëm teknik dhe nëpërmjet përvojës adekuate të punës dhe programit diferen-cial në arsimin adekuat për të rritur.

Realizimi i arsimit të mesëm profesional mund të jetë sipas dy modeleve:

a) arsimi shkollor ku i gjithë programi (edhe mësimi teorik dhe trajnim praktik) realizohet në objektet shkollore;

b) sistemi dual ku trajnimi praktik realizohet në dyqanet e zejtarëve ose te ndonjë punëdhënës tjetër.

4.2.7. Arsimi i mesëm teknik

Arsimi i mesëm teknik po ashtu është i programuar për programe të gjera arsimore. Karakteristika për këtë arsim është varshmëria e tij në përm-bajtjet teorike dhe laboratorike-prak-tike me funksion të dyfishtë:

kuptimi i gjerë i sistemeve të përbëra teknologjike dhe so-cioteknike;

përgatitja për vazhdim efikas të arsimit në programe adekuate stu-dimi.

Për këto shkaqe, në këtë lloj të arsimit dominon arsimi i përgjithshëm dhe arsimi teorik profesional. Shkath-tësitë e punës pët këto profesione janë relativisht të thjeshta dhe prandaj mund të fitohen për një kohë të shkurtë.

Struktura programore e orientuar e arsimit të mesëm teknik, i cili i plotëson karakteristikat e mëparshme do të ishte:

rreth 40% arsim i përgjithshëm;

rreth 40% arsim teorik profesional;

rreth 20% trajnim praktik.

Në të gjitha këto tre fusha do të përfaqësohen lëndët e obligueshme zgje-dhore, si dhe lëndët e veçanta fakultative në funskion të nevojave të veçanta të

Gjendja:

Në arsimin e mesëm teknik, sipas rregullës, regjistrohen nxënës me arsim të përfunduar fillor, por poashtu edhe me program të cak-tuar diferencial dhe kandidatë të cilët para-prakisht kanë përfunduar arsim të mesëm profesional.

Mësimi nga lëndët e përgjithshme arsimore dhe lëndët në funksion të drejtimit realizohet në klasa ose kabinete të paisura për disa nga lëndët. Mësimi praktik realizohet i kombinu-ar: në kabinete shkollore, punëtori dhe labo-ratori, si dhe në ndërmarrje dhe institucione adekuate. Pranimi i nxënësve në institucio-net ka qasje të ndryshme. Në një pjesë nga ato nxënësit i pranon person i caktuar dhe i orienton për kryerjen e detyrave të punës, derisa në pjesën nga ndërmarrjet dhe insti-tuisonet kjo peocedurë është lënë pas dore.

»

»

206

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 nxënësve të talentuar ose nevojave të posaçme të vetëqeverisjes lokale dhe punëdhënësve.

Të gjitha lëndët e përgjithshme arsimore, profesionale teorike dhe tra-jnimi praktik do të përpunohen dhe do të miratohen në nivel shtetëror; numri i caktuar i lëndëve zgjedhore të përgji-thshme arsimore dhe lëndëve teorike profesionale do të përpunohen në nivel shtetëror, ndërsa pjesa tjetër e planit mësimor deri më 20%, do të miratohet nga ana e këshillit arsimor në nivel ins-titucional.

Arsimi i mesëm teknik do të për-fundojë me dhënien e maturës shte-tërore, i cili siguron të drejtën për arsi-mim të lartë, në programin adekuat të studimit dhe drejt tregut të punës, ose me provim përfundimtar gjatë së cilës pajiset me diplomë për arsim të mesëm teknik, si dokument për të fituar të dre-jtën pë punë.

Nxënësit e orientuar në arsimin e mesëm teknik gjatë regjistrimit ose pas përfundimit të vitit të parë, eventualisht vitit të dytë të shkollimit, në kushte të caktuara, do të mund të shkollohen edhe në programin për gjimnaz profe-sional që është më afër drejtimit të tyre. Në këtë mënyrë, pas përfundimit të gji-mnazit profesional, ata mund ta japin maturën shtetërore, në vend të provimit përfundimtar, cili do t’u mundësojë kalim në arsim të lartë.

Praksa në arsimin profesional e shpreh nevojën nga:

shkarkimi i planeve mësimore nga numri i madh i lëndëve mësimore, të cilat në disa drejtime dhe profile arsimore lëvizin deri më 15 lëndë për një vit;

rishqyrtimi dhe riemërtimi i lëndëve të caktuara nga fusha e aktiviteve të obliguara dhe fusha e lëndëve të përgjithshme arsimore të përbashkëta;

rishqyrtimi i raportit mes arsimit të përgjithshëm dhe arsimit profesional në dobi të rritjes së përqindjes së mësimit të praktikës;

Gjendja:

Numri i drejtimeve është 23 me 63 profile në arsimin profesional katërvjeçarë me kon-ceptin nga viti 1989.

Në fazën e parë të FARE Programit për reforma të arsimit të mesëm profesional dhe trajnimi në Republikën e Maqedonisë u përfshinë 8 drejtime ose grupe drejtimesh, 19 profile ar-simore me kohëzgjatje prej katër viteve dhe 16 pilot shkolla nga Maqedonia.

Librat shkollorë për lëndët profesionale-teor-ike, sipas projektit për programin për reforma të arsimit të mesëm profesional dhe trajnim nuk ka; në përdorim janë librat shkollorë nga sistemi ekzistues i arsimit. Për lëndët e përgjithshme arsimore përdoren kryesisht librat nga arsimi gjimnazial. Problemi me librat shkollorë zgjidhet me shfrytëzimin e skriptave me karakter të brendshëm.

»

»

»

Gjendja:

Në vitet e ardhshme projekti për Reforma në arsimin e pmesëm profesional dhe trajnim do të zgjerohet në tre drejtim me tre profile arsi-more, ndërsa nga viti shkollor 2005/2006 vendosen plane dhe programe mësiore në të gjitha drejtimet dhe profilet arsimore.

Arsimi profesional katërvjeçarë, përfundon me dhënien e provimit përfundimtar, i cili siguron të drejtën e arsimit të lartë në pro-gramin adekuat të studimit dhe drejt tregut të punës.

Zvogëlimi i përqindjes së papunësisë me arsim të mesëm katërvjeçarë dhe atë nga 35,27% në vitin 2002 në 34,32 në vitin 2003.

»

»

»

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ars

imit

të

mes

ëm d

he p

as të

mes

ëm

207

III

rishqyrtimi i planeve mësimore dhe shkarkimi i programeve mësimore, si dhe ridefinimi i qëllimeve në ato;

rregullimi me dispozitat ligjore në fuqitë i problemeve, të cilat paraqiten rreth realizimit të mësimit të praktikës në ndërmarrjet dhe institucionet;

rishqyrtimi i rrjetit të insitucioneve për arsim profesional;

librat shkollorë si për lëndë të përgjithshme arsimore, ashtu edhe për lëndët profesionale-teorike.

4.2.8. Arsimi gjimnazial

Veçmë u tha se edhe arsimi bash-këkohor gjimnazial në mënyrë domi-nante do ta mbajë funksionin e vet tradicional të përgatitjes për studim të suksesshëm në arsimin e lartë, por njëkohësisht do ta zgjerojë funksionin e vet edhe të përgatitjes për një lloj pune të caktuar. Duke marrë parasysh këto dy funskione, ndërsa njëkohësisht edhe kërkesën që të plotësohen pa-rimet e fleksibilitetit të sistemit të për-gjithshëm arsimor, propozohet që arsi-mi gjimnazial të realizohet në dy tipe të gjimnazeve: gjimnaze të përgjithshme dhe gjimnaze profesionale.

Gjimnazet profesionale propozo-hen vetëm si një mundësi për rritjen e fleksibilitetit të sistemit arsimor, por aplikimi i tyre kërkon caktimin e krite-riumeve të fuqishme për inkuadrimin e tyre në rrjetin e shkollave për arsim të mesëm, me qëllim që të sigurohen rezultate nga ky tip i gjimnazeve, e që të neutralizohen implikimet negative mbi tipet dhe llojet tjera të arsimit të mesëm. Gjimnazet profesionale para-shihen si zgjidhje kompensimi për fizionimin e disa drejtimeve ekzistuese (kultura fizike, arsimi artistik) ose si plotësim i nevojave të mjediseve të vo-gla të caktuara për kalim më të madh të

Gjendja:

Në Republikën e Maqedonisë arsimi gjim-nazial organizohet në 43 shkolla të mesme publike, prej të cilave në 35 realizohet mësi-mi në gjuhën maqedonase, ndërsa në 8 në gjuhën shqipe dhe gjuhën maqedonase. Në dy shkolla ka paralele gjimnazi në gjuhën turke.

Nga 43 shkollat e mesme, si gjimnaze janë organizuar vetëm 14 shkolla (9 në gjuhën maqedonase dhe 5 në gjuhën shqipe), ndërsa të tjerat janë shkolla të mesme pro-fesionale, në të cilat janë formuar paralele gjimnazi.

Përveç gjimnazeve ekzistuese publike në Republikën e Maqedonisë, arsimi gjimnazial realizohet edhe në 3 gjimnaze private në gjuhën maqedonase, shqipe, truke dhe an-gleze.

»

»

»

Gjendja:

Plani mësimor për arsimin gjimnazial është i përpiluar me lëndët e obligueshme dhe zgjedhore, programet e obligueshme zgje-dhore dhe aktivitetet e projektit.

Lëndët e obligueshme përfshijnë prej 82% nga fondi i përgjithshëm javor, gjegjësisht vjetor të orëve në vitin e parë, deri më 55% në vitin e katërt.

Zgjedhja paraqitet në vitin e dytë me një lëndë zgjedhore, të cilën nxënësit e zgjedhin nga lista prej gjashtë lëndëve. Në vitin e tretë nxënësit kanë mundësi të përcaktohen për një nga fushat me dy kombinime të ofruara të lëndëve zgjedhore në secilën prej tyre:

fusha naturore-matematikore;

fusha gjuhësore-artistike;

fusha shoqërore-humaniste

»

»

»

208

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 disa nga drejtimet ekzistuese (drejtimi ekonomiko-juridik dhe tregëtar, teknik etj.).

Gjimnazet e përgjithshme duhet të përgatiten për kalim më të gjerë të maturantëve, ndaj të gjitha llojeve të arsimit të lartë, por njëkohësisht të sig-urohet drejtim i nxënësve drejt fushave të caktuara shkencore. Për këtë shkak, struktura programore e gjimnazeve të përgjithshme do të jetë:

program i përbashkët në vitin e parë dhe të dytë të të gjitha gjim-nazeve;

drejtimi i nxënësve në vitin e tretë në tre drejtimet akademike: shoqëroro-humaniste, gjuhësore-artistike dhe natyroro-matematikore.

Me Konceptin e arsimit gjimnazial, do të precizohet raporti i lëndëve obl-iguese dhe zgjedhore në këto dy tipe të arsimit gjimnazial, si dhe programe ad-ekuate studimi të arsimit të lartë, nga të cilat nxënësit që përfundojnë do të kenë parësi gjatë regjistrimit.

Për zgjerimin e kalimit, për plotësimin e nevojave të posaçme të nxënësve të talentuar, ose për përgatitjen për punë të caktuar, gjimnazet e përgjithshme do të mund të ofrojnë lëndë fakultative në vëllim prej katër orëve në javë, duke filluar nga viti i dytë. Në këtë funksion mund të vihen edhe aktivitetet e projekteve dhe mësimi plotësues.

Gjimnazet e përgjithshme, do të përfundojnë me maturë shtetërore, dhe provim përfundimtar, i cili do t’u sigurojë dalje në tregun e punës dhe kalim drejt arsimit të mesëm për të rritur.

4.2.9. Arsimi pas i mesëm

Funksioni i arsimit pas të mësëm nuk duhet të pësojë ndryshime të rën-dësishme në raport me arsimin e deri-tanishëm socialist. Ky nivel i arsimit, i cili kërkon mbikëqyrje të thellë në tek-nologjinë, organizimin ose udhëheqjen e punës operative në prodhimtari ose shërbime, duhet të sigurojë aftësim më të thellë për punë. Për këtë shkak,

me këtë arsim planifikohet marrja e kompetencave të ndërlikuara, mirati-mi i vendimeve operative dhe nivel më të lartë të përgjegjësisë personale dhe afariste (etika afariste). Me një fjalë, në këtë nivel finalizohet profesionalizmi më i lartë në punën e drejtëpërdrejtë operative.

Varësisht nga përmbajtja domi-nante e punës së kuadrove nga ky ni-vel, arsimi i mesëm për të rritur mund të paraqitet në këto lloje2:

specializimi teknologjik: arsimi pas i mesëm, i cili përgatit nxënës për oper-im me maqina komplekse teknologjike (prodhimtari procesore), ose mjete mobile operative (eskavatorë në xehtari, maqina të mëdha ndërtimore etj.);

mbikëqyrje: arsimi pas i mesëm i cili përgatit për menaxhim të drejtpërdrejtë me ekzekutuesit në punën operative (prodhimtari dhe shërbime), i cili në ndarjen e punëve haset si menaxhment linear (punëtorë, mbikqyrës, shefa etj.);

dy funksionet e mëparshme në zejtari janë bashkuar në pronarin e dyqanit të zejtarisë, i cili pas traditës së dëshmuar pozitive, paraqitet si mjeshtër i cili themelon dyqan, punëson ndihmës dhe pranon çirakë në trajnim. Ai i kryen punët më komplekse, gjegjësisht punët komplete prodhuese-shërbyese, duke përfshirë edhe mësimin e çirakëve. Për shkak të funskionit integrues dhe mënyrën e shkollimit të këtyre kuadrove, është e nevojshme që mjeshtri të trajtohet si lloj i posaçëm i arsimit pas të mesëm.

Hyrja në arsimin pas të mesëm gjithnjë është pas përfundimit të arsi-mit të mesëm, adekuat dhe sipas rre-gullës, përvoja e caktuar e punës që do të definohet në çdo program arsimor individualisht.

Vëllimi i programit për këtë lloj të arsimit do të dimensionohet në vëllim prej 400 deri më 800 orë mësimore të shpërndara në një ose dy vite shkollo-re.2 Në pjesë për trajnim inicor dhe të vazhdueshëm të kuadrove mësimore do të definohet

arsimi i kuadrit instruktor për trajnim praktik në arsimin e mesëm, i cili, sipas shqyrtimit të këtij grupi, duhet të trajtohet në pjesën e arsimit të lartë profesional, që rekruton kuadro nga profile adekuate të arsimit të mesëm.

Gjendja:

Përfundimi në arsimin gjimnazial sigurohet me dhënien e provimit përfundimtar, i cili e përfshin provimin e gjuhës amtare, një lëndë sipas zgjedhjes së nxënësit dhe puna indi-vuale e maturës, ose nga fushat më të gjera arsimore.

Nga viti shkollor 2001/2002 deri në vitin shkollor 2003/2004 janë përgatitur pro-grame të reja mësimore për të gjitha lëndët, të cilat i përmban Plani mësimor i arsimit gjimnazial.

Paralelisht me inovimin e arsimit gjimnazial dhe përgatitja e programeve të reja mësi-more, janë përgatitur edhe libra të rinj shkol-lorë për të gjitha lëndët e obligueshme dhe zgjedhore.

»

»

»

Gjendja:

Baza e organizimit të arsimit të specializuar në sistemin ekzistues u vërtetua shkalla V e ndërlikueshmërisë së numrit të caktuar të profesioneve në Nomenklaturën e vetme të profesioneve në ish-RSFJ. Për plotësimin e punës nga ana e ish-Entit pedagogjik u për-gatit Koncepti për arsim të specializuar, me të cilin u definua funksioni dhe struktura programore.

»

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ars

imit

të

mes

ëm d

he p

as të

mes

ëm

209

III

disa nga drejtimet ekzistuese (drejtimi ekonomiko-juridik dhe tregëtar, teknik etj.).

Gjimnazet e përgjithshme duhet të përgatiten për kalim më të gjerë të maturantëve, ndaj të gjitha llojeve të arsimit të lartë, por njëkohësisht të sig-urohet drejtim i nxënësve drejt fushave të caktuara shkencore. Për këtë shkak, struktura programore e gjimnazeve të përgjithshme do të jetë:

program i përbashkët në vitin e parë dhe të dytë të të gjitha gjim-nazeve;

drejtimi i nxënësve në vitin e tretë në tre drejtimet akademike: shoqëroro-humaniste, gjuhësore-artistike dhe natyroro-matematikore.

Me Konceptin e arsimit gjimnazial, do të precizohet raporti i lëndëve obl-iguese dhe zgjedhore në këto dy tipe të arsimit gjimnazial, si dhe programe ad-ekuate studimi të arsimit të lartë, nga të cilat nxënësit që përfundojnë do të kenë parësi gjatë regjistrimit.

Për zgjerimin e kalimit, për plotësimin e nevojave të posaçme të nxënësve të talentuar, ose për përgatitjen për punë të caktuar, gjimnazet e përgjithshme do të mund të ofrojnë lëndë fakultative në vëllim prej katër orëve në javë, duke filluar nga viti i dytë. Në këtë funksion mund të vihen edhe aktivitetet e projekteve dhe mësimi plotësues.

Gjimnazet e përgjithshme, do të përfundojnë me maturë shtetërore, dhe provim përfundimtar, i cili do t’u sigurojë dalje në tregun e punës dhe kalim drejt arsimit të mesëm për të rritur.

4.2.9. Arsimi pas i mesëm

Funksioni i arsimit pas të mësëm nuk duhet të pësojë ndryshime të rën-dësishme në raport me arsimin e deri-tanishëm socialist. Ky nivel i arsimit, i cili kërkon mbikëqyrje të thellë në tek-nologjinë, organizimin ose udhëheqjen e punës operative në prodhimtari ose shërbime, duhet të sigurojë aftësim më të thellë për punë. Për këtë shkak,

me këtë arsim planifikohet marrja e kompetencave të ndërlikuara, mirati-mi i vendimeve operative dhe nivel më të lartë të përgjegjësisë personale dhe afariste (etika afariste). Me një fjalë, në këtë nivel finalizohet profesionalizmi më i lartë në punën e drejtëpërdrejtë operative.

Varësisht nga përmbajtja domi-nante e punës së kuadrove nga ky ni-vel, arsimi i mesëm për të rritur mund të paraqitet në këto lloje2:

specializimi teknologjik: arsimi pas i mesëm, i cili përgatit nxënës për oper-im me maqina komplekse teknologjike (prodhimtari procesore), ose mjete mobile operative (eskavatorë në xehtari, maqina të mëdha ndërtimore etj.);

mbikëqyrje: arsimi pas i mesëm i cili përgatit për menaxhim të drejtpërdrejtë me ekzekutuesit në punën operative (prodhimtari dhe shërbime), i cili në ndarjen e punëve haset si menaxhment linear (punëtorë, mbikqyrës, shefa etj.);

dy funksionet e mëparshme në zejtari janë bashkuar në pronarin e dyqanit të zejtarisë, i cili pas traditës së dëshmuar pozitive, paraqitet si mjeshtër i cili themelon dyqan, punëson ndihmës dhe pranon çirakë në trajnim. Ai i kryen punët më komplekse, gjegjësisht punët komplete prodhuese-shërbyese, duke përfshirë edhe mësimin e çirakëve. Për shkak të funskionit integrues dhe mënyrën e shkollimit të këtyre kuadrove, është e nevojshme që mjeshtri të trajtohet si lloj i posaçëm i arsimit pas të mesëm.

Hyrja në arsimin pas të mesëm gjithnjë është pas përfundimit të arsi-mit të mesëm, adekuat dhe sipas rre-gullës, përvoja e caktuar e punës që do të definohet në çdo program arsimor individualisht.

Vëllimi i programit për këtë lloj të arsimit do të dimensionohet në vëllim prej 400 deri më 800 orë mësimore të shpërndara në një ose dy vite shkollo-re.2 Në pjesë për trajnim inicor dhe të vazhdueshëm të kuadrove mësimore do të definohet

arsimi i kuadrit instruktor për trajnim praktik në arsimin e mesëm, i cili, sipas shqyrtimit të këtij grupi, duhet të trajtohet në pjesën e arsimit të lartë profesional, që rekruton kuadro nga profile adekuate të arsimit të mesëm.

Gjendja:

Në varësi nga tipi, arsimi i specializuar zgjat prej 400 deri 900 orë.

Në shkollat e mesme publike organizohet arsimi i specializuar në drejtimet që vijojnë dhe profilet arsimore (profesionet):

Drejtimi hotelierik-turistik

Drejtimi i ndërtimtarisë

Drejtimi elektroteknik

Drejtimi i komunikacionit

Drejtimi i maqinerisë

»

»

1.

2.

3.

4.

5.

Gjendja:

Për inkuadrimin e profilit arsimor në arsimin e specializuar është e nevojshme që kan-didati të ketë mbaruar arsim trevjeçar ose katërvjeçar dhe përvojë adekuate në punë prej 2 deri më 5 vjetë.

Sipas të dhënave që i disponojmë në Byro-në për zhvillimin e arsimit, në vitin shkollor 1999/2000, numri më i madh i vizitorëve në arsimin e specializuar regjistrohen në drejti-min e maqinerisë 105; elektroteknikë 33, ko-munikacion 58, dhe hotelieri 24 ose gjithsejt 224 vizitorë.

»

»

210

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 Në fushat e punës në të cilat de-finohen programet arsimore për arsim të mesëm për të rritur me hyrjen nga programet arsimore me kohëzgjatje trevjeçare dhe katërvjeçare, plani mësi-mor për arsim të mesëm për të rritur programohet në kohëzgjatje nga një vit shkollor me atë që kandidatë me arsim të mesëm trevjeçar definohet provimi diferencial si pjesë përbërëse e planit mësimor.

Për programet arsimore të cilat parashohin inkuadrimin vetëm të kan-didatëve me arsim paraprak trevjeçar dhe për arsimin e mesëm për të rritur për mjeshtër, pani mësimor definohet në vëllim prej dy viteve. Kandidatët me praksë adekuate mund të llogarisin pranimin prej 30% të kohës së paraparë për praksë specialistike.

Pjesa kryesore nga plani dhe programi është definimi i saktë i standarde-ve të punës të shprehura nëpërmjet kompetencave kryesore, të cilat duhet të fitohen dhe të cilat janë bazë për kontrollin e aftësisë për atë nivel të punës së ndërlikuar.

Nga ana tjetër, përmbajtjet e programeve duhet të disejnohen me modul, që një pjesë nga modulet të mund të pranohen si kredi në kalimin nga ky nivel në ni-velin e arsimit të lartë profesional. Struktura programore e arsimit pas të mesëm do të përmbajë standarde të përgjithshme arsimore, baza të thella teorike pro-fesionale për të gjitha programet arsimore nga lloji dhe fusha e caktuar e punës dhe disiplinat e posaçme të profiluara, nga të cilat një pjesë është e obligueshme për programin arsimor, ndërsa një pjesë duhet të jetë zgjedhore.

Në standardin e përgjithshëm arsimor duhet të vendosen këto disiplina:

komunikimi afarist

etika afariste dhe

menaxhimi dhe instruimi andra-gogjik.

Arsimi pas i mesëm duhet të për-fundojë me fitimin e diplomës pas provimit të dhënë paraprak specialistik para komisionit adekuat të jashtëm, ku do të participojnë të interesuar ad-ekuat, para së gjithash përfaqësues të punëdhënësve.

Arsimi pas i mesëm, si dhe llojet tjera të arsimit të mesëm mund të organi-zohen në institucione publike por edhe private arsimore, të cilat i plotësojnë nor-mativat për realizimin e programit, veçanërisht normativave për kuadër adekuat të specializuar.

Për realizim cilësor të këtij lloji të arsimit është i nevojshëm kuadri arsimor, krahas përvojës teorike dhe praktike nga fusha e specializimit, të posedojë arsim adekuat andragogjik, pedagogjiko-psikologjik dhe metodik për punë me pjesë-marrës të rritur në trajnim.

4.2.10. Arsimi i mesëm artistik

Karakteristikat e arsimit të mesëm artistik është nevoja nga vazhdimësia e aftësive të posaçme të shprehura që nga arsimi fillor dhe vazhdimi i zhvilli-mit të atyre aftësive qoftë gjatë punës me arsim të kryer të mesëm artistik, e veçanërisht me vazhdimin e arsimit artistik në nivel më të lartë arsimor. Po ashtu, te numri më i madh i programe-ve arsimore të këtij lloji ka shkallë të lartë të integrimit të teorisë dhe praksës profesionale që do të vijë në shprehje te cili program arsimor në veçanti.

Për këtë shkak, parashihet që për këtë lloj të arsimit të sigurohet hapësirë prej rreth 30% nga koha e përgjithshme për arsimin e përgjithshëm si zhvillim i mëtejshëm i kulturës së përgjithshme dhe krjimin e bazave më të gjera për arsim profesional, derisa shpërndarja e kohës tjetër prej 70% të kohës së përgjithsh-me, si dhe mundësia e inkorporimit prej 20% nga programi në nivel institucional, do të kryhet për secilën nga artet, bil edhe për secilin program arsimor në veçanti me konceptin për këtë lloj të arsimit.

Si edhe në rastin e arsimit të mesëm teknik edhe për arsimin e mesëm arti-stik do të përpunohet Koncepcioni i gjimnazeve artistike, me funksion parësor që të sigurojnë kalim më adekuat dhe më të gjerë të këtij lloji të arsimit drejt arsimit të lartë.

Për hyrje në këtë lloj të arsimit, përveç arsimit të përfunduar fillor, kryhet kontrolli i paradispozitave për artin e caktuar, ndërsa për artin muzikor në pjesën instrumentale është i nevojshëm asrimi paraprak muzikor fillor.

Nxënësit e arsimit të mesëm muzikor , në fund të arsimimit muzikor, do t`i nënshtrohen provimit përfundimtar.

Arsimi i mesëm artistik organizohet në kuadër të shkollave të mesme muzikore ose në shkollat private artistike, të cilat i plotësojnë standardet e nevo-jshme dhe do të akreditohen nga ana e Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës.

Gjendja:

Regjistrimi i vizitorëve në arsimin e spe-cializuar bëhet në disa mënyra: nëpërmjet konkursit të shpallur të rregullt në shtypin e ditës në fillim të vitit shkollor, nëpërmjet shpalljes në marrëveshje me ndërmarrjen (shoqatat tregtare), e në disa institucione arsimore regjistrimi bëhet gjatë gjithë vitit shkollor.

Arsimin e specializuar vizitorët e arrijnë me dhënien e provimit. Lartësia e çmimit të regjistrimit në programet për arsim të spe-cializuar dhe dhënien e provimit e cakton vetë shkolla.

»

»

Gjendja:

Me përfundimin e arsimit të specializuar, kandidatët marrin çertifikatë për arsim të kryer specializimi nga profili/drejtimi.

Në shkollat publike ka libër kryesor të spe-cializimit dhe çertifikatë për arsim të kryer specializimi.

Mënyra dhe vëzhgimi i suksesit të arritjes realizohet nëpërmjet kontrollit të diturisë me dhënien e provimit. Vëzhgimin e arritjeve e kryejnë arsimtarët dhe trajnuesit.

»

»

»

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ars

imit

të

mes

ëm d

he p

as të

mes

ëm

211

III

Arsimi pas i mesëm, si dhe llojet tjera të arsimit të mesëm mund të organi-zohen në institucione publike por edhe private arsimore, të cilat i plotësojnë nor-mativat për realizimin e programit, veçanërisht normativave për kuadër adekuat të specializuar.

Për realizim cilësor të këtij lloji të arsimit është i nevojshëm kuadri arsimor, krahas përvojës teorike dhe praktike nga fusha e specializimit, të posedojë arsim adekuat andragogjik, pedagogjiko-psikologjik dhe metodik për punë me pjesë-marrës të rritur në trajnim.

4.2.10. Arsimi i mesëm artistik

Karakteristikat e arsimit të mesëm artistik është nevoja nga vazhdimësia e aftësive të posaçme të shprehura që nga arsimi fillor dhe vazhdimi i zhvilli-mit të atyre aftësive qoftë gjatë punës me arsim të kryer të mesëm artistik, e veçanërisht me vazhdimin e arsimit artistik në nivel më të lartë arsimor. Po ashtu, te numri më i madh i programe-ve arsimore të këtij lloji ka shkallë të lartë të integrimit të teorisë dhe praksës profesionale që do të vijë në shprehje te cili program arsimor në veçanti.

Për këtë shkak, parashihet që për këtë lloj të arsimit të sigurohet hapësirë prej rreth 30% nga koha e përgjithshme për arsimin e përgjithshëm si zhvillim i mëtejshëm i kulturës së përgjithshme dhe krjimin e bazave më të gjera për arsim profesional, derisa shpërndarja e kohës tjetër prej 70% të kohës së përgjithsh-me, si dhe mundësia e inkorporimit prej 20% nga programi në nivel institucional, do të kryhet për secilën nga artet, bil edhe për secilin program arsimor në veçanti me konceptin për këtë lloj të arsimit.

Si edhe në rastin e arsimit të mesëm teknik edhe për arsimin e mesëm arti-stik do të përpunohet Koncepcioni i gjimnazeve artistike, me funksion parësor që të sigurojnë kalim më adekuat dhe më të gjerë të këtij lloji të arsimit drejt arsimit të lartë.

Për hyrje në këtë lloj të arsimit, përveç arsimit të përfunduar fillor, kryhet kontrolli i paradispozitave për artin e caktuar, ndërsa për artin muzikor në pjesën instrumentale është i nevojshëm asrimi paraprak muzikor fillor.

Nxënësit e arsimit të mesëm muzikor , në fund të arsimimit muzikor, do t`i nënshtrohen provimit përfundimtar.

Arsimi i mesëm artistik organizohet në kuadër të shkollave të mesme muzikore ose në shkollat private artistike, të cilat i plotësojnë standardet e nevo-jshme dhe do të akreditohen nga ana e Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës.

Gjendja:

Në R.Maqedonisë ekzistojnë 6 institucione për arsim të mesëm artistik.

Për regjistrim në këtë lloj të arsimit, përveç shkollës së përfunduar fillore, bëhet kon-trolli i paradispozitave për aftësi të caktuar, ndërsa për artin e muzikës, në pjesën instru-mentale, është e nevojshme që të kenë të kryer arsim fillor muzikor.

»

»

212

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 4.2.11. Arsimi i mesëm për nxënës me nevoja të posaçme arsimore

Me inkuadrimin në procesin arsimor të nxënësve me nevoja të posaçme, lehtësohet zhvillimi i tyre, aktualizohen potencialet e tyre dhe aftësohen për inkuadrim në shoqëri, e me këtë kontribuohet në cilësinë e jetës së tyre. Gjatë dhjetë viteve të fundit, mjeksia, psikologjia dhe sociologjia erdhën në njohuri të reja për atë se si t’u lehtësohet dhe shpejtohet zhvillimi nxënësve me nevoja të posaçme. Por kjo, kërkon ndryshime në Koncepcioin për arsim të nxënësve me nevoja të posaçme.

Nxënësit me nevoja të posaçme arsimore paraqesin grup shumë heterogjen të rinjve, të cilët për t’i plotësuar të drejtat dhe liritë e tyre duhet të jenë, para së gjithash, të pranuar dhe të kuptuar nga të tjerët. Ata kanë nevojë nga qasja indivudale, programe të adaptuara ose të posaçme të mësuarit. Për këtë janë të nevojshme specialistë për përpunimin, realizimin dhe vlerësimin e arsimit të nxënësve me nevoja të posaçme.

Llojet dhe shkallët e ndryshme të nevojave të veçantë kërkojnë arsimtar dhe defektolog adekuat të aftë, të cilët janë posaçërisht të edukar për arsimin e nxënësve, të cilët kanë nevoja të tilla. Programet dhe mënyrat e realizimit të tyre duhet t’i kenë parasysh nevojat e tyre që në atë mënyrë programi ekzistues të adaptohet në nevojat e posaçme në fazën e realizimit ose edukimi zbatohet sipas programit të adaptuar. Nevojat e posaçme plotësohen me mësim plotësues dhe forma të tjera të ndihmës gjatë mësimit.

Sot janë prezente qëndrimet për inkuadrimin e nxënësve me nevoja të po-saçme në institucionet e rregullta për arsim të mesëm dhe arsim pas të mesëm për të rritur. Rekomandohet që nxënësit me nevoja të posaçme, ku është e mun-dur ta fitojnë arsimin e vet, bashkë me moshatarët e tyre në institucionet e rre-gullta për arsim të mesëm. Për një pjesë të nxënësve me nevoja më të vështira zhvillimore ende mbetet mundësia për arsimin në shkolla ose paralele të posaç-me në shkollat e rregullta të mesme me ndihmën e programeve dhe formave të posaçme të edukimit. Gjatë kësaj, shkollat ose paralelet e posaçme dallohen nga shkollat e rregullta sipas paisjes, të punësuarve profesional dhe sipas numrit të nxënësve në paralele. Në institucionet e rregullta për arsim të mesëm duhet të mundësohet ndikimi aktiv i nxënësit me nevoja të posaçme, e jo vetëm prezenca e tij fizike në paralele.

Numri më i madh është i nxënësve me nevoja të posaçme të cilëve vështirë-sitë u janë shprehur më pak. Ato janë fëmijët me vështirësi gjatë mësimit. Atyre u nevojitet vetëm ndihmë plotësuese gjatë mësimit që mund të arrihet me mësim të individualizuar. Ata e ndjekin shkollën me nxënësit e tjerë dhe shumë shpesh trajtohen në mënyrë joadekuate. Shkaku kryesor për këtë është numri i madh i nxënësve në paralele dhe aftësia joadekuate e arsimtarëve për t’i njohur dhe për punë me nxënës të tillë, si dhe sipas nevojës për bashkëpunim me defektologun.

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ars

imit

të

mes

ëm d

he p

as të

mes

ëm

213

III

Arsimtari përgjigjet për të gjithë nxënë-sit në paralele, e prandaj duhet të jetë i përgatitur dhe i aftë për bashkëpunim me defektologun, psikologun dhe prin-dërit e fëmijëve me nevoja të posaçme. Në vendet e zhvilluara vendoset prak-tika e specializimit pasdiplomik të arsi-mtarëve për punë me nxënës me nevoja të posaçme.

Që të jetë i mundur inkuadrimi i nxënësve me nevoja të posaçme në in-stitucionin për arsim të mesëm, është e nevojshme udhëheqja e dokumenta-cionit të plotë, mga identifikimi i parë i nevojave të posaçme deri te proce-durat zbatuese arsimore dhe reultatet e vëzhgimit. Në vendet tjera u tregua i dobishëm funksioni i personit-koordi-nator, i cili bashkëpunon me arsimtarin dhe udhëheqësin e shkollës. Defekto-logu mendohet së është më mirë i aftë-suar për këtë.

Bashkëpunimi me arsimtarët dhe defektologët duhet të realizohet në të gjitha komponentat e ndihmës: gjatë identifikimit të nevojave të posaçme të nxënësve, gjatë përpunimit të pro-grameve të adaptuara dhe zgjedhjes së procedurave për mësimit gjatë rea-lizimit të mësimit individual, vlerësimi i programit të realizuar dhe avancimi i nxënësit, si dhe gjatë vendosjes të for-mave plotësuese të mësimit. Ky model i orientimit të nxënësve me nevoja të posaçme, i cili realizohet me punë eki-pore të ekspertëve brenda dhe jashtë shkollës.

Hulumtimet e reja në fushën e inkuadrimit të nxënësve me nevoja të posaçme në institucionet e rregullta për arsim të mesëm i identifikojnë çështjet

Gjendja:

Në R.Maqedonisë ekzistojnë katër institu-cione të mesme të posaçme profesionale, në të cilat aftësohen nxënësit me nevoja të posaçme arsimore (nxënës me pengesa në zhvillimin psikofizik, nxënës me të dëgjuar të dëmtuar dhe nxënës me shikim të dëmtuar.)

Institucionet e paisura dhe të përgatitura me hapësirë, materiale dhe teknikë ofrojnë shër-bime të ndryshme për nxënësit me nevoja të posaçme arsimore. Përveç kuadrit ekzistues profesional në vetë shkollën, sigurohet edhe ndihmë plotësuese nga arsimtarë plotësues dhe persona profesionalë nga profile të ndryshme të cilët ofrojnë ndihmë plotësuese specifike profesionale.

Inkuadrimi i nxënësve me nevoja të posaç-me arsimore në institucionet për arsim të mesëm profesional është rastësisht, pa kur-rfarë ndihme e organizuar profesionale nga institucione relevante. Suksesi i nxënësve të kyçur në klasat e rregullta është determinuar prej më shuëm aktorëve.

»

»

»

Gjendja:

Programet për këtë lloj të arsimit përpuno-hen me adaptimin e planit dhe programeve për aftësim profesional për punë dhe arsim të mesëm profesional duke marrë parasysh specifikat e llojit dhe shkallës së trajnimit dhe obligimeve të punës, në kuadër të pro-filit adekuat arsimot ku ata do të mund të angazhohen.

Planet dhe programet mësimore sigurojnë aftësim profesional dhe arsim profesional në kohëzgjatje prej tre viteve, me çka mundëso-het kalim i papenguar vertikal deri te institu-cionet e larta arsimore.

Mësimi për nxënësit me nevoja të posaçme arsimore në institucionet e posaçme për arsim të mesëm profesional e realizojnë ar-simtarët të cilët i plotësojnë normativat sipas ligjit për arsim të mesëm.

Përmbajtjet edukativ-arsimore, dallohen si-pas vëllimit dhe sipas thellësisë në varësi nga lloji dhe shkalla e hendikepit. Në përgjithësi, përmbajtjet janë grupuar në këto fusha: arsimi i përgjithshëm, arsimi profesional, mësimi praktik, aktivitete të obligueshme, aktivitete projektive.

»

»

»

»

214

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 më të rëndësishme për inkuadrim të suksesshëm: përsosja e përhershme pro-fesionale i arsimtarëve dhe personave tjerë profesional në shkollë (pedagogu, psikologu, mjeku); harmonizimi i aktiviteteve të personave të cilët punojnë me nxënësit me nevoja të posaçme; programimi i punës me secilin nxënës; akomo-dimi i hapësirës sipas nevojave të nxënësve.

Përveç materialeve që mungojnë, problem tjetër paraqesin barrierat arki-tektonike dhe mosfunksionimi i ndërtesa shkollore, që e vështirëson lëvizjen e nxënësve me probleme fizike. Numri i nxënësve në paralelet është tepër i madh. Mungojnë programe adekuate, si dhe paisje adekuate.

Nga supozimet kadrovike më të rëndësishëm janë arsimtarët e edukuar, të cilët në bashkëpunim me defektologun duhet të gjejnë zgjidhje për zhvillim op-timal të nxënësve dhe në mënyrë adekuate të bashkëpunojnë me prindërit. Janë të pakët edhe personat adekuat të cilët janë edukuar në mënyrë të posaçme për punë me nxënësit me nevoja të posaçme.

Për shkak të asaj që përmendëm propozohen masa për avancimin e edu-kimit dhe punës me nxënësit me nevoja të posaçme:

miratimi i ligjeve lidhur me problemin e nxënësve me nevoja të posaçme (në kuadër të cilave rregullohet edhe problematika e arsimit);

përpunimi i planit për zhvillim të rrjetit të institucioneve për arsim të mesëm, i cili do t’i plotësojë nevojat e nxënësve me nevoja të posaçme;

sigurimi i standardeve adekuate arsimore, para së gjithash në pikëpamke të numrit të nxënësve në paralele, kushtet e hapësirës, mjetet mësimore dhe paisja shkollore dhe kushtet e posaçme për punë krijuese;

përpunimi i programeve të adaptuara dhe të posaçme për arsimin e nxë-nësve me nevoja të posaçme, të cilat do të sigurojnë lidhshmëri të arsimit me tregun e punës;

sigurimi i sistemit të inkuadrimit të personave të rritur me nevoja të posa-çme, rikualifikimi i tyre adekuat dhe kualifikim plotwsues sipas aftësive të tjera dhe nevojave të tregut të punës;

sigurimi i mundësisë për zotërimin e një pjese të programit me anë të kursit, për fushën e njëjtë të punës, si dhe për kalimin vertikal, por edhe për kth-imin e nxënësve në programin e shkallës më të ulët, nëse për këtë shfaqet nevoja;

sigurimi i kuadrit adekuat arsimor, sipas llojit të nevojave të posaçme, si për lëndët e përgjithshme ashtu edhe për ato profesionale dhe mësimi i prak-tikës dhe përsosja e tyre për punë me nxënës me nevoja të posaçme dhe për bashkëpunim me prindërit;

kompletimi dhe përsosja e ekipeve profesioniste në institucionet për arsim të mesëm;

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ars

imit

të

mes

ëm d

he p

as të

mes

ëm

215

III

sigurimi i kushteve për përsosje të përhershme të planeve dhe programeve mësimore, modernizimi dhe adaptimi i tyre, në veçanti të lëndëve profesio-nale dhe mësimit të praktikës, sipas nevojave të ekonomisë dhe veprim-tarive shërbyese;

sigurimi i sistemit mirë të vendosur për vlerësim të: programeve, organizimi i mësimit, format dhe metodat e punës me nxënësit për shkak të ndërmarrjes së masave nëse paraqiten probleme në sjelljen dhe avancimin zhvillimor të nxënësve me nevoja të posaçme, si individualisht ashtu edhe edhe për paralelen në tërësi.

Do të thotë në këtë nënsistem duhet të respektohet parimi i miratimit të filo-zofisë së arsimit të nxënësve me nevoja të posaçme, me të cilin realizohet e dre-jta e barabartë e arsimit të adaptuar ndaj mundësive të secilit individ, krijimin e shkollave sipas nevojave të nxënësve.

4.2.12. Arsimi i mesëm për nxënës të talentuar

Puna e organizuar dhe e programuar me nxënësit e talentuar nga arsimi i mesëm, në kuadër të përpjekjeve të përgjithshme që secili nxënës në sistemin edukativo-arsimor t’i zhvillojë aftësitë e veta për arsim dhe punë të mëtejshme, ka detyrë specifike që të kontribuojë për formimin e ekspertëve dhe artistëve më të mirë, të cilët do të bëhen krijuesit e vlerave të reja në fushën e shkencës, teknologjisë, kulturës dhe artit.

Duke u nisur nga qëllimi i cak-tuar përfundimtar, përcaktohen siste-met, koncepti, programet dhe format e punës me nxënës të talentuar. Puna edukativo-arsimore me këta nxënës duhet t’i plotësojë nevojat dhe intere-set e tyre specifike dhe t’i respektojnë nevojat shoqërore nga kuadro eksper-tësh në fusha të ndryshme.

Në kuadër të arsimit të mesëm në mënyrë sistemore duhet të punohet në zbulimin e nxënësve të talentuar nga fusha të caktuara, vëzhgimi dhe pranimi i nxënësve të tillë nga shkolla fillore, në bazë të dosjes për zhvillimin e këtyre nxënësve, që (duhet ta) udhëheqë shkollën fillore. Në sistemin e zbulimit të nxënësve të talentuar duhet të inkuadrohen arsimtarët adekuatë (secili në fu-shën e tij), udhëheqësit e paraleleve, shërbimet pedagogjiko-psikologjike dhe qendrat shkollore për informim dhe orientim profesional të nxënësve, në bazë

Gjendja:

Në Republikën e Maqedonisë, përpjekja e parë për vendosjen e një aktiviteti me plan, sistemor dhe afatgjatë, i cili përfshin identifi-kimin, orientimin dhe vëzhgimin e nxënësve të talentuar, është bërë në vitin 1987/88 nga ana e shërbimit për orientim profesional pra-në Entit për punësim në Manastir (Vojnovski, P., 1989). Në fazen e parë nga ky proekt afat-gjatë, u përfshinë 341 nxënës nga klasa e tetë... nga të gjitha shkollat fillore në qytet dhe fshatrat në komunën e Manastirit, prej të cilëve pedagogët e shkollave kanë propo-zuar 169 si nxënës të talentuar potencial, ndërsa pas kontrollit plotësues më kompleks me instrumente psikologjike janë veçuar 15 nxënës me rezultate të shkëlqyeshme mbi mesataren.

»

216

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 të metodologjisë të posaçme të përga-titur. Në institucionet arsimore duhet të organizohen forma adekuate të punës me këta nxënës dhe t’u mundësohet inkuadrimi në format ndërshkollore dhe jashtëshkollore të punës.

Gjatë programimit të punës me nxënës të talentuar duhet të kihet pa-rasysh se orientimi themelor në progra-met është se si të mësohet, si të vihet deri te njohuritë, se sa nga ajo çfarë të mësohet. Prej këtu del se programet duhet të jenë fleksibile, të mundësojnë adaptimin e shpejtë dhe inkorporimin e ndryshimeve pa procedura të ndër-likuara administrative. Gjatë përpilimit të programeve niset nga njohuria për aftësitë, zhvillimin dhe interesimin e nxënësve, kushtet materialo-teknike dhe kadrovike në shkollë.

Përmbajtjet për punë me nxënësit e talentuar mund të paraqesë zgjerimin ose thellimin e përmbajtjeve nga mësi-mi i rregullt, përmbajtjet interdisiplina-re, përmbajtje të veçanta fakultative, projekte hulumtuese etj. Gjatë zgjedhjes së përmbajtjeve, theksi duhet vënë përmbajtjeve bashkëkohore, teorive shkencore, eksperimenteve, problemeve të jashtme etj.

Theks më të madh në programet për punë duhet vënë mbi metodat dhe for-mat e punës. Ato duhet të jenë fleksibile, të mos shkojnë drejt diturive të gatsh-me, por drejt: aftësimit për mësim individual dhe për shfrytëzimin e informatave; zhvillimin e aftësive për identifikimin, definimin e problemeve, formimin e meto-dave, shkathtësive dhe procedurave për ardhjen deri te njohuritë dhe zgjidhjet e reja; zhvillimin e aftësive divergjente; nxitjen e kërshërisë dhe fantazisë.

Programet për punë me nxënësit e talentuar duhet t’i përgatisë institucioni arsimor në bashkëpunim me institucionet adekuate profesionale dhe shkencore, sipas standardeve të miratuara për programimin e tyre (që i përgatitë Byroja për Zhvillim të Arsimit).

Organizata e punës me nxënës të talentuar duhet të jetë e degëzuar dhe të mundësojë që në mënyra të ndryshme të kultivohet talenti.

Puna e organizuar me nxënësit e talentuar në shkollë duhet të realizohet nëpër:

Gjendja:

Për nxënësit janë përpunuar kartela të iden-tifikimit, të cilat japin informata për: pre-jadrhjen sociale, kushtet e jetës, informimin për mundësitë për shkollim të mëtejshëm, interesin profesional, kohën e lirë etj.

Këtyre nxënësve u rekomandohen Qendrat për arsim të mesëm, si parësore për regjistrim. në kuadër të projektit, identifikimi kryhet me instrumente psikologjike, të cilat japin di-agnozë në 3 statuse: konjuktiv, emocional konativ dhe shëndetësor. Kriteriumi i talentit në projekt ka qenë superioriteti intelektual i nxënësve, i definuar si arritje mbi mesataren (M+1SD) në tetet e intelegjencës së përgjith-shme dhe aftësitë e veçanta intelektuale. Rezultatet nga testet tjera janë përdorur për këshillime me orientimin profesional të nxë-nësve të talentuar dhe kontrolli i zhvillimit të tyre të përgjithshëm profesional.

Në Republikën e Maqedonisë është bërë hulumtim në shkollat fillore dhe e njëjta ka treguar se akcelaracioni shkollor praktikohet jo shumë, si një nga format e zhvillimit të shpejtë të nxënësve të talentuar. Është prak-tikuar në mjediset shumë të zhvilluara të qyteteve. Kjo do të thotë se kjo formë, edhe krahas legjitimitetit të saj ligjor, në praktikë ende nuk po realizohet.

»

»

»

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ars

imit

të

mes

ëm d

he p

as të

mes

ëm

217

III

mësimin e rregullt, me anë të in-dividualizmit, gjegjësisht puna e diferencuar me aftësi të theksu-ara;

mësimi në grup, me grupe nxënë-sish të formuara veçmas (10-15) përafërisht me dijeni, aftësi dhe interesim të njëjtë;

aktivitete të lira shkencorohulumtuese dhe kulturoroartistike të nxënësve, me anë të individual-izmit të punës, gjatë së cilës nxë-nësit do të drejtohen nga aktivitete më të ndërlikuara;

mësim konsultativ për nxënës të talentuar që dëshirojnë të përparo-jnë më shpejtë;

paralele, shkolla ose paralele ndërshkollore të specializuara, për nxënës të talentuar në fusha të caktuara;

inkuadrimi i nxënësve në forma të specializuara ndërshkollore për punë me nxënës të talentuar, siç janë: shkolla verore dhe dimërore, gara, takime, seminare, tribuna, konkurse, aktivitete hulumtuese etj.

Me nxënësit e telantuar duhet të punojnë arsimtarët më të mirë dhe më të interesuar, të cilët vetë duhet të jenë inovativ. Përveç arsimtarëve të rregullt në shkollë, në varësi nga lloji i talentit dhe formave të punës, në punë me nxënësit e talentuar duhet të inkuadrohen edhe ekspertë nga shkenca, ekonomia, artistë, studentë etj.

4.2.13. Arsimi i mesëm dhe pas i mesëm

Rrjedhat bashkëkohore të globalizimit, shoqërimi dhe partneriteti, e ndryshojnë raportin e faktorëve të caktuar në ekonomi. Lartësia e mëditjeve të punëtorëve tëfabrikave luan rol të vogël në kuadër të konkurrencës botërore, e rol më të rëndësishëm luan prodhimtaria, cilësia, disejni, inovimi dhe marketin-gu. Do të thotë, pjesëmarrja e lëndëve të para është shumë e vogël, ndërsa më e madhe është pjesëmarrja e diturisë në prodhimtarinë industriale.

Gjendja:

arsimimi i të rriturve në mënyrë sistemore është shumë pak i rregulluar;

nuk janë vërtetuar sa duhet kompetencat dhe përgjegjësistë për rajone të caktuara për arsimin e të rriturve (jokufizimi i ingerencave të shtetit dhe organeve të vetëqeverisjes lo-kale, punëdhënësve dhe të punësuarit dhe partnerët social);

nuk ka organe të organizuara përfaqësue-sish të punëtorëve, të papunësuar (këshilla, komisione, agjenci);

rregullative ekzistuese është jo e plotë;

në pikëpmaje të financimit, pjesa nga buxhe-ti është minimale;

nuk ekzistojnë burime saktë të precizuara e as burime tjera të financimit (stipendione, pagesa nga sindikata etj);

nuk ka sistem të organizuar adekuat të af-tësimit të kuadrove dhe përsosja e bartësve të arsimit të të rriturve;

mungojnë forma moderne organizative të ar-simit për të rritur (arsimi nga largësia, arsimi multimedial, arsimi sipas moduleve etj.);

mungon hapësira adekuate dhe paisja mo-derne mësimore për realizimin e programit arsimor.

»

»

»

»

»

»

»

»

»

218

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 Oferta arsimore e institucioneve për arsim të mesëm dhe arsim pas të me-sëm, më shpesh nuk është e bazuar në nevojat e vërteta të firmave, e prandaj edhe nuk ka mundur të japë efekte adekuate. Arsimi si funksion në ndërmarrje është organizuar dhe vepron individualisht dhe si i pavarur nga funksioni kadro-vik dhe jo aq i integruar në konceptin për zhvillimin e kuadrove, duke përfshirë edhe avancimin. Mund të thuhet se para nesh gjenden obligime me përgjegjësi dhe të ndërlikuara të hapjes së vendit tonë ndaj botës dhe adapatimi i ekonomisë dhe kërkesave të tregut të punës. Arsimi është rrugë e ndryshimeve thelbësore dhe kjo duhet të luajë rol të rëndësishëm në proceset e adaptimit.

Gjatë kësaj, arsimimi i të rriturve nuk mund të konceptohet për ndonjë të kaluar, por për kohë të ardhshme. Përveç sistemit të shkollës ose arsimit formal, rol parësor duhet të ketë edhe arsimim joformal, jashtëshkollor.

Arsimi joformal i të rriturve, në kuptim bashkëkohor, do të mbështetet më shumë në nevojat universale të njeriut. Rritja e rëndësisë së arsimit joformal duhet të jetë në raport proporcional me rritjen e rëndësisë të aftësisë së vërtetë të punës.

Arsimi i të rriturve është instru-ment i rëndësishëm i transformimit social të shoqërisë. Kjo ka rëndësi të madhe për zhvillimin dhe demokrati-zimin e shoqërisë dhe paraqet bazë për zhvillim ekonomik, lëvizshmëri të fuqisë së punës dhe mjet për integrim në rrjedhat ndërkombëtare ekonomike. Si veprimtari, arsimi i të rriturve duhet të realizohet në bashkëpunim me shte-tin, tregun e punës, individët dhe ak-torët tjerë.

Drejtimet kryesore të zhvillimit të arsimit për të rritur duhet të kahëzohen drejt realizimit të konceptit të arsimit të përjetshëm dhe drejt krijimit të ku-shteve për avancim të konceptit të sho-qërisë që mëson. Qëllimi kryesor është krijimi i sistemit plural, fleksibil dhe de-mokratik të arsimit, i cili do të jetë i ha-pur për të gjithë, pa dallim të moshës dhe i cili do të mundësojë të mësuarit dhe fitimin e diturive dhe kompetenca-ve për të gjitha fushat e jetës dhe punës (teknologji të reja, zhvillim profesional,

Gjendja:

mungon hapësira adekuate dhe paisja mod-erne mësimore për realizimin e programeve arsimore.

arsimi profesional, në parim, nuk është i lid-hur për tregun e punës e prandaj edhe nuk ka planifikim të strukturës, e as nevoja të shpre-hura për kuadër i cili duhet të arsimohet.

në arsimin profesional, kur kryhet arsimimi, kualifikimi plotësues, rikualifikimi, vend të posaçëm merrë mësimi praktik i cili duhet të realizohet në ndërmarrjet, kur përveç fiti-mit të diturive dhe shkathtësive më të nevo-jshme profesionale, vizitorët specializohen dhe akomodohen në kushte reale të punës;

standardet ekzistuese të diturisë nuk janë harmonizuar me standardet e diturisë së vendeve të zhvilluara, para së gjithash me vendet e UE.

institucionet arsimore të cilat merren me arsi-min profesional nuk janë të paisura me mjete adekuate mësimore të cilat do të mundëso-nin fitimin e liçencës.

nuk ka zgjidhje sistemore me të cilat do të rriten dhe motivohet arsimi i të rriturve dhe në këtë mënyrë të krijohen mundësi më të mëdha për punësim.

në arsimin e të rriturve nuk janë inkuaduar realizuesit nga ekonomia, e as nuk janë të motivuar që të inkuadrohen.

»

»

»

»

»

»

»

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ars

imit

të

mes

ëm d

he p

as të

mes

ëm

219

III

zhvillim i proceseve demokratike) participimi social, kultura qytetare, ngritja e cilësisë së jetës, ruajtja e rrethinës, avancimi i jetës familjare, koha e lirë, jeta në pleqëri etj.)

Duke i patur parasysh situatën e dhënë në kornizat më globale, duhet të bëhen përpjekje për ndryshime të situatës dhe zhvillimit të mëtejshëm të arsimit të mesëm për të rritur dhe atë:

krijimi i mundsive për qasje më të mirë në arsimin cilësor yë të rriturve nëpër-mjet hapjes së shkollave të rregullta për të rritur, akomodimi i tyre programor dhe organizativ i nevojave të rriturve, krijimi i programeve dhe moduleve të arsimit dhe aftësimit profesional;

forcimi i funksionit arsimor i ndërmarrjeve dhe zhvillimi i mundësive për mësim në vendin e punës;

formimi i intitucioneve dhe organizatave të reja për arsimin e të rriturve (qen-dra rajonale-ndërkomunale për arsimin e të rriturve etj.);

formimi i këshillit nacional për arsim të të rriturve;

rregullimi i statusit të institucioneve për arsimin joformal;

zhvillimi i formave të reja të arsimit joformal (qendrave për mësim individ-ual);

aplikimi i sistemit të ri dhe fleksibil të arsimit profesional të vazhdueshëm dhe përsosja;

oferta e ndryshme e programeve arsimore me organizim fleksibil;

vlerësimi dhe kontrolli i cilësisë së punës arsimore;

përpunimi i programeve dhe moduleve për aftësimin dhe përsosjen e kuadrove arsimore për punë të rriturve;

përpilimi i programeve me adaptim përmbajtësor dhe kohor të nevojave, përvojave dhe njohuritë e të rriturve;

në përgatitjen e programeve të reja arsimore (përmbajtjet) gjithnjë duhet të garantohen arritjet në standarde të njëjta të diturisë, me ato për arsimimin e të rinjve;

përveç infrastrukturës adekuate organizative, për këtë kategori të kandi-datëve është e nevojshme që programet dhe planet ekzistuese të përpuno-hen mbi konceptin modular, me çka kandidatëve do t’ju mundësohet, sipas nevojave të punës dhe kohës që e kanë në disponim, ta zotërojnë dhe e japin provimin për modele të caktuara dhe pas kompletimit të tyre të fitojnë të drejtën e dokumentit adekuat përfundimtar;

respektimi i mënyrave për arritjen e standardeve të diturisë nga asepkti or-ganizativ, didaktik dhe metodik, sipas nevojave për mësim dhe arsimim të rriturve;

220

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 përmirësimi i mënyrës së kontrollit të diturisë dhe shkathtësive gjatë ar-simimit dhe formulimi i mënyrës së re të kontrollit përfundimtar të diturisë së të rriturve;

arsimimi i të rriturve në institucionet për arsim profesional, sipa strukturës kualifikuese, gjegjësisht profesionet dhe numrin e vizitorëve të adaptohet sipas nevojave të tregut të punës;

të organizohet punë praktike për të rriturit në punëtoritë e institucioneve ar-simore , ndërmarrjet, qendrat për trajnim etj.;

partnerët social të inkuadrohen në formulimin e politikës së përgjithshme të arsimit për të rritur, si dhe përgatitja dhe realizimi i programeve për arsimim të të rriturve;

përveç institucioneve ekzistuese komunale dhe ndërkomunale për arsim të mesëm dhe arsim të mesëm për të rritur, si dërgues të arsimit paraqiten numër i madh i firmave konsultuese, asociacione joqeveritare profesionale, shoqata të punëdhënësve dhe institucione tjera me akreditim adekuat.

4.2.14. Modularja dhe sistemi kreditor transferues

Modularja si sistem programor i plotëson një numër të madh të parimeve programore bashkëkohore: funksionimin, fleksibilitetin, racionalen etj.,, ndër-sa njëkohësisht i plotëson edhe një numër të madh të parimeve reformuese të arsimit bashkëkohor profesional në përgjithësi: orientimi qëllimor, arritshmëria, transparenca, kalimi etj. Këto karakteristika plotësohen me përpunimin e mo-duleve programore si tërësi (elemente) programore funksionale, autonome dhe polivalente.

Funksionalja paraqet karakteristikë e tërësisë (elementit) programor me rea-lizimin e saj që të arrihet më së paku një ose më shumë grup i ngjashëm, saktë të definuara, në tregun e punës kompetenca profesionale që njihen dhe që pra-nohen.

Autonomia do të thotë përfshirje e përmbajtjeve të mjaftueshme dhe me ato metoda adekuate të mësimit, të cilat mundësojnë realizimijn e pavarur të modulit programor si tërësi e pavarur.

polivalenca e modulit programor paraqet inkorporimin e tij në programe të ndryshme arsimore (lloje dhe nivele të ndryshme të arsimit të mesëm dhe arsi-mit të mesëm për të rritur) dhe situata të ndryshme të fitimit të tij (të mësuarit e rregullt shkollor, kualifikimi plotësues, të mësuarit individual në distancë, fitimi i përvojës, kompetencë kyçe etj.). Kuptohet se në formulimin final të programit të caktuar arsimor, përveç moduleve të zgjedhura dhe të kombinuara programore do të jipen dhe përcaktohen përmbajtje “të lidhura” programore dhe situata të trajnimit.

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ars

imit

të

mes

ëm d

he p

as të

mes

ëm

221

III

Supozim për përpunimin e moduleve programore në arsimin e mesëm është definimi dhe pranimi nga partnerët social të standardeve për kompetenca krye-sore, praktikimi i metodologjisë së programimit qëllimor dhe afirmimi i të mësurit sistemot fleksibil dhe të përjetshëm.

Nga ana tjetër, për përpunimin dhe caktimin e dispozitave komplete të mo-duleve programore, veçanërisht të standardeve për ndërlikueshmërinë e tyre dhe angazhimin e nevojshëm kohor për realizimin e tyre në procesin racional të orga-nizuar të mësimit, krijohen supozime për dhënien e vlerës sasiore të secilit mo-dul, në sistemin e arsimit të lartë të emëruar si kredi ose poena. Në këtë mënyrë, me modularen do të sigurohen supozimet përmbajtësore për aplikimin e sistemit kreditor transferues (KTS) dhe në arsimin e mesëm me çka, përveç sigurimit të lëvizshmërisë racionale të kandidatëve në mësimin e përjetshëm në arsimin e mesëm dhe arsimin e mesëm për të rritur, do të sigurohet edhe lidhshmëria e tij konzistente me arsimin e lartë. Kuptohet, kërkesa e fundit paraqet edhe ndryshi-me të domosdoshme normative dhe përgatitje organizative institucionale.

Unioni Evropian e promovoi bashëkpunimin mes institucioneve për arsim të mesëm dhe arsimin e mesëm për të rritur, si mjet për avancimin e cilësisë së arsimit në dobi të nxënësve (pjesëmarrësve) dhe institucioneve për arsim të me-sëm dhe arsim të mesëm për të rritur. Bashkëpunimi i këtillë në kuadër të këtij nënsistemi arsimor, për të rinjtë dhe të rriturit jashtë nga Republika e Maqedo-nisë mund të jetë përvojë e dobishme, pasiqë kjo nuk është vetëm mënyra më e mirë që të kuptohet më shumë për vendet tjera, idetë, gjuhët dhe kulturat, por kjo është edhe element i rëndësishëm për zhvillimin e karrierës akademike dhe profesionale.

Pranimi i arsimit të mesëm dhe arsimit pas të mesëm dhe i diplomave është parakusht për krijimin e hapësirës për sigurimin dhe trajnimin në dhe jashtë Re-publikës së Maqedonisë, ku nxënësit (pjesëmarrësit) dhe kuadri mëismor do të mund të lëvizin pa kurrfarë pengesash. Për këtë shkak ka nevojë nga krijimi i Sistemit kreditor transferues, si mjet për përmirësimin e pranimit akademike në botë.

SKT siguron instrumente për arritjen e parimit të transparencës të nënsitemit për arsimin e mesëm dhe arsimin e mesëm për të rritur, si dhe instrumentin për ndërtimin e urave të bashkëpunimit mes institucioneve për arsim të mesëm dhe arsimin e mesëm për të rritur dhe për zgjerimin e mundësive që janë të arritshme për nxënësit (pjesëmarrësit).

SKT sistemi bazohet në tre elemente themelore:

informata (për programet dhe arritjet e nxënësve/pjesëmarrësve);

marrëveshja e ndërsjellë (mes institucioneve partnere për arsim të mesëm dhe arsim pas të mesëm dhe nxënësve) dhe

222

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 përdorimi i SKT kredive (për caktimin e vëllimit të punës së nxënësit/pjesë-marrësit).

Këto tre elemente themelore do të operacionalizohen nëpërmjet përdorimit të tre dokumenteve kryesore: pakoja e informatave/katalogu i kurseve, aplikacio-ni/përgjigja për shkollim dhe kopje nga evidenca.

Në bazë, SKT në asnjë mënyrë nuk do ta rregullojë përmbajtjen, strukturën ose ekuivalencën e programeve. Këto janë çështje të cilat duhet të rregullohen mes vetë institucioneve për arsim të mesëm dhe arsim të mesëm për të rritur gja-të aplikimit të bazës së nevojshme për marrëveshje bilaterale dhe multiraterale për bashkëpunim. Gjatë kësaj, SKT duhet t’u sigurojë palëve të involvuara vegla për krijimin e transparencës dhe sigurimin e njohjes.

Nxënësve mobil duhet t’ju mundësohet e gjitha lista e lëndëve të cilat li-gjerohen në institucionet për arsim të mesëm dhe arsim pas të mesëm, të cilët shfrytëzojnë SKT. Gjat kësaj, nxënësve (pjesëmarrësve) duhet t’ju mundësohet ta ndjekin mësimin e lëndëve të rregullta, e jo lëndë të cilat janë posaçërisht të disejnuara për ata, me çka u hiqet mundësia për plotësimin e parakushteve të institucionit-nikoqir për fitimin e shkallës adekuate të arsimit të mesëm ose diplomës. SKT kreditë sigurojnë që programi të jetë i shëndoshë nga aspekti i vëllimit të punës gjatë periudhëns së shkollimit jashtë vendit.

SKT duhet t’i sigurojë nxënësit/pjesëmarrësit ta kompletojë arsimin jashtë vendit, nëse për këtë shpreh dëshirë. Kjo do të thotë, pasiqë periudha për shko-llim ka përfunduar, është e mundur që nxënësi/pjesëmarrësi të mos dëshirojë të kthehet në institucionin prej ku vjen, por preferon të mbetet në institucionin-niko-qir me qëllim që atje ta marrë diplomën ose bile të shkojë në ndonjë institucion të tretë. Çdo institucion duhet t’i rregullojë këto mundësi, dhe duhet të parashtrojë kushte të cilat duhet t’i plotësojë nxënësi që të mund ta marrë diplomën, ose që ta bëjë transferin e regjistrimit të tij. Për këtë qëllim, është e dobishme që të ek-zistojë ndonjë lloj vërtetimi që do të përmbajë të dhëna për rezultatet e nxënësit, që do të ndihmojë në vendosjen e institucioneve të involvuara.

4.2.15. Aplikim i mundshëm i sistemit kreditor transferues (SKT) në arsimin e mesëm dhe arsimin pas të mesëm

Shfrytëzimi i SKT nga ana e institucioneve për arsim të mesëm dhe arsimit pas të mesëm në Republikën e Maqedonisë do të jetë e mjaftueshme dhe në bazë të kuptimit yë ndërsjellë dhe besimit me institucionin partner, Me SKT do të sigurohen instrumente për matjen dhe krahasimin e diturisë së fituar dhe për transformimin e tij nga njëri institucion në tjetrin. Institucioni (si institucion amë ose institucion – nikoqir) këtë do ta mundësojë nëpërmjet shfrytëzimit të masave që kuptohen lehtë – kredi dhe SKT shkalla për vlerësim.

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ars

imit

të

mes

ëm d

he p

as të

mes

ëm

223

III

Vetë SKT nuk do ta rregullojë përmbajtjen, strukturën ose akuivalencën e planeve dhe programeve mësimore me institucionet për arsim të mesëm dhe ar-sim pas të mesëm nga vendet tjera. Këto komponenta janë lëndë e cilësisë që duhet të determinohet nga vetë institucionet për arsim të mesëm dhe arsim të mesëm për të rritur në Republikën e Maqedonisë gjatë aplikimit të bazave plotë-suese të marrëveshjeve për bashkëpunim (bilaterale dhe multiraterale).

Të gjitha subjektet e inkuadruara në procesin edukativo-arsimor të institu-cionit për arsim të mesëm dhe arsim pas të mesëm do të informohen dhe do të trajnohen që të mund t’i zbatojnë parimet dhe mekanizmat e SKT.

Zbartimi i SKT kërkon që institucioni për arsim të mesëm dhe arsim pas të mesëm në Republikën e Maqedonisë t’i plotësojë këto obligime:

zgjedhjen e koordinatorit të SKT në institucionin përkatës;

zgjedhjen e koordinatorit të SKT në drejtimet në arsimin gjimnazial ose koor-dinatorë në nivel të arsimit profesional, si dhe koordinatorë të SKT për drej-time dhe programe arsimore;

dhënia e SKT kredive për secilën lëndë mësimore;

përgatitja e pakos informative për të gjitha drejtimet (arsimi gjimnazial), nivelet e arsimimit, drejtimet dhe programet arsimore (arsimi profesional) në të cilat SKT do të aplikohet në gjuhën amtare dhe në njërën nga gjuhët e Unionit Evropian;

përdorimi i SKT formularëve adekuat: fletëparaqitja e nxënësit, vërtetimi për prodhimet e dhëna dhe marrëveshja për shkollim.

Institucioni për arsim të mesëm dhe arsim pas të mesëm vendos për obligi-met që do t’i kenë koordinatorët e SKT dhe obligimet që do t’i kryejnë anëtarët tjerë të ekipit që punon në bashkëpunimin ndërkombëtar.

SKT kreditë do të jenë vlera numerike që do t’i jipen secilës lëndë mësimore që të përshkruhet angazhimi i kërkuar i nxënësit për zotërimin e tij të sukses-shëm. Ato duhet ta reflektojnë cilësinë e kërkuar të punës për secilën lëndë në krahasim me sasinë e përgjithshme të punës së nevojshme për kompletimin e arsimit gjatë gjithë vitit (gjysëmvjetori se tremujori) në institucionin që e pranon: ligjerata, puna praktike (ushtrime), projekte, puna nga fusha e konkurrencës, të mësuarit individual (në biblotekë ose shtëpi) dhe provimet ose ndonjë lloj tje-tër i vlerësimit. Sipas kësaj, SKT do të bazohet mbi ngarkesën e përgjithshme të nxënësit dhe nuk duhet të kufizohet vetëm në orët e punës së përbashkët me arsimtarin.

Që të mund të jipet SKT kredia, institucioni për arsim të mesëm dhe arsim pas të mesëm duhet t’i përshkruajë përmbajtjet e veta programore, që nuk e im-ponon nevojën nga cilat do qoftë ndryshime të këtyre përmbajtjeve. Në rrethana të caktuara, dhënia e SKT kredive mund të paraqesë matematikë të thjeshtë ose

224

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 aktivitet mekanik, derisa në raste të tjera mund të inkuadrojë edhe negociata të caktuara në kuadër të drejtimit/nivelit të arsimit ose institucionit.

SKT kreditë mund t’i jipen të gjitha lëndëve, pavarësisht nëse bëhet fjalë për zgjedhje të lëndëve të obligueshme ose zgjedhore. Kreditë, po ashtu, duhet të jipen edhe për punë në projekte në raste kur të njëjtat janë pjesë përbërëse nga plani mësimor.

Një lëndë e njëjtë mësimore që mësohet në vite të ndryshme, nuk duhet të kreditohet në varësi nga viti i mësimit, por duhet të rekomandohet përvojë dy-vjeçare në institucione për arsim të mesëm dhe arsim të mesëm për të rritur nga vendet tjera dhe të jipet numri i njëjtë i kredive për një lëndë mësimore.

Lëndët zgjedhore duhet të fitojnë kredi në bazë të parimeve të njëjta si dhe lëndët e obligueshme, që do të thotë proporcionalisht mes nagrkesës nga lënda konkrete lidhur me angazhimin e përgjithshëm në punë (ngarkesa) në vitin që mësohet. Lënda zgjedhore ose fakultative në një institucion mund të jetë lëndë e obligueshme në një institucion tjetër. Në disa institucione nuk janë përfshirë lëndët zgjedhore ose fakultative në programin e rregullt arsimor të shkollimit, por ato mund të jipen si plotësim të tyre. SKT kreditë, në raste të tilla u jipen lëndëve zgjedhore sipas ngarkesës për zotërimin e të njëjtave sikur to të ishin inkuadruar në program.

Nxënësit nuk do të fitojnë SKT kredinë vetë nëse i vizitojnë ligjeratat nga lën-dë e caktuar mësimore ose qëndrojnë një kohë të caktuar në ndonjë vend tjetër, por duhet edhe të vlerësohen për diturinë e arritur sipas rregullave në institucio-nin nikoqir. Procedura e velrësimit duhet të zbatohet në mënyra të ndryshme: provim me shkrim ose me gojë, kombinim i të dyjave ose në ndonjë mënyrë tjetër, si dhe nëpërmjet prezantimit të projekteve, ndërsa informatat për mënyrën e dhë-nies së provimit duhet të jipen në Pakon informative. Pranimi i tërësishëm mund të përfshijë jo vetëm ndërrimin e përiudhës së shkollimit, të kaluar jashtë vendit me periudhë adekuate të shkollimit në institucionin amë, por edhe ndërrimi i provimeve nga institucioni amë me provimet e dhëna jashtë vendit. Nëse provimi në institucionin amë përfshin tema më të gjera dhe nuk ekziston mundësia për ndërrimin e tij formal, atëherë institucioni për arsim të mesëm dhe arsim pas të mesëm i jep garanca nxënësit se provimet e dhëna jashtë vendit do të merren parasysh në mënyrën më të mirë, që do të thotë do të jipen vetëm ato pjesë dife-renciale nga provimet e institucionit amë.

Institucioni amë dhe nikoqir do të përgatisin edhe do ta bëjnë ndërrimin e vërtetimeve për provimet e dhëna për secilin nxënës-pjesëmarrës në SKT para dhe pas qëndrimit shkollor jashtë vendit. Kopje nga këto vërtetime i jipet nxënës-it për dosjen e tij personale. Institucioni amë duhet ta pranojë vetëm shumën e kredisë që nxënësi e ka marrë nga institucioni partner jashtë vendit, kështu që kredia për provimet e dhëna paraqesin ndërrim për kreditë të cilat në rast tjetër

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ars

imit

të

mes

ëm d

he p

as të

mes

ëm

225

III

do të merreshin nga institucioni amë. Marrëveshja për shkollim paraqet garancë paraprake të nxënësit se do të kryhet transferi i kredive për programin e miratuar për shkollim. Vetë institucioni për arsim të mesëm dhe arsim pas të mesëm bën zgjedhjen e modelit për modelit të transferit të kredisë.

Secili institucion për arsim të mesëm dhe arsim pas të mesëm në Repub-likën e Maqedonisë i cili do ta zbatojë SKT do të fitojë edhe pako informative për lëndët, programet mësimore, aranzhmanet akademike dhe administrative të atij institucioni, si doracak për partnerët dhe nxënësit potencial. Qëllimi i pakos informative është të arrihet transparenca e programit mësimor, t’u ndihmohet arsimtarëve në udhëheqjen e nxnësve për zgjedhjen e drejtë të programit për sh-kollim dhe planifikim të mirë të qëndrimit jashtë vendit gjatë kohës së shkollimit, si dhe të sigurojë informata praktike.

SKT shkalla për vlerësim, e cila është përpiluar me qëllim që t’u ndihmojë institucioneve gjatë transferit të vlerësimeve që SKT nxënësit i marrin në institu-cionin nikoqir, do të përdoret edhe në institucionet për arsim të mesëm dhe arsim të mesëm për të rritur në Republikën e Maqedonisë. Ajo jep informata për karak-teristikat e nxënësit si plotësim i informatave të prezentuara nëpërmjet notave të dhëna nga institucioni dhe e njëjta nuk e zëvendëson shkallën e vlerësimit të institucionit amë. Institucionet për arsim të mesëm dhe arsim të mesëm për të rritur në Republikën e Maqedonisë vetë vendosin për mënyrën e zbatimit të SKT shkallës për vlerësim në sistemin e tyre.

4.2.16 Standardet në arsim e mesëm dhe arsimin pas të mesëm

Funksioni i standardeve

Funksioni kryesor i standardeve është të sigurojë komunikimin të njëjtë mes të gjitha subjekteve (institucionale dhe individuale) në procesin e definimit, real-izimit dhe vlerësimit të komponentave të caktuara, llojet dhe nivelet e arsimit të mesëm dhe arsimit pas të mesëm. Më konkretisht, me vendosjen e standardeve duhet të sigurohet:

harmonizimi i pritjeve dhe nevojave të interesuarve kreysor në sistemin e arsimit të mesëm dhe arsimit pas të mesëm dhe atë, të partnerëve social të tregut të punës (punëdhënësit, institucionet arsimore dhe shteti), nga njëra anë, dhe pjesëmarrësit individual (nxënësit, prindërit e tyre dhe kuadri mësi-mor), nga ana tjetër;

sigurimi i kushteve për realizimin e standardeve të definuara;

menaxhimi i procesit mësimor, gjegjësisht kontrolli etapor dhe rrjedhës i plotësimit të standardeve të caktuara dhe ndërmarrja e masave konkrete;

sigurimi i cilësisë nëpërmjet proceseve të definuara dhe indikatorëve në ar-sim.

226

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 përfshirja e standardeve

Standardet si kategori e përgjithshme paraqiten si dokument i posaçëm ose si komponente nga zgjidhje të tjera në sistemin e arsimit të mesëm, siç është për shembull standardi i shkallës së arsimit të kuadrit mësimor, ose standardi për numrin e nxënësve në një paralele.

Për realizimin e funksionit që e përmendëm në arsimin e mesëm dhe arsimin e mesëm për të rritur, me standardet duhet të përshihen këto komponenta:

a) Qëllimet e arsimit

Me qëllimet e arsimit kryhet harmonizimi kryesor i interesave të punëdhënës-ve, nxënësve dhe institucioneve arsimore. Për shkak të sigurimit të kuptimit të njëjtë në definimin, qëllimet në nivel dhe lloj të caktuar të arsimit të mesëm dhe arsimit të mesëm për të rritur definohen si dalje arsimore në fomë të kompeten-cave për një loj të caktuar të punës dhe lloj të caktuar të arsimimit të mëtejshëm, gjegjësisht studimi.

b) përmbajtja e arsimit

Përmbajtja e arsimit definohet me program arsimor. Programi arsimor pa-raqet dokument me të cilin definohet struktura e përmbajtjeve arsimore për një nivel, lloj dhe detyra të punës të caktuara (arsimi profesional), gjegjëisht fusha shkencore (arsimi gjimnazial). Struktura globale paraqitet me planin mësimor, ndërsa qëllimet arsimore, përmbajtjet konkrete dhe kushtet e nevojshme për ato përmbajtje definohen me programet mësimore.

Programet mësimore, për lëndët e caktuara mësimore, strukturohen në funk-sion të realizimit të qëllimeve më par të definuara (programimi qëllimor), duke filluar nga qëllimet në nivel dhe llojit të arsimit dhe qëllimeve të veçanta të pro-gramit arsimor.

Programet arsimore përpunohen dhe miratohen në dy nivele:

niveli shtetëror, ku caktohen qëllimet arsimore të niveleve dhe llojeve të arsimti të mesëm dhe arsimit pas të mesëm, korniza e planit mësimor për secilën programë arsimore dhe programet arsimore sipas lëndëve themelore mësimore për të gjitha llojet e arsimit të mesëm në nivel të caktuar dhe lëndët e obligueshme mësimore për programe të caktuara arsimore;

nivel institucional, ku definohen qëllimet dhe nevojat e veçanta arsimore të punëdhënësve, nxënësve dhe njësive lokale; ku përpunohen dh mira-tohen programet zgjedhore dhe fakultative për ato qëllime të veçanta dhe ku programohen aktivitetet tjera edukativ-arimore me nxënësit. Kjo pjesë e veçantë nga programi arsimor mund të jetë deri më 20% nga programi i përgjithshëm.

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ars

imit

të

mes

ëm d

he p

as të

mes

ëm

227

III

ç) proceset arsimore

Proceset arsimore janë vendi ku realizohen daljet arsimore, gjegjësisht që-llimet. Pasiqë në atë pjesë është roli kryesor i nxënësve, është e nevojshme që në standardet të definohen situatat e inkuadrimit aktiv të nxënësve në procesin e të mësuarit. Kjo është veçanërisht e rëndësishme në pjesë e cila ka të bëjë me fitimin e shkathtësive të caktuara (situata të ushtrimit praktik) dhe formimi i qëndrimeve të caktuara (sigurimi i punëve reale dhe simulative ose situatave tjera sociale në të cilat mund të shihet, analizohet dhe vlerësohet sjellja e pra-nueshme ose e papranueshme e caktuar e nxënësve).

Definimi i proceseve arsimore në këtë mënyrë do të mundësojë definimin real edhe të rolit aktiv të partnerëve social dhe subjekteve individuale në rea-lizimin e arsimit të mesëm dhe arsimit pas të mesëm (metoda interaktive për arsimtarët, praktika punuese te punëdhënësit, ushtrime laboratorike, aktivitete të projektit etj.).

d) Kushtet

Në të kaluarën standardet kryesisht kanë të bëjnë me kushtet e nevojshme për arsim (hapësira, paisja, kuadrot etj.). Kjo përfshirje e standardeve edhe më tej mbetet dhe zgjerohet me kushtet për hyrje në programin e caktuar arsimor, madhësinë e grupit arsimor për aktivitete të caktuara dhe kushtet e veçanta për trajnim praktik për nxënësit.

dh) Dokumentimi i standardeve

Gjatë diskutimit publik, partnerët kryesor social në arsimin e mesëm duhet të dakordohen për një ose disa dokumente në të cilat do të definohen standardet e arsimit të mesëm. Si mundësi për disponim qëndrojnë:

standardi i përgjithshëm në nivel të programit arsimor;

standardi i kushteve të nevojshme;

standardi i kualifikimeve dhe nivele arsimore;

standardi i kompetencave kryesore;

standardi i çertifikatave etj.

4.2.17. Kuadri mësimdhënës për arsimin e mesëm

Mësimi në arsimin e mesëm, në thelb e realizojnë dy kategori mësim-dhënësish:

a) Mësmdhënës të lëndëve të përgjithshme arsimore të përgatitur për mësimd-hënës për lëndë të caktuara ose grup lëndësh;

228

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 b) Ekspertë të fushave të caktuara të cilët realizojnë mësim të specializuar teor-ik ose stërvitje praktike që paraprakisht nuk janë shkolluar për veprimtari mësimdhënëse.

Për të siguruar cilësi adekuate të arsimimit të mesëm është e nevojshme që për mësimdhënësit e katogorisë së dytë të përpunohet dhe të realizohet një program së paku njëvjeçare për kaulifi-kimin e tyre shtesë ku do të ngërthehen përmbajtje adekuate nga fusha e peda-gogjisë, psikologjisë, andragogjisë dhe metodikës, ndërfsa posaçërisht aftësi-min praktik për mësim modern të spe-cializuar teorik dhe stërvitje praktike.

Për problemet arsimore për të cilat nuk ka rasim të lartë adekuat për stër-vitjen praktike është e nevojshme që të mundësohet që mësimdhënësit të jenë edhe me arsim adekuat sipëror dhe programi i përmendur njëvjeçar për kualifi-kim plotësues të mësimdhënësit ose programi i posaçëm dyvjeçar për mësimd-hënës për stërvitje praktike, ku do të ngërthehen përveç, programit për kualifikim plotësues të mësimdhënësit edhe përmbajtje adekuate nga lënda profesionale.

Për instruktorët dhe mentorët e angazhuar për stërvitjen praktike te punëd-hënësit është e nevojshme përgatitja e një programi të posaçëm për rolin e tyre instruktiv dhe të mentorit.

Për mësimdhënsit e lëndave të përgjithshme arsimore të përfshirë në arsim-imin e të rriturve duhet të vendoset oligimi që ta përvetësojnë komponentën an-dragogjike nga programi I përmendur për kualifikim shtesë të mësimdhënësve.

Për të gjithë mësimdhënësit e angazhuar në arsimin emesëm për fëmijët me nevoja të posaçme arsimore duhet të përgatitet dhe të realizohet një program i posaçëm për kualifikimin e tyre shtesë nga fusha e defektologjisë.

Kur ëhstë në pyetje përkryerja e kuadrit mësimdhënës, është e nevijshme:

Ridefinimi i rregullativës ligjore në fushën e përkryerjes dhe avancimit të mësimdhënësve, duke i precizuar mundësitë për avancim dhe stimulim ma-terial adekuat. Për këtë qëllim duhet të vendoset një listë e kritereve në bazë të të cilave mësimdhënssve do t’iu mundësohet avancimi. Disa elemnte që do të kishin ndikuar në avancimin e mësimdhënsve do të ishin: prania në seminare, realizimi i njohurive të fituara në praktikë, shkruarja e temnave profesionale, puna me fëmijët me nevoja të posaçme, pjesëmarrja në tubime shkencore-hulumuese, projekte hulumtuese, specializime etj.Në pajtim me përkryerjen e tyre, kuadri mësimdhënës propozohet që t’i fitojë këta tituj:

Gjendja:

Në Republikën e Maqedonisë janë duke u zbatuar projekte qëllimi i të cilëve është stër-vitja e kuadrit mësimor. Temat themelore të seminareve janë:inkorporimi i përmbajtjeve të reja mësimore,strategjitë e mësimit aktiv etj.

Janë realizuar seminare për mësimdhenësit e arsimit trevjeçar dhe katërvjeçar për stërvitje praktike në temë përparimi i mësimit praktik (profile të GTZ dhe drejtimi shëndetësor).

»

»

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ars

imit

të

mes

ëm d

he p

as të

mes

ëm

229

III

mësimdhënës

mësimdhënës i dalluar;

mësimdhënës mentor.

Përkryerja profesionale e pranuar si komponentë integrale e stërngarkimit në punë, e kjo do të thotë që në kornizat e ligjit për orarë të punës, përkryerja profesionale duhet të gjejë trajtimin e njëtë si dhe puna e mësimdhënësit;

Përcaktimi i mjeteve të rregullta për përkryerjen e kuadrit mësimdhënës.

»

»

»

230

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5

6

8

7

2 39

16

1

1

1

4.2.18. Rrjeti i shkollave të mesme dhe institucioneve për mbështetjen e arsimit

Sipas Konkursit për regjistrimin e nxënësve në shkollat e mesme shtetërore në vitin shkollor 2005/2006 në Republikën e Maqedonisë kemi:

Arsim Numri i shkollaveGjimnaze 43profesionale

d r e

j t i

m i

Maqinerike 20Elektroteknike 14Komunikacion 5Tekstilit-përpunimit të lëkurës 13Ekonomike-juridike 15Bujqësore-veterinare 10Shëndetësore 11Pylltari-përpunim i drurit 5Geologjike-xeherore dhe metalurgjike 3

Kimike-teknologjike 13Grafike 2Ndërtimore-gjeodezike 4Hotelierike-turistike 6Shërbime personale 4Sport dhe aktivitete sportive 1Art figurativ 1Art muzikor 6Balet 1

Legjenda

i Shkupit

Gjendja:

Sot, në Republikën e Maqedonisë ka 91 insitu-cione shtetërore dhe 5 private, vendosja e të cilëve sipas rajoneve statistike është dhënë në foton 1.

Në Republikën e Maqedonisë arsimimi i gjim-nazit organizohet në 43 institucione shtetërore për arsim të mesëm nga të cilat në 35 mësimi realizohet në gjuhën maqedonase, ndërsa në 8 në gjuhën shqipe. Në dy shkolla ka oaralele të gjimnazit në gjuhën turke.

Nga 43 shkollat e mesme, si gjimnaze janë or-ganizuar vetëm 14 shkolla (9 në gjihën maqe-donase dhe 5 në gjuhën shqipe), ndërsa të tjerat janë shkolla të mesme profesionale ku janë formuar paralele të gjimnazit.

Përveç se gjimnazeve eksituese shtetërore në R.Maqedonisë, arsimi i gjimnazit realizohet edhe në 3 gjimnaze private në gjuhën mësi-more maqedone, shqipe, turke dhe anglishte.

»

»

»

»

Foto. 1: Numri i i shkollave të mesme dhe

shtetërore sipas rajoneve statistike

Verilindor

i pologut Lindor

Jugperendimor

i Vardarit

i pelagonisë

Juglindor

Numri i shkollave të mesme shtetërore

Numri i shkollave të mesme private

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ars

imit

të

mes

ëm d

he p

as të

mes

ëm

231

III

Në dekadën e fundit të shekullit 20 është arritur deri në një stagnim të ekonomisë. Ndryshimi i pronës së ndërmarrjeve nuk u shpreh me plane të reja për ristrukturime kuadrovike.

Shumë ndërmarrje të mëdha janë ristrukturuar në ndërmarrje të vogla dhe të mesme.

U zvogëluan kapacitetet prodhue-se, ndërsa rriteshin ndërmarrjet për shërbime personale ose logjistikë.

Qëlllimi i përgjithshëm i reformave në arsimin e mesëm profesiobal është sigurimi i mbështetjes së Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës në modernizi-min, adaptimin dhe reformat në siste-min e arsimit të mesëm profesional, si dhe përgatitje më e mirë e nxënësve për nevojat e tregut të punës.

Një nga kushtet e zhvillimit ekonomik të Republikës së Maqedo-nisë është ekzistimi i institucioneve arsimore për rasim të mesëm dhe pas atij të mesëm, që do të japin kuadër të shkallëve të ndryshme dhe aftësi për punë. Kjo është e mundshme po qe se rrjeti i këtyre institucioneve arsimore është është harmonizuar me strukturat e ekonomisë në nivel të komunave dhe në nivel ndërkomunal.

Indikator për efikasitetin e rrjetit të përhershëm të insitucioneve të arsi-mit të mesëm dhe të atij pas të mesmit është kërkesa dhe situata e evidentuar e papunësisë. Sipas të dhënave në 2.2.3. nga Programi për zhvillimin e mesëm dhe të atij pas të mesmit, papunësia rritet dhe është më e madhe sa i përket personave me arsim të kryer katërvjeçar në moshën 15-24 vjeçare Insitucionet për shkollim të mesëm dhe pas tij në vend vend të burimit të kuadrit për ekonomi të një komune, u bë burim i të papunëve.

Gjendja:

Nga viti 1998 kanë filluar reforma në arsimin dhe trajnimin e mesëm profesiona

Proceset e deritanishme reformuese kanë përf-shirë dy faza, ndërsa në vijim është faza e tretë, edhe atë:

1998/2000, u implementua faza e parë PHARE programi i integruar për arsim dhe trajnim profesional në R. e Maqedonisë;

Viti 2000, ndërmjet fazë, me mbështetjen e fondacionit SOROS;

2002/2004, u implementua Programi për arsim dhe trajnim profesional - faza e dytë;

2004/2005,implementohej faza e tretë, respek-tivisht programi VET3.

»

»

»

»

»

Gjendja:

Gjatë reformave në arsimin e mesëm profe-sional janë realizuar këto aktivitete projek-tuese:

Formim i grupit kyç në BZH A, MTSP, Odën eko-nomike, si dhe një bashkëpunim me Sindika-tin dhe disa profesorë univerzitar;

Janë përpunuar kurikulume të reja për arsim katërvjeçar në tetë drejtime;

Vendosje e partneritetit me VET shkollat e BE-së;

Trajnimi i koordinatorëve, mësimdhënsve dhe drejtorëve;

Janë përpunuar dokumente për legjislativën ligjore në ATM etj.;

Në gjimnaz, reformat kanë filluar nga viti 2001. Gjatë kësj janë realizuar këto aktivitete:

Është përgatitur plani i ri mësimor dhe pro-grame të reja mësimore pë lëndët e përfshira në planin mësimor;

Trajnim i mësimdhënësve për realizimin e pro-grameve të reja mësimore;

Trajnim i mësimdhënsve dhe bashkëpunë-torëve profeional për shfrytëzimin e teknikave bashkëkohore të punës etj.

»

»

»

»

»

»

»

»

»

232

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 Arsyeja e kësaj dukurie duhet të kërkohet në mbyllshmërinë e institucioneve për arsim të mesam dhe arsimit pas të mesmit drejt tregut të punës dhe nevoja-ve të tij aktuale dhe zhvillimore. Kjo është rezultat i ekzistimit t planifikimit të fuqishëm centralizues të rrjetit, si dhe të mosinteresimit për planifikimin e këtillë. Pasoja e papunësisë është humbje e ditursisë dhe aftësisë për punë. Përmirësimi i një gjendjeje të këtillë këkron mjete shtesë financiare që duhet të investohen në forma të ndryshme të harmonizimit ndaj nevojave të tregut të punës.

Rrjeti i institucioneve për arsimin e mesëm dhe arsimin pas të mesmit, para së gjithash, i shkollave të mesme publike po zhvillohet si proces i optimizimit të interesave të punëdhënsve (për arsimin profesional) për cilësi dhe racionalitet të arsimit dhe interesave të nxënësve, prindërve dhe bashkësis lokale për eko-nomizim të shkollimit përmes qasjes më të madhe në vendet ku jetojnë nxënë-sit. Gjatë përsosjes së kriterit të parë formohen qendra teknologjike të pajisura mirë për arsim të mesëm dhe gjimnaz me madhësi optimale, ndërsa në kushte të pazhvillueshmërisë dhe të fuqisë s dobët ekonomike të prindërve dhe bashkësi-ve lokale formohen qendra heterogjene për drejtime të ndryshme përfshirë edhe paralele të gjimnazit.

Duke e patur parasysh interesin afatgjatë për cilësi dhe përgjegjësitë e reja të komunave, duhet që të:

Të bëhet analizë e nevojave të tregut në nivel të komunës dhe në nivel ndërkomunal;

Të afirmohen proceset e bashkëpunimit të më shumë komunave në zhvil-limin e qendrave arsimore teknologjiko-homogjene të pajisura mirë;

Të koncentrohet arsim i gjimnazir në qendrat më të mëdha urbane (gjimnaze të përgjithshme);

Të realizohet qasje në arsimet gjimnazit për mjediset më të vogla përmes gjimnazeve profesionale në kuadr të shkollave profsionale.

Të hapen drejtime dhe programe arsimore në institucionet për arsim të mesëm dhe arsim pas shkolës së mesme sipas nevojave të tregut të punës në nivel të komunës dhe në nivel ndërkomunal;

Të analizohen planet ekzistuese mësimore dhe programet mësimore dhe të bëhen ndryshime të të njëjtave sipas nevojave të tregut të punës;

Vazhdimisht të përkryhen drejtorët, mësimdhënsit dhe bashkëpunëtorët profesionalë sipas nevojave;

Të inovohet pajisja dhe materiali mësimor në institucionet për arsim të m\esëm dhe arsimit pas shkollës së mesme.

Mbështetja institucionale e arsimit të mesëm dhe të atij pas të mesmit

Në funksion të ngritjes së cilësisë së arsimit të mesëm dhe të atij pas të mesmit në nivelin republikan është e nevojshme të zhvillohen dhe të mbështetn

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ars

imit

të

mes

ëm d

he p

as të

mes

ëm

233

III

këto institucione:

Enti për shkollim

Inspektorati shtetëror arsimor

Qendra shtetërore e provimeve

Qendra për arsim dhe aftësim professional

Instituti për hulumtime dhe zhvillim të arsimit

Qendra andragogjike.

Format e të vepruarit të partnerëve social dhe të interesurave të tjerë

Në funksion të institucionalizimit të të vepruarit të partnerëve socialë në ar-simin e mesëm dhe në atë pas t mesim rekomandohen këto forma të veprimit të tyre:

Këshilli kombëtar për arsim të përgjithshëm

Këshilli kombëtar për arsim profesional

Këshilli kombëtar për arsimimin e të rriturve.

Forma të ngjashme mund të formohen edhe në nivel komunal dhe ndrkomu-nal, siç janë:

Partneritete ndërmjet pushtetit vendor, sektorit të biznesit dhe sektorit jo-qeveritar;

Këshillit koordinues ndërkomunal për zhvillimin e rrjetit të shkollave profe-sionale dhe ngjashëm.

5. KRIJIMI I SUpOZIMEVE pËR IMpLEMENTIMIN E INTERVENIMEVE KYÇE

Për realizimin e strategjisë për reforma në nënsitemin për arsim të mesëm dhe të atij pas të mesmit duhet të krijohen supozime ose kushte për implementi-min e intervenimeve kyçe në secilin nga llojet e arsimit të mesëm dhe të atij pas të mesëm:

Arsimi i përgjithshëm i gjimnazit;

Arsimi dhe trajnimi profesional dhe

Arsimi pas i mesëm.

Bartës të aktiviteteve në fushat kyçe për intervenime duhet të jenë: Ministria e Arsimit dhe Shkencës, bashkësitë lokale, institucionet për arsim të mesëm dhe të pas të mesëm dhe partnerët social.

234

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 5.1.Ndryshimet normative

Nga analiza e nënsistemit për arsim të mesëm dhe pas të mesëm rrjedh se rregullativa ekzistuese në arsim nuk i mbështet tërësisht reformat e parapara me Programin për zhvillimin e arsimit të mesëm dhe atij as të mesmit. Nga aspekti ligjor, nënsistemi për arsimin e mesëm dhe atij pas të mesmit është rregulluar në mënyrë të centralizuar dhe nuk është në gejndje t’i përgjigjet nevojave të ndry-shme arsimore. Për këtë, ndryshimet normative duhet të zbatohen gradualisht për kalim minimal të konceptit të ri edhe atë:

Miratimin e akteve ligjore për zbatimin e decentralizimit në nësistemin për arsim të mesëm dhe të atij pas të mesmit me rolin e kontrollit të pushtetit në nivel shtetëror;

Miratimi i ligjit të posaçëm për shprehjen e risive dhe specifikavce të secilës formë të arsimit në nënsistmin e arsimit të mesëm dhe të atij pas të mes-mit me dispozita të përgjithësuara, lehtë të zbateshme në praktikë, ndërsa pa vrima juridike që sjellin në keqpërdorim që rëndë mund të pengohet dh sanksionohet;

Përpunimi i një ligji të posaçëm për organizimin, realizimin, financimin dhe menaxhimin në arsimin e mesëm dhe atë as të mesmit;

Rregullativa nënligjore për arsim të mesëm dhe të atij pas të mesmit duhet të plotësohet me dispozitat për:

Lloje të notave, mënyrat dhe procedyurat e notimit të nxënësve;

Nomativa të haësirës së shkollës dhe pajisjes;normativa të mjeteve mësi-more etj.;

Përpunimi i një modeli të vetëm të akteve të shkollës (statuti, rregullorja për organizimin e brendshëm dhe sistematizimin e vendeve të punës, rregullorja për përgjegjësi displinore etj.).

5.2. Zhvillimi i institucioneve arsimore

Në Republikën e Maqedonisë në dekadën e fundit është i pranishëm përke-qësimi i cilësisë së infrastrukturës arsimore dhe pajisjes. Gjatë kësaj, të pranish-me janë dallime të mëdha ndërmjet mjediseve të qytetit dhe fshatrave. Për këtë arsye duhet të ndërmerren një varg aktivitetesh që do të mundësojnë ekzistimin e një rrjeti funksional dhe që mund të mbështetet financiarisht të institucioneve arsimore për arsim të mesëm dhe atij pas të mesmit, që do ta kënaqin minimu-min e vendosur të standardeve shtetërore dhe dhe do të mundësojnë shfrytëzim maksimal të resurseve ekzistuese, do të jenë të kapshme për të gjithë nxënësit dhe do t’i kënaqin nevojat e bashkësisë lokale.

Procesi ekzistues arsimor në institucionet e arsimit të mesëm dhe të atij pas të mesmit nuk siguron interaksion të mjaftueshëm, pjesëmarrje dhe zhvillim ë

»

»

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ars

imit

të

mes

ëm d

he p

as të

mes

ëm

235

III

aftësive adekuate dhe shkathtësive. Për t’u arritur një gjë e këtillë, është e ne-vojshme krijimi i një atmosfere ku nxënësit do të jenë në qendër të vëmendjes. Programi për zhillimin e arsimit të mesëm dhe të atij pas të mesmit kërkon zbati-min e inovacionevedidaktike-metodike në procesim mësimor dhe përforcimin e shërbimeve të jashtme arsimore.

Kuadri mësimor ëhstë karriga kyçe në procesin e reformave në arsimin e mesëm dhe atë pas të mesëm. Realizimi i reformave varet nga aftësia profesiona-le e mësimdhënësve. Kufizimi i mundësive dhe mungesa e sistemit për avancim profesional e sjellin në pikëpyetje aftësimin e mësimdhënsve për realizimin e mësimit bashkëkohor.

Për këtë arsye, Ministria e Arsimit dh Shkencës duhet të ndërmarrë aktivitete për ndërtimin e një sistemi për zhvillim perspektiv të mësimdhënësve, që do të mundësjë tejkalimin e punës jocilësore të një pjese të mësimdhënësve dhe inte-resim më të madh të mësimdhënëssve për sukses. Paralelisht me këtë duhet që të mendohet për vendosjen edhe të sistemit për licencimin e mësimdhënësve.

Struktura e tanishme e nënsistemit të arsimit të mesëm dhe atij pas të mes-mit u tregua si jo mjaft fleksibil që t’i përgjigjet nevijës për tejkalim horizontal dhe vertikal, si dhe nevojave të tregut të punës. Për këtë arsye, nevojitet një mar-rëveshje ndërmjet niveli qendror dhe lokal për zhvillimin e rrjetit të instis\tucio-neve për arsim të mesëm dhe të atij pas të mesmit; pëlqim ndërmjet partnerëve socialë për harmonizimin e tregut të punës dhe arsimit profesional; përcaktim të arsimit sipëror për kapërcim përmes maturës shtetërore dhe për lidhshmërin e saj me arsimin pas shkollës së mesme.

5.3. Krijimi i kushteve për realizimin e planevedhe programeve mësimore

Për realizim të suksesshëm të planeve dhe programeve të reja mësimore nevojiten burime adekuate për mësim: libra; CD-ja, doracakë për mësimdhën-sit dhe nxënsit dhe literaturë tjetër ndihmëse, që nxënësve do t’iu mundësojnë pjesëmarrje aktive në procesin mësimor. Gjatë kësaj, nmevojitet konfirmimi i standarve për librat dhe materialin mësimor.

5.4. Krijimi i kushteve pë përcjelljen dhevlerësimin e cilësisë së mësimit

Vlerësimi është segment kyç në nënsistemin për arsim të mesëm të atijn pas të mesmit, që kontribuon për motivimin e nxënësve për inkuadrimin e tyre aktivc në procesin mësimor dhe arritjen e rezultateve më të mira. Për këtë arsye, është e nevojshme sigurimi i: treguesve relevantë i cilësisë së nënsistemit për arsim të mesëm dhe atij pas të mesmit; transparencë të standarve arsimore dhe kritereve për notim dhe vlerësim; përcjellje adekuate e arritjeve të nxënësve në fund të se-

236

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 cilës shkallë të arsimit të mesëm; rezultatet e vlerësimit dhe notimit të ndikojnë në pujnën e nxënësve; kushte përkatëse për vetvlerësim etj.

5.5. Menaxhimi dhe financimi

Rregullativa ligjore e sistemit arsimor në Republikën e Maqedonisë është e fragmentuar dhe e ndarë nëpër sektore dhe si e tillë krijon pengesa e vendosjes së arsimit si një proces i vazhdueshëm. Gjithashtu, në rregullativë mungon siste-mi i përgjegjësisë së ndarë, që do të kishte mundësuar autonomi më të madhe në nënsistemin e arsimit të mesëm dhe të atij pas të mesmit. Për t’u tejkaluar situata ekzistuese, është e nevojshme krijimi i rregullativës ligjore e unifikuar, transpa-rente dhe efektive e përgjegjësisë së ndarë, si dhe të harmonizohet rregullativa ligjore me dispozitat dhe konventat ndërkombëtare, duke i përcjellë trendet evro-piane në zhvillimin e legjislativës.

Situata në menaxhimin e institucioneve për arsim të mesëm dhe të atij oas të mesmit del nga centralizimi i lartë në të cilin fuqia e kontrollit është tërësisht e përqëndruar në shtet. Për këtë arsye, është e nevojshme të sigurohet:

Harmonizim ndërmjet admknistratës shtetërore, financimit në nivel shtetëror dhe bashkësisë lokale;

Pjesëmarrje të bashkësisë lokale në procesin e vendosjes për zhvillimin e arsimit të mesëm dhe të atij pas të mesmit;

Ndarje e qartë e përgjegjësive ndërmjet nivele administrative, posaçërisht ndërmjet administratës komunale dhe administarës shtetëore.

Shfrytëzim më efektiv të resurseve me të cilat disponon institucioni për ar-sim të mesëm dhe të atij pas të mesmit;

Insitucione të përshtatshme arsimore për arsim të mesëm dhe të atij pas të mesmit ndaj nevojave të tregut të punës;

Rritje e profesionalizimit dhe inovacionit të kuadrit mësimor dhe liderëve të shkollave.

Financimi i institucioneve për arsim të mesëm dhe të atij pas të mesmit duhet të transformohet në një mënyrë që krijon mundësi të reja për zhvillim, inivacione, kontribute private dhe të sigurojë shfruytëzim më efektiv të resurseve.

Gjithashtu, është i nevjshëm intervenimi në sistemin informativ që nuk mun-dëson grumbullim sistematik të të dhënave nga aspekte të ndryshme të nënsis-temit për arsim të mesëm dhe të atij pas të mesmit dhe nuk ofron zgjidhje të nevjshme për sistematizimin dhe bartjen e të dhënave ndërmjet të të gjithë të interesuarve për këtë nënsistem të arimit. Për këtë arsye nevojitet:

Të sigurohet një system efektiv për grumbullimin, rregullimin, përpunimin dhe bartjen e informative nga të gjitha fushat e arsimit të mesëm dhe të atij pas të mesmit deri te palët e interesuara.

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

ars

imit

të

mes

ëm d

he p

as të

mes

ëm

237

III

Të sigurohet qasje e informatave për të gjithë shfrytëzuesit potencialë;

Të krijohet një sistem i të dhënave në pajtim me standaredt everopiane.

5.6. Hulumtimi dhe zhvillimi

Në nënsistemin për arsim të mesëm dhe të atij pas të mesmit mungon hulu-mtimi dhe zhvillimi. Është i pranishëm rezlimi i projekteve zhvillimore, por mun-gon përcjellja, evaluimi dhe kkordinimi i projekteve. Po qe se bëhet një gjë e këtillë për secilin projekt zhvillimor, atëherë implementimi i efektit të të njëjtave në arsimin e mesëm dhe atë pas të mesmit të jetë më i madh. Për këtë arsye është e nevojshme:

Të krijohen resurse, procedura dhe instrumente që do ta mbështesin hulum-timin në arsimin e mesëm dhe atë pas të mesmit;

Të sigurohet qasje e të gjithë të interesuarve për hulumtim dhe zhvillim;

Të nxiten projekte për inovacione në arsimin e mesëm dhe atë pas të mes-mit.

PAP

arsimi pas i mesëm

ARSIMI I LARTË PROFESIONAL

PMPS

ARSIMI UNIVERSITAR

TREGU I pUNES

Arsi

mi p

ër të

rr

itur

Arsimi për të rritur

PP

GJIM

NAZ

I pË

RGJIT

HSH

ËM

Arsimgjimnazor

E M

ESM

E TE

KNIK

E

E M

ESIM

E pR

OFE

SIO

NALE

AFTE

RSIM

pR

OFE

SIO

NAL

pËR

pUNË

pUNË

Arsi

mi i

nxë

nësv

e m

e ne

voja

të v

eçan

ta

arsimi i nxënësve me nevoja të veçanta

SKEMA 1: Struktura e sistemit të arsimit të mesëm dhe atij pas të mesëm

Legenda:

kalim i drejtpërdrejtë

kalim nën kushte të veçanta

inkuadrim varësisht nga mundësitë

matura shtetërore

provim përfundimtar

provim për aftësim profesional

provim specialistik

provim mjeshtri

PPMSN

Arsimi profesional

PM

PS

PAP

PP

MSH

ISOPP

Programi PËr zhvillimine arsimit tË lartË >>>>>

grupi punues:

aspasija haxhishçe, koordinatoredr. tale geramitçioski dr. violeta arnaudova

dr. hasan Jasharidr. antonija Josifovska

dr. zoran t. Popovski dr. zoran vellkovski

240

Nac

iona

lna

prog

ram

a za

raz

voj n

a ob

raz

ovan

ieto

vo

Рepu

blik

a М

aked

onij

a 2

00

5-2

01

5

Prog

ram

i për

zhv

illim

ine

arsi

mit

të la

rtë

241

VI

Arsimi i lartë është element përbërës dhe i pandashëm i zhvillimit të çdo vendi. Ai është jo vetëm agensi më i fortë i cili e determinon zhvillimin shoqëroro-ekonomik, në plan të brendshëm, por dhe cilësinë me të cilën vendi e legjitimiton vetveten, në planin e jashtëm.

Globalizimi politik dhe ekonomik i vendeve në botë, para së gjithash vendeve evropiane, e implikuan nevojën e globalizimit arsimor, si esencë të ruajtjes së tyre, me fokus të veçantë në arsimin e lartë si shtylla bazë në të cilën do të hidhen themelet e manifestimit të tyre të ardhshëm. Pyetja se, a duhet të zhvillohet arsimi i lartë nuk është pyetje e vullnetit të mirë, por detyrë, nga plotësimi i së cilës varet a do të gjendet vendi në rolin e statistit apo të lojtarit aktiv në këto procese globalizuese, a do t’i durojë pasojat e globalizimit apo do t’i gëzojë të mirat, a do të zgjedhë “sigurim” duke kërkuar në statikën e vet ose do t’i pranojë ndryshimet dhe me guxim do të lëshohet në zhvillimin e potencialeve të veta dhe kompeticionit dhe të njëjtat do t”i shesë në pazarin botëror si cilësi konkuruese.

Arkitektura e tillë globale shkaktoi nevojë të theksuar për transformim të përshpejtuar të vendosjes së përgjithshme të arsimit të lartë në Republikën e Maqedonisë dhe vendosjen e cilësisë në përputhje me nevojat e vendit dhe transparente dhe konkurente në kornizat ndërkombëtare. Kalimi i recidivave të të shkuarës dhe implementimi i normave dhe standardeve ndërkombëtare të njohura në arsimin e lartë është imperativ në veprimtarinë e Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës në Republikën e Maqedonisë në periudhën e ardhshme. Vetëm në atë mënyrë, arsimi i lartë në mënyrë të plotë do ta realizojë misionin e vet në nivel nacional dhe internacional.

Për atë qëllim, Ministria e Arsimit dhe Shkencës e vendos këtë Program për zhillimin e arsimit të lartë për periudhën nga viti 2006 – 2010. Është e rëndësishme transformimi i tërësishëm i arsimit të lartë të realizohet në periudhën e dhënë për shkak të nevojës të realizimit në dinamikën përkatëse me dinamikën e ndryshimeve në vendet e Evropës dhe futja aktive e saj në Hapësirën evropiane të arsimit të lartë.

PROGRAMI PËR ZHVILLIMINE ARSIMIT TË LARTË

242

Nac

iona

lna

prog

ram

a za

raz

voj n

a ob

raz

ovan

ieto

vo

Рepu

blik

a М

aked

onij

a 2

00

5-2

01

5 Programi paraqet kornizë operative me qëllime konkrete dhe aktivitete të cilat tregojnë si duhet të realizohet misioni dhe vizioni i arsimit të lartë në Republikën e Maqedonisë, nëpërmjet përkufizimit të qartë të detyrave të të gjithë pjesmarrësve në këtë proces.

Realizimi i këtij Programi, i cili në vetvete i përfshin jovetëm veçantitë nacionale por dhe trendet moderne në arsimin e lartë në Bashkimin Evropian dhe më gjerë, duhet të mundësojë përforcim të rolit të tij në zhvillimin e demokracisë dhe shoqërisë qytetare, zhvillimin e ekonomisë së tregut në vend dhe përcaktim të vendit të Republikës së Maqedonisë në proceset globale integruese, si dhe kontribut të vet në krijimin e Hapësirës evropiane të arsimit të lartë.

GJENDJE DHE NXITJE

Në të kaluarën, universitetet shtetërorë ishin ata të cilët i plotësonin nevojat e tregut të punës për kuadro me arsim të lartë. Megjithatë, proceset e globalizimit, transformimi politik dhe përforcimi i inicitivës private, në një masë të madhe e prishën atë raport. Sot tregu i punës vendos relacione dhe marrëdhënie të reja, duke i kaluar kornizat e ngushta nacionale, dhe e zgjeron përfshirjen e vet në nivel internacional. Për shkak të dinamikës që zhvillon, tregu i punës ka nevojë për ofertë arsimore fleksive dhe dinamike, të cilën mund ta përmbushin vetëm institucione arsimore fleksive dhe dinamike. Për këtë arsye, institucionet e larta shtetërore arsimore duhet ta ndryshojnë paraqitjen e vet të deritanishme dhe të organizojnë strukturë të re e paraqitje organizative e cila do të jetë e kompatibile me ndryshimet e gjithanshme të tregut të punës.

Proceset e brendshme transformuese dhe proceset e globalizimit, në nivel botëror, janë shfaqur në mënyrë të theksuar në ridizajnimin e strukturës së përgjithshme të shoqërisë, me të cilën u shfaq nevoja për bashkëpunime nacionale dhe internacionale dhe kompatibilitet të sistemeve, ndërsa me të dhe rinovimi i rolit dhe strukturës së arsimit të lartë, si faktor i rëndësishëm në realizimin e atij kompatibiliteti.

Nevoja për hyrje strategjike në transformimin e arsimit të lartë nuk përbën vetëm detyrim prej ndryshimeve që ndodhin në nivel nacional, por ai është implikim dhe prej ndikimit të të ashtuquajturve faktorë të jashtëm, domethënë globalë, të gjithanshëm, të cilët e përkufizojnë arsimin e lartë dhe në vendet e tjera të botës.

Arkitektura e re planetare e dizajnuar sipas ndikimit të globalizimit politik, ekonomik, kulturor dhe ekologjik, implikon iniciativa të cilat kanë për qëllim afrim të popujve në botë dhe zgjidhje të problemeve me të cilat ata ballafaqohen� ose

� Strategjia për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë, Shkup, viti 2000.

Prog

ram

i për

zhv

illim

ine

arsi

mit

të la

rtë

243

VI

siç theksojë nënshkruesit e The Magna Charta of European Universities2:

në shekullin e ardhshëm (XXI) e ardhmja e njerëzimit gjithnjën dhe më shumë varet nga zhvillimi kulturor, shkencor dhe teknik, i cili krijohet në mjedisin e kulturës, dijeve dhe këkimeve siç janë universitetet.

2detyra, universitetet ta zgjerojnë dijen midis të gjeneratave të reja, nëkup-ton, se në botën moderne ata duhet t’i shërbejnë shoqërisë si tërësi, dhe se e ardhmja, kulturore, sociale dhe ekonomike e shoqërive kërkon sidomos investime të rëndësishme në arsimin e përjetshëm.

universitetet duhet t’ju ofrojnë gjeneratave të ardhshme arsim dhe trajnim të cilët do t’i mësojnë - ndërsa nëpërmjet tyre dhe njerëzit e tjerë - ta respektojnë mjedisin jetësor dhe jetën në veçanti.

Më �9 shtator të vitit 2003 Republika e Maqedonisë u bë anëtare e barabartë e familjes evropiane të vendeve të cilat janë të detyruara t’i ndjekin dhe realizojnë rekomandimet e Procesit të Bolonjës dhe vendimin e përbashkët për krijimin e një hapësire të vetme evropiane në arsimin e lartë.

Pranimi i detyrimeve të Procesit tëBolonjës, prej shtetit, e vendos arsimin e lartë para sfidave të reja në transformimin e tij të mëtejshëm. Përveç përpjekjeve të rregullta për ngritjen e cilësisë së studimeve dhe efikasitetin e tyre, arsimi i lartë ballafaqohet edhe me detyrimet për dizajnimin e vet strukturor, konkurues, kompatibil dhe të njohur në tregun evropian të shërbimeve akademike dhe më gjerë. Gjendja e tillë e re do të thotë respektim konsekuent i rregullave të vendosura me Deklaratën e Bolonjës dhe realizimin e tyre.

Iniciativat për ndërtimin e hapësirës evropiane të përbashkët në arsimin e lartë i vendosin insitucionet e larta arsimore para rishqyrtimit të vet dhe u japin impuls plotësues për të bërë përpjekje në rrugën e tyre për anëtarësim aktiv në familjen e universiteteve evropiane dhe fitimit të statusit të dhënësve të respektueshëm të shërbimeve arsimore në tregun e gjerë akademik evropian.

Si një ndër nënshkrueset e Deklaratës së Bolonjës, Republika e Maqedonisë, ndërsa me të edhe Ministria e Arsimit dhe Shkencës, u obligua në dhjetëvjeçarin e parë të shekullit të 2� ta përshtatë politikën e vet që të mundësojë realizim të qëllimeve të dala nga Procesi i Bolonjës:

Miratim të sistemit të shkallave të lehta për njohje dhe krahasim dhe ven-dosje të shtojcës në diplomë (Diploma Supplement), që të mundësohet rrjedhje e punësimit të qytetarëve evropianë dhe konkurencës në sistemin evropian të arsimit të lartë.

Miratim i sistemit të bazuar në dy cikle kryesorë - diplomuese, pasdiplomike dhe studime shkencore. Qasja në ciklin e dytë është e kushtëzuar nga për-fundimi me sukses i ciklit të parë të studimeve i cili duhet të zgjatë minimum 3 vjet. Shkalla e arritur pas tre vjetësh llogaritet si shkallë e nevojshme e

2 The Magna Charta of European Universities, Bolonjë, �8 shtator �998.

�.

2.

»

�.

2.

244

Nac

iona

lna

prog

ram

a za

raz

voj n

a ob

raz

ovan

ieto

vo

Рepu

blik

a М

aked

onij

a 2

00

5-2

01

5 kualifikimit ne tregun evropian të punës. Cikli i dytë do të udhëheqë drejt magjistratur dhe shkalla e tretë deri në doktoraturë.

Vendosja e sistemit të kreditit, siç është SKTE3, si mjet i përshtatshëm për promovim të ndryshimit të gjerë të studentëve. Kreditë mund të merren dhe jashtë sistemit të arsimit të lartë, duke e futur këtu dhe mësimin e përjet-shëm, nën kushte që i njeh universiteti i cili i pranon studentët.

Promovim i mobilitetit/gatishmërisë me tejkalim të pengesave për lëvizjes së lirë, sidomos të:

Studentëve: t’u jepet shans për të mësuar, t’u mundësohet hyrje në studime dhe shërbimet e rëndësishme;

Arsimtarëve, hulumtuesve dhe personelit administrative: t’u njihet dhe vlerësohet koha e kaluar në Evropë, në hulumtim, mësimdhënie apo mësim, pa paragjykim të të drejtave të tyre të statutit.

Promovim i bashkëpunimit evropian në sigurimin e cilësisë nëpërmjet zhvil-limit të kritereve dhe metodologjive krahasuese.

Promovim i dimesionit të nevojshëm evropian në arsimin e lartë, sidomos në zhvillimin e programeve të lëndës, bashkëpunimit ndërinstitucional, ske-mave të mobilizimit dhe programeve të integruara të studimit, trajnimit dhe kërkimit.

Mësim i përjetshëm, si element kryesor i hapësirës evropiane të arsimit të lartë. Në Evropë, bazuar në përgjithësi në njohuri, pranueshmëria e koncep-tit të mësimit të përjetshëm është e domosdoshme për ballafaqimin me cytjet të kompativitetit, shfrytëzimit të teknologjisë bashkëkohore dhe qën-drimi për përparimin e kohezionit social, mundësitë e barabarta dhe cilësia e jetës.

Inkuadrimi i studentëve, si partnerë në procesin e sendërtimit të hapësirës evropiane të arsimit të lartë.

Rritshmëria e atraktivitetit dhe kompativitetit të hapësirës evropiane në ar-simin e lartë, me qëllim të zgjerimit të mundësive për bashkëpunim dhe mobilitet me vendet jashtë hapësirës evropiane të arsimit të lartë.

Studime doktorati dhe energji mes hapësirës evropiane të arsimit të lartë dhe hapësirës evropiane të hulumtimit, përmes rolit përforcues të hulum-timit dhe aftësimit për hulumtim dhe promovim të interdisiplinaritetit. Rrit-shmëri e mobilitetit e nivelit të doktoraturës dhe post-doktoraturës dhe përforcimit të bashkëpunimit institucional në kuadër të studimeve të dok-toraturës.

Realizimi i këtyre qëllimeve, i cili duhet të kryhet me respektim të tërësishëm të dallimeve kulturore, gjuhës, sistemeve nacionale të arsimimit dhe autonomisë së universiteteve, duhet të mundësojë ndërtim të hapësirës evropiane në arsi-

3 Sistemi Evropian për transfer dhe akumulimin e kredive

3.

�.

»

»

5.

6.

7.

8.

9.

�0.

Prog

ram

i për

zhv

illim

ine

arsi

mit

të la

rtë

245

VI

min e lartë. Nga këndvështrimi i arsimit të lartë në Republikën e Maqedonisë, kjo duhet të rezultojë me:

Rritje të efikasitetit në studim;

Mobilizim të studentëve dhe kuadrit akademik;

Cilësi të përmirësuar të procesit arsimor;

Rol aktiv të studentëve në sigurimin e cilësisë;

Rritje të mundësisë për punësim të kuadrit të diplomuar në tregun nacional dhe evropian të punës;

Punë të përforcuar shkencoro-hulumtuese;

Konkurrencë dhe kompatibilitet të siguruar në tregun akademik evropian dhe botëror.

Këto iniciativa e determinojë në mënyrë të drejtpërdrejtë transformimin e ar-simit të lartë dhe e venë shtetin para nxitjeve serioze që t’ju përgjigjet pyetjeve: Si duhet ta vendosë arsimin e lartë dhe me çfarë mekanizmash dhe instrumente duhet të ketë në dispozicion ajo që t’ju ndihmojë të rinjve dhe të riturve për nx-itjet që i vendos jeta moderne? Çfarë arkitekturë vlerash duhet duhet të ketë në dispozicion që t’i kënaqë kërkesat e proceseve të zhvillimit në krijimin e Hapë-sirës evropiane në arsimin e lartë, nga njëra anë, dhe zhvillimin e sistemeve na-cionale dhe zgjidhjen e problemeve urgjente të brendshme në shtet dhe ruajtjen e kulturës nacionale, nga ana tjetër?

MISIONI

Arsimi i lartë në Republikën e Maqedonisë i është kushtuar zhvillimit dhe përparimit të diturive dhe përforcimit të kulturës së jetesës tek të rinjtë dhe të riturit. Në periudhën e ardhshme, arsimi i lartë, me mbështetje të Qeverisë së Re-publikës së Maqedonisë do të përpiqet ta mbajë, përforcojë dhe zhvillojë mandej misionin e vet, me qëllim që të:

prodhojë kuadro me arsim të lartë dhe qytetarë përgjegjës, të aftë që t’i përmbushin nevojat të cilat dalin nga sfera ekzistenciale, sociale dhe perso-nale e manifestimit njerëzor,

sigurojë mundësi për arsimim cilësor dhe për mësim gjatë gjithë jetës.

përparojë, krijojë dhe disimilojë dije nëpërmjet kërkimeve teknologjive dhe shkencore, në shkencat teknike, e natyrës, matematike, bioteknike, artis-tike, mjekësore dhe shoqërore,

�.

2.

3.

246

Nac

iona

lna

prog

ram

a za

raz

voj n

a ob

raz

ovan

ieto

vo

Рepu

blik

a М

aked

onij

a 2

00

5-2

01

5 ndihmojë të kuptohen, interpretohen, përparojnë, promovohen dhe disimilo-hen kulturat nacionale rajonale, ndërkombëtare dhe historike, në kontekst të pluralizmit kulturor dhe dallimeve,

ta kultivojë afirmimin ndërkombëtar dhe vlerat dhe karakteristikat e popullit maqedonas (gjuhës maqedonase, historiesë, letërsisë, kulturës) dhe njëko-hësisht, t’i kultivojë vlerat kulturore të bashkësive të tjera etnike në RM,

e kultivon multikulturën dhe multiligjuhët

ndihmon në mbrojtjen dhe përparimin e vlerave shoqërore nëpërmjet tra-jnimit të të rinjve për vlerat të cilat janë bazë e qytetarisë demokrate,

ta zhvillojë dhe realizojë autonominë e vet, rolin etik, përgjegjësinë dhe funksionin anticipativ,

ta përputhë ofertën e vet akademike me nevojat e tregut të punës në rrethin e vet kulturor dhe social dhe të jetë në raport të vazhdueshëm dinamik me ta,

krijojë mjedis stimulus për të punësuarit në arsimin e lartë, duke ju mundë-suar zhvillim të mundësive të tyre, me qëllim përmbushje të misionit të vet.

VIZIONI

Ministria e Arsimit dhe Shkencës dhe Qeveria e Republikës së Maqedonisë, në bashkëpunim me institucionet e larta arsimore në vend, secili në kuadër të përgjegjësive dhe kompetencave të veta do të punojnë në krijimin e kushteve që arsimi i lartë të bëhet pjesë e hapësirës evropiane në dituri, duke u bazuar në pa-rimet themelore të Procesit të Bolonjës dhe në parimet e shumë deklaratave dhe dokumenteve të tjera, të rëndësishme për zhvillimin e arsimit të lartë, në Evropë dhe në botë, të miratuara në vitet e fundit.��

� Convention on the Recognition of Qualifications Concerning Higher Education in European Region, Lisbon, �997; Harmonisation of the architecture of the European higher educa-tion system, Sorbonne, �998; The European Higher Education Area, Joint Declaration of Europen Ministers of Education, Convened in Bologna on �9th of June �999; Haug, Gay & Knudsen, Ingre : Trends in Learning Structures in Higher Education (I) – �99; Message from Salamanca Convention of European Higher Education Institutions, Shaping the European Higher Education Area Salamanca 200�; Haug, Guy & Tauch, Christian, Trends in Learning Structures in Higher Education (II) – 200�ë Working on the European Dimension of Qualitz, Report of the International conference, Amsterdam, March �2 and �3, 2002ë Credit Transfer and Accumulation – the Challenge for Institutions and Students, EUA/Swiss Confederation conference, ETH Zurich, ��/�2 October 2002 European Strategy Framework, for Improving and Increasing Global Education in Europe to the Year 20�5, Europe-wide Global Education Congress, Maastricht, November �5th - �7th 2002 EUA Graz Convention 29/3� May 2003 Reichert, S. and Tauch, Ch.: Trends in Learning Structures in European Higher Education (III) – 2003; Realising the European Higher Education Area, Commubique of the Conference of Miniasters responsible for Higher Education in Berlin on �9 September 2003.

�.

5.

6.

7.

8.

9.

�0.

Prog

ram

i për

zhv

illim

ine

arsi

mit

të la

rtë

247

VI

Për relizimin e suksesshëm të misionit dhe arsimit të lartë në periudhën e mëtejshme, në përputhje me përgjegjësinë e vet, Ministria e Arsimit dhe Shkencës në bashkëpunim me universitetet e vendit, institucionet tjera të larta në vend dhe studentët do të punojnë që të krijojnë kushte për implementim të papengueshëm të parimeve dhe rekomandimeve të dala nga Procesi i Bolonjës në arsimin e lartë në Republikën e Maqedonisë, nëpërmjet realizimit të qëllimeve të mëposhtme:

Rritje të numrit të kuadrove me arsim të lartë në Republikën e Maqedonisë.

Përshtatje strukturore të sistemit arsimor të tretë në Procesin e Bolonjës.

Përputhje të rregullës ligjore me parimet dhe rekomandimet e Procesit të Bolonjës.

Përputhje të normave dhe standarteve për arsimin e lartë.

Ndërtim i sistemit efikas të dhënie së bursave i cili do të mundësojë mobilite-tin e përforcuar arsimor të studentëve dhe të arsimtarëve.

Promovim të bashkëpunimit evropian në sigurimin e cilësisë nëpërmjet zh-villimit të kritereve dhe metodologjisë krahasuese.

Përforcim i sistemit për evaluim të jashtëm të cilësisë në arsimin e lartë.

Definimi dhe respektim riguroz i standarteve për formim dhe akreditim të institucioneve të larta arsimore private.

Zhvillim i një sistemi efikas për financimin e arsimit të lartë dhe shpërndarje të mjeteve financiare.

Përmirësim i kapaciteteve strategjike dhe manaxhuese.

Zhvillim i strategjive teknike dhe shkencore.

Financim transparent i veprimtarisë kërkimoro-shkencore.

Vendosje bazeje për sisteme nacionale për risi në sektorin arsimit të lartë.

248

Nac

iona

lna

prog

ram

a za

raz

voj n

a ob

raz

ovan

ieto

vo

Рepu

blik

a М

aked

onij

a 2

00

5-2

01

5 1. RRITJA E NUMRIT TË KUADROVE ME ARSIM TË LARTË NË REPUBLIKËN E MAQEDONISË

Gjendja: Në Republikën e Maqedonisë vitet e kaluara e përfshinë procese transformuse të fuqishme në sferën ekonomike, politike, kulturore dhe arsimore. Kalimi nga sistemi politik njëpartiak në atë shumëpartiak, ishte ndjekur dhe me transformimin e pronësisë dhe afirmimin e pronës private si bazë për ndërtimin e ekonomisë së vendit. Falë kësaj, ishte mundësuar futja e kapitalit privat dhe në sferën e arsimit, me të cilin u krijuan kushtet për formimin e universiteteve private dhe institucioneve të ndryshme të arsimit të lartë. Për këtë arsye, përkrah universiteteve shtetërore: Universiteti “Shën Kirill dhe Metodij” në Shkup, Universiteti “Shën Klimenti Ohridski” në Manastir dhe Universiteti Shtetëror në Tetovë (i formuar në vitin 200�), është hapur edhe universiteti privat – Universiteti i Evropës Juglindore në Tetovë (vitin 200�) dhe Universiteti Evropian privat “Republika e Maqedonisë” (2005) në Shkup. Përkrah këtyre universiteteve, në Republikën e Maqedonisë filloi dhe procesi i formimit të institucioneve private të arsimit të lartë, më shpesh si sektorë të universiteteve jashtë shtetit (p.sh. New Yuork College), ose programe studimore disperzuese (psh. Studime posdiplomike nga Universiteti i Pitsburgut-SHBA realizohen në Shkup).

Rritja e numrit të universitete-ve dhe institucioneve tjera të larta rezultonte me rritje të rëndësishme të numrit të studentëve në Republikën e Maqedonisë.

Në periudhën 2002 – 2003, Qeveria dhe Kuvendi i Republikës së Maqedonisë siguruan bazë li-gjore për përmirësimin e arsimit të lartë për të rinjtë që ju përkasin bashkësive etnike, sidomos pë shqiptarët ( janë miratuar Ligji për ndryshime dhe plotësime të Ligjit për arsim të lartë dhe Ligji për themelimin e Universitetit Shtetëror në Tetovë). Universiteti filloi me punë në vitin shkollor 200�/05. Difer-sifikacioni i institucioneve për arsim të lartë ndikoi pozitivisht edhe në përfshier-jen e studentëve nga të gjitha bashkësitë tjera jo shumicë.

Përmbledhje:

Transformim ekonomik, politik, kulturor dhe arsimor.

Ekspanzion i iniciativave private në arsimin e lartë.

Statut të dobët ekonomik të universiteteve shtetërorë dhe hapësirë e kufizuar për burri-met alternative të financimit.

Ndryshime në dinamikën e reformave në arsi-min e lartë (midis universiteteve dhe fakulteteve).

Moskonsistencë në transformimin e fakul-teteve.

»

»

»

»

»

Rritja e numrit të studentëve në 100.000 banorë*Viti

akademikNumri i

përgjthshëm i student ëve

Numri i studentëvë në 100 000 banorëi

200�/02 �5 �93 2 2�9

2002/03 �7 798 2 363

2003/0� 5� 3�� 2 537

200�/05 6� 556 3 0�3

* Numri i pëgjithshëm i banorëve të Republikës së Maqedonisë, sipas regjistrimit të vitit 2002 është

2 022 5�7

Prog

ram

i për

zhv

illim

ine

arsi

mit

të la

rtë

249

VI

Radhitja e studentëve sipas përkatësisë kombëtare

Viti Gjith. Maqedonas Shqiptarë Turq Romë Vlleh Srbi Të tjerë

studentë Nr. % Nr. % Nr. % Nr. % Nr. % Nr. % Nr. %

200�/02

�5�93 39777 87,�� 30�0 6,68 60� �,32 �27 0,28 ��7 0,92 822 �,8� 709 �,56

2002/03

�7798 �0778 85,3� �292 8,98 683 �,�3 ��0 0,29 ��0 0,92 807 �,69 658 �,38

2003/0�

5�3�� 36�5 85,06 5335 �0,�0 608 �,�8 �00 0,�9 359 0,70 70� �,37 563 �,�0

200�/05

6�556 �8900 79,�� 95�0 �5,50 825 �,3� �88 0,3� �78 0,78 936 �,52 689 �,�2

* Numri i përgjithshëm i banorëve në Republikën e Maqedonisë ,sipas regjistrimit të vitit 2002, është 2.022.547

Procesi i decentralizimit do tndikojë në zgjidhjet institucionale dhe politikat për përmirësimin e arsimit në rajonet më pak të zhvilluara.

Në pajtim me Ligjin për arsim të lartë , studentët që janë pa prind, të verbër, shurdhmemec, invalid të grupit të pare dhe të dytë, nëna me fëmi deri në moshën gjashtë vjeçare dhe të hospitalizuara, kanë statut të veçantë të përcaktuar me statutin e instititucionit të arsimit të lartë. Ekziston punë dhe angazhim shumë i madh në nivel të plotikave dhe institucioneve për përmirësimin e qasjes deri në arsimin e lartë për studentë dhe të punësuar me nevoja të veçanta dhe probleme zhvilluese.

Aplikimi i maturës shtetërore në arsimin e mesëm, e cila do t’i zëvendësojë provimet pranuese në universitete (Ligji ishte miratuar nga Kuvendi në vitin 2003 dhe në rjedhë është pilot faza e implementimi të tij, përfshierja e plotë e gjeneratave do të fillojë prej vitit shkollor 2007), do t’i fokusojë shkollat e mesme drejt plotësimit të standardeve të ekzaminuara për sukses. Nga përvojat e vendeve të tjera të cilat e futën këtë sistem, realisht duhet pritur rritje e numrit të nxënësve të shkollave të mesme nga grupet sociale të paraqitura joplotësisht të cilët do të kualifikohen për hyrje në universitet.

Duke e pasur parasysh rëndësinë e pjesëmarrjes së kuadrove me arsim të lartë në zhvillimin ekonomik të shtetit, si dhe përparësitë që i ofron kjo shkallë arsimore nga aspekti i punësimit, mirëqënies dhe kulturës së jetesës së popullsisë, atëherë është më tepër se e dukshme se rritja e personave që kanë arsim të lartë është prioriteti më i madh i vendit tonë. Për këtë qëllim, në periudhën e ardhshme, është e nevojshme të merren masa të cilat do të mundësojnë përfshirje të gjerë të të rinjve dhe të rriturve në arsimin e lartë, dhe kjo nëpërmjet ç’vijon:

Masa:

sigurimi i hapjes dhe gasjes në institucionet e arsimit të lartë për të gjitha ata që duan të shkollohen, pa marrë parasysh provokimet në zhvillim e tyre,

zhvillimi dhe zgjerimi i universiteteve, me qëllim që arsimi i lartë të bëhet i qasshëm për grupet e ndjeshme të të rinjve dhe të mëdhenjve (grupe etnike margjinale, të varfëra, gjeografisht të izoluara etj.),

250

Nac

iona

lna

prog

ram

a za

raz

voj n

a ob

raz

ovan

ieto

vo

Рepu

blik

a М

aked

onij

a 2

00

5-2

01

5 zhvillimi i kushteve për aplikimin e programeve studimore drejtë e-arsimimit (arsim nga largë, duke shfrytëzuar teknologjinë komunikativo-informatike),

përforcimi dhe zgjerimi i kapaciteteve universitare,

krijimi i rrugëve fleksive të të mësuarit në arsimin e lartë,

zhvillimi i sistemit dhe mekanizmave të verifikimit të kompetencave të fituara në të mësuarin e mëparshëm (sektori formal dhe joformal),

krijimi i qendrave për karierë të universiteteve,

krijim i mundësive për hyrje të iniciativës private në arsimin e lartë.

Gjatë disperzionit të mundshëm të disa programeve studimore të institu-cioneve të larta publike do të bëhet kujdesi për interesin e qartë publik me çrast do të merret parasysh domosdoshmëria dhe garancë për sigurimin e cilësisë.

2. PËRSHTATJE STRUKTURORE DHE cILËSORE E SITEMIT TË LARTË ARSIMOR PROcESIT TË BOLONJËS

2.1 Transformimi i universiteteve shtetërore

në universitete të integruara

Republika e Maqedonisë u bë anëtare e Procesit të Bolonjës në vitin 2003, por me ndryshimet në sistem për arsimin e lartë është filluar shumë më herët (�999). Për këtë qëllim, është miratuar Ligji për arsimin e lartë i cili i detyroi universitetet të fillojnë futjen e SKTE dhe disejnim të programeve studiuese dhe lëndore sipas parimeve të Procesit të Bolonjës. Megjithatë, kushtet në të cilat kryheshin ndryshimet i karakterizonte një ngadalësi e theksuar dhe jokoodinim. Ligji për arsimin e lartë, si dhe dokumentet e brendshme që i vendosën universitetet dhe institucionet e arsimit të lartë, nuk siguronin instruksione të qarta dhe të pastra për reforma në arsimin e lartë. Prandaj, jo vetëm universitetet por edhe vetë fakultetet në mënyrë individuale futeshin drejt transformimit të programeve lëndore dhe studiuese.

Përveç shkaqeve të dhëna për dobësitë e implementimit të ndryshimeve, njëra prej pengesave më të fuqishme për sukses të intervenimeve është struk-tura konstate organizative e universiteteve shtetërorë. Këtu bëhet fjalë para së

-Universiteti “Shën Kirill dhe Metodij” – Shkup dhe universiteti “Shën Kliment Ohridski” – Ma-nastir nuk janë universitete të integruara.

Universiteti Shtetëror në Tetovë, Universiteti i EJL në Tetovë dhe Universiteti Evropian në Shkup janë universitete të integruara.

»

»

Prog

ram

i për

zhv

illim

ine

arsi

mit

të la

rtë

251

VI

gjithash për Universitetin “Shën Kirill dhe Metodij” – Shkup dhe Universitetin “Shën Kliment Ohridski” – Manastir. Pikërisht, përveç rektorateve, të cilat janë trupi qendror me status juridik, me status juridik janë edhe fakultetet. Gjendja e tillë në masë të madhe e ngadalëson efikasitetin, i komplikon procedurat dhe krijon përputhje të madhe të kompetencave dhe përgjegjësive.

Fakultetet janë të mbyllura në kornizat e veta dhe me vështirësi komunikojnë me rektoratet. Qëllimi i aktivitetit të vet është vendosur në përforcim dhe afirmim të fakultetit për llogari të universitetit si tërësi. Kjo gjendje vjen në dukje më tepër në konsekuencën dhe afatin e realizimit të planeve aksion të skicuara miratuar në nivel Universiteti, dhe zbatimi i normave të universitetit, që drejtpërdrejt shkakto-jnë vështirësim të procesit të udhëheqjes dhe drejtimit me universitetet.

Masa:

Ministria e Arsimit dhe Shkencës dhe Qeveria e Republikës së Maqedonisë do të përgatisin dhe Kuvendit të Republikës së Maqedonisë do t’I propozoj-në sjelljen e ligjit për ndryshimin dhe plotësimin e Ligjit për arsim të lartë, me të cilin do të mundësojë transformim të përshpejtuar të universiteteve shtetërore në universitete të integruara.

Deri në vitin 2010, të gjitha universitetet në Republikën e Maqedonisë duhet të transformohen në universitete të integruara.

Duke marrë parasysh se ky do të jetë intervenimi strukturor më i rëndë-sishëm, ligji do të parashikojë një periudhë kalimtare, gjatë së cilës së pari do të integrohen një pjesë e funksioneve, domethënë kompetencat e fakulteteve, që për një afat të caktur, kur të krijohen kushtet, të kompletohet i gjithë procesi.

2.2. Miratim i sistemit të bazuar në tre cikle

Gjendja: Në pajtim me parimet e procesit të Bolonjës , Ligji për ndryshimin dhe plotësimin e Ligjit për arsimt të lartë (viti 2002) krijoi kornizë juridike për sen-dërtimin e sistemit për arsim të lartë i bazuar në tre cikluse. ëjnë me ndryshimin e strukurës së institucioneve të arsimit të lartë, para së gjithash të kohëzgjatjes së studimeve universitare(diplomuese) dhe pasuniversitare, shkaktuan debatet dhe reagimet më të mëdha në rrethet universitare.

Studimet universitare në shumicën e fakulteteve zgjatin 8 semestra, ose � vjet, kurse në fakultete të veçanta studimet zgjasin �0 semestra ose 5 vjet (shkencat teknike) gjegjësisht �2 semestra, ose 6 vjet (p.sh. shkencat mjekëso-re). Pas mbarimit të suksesshëm të programit të studimeve, fitohet titulli student i diplomuar në fushën përkatëse.

252

Nac

iona

lna

prog

ram

a za

raz

voj n

a ob

raz

ovan

ieto

vo

Рepu

blik

a М

aked

onij

a 2

00

5-2

01

5 Reforma më të rëndësishme të programeve studimore dhe aplikimi i dy-studimeve ciklike me të cilat e tran-sformon modelin tradicional 5+2+3 në �+�+3 ose �+�,5+3 model për studime akademike dhe në modelin 3+2+3 për studime profesionale, kanë realizuar fakultetet e drejtimeve teknike dhe tek-nologjike (viti 200�). Disa prej fakulte-teve aplikuan studime me kohëzgjat-jeje më pak se tre vite, si studime me ,,ciklus të shkurtër në kuadër të ciklusit të parë të studimeve. Në rrjedhë janë ri-strukturimi në lëmitë tjera. Përvojat tre-gojnë se vështirë pranohet modeli për tre vite studime diplomike dmth. Mo-deli 3+2+3. Numri më i madh i fakulte-teve të universiteteve shtetërore është 5 vjet. Bashkërenditja jo e mjaftueshme në transformimin e programeve studimore solli edhe deri te raste ku i njejti profil, që fitohet në fakultete të ndryshme, studenti mund ta fitojë përmes programeve studimore me kohëzgjatje të ndryshme dmth, për 3 ose � vite.

Në ristrukturimin e studimeve nga cikusi i II (studime posdiplomike), një pje-së e fakulteteve i respektojnë rekomandimet e Procesit të Bolonjës për studime të magjistraturës në kohëzgjatjeje prej �,5 ose 2 vite ( pa marr parasysh se studi-met diplomike zgjasin 3, � ose 5 vite) dhe studime të doktoraturës me kohëzgja-tjeje pre 3 vite. Pasi transformimet e programeve studimore janë në rjedhë, mo-mentalisht, në Republikën e Maqedonisë mund të hasen modele të ndryshme të studimeve: 3+2+3; �+�+3; �+�.5+3; 5+2+3; �+2+3.

Shkaqet për vështirësitë në ristrukturimin e programeve studimore mund të kërkohen në:

papërgatitjen e fakulteteve shtetërorë për të bërë reduktim të kohëzgjatjes së studimeve universitare për shkak të mundësisë një pjesë e arsimtarëve të mbeten pa angazhim pune 5;

dominimin e traditës së profileve të gjera të cilat i bëjnë programet e stu-dimit të mëdha dhe të vështira 6;

5 Ekziston mundësia një pjesë e lëndëve, me reduktim të kohëzgjatjes së studimeve, të hiqen ose kalojnë në pjesën facultative ose përzgjedhëse. Numri më i madh i arsimtarëve që i japin këto lëndë nuk janë të përgatitur ta pranojnë këtë rrezik.

6 Programet e studimit të rishikuara akoma i karakterizon: numër i madh lëndësh, dominim i disciplinave shkencore, përputhje e shpeshtë e përmbajtjeve, favorizim i enciklopedizmit dhe faktografisë.

cikluset në arsimin e lartë:ciklusi i I:Studime deridiplomike në kohëzgjatjeje prej 3 deri në 5 vjet (6 vjet për mjekësi); diplomë ju jepet studentëve të cilët i kanë mbaruar me sukses studimet universitare.

Studime deridiplomike për arsim profesional, në kohëzgjatjeje deri në � vjet.

ciklusi i II:Studimet pasuniversitare/magjistratura, me kohëzgjatjeje nga 3-� semestra:

Studime profesionale posdiplomike (speciali-zim), në kohëzgjatjeje prej jo më pak se 9 muaj.

ciklusi i III:Titull doktor mund të fitohet ose me studime të doktoraturës ose me mbrojtje të disertacionit të doktoraturës, ose me paraqitje dhe mbrojtje të tezës së doktoraturës;

Arsimim i vazhdueshëm, studime për përpari-min e diturive.

»

»

»

»

»

Prog

ram

i për

zhv

illim

ine

arsi

mit

të la

rtë

253

VI

mosekzistimi i praktikës për qasje komparative në ridisejnimin e programeve studimore me programe studimi të ngjashme në vendet e tjera;

kriteriumet e paqarta/të papërkufizuara për pjesën e detyrueshme të anga-zhimit të arsimtarëve 7;

dobësinë e procedurës së përkufizimit të profileve të studimeve 8;

lidhjen e dobët e tregut të punës dhe mospatja në këqyrje e kompencave të cilat i kërkon tregu i punës në nivel nacional dhe internacional 9;

obstruksionet nga një pjesë e vogël e kuadrit arsimortë cilët refuzojnë t’i pranojnë ndryshimet �0;

informimin e pamjaftueshëm ��

Korniza nacionale e kualifikimeve- Hapëruar në bazë të rekomandimeve të Konferencës të ministrave të Evropës kompetent për arsimin e lartë ( Bergen, 2005). Ministria e Arsimit dhe Shkencës dhe Qeveria e Republikës së Maqedo-nisë, në vitin 2006, me ligjin e ri për ndryshime dhe plotësime të Ligjit për arsimin e mesëm, do të propozojnë bazë ligjore për zhvillimin e ,,kornizës nacionale të kualifikimeve’’. Korniza nacionale e kualifikimeve duhet të jetë kompatibile me ,,kornizën gjithpërfshirëse për kualifikime në hapësirën evropiane të arsimit të lartë’’ (Overarching Framework for Qualifications in the European Higher Educa-tion Area) dhe të jetë komplementar me kornizën më të gjërë të kualifikimeve për mësim të përjetshëm ei cili do t’I përfshijë edhe arsimin e përgjithshëm edhe atë professional dhe trajnim (grup punues të Grupit për përcjelljen e procesit të Bolonjës duhet ta përgatitë në vitin 2006).

Përveç kornizave nacionale për kualifikime , për disa disiplina dhe ve-primtari profesionale, kur të arrihet konsenzus më I gjërë ndërmjet vendeve të procesit të Bolonjës do të mundësohet rrjetshmëria e kornizave nacionale të

7 Për shkak të normës shtetërore prej angazhimit 8 orësh të arsimtarit dhe �2 orësh për kuad-rin asistent, numër i madh arsimtarësh dh asistentësh përpiqen ta plotësojnë atë numër orësh, me të cilën në mënyrë pëlotësuese kryeht trysni mbi programet e studimit nga pik-pamja e kohëzgjatjes së tyre dhe numrit të lëndëve të mësimit. Ndhodh që shumica e arsim-tarëve të kenë 2,3,�, ose më tepër lëndë.

8 Një numër i vogël i fakulteteve gjatë ndërtimit të programeve të studimit nisen nga stand-arte të përcaktuara më parë të kompetencave të dala për një profil të dhënë apo prej rrugëdaljeve arsimore. Afrimi më i shpeshtë në ndërtimin e programeve të studimit është kuadri në dispozicion.

9 Është i vogël numri i programeve të studimit ku ekziston ndarje e qartë e programeve të studimeve akademike dhe programeve të studimeve të përcaktuara për nevojat e tregut të punës.

�0 Pranimi i parimeve dhe rekomandimeve të Procesit të Bolonjës tek një pjesë e kuadrit ar-simor shpjegohet si përpjekje për unifikim dhe krijim të bazës së mirë për marrje të in-teligjencës dhe hegjemonizëm kulturor.

�� Tek një pjesë e kuadrit universitar ekziston informim i dobët rreth Procesit të Bolonjës.

254

Nac

iona

lna

prog

ram

a za

raz

voj n

a ob

raz

ovan

ieto

vo

Рepu

blik

a М

aked

onij

a 2

00

5-2

01

5 kualifikimeve dhe zhvillim të ,,kornizave sektoriale të kualifikuara’’�2 (Sectoral Qualifications Frameworks).

Masa:

Transformim i programeve të studimit në tre ciklusa (duke përfshirë, në kon-tekstin nacional, mundësi për kualifikime intermediale intermediate qualifi-cations).

Përkufizim i përshkruesve gjenerikë për çdo ciklus të bazuar në rezultatet e të mësuarit dhe në kompetencat e fituara, si dhe kredi për ciklusin e parë dhe të dytë.

Zhvillimi i kornizës nacionale të kualifikimeve, kompatibilitetit me ,,kornizën gjithpërfshirëse për kualifikime në hapësirën evropiane të arsimit të lartë’’ dhe komplementare me kornizën më të gjërë të kualifikimeve për mësim të përjetshëm, e cila përfshin arsim dhe trajnim të përgjithshëm dhe profe-sional,

Implementim i tërësishëm i parimeve të Konventës së Lisabonës dhe futje e tyre në legjislativën nacionale nëpërmjet mënyrës përkatëse.

Përpunimi i planeve aksionalo- nacionale për përparimin e cilësisë së pro-cesit lidhur me njohjen e kualifikimeve të fituara jashtë vendit.

Vendosje e kornizës juridike për njohjen e shkallëve të përbashkëta të dhëna prej dy apo më tepër shtetesh të hapësirës evropiane në arsimin e lartë.

Përcjellje e proceseve ndaj zhvillimit të kornizave të sektorëve të kualifiki-meve dhe zbatimi i zgjidhjes në sistemin nacional të arsimit të lartë.

Këto masa janë detyrim,jo vetëm për Ministrinë e Arsimit dhe Shkencës,por edhe për institucionet e arsimit të lartë në shtet dhe nënkuptojnë zhvillim të programeve të studimit të bazuara në tre cikle (universitare, magjistrature dhe doktorature). Studimet universitare të realizohen në kornizën e �80 deri në 2�0 kredive që është e barabartë me realizimin e programeve të studimit prej 3 deri në � vjet kohëzgjatje. Studimet pasuniversitare (shkalla e magjitraturës) duhet të jenë në kornizën nga 90 deri në �20 kredive d.m.th. me kohëzgjatje nga �.5 deri në 2 vjet, në varësi prej profileve. Studimet e doktoraturës duhet të jenë me kohëzgjatje prej 3 vjetësh.

Hyrja në ciklin e dytë është e kushtëzuar nga suksesi i mbarimit të ciklit të parë të studimeve. Shkalla e arritur pas tre vjetësh llogaritet si shkalla e ne-vojshme e kualifikimit në tregun evropian të punës, kurse cikli i dytë shpie drej magjistraturës, kurse i treti drejt doktoratit.

Korniza nacionale e kualifikimeve do të mundësojë definimin e kualifikime-ve krahasuese dhe atyre kompatitive nga aspekti i: normave, nivelit, rezultateve

Prog

ram

i për

zhv

illim

ine

arsi

mit

të la

rtë

255

VI

nga mësimi, kompetencat dhe profilet, në pajtim me hapat e ngjajshëm në hapë-sirën evropiane të arsimit të lartë.

Në ato korniza, shkallët duhet të kenë dalje të ndryshme të përkufizuara. Shkallët e ciklit të parë dhe të dytë duhet të kenë orientim dhe profil të ndryshëm në funksion të përshtatjes së ndryshimeve personale, nevojave akademike dhe tregut të punës. Shkallët e ciklit të parë duhet të mundësojnë futje, në kuptimin e Konventës së Lisabonës për njohje, në programet e ciklit të dytë. Shkallët e ciklit të dytë duhet të mundësojnë hyrje në shkallën e tretë - studimet e doktoraturës.

Gjatë zhvillimit të programeve të studimit duhet patur parasysh për:

programet e studimit dhe të lëndës duhet të jenë në funksion të profili të mbaruar;

respektim i konsekuent i kritereve për grupimin e disciplinave mësimore të detyrueshme, përzgjedhëse dhe fakultative, me përcaktim të raportit të tyre; si dhe përcaktim të lëndëve njësemestrale, dysemestrale dhe shumësemes-trale;

llojin dhe numrin e drejtimeve, studimet dhe grupet e studimit, sipas stan-dardeve për profilizim të kuadrove dhe për efikasitet në zotërimin e pro-gramit mësimor me afrim fleksibël në varësi të drejtimeve, studimeve dhe grupeve të studimit;

profili i studimeve duhet të jetë i përkufizuar me matricën e kompetencave personale, sociale dhe profesionale (nevojat e punës);

është i domosdoshëm implementimi i Konceptit për dalje arsimore (Learning Outcomes) në programet e studimeve dhe të lëndëve;

profilet e studimeve duhet të jenë të përkufizuara qartë me respektim të tërësishëm të standardeve ndërkombëtare për profiling përkatës, sidomos standartet e kompetencave të cilat i vendos punëdhënësi;

profili, përveç dimensionit ndërkombëtar, duhet ta përmbajë dhe specifikën nacionale e cila del prej rrethit kulturor, social dhe ekonomik të vendit;

programi i studimit, në pikpamje të strukturës së vet, duhet të komunikojë me së paku një program të njëjtë apo të ngjashëm në Evropë, përveç se në rastet kur programi i studimit është me interes nacional apo me specifikë nacionale;

programi i studimit duhet të jetë i njohur, d.m.th. duhet të marrë parsysh jo vetëm llojin dhe strukturën e programit lëndor por edhe për ndryshimet terminologjike të cilat ekzistojnë në fusha të ndryshme shkencore tek ne dhe në botë;

programi i studimit duhet të jetë transparent dhe kapshëm për përdoruesit potencialë.

256

Nac

iona

lna

prog

ram

a za

raz

voj n

a ob

raz

ovan

ieto

vo

Рepu

blik

a М

aked

onij

a 2

00

5-2

01

5 Njohja e shkallëve dhe periudhave të studimit

Gjendja: Si vend i cili në vitin 2003 e ratifikoi konventën e Lisabonjës për njohjen, të njejtin vit, me Ligjin për ndryshime dhe plotësime të Ligjit për arsimin e lartë, Republika e Maqedonisë realizoi përmirësimin e procedurës për njohjen e shkallëve dhe procedurave të studimit jashtë vendit.

Në pajtim me Ligjin, pranë Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës funksionon Qendra informative për njohje, të cilën në Republikën e Maqedonisë dhe në ma-rrëdhëniet ndërkombëtare I realizon punët informative për njohje, të përcaktu-ara me Ligj dhe Rregullore. Qendra është anëtare e rrjetit Evropian në Këshillin e Evropës dhe UNESKO të qendrave nacionale informative për njohje akademike dhe mobilitet (rrjeti ENIC/NARIC).

Duke pasur parasish në përgjithësi mobiliteti I shprehur dhe nevoja nga njoh-ja e kualifikimeve të marura, e nevojshme është të përforcohet funksioni informa-tive i Qendrës informative.

Në Konferencën e mbajtur në Bergen 2005 , ministrant evropian competent për arsimin e lartë, u dakorduan:

të përgatisin plane nacionale aksionale për përparimin e cilësisë në proce-sin e njohjes së kualifikimeve evropiane;

të përputhin procedura për njohjen e shkallëve të përbashkëta të fituara në kuadër të programeve të përbashkëta studimore që I realizojnë institucionet e larta arsimore prej dy ose më shumë vendeve nënshkruese të deklaratës së Bolonjës;

ministritë kompetente për arsimin e lartë, të bashkëpunojnë me institucio-net e larta arsimore dhe partnered tjerë, me qëllim ta përparojnë njohjen e mësimit paraprak, duke përfshirë edhe të mësuarit joformal dhe informal.

Me qëllim të përparimit të procesit të njohjeve të kualifikimeve dhe periud-have të qëndrimit, Ministria e Arsimit dhe Shkencës do t’i ndërrmerr këto MASA:

përforcimi i funksionit informativ të Qendrës informative;

do të përgatitet plan aksional nacional për përparimin e cilësisë të njohjes së kualifkimeve evropiane;

do të konfirmohet procedure për njohjen e shkallëve të përbashkëta;

përparimi i njohjes së mësimit paraprak, duke përfshirë edhe mësimin jofor-mal dhe atë informal.

2.3 Aplikimi i sistemit të transferit dhe akumulimit të kredive

Gjendja: Në pajtim me rekomandimet nga Procesi i Bolonjës, universitetet shtetërore në Republikën e Maqedonisë, sistemin Evropian e pranuan si stan-dard për transfer dhe akumulim të kredive (STAK)(European Credit Transfer Sys-

Prog

ram

i për

zhv

illim

ine

arsi

mit

të la

rtë

257

VI

tem - ECTS) Edhe përveç dobësive të pranishme në zbatimin e metodologjisë për definimin e kredive, një pjesë e madhe e fakulteteve i kanë implementuar stan-dardet e STAK dmth. vendosën për zbatimin e 60 kredive për një vit studimi (30 për semestër). Programet studimore nga ciklusi i parë, me kohëzgjatje � vjeçare, bartin 2�0 kredi, kurse me kohëzgjatje 3 vjeçare, bartin me vete �80 kredi.

Sipas STAK, numri i përgjithshëm i kredive që studenti duhet t’i merr gjatë një semestri, pa marr parasysh numrin e lëndëve (module) ose orët mësimore arrin 30. Numri i kredive që jepen për çdo lëndë nuk e reflekton rëndësinë e asaj lënde në formësimin e profilit e as angazhimin e mësimdhënësit por paraqet ekuivalent numerik të vëllimit të angazhimit të studentit (kontakt orë dhe punë të pavarur), të shprehur në orë gjatë semestrit.

Më shpesh numri i kredive e reflekton angazhimin e arsimtarit dhe jo kohën e cila është e nevojshme që studenti ta absolvojë modulin përkatës apo lëndën. Dukuria e tillë mund të shkaktojë probleme të mëdha në procesin e gaditshmë-risë së studentit në nivel nacional dhe internacional, sidomos në fushën e njoh-jes së kredive të fituara.

Një pjesë e universiteteve në Republikën e Maqedonisë e kanë pranuar mo-delin amerikan të kreditimit të programeve të studimit (universiteti i EJL në Tetovë dhe fakultetet e veçanta të cilat realizojnë programe të njëjta apo të ngjashme studimi me universitetet në SHBA), kurse një pjesë STAK. Prania e dy modeleve dhe zbatimi jokorrekt i metodologjisë së STAK nuk lejon kompatibilitet të progra-meve të studimit, gaditshmërisë së studentëve dhe arsimtarëve dhe komunikim të vështirësuar me universitetet/programet e studimit në Evropë. Për këtë qëllim është e nevojshme të merren masat e mëposhtme:

Masa:

Përpunim i Udhëzimeve nga MASH për zbatimin e STAK në arsimin e lartë në Republikën e Maqedonisë.

Të gjitha programet e studimit në arsimin e lartë në Republikën e Maqedo-nisë të zhvillojnë zbatim konkret të metodologjisë STAK deri në vitin 2007.

Aplikimi i sistemit të akumulimit të kredive, siç është STAK, përbën mjet të dobishëm për promovim të ndryshimit të gjerë të studentëve. Kreditë mund të meren dhe jashtë arsimimit shkollor të lartë, duke e futur dhe mësimin e përjets-hëm, në kushte që i njeh universitetiti i cili pranon studentë.

Aplikimi i STAK përbën implikim dhe zgjidhje të staticës së programeve ekzi-stuese të studimit. Petrificimi i përmbajtjes së programeve të lëndëve dhe konzer-vativiteti i pranishëm në strukturat e programeve të studimit, sidomos në planin e bashkëpunimit të tyre, e bëjnë sistemin e arsimit të lartë jo fleksibil dhe të ashpër

258

Nac

iona

lna

prog

ram

a za

raz

voj n

a ob

raz

ovan

ieto

vo

Рepu

blik

a М

aked

onij

a 2

00

5-2

01

5 nga aspekti i mundësive për zgjedhje dhe zmadhim të dinamikës së përparimit të studentëve gjatë studimeve të tyre. Mundësia, studenti vetë ta krijojë profilin personal në kornizën e profesionit që e ka zgjedhur, në kushtet e vendosjes së deritanishme të programeve të studimit, nuk ekziston.

Implementimi i STAK në universitete do të mundësojë realizim të krahasimit të programeve të studimit dhe të lëndëve, mundësi më të mëdha për zgjedhje, gaditshmëri të zmadhuar të studentëve në universitet dhe midis universiteteve në vend dhe jashtë, hyrje më aktive e studentëve në procesin e arsimit, trans-parencë më e madhe e studimeve, sidomos në planin e vlerësimit të arritjeve të studentëve dhe punës së arsimtarëve, ndjekje permanente e arritjeve të stu-dentëve etj.

Aplikimi i STAK në universitete dhe në çdo institucion të arsimit të lartë du-het të ndiqet me botimin e Paketën informuese në të cilën do të jenë shpjeguar të gjitha kushtet e studimit dhe mundësitë që i ofrohen studentit.

2.4 . Vendosja e shtojcës në diplomë (Diploma Supplement)

Gjendja: Në vitin 2002 , Drejtoria e Rektoratit të Universitetit ,,Shën Kirili dhe Metodi ‘’ miratoi Rregullore për aplikimin e shtesës në diplomë, me të cilën e de-finon formën, përmbajtjen dhe mënyrën e dhënies së dokumentit. Edhe pse nuk filloi dhënia e shtojcës në diplomë, kurse duke respektuar obligimet e dala nga Komunikata e Berlinit të ministrave evropian kompetent për arsimin e lartë, në vitin 2005, Konferenca interuniversitare vendosi të përgatit model të përbashkët të shtojcës në diplomë, të cilën do ta shfrytëzonin të gjitha universitetet dhe ins-titucionet tjera të larta arsimore në Republikën e Maqedonisë.

Masa:

Universitetet duhet të përgatis model të përbashkët të shtojcës së vetme të diplomës e cila do të përmbajë të dhëna të vetme për sistemin arsimor në Republikën e Maqedonisë.

Duke filluar nga viti 2006, çdo student i cili do të diplomojë në mënyrë të domosdoshme të merr shtojcën e diplomës pa pagesë në gjuhën zyrtare të shtetit dhe në njërën gjuhë evropiane.

Ministria e Arsimit dhe Shkencës t’i sigurojë informatat që duhet të ekzistoj-në në shtojcën e diplomës e që është obligim i shtetit.

Ministria e Arsimit dhe Shkencës, në llogaritjet për financim të arsimit të lartë publik, t’i parashikojë edhe shpenzimet për përpunimin e shtojcës së diplomës për studentët të cilët studiojnë në kuotën shtetërore.

Prog

ram

i për

zhv

illim

ine

arsi

mit

të la

rtë

259

VI

Nevoja për aplikimin e shtojcës në Diplomë del prej:

dinamikës së ndryshimeve të kualifikimeve në nivel nacional dhe interna-cional;

evaluimit të dobët të kualifikimeve;

rritjen e gaditshmërisë së studentit;

konstatimit se Diploma origjinale nuk jep informacione të mjaftueshme të cilat janë të nevojshme për instutucionet arsimore ( në qoftë se shtrohet pyetja për vazhdimin e arsimimit) dhe për punëdhënësin (n.q.s. bëhet fjalë për punësim);

mungesës së përgjithshme të informacioneve të sakta dhe ekzakte për pro-gramet e studimit, sistemit arsimor dhe kompetencat të cilat i fitojnë stu-dentët në procesin e arsimit;

pranishmërisë së konfuzioneve në terminologji;

pranishmërisë së ksenofobisë në trajnimin e kualifikimeve.

Shtojca në diplomë duhet ta ndjekë modelin e zhvilluar prej Komisionit Evro-pian, Këshillit të Evropës dhe UNESKO/CEPES.

Shtojca e diplomës duhet të japë të dhëna të mjaftueshme të pavarura që të përmirësohen “transparenca” ndërkombëtare dhe njohja e kualifikimeve akade-mike dhe profesionale (diplomë, çertifikata etj.)

Shtojca e diplomës duhet të japë përshkrim të natyrës, shkallës, kontekstit, përmbajtjes dhe statutit të studimeve të cilat i ka kryer studenti.

Në atë kuptim, shtojca e diplomës duhet të mundësojë:

promovim të transparencës në arsimin e lartë;

përballim të ndryshimeve në kualifikime/sisteme;

ta përforcojmë gaditshmërinë, përfshirjen dhe të mësuarin e përjetshëm;

njohje akademike dhe profesionale, e destinuar për përdorim nga ana e qytetarit, punëdhënësit dhe institucioneve arsimore;

mbrojtje të autonomisë nacionale/institucionale dhe mbështetje të diver-sitetit arsimor;

promovim i proceseve të decentralizimit në marrjen e vendimeve;

promovim të gjykimeve/mendidimeve për kualifikim;

reduktim i shpenzimeve afatgjate dhe afatmesme;

rritja e aktraktivitetit të kualifikimit/eve për studentët.

260

Nac

iona

lna

prog

ram

a za

raz

voj n

a ob

raz

ovan

ieto

vo

Рepu

blik

a М

aked

onij

a 2

00

5-2

01

5 2.5 Mobiliteti i hapësirë evropiane të arsimit të lartë

Gjendja: Republika e Maqedonisë e kupton rëndësinë e programeve të BE (Tempus, Programi i gjashtë kornizë), COST dhe bashkëpunimin bilateral, si in-strumente për rritjen e gatishmërisë së studentëve dhe të punësuarve. Të një rëndësie të njëjtë për gatishmërinë e vendeve anëtare të BE është gatishmëria e studentëve dhe kuadrove të rajonit KARDS. Gatishmëria intensive në drejtim lind-je-perëndim dhe perëndim-lindje është cilësi e aktiviteteve të Programit Tempus, pa marrë parasysh se a bëhet fjalë për gatishmëri lindje-perëndim apo perëndim-lindje (mbi 330 grande ju janë shpërndarë kuadrit akademik, administrativ apo të punësuarve në ministri nga viti �996 dhe këndej), apo prapë për gatishmëri më të madhe të kuadirt akademik, administrative apo studentëve në kornizën e Projekteve Evropiane të përbashkëta (Joint European Projects), projektet e llo-jeve të masave kompakte (Compact Measure Projects) dhe masa strukturore dhe komplementare (Stuctural and Complementary Measures). Ilustrimi më i mirë për përforcim të gatishmërisë të të rinjve dhe kuadrit akademik në Rajonin KARDS shihet në projektin e realizuar për studime pasuniversitare nga fusha e inxhinjeri-së së tërmeteve dhe sizmologjisë inxhinjerike, i cili përfshiu studentë nga Shqi-përia, Kroacia dhe Republika e Maqedonisë. Është arritur sinergji me projektin për studime pasuniversitare të financuar nga DAAD, i cili përfshin studentë nga të tri vendet e njëjta, por edhe nga Bullgaria, Bosnja dhe Hercegovina dhe Serbia e Mali i Zi. Përfshirja e studentëve në projektet evropiane të përbashkëta, dhe në atë kontekst, promovimi i gatishmërisë së studentëve, do të jetë prioritet për Programin Tempus në vitet e ardhshme. Duhet të përmendet se në vitin 2002, u hap mundësia përfaqësuesit e lidhjeve studentore të marrin pjesë gjithashtu dhe në skemën për gatishmëri individuale. Republika e Maqedonisë do të vazhdojë t’i përkrahë të gjitha mundësitë për intensifikim të gatishmërisë në arsimin e lartë.

Në mars të vitit 2005, Republika e Maqedonisë u bë anëtare e rrjetës CEEPUS, e cila mundëson gatishmëri të studentëve dhe kuadrit akademik midis institu-cioneve të larta arsimore të vendeve anëtare në Evropën Qendrore dhe Lindore.

Republika e Maqedonisë do t’i vazhdojë bisedimet me vendet anëtare të BE, me vendet kandidate dhe me vendet e tjera, me qëllim që t’i tejkalojë pengesat formale të gatishmërisë (p.sh. rregjimin e vizave).

Në pajtim me statutin e arritur të vendeve anëtare në Unionin Evropian, gjatë vitit 2007, Republika e Maqedonisë do të aplikojë procedure për themelimin dhe akredititimin e Agjencisë nacionale për implementimin e ,, Programit intergrues për mësim të përjetshëm’’ të Bashkësisë Evropiane.

Gatishmëria e studentëve dhe kuadrit akademik, promovon një nga dimen-sionet e hapësirës evropiane të arsimit të lartë. Ajo nënkupton mundësi për rrje-dhje papengesë të njerëzve në nivel nacional, rajonal dhe internacional, e fokusu-ar në këmbimin e ideve dhe bashkëpunimit në fushën e mësimdhënie dhe punës

Prog

ram

i për

zhv

illim

ine

arsi

mit

të la

rtë

261

VI

kërkimore-shkencore. Gjithastu, gatishmëria nënkupton zhvillim të aftësisve për përballim me mjediset e reja arsimore dhe kulturore për shkak të zgjerimit të njo-hurive për kulturat e tjera. Kjo përbën përpjekje për krijim të Hapësirës evropiane të arsimit të lartë në të cilën, ashtu siç theksojnë nëshkruesit e Deklaratës së Sor-bonës, “identitetet nacionale dhe interesat e përbashkëta mundet të veprojnë midis tyre në dobi të Evropës, studentëve të saj dhe të gjithë qytetarëve”.

Realizimi i mobilitetit nënkupton tejkalim të pengesave për lëvizja të lirë, sidomos të:

studentëve: t’ju jepet rasti për të mësuar, t’ju mundësohet afrimi drejt studi-meve dhe shërbimeve relevante.

arsimtarëve, kërkuesve dhe personelit administrative: t’ju njihet dhe vlerësohet koha të cilën e kanë kaluar në Evropë në, kërkim, mësimdhënie apo mësim, pa prejudikim të të drejtave të tyre të statutit.

Krijimi dhe zhvillimi i Hapësirës evropiane të arsimit të lartë varet prej plotësimit konskuent të detyrave të marra prej institucioneve shkollore të larta. Politika e tyre e qartë e internacionalizimit duhet të marrë parasysh ç’vijon:

Masa:

përforcim të kuadrit mësimdhënës me përvojë ndërkombëtare;

ndërtim të programe studimore të cilat do të realizohen në një prej gjuhëve botërore;

ndërtim të programeve studimore të cilat do të mundësojnë transferim të kre-dive për studentët e huaj dhe vendas;

zhvillim të Qendrave Informative të cilat do të sigurojnë informacione të lehta dhe të qarta të kapshme për studentët në lidhje me mundësitë ndërkom-bëtare;

përforcim i bursave të studentëve;

ndërtim i mekanizmave për lehtësim të transferimit të bursave dhe kredive;

tejkalim i pengesave për gatishmëri me lehtësim të mënyrës për marrje vi-zash dhe lejë punësh.

2.6 Zhvillimi i programeve ndërkombëtare të studimit dhe përparimi i dimensionit evropian në arsimin e lartë

Realizimi i kompatibilitetit të programeve të studimit dhe realizimi i idesë për njohje të kualifikimeve, e imponon nevojën për bashkëpunim multilateral dhe bilateral në procesin e ndërtimit të programeve të studimit në nivel universi-tar dhe pasuniversitar.

262

Nac

iona

lna

prog

ram

a za

raz

voj n

a ob

raz

ovan

ieto

vo

Рepu

blik

a М

aked

onij

a 2

00

5-2

01

5 Sipas rekomandimeve të dala nga Procesi i Bolonjës, është e domosdoshme përforcimi i bashkëpunimit, së pari në nivel rajonal dhe pastaj më gjerë, në nivel evropian dhe botëror.

Masa:

Ministria e Arsimit dhe Shkencës, në periudhën e mëtejshme, duhet ta për-forcojë bashkëpunimin ndërkombëtar dhe t’ju sugjerojë dhe t’i përkrahë universitetet në vendosjen e bashkëpunimit me universitete të njëjtë apo të ngjashëm në Evropë dhe në botë, në planin e gatishmërisë së studentëve dhe kuadrit akademik.

Përforcim i proceseve të bashkëpunimit rajonal dhe multilateral të institu-cioneve të larta arsimore.

Zhvillim të programeve të integruara të studimit dhe shkallë të përbashkëta në nivelin e parë, të dytë dhe të tretë, nëpërmjet bashkimit të resureve aka-demik dhe traditave kulturore.

Krijim të kushteve për gatishmëri arsimore të studentëve d.m.th. sigurim të qendrimit të tyre jashtë shtetit në programet studimore të shkallëve të për-bashkëta.

Zhvillimi i programeve studimore që do të realizohen në më shumë gjuhë.

2.7. Promovimi i Dimensionit evropian

Në vend nxiten proceset vijuese të zhvillimit dhe futjes së moduleve, kur-seve dhe programeve të studimit me Përmbajtje, orientim dhe organizim evro-pian. Institucionet e larta arsimore nxiten të punojnë në zhvilim të programeve të integruara të studimit dhe diplomave të përbashkëta në nivel të parë, të dytë dhe të tretë. Programet e studimit për diploma të përbashkëta duhet të garantojnë një pjesë të rëndësishme të studimeve të kalohen jashtë shtetit, si dhe në mësimin e gjuhëve të huaja. Module të shumta, kurse dhe programe të studimit me Përm-bajtj evropiane në nivel të parë dhe të dytë, si dhe kurse për trajnim për përforcim të kapciteteve në administratën publike për implementim të suksesshëm të Mar-rëveshjes për stabilizim dhe asociim midis BE dhe Republikës së Maqedonisë, janë zhvilluar dhe implementuar tashmë me ndihmë të Programit Tempus, apo nëpërmjet bashkëpunimit bilateral.

Republika e Maqedonisë kushton vëmendje të veçantë në zhvillim të Di-mensionit evropian në arsimin e lartë. Mbështetje në zhvillimin e moduleve, kur-seve dhe programeve të studimit me organizim, orientim dhe përmbajtje evropi-ane sigurojnë: Komisioni Evropian (p.sh. 7� Projekte të Përbashkëta Evropiane Tempus/Tempus Joint European Projects), Këshilli i Evropës, si dhe disa vende anëtare të BE-së nëpërmjet projekteve bilaterale.

Prog

ram

i për

zhv

illim

ine

arsi

mit

të la

rtë

263

VI

Hapja e programit të ri Erasmus Mundus të Unionit Evropian për bashkëpun-im në lëmin e arsimit të lartë në vendet e botës së tretë, paraqet cytje të re të sek-torit për arsim të lartë. Edhe më tutje do ta vazhdojnë pjesëmarrjen në programet e UE dhe programet e tjera ndërkombëtare që kanë për qëllim promovimin e Dimensionit evropian.

Promovimi i dimensionit evropian në arsimin e lartë realizohet në nivel ra-jonal. Universiteti “Shën. Kirili dhe Metodi” në Shkup është një prej iniciatorëve për formimin e rrjetës universitare në rajon. Anëtarë të kësaj rrjete janëbuniver-sitetet nga: Shkupi, Kraguevca (SeMZ), Maribor (Slloveni) dhe Tuzla (BeH).

Masa:

ndërtim i rrjetave universitare rajonale dhe evropiane;

ndërtim i programeve të përbashkëta të studimit;

pasurim i moduleve, kurseve dhe programeve të studimit, të të gjitha shkal-lëve, me përmbajtje, orientim dhe organizim “evropian”.

2.8. Punësimi në tregun e punës vendas dhe evropian

Gjendja: Proceset e privatizimit shkaktuan ndryshme drastike në karakterin e pronës në kapacitetet ekonomike në Republikën e Maqedonisë. Ekzistojnë gji-thsej ��8.727 subjekte vepruese, prej të cilave �32.93� ose 89.38% janë pronë private, �.9�� ose �,28% janë me pronësi të përzjerë, �.7�� ose �,�7% janë me pronësi kooperative, �37 ose 0,29% janë shtetërore dhe ��.70� ose 7,87% janë në pronësi shoqërore.

Ndryshimi i pronës shkaktoi ripërtëritje të iniciativës private, me reflektime të forta në tregun e punës dhe karakterin e fuqisë punuese. Në numrin e përgji-thshëm të të punësuarve vetë 8,2 % janë punëtorë të vetëpunësuar. Shtrëngi-mi i zhvillimit të ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme, si dhe rritja e punësimit nëpërmjet zgjerimit të sektorit industrial dhe shërbyes (përcaktimet strategjike të vendit) zhvillohen me vështirësi, për shkak të zhvillimit ekonomik të ngadalshëm dhe fuqisë financiare të zvogëluar të popullsisë.

Për shkak të zhvillimit ekonomik të ngadalshëm, rritja e numrit të të papunë-suarve dhe para së gjithash, proceseve të privatizimit, është e vështirë të ndahet një pamje reale e kalimeve sektoriale më të rëndësishme në vend. Sektori in-dustrial është akoma fusha dominuese për shtitje të fuqisë punuese, në dallim prej sektorit të shërbimeve dhe veprimtarisë servisore, të cilët edhe pse kohët e fundit shënojnë rritje të butë, akoma nuk janë të theksuara sa që të mund të flitet për prishje drastike të kalimit të fuqisë punëtore nga një sektor në tjetër.

Sipas statistikave të vitit 2003, në Republikën e Maqedonisë ka 3�5.900 të papunësuar. Prej tyre �,�7% janë pa arsim, �0,93% janë me arsim tetëvjeçar

264

Nac

iona

lna

prog

ram

a za

raz

voj n

a ob

raz

ovan

ieto

vo

Рepu

blik

a М

aked

onij

a 2

00

5-2

01

5 të plotë dhe të paplotë, �9,86% me arsim të mesëm tre dhe katërvjeçar, kurse 8.0�% janë me arsim të lartë apo superior.

Sipas kohëzgjatjes së papunësisë, mund të thuhet se ��,60% prej të pa-punësuarve me arsim të lartë presin për punësim më tepër se � vjet. Kjo periudhë rritet tek grupet e tjera arsimore, dhe më e madhe është tek të papunësuarit me arsim tetëvjeçar të paplotë (72,�0%) dhe pa arsim(6�,�6%) të cilët presin për punësim më tepër se � vjet.

Institucionet e larta shikojnë punësimin e kuadrove të veta të diplomuar si një qëllim të rëndësishëm dhe vërtetim të efikasiteteve të punës së tyre. Kjo kër-kon fleksibilitet më të madhe të programeve të studimit, validitet akademik të tyre dhe relevanitet në tregun e punës.

Mundësia për punësim në aspektin universitar do të thotë:

imagjinacion i zhvilluar mirë;

aftësi për afrim sitematik dhe metodik drej zgjidhjes së problemeve me zba-tim të njohurive përkatëse;

aftësi për udhëheqje me proceset shoqërore.

Sipas kësaj, struktura e përgjithshme e programeve të studimit dhe përm-bajtjeve të lëndëve duhet të drejtohen drejt zhvillimit të atyre aftësive dhe shkath-tësive tek studentët.

Përfocimi i punësimit të studentëve të diplomuar në tregun e fuqisë punëtore nënkupton dhe zhvillon ofertë të gjerë të mundësive arsimore d.m.th. për objek-tivizim të konceptit të të mësuarit të përjetshëm. Kjo do të thotë se institucionet e larta arsimore duhet të zhvillojnëdhe programe të studimit (apo sete modulesh) të cilat do të jenë në funksion të kualifikimit, rikualifikimit të studentëve të diplo-muar dhe të gjithë atyre që kanë nevojë për marrjen e kualifikimit me të cilin do të jenë konkurentë pune jo vetëm në tregun nacional të punës por edhe në atë evropian. Ndërtimi i këtyre programeve të studimit duhet t’i ndjekë ndryshimet në tregun e punës si në vendin amëashtu edhe në Evropë dhe në botë. Që të realizo-het kjo nevojë është e nevojshme realizimi i masave të mëposhtme.

Masa:

zhvillimi i kornizës nacionale të kualifikimeve, kompatibile me kornizën e përgjithshme për kualifikime (overarching framework for qualifications in the EHEA) në hapësirën evropiane të arsimit të lartë;

sigurimi plotësimi midis kornizës gjithëpërfshirëse për kualifikime në hapë-sirën evropiane të arsimit të lartë dhe kornizës më të gjerë të kualifikimeve për mësim të përjetshëm, i cili përfshin arsim dhe trajnim të përgjithshëm dhe profesional;

krijimi i mekanizmave pë lehtësim të procedurave për ndryshim të pro-grameve të studimit;

Prog

ram

i për

zhv

illim

ine

arsi

mit

të la

rtë

265

VI

ndërtimi të kritereve për njohjen e kompetencave të fituara;

përforcimi të transparencës dhe fuqisë informuese të MASH dhe univer-siteteve;

përforcimi i lidhshmërisë së universiteteve me punëdhënësit/institucionet ekonomike

promovimi i trajnimit interdisciplinar dhe zhvillim të aftësive përcjellëse me qëllim që tu përgjigjet nevojave të tregut më të gjerë të fuqisë punëtore.

2.9. Modernizimi i mësimit

Gjendjen e tanishme e programeve të studimit dhe të lëndëve në univer-sitetet shtetërore, në pjesën më të madhe e favorizon enciklopedizmin. Arsim-tarët janë të fokusuar mbi qëllimet dhe detyrat e programeve d.m.th. vëmendja e tyre është e përqëndruar në realizimin e përmbajtjeve të dhëna mëparë, të cilat transformohen në qëllime dhe detyraa.

Intervenimet e deritanishme rastësisht ose jo mjaftueshëm i kuptimëso-jnë shndërrimet në procesin arsimor. Si segment, ai mbeti pothuajse i pandry-shueshëm: stili i të shpjeguarit në punën me studentët, kujdesi dhe nxitja e memorizimit në vend të të mësuarit me kuptim dhe/ose të mësuar me zgjidhje problemesh, dëgjim në vend të kritikës, pasivitet në vendt të aktivitetit, punë frontale në vend rë interaksionit, përdorim i pamjaftueshëm i mjeteve mësimore moderne, përdorim i pamjaftueshëm i teknologjisë informatike etj.

Në mësimdhënie, dominojnë teknikat tradicionale të cilat një një masë të madhe i bëjnë pasivë studentët, për llogari të rolit dominues të arsimtarit.

Lloji autokrat i udhëheqjes dhe mësimdhënies janë teknikat më të shpeshta të cilat përdoren në mësim, të cilat sjellin proceset e interaskionit dhe mësimit aktiv të studentëve gjatë mësimit të jenë një raritet i vërtetë. Duhet të thuhet se zbatimi i formave të reja në mësim dhe të mësuar, nga arimtarët (sidomos prej më të rinjve) kohët e fundit përforcohet, por përshtypje është se kjo është akoma e pamjaftueshme. Me të drejtë, ky problem, e hap pyetjen për përgatitjen dhe af-tësinë e kuadrit arsimor për zbatimin e teknikave bashkëkohore në mësimdhënie dhe të mësuar.

Shkaqet e dominimit të modeleve tradicionale të të mësuarit mund të kërkohen në:

numrin e madh të studentëve në grup�2;

mangësitë e teknologjisë bashkëkohore informativo-komunikuese;

kompetencat didaktike të dobëta të një pjese të arsmitarëve;

�2 në disa fakulteten një grup numëron dhe mbi 300 studentë (fakulteti ekonomik, juridik)

266

Nac

iona

lna

prog

ram

a za

raz

voj n

a ob

raz

ovan

ieto

vo

Рepu

blik

a М

aked

onij

a 2

00

5-2

01

5 sistemin e vlerësimit të arsimtarëve�3;

mungesat e konceptit për rezultate prej mësimit në programet e lëndëve;

aftësimin e dobët i studentëve për punë të pavarur.

Për dallim nga institucionet shtetërore arsimore të larta ato privatet, kanë në dispozicion mundësi më të mëdha (teknologji bashkëkohore, grupe të vogla për mësim, kushte mjedisi) për zbatimin e modeleve të reja për mësim dhe të mësuarit. Megjithatë, duke marrë parasysh problemet të cilat i kanë në sigurimin e kuadrit cilësor arsimor��, dhe këto

institucione kanë probleme në këmngulen që tu ofrojnë studentëve mësim dhe të mësuar bashkëkohor.

Masa:

implementimi i konceptit për dalje arsimore (Learning Outcomes) në proce-sin arsimor;

aplikimi I teknologjisë informatiko- komunikative (TIK) dhe Internetit në ar-sim;

trajnimi i kuadrit arsimor.

2. 10. Përforcimi i kuadrit arsimor

Dobësitë të cilat shfaqen në realizimin e mësimit dhe të të mësuarit, në një masë të madhe përbëjnë rezultat të trajnimit të dobët të kuadrit arsimor dhe bashkëpunues në planin e didaktikës së shkollimit të lartë. Nevoja për futjen e formave bashkëkohore të mësimit dhe zbatimit të teknologjisë informative në aktivitetet mësimore dhe jashtëmësimore e determinojnë nevojën për trajnim plotësues të kuadrit universitar.

Kohët e fundit, është e theksuar tendenca për modernizimin e mësimit me futjen e modeleve interaktive në mësim dhe përdorim të teknologjisë bashkëko-hore arsimore, para së gjithash prej kuadrit më të ri arsimor. Për fat të keq, kjo kategori e arsimtarëve është e përfaqësuar pak në arsimin e lartë.

Mundësitë për përsosje të vazhdueshme profesionale dhe eksperte të kuadrit arsimor në kornizat e fakultetit janë të kufizuara dhe shpesh nuk përpu-

�3 Arsimtari dhe puna e tij verësohen në bazë të planit të realizuar dhe kjo normativisht, pa u marrë parasysh gjatë kësaj se a ka arriur ai të shkaktojë ndryshime të caktuar tek studentët d.m.th. pa u marrë parasysh se sa çdo student ka fituar dije dhe aftësi dhe çfarë efektesh ato dije dhe aftësi shkaktuan tek ai.

�� Në mungesë të kuadrit cilësor, insitucionet private të arsimit të lartëjanë të detyruara të angazhojnë tashmë kuadër arsimor të pensionuar apo të shfrytëzojnë shërbime të kuadrit ekzistues të punësuar në universitetet shtetërore ose në tjetër rast të punësojnë kuadër me kompetenca mjaf të dyshimta. Kohën e fundit, ka tendencë të kalimit të kuadrit prej institu-cioneve arsimore të larta shtetërore në ato private.

Prog

ram

i për

zhv

illim

ine

arsi

mit

të la

rtë

267

VI

then me dinamikën ekzistuese të tendencave në fushat me të cilat ata merren. Shpesh, mundësitë e tilla duhet t’i realizojnë në mënyrë individuale dhe t’i përdo-rin shërbimet e institucioneve që janë jashtë fakultetit. Edhe përkrah asaj se in-stitucionet arsimore të larta këmbëngulin ta mundësojnë këtë proces, megjithatë përshkak të mundësive të kufizuara nuka arijnë deri në masë të kënaqshme.

Politika restriktive në planin e punësimit të kuadrit arsimor është e papër-shtashme në kënaqjen e nevojave të institucioneve arsimore të larta për mbu-lim të mësimit të rregullt. Madje dhe mundësitë për tejkalimin e kësaj gjendjeje nëpërmjet punësimit të arsimtarëve me kohë pune të pjesëshme është e pamun-dur.

Duke marrë parasysh dobësitë e pranishme te kuadri arsimor dhe bashkë-punues, në periudhën e ardhshme, MASH dhe universitetet duhet të marrin masa për tejkalimin e tyre.

Masa:

analizë e nevojave të kuadrit në arsimin e lartë;

rritje të punësimit të kuadrit të ri arsimor në universitetet shtetërore;

përkufizim të standartit të kompetencave për arsimtar efektiv;

ndërtim të sistemit për përsosje profesionale të vazhdueshme të kuadrit ar-simor;

krijim të kushteve për përsosje shkencore dhe profesionale në vend she jashtë.;

stimulim të pjesëmaarjes të professorëve visitorë në realizimin e mësimit në fakultete;

pjesëmarrje e kuadrove universitare në mjediset në Evropë dhe në botë;

përmirësim i statustit material dhe stimulim të kuadrit akademik.

2.11. Studentë

Gjendja: Implementimi i parimeve dhe rekomandimeve të Procesit të Bolo-njësnuk shkaktoi dallgë vetëm tek kuadri arsimtar, bashkëpunues dhe adminis-trative, por në një masë të madhe i dallgëzoi dhe studentët. Rezultatet e para tre-guan se popullata studentore nuk ka informata të mjaftueshme për të gjithë atë se ç’ndodh në arsimin e lartë. Dhe përkrah asaj se në transformimin e proceseve rregullisht marrin pjesë studentë, shpërndarja e përvojës të të gjithë popullatës studentore mbetet prapa. Për këtë qëllim, në periudhën e kaluar, prej studentëve ishin organizuar disa seminare, tribina dhe takime të të cilat është diskutuar për problemet studentore, Procesin e Bolonjës dhe se si do të ndikojë ai mbi stu-dentët, si dhe vendi dhe roli i studentëve në reforma. Për fat të keq, në periud-hën e kaluar mungonin takimet më të shpeshta midis strukturave menaxhuese të

268

Nac

iona

lna

prog

ram

a za

raz

voj n

a ob

raz

ovan

ieto

vo

Рepu

blik

a М

aked

onij

a 2

00

5-2

01

5 universiteteve dhe studentët në të cilat do të diskutohej për aksionet konkrete, si dhe publikimin e dokumenteve të shtypur të cilët kanë të bëjnë me Procesin e Bolonjës, ndërsa do të ishin të arritshme për studentët.�5�5

Roli i studentëve në krijimin e politikës arsimore të universitetit, në kushtet e vendosjes së tanishme, nuk karakterizohet me efikasitet të lartë. Dhe përkrah asaj se studentët nëpërmjet pjesëmarrjes të antarëve të vet në organet univer-sitare dhe të fakultetit, kanë mundësi t’i thonë vërejtjet dhe idetë e tyre për për-mirësimin e gjendjes, megjithatë nuk e japin rezultatin e dashur.

Me Deklaratën e Bolonjës studenti bëhet “ana - partner” në procesin arsi-mor. Statuti partner i studentëve duhet tu mundësojë të bëhen vlerësues të ba-rabartë në procesin arsimor dhe ngritës të iniciativave për reforma të cilat shpien drejt përmirësimit. Në atë rol të vet studentët duhet të jenë përgjegjës dhe com-petentë. Që të realizohetroli i ri i studentëveështë e nevojshme:

të respektohen të drejtat, novojat dhe interesat e studentëve prej kuadrit akademik të institucioneve të universitetit;

të vendoset marrëdhënie demokratike dhe komunikim në dy drejtime;

të sigurohet pjesëmarrje e studentëve në vlerësimin e cilësisë së procesit arsimor.

Dimensioni social i procesit të Bolonjës: Ministria e Arsimit dhe Shkencës bën përpjeke, në kuadër të mundësive që i japin mjetet nga buxheti nacional dedikuar për arsimin e lartë, t’iu mundësoj studentëve t’i kryejnë studimet pa vështirësi të mëdha për shkak të gjendjes së tyre sociale dhe ekonomike.

�5 Një pjesë e madhe e dokumenteve të cilat janë relevante për reformat që zbatohen në ar-simin e lartë në Maqedoni janë të arritshme vetëm në Internet. Ka nevojë për përkthim dhe botim të dokumenteve si: World Conference on Higher Education, Higher Education in the Twenty-frist Century: Vision and Action, 9 October,Paris, �998; Convention on the Recogni-tion of Qualifications Concerning Higher Education in the European Region, Lisbon, �997, Harmonisation of the Architecture of the European Higher Education System, Sorbonne, �998; The European Higher Education Area, Joint Declaration of the European Ministers of Education, Convened in Bologna on the �9th of June �999; Haug, Guy & Khudsen, Inge: Trends in Learning Structures in Higher Education (I) – �999; Message from the Salamanka Convention of European Higher Education Institutions, Shaping The European Higher Edu-cation Area, Salamanka200�; Haug, Guy & Tauch, Christian: Trends in Learning Structures in Higher Education (II) – 200�; Working on the European Dimension of Quality, Report of the International Conference, Amsterdam, March �2 and �3, 2002; Credit Transfer and Accumulation – the Challenge for Institutions and Students, EUA/Swiss Confederation Conference, ETH Zurich, ��/�2 October 2002; European Strategy Framework, for Improving and Increasing Global Education in Europe to the Year 20�5, Europe-wide Global Educa-tion Congress, Maastricht, November �5th – �7th 2002; EUA Graz Convention, 29/3� May 2003; Reichert, S. and Tauch, Ch,: Trends in Learning Structures in European Conference of Ministers Responsible for Higher Education, Berlin, �9 September 2003.

Prog

ram

i për

zhv

illim

ine

arsi

mit

të la

rtë

269

VI

Janë rritur mundësitë për vendosjen e studentëve në konviktet studentore (lëmia në të cilën është mundësuar edhe nisma private). Sistemi për mbështetjen e studentëve me bursa dhe kredi duhet edhe më tutje të përmirësohet dhe në vehte t’i inkorporojë komponentën sociale dhe ekonomike, por edhe komponen-tën e shpërblimit në pajtim me rezultatet e arritura gjatë studimit.

E nevojshme është që të përparohen mundësitë që studentët të punojnë me kohë të pjesërishme të punës gjatë studimeve.

Mbështetja e studentëve nga Buxheti i R. së Maqedonisë:

Viti akademik Bursat Kredi Bursat në pajtim me marrë-veshjet dypalëshe

200�/02 2.697 6.336 3602002/03 2.709 6.�67 2862003/0� 3.002 �.�63 259200�/05 3.5�3 �.3�2 2�2

Burimi: Ministria e Arsimit dhe Shkencës

Mundësi për zgjedhje: Tregu i ofertës arsimore në arsimin e lartë në republi-kën e Maqedonisë është mjaft i ngushtë, më të cilin zgjedhja e llojit të studimeve të cilat studentët duan t’i vizitojnë është mjaft i kufizuar. Oferta arsimore në për-gjithësi mund të ndahet në dy grupe, edhe atë:

Ofertë e programeve të studimeve të cilat ofroj profil të gjerë në kulturën profesionale dhe

Ofertë e programeve të studimit të cilat ofrojnë profil të ngushtë të kulturës profesionale, ndërsa realizojnë komunikim me nevojat e tregut të punës.

Profili i gjerë është dominues në universitetet shtetërore, për dallim prej pri-vatëve të cilët ofrojnë profil të ngushtë ekspert.

Kohët e fundit, universitetet shtetërore e lëshojnë profilin e gjerë dhe apliko-jnë a.q. profil fleksibil të profesionalizmit. Ato ndërtojnë programe studimore të modulizuar në të cilat studentët, në përputhje me afinitetin , nëpërmjet zgjedhjes mund të caktohet për një apo më tepër profile të ngushta në profesionalizëm.

Roli i arsimit të mesëm: Shkaqet për efikasitetin e dobët të studimeve dhe të interesimit të pamjaftueshëm të studentëve për jetën universitare dhe punës, shpesh kërkohen në universitetet, pa u marrë parasysh roli i arsimit të mesëm i cili i përgatit personat për hyrje në universitet..

Me qëllim që studentët ta realizojnë me sukses rolin e vet në sektorin e arsimit të lartë, është e domosdoshme ata t’i fitojnë kompetencat bazë të cilat garantojnë studim të suksesshëm dhe futje active në jetën universitare para se të bëhen pjesë e arsimit të lartë. Për fat të keq, arsimi i mesëm në Republikën e Maqedonisë nuk i siguron këto kompetenca. Edhe pse në periudhën e kaluar në

�.

2.

270

Nac

iona

lna

prog

ram

a za

raz

voj n

a ob

raz

ovan

ieto

vo

Рepu

blik

a М

aked

onij

a 2

00

5-2

01

5 arsimin e mesëm implementoheshin një seri intervenimesh, së pari në reformat e arsimit të mesëm professional, arsimi i mesëm akoma vuan prej sëmundjeve të njëjta: enciklopedizëm, faktografi, dominim i teknikave tradicionale në mësim dhe të mësuar, margjinalizim i pavarësisë së nxënësit dhe aftësive të tij për men-dim kritik dhe zgjidhje problemesh.

Masa:

përforcim i arsimit të mesëm;

përmirësim i kushteve të studimit dhe jetës së studentëve, sigurim ndihme për mbarimin në kohë të studimeve, pa pengesa në aspect të prejardhjes së tyre ekonomike dhe sociale

përforcim të rolit dhe pjesmarrjes së studentëve në funkionet dhe proceset kryesore institucionale, duke përfshirë drejtimin me institucionet arsimore të larta;

përmirësim i shërëbimeve studentore, duke përfshirë zhvillimin e sistemeve relevante për informacione;

zhvillim dhe zbatim i sitemeve specialë për informime me të dhëna relevante për gjendjen ekonomike dhe sociale të studentit, me anë të së cilës mund tu rritet mbështeja.

2.12 TIK (Teknologjitë informatiko-komunikative) në arsimin e lartë

Zbatimi i teknologjive informatiko- komunikative (TIK)në arsimin e lartë ka shkaktuar ndryshime organizative, arsimore, teknike dhe financiare në institucio-net. Ndikimet afatgjate dhe më të rëndësishme nga zbatimi i TIK priten në: nxitjen e universiteteve që të zhvillojnë kurse për e-arsim me karakter modular, fleksibi-le, dhe të hapura për nevojat e mësimit të përjetshëm; zhvillimi i bashkëpunimit midis universiteteve dhe organizimi i programeve studimore për nxënien e diplo-mave të përbashkëta; promovimi i mobilitetit virtual; zhvillimi i mekanizmave për njohje, sigurimi i cilësisë dhe akreditimi ndërkombëtar i e-arsimit, si dhe zhvillimi i mjeteve dhe shërbimeve për lehtësimin e bashkëpunimit akademik.

Dobësitë e gjendjes së tanishme në vend: Një pjesë e fakulteteve e univer-siteteve publike pamjaftueshëm i shfrytëzojnë teknologjië informatike dhe siste-met informative në procesin e arsimit dhe veprimtarisë shkencoro- hulumtuese.

Në nivel lokal, kjo gjendje është rezultat nga infrastruktura e papërshtatsh-me dhe mungesa nga hardveri përkatës dhe mbështetja softvere. Poashtu arsimi informatik e një pjese të kuadrove akademiko-administrative nuk është në nivel të kënaqshëm.

Gjendja e këtillë kontribuon në procesin mësimor që edhe më tutje të jenë të pranishëm elemente nga mësimi tradicional, që në masë të madhe negativisht ndikon në motivimin e arsimtarëve dhe studentëve si dhe ndaj cilësisë dhe efika-

Prog

ram

i për

zhv

illim

ine

arsi

mit

të la

rtë

271

VI

sitetit të procesit mësimor dhe studimit në tërësi.

Zhvillimi i pamjaftueshëm i siste-meve informativo-universitare (veçanë-risht të universiteteve publike) drejtpër-sëdrejti shfaqet në mundësitë për zbatimin e programeve bashkëkohore modularizuese studimore, të bazuara në sistemin për transfer dhe akumulim të kredive.

Për zbatim real të ECTS, është e domosdoshme mbështetje e fuqishme si dhe mbështetje e lartë informatike e punës së organizuar së administratës administrative e obliguar për ECTS dhe shtojcës së diplomës.

Për shkak të rëndësisë së MAR-NET për mundësimin e punëve të për-bashkëta dhe shfrytëzimit optimal të resurseve në të gjitha institucionet e larta arsimore, shkencoro-hulumtue-se, kulturore etj, të përfshiera në rrjet dhe përfshierja e saj në rrjetin evropian akademik GEANT dhe internetin global, është i nevojshëm përmirësimi i ven-dosjes organizative dhe përforcimi i mbështetjes kadrovike.

Qeveria e Republikës së Maqedo-nisë duhet të siguroj finansim stabil të MARNET si infrastrukturë e rëndësisë nacionale.

Republika e Maqedonisë duhet të siguroj përparim të vazhdueshëm të zba-timit të TIK në punën e bibliotekave: lidhshmëri me sisteme informative të rën-dësishme nacionale dhe sisteme bibliotekaro-informative të rëndësishme nacio-nale dhe ndërkombëtare; digjitalizimi i fondeve, duke përfshirë edhe fonde të rëndësishme për trashëgimi kulturore, si dhe përforcimin e interoperabilitetit në punën e bibliotekës popullore dhe universitare ,,Shën Kliment Ohridski’’ – Shkup dhe Bibliotekës Universitare ,,Shën Kliment Ohridski’’ – Manastir me bibliotekat e universiteteve tjera dhe institucioneve të larta arsimore në vend dhe më gjërë (,,Biblioteka virttuale nacionale’’).

Ekzistimi i strukturave dhe mjedisit për e-arsim në Republikën e Maqedonisë:

Arsimi i profilit informatik është i përfaqësuar në Universitetin ,,Shën Kirili dhe Metodi’’ – Shkup, Universitetin ,,Shën Kliment Ohridski’’ – Manastir (tre ciklet ); Universitetin e UEJL në Tetovë (cikli i parë dhe i dytë); Universitetin Evropian ,,Republika e Maqedonisë’’ dhe në Kolegji Nju Jork – Shkup (cikli i parë) ;

Pjesa më e madhe e programeve studimore për profilet tjera, përfshin lëndën për TIK shkrim-lexim. Një pjesë e programeve studi-more për profilet tjera, përfshin zbatimin e teknologjive informatiko-komunikative në lëmitë për të cilat arsimojnë kuadro;

Infrastruktura inforrmatiko-komunikative: rrje-ti maqedonas akademik dhe hulumtues (MAR-NET) i lidh TIK rrjetet e Universiteteve ,,Shën Kirili dhe Metodi’’- Shkup, ,,Shën Kliment Ohridski’’- Manastir; në rrjedhë janë punët për lidhjen e rrjetit universitar të UEJL me MAR-NET;

Sistemi biblioteko-informatik: është i mbështe-tur informatikisht në Bibliotekën popullore dhe universitare ,,Shën Kliment Ohridski’’ dhe në numër të caktuar të institucioneve të larta arsimore;

Janë zhvilluar platforma për e-mësim dhe model i ,,kampusit pa tela’’ të Universiteteve ,,Shën Kirili dhe Metodi’’ – Shkup, ,,Shën Kli-ment Ohridski’’ – Manastir dhe UEJL në Tetovë;

Është vendosur bashkëpunim midis univer-siteteve ,,Shën Kirili dhe Metodi’’ – Shkup, ,,Shën Kliment Ohridski’’ – Manastir, dhe Uni-versitetit Shtetëror të Tetovës në Tetovë në re-alizimin e veb-mësim i bazuar në gjuhën maqedone dhe shqipe.

»

»

»

»

»

»

272

Nac

iona

lna

prog

ram

a za

raz

voj n

a ob

raz

ovan

ieto

vo

Рepu

blik

a М

aked

onij

a 2

00

5-2

01

5 Në periudhën e ardhshme, Ministria e Arsimit dhe Shkencës dhe universite-tet duhet t’i ndërmarrin me sa vijon:

Masa

ekipim i universiteve shtetërorë me teknologji arsimore informatike bash-këkohore;

trajnim të kuadrit arsimtar dhe bashkëpunues për përdorimin e teknologjisë informatike dhe zbatimi i saj në procesin e arsimit;

sigurim i hyrjes papagesë dhe të lirë në Internet për të gjithë studentët, kuadrove akademik dhe administrative në kuadër të universiteteve;

përparim i sistemeve informuese të universiteteve dhe trajnim përkatës i kuadrit administrativ;

formimi i Qendrës për zbatim të teknologjive informativo-komunikuese në arsim, si mbështetje të arsimtarëve dhe studentëve.

Sigurim i vazhdueshëm i mjeteve nga buxheti nacional, të dedikuara për fi-nansimin e funksioneve të MARNET dhe lidhja e saj në rrjetin evropian aka-demik GEANT dhe internetin global;

Zgjerimi i MARNET dhe vendosja e rrjetit nacionalo-universitare;

Sigurim i mjeteve nga buxheti nacional për zhvillimin e sistemit biblioteteko-informativ dhe përfshierja e saj në rrjetin ndërkombëtar.

3. SIGURIMI I cILËSISË

Në procesin e ndërtimit të hapësirës së përbashkët evropiane të arsimit të lartë, vend qëndror fiton cilësia e arsimit të lartë. Në funksion të sigurimit të mo-bilitetit të pa penguar të studentëve dhe kuadrit universitar në tregun evropian akademik dhe mobilitetit të tregut evropian të punës, të Konferencës të mini-strave evropian competent për arsim (Bergen 2OO5), u miratuan standardet dhe udhëheqësi për sigurimin e cilësisë në arsimin e lartë në hapësirën evropiane të arsimit të lartë.

Sigurimi i cilësisë duhet të realizohet në nivel nacional, institucional she in-ternacional. Në këtë kuptim, afirmohet nevoja për zhvillim të kritereve të ndash-me midis tyre dhe metodologjisë për sigurimin e cilësisë. Duke e respektuar pari-min e autonomisë institucionale, përgjegjësia primare për sigurimin e cilësisë në arsimin e lartë bie në çdo institucion, që krijon bazë për kompetencë të vërtetë të sistemit akademik në kornizën nacionale për cilësi.

Sistemet për sigurimin e cilësisë duhet të jenë transparente dhe përkatës me sistemet e vendeve të tjera evropiane, për shkak të njohjes dhe evauimit të

Prog

ram

i për

zhv

illim

ine

arsi

mit

të la

rtë

273

VI

cilësisë të prosceseve arsimore dhe shkencoro-kërkimore, që në përfundim çon drejt njohjes së diplomave dhe çertifikatave dhe rritje të punësimit në tregun evropian të fuqisë punëtore.

Gjendja e tanishme; Kornizat ligjore të procesit të akreditimit dhe evaluimit është vendosur me Ligjin për arsimin e lartë (2000). Akreditimin e institucioneve të larta arsimore dhe të programeve studimore e kryen Këshilli për Akreditim (KA) në arsimin e lartë. Këshilli është formuar në vitin 200�, kurse anëtarët kanë kanë mandat katërvjeçar. KA është i pavarur në punën e vet dhe merr vendime prej kompetencës së vet në bazë të profesionalizmit dhe kompetencës. Në kornizën e së drejtave të veta dhe detyrave, KA cakton se vallë në bazë të dokumenteve të dhëna (duke përfshirë projektin për krijimin e institucioneve arsimore të larta), janë përmbushur të gjitha kërkesat për kryerjen e aktiviteteve arsimore të larta; vendos për akreditimin e institucioneve shkencore të cilat duan të realizojnë stu-dime pasuniversitare dhe të doktoraturës; vendos se a i përmbush kushte insti-tucioni arsimor i lartë për organizimin e programev studimore të reja dhe i përcak-ton kapacitetet për studim në institucionet arsimore të larta; akrediton programe studimore të reja; mban dokumentacion për akreditimin e institucioneve arsimo-re të larta dhe për akreditime të tjera; dhe kryhen detyra të tjera të caktuara me Ligjin për arsimin e lartë.

Vlerësimi i cilësisë së arsimit të lartë kryhet sipas evaluimit. Evaluimi i jashtëm dhe vlerësimin e cilësisë së kuadrove akademik e realizon Agjencia për evaluim të arsimit të lartë e formuar nga Këshilli për kareditim në vitin 200�. Man-dati i anëtarëve të agjencisë është katër vite. Anëtarët e agjencisë janë të pavarur në punë. Evaluimi bën monitoring të institucioneve arsimore të larta të akreditua-ra dhe përgatitë raporte nga evaluimi i jashtëm në ciklus prej 5 vitesh. Në bazë të rezultateve nga evaluimi i jashtëm, Agjencia i propozon Këshillit për akredi-tim përtëritje ose heqjen e licencës për punë të institucioneve të larta arsimore. Raportet nga evaluimi shpallen. Çdo institucion i lartë arsimor realizon proces të vetëevaluimit. Vetevaluimin e bën Komisioni i përbërë nga kuadro akademik, kuadro administrativ dhe përfaqësues të studentëve.

Senati universitar formon Komision universitar për evaluim, i cili përgatit ra-port nga vetevaluimi në nivel të universitetit.

Republika e Maqedonisë do të punojë në harmonizimin e procesit të sigu-risë së cilësisë në arsimin e lartë me rekomandimet nga komunikata e Beregenit (2005):

Definimi i përgjegjësive i të gjitha trupave dhe institucioneve të përfshira në proces;

evaluimi i programeve dhe institucioneve, duke përfshirë vlerësim intern, revision të jashtëm, pjesmarrje të studentëve në të gjitha nivelet nga procesi i sigurimit të cilësisë dhe publikimit të rezultateve;

274

Nac

iona

lna

prog

ram

a za

raz

voj n

a ob

raz

ovan

ieto

vo

Рepu

blik

a М

aked

onij

a 2

00

5-2

01

5 sistem për akreditim, çertifikata procedura të ngjashme/krahasuese;

pjesmarrje ndërkombëtare, bashkëpunim dhe participim në rrjete rajonale dhe rrjete të gjëra për sigurimin e cilësisë.

Masa:

përkufizim i përgjegjësive dhe kompetencave të universiteteve, Trupave na-cionalë për Evaluim dhe Akreditim dhe Inspektoriatit Shtetëror Arsimor;

përfshierja e studentëve në organet nacionale dhe organet universitare për sigurim dhe kontroll të cilësisë;

përfshirje të përfaqësuesve të sektorit të punës dhe partnerëve socioalë në organet nacionale për sigurim cilësise;

përforcim i komponentës ndërkombëtare në sigurimin e cilësisë në nivel na-cional;

implementim i standateve dhe drejtimeve për sigurim cilësie në hapësirën evropiane të arsimit të lartë të propozuar nga ENQA;

pranim të modelit të revizionit ekspert të agjensive për sigurim të cilësisë në nivel nacional, me respektim të drejtimeve dhe kritreve të përbashkëta të rëna dakord;

vendosja e regjistrit evropian të agjencive për sigurimin e cilësisë, i bazuar në revizionin nacional.

Me qëllim që të tejkalohen vështirësitë për realizimin e procedurave të përm-bajtura për sigurimin e cilësisë për shkak të vëllimit modest të sistemit të ar-simit të lartë Republika e Maqedonisë, vendi do të zhvillojë bashkëpunim rajonal rrjetësor në lëmin e sigurimit të cilësisë, ndërsa trupi nacional për sigurimin e cilësisë do të bëhet anëtar i asociacionit evropian për sigurimin e cilësisë në arsi-min e lartë (European Net Work for Qualyti Assurance – ENQA.) Vendi veçanërisht do t’I përkushtojë vëmendje zhvillimit të kuadrit të kualifikuar për mbështetjen e sistemit për sigurimin e cilësisë. Në praktikën e deritanishme proceset e evalu-imit (veçanërisht evaluimi i jashtëm ) në masë të madhe ishin të mbështetura nga mjetet donatore, perms projekteve ndërkombëtare. Në afat të mesëm ose të gjatë, gjendja e këtillë duhet të tejkalohet. Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të planifikojë mjete nga buxheti nacional ose mjete nga burime tjera dedikuar për evaluim të vazhdueshëm të cilësisë. Mjetet buxhetore do të sigurohen edhe për mbështetjen e punës së trupave nacional për sigurimin e cilësisë.

Prog

ram

i për

zhv

illim

ine

arsi

mit

të la

rtë

275

VI

4. ARSIMI I LARTË - BAZAMENT I ZHVILLIMIT TË ,,SHOQËRISË BAZUAR NË DITURI’’

Procesi i Bolonjës i përshtatjes së arsimit të lartë me qëllim të vendosjes së ,,hapësirës evropiane të arsimit të lartë’’ dhe zhvillimit të ,,hapësirës evropiane hulumtuese’’ e përcaktojnë rolin e arsimit të lartë në Procesin e Lisabonit të zhvi-llimit të ,,Evropa e bazuar në dituri’’ (Komunikatë për rolin e universiteteve në ndërtimin e Evropës së diturisë)�7.

4.1. Arsimi i lartë dhe puna shkencoro-hulumtuese

Me Komunikatën e Konferencës së Berlinit (2003), ministrat evropian janë obliguar të bëjnë përpjekje për sinergji midis zhvillimit të ,,hapësirës evropiane të arsimit të lartë’’ dhe ,,hapsirës evropiane të hulumtimit’’. Fokusimi i atëhershëm i arsimit të lartë i bazuar në dy cikle, është zgjeruar me studime të doktoraturës si cikël i tretë i procesit të Bolonjës. Janë theksuar, rëndësia e hulumtimit, aftësimi për punë hulumtuese dhe promovimi i qasjes interdisiplinare në arsimin e lartë si faktor për sigurim dhe përparim të cilësisë së arsimit të lartë. Ministrat kanë bërë thirrje në rritjen e mobilitetit të nivelit të doktoraturës dhe post-doktoraturës dhe i kanë inkurajuar institucionet të bashkëpunojnë në planin e studimeve të doktoraturës dhe aftësimin e hulumtuesve të rinjë. Nga institucionet e larta arsi-more është kërkuar që ta rrisin rolin dhe relevancën e hulumtimeve për evaluim teknologjik, social dhe kulturor e orientuar kah nevojat e shoqërisë.

Në konferencën në Bergen, ministrat evropian kmpetent për arsimin e lartë i kanë riafirmuar angazhimet nga berlini dhe janë obliguar se kualifikimet nga cikli i tretë do të zgjasin 3 – � vjet, do të harmonizohen me ,,kornizën gjithpërfshirëse të kualifikimeve për hapësirën evropiane të arsimit të lartë’’ dhe se gjatë përgatit-jes së programeve studimore do ta shfrytëzojnë qasjen e ,,rezultateve nga mësi-mi’’. Studimet duhet të mundësojnë zhvillim të shkathtësive bartëse, të cilat do të mundësojnë përshtatjen e tregut të punës.

Momentalisht, nga rrjeti akreditues i institucioneve të larta arsimore në Re-publikën e Maqedonisë, marrje të doktoraturës mundësojnë Universitei ,,Shën Kirili dhe Metodi’’- Shkup dhe Universiteti ,,Shën Kliment i Ohrit ‚’ – Manastir . Në vitin 200�, pranë Universitetit ,,Shën Kirili dhe Metodi’’ –Shkup është formuar Shkolla evropiane juglindore për studime të magjistraturës dhe doktoraturës për profilin inxhinieri ndërtimtarie, e cila realizon qasje interdisiplinare në organizi-min e studimeve rajonale të doktoraturës.

�7 Komunikata e Komisionit Evropian “The role of universities in building a Europe of knowledge, COMM (2003)58 final”.

276

Nac

iona

lna

prog

ram

a za

raz

voj n

a ob

raz

ovan

ieto

vo

Рepu

blik

a М

aked

onij

a 2

00

5-2

01

5 Kompetencat e rëndësishme për sendërtimin e,,shoqërisë bazuar në dituri’’

Përvojat evropiane tregojnë se kornizat e arsimit të lartë dhe puna hulumtu-ese duhet t’i zhvillojnë këto shkathtësi dhe këto kompetenca: parashikimi i tren-deve dhe aftësimi për ballafaqim me zhvillimin e paparaparë të ngjarjeve ; punë ekipore dhe aftësi për punë me rrjete nga ekipet; aftësi shembullore për zbatimin e informatikës në lëmin për të cilën aftësohet studenti/hulumtuesi; njohja e së drejtës nga lëmia e aftësisë intelektuale (duke i përfshirë edhe problemet).

Varësisht nga grupet studimore, programet studiuese dhe metodologjitë e zbatuara arsimore, institucionet e larta arsimore në Republikën e Maqedonisë mundësojnë marrjen e disa kompetencave të përmendura. Përpjekje serioze drejt sendërtimit të shkathtësive është përfshirë në Universitetin e Evropës Juglindore në Tetovë. Në dy semestrat e parë të studimeve mësohen gjuhët (Anglishtja dhe Shqipja), shfrytëzimi i informacioneve teknologjike dhe punë me Internet, njohja me teknika analizuese, prezantimi dhe kritika dhe studime Evropiane.

Veprimtaria shkencoro-hulumtuese

Gjendja: Sistemi i veprimtarisë shkencoro-hulumtuese i universiteteve përfs-hin kërkime shkencore, përsosje dhe aftësim të kuadrit për punë shkencoro-hu-lumtuese infrastrukturës shkencoro-hulumtuese. Kjo veprimtari është e përcak-tuar me Ligjin për arsimin e lartë dhe veprimtarinë shkencoro-hulumtuese.

Sipas ligjeve, universitetet/fakultetet shtetërore dhe institucionet shkenco-re gëzojnë liri akademike për kryerjen e kërkimeve fundamentale, zhilluese dhe zbatuese. Rezultatet e kërkimeve shkencore vlerësohen dhe jepen nëpërmjet: re-cenzimeve, botimeve të punimeve shkencore, kritikave shkencore, vlerësim prej ekspertëve dhe zbatim në praktikë.

Puna kërkimore si veprimtari bazë është e vendosur në institucionet shken-core të pavarura, por ajo zhvillohet në kornizat e punës shkencorokërkimore të fakulteteve, institucioneve dhe katedrave të cilat janë në përbërje të tyre. Kërki-met më shpesh kanë karakter ndërkombëtar dhe financohen nga institucionet dhe fondacionet e huaja, prej të cilave shumica janë projekte në kornizat e pro-grameve të Bashkësisë Evropiane, COST, NATO dhe programeve evropiane për zhvillimin e arsimit të lartë.

Financimi i veprimtarisë shkencorokërkimore i institucioneve të pavarura shkencore ka trajtim të financimit të veprimtarisë së tyre bazë dhe financim të projekteve nga Ministria e Arsimt dhe Shkencës, ndërsa financimi i veprimtarisë kërkimoroshkencore i fakulteteve kryhet nëpërmjet financimit vetëm të projekte-ve.

Kriza ekonomike shpuri në ulje drastike të mundësive për zbatimin e shken-cës në veprimtaritë ekonomike dhe jo ekopnomike. Gjendja e tillë shkaktoi ulje të

Prog

ram

i për

zhv

illim

ine

arsi

mit

të la

rtë

277

VI

bashkëpunimit në planin kërkimor-shkencor midis universitetit/fakulteteve dhe subjekteve ekonomike, që në mënyrë plotësuese ndikon në motivimin e kuadrit akademik për realizimin e aktiviteteve kërkimore-shkencore.

Për përmirësimin e gjendjeve në veprimtarinë kërkimore shkencore të arsi-mit të lartë është e nevojshme të merren masat e mëposhtme:

Masa:

programet studimore për tre cikluset të arsimit të lartë të mundësojnë sendër-timin e kompetencave të rëndësishme për ,,shoqërinë bazuar në dituri’’;

përpuethshmëri i kualifikimeve të nivelit të doktoraturës me korizën gjith-përfshirëse të kualifikimeve duke shfrytëzuar qasje të bazuar në rezultatet e arritura;

personat e inkuadruar në programe të ciklusit të tretë të posedojnë tretman të studimeve dhe hulumtime me faze të hershme (hulumtues të rinjë);

lehtësimi i regullimit të programeve të doktoraturës;

përmirësimi dhe modernizimi i kushteve për studime postdiplomike dhe atyre të doktoraturës;

përpunim të strategjisë nacionale për zhvillim të punës shkencoro-hulum-tuese;

formim të njësive shkencore-kërkimore në universitete detyra e të cilave do të jetë planifikimi dhe koordinimi i aktiviteteve shkencore-kërkimore.;

rritje të mjeteve financiare për sigurim të kushteve për punë shkencore-kër-kimore;

përmirësim dhe moderinzim të studimeve pasuniversitare dhe të doktora-turës;

nxitje të proekteve shkencore-kërkimre ndërkombëtare, sidomos në sferën e studimeve të doktoraturës

ndërprerje të tatimeve dhe doganimit për vlerën e shtuar për furnizim të hardver dhe softver, mjete dhe kemikale për kërkim;

lidhshmëri të universiteteve me njësitë kërkimore-zhvilluese në ekonomi;

rritje të mjeteve financiare të lëna për shkencën nga prodhimi shoqëror dhe gjetja e burrimeve të tjera të mjeteve për financim të kësaj verpimtarie.;

vendosje e sistemit për mbikqyrje në fushën e kërkimeve zbatuese;

Institucionet e larta arsimore dhe ato shkencoro-hulumtuese në Repub-likën e Maqedonisë do të kontribuojnë në ndërtimin e shoqërisë bazuar në dituri permes:

278

Nac

iona

lna

prog

ram

a za

raz

voj n

a ob

raz

ovan

ieto

vo

Рepu

blik

a М

aked

onij

a 2

00

5-2

01

5 Përkrahja e zhvillimit rajonal: Zhvillim më të barabartë i vendit mund të ar-rihet në qoftë se sigurohet radhitje më e barabartë të potencialeve njerëzore. Rezultatet prej punës 25 vjeçare në Universitetin ,,Shën Klimenti i Ohrid’’ –Manastir e konfirmojnë rolin e tyre në krijimin e kuadrove të reja në pjesë më të madhe, vazhduan të jetojnë dhe të punojnë në këtë pjesë të vendit. i parafytyruar si Universitet me karakter të rritjes rajonale, në vi-tin 200� në Tetovë filloi me punë Universiteti i Evropës Juglindore. Oferta akademike e Universitetit nga konteksti më i gjërë akademik, kurse për-shtatjet janë rezultat nga dialogu me rrethin e tij. Në vitin 200� filloi me punë edhe Universiteti shtetëror në Tetovë, me çrast u krijuan kushte për qasje në arsimin e lartë edhe të përkatësisë shqiptare me mundësi më të dobëta financiare. Me qëllim që të mundësojë qasje në arsim të lartë edhe studentëve me mundësi më të dobëta materiale, prej vitit 2005 Univer-siteti ,,Shën Kirili dhe Metodi’’ në Shkup filloi me realizimin e programeve disperzuse studimore në Maqedoninë lindore (Shtip dhe Strumicë). Republika e Maqedonisë do të vazhdojë ta mbështetë zhvillimin e insti-tucioneve të larta arsimore. Përveç përforcimit të financimit nga burimet nacionale, do të stimulohet bashkëpunimi reciprok si dhe bashkëpunimi ndërkombëtar i arsimimit të lartë dhe atij shkencoro-hulumtues në univer-sitetet rajonale. Do të nxiten subjektet ekonomike dhe institucionet nga ra-jonet në bashkëpunim me institucionet e larta arsimore që do të kontribuo-jnë për transfer të diturive dhe zhvillim të hulumtimeve të përbashkëta për nxitjen e zhvillimit shoqëroro-ekonomik të bashkësisë. Do të nxitet disemi-nacioni i rezultateve dhe përvojave positive nga puna shkencoro-hulum-tuese dhe puna inovuese.

Përparimi i bashkëpunimit ndërmjet arsimit të lartë dhe ekonomisë, me qël-lim të transferit të diturive dhe zhvillimit të inovimeve. Do të vazhdojë nxitja e bashkëpunimit të institucioneve të larta arsimore dhe atyre shkencoro-hu-lumtuese (financimi i projekteve hulumtuese dhe innovative nga buxheti na-cional dhe me finansim të projekteve hilumtuese-zhvillimore dhe innovative bartës të së cilëve janë subjektet e zhvillimit teknologjik), si dhe transferi i teknologjive dhe diturive ndërmjet institucioneve të larta arsimore dhe atyre shkencoro-hulumtuese nga njëra anë dhe nga ana tjetër ekonomia ( qendra për transfer të teknologjive, etj)

Vendi do të merr masa të veçanta për mbrojtjen e së drejtës së pronësisë intelektuale (pronësisë industriale, të drejtat autoriale etj).

Instituicionet e larta arsimore dhe ato shkencoro-hulumtuese dhe sektori ekonomik duhet të vendosin forma për informim më të mire për kapacitetet dhe njohuritë për të dy sektoret, që do të kontribuojë për zhvillimin e part-neritetit cilësor.

Prog

ram

i për

zhv

illim

ine

arsi

mit

të la

rtë

279

VI

Do të përparohet korniza nacionale për transfer të diturive (kornizë juridike dhe implementimi i saj efikas, duke përfshirë edhe lehtësimet fiskale);

Zhvillim i studimeve interdisiplinare dhe të hulumtimit. Interdisiplinarite-ti është pranuar më gjerësisht si instrument për përforcimin e ,,shembul-lores’’, krijimit të inovimeve, krijimit të njohurive të reja dhe diseminacioni i tyre. Struktura të këtij lloji janë të radha në institucionet e larta arsimore në Republikën e Maqedonisë: studime interdisiplinare nga administrate publike pranë Universitetit ,,Shën Klimenti i Ohrid’’ – Manastir, studime të gazetarisë pranë Fakultetit të Drejtësisë në Universitetin ,,Shën. Kirili dhe Metodi’’ – Shkup etj. Pengesë kryesore për zhvillimin e një numri të madh të studimeve interdisiplinare në këta dy universitete është organizimi I tyre I tanishëm. Në vitin 2006 do të vendoset korniya juridike e universitetit të integruar.

Interdisiplinariteti në hulumtim është përfshirë më tepër, veçanërisht në projektet mga karakteri ndërkombëtar.

Përforcimi i kompativitetit ndërkombëtar në arsimin e lartë dhe në hulum-tim. Reformat në arsimin e lartë të nxitura nga procesi i Bolonjës kontribuo-jnë për arsimim të kuadrit competent, mobilitetit, me njohuri për proceset evropiane, të afta për bashkëpunim ndërkombëtar në procesin global të ndërtimit të shoqërisë bazuar në njohuri. Në lëmin e hulumtimit dhe zhvil-limit, njohuritë dhe shkathtësitë e nevojshme arriten perms bashkëpunimit ndërkombëtar. Do të përshpejtohet përfshierja e Republikës së Maqedonisë në hulumtimin dhe zhvillimin e Unionit Evropian dhe bashkëpunimi në lëmin e hulumtimit dhe zhvillimit jashtë programeve të Unionit Evropian (COST, NATO, UNESKO, bashkëpunimit bilateral etj).

4.2. Mësimi i përjetshëm

Ndryshimet e shpejta që hapërojnë në të gjitha sferat e jetës ekonomike dhe asaj sociale për arsye të shprehjes së përgjithshme dhe zhvillimit dhe zbatimit të teknologjive të reja si dhe fakti të plakjes demografike të popullsisë I vëjnë në focus mësimin e përjetshëm dhe ,,plakjen aktive’’

Gjendja e tanishme: Në vitin 2005, Ministria e Arsimit dhe Shkencës, në bashkëpunim me Fondacionin Evropian për trajnim nga Torino- Itali, kanë përgati-tur ,,Propozim strategjinë për arsim të të rriturve në Republikën e Maqedonisë, në kontekst të mësimit të përjetshëm (2006-20�5). Dokumenti rekomandon: form-imin e Këshillit për arsimimin e të rriturve; vendosjen e qendrave për zhvillimin e resurseve njerëzore pranë njësive të vetqeverisjes vendore; zhvillimit të sistemit për njohjen e mësimit paraprak; përgatitja dhe sjellja e ligjit për arsimimin e të rriturve; rritja e numrit të specialistëve për arsim të të rriturve dhe organizimi I fushatës publike për mësim të përjetshëm.

280

Nac

iona

lna

prog

ram

a za

raz

voj n

a ob

raz

ovan

ieto

vo

Рepu

blik

a М

aked

onij

a 2

00

5-2

01

5 Në pajtim me Ligjin për arsimin e lartë, institucionet e larta arsimore mund të vendosin forma të kontinuitetit arsimor. Ato realizojnë trajnim perms kurseve me kohëzgjatje të shkurtër për persona për të cilët vendi I punës kërkon marrje të njohurive të reja ( veçanërisht të lidhura me procesin e euro-integrimeve), fres-kim të diturive ose për personat e papunë të cilët vlerësojnë se disa njohuri dhe shkathtësi do u ndihmonin të punësohen. Duke pasur parasysh se ndërtimi i shoqërisë bazuar në njohuri kërkon njohuri më specifike që ta rrisin hapjen e tyre drejtë nevojave për arsimim dhe trajnim të strukturave të ndryshme nga shoqëria dhe të zhvillojnë kapacitete për përgjigje të shpejtë të nevojave të shprehura.

Institucionet e larta arsimore duhet të punojnë në: rritjen e mundësive për qasje deri te format e mësimit të përjet-shëm të personave që nuk kanë pasur mundësi të studiojnë në moshën ri-nore; rritja e rolit në sigurimin e arsimit të vazhdueshëm të personave të punë-suar në ekonomi, sektorin publik dhe organizatat joqeveritare; shfrytëzimin e e-arsimimit si formë e qëlluar për arsim të vazhdueshëm, i pranishëm shumë më gjerësisht nga mënyra klasike e ar-simit të lartë; arsim I kuadrove të veta akademike për punë me persona të moshuar dhe me përvoj pune.

Për shkak të raporteve të pash-këputura midis procesit të Bolonjës dhe atij të Konpenhagës për përforcimin e bashkëpunimit në lëmin e arsimit dhe trajnimit professional (2002), në rrjedhë janë aktivitetet për vendosjen e sin-ergjisë së proceseve në dy domenet, e që kanë të bëjnë me: transparencën e kualifikimeve (EUROPASS), sisteme për transfer të kredive, sigurimi I cilësisë dhe korniza Evropiane e kualifikimeve për mësim të përjetshëm.

Masat

Harmonizimi I kornizës nacionale për kualifikime nacionale nga lëmi I arsimit të lartë, me kornizë nacionale të kualifikimeve për aftësim professional ( për-gatitja e të cilit është në rrjedhë ) dhe me kornizën evropiane të kualifikimeve për mësim të përjetshëm (duhet të miratohet deri në fund të vitit 2006).

Krijimi I mundësive për mësim fleksibil në arsimin e lartë duke përfshirë edhe procedurat për pranimin e mësimit paraprak: joformalisht, informalisht etj;

Shfrytëzimi I e-arsimit për realizimin e kurseve për mësim të përjetshëm;

Kapacitetet për mësim të përjetshëm në arsi-min e lartë:

Byroja për zhvillimin e arsimit, në bashkëpu-nim me Fakultetin filozofik, Matematiko-naty-ror dhe fakultetet tjera pedagogjike, organizo-jnë aftësim të vazhdueshëm të arsimtarëve të arsimit fillor dhe të mesëm;

Njësi të veçanta organizative për bashkëpu-nim me ekonominë, sektorin publik dhe orga-nizatat joqeveritare, kanë: Universiteti ,,Shën Kirili dhe Metodi’’ –Shkup, pranë: Fakultetit tekniko-metalurgjik, Fakultetit për shkenca bujqësore-ushqim, Fakultetit elektroteknik, Fakultetit të makinerisë, Fakultetit ekonomik, Fakultetit juridik ,,Justiniani i parë’’ dhe Fakultetit xehtari-gjeologji në Shtip.

Platformat për e-arsim i lidhin Universiteti ,,Shën Kirili dhe Metodi’’ – Shkup, Universiteti ,,Shën Klimenti i Ohrid’’ – Manastir dhe Uni-versiteti Shtetëror i Tetovës.

»

»

»

Prog

ram

i për

zhv

illim

ine

arsi

mit

të la

rtë

281

VI

Universitetet të ndërrmarin masa për arsim të kuadrove të tyre akademike për metodologjinë arsimore për arsim të personave të moshuar dhe me për-voj pune;

Harmonizime nacionale në pajtim me zhvillimin e EUROPASS dhe aktivitete tjera për sinergji me zhvillimin e arsimit professional.

5. HARMONIZIMI I RREGULLATIVËS LIGJOREKushtetuta e Republikës së Maqedonisë e rregullon autonominë e univer-

siteteve dhe të institucioneve arsimore të larta. Ministria e Arsimit dhe Shkencës është përgjegjëse për arsimin e lartë (planifikim, organizim, financim, zhvillim të rrjetës të institucioneve dhe të kuadrit administrative dhe akademik, verifikim të profesioneve dhe profileve, akreditim, njohje të diplomave, dhe pyetje të tjera të përgjithshme).

Ligji për arsimin e lartë në Republikën e Maqedonisë (Miratuar prej Parla-mentit në 25 korrik të vitit 2000, “Gazeta zyrtare e RM.” Nr. 6�/2000) dhe Ligji për ndryshime dhe plotësime të ligjit për arsimin e lartë (miratuar prej Parlamentit në �6 korrik të vitit 2003, “Gazeta zyrtare e RM” nr. �9/2003) e përbëjnë kornizën ligjore për arsimin e lartë. Ligji i rregullon fushat e mëposhtme:

statusin ligjor dhe autonominë e universiteteve në përputhje me Kush-tetutën;

formimin e institucioeneve arsimore të larta private dhe publike, dhe kush-tet e domosdoshme të rregjistrimit të tyre;

futjen e sistemit për sigurim të cilësisë (OK) (evaluim dhe akreditim i institu-cioneve të larta arsimore);

formimin dhe ndërprerjen e punës e e instiucioneve arsimore të larta;

njësitë organizuese në institucionet arsimore të larta dhe llojet e bashkë-punimit midis tyre;

organet të institucioneve arsimore të larta dhe përgjegjësitë e tyre;

zhvillimin, financimin dhe pronësinë e institucioneve arsimore të larta;

aktivitetet arsimore të larta

titujt shkencorokërkimerë, arsimorë dhe bashkëpunëtorë;

studentët;

njohjen e diplomave;

supervision të aktiviteteve të institucioneve të larta arsimore;

282

Nac

iona

lna

prog

ram

a za

raz

voj n

a ob

raz

ovan

ieto

vo

Рepu

blik

a М

aked

onij

a 2

00

5-2

01

5 Kompleksiteti i Procesit të Bolonjës kërkon modernizim të pandërprerë të kornizës ligjore, me qëllim zhvillim të konteksit të detyruar rregullativ për refrma në arsimin e lartë. Është e domosdoshme modernizimi i Ligjit për arsimin e lartë, si dhe ligjet, aktet nënligjore dhe instrumentat e tjera ligjore nga fusha e arsimit të lartë, si dhe fushat që lidhen me zhvillim e tij (p.sh. ligjet financiare, ligjet nga fusha e punës dhe brojtjes sociale, ligjet për mbrojtjen e pronësisë intelektuale, ligjet për gatishmëri dhe lëvizje të qytetarëve, etj.). Republika e Maqedonisë e trajton arsimin e lartë si të mirë publike dhe përgjegjësi publike. Qeveria e merr përgjegjësinë për kornizën e arsimit të lartë, duke përfshirë:

struktura e diplomave/titujve;

korniza institucionale;

korniza për sigurim cilësie;

sigurimi i informatave autoritative për kornizën nacionale të arsimit të lartë.

Masat:

Në periudhën e ardhshme duhet të përmbushen dhe shqyrtohen:

Ligji për arsimin e lartë;

Rregullorja për normativat dhe standardet për ushtrimin e veprimtarisë së arsimit të lartë;

Rregullorja për formim dhe kryerje të marrëdhënies së punës në arsimin e lartë;

Rregullorja për sigurim të cilësisë në arsimin e lartë;

Rregullorja për punë të Këshillit për akreditim;

Rregullorja për për punë e Agjencisë për evaluim;

Rregullorja për programe studimore për shkallë të përbashkëta ( joint de-grees);

Rregullore për profesione të rregulluara;

Korniza nacionale e kualifikimeve e harmonizuar me Overarching European Qualification Framework;

Rregullorja për kualifikime të ndërmjetme;

Rregullore për zbatim të sistemit evropian për transfer dhe akumulim të kre-dive (ECTS);

Rregullorja për shtojcë të diplomës;

Rregullorja për bashkëpunim ndërkombëtar;

Rregullorja për njohjen e kualifikimeve dhe periudhave të qendrimit;

Rregullorja për njohje të mësimeve të mëparshme;

Prog

ram

i për

zhv

illim

ine

arsi

mit

të la

rtë

283

VI

Rregullorja për mobilitet të studentëve (vendas dhe të huaj);

Rregullorja për ruajtje dhe përdorim të evidencave që përmbajnë të dhëna personale;

Rregullorja për financim dhe shpërndarje të mjeteve në institucionet arsi-more të larta.

Në përgatitje e propozimeve për ndryshime dhe plotësime të Ligjit për ar-sim të lartë dhe akteve të cilat e rregullojnë arsimin e lartë, ndërsa të cilat do të kenë për qëllim përshtatje të bazës ligjore për reformat e parapara me Procesin e Bolonjës, në mënyrë aktive do të marrin pjesë edhe trupat përkatëse (Këshilli për zhvillim dhe financim i arsimit të lartë, Konferenca interuniversitare, Këshilli për akreditim, Agjencia për evaluim etj). Dokumentet, të harmonizuara me trupat përkatës, Ministria e Arsimit dhe Shkencës do t’i dërgojë deri te trupat dhe insti-tucionet të autorizuara për miratimin e tyre.

Në fund të vitit 2006, Republika e Maqedonisë do të fillojë aktivitete për formimin e Agjencisë nacionale për implementimin e Programit të integruar për mësim të përjetshëm të Bashkimit Evropian.

Pritet që, detajet për hapjen e prgramit, të harmonizohen gjat vitit 2007 dhe në të njejtin vit të nënshkruhet memorandum i mirkuptimit. Në periudhën e njej-të, do të zhvillohen përgatitjet për nënshkrimin e memorandumit të mirëkuptimit për pjesëmarrje të Republikës së Maqedonisë në programin e VII – kornizë të Bashkimit Evropian për bashkëpunim nga lëmi i hulumtimit dhe zhvillimit.

Ministria e Arsimit dhe Shkencës do ta mbështes nënshkrimin e marrëvesh-jeve për bashkëpunim bilateral në fushën e arsimit të lartë dhe punës shkencore kërkimore me vendet nënshkruese të Deklaratës së Bolonjës në nivel nacional, institucional, organizativ dhe individual.

6. EFIKASITETI INSTITUcIONAL DHE FINANSIMI I ARSIMIT TË LARTË

6.1. Përforcimi i menaxhimit dhe mbështetja administrative

Gjendja: Implementimi i rekomandimeve dhe parimet e Procesit të Bolonjës në masë të madhe e aktualizon çështjen e menaxhimit në arsimin e lartë. Ky pro-ces ka kontribuar qartë të manifestohen dobësitë dhe përparësitë në menaxhim në sektorin e arsimit të lartë.

284

Nac

iona

lna

prog

ram

a za

raz

voj n

a ob

raz

ovan

ieto

vo

Рepu

blik

a М

aked

onij

a 2

00

5-2

01

5 Menaxhimin në sektorin publik të arsimit të lartë e karakterizojnë:

Administrata komplekse dhe joefikase, procedura të ndërlikuara për realizi-min e aktiviteteve rjedhëse dhe zhvillimore, kompetenca të pamjaftueshme dhe definim të paqartë. Humbja e përgjegjësisë në labirinthin e procedurave byrokra-tike, ngadalsim në vendosje dhe mungesa e kontrollit të qartë.

Subjektiviteti tradicional i trashëguar i anëtarëve në përbërje të universite-tit ,,Shën Kirili dhe Metodi’’ – Shkup dhe Universiteti ,,Shën Klimenti i Ohrid’’ – Manastir (Universitete me struktur dhe organizim që nuk i përgjigjet nocionit për universitete të integruara), kanë shkaktuar vështirësi plotësuese dhe e kanë komplikuar menaxhimin funksional dhe integral të këtyre universiteteve. Rapor-tet nga evaluimi i dy universiteteve që i ka realizuar asociacioni evropian i univer-siteteve e ka identifikuar strukturën e tyre ekzistuese dhe organizimin si pengesë kryesore për përparim të institucioneve dhe implementim të obligimeve nga Pro-cesi i Bolonjës.

Menaxhimi strategjik dhe planifikimi i zhvillimit institucional duhet të jenë kyç në reformat e ardhshme. Me që për momentin nuk janë në fokus të reforma-ve, do të jet i domosdoshëm trajnim intenziv i strukturave menaxhuese pranë universiteteve/fakulteteve/institucioneve. Mungesa e shkathtësive dhe diturive përkatëse tanimë është identifikuar nga partner të ndryshëm ndërkombëtar ( Banka botërore, Komisioni Evropian, UNESKO- CEPES, etj)

Për dallim nga sektori publik, institucionet private të arsimit të lartë karak-terizohen me menaxhim më funksional dhe strukturë menaxhuese, kompetenca qartë të definuara dhe favorizim të efikasitetit si kriter themelor në menaxhimin e aktiviteteve.

Konstatimi i përgjithshëm i cili vlen për të gjitha institucionet e larta arsimore është: transformacionet implementohen më mirë dhe më shpejtë në institucione me menaxhim të mirë.

Sistemi informatik për menaxhim në arsimin e lartë:

Kompleksiviteti i sistemit për arsim të lartë dhe domosdoshmëria për efi-kasitet dhe efektivitet në realizimin e aktiviteteve, përfshirë edhe menaxhimin e mjeteve financiare, imponojnë zhvillim të sistemit informativ për menaxhim në arsimin e lartë. Sistemi duhet t’i shfrytëzojë përparësitë që i mundësojnë tekno-logjitë informatiko – komunikative dhe sipas rrugës së lidhshmërisë së burimeve të ndryshme të informatave (universitetet dhe anëtarët e tyre, institucionet tje-ra arsimore, Ministria e Arsimit dhe Shkencës, Enti shtetëror i statistikës etj), të mundësojë azhuritet të bazave të të dhënave, lidhje ndërkombëtare dhe këmbim i informatave dhe mundësi të vazhdueshme për shfrytëzim të tyre. Sistemi in-formativ duhet tu mundësojë të gjtha subjekteve në sistemin e arsimit të lartë të dhëna transparente dhe informata të domosdoshme për proceset e planifikimit, administrim dhe menaxhim të niveleve të ndtryshme dhe për nevoja të ndrysh-me.

Prog

ram

i për

zhv

illim

ine

arsi

mit

të la

rtë

285

VI

Masa:

Zbatimi i bazës ligjore për vendosjen e universitetit funksional integrues

Intensifikimi i proceseve për integrim funksional të universteteve publike ,,Shën Kirili dhe Metodi – Shkup dhe ,,Shën Klimenti i Ohrit” nga Manastiri;

Universitetet dhe Ministria e Arsimit dhe Shkencës duhet të zhvillojnë prog-rame për trajnim të vazhdueshëm të strukturave menaxhuese;

Vendosja e meknizmave për menaxhim efikas universitar;

Zhvillim i sistemit informativ për menaxhim në arsimin e lartë,

6. 2 Autonomia e universiteteve

Të gjithë universitetet nënshkrues të Magna Charta Univerzitatum (Bolonjë, �988) janë të detyruar ta mbajnë autonominë e vet. I nënshkruar prej �5� rek-torëve të Universiteteve Evropiane, ky dokument i skicon drejtimet e rregullimit të pavarësisë universitare. Këtu për herë të parë futet modeli i “supervizionit qeve-ritar”. Me këtë model, universtitetet arrijnë shkallë më të lartë të pavarësisë prej ndikimeve të jashtme , si dhe përgjegjsë të vendosin në mënyrë të pavarur për:

strukturën e brendshme;

metodave arsimore dhe kushteve për implementimin e tyre;

përzgjedhjen e arsimtarëve dhe kuadrit universitar;

shpërndarjen të financave të dhëna nga Qeveria;

strategjitë afatgjata dhe afatmesme dhe investim në zhillim;

bashkëpunim ndërkombëtar.

Pozita e tillë u mundëson univer-siteteve në Republikën e Maqedonisë të marrin masa për garantimin e cilë-sisë së kuadrit akademik, proceseve arsimore dhe lirisë për zhvillimin e programeve arsimore. Shkalla e lartë e autonomisë ju mundëson univer-siteteve të kryejnë ndryshime në struk-turën e brendshme, në marrveshjen me organet përgjegjëse, dhe në të njëjtën kohë të mbrohen nga çfarëdo lloj ndiki-mi të jashtëm, propozime apo zgjidhje të imponuara.

Autonomia, gjithashtu, do të thotë përgjegjsësi. Universitetet janë përgjegjëse për aktivitetet e tyre para organeve kompetente dhe duhet ta vër-

Universitetet, fakuletet shkollat e larta profe-sionale e kryejnë veprimtarinë e vet mbi pari-met e autonomisë universitare.

Autonomia e universiteteve është e mbrojtur me ligj para gjykatave dhe organeve shtetërore kompetente.

Autonomia u mundëson universiteteve liri aka-demike, autonomi në organizim, drejtim dhe shpërndarje të mjeteve financiare.

Autonomia e garanton lirinë intelektuale të anëtarëve të bashkësisë akademike, procesin arsimor dhe kërkimor.

Autonomia e universiteteve nënkupton dhënie llogarie dhe përgjegjësi në kornizat e univer-siteteve dhe para organeve kompetente shtetërore.

»

»

»

»

»

286

Nac

iona

lna

prog

ram

a za

raz

voj n

a ob

raz

ovan

ieto

vo

Рepu

blik

a М

aked

onij

a 2

00

5-2

01

5 tetojnë efektivitetin, cilësinë dhe disciplinën e vet në përdorimin e që dalin nga statuti i autonomisë.

Masa:

Përkufizim i qartë dhe i saktë i autonomisë së universiteteve.

Mirëmbajtja e autonomisë së universiteteve.

Ndërtim të mekanizmit dhe instrumenteve për përmbushjes konsekuente të detyrimeve dhe beneficioneve që dalin nga autonomia e universitetit.

Ndërtim i mekanizmave për mbrojtje prej ndikimit politik, duke pasur kujdes për përgjegjësinë e krijuesit drejtë definimit të interesit publik dhe mbrojtjen e shfrytëzuesve.

6.3. Financimi i arsimit të lartë

Gjendja e tanishme:

Ndarja e mjeteve nga buxheti nacional dedikuar për arsimin e lartë janë në rritje të mirë në periudhën 200�-2005 ( përqindja e mjeteve buxhetore dedikuar për arsimin e lartë është rritur prej �,55 deri më �,82% nga buxheti I përgjithshëm nacional). Sipas kategorive mjetet nga buxheti nacional shpërndahen në këtë mënyrë:

Shpërndarja procedurale e buxhetit nacional për arsimin e lartë sipas kategoriveViti 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Kategoria buxhetore % % % % % % % %

Mirmb. kapitale �.38 2.0� 2.83 2.�9 0.0� 0.00 �.3� 0.5�

Paisje,materialet arsimore

0.36 0.�� 0.�0 0.�� 0.00 0.00 0.00 0.00

Mjetet ndihmëse (Utilities)

�2.27 �0.63 �0.5� �0.25 9.86 8.97 8.97 9.��

Rrogat dhe të dhënat 82.99 86.92 86.22 86.8� 90.�0 9�.03 89.70 90.32Gjithsej �00% �00% �00% �00% �00% �00% �00% �00%

Burimi: Ministria e Arsimit dhe Shkencës

Në periudhën 200� – 200�, Ministria e Arsimit dhe Shkencës ka bërë për-pjekje për balancimin e harxhimeve për studentë sipas lëmive studimore.

Përqindja më e madhe nga mjetet e buxhetit nacional dedikuar për veprim-tarinë shkencoro – hulumtuese janë të orientuara kah institucionet e larta arsi-more perms financimit të projekteve. Shfrytëzimi i këtyre mjeteve mundëson afirmimin e veprimtarisë shkencoro – hulumtuese në institucionet për arsim të lartë.

Përveç mjeteve buxhetore institucionet e larta arsimore thithin mjete edhe nga burime tjera: bashkëfinancimi I harxhimeve për studim; kryerja e shërbimeve

Prog

ram

i për

zhv

illim

ine

arsi

mit

të la

rtë

287

VI

arsimore të personave juridik, fizik, të vendit dhe të huaj: shitja e shërbimeve shkencore dhe profesionale dhe prodhimeve të personave juridik, fizik,të vendit dhe të huaj; kamata dhe dividende; të ardhura në bazë të të drejtave autoriale në pronësi të institucionit të lartë arsimorë; legate, dhurata, propozime dhe burime tjer

Raspredelba na vkupniot buxet na dr`avnite univerziteti vo periodot 1998-2005 godina

0

500000000

1000000000

1500000000

2000000000

2500000000

3000000000

Godina Sopstveni sredstva Buxetski sredstva

Buxetski sredstva 1.226.742.000 1.236.742.000 1.182.510.000 1.113.497.000 1.108.563.000 1.159.204.000 1.214.238.000

Sopstveni sredstva 952.879.000 1.000.522.950 1.050.549.000 988.751.397 1.167.561.000 1.688.210.000 1.611.366.000

Godina 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

1 2 3 4 5 6 7

43.72%

56.28%

44.72%

55.28%

47.05%

52.95%

47.03%

52.97%

51.30%

48.70%

59.29%

40.71%

57.03%

42.97%

mjete buxhetore

mjete pronësore

viti

Shpërndarja e buxhetit në universitet shtetërore në periudhën �998-2005

Rol i rëndësishëm në proceset reformuese i është ndarë Këshillit për zhvi-llim dhe financim të arsimit të lartë themelimi i të cilit u mundësua me Ligjin për ndryshime dhe plotësime të Ligjit për arsim të lartë. Këshilli është formuar në vitin 2003, me vendim të Qeverisë së Republikës së Maqedonisë. Këshilli ka miratuar rregullativa për masa dhe kritere për financimin e institucioneve të larta arsimore sipas parimit” blok transfer” me ç rast do të merren parasysh:

Numri i programeve të akredituara studimore;

Numri i studentëve sipas interesimit public i pranuar nga shteti;

Programet studimore të cilat konsiderohen për deficitare nga qeveria dhe tregu i punës;

Aplikueshmëria ndërkombëtare;

Kohëzgjatja e studimeve,

Kalueshmëria kah vitet më të larta studimore.

Me qëllim që të thithin mjete plotësuese për zhvillim dhe financim të veprim-tarisë, institucionet e larta arsimore duhet të ndërtojnë kapacitete dhe të zhvil-lojnë komponentën për kulturë parapranuese (entrepreneurial university).

Në kuadër të përpjekjeve për përmirësimine kushteve për studim dhe jetesë

288

Nac

iona

lna

prog

ram

a za

raz

voj n

a ob

raz

ovan

ieto

vo

Рepu

blik

a М

aked

onij

a 2

00

5-2

01

5 të studentëve, Ministria e Arsimit dhe Shkencës dhe Këshilli për zhvillim dhe fi-nancim të arsimit të lartë do ti ndërmarrin me sa vijon:

Masa:

Rritja e buxhetit për arsim të lartë në 1% nga BBV deri në vitin 2010;

Përgatitja e programit për investim i cili ka për qëllim rritjen e kapaciteteve hapësinore të institucioneve të larta arsimore dhe konvikteve studentore;

Rrespektimi i përpiktë i çmimores së përbashkët ishërbimeve administrative për studentë;

Vendosja e granteve për mbështetjen e studentëve të programeve joatraktive studimore dhe fakulteteve;

Zhvillimi i kulturës parapranuese të universiteteve.

Bashkëfinancimi dhe financimi i studentëve

Përcaktimi i Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës dhe universiteteve në Re-publikën e Maqedonisë është:

Institucionet e larta arsimore e definojnë numrin e studentëve në pajtim me vendimin për akrediti, i miratuar nga Këshilli për akreditim;

Universitetet publike e propozojnë numrin e studentëve për regjistrim dhe kuotat plotësuese të parapara me ligj, kurse pajtueshmëri përfundimtare për numrin e studentëve të cilët mund të regjistrohen jep Qeveria e Republikës së Maqedonisë.

Të hiqet bashkëfinancimi i studentëve të cilët i takojnë kuotës të financuar nga shteti, për të cilët Qeveria e Republikës së Maqedonisë do të vërtetojë interes publik.

Nivelin e bashkëfinancimit të studentëve të cilët i takojnë kuotës të finan-cuar nga shteti e përcakton qeveria e Republikës së Maqedonisë, në bashkë-punim me universitetet, porn ë bazë të interesit të vërtetuar publik;

Universiteti publik mund të zbatojë edhe bashkëfinancim të harxhimeve për studim të studentëve të cilët janë të regjistruar jashtë kuotës e cila financo-het nga shteti, ndërsa në kuadër të numrit të studentëve që u është lejuar me vendimin për akreditim të miratuar nga Këshilli për akreditim, por në ra-port jo më shumë se �:� krahasuar me studentët nga kuota e financuar nga shteti. Shumën e bashkëfinancimit e propozon universiteti, kurse pëlqim jep Qeveria e Republikës së Maqedonisë.

Prog

ram

i për

zhv

illim

ine

arsi

mit

të la

rtë

289

VI

ANEKS:

Prioritete

Në periudhën e ardhëshme, në përputhje me përgjegjësinë e sajë publike, Ministria e Arsimit dhe Shkencës,Qeveria e Republikës së Maqedonisë, univer-sitetet dhe institucionet tjera arsimore të larta në vend – secili në kuadër të kom-petencave dhe përgjegjësive të veta – do të punojnë në krijimin e kushteve për implementimin papengesë të parimeve dhe rekomandimeve të dala nga Procesi i Bolonjës në arsimin e lartë në Republikën e Maqedonisë - me ç`rast theks kryesor duhet ti vihet CILËSISË – përmes realizimit të qëllimeve me sa vijon:

Universitetet dhe institucionet e pa varura të larta arsimore duhet t’i për-shtatin strategjitë e veta me strategjinë nacionale;

Ligji për arsimin e lartë duhet të revidohet në përputhje me Procesin e Bolo-njës;

Kriteret për akreditim dhe financim të arsimit të lartë duhet të korespondoj-nëme qëllimet të cilat duhen të realizohen;

Ministria e Arsimit dhe Shkencës duhet t’i mobilizojë seksionet qeveritare të tjera në mbështetje të proceseve transformuese në arsimin e lartë;

Ministria e Arsimit dhe Shkencës, në bashkëpunim me universitetet të për-gatisin korrnizë nacionale të kualifikimeve, të harmonizuar me korrnizën gjithpërfshirëse të kualifikimeve për hapësirën evropiane të arsimit të lartë dhe me korrnizën evropiane për kualifikime për mësim të përjetshëm;

Ministria e Arsimit dhe Shkencës dhe universitetet duhet urgjentisht të orga-nizojnë trajnim për strukturat menaxhuese të universiteteve për rekomandi-met e procesit të Bolonjës;

Rrumbullakimi i reformimit të programeve studimore ( dy ciklorë)në bazë të Bolonjës duke patur parasysh nevojën për studime më fleksibile në shkallën e parë;

Konferenca ndëruniversitare, në bashkëpunim me Ministrinë e Arsimit dhe Shkencës, sa më shpejtë ta harmonizojnë përmbajtjen e shtojcës së diplomësë kurse universitetet të fillojnë ta japin këtë dokument nga viti shkollorë 2006/07;

Konferencë ndëruniversitare, në bashkëpunim me Ministrinë e Arsimit dhe Shkencës, të kenë qasje kah definimi i rregullave për mobilitet të brendshëm të studentëve, në bazë të procesit të Bolonjës;

Qasje kah koncentrimi i programeve studimore te fakultetet te të cilat një kohë të gjatë nuk është bërë regjistrimi i studentëve;

290

Nac

iona

lna

prog

ram

a za

raz

voj n

a ob

raz

ovan

ieto

vo

Рepu

blik

a М

aked

onij

a 2

00

5-2

01

5 Universitetet duhet ta përforcojnë fushatën informuese rreth hapësirës evro-piane të arsimit të lartë (në vetë universitetet dhe jashtë tyre);

Universitetet duhet të distribuojnë doracak me udhëzime të qarta për proce-set transformuese te të gjitha njësitë në përbërjen e tyre;

Ministria dhe universitetet duhet të bashkëpunojnë për zhvillimin e mekaniz-mave dhe instrumenteve për bashkëpunimin nacional dhe ndërkombëtar;

Universitetet duhet të dizajnojnë mekanizma dhe instrumente për përshpe-jtimin e proceseve të inovimit të programeve të studimit;

Organizatat ndërkombëtare, institucionetdhe agjensitë dhe sektori jo qever-itar (në bashkëpuim me Ministrinë dhe universitetet) duhet të luajnë rol të madh në mbështetjen e këtyre proceseve në mënyrën që vijon:

ndihmesë financiare dhe eksperte në trajnimin e kuadrit universi-tar;

popullarizim i Procesit të Bolonjës midis studentëve;

krijimi I shërbimeve informative studentore

përforcim i bashkëpunimit ndërkombëtar midis studentëve me për-fshirjen e mundësive të cilat i japin programet Tempus, CEEPUS, pro-grami integrues për mësim të përjetshëm të Komisionit Evropian(pas vitit 2007) dhe format tjera për bashkëpunim dypalësh dhe shum-palësh

transferim i eksperiencave pozitive ndërkombëtare në implementi-min e Procesi të Bolonjës;

përforcim i formave të mësimit të përjetshëm;

mbështetje të TI trajnimit të universiteteve

mbështetje të aktiviteteve shkencore-kërkimore;

mbështetje të trajnimit të kuadrit arsimor për përmirësimin e cilë-sisë së studimeve;

mbështetje për projekte të cilat ndihmojnë në implementimin e Pro-cesit të Bolonjës.

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

Prog

ram

i për

zhv

illim

ine

arsi

mit

të la

rtë

291

VI

BIBLIOGRAFIA:

- Ministry od Education and Science of the Republic of Macedonia and the european Training Foundation: “Proposal for a Strategy for Adult Educa-tion in the republic of Macedonia in the Context of Lifeliing Learning (2006 – 20�5)”, Shkup 2006

Communique of the Conference of European Ministers Responsible for High-er Education: The European Higher Education Area- Achieving the Goals, Ber-gen, May 2005

Reichert, S. And Tauch, Ch.: Trends IV: European Universities Implementing Bologna – 2005;

Bologna Follow-up Group: Bologna Process Stocktaking – 2005;

Ministrz of Science Technology and Innovation of Denmark: A Framework for Qalifications of The European Higher Education Area, February 2005;

European Association for uality Assurance in Higher Education: Standards and Guidelines for Quality Assurance in the European Higher Education Area, February 2005;

Kuvendi i Republikës së Maqedonisë: “strategjia nacionale për zhvillimin e shoqërisë informatike dhe planit aksional”, Shkup 2005

EUA Programi për evaluim institucional2 evaluimi institucional i Universitetit 2 shën Kirili dhe Metodi” në Shkup, raport i ekipit të ekspertëve të EUA, tetor 2003 – mars 200�;

The World Bank “Tertiary Education and Innovation Systems in Armenia” Draft version, June, 200�;

Universiteti “Shën Kirill dhe Metodij” – Shkup, “Strategji 2003 – 20�0” Shk-up, maj 200�;

Universiteti “Shën Kliment Ohridski” – Manastir, “Programi i zhvillimit in-stitucional i Universitetit ‘Shën Kliment Ohritski’ – Manastir (2003-2007), Manastir, shkurt 200�;

Trajnim evropian për “Ish Republikën Jugosllave të Maqedonisë 200�, Raport i Opservatorit Nacional, Fondacionit Evropian për trajnim, Torino, 200�;

Violeta }epujnoska, Bernd Baumgartll, Bozhin Donevski dhe Johan Frid, “Sigurim i cilësisë në arsimin e lartë: Prej analizave drejt përmirësimit – Ud-hëzime për Maqedoninë në kontekstin e praktikës vijuese në Evropë“, Shk-up, maj 200�;

Ligji për formimin e Universitetit shtetëror në Tetovë (Gazeta zyrtare e Repub-likës së Maqedonisë nr. 8/200�);

- http://www.see-university.com/english/index.asp

292

Nac

iona

lna

prog

ram

a za

raz

voj n

a ob

raz

ovan

ieto

vo

Рepu

blik

a М

aked

onij

a 2

00

5-2

01

5 Communique of the Conference of Ministers responsible for Higher Educa-tion, Berlin, �9 Sptember 2003;

Raport nr. 2668�-MK i Bankës Botërore, “IRJ e Maqedonisë, Memorandum nacional-ekonomik për uljen e papunësisë“ shtator 2003;

Dravas Peter, the World Bank “Tertiary Education Policy Report”, 2003 (i pabotuar);

Politika Nacionale në arsimin e lartë në Maqedoni, Raport i përgatiturprej projektit rajonal UNESKO-CEPES “Rrjeta rajonale e universiteteve për drejti-min dhe menaxhimin e arsimit të lartë në EJL”, 2003;

“Realising the European Higher Education Area“ - Communique of the Con-ference of Ministers responsible for Higher Education, Berlin, �9 Sptember 2003, http://www.bologna-berlin2003.de;

Ligji për ndryshime dhe plotësimë të Ligjit për arsimin e lartë, Gazeta zyrtare në Republikën e Maqedonisë, nr. �9, korrik 2003;

Regional university Network on Governance and menagement of higher edu-cation in South East Europe : “ Joint workshops on governance and menage-ment of higher education in South East Europe – from words to action – con-clusions and recommendations”, UNESCO-CEPES, Bucharest, July, 2003, http://www.un.ro/unesco_cepes.html;

Norma dhe standarde për formimin e institucioneve arsimore të larta, Gazeta zyrtare në Republikën e Maqedonisë, nr. 33, maj 2003;

UNESCO – CEPES/ European University Association (EUA) Conference on The External Dimension of the Bologna Process: South-East European higher Education and the European Higher Education Area in a Global World, Bu-charest, Romania, 6-8 March 2003, http://www.un.ro/unesco cepes.html;

Shikim i gjendjes së tanishme në implementimin e Procesit të Bolonjës në vend, Ministria e Arsimit dhe Shkencës – Grupi Nacional për ndjekjen e Bolonjës, prill 2003,

Të dhëna statistikore të siguruara prej Entit Shtetëror të Statistikës;

Burrime prej UEJLnë Tetovë, 2002;

Raporte vjetore të Universitetit “Shën Kirill dhe Metodij” – Shkup; Univer-sitetit “Shën Kliment Ohridski” – Manastir, Universitetit të Evropës Juglin-dore – Tetovë;

Ligji për arsimin e lartë, Gazeta zyrtare në Republikën e Maqedonisë, nr. 6�, gusht 2000.

Programi PËr zhvillimin ProFesional tË kuadrit shkollor >>>>>

grupi punues:

lirie rexhepi, koordinatore dr. kiro kamberskimr. vesna Janevska

kirill ristevskinaziktere sulejmani

mr. kosta goçev

293

Prog

ram

i për

zhvi

llim

in p

rofe

sion

al

të k

uadr

it s

hkol

lor

V

294

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5

295

Prog

ram

i për

zhvi

llim

in p

rofe

sion

al

të k

uadr

it s

hkol

lor

V

PROGRAMI PËR ZHVILLIMIN PROFESIONAL TË KUADRIT SHKOLLOR

Hyrje

Në Republikën e Maqedonisë, si dhe në vendet e tjera të botës, është përfshirë nga proceset e globalizimit dhe hapi agresiv i teknologjisë d.m.th. revolucioni informatikor të cilët e përkufizojnë çdo segment të shoqërisë. Dukuria e tillë është e theksuar sidomos në sferën e arsimit. Duke marë parasysh ndikimin e madh të arsimit në zhvillimin e personit dhe rëndësinë e tij fundamentale dhe strategjike për shtetin, është më tepër se e domosdoshme kjo çështje ta marrë vendin e duhur në këmbënguljet e e tërësishme për agjencim dhe optimalizim të zhvillimit shoqëror, ekonomik dhe kulturor në të ardhmen.

Nevoja për plotësim të standardeve për kompatibilitet, bashkëkohësi dhe efikasitet në praktikën arsimore e aktualizon pyetjen për qasje globabe dhe të menduar shkencërisht në atë sferë. Ngritja e cilësisë së punës, sidomos cilësisë së procesit arsimor dhe efektiviteti i përgjithshëm i institucionit edukativ dhe arsimor, në mënyrë imperative i vendos drejtimet e reja në të cilat duhet të lëvizë krijimi politikës arsimore në vendin tonë. Për shkak të kësaj, të gjithë kuadrot shkollorë gjenden në qendrën e përpjekjeve shoqërore për përmirësimin e cilësisë në punën arsimore dhe rritjen e efikasitetit të institucionit edukativ-arsimor. Gjatë kësaj, kërkesat të cilat dalin prej vendit dhe rolit të këtyre kuadrove në plan të parë e shprehin kualifikimin e tyre d.m.th. aftësinë për respektim, njohe dhe aplikim të njohurive bashkëkohore nga sfera teorisë dhe praktikës edukative-arsimore.

Duke patur parasysh faktin se arsimi formal i çertifikuar me vështirësi mund ta ndjekë dinamikën e nevojave dhe ndryshimeve të reja, si dhe duke patur parasysh vjetërsimin e shpejtë të njohurive (të fituara gjatë kohës së shkollimit formal) është e dukshme nevoja për arkitekturë të re të sistemit për trajnim inicial dhe sistemi për përsosje profesionale të kuadrit shkollor. Në atë kuptim, pritet cilësia dhe suksesi i punës së tyre gjithnjë dhe më pak të jetë emanim për kualifikimin e tyre të çertifikuar, kurse gjithnjë dhe më tepër të jetë produkt i aftësimit të

296

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 tyre të vërtetë d.m.th. kualifikim dhe përgatitje për mobilitet /gatishmëri arsimor permanent.

Në analizën që vijon, në përgjithësi, do të përqëndrohemi në analizë të gjendjes dhe trendeve me kuadrin shkollor në arsimin e rregullt fillor dhe të mesëm, pyetjet dhe problemeve që lidhen me arsimin inicial dhe e vazhdueshëm, si dhe të nevojës për vendosje të një sistemi stimulues për zhvillimin e karrierës, si hipotezë e rëndësishme për realizim të suksesshëm të rolit dhe funksionit të vet.

297

Prog

ram

i për

zhvi

llim

in p

rofe

sion

al

të k

uadr

it s

hkol

lor

V

1. GJENDJE DHE TRENDE

1.1. Kuadër mësimdhënës në arsimin fillor dhe të mesëm

Të dhënat statitstikore për lëvizjen e numrit të arsimtarëve në shkollën fillore dhe të mesme në dekadën e fundit, tregojnë stabilitet relativ në raport me numrin e përgjithshëmtë të punësuarve, me oscilime të vogla të parëndësishme. Kështu, numri i arsimtarëve të punësuar në arsimin fillor, pothuajse, është i njëjtë në vitin 2004/05 (13 654) me numrin e arsimtarëve të punësuar në vitin shkollor 1994/95 (13 693). Gjatë kësaj, numri i nxënësve për një arsimtar nga 19 është ulur në 17 nxënës, që mund të lidhet me uljen e vazhdueshme të numrit të nxënësve që futen në arsimin fillor. Trendi i tillë pritet të vazhdojë dhe në periudhën e ardhshme.

Pothuajse e njëjta gjendje është dhe në arsimin e mesëm, me ndryshimin e vetë se numri i nxënësve të përfshirë me të tregon tendencë të rritjes së shkallëzuar nga viti në vit.

Nxënësit dhe arsimtarët në shkollën fillore dhe të mesme 1999/00- 2002/03

viti shkolla fillore shkolla e mesme

nxënës arsimtarë raporti nxënës arsimtarë raporti

1999/00 252212 13782 18,3 89775 5557 16,2

2000/01 246490 13329 18,5 90990 5467 16,6

2001/02 242707 13508 18,0 92068 5550 16,6

2002/03 235516 13678 17,2 93526 5749 16,3

Në arsimin fillor, sipa statusit profesional, punojnë arsimtarë klasor (I-IV) dhe arsimtarë lëndorë (V-VIII). Në vitin shkollor 2004/05 prej numrit të përgjithshëm të arsimtarëve, mësim klasor kanë zhvilluar 37%, kurse mësim lëndor 54%. Vetëm 9% të arsimtarëve janë përfshirë në punën edukative-arsimore me fëmijë me qendrim ditor, në kopshte dhe në konviktet e nxënësve.

298

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 Nxënës sipas gjuhës në të cilën kryhet mësimdhënia, në vitin 2004-2005

Gjuha e mësimdhënies

Nxënës Klasa Nxënës Klasa

Nr. % Nr. % Nr. % Nr. %

2003/2004 2004/2005

maqedone 149413 64,36 6551 65,90 145150 64,08 4480 65,63

shqip 76346 32,89 3084 31,03 75146 33,18 3087 31,26

turqisht 5922 2,55 269 2,71 5135 2,54 273 2,76

serbisht 642 0,20 36 0,36 462 0,20 34 0,34

GJITHSEJ 232143 100,00 9940 100,00 226493 100,00 9874 100,00

Arsimtarë në shkollën fillore (viti shkollor 2004/05)

Përgatitja profesionale

Statusi

GjithsejMësim klasor Mësim lëndorQendrim ditor

kujdestar-internat

Nr. % Nr. % Nr. % Nr. %

Magjister 5 0,10 28 0,38 4 0,32 37 0,27

Sipëror 1460 28,97 2749 37,30 522 41,89 4731 34,65

I lartë 3191 63,33 4219 57,26 679 54,50 8089 59,24

I mesëm 383 7,60 373 5,06 41 3,29 797 5,84

Gjithsej 5039 100,00 7369 100,00 1246 100,00 13654 100,00

Nga paraqitja mund të konstatohet se, akoma, një përqindje e lartë e arsimtarëve të cilët punëojnë në arsimin fillor, të cilët janë me përgatitje të lartë profesionale, edhe atë 60%, përkatësisht 64% në mësimin klasor edhe pse që prej 10 vjetësh është futur detyrimi për arsim të lartë për të gjithë arsimtarët. Megjithatë, në raport me vitin 1995/96, kur përqindja e arsimtarëve me arsim të lartë ishte 71,6% (mësimi klasor 75%), ka përmirësim të dukshëm të strukturës kualifikuese.

Ajo që ka të bëjë me strukturën gjinore të arsimtarëve në arsimin fillor dhe të mesëm, është karakteristikë tendenca e feminizimit. Kështu, për shembull, në vitin 1991 pjesëmarrja e grave në numrin e përgjithshëm të arsimtarëve të arsimit fillor ishte 51,8%, në vitin 1997- 55%, kurse në vitin shkollor 2002/03- 57,56%. Tendencë të ngjashme shënon dhe arsimi i mesëm, ku përqindja e pjesëmarrjes së grave prej numrit të përgjithshëm të arsimtarëve, prej 51, 48 % në vitin shkollor 1990/91, është zmadhuar në 55,11% në vitin 2002/03.

Të dhënat për angazhimin e arsimtarëve në mësimdhënie (fond javor të orëve, lëndëve etj.) i japin karakteristikat që vijojnë:

299

Prog

ram

i për

zhvi

llim

in p

rofe

sion

al

të k

uadr

it s

hkol

lor

V

Arsimi fillor:

83%,3 e arsimtarëve janë angazhuar me 18-24 orë në javë;

78,5% e arsimtarëve japin mësim në një lëndë, 18% në dy lëndë dhe 3,7% në tre dhe më shumë lëndë;

91% e arsimtarëve punojnë në një shkollë, 8% në dy dhe vetëm 1% në tri dhe më tepër shkolla.

Arsimi mesëm:

20% e arsimtarëve kanë fond javor prej 18 orësh, 71,5% prej 18-24 orësh dhe 8,5% mbi 24 orë në javë;

74,6% e arsimtarëve japin mësim në një lëndë, 11,8% në dy lëndë dhe 13,6% në tre dhe më tepër lëndë;

89,4 prej arsimtarëve punojnë në një shkollë, 9,2% në dy dhe 1,4% në tri dhe më tepër shkolla.

Sipas përkatësisë nacionale të arsimtarëve, në arsimin e rregullt fillor dhe të mesëm, është karakteristike tendenca për rritje të vazhdueshme të numrit të arsimtarëve me përkatësisë shqiptare, sidomos në arsimin fillor, por gjithashtu dhe të mesëm. Kjo mund të shihet në të dhënat e mëposhtme.

Arsimtarë në arsimin e mesëm sipas përkatësisë nacionale:

Përkatësia nacionale 1995/96 2002/03

Maqedonas 84,0% 79,6%

Shqiptarë 10,4% 16,7%

Të tjerë 5,6% 3,7%

Prej numrit të përgjithshëm të arsimtarëve shqiptarë, 9% zhvillojnë mësim në shkolla me gjuhë mësimore maqedonase.

Prej analizës të gjendjes së kuadrit mësimdhënës në arsimin e mesëm në Republikën e Maqedonisë, shikuar në përgjithësi, mund të konstatohet se në vështrim të arsimit formal të arsimtarëve (në përputhje me Ligjin) është arritur zhvillim kuadrik relativisht i sukseshëm, përveç pjesës së arsimtarëve të cilët kryejnë mësim praktik, të cilit duhet t’i kushtohet vëmendje më serioze duke patur parasysh rëndësinë e veçantë që ka komponenti praktik në arsimin profesional.

1.2. Bashkëpunëtorët profesional:

Në arsimin fillor dhe të mesëm si kuadër shkollor janë përfshirë edhe bashkëpunëtorë profesional, puna e të cilëve është e lidhur funksionalisht me realizimin dhe përparimin e veprimtarisë edukative-arsimore në shkollë. Sipas ligjeve aktuale për arsimin fillor dhe të mesëm, bashkëpunëtorët profesionalë

300

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 janë: pedagogu, psikologu, defektologu dhe bibliotekisti (dhe laburanti në arsimin e mesëm).

Në arsimin fillor, në vitin shkollor 2001/02 numri i punëtorëve profesionalë është 604. I krahasuar me numrin e nxënësve del raporti prej 402 nxënës për një bashkëpunëtor profesional. Prej bashkëpunëtorëve profesional, 70% i takojnë gjinisë femërore, ndërsa sipas nivelit të përgatitjes arsimore me arsim sipërorë janë 81,3%, me arsim të lartë 15,1% dhe me arsim të mesëm 3,6%.

Në të njëjtin vit shkollor, në arsimin e mesëm kanë punuar 215 bashkëpunëtorë profesional (1 bashkëpunëtor profesional në 428 nxënës), prej të cilëve 84,6% janë me arsim sipërorë, 7,4% me arsim të lartë dhe 8% me të mesëm.

Krahasuar me vitin shkollor 1995/96, numri i bashkëpunëtorëve në arsimin fillor është rritur me 44%, ( prej 420 dhe 604), ndërsa në arsimin e mesëm rreth 159% (prej 83 në 215), që mund të vlerësohet si tendencë mjaft e rëndësishme, duke marrë parasysh rolin dhe funksionin e tyre në realizimin dhe përparimin e veprimtarisë arsimore-edukative dhe të tërësishme të veprimtarisë në shkollë.

Kuadri i punësuar në arsimin fillor vitin 2004-2005

KUADËR I PUNË-SUAR

Mr. PPS PPL PPM VKV KV PKV NSS gjithsej

Punëtorë udhë-heqës

7 169 236 1 413

Bashkëpunëtorë profesional

7 494 139 28 668

Edukativ-arsimor 37 4731 8089 797 13654

Personel adminis-trativ-teknik

119 127 403 57 332 261 2065 3364

Kuadri arsimor-edukativ sipas vendit të punës dhe shkallës së arsimit, në shkollat fillore, në vitin 2004-2005

KUADËR ARSIMOR-EDUKATIV Mr. PPS PPL PPM Gjithsej

Mësim klasor 5 1460 3191 383 5039

Mësim tërëditorë 4 169 128 7 308

Qendrim ditor 38 40 6 84

Mësim lëndor 28 2749 4219 373 7369

Edukator në kopsht 304 501 25 830

Edukator në internat 11 10 3 24

Gjithsej 37 4731 8089 797 13654

301

Prog

ram

i për

zhvi

llim

in p

rofe

sion

al

të k

uadr

it s

hkol

lor

V

Pasqyra e numrit të të punësuarve dhe shkalla e arsimimit në shkollat fillore dhe të mesme në vitin shkollor 2004-2005

PUNË Mr. PPS PPL PPM Gjithsej

PUNËTORË UDHËHEQËS 10 185 239 1 435

DREJTOR 10 165 185 1 361

NDIHMËSDREJTORË 18 45 63

KONTABILIST 2 9 11

PUNËTORË PROFESIONALË 7 506 141 28 682

PEDAGOG 2 259 1 262

PSIKOLOG 4 133 137

SOCIOLOG 1 18 19

PUNËTOR SOCIAL 10 2 12

DEFEKTOLOG 23 3 3 29

BIBLIOTEKAR 63 136 24 233

PUNËTORË EDUK.-ARSIMOR 52 5000 8179 802 14033

MËSIM KLASOR 5 1 518 3 205 383 5 111

MËSIM GJITHËDITOR 4 175 130 7 316

QENDRIM DITOR 42 43 6 91

MËSIM LËNDOR 43 2 982 4 288 378 7 637

EDUKATOR NË KOPSHT 305 501 25 831

EDUKATOR NË INTERNAT 32 12 3 47

302

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 2. ARSIMIMI INICIAL DHE AFTËSIMI PROFESIONAL

2.1 Arsimi inicial

Arsimtarë: Arsimi inicial si përgatitje profesionale parësore për arsimtarët e arsimit fillor dhe të mesëm në Republikën e Maqedonisë, realizohet me qasje të ndryshme, në varësi të asaj se a bëhet fjlë për arsimtarë klasorë/të ciklit të ulët apo arsimtarë lëndorë/të ciklit të lartë për lëndët të arsimit të përgjithshëm, artistike apo profesionale, apo, përsëri për mësimin praktik.

Prej vitit 1995/96 arsimi inicial për të gjithë arsimtarët (përveç mësimit praktik) është ngritur në nivel fakulteti, me kohëzgjatje prej 4 vjetësh. Në Republikën e Maqedonisë, arsimtarë klasorë/të ciklit të ulët përgatisin: Fakulteti pedagogjik në Shkup (me mësimdhënie në gjuhën maqedonase, shqipe dhe turke), fakultetet pedagogjike në Shtip dhe Manastir, Instituti për pedagogji në Fakultetin Filozofik në Shkup. Në të njëjtat institucione të larta arsimore përgatiten dhe edukatorë parashkollorë. Të gjitha institucionet kanë sistem të njëjtë apo të ngjashëm. Programet studimore i përbëjnë lëndët të arsimit të përgjithshëm, lëndë profesionale dhe të përgjithshme pedagogjike, lëndë psikologjike dhe lëndë metodike në përputhje me planin mësimor të mësimdhënies klasore. Arsimtarë lëndorë/cikli i lartë për arsimin tetëvjeçar, përgatiten në 6 fakultete: Fakulteti Filozofik, Filologjik, Matematikoro-natyror, Fakulteti për Kulturë Fizike, Fakulteti për art figurativ dhe fakulteti për arte muzikore, si dhe në Universitetin e EJL në Tetovë.

Koklavitja e arsimit të mesëm, e cila del, para së gjithash, prej strukturës së tij organizative dhe programore, e bën mjaft komplekse çështjen për kuadrin mësimdhënës.

Në arsimin e mesëm ekzistojnë tri kategori arsimtarësh:Arsimtarë të cilët në mënyrë të drejtpërdrejtë aftësohen për kryerjen e veprimtarisë mësimdhënëse gjatë studimeve në fakultet.Arsimtarë të cilët kanë mbaruar fakultet tjetër por jo për mësimdhënie dhe me arsim shtesë (përgjithësisht: pedagogji, psikologji, metodikë) fitojnë të drejtën të kryejnë mësimdhënie në shkollat profesionale sipas lëndeve profesionale përkatëse.Arsimtarë për kryerje të mësimdhënies praktike (instruktorë). Kjo kategori, parë nga ana e arsimimit, dhe përkrah kërkesave ligjore të caktuara, praktikisht është më e papërkufizuara.

1.

2.

3.

303

Prog

ram

i për

zhvi

llim

in p

rofe

sion

al

të k

uadr

it s

hkol

lor

V

Arsimi inicial, duke patur parasysh vendosjen e tanishme, meriton vëmendje të veçantë nga pikëpamja e fizionomisë të tij programore-didaktike.

Veprimtaria mësimdhënëse (kompetenca e saj), siç është e njohur, bazohet në dy komponentë bazë: (1) shkencore-profesionale dhe (2) pedagogjike, që do të thotë se për kryerje me sukses të profesionit të arsimtarit janë të nevojshme njohuri shkencore-profesionale prej fushës së caktuar dhe njohuri pedagogjike, aftësi dhe shkathtësi (dituri).

Tendencë e përgjithshme në botë është midis këtyre dy tendencave të vendoset një balanc i menduar, edhe pse në vende të ndryshme ky raport zgjdhet në mënyra të ndryshme. Për shembull në SHBA dhe Japoni raporti midis komponenteve është 3:1, në Francë 2:1, në Gjermani është afërsisht i njëjtë, ndërsa në Angli (në kolegje për arsimtarë 2:3). Tek ne (merren parasysh arsimtarët lëndorë) ai raport është në një nivel mjaft të papërshtatshëm. Kështu, fakultetet të cilat formojnë numrin më të madh të arsimtarëve lëndorë për arsim të mesëm dhe tetëvjeçar (Fakulteti i Matematikës dhe Shkencave të Natyrës, Filologjiku dhe Filozofiku) komponenti pedagogjik në numrin javor të orëve është i përfaqësuar me rreth 6-10% ose në raport përafërsisht 9:1. Raporti i tillë tregon qartë se arsimtarët e mësimit lëndor kanë/fitojnë arsim inicial i cili as përafërsisht nuk i kënaq nevojat e profesionit të arsimtarit.

E ngjashme është gjendja dhe me aftësimin e arsimtarëve për punë në shkollat e mesme profesionale, në lëndët profesionale. Tek ne është e pranishme praktika si arsimtarë të angazhohen persona që kanë mbaruar arsim të lartë përkatës (fakultet ekonomik, bujqësor, teknik etj.), por pa përgatitjen pedagogjike përkatëse. Detyrimi ligjor të marrin arsim pedagogjik, psikologjik dhe metodik, që të mund të punojnë si arsimtarë, nuk ka zgjidhje institucionale përkatëse. I ashtuquajturi rikualifikimi pedagogjik që për këtë lloj arsimtarësh realizohet në Fakultetin Filozofik (Instituti i Pedagogjisë) dhe në disa fakultete të tjera (Pedagogjiku-Shkup), më tepër është formal sesa thelbësor. Më e rëdësishme është të fitohet çertifikatë formale rreth diturive profesionale, aftësive dhe shkathtësive, të domosdoshme për kryerje me sukses të funksionit arsimtar. Me mënyrën e tillë të aftësimit profesional, vështirë se mund të pritent përtëritje e procesit mësimor-edukativ i cili kërkon arsimtar të motivuar, iniciativ dhe krijues.

Vëmendje serioze meriton dhe praktika pedagogjike si komponent i rëndësishëm i arsimimit inicial. Dhjetë vjetët e fundit në botë është e pranishëm tendenca e përgjithshme për zgjerimin dhe zmadhimin e saj të vazhdueshëm. Tek ne ajo është akoma e pa formuar mjaftueshëm, dhe, në përgjithësi, realizohet nëpërmjet mësimit të metodikave përkatëse, që është shumë e pamjaftueshme. Është e domosdoshme komponentit praktik në suazat e arsimit inicial t’i jepet rëndësi më e madhe dhe kjo, si nga pikëpamja e kohëzgjatjes ashtu edhe nga

304

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 pikëpamja e përmbajtjes, detyrave dhe mënyrës së realizimit të saj. Është mjaft e rëndësishme ajo të jetë nga ana metodike e përkufizuar, me respektim të parimeve pedagogjike bazë dhe të ligjshëmrive të procesit edukativo-arsimor.

Midis problemeve aktuale të cilat meritojnë vëmendje në arsimin inicial të arsimtarëve për arsim të mesëm do t’i japim dhe këto që vijojnë:

Çështjen e zgjedhjes dhe selektimit të kandidatëve për përfshierje në insti-tucionet e arsimit inicial (vërtetim i kritereve dhe mekanizmave);

Aftësimin e arsimtarëve në një, dy apo tri lëndë mësimore;

Strukturën programore dhe karakterin e kurikulumit;

Standarde dhe mënyra për evaluimin e arsimit inicial;

Stazhi i praktikuesit dhe mentoriteti si trajnim praktik i zgjatur i arsimit ini-cial etj.

Është e njohur se përgatitja e pamjaftueshme profesionale e arsimtarëve në mënyrën më të drejtpërdrejtë implikon probleme serioze në praktikën edukativo-arsimore. Nxitjet e reja me të cilat ballafaqohen edukimi dhe arsimi preferojnë arsimtar të aftë profesionalisht për veprimtari krijuese, i cili do të nxitë, motivojë, do të mundësojë situata të shumëllojshme mësimdhënëse, arsimore dhe edukative në të cilat nxënësi do ta përjetojë vetërealizimin individual. Në atë kuptim vëmendje të veçantë meriton nevoja për krijim didaktiko-programor dhe konceptual jo vetëm në arsimin inicil por edhe në arsimin e vazhdueshëm.

2.2. Aftësimi profesional

Arsimi parashkollor: trajnimi bazë i kuadrit arsimor për arsimin parashkollor, fillor dhe të mesëm realizohet në katër universitete në Republikën e Maqedonisë.

Aftësimi profesional i arsimtarëve në arsimin parashkollor, fillor dhe të mesëm realizohet nëpërmjet niveleve të mëposhtme:

shtetëror apo rajonal – më shpesh nëpërmjet njësive rajonale të Byrosë për zhvillimin e arsimit, në varësi të qëllimit të aftësimit apo numrit të pjesë-marrësve të cilët duhet të përfshihen (për planet dhe programet mësimore, çështje të caktuara të teknologjisë, projektet – si dhe risitë programore dhe didaktike);shkolla/institucione arsimore si dhe aktive profesionale të grupeve të arsimtarëve (mësim klasor, mësim lëndor, i përgjithshëm, grup lëndësh profesionale) apo ekipe shkollore (në përgjithësi në suazat e projekteve të veçanta);takime profesionale, tryeza të rrumbullakta, simpoziume, më shpesh për pyetje aktuale apo bazë nga procesi arsimor-edukativ, ku pjesëmarrja është në mënyrë të veçantë apo si përfaqësues shkollorë;

1.

2.

3.

305

Prog

ram

i për

zhvi

llim

in p

rofe

sion

al

të k

uadr

it s

hkol

lor

V

revista profesionale dhe pedagogjike, gazeta, informatorë me materiale profesionale, shtojca metodike, këndvështrime ku pjesëmarrja është indi-viduale apo në nivel të institucionit/shkollës.

Arsimi fillor dhe i mesëm: Sipas ligjit për arsim fillor (neni 76 paragrafi 2) dhe ligjit për arsim të mesëm (neni 79, paragrafi 2), aftësimin (profesional dhe pedagogjik) të arsimtarëve e realizojnë Byroja për zhvillimin e arsimit, fakultetet për arsimtarë dhe institucione të tjera të specializuara (publike dhe private), sipas programeve të veta.

Përvojat e deritanishme tregojnë se zhvillimi profesional i arsimtarëve ka një sërë mungesash:

Mungesë të politikës së vërtetuar për zhvillim profesional të arsimtarit;

Lënie e iniciativës individuale;

Mbështetje materiale e pamjaftueshme për shkollën dhe arsimtarin për zh-villim të tij profesional;

Formalizim të sistemit të mentorit me praktikantët;

Mungesë e standardeve dhe kritereve për zhvillim profesional dhe përparim në karrierë;

Mungesë të iniciativave për përsosje profesionale të arsimtarit;

Sistem i papërkufizuar për trajnim;

Sistem i pandërtuar për akreditim.

2.3. Mësimi i përjetshëm dhe zhvillimi profesional i arsimtarëve

Në çdo vend, duhet të zbatohen masa përkatëse politike, me qëllim promovim të mësimit të përjetshëm të arsimtarëve. Mësimi i përjetshëm dhe zhvillimi profesional i arsimtarëve si dhe zhvillimi i vazhdueshëm i shkollës duhet të vështrohen në nivel të barazisë dhe të promovohen në procese të lidhura natyrshëm dhe të varur midis njëri tjetrit. Mësimi i përjetshëm duhet të mundësojë modele dhe udhë të tjera për të mësuar, si të mësuarit të pavarur, përvoja shkollore dhe përfshirja në projekte për përmirësimin e shkollës duhet të vlerësohen dhe formalisht të njihen dhe mënyrat e ndryshme për itimin e dijeve, sipas mundësisë dhe të çertifikohen. Mësimi i përjetshëm dhe zhvillimi profesional i arsimtarëve, institucioni dhe zhvillimi shkollor kanë kuptim vetëm në qoftë se janë të lidhur me përparimin e cilësisë të arsimimit të nxënësit.

Ja disa shembuj për zhvillimin profesional ekzistues dhe të dëshirueshëm të arsimtarëve:

4.

306

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 Gjendja ekzistuese Zhvillimi profesional i dëshirueshëm tek arsimtari (ZHPA)

Modeli bazohet në konceptin e transferimit të diturive. Të mësohet, do të thotë të akumulohen njohuri, prandaj sipas kësaj arsimtari është përcjellës/ligjërues dominant i diturive

Modeli i ri bazohet në konceptin e Konstruksionit të diturive. Dituria nuk mund të përcillet, ai që mëson duhet me aktivitetin e vet ta konstruktojë. Sipas kësaj arsimtari trajtohet si partner në procesin e ndërtimit të diturive në komunikimin pedagogjik por dhe si praktikues i cili e krijon punën e vet, praktikën, dikush i cili në bazë të njohurive të vjetra ndërton njohuri të reja dhe përvoja dhe me to nuk i vë në hamendje nxënësit e vet

Trajnimi më shpesh zhvillohet njëfish (arsim inicial, bazor i arsimtarit) përkatësisht përsosja është zakonisht ndjekje e kurseve të njëfishta në të cilat arsimtari fiton informacione të reja për aspektet e veçanta të punës, në përgjithësi përmbajtje të reja (dhe kjo më shpesh në lloj të mësimdhënies për një grup më të madh njëkohësisht)

Trajnimi i arsimtarit është fazor, proces afatgjatë dhe permanet, ndërsa arsimi universitar është vetëm faza e parë në përgatitjen e rolit të tij të ardhshëm. Nuk ekziston shkëputje midis arsimit bazortë arsimtarëve dhe përsosjes së tyre të mëtejshme. Përsosja është pjesë përbërëse e arsimit të tyre permanet dhe i përfshin përvojat të cilat arsimtari i ka fituar jashtë sistemit formal të arsimit dhe/ose përsosjes (arsimtari mëson gjatë kohës dhe ato i fut në praktikën shkollore)

Trajnimi dhe arsimimi i arsimtarit vendoset jashtë prej shkollës dhe në përgjithësi nuk janë të lidhur me përvojën aktuale të arsimtarit.

Zhvillimi profesional i arsimtarit ndodh në kontekst specifik. ZHPA-ja më efikase zhvillohet më shpesh në shkollë, është e lidhur ngushtë me aktivitetet e përditshme të arsimtarit dhe nxënësit dhe në të ndikojnë shumë dituritë dhe përvojat e arsimtarit.

Ndjekje e përkohshme dhe evaluim i punës së arsimtarit (më shpesh prej këshilltarëve përkatës së Byrosë për Zhvillim të Arsimit)

Ndjekje e vazhdueshme dhe mbështetje e rregullt e arsimtarit në punën me informacionet kthyese të qëndrueshme, nëpër mjet llojeve të ndryshme të evaluimit. Vlerësim të punës së tij nuk jepën vetëm këshilltari (presoni ekspert, inspektorët e arsimit) por edhe kolegët e tij, çifte apo ekipe arsimtarësh etj. Roli i evaluimit është të mundësojë shkëmbim të rezultateve të mira midis njerëzve të cilët merren me arsim.

Reformat përgatiten në përgjithësi në ministrinë përkatëse dhe u dërgohen arsimtarëve që të njihen dhe t’i zbatojnë. Arsimtari në reformat është përfshirë vetëm si realizues i tyre.

Një pjesë e reformave zhvillohen pikërisht në shkolla. Detyra e arsimtarit është të marrë pjesë në to dhe me aktivitetin e vet të kontribuojë për zbatimin me sukses të tyre. Arsimtari trajtohet si profesionist i cili punon në ndryshimin e situatës në të cilën punon.

Arsimtari interpreton kërkime dhe teori të huaja, ai është përcjallës i diturive të huaja.

Arsimtari bën reflektime të veta dhe në bazë të tyre zbaton kërkime të vogla (arsimtari si kërkues). Arsimtari është prodhues i dijeve, shumë prej reflektimeve, rezultateve të kërkimit dhe përvojave i fut në mësimdhënien e vet, duke e ndryshuar, duke e përparuar dhe duke e përshtatur me rastet konkrete.

Përsosja e arsimtarit është punë private e tij, zgjedhje vetjake se a do të përfshihet në ndonjë lloj përsosjeje. Përsosja i këshillohet arsimtarit, por sistemi nuk e detyron për të dhe nuk i kontrollon efektet e kësaj përsosjeje në procesin e punës së vet.

Përsosja e vazhdueshme është pjesë e detyrueshme e rolit të arsimtarit dhe është e futur në sistemin e zhvillimit të karrierës. Arsimtari nuk mund të anashkalojë përsosjen sepse prej tij këtkohettë fusë risi në punën e vet dhe kjo të kontrollohet.

Për arsimin e arsimtarit është e detyruar institucion i veçantë (p.sh. BZHA)

ZHPA-ja nënkupton model dinamik të komplikuar të bashkëpunimit të një sërë institucionesh të ndryshme (fakultete, institucione kërkimore, ekspertë të qeverisë apo organizata joqeveritare etj.) për arsimin dhe zhvillimin e arsimtarëve.

307

Prog

ram

i për

zhvi

llim

in p

rofe

sion

al

të k

uadr

it s

hkol

lor

V

Arsimtari punon më shpesh i izoluar (madje dhe prej kolegëve që japin të njëjtën lëndë). Arsimtari sipas mendimit të vet konsultohet me të tjerët.

Puna në ekip e arsimtarit dhe kolegëve të tjerë është e paraparë sistematikisht në përkufizimin e punës. ZHPA-ja është proces kooperativ edhe pse ka dhe hapësirë për punë të izoluar. Ekziston interaksion i menduar i arsimtarëve midis tyre si dhe me bashkëpunëtorët profesionalë, prindërit dhe anëtarët e bashkësive.

Arsimtari është më shpesh në margjinat e ndodhive shoqërore dhe rrallë merr pjesë në ndryshimet e bashkësisë lokale/vendore.

Prej arsimtarit pritet të jetë agens i gjallë në ndryshimet në shkolla dhe në bashkësinë lokale/vendore.

Sindikata si organizatë në të cilën marrin pjesë arsimtarët merret në përgjithësi me rrogat e arsimtarëve por jo edhe me zhvillimin profesional të tyre.

Insistohet në Shoqëri Profesionale të Arsimtarëve e cila përveç kujdesit për pozitën e profesionit dhe për zhvillimin profesional do të ketë parasysh dhe organizimin e llojeve të ndryshme të ndihmës profesionale, do të kujdeset për pozitën e arsimtarëve në shoqëri etj.

Numri më i madh i ekspertëve theksojnë se profesionalizimi i arsimtarëve është parakusht për përparim të suksesshëm të cilësisë së arsimit dhe se kjo është me interes të madh për ata të cilët e krijojnë politikën arsimore. Pikërisht për shkak të kësaj është e nevojshme futja dhe zhvillimi i konceptit të zhvillimit profesional të arsimtarëve.

Arsimi i vazhdueshëm, përkatësisht përsosja e arsimtarit ka rëndësinë e vet të veçantë. Nevoja e kohës sonë, e theksuar në qendrimin e vazhdueshëm të mësohet, përkatësisht të mësohet gjatë gjithë jetës është e rëndësisë së veçantë pikërisht për veprimtarinë mësimdhënëse.

Krijimi i kushteve shoqërore dhe profesionale stimuluese për zhvillimin e karierës në profesionin e mësimdhënies në mënyrë të theksuar do ta ndryshojë raportin e arsimtarit me zhvillimin e vet profesional.

Standardet bashkëkohore për punë efektive dhe efikase të institucioneve arsimore e fut nevojën për implementimin dhe institucionalizimin e sitemit për trajnim inicial (pre-service) dhe sistemit për përsosje profesionale (in-sevice) të të punësuarve në institucionet edukativo-arsimore.

Çështjet që kanë të bëjnë me arsimin e arsimtarëve dhe trajnuesit janë pjesë e një numri të madh iniciativash në nivel botëror dhe evropian si: Deklarata – Arsimim për të gjithë, Rezoluta për arsim të përjetshëm, Plani aksionar për aftësi dhe mobilitet, Procesi i Bolonjës dhe Rezoluta e Këshillit dhe Deklarata e Kopenhagës për bashkëpunim Evropian në fushën e arsimit profesional dhe trajnimit, Plani aksionar për e-mësim dhe puna e Eurydice dhe i organizatave ndërkombëtare si UNESCO dhe OECD.

Meqënëse arsimi inicial i arsimtarëve në masë të madhe sigurohet në suazat e institucioneve të arsimit të lartë, Procesi i Bolonjës është me rëndësi të veçantë në gjetjen e zgjidhjeve adekuate për këtë problem.

308

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 3. FUSHA KYÇE PËR INTERVENIME

3.1. ZHVILLIMI PROFESIONAL I ARSIMTARËVE

Portreti i arsimtarit duhet të jetë në përputhje me ngjarjet reale dhe nevojat e anticipuara. Ky është portreti i arsimtarit të shekullit të 21 – i pasur në fushën e arsimit të përgjithshëm dhe profesional dhe i aftë dhe mobil në planin e fitimit të aftësive të nevojshme për realizim të suksesshëm të profesionit të tij. Domethënë arsimtari duhet përveç fitimit të kualifikimit formal vazhdimisht të aftësohet nga ana profesionale dhe eksperte.

Plotësimi i nevojave për: zmadhim të cilësisë së arsimtarëve dhe trajnuesve1 në kontekst të rolit të tyre të ndryshuar në shoqëri të bazuar në dije dhe realizim të mobilitetit të tyre të vazhdueshëm arsimor, krijimin e kushteve për shanc të dytë të arsimtarëve të papunësuar aftësitë dhe dijet e tyre duke marrë parasysh pauzën nga puna në një masë të madhe janë reduktuar, nivelimin e kualifikimit punues, personal dhe të çertifikuar të arsimtarëve, veprimtari shkencore-kërkimore permanente në sferën e arsimit, tejkalimin e qasjeve parciale në modernizimin e praktikës dhe teorisë arsimore dhe afirmim të Teorisë dhe Praktikës Pedagogjike të Maqedonisë dhe implementim të saj në suaza ndërkombëtare, përbën një nga detyrat kryesore të Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës në periudhën e ardhshme.

Qasja e tillë është përfshirë jo vetëm në aspektin nacional por dhe në aspektin e realizimit të qëllimit të parë të Procesit për Përkufizim të Qëllimeve të Komisionit Evropian për Arsim: “Përmirësimi i cilësisë dhe efektivitetit të sistemeve të arsimit dhe trajnimit në Bashkimin Evropian”2. Katër pyetjet kryesore të cilave duhet t’u përgjigjen janë:

Identifikim i aftësive që duhet t’i zotërojnë arsimtarët dhe trajnuesit, duke marrë parasysh rolet e tyre të ndryshueshme në shoqërinë e bazuar në dituri.Sigurim i kushteve të cilat u japin ndihmesë adekuate arsimtarëve dhe trajnuesve në trajnimin e tyre të nxitjeve dhe shoqërisë së bazuar në dije, duke përfshirë trajnimin inicial dhe përsosjen profesionale nga perspektiva e mësimit të përjetshëm.

1 Nën termin arsimtar kuptohen arsimtarët e arsimit tetëvjeçar dhe të mesëm (gjimnazor dhe profesional). Termi trajnues përdoret për shënimin e mbështetjes dhe trajnimit të nxënësve (trajnues) në ndërmarrje, ku zhvillohet komponenti i punës në arsimin inicial profesional dhe trajnimi si dhe arsimi i vazhdueshëm profesional dhe trajnimi, pa marrë parsysh se a ka të bëjë me komponentin e punës apo jo.

2 Nivelet e arritjeve të cilat janë pranuar nga Këshilli në maj të vitit 2003, janë, gjithashtu, të rëndësishme, gjatë shqyrtimit të rolit strategjik të arsimtarëve dhe trajnuesve, kur kanë të bëjnë me: a) realizimin e shkallës mesatare prej nën 10% të lënies së parakohshme të arsimit, b) mbarimin e arsimit të mesëm për më pak se 22% prej 22-vjeçarëve dhe c) ulje prej 20% në numër të 15-vjeçarëve me rezulate të ulëta në arritjet në shkollim.

1.

2.

309

Prog

ram

i për

zhvi

llim

in p

rofe

sion

al

të k

uadr

it s

hkol

lor

V

Sigurim i hyrjes së kënaqshme në profesionin e arsimtarit, në të gjitha lëndët dhe shkallët, si dhe kujdesi për nevojet afatgjata për këtë profesin nëpërmjet rritjes së atrakcionit të mësimdhënies dhe trajnimit.Tërheqje të ,,rekrutëve” të rinj në profesionin e arsimit dhe trajnimit të cilët kanë përvojë profesionale prej fushave të tjera.

Aktivitete:

1. Evaluimi dhe përsosja e programeve për trajnim të arsimtarëve dhe trajnuesve

Programet për Trajnim inicial të arsimtarëve duhet të jenë dinamikë, të ndryshueshëm dhe të jenë në zhvillim të vazhdueshëm. Ato duhet t’i përgatisin arsimtarët e ardhshëm për ndërmarrje progresive dhe proaktive të detyrave profesionale të cilat priten prej tyre. Ata vazhdimisht duhet të mendojnë për natyrën e sistemit të arsimit, jo vetëm t’u përgjigjen ndryshimeve në kontekstin profesional por dhe të kontribuaojnë dhe për vetë sistemin e ndryshimeve. Prandaj gjatë përkufizimit të programeve të studimit për arsimin inicial të arsimtarëve duhet të merret parasysh dhe:

Profesionalizmi është karakteristikë/kompetncë tradicionale e arsimtarit të mirë dhe ai ngelet me rëndësi esenciale. Arsimtari i mirë është burrim i rëndësishëm i dijeve dhe kuptimeve. Megjithatë, mënyra se si arsimtari i fiton dhe ndërton kompetencat e veta duhet të ndryshojë dhe të ndërtohet në suazat e sistemit për mësim të përjetshëm, si termin subpërmbledhës i arsimit inicial dhe përsosjes profesionale të vazhdueshme.

Kompetencat pedagogjike – Arsimtari duhet të jetë kompetent në planin pedagogjik dhe didaktik që të mund të përcillet spektri i gjerë i dijeve dhe aftësive me fokus të veçantë mbi strategjitë për fitimin e dijeve dhe aftësive, zhvillimin dhe stimulimin e motivimit për të mësuar, kreativitetin, bashkëpunimin, pavarësinë, mendimin kritik, aftësinë për zgjidhje të problemeve dhe kreativitetin e nxënësve, për llogari të favorizimit të enciklopedizmit, faktografisë dhe riprodhimit.

3.

4.

Ministria e Arsimit dhe Shkencës do t’i ndërmarrë këto masa në periudhën e ardhshme:

Evaluim dhe përsosje të programeve për trajnim të arsimtarëve dhe tra-jnuesve;Krijim të mbështetjes profesionale dhe institucionale efikase të sistemit të arsimit dhe përsosjes së arsimtarëve dhe trajnuesve.Sigurim kushtesh për fitim të titullit arsimtar apo trajnues varësisht nga niveli i arsimit.Sigurim i kushteve për përparim në karrierë të arsimtarëve.

1.

2.

3.

4.

310

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 Kompetenca për përdorim të teknologjisë në arsim, sidomos të TIK, është karakteristika kryesore e profesionalizmit të kuadrit mësimdhënës në arsim. Më e rëndësishme është të kuptohet teknologjia në kuptimin e potencialit pedagogjik dhe mundësi për inetegrimin e saj në strategjitë për mësim dhe për organizim të punës.

Kompetenca organizuese dhe aftësi për punë në ekip – Profesioni i arsimtarit nuk mund të vështrohet më vetëm si aktivitet individual, ai duhet gjithnjë dhe më shumë të transformohet në punë në ekip dhe të përbëjë pjesë të “organizimit të të mësuarit” kolektiv.

Hapja është aftësi të cilën arsimtari duhet ta mësojë: aftësi për punë me prindër në mënyrë e cila duhet të jetë komplementare me aspektet e rjera të punës profesionale të tij.3

Në bazë të karakteristikave/kompetencave të përgjithshme të përkufizuara kështu mund të jepet spektri i kompetencave kryesore profesionale të arsimtarit, të cilat çdo institucion që trajnon arsimtarë duhet ta mundësojë, dhe kjo:

ekspertizë të lartë në një apo më tepër lëndë specifike (arsim akademik);

zotërim të diturive stabile dhe kuptim të fushës/ave lëndore për të cilat ai/ajo është përgjrgjës/e;

njohje të paktën të një gjuhe;

plotësim i ekspertizave të veta lëndore me aftësi pedagogjike duke e përf-shirë dhe motivimin për të mësuar, kreativitetin, bashkëpunimin dhe kupti-min në aspektin social të arsimit (sidomos arsimtarët lëndorë);

kuptim të potencialit pedagogjik të teknologjisë (sidomos TIK) zhvillimin e aftësive ta integrojnë në procesin e mësimdhënies dhe të mësimit;

aftësi për integrim të parimeve të mësimit të përjetshëm në procesin e mësimdhënies dhe të mësimit;

aftësi për arritje të standardeve ndërkombëtare (evropiane) në mbajtjen e mësimidhënies;

dituri të gjëra dhe të balancuara dhe kuptim të karakteristikave kryesore të të arsimit në kontekste të ndryshme dhe sidomos në kontekstin evropian dhe interkulturor;

aftësi për vendosje dhe mbajtje të argumentimit të krijuar për pyetjet arsi-more në mënyrë të qartë, koherente dhe lucide;

nderim për kontributin në arsim të fëmijës apo të riut, dhe marrje të përgjegjë-si së profesionale për zhvillimin e personalitetit, talentit dhe atributeve men-dore, shpirtërore dhe fizike të çdo fëmije apo personi të ri;

3 E adaptuar sipas: OECD, 1998

311

Prog

ram

i për

zhvi

llim

in p

rofe

sion

al

të k

uadr

it s

hkol

lor

V

dituri, kuptim dhe përgatitje për futjen në pyetjet vijuese arsimore dhe dhënie e kontributit në proceset e zhvillimit të kurikulumeve (sidomos në nivel lokal), zhvillimit profesional të të punësuarve dhe zhvillimit të tërë-sishëm shkollor;

aftësi për zbatim të spektrit të gjerë të stragjive të ndryshme në mësimd-hënie me qëllim mundësim të mësimit të fëmijëve, duke e përfshirë zbatimin përkatës të teknologjisë informatike-komunikative (TIK);

aftësi dhe përkushtim për promovimin e barazisë së mundësive për të gjithë njerëzit në shoqëri inkluzive dhe ndërmarrje aktive e hapave për eleminimin e diskriminimit;

pavarësi intelektuale dhe angazhman kritik i treguar;

dituri dhe aftësi për përparimin e mësimit tek ata nxënës të cilët kanë probleme/bariera në të mësuar, duke përfshirë këtu edhe ata të cilët kanë probleme me mbështjetjen në fusha të caktuara të kurikulumit dhe ata me vështirësi emocionale dhe me probleme në sjellje.

lajmërim i prindërve dhe palëve tjera të interesuara për suksesin dhe për-parimin e nxënësve;

aftësi për zbatim të kërkimeve dhe llojeve të tjera të evidencës së vlefshme me qëllim që të sigurohen informcionet të cilat do ta çonin zgjedhjen, ndry-shimet dhe përparësitë në promovim të praktikave arsimore dhe përparim-it.

sjellje përkatëse si profesionalist në zhvillim/ profesionalist për zhvillim me arsimtarët e tjerë dhe kolegët e profesioneve të tjera, para-profesionalistë dhe agjenci të cilat janë angazhuar për dhënien e mbështetjes së nxënësve dhe fitimin e përvojave në bashkëpunim me ta;

kryerje të detyrave administrative sipas kërkesave të shkollës;

marrje të detyrimit dhe përpjekjeve për zhvillimin e vet profesional që del prej vetkontrollit dhe vetevaluimit profesional të praktikës vetjake profesio-nale dhe praktikës së të tjerëve.

Duhet të theksohet se këto kompetenca kryesore mundësojnë zbatim të tyre në mjedise të ndryshme sociale, kulturore, linguistike dhe arsimore.

Nga e lartpërmendura, është e qartë se programet do të kërkojnë prej studentëve të kalojnë një kohë më të gjatë në shkolla dhe në institucione të tjera relevante arsimore. Si rezultat i kësaj, ata do të kenë mundësi të fitojnë përvojë direkte në mësimdhënien me fëmijë të vegjël dhe të rinj dhe në interaksion profesional me arsimtarët e tjerë, para-profesionalistët, prindërit dhe përfaqësuesit e profesioneve të tjera.

Kërkesat të cilat vendosen para programeve për trajnim inicial të arsimtarëve, kanë për qëllim t’i shpjegojnë dhe ilustrojnë aspektet e punës/

312

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 arritjeve të studentëve, të cilët programin e dizajnuar përpiqen ta reaalizojnë. Këto karakteristika do të shfrytëzohen prej shtetit dhe shkollës tetëvjeçare në dizajnimin e strategjive për vlerësim, të cilët do të japin garanci se kërkesat për kompetenca të studentëve në Trajnimin inicial të arsimtarëve janë realizuar.

Institucionet për arsimin inicial duhet të vazhdojnë të përkujdesen për studentët edhe pas mbarimit të studimeve dhe t’u ofrojnë ndihmesë adekuate gjatë kohës së periudhës së tyre praktikuese/të asistencës. Gjatë kohës së praktikës përgatitore ata duhet të punojnë drejt arritjes së standardeve për arsimtar të rregjistruar (të liçencuar).

Arsimi inicial i arsimtarëve që kanë mbaruar studime jashtë vendit nga sfera e arsimit (arsimtrët e ardhshëm në mësimin lëndor) do të realizohet me paralelizëm apo rikualifikim pedagogjik suksenciv në institucionet e arsimit të lartë të cilat merren me arsimimin e arsimtarëve dhe/ose të cilat si lëndë të programeve studimore të veta e kanë arsimin.

Arsimtarët profesionalë në arsimin e mesëm kompetencat e veta pedagogjike të nevojshme mund t’i marrin paralelisht me trajnimin e tyre profesional (të njohura si studime nën B) apo sukcesive d.m.th. pas mbarimit të arsimit të tyre inicial profesional, në institucionin e lartë arsimor pedagogjik përkatës.

Akreditimin e Programeve për trajnim inicial të arsimtarëve e kryen Këshilli për Akreditim në Arsimin e Lartë, dhe kjo duhet të kuptohet në kontekstin e:

sistemit ekstern për përmirësimin e/ose akreditimin e programeve për ar-simim të arsimtarëve dhe

sistem i jashtëm për çertifikimin e kualifikimeve profesionale të arsim-tarëve:

Ky sistem i jashtëm për çertifikim dueht ta vërtetojë përkatësinë e programit pë arsimim të arsimtarëve dhe mundësinë e saj për përgatitje të detyrave profesionale dhe rolin e profesionit të arsimtarit. Në këtë kuptim, Këshilli për Akreditim të Programeve të Studimit për Arsimin Inicial të arsimtarëve vendimin për akreditim e merr vetëm në qoftë se plotësohen kushtet e më-poshtme:

programet e studimit të jenë të udhëhequra prej institucioneve të cilat përf-shijnë partnerë të ndryshëm shoqërorë të njohur dhe të cilët zotërojnë me kuadër cilësor dhe përkatës arsimor;

programet e studimit të jenë të udhëhequra nga ana e institucioneve të cilat e kaluan me sukse procesin e evaluimit të brendshëm dhe të jashtëm (sipas mundësive prej institucioneve evropiane);

programet e studimit të jenë të udhëhequra prej institucioneve të cilat i plotë-sojnë standardet për evaluimin e programeve për arsimim të arsimtarëve;

programet e studimit t’i plotësojnë kushtet e parapara për arsimin inicial të arsimtarëve në këndvështrim të kompetencave të nevojshme.

313

Prog

ram

i për

zhvi

llim

in p

rofe

sion

al

të k

uadr

it s

hkol

lor

V

2. Krijimi i mbështetjes institucionale dhe profesionale efikase të siste-mit për arsimim dhe aftësim të arsimtarëve dhe trajnuesve

Që të sigurohet trajnim i suksesshëm është e nevojshme vendosja e sistemit për akreditim të dhënësve të shërbimeve të aarsimit që të sigurohet se shërbimet për trajnim të arsimtarëve gjatë kohës së punës sigurohen prej më shumë ofertadhënësve të trajnimit dhe se ata i plotësojnë standardet përkatëse për cilësi.

Që të realizohet e gjithë kjo është e nevojshme edhe mbështetje profesionale dhe institucionale përkatëse. Mbështetja e tillë nënkupton etablim dhe funksionim të trupave të mëposhtme:

a) Këshilli për zhvillim profesional të arsimtarëve (KZHPA)

Status: Këshill për zhvillim profesional të arsimtarëve (Këshilli) do të jetë formuar nga Ministria e Arsimit dhe Shkencës (MASH) dhe do të japë raporte drejtpërdrejt në Ministrinë e Arsimit dhe Shkencës.

Këshilli nuk ka kompetenca për marrje vendimesh. Roli i tij është të japë këshilla si dhe propozime apo udhëzime që të sigurohet suksesi në implementimin e politikës lidhur me arsimtarët.

Roli: KZHPA e jep rolin e vet nëpërmjet dhënies së këshillave profesionale, instruksioneve dhe udhëzimeve të Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës për qëllimet e ardhshme të mundshme lidhur me arsimtarët. Qëllimet e tilla mund t’i përfshijnë pyetjet lidhur me:

Statutin juridik të arsimtarëve;

Kualifikimeve profesionale;

Çertifikimin;

Zhvillimin profesional;

Trajnim të detyrueshëm para punësimit.

Anëtarë: KZHPA është e përbërë prej:

PËRFAQËSUES Nr. EMËRIMI

Arsimtarë 1 I emëruar prej Sindikatës së Arsimtarëve

Arsim i lartë 2 Të emëruar prej universiteteve

Drejtorë 1 Të emëruar prej Asociacionit të Drejtorëve të shkollave

Këshilla komunalë

1 Të emëruar nga shoqata e drejtorëve

Përfaqësues të bashkësisë

3 Persona me pozitë të lartë në shoqëri me përvojë të caktur në arsim (nuk është e domosdoshme përvojë profesionale) të cilët do ta përforcojnë punën e KZHPA-së. Këta persona do të emërohen nga Ministria pas marrjes së mendimit prej vetqeverisjes lokale. Së pakti një prej personave të emëruar duhet të jetë prind në këshillin shkollor.

MASH 1 Këshilltar projektues për zhvillim profesional të arsimtarëve do të jetë kryesues i Këshillit.

Sekretar 1 I emëruar prej Këshillit

Gjithsej 10

314

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 b) Këshilli për akreditim të programeve për trajnim profesional të arsim-tarëve

Përsosja profesionale dhe eksperte e arsimtarëve gjatë kohës së karrierës së tyre të punës do të realizohet në kontekst të modelit të shkallëzuar të zhvillimit profesional dhe bashkëpunimit të rrethit gjerë të dhënësve të akredituar të shërbimeve arsimore, kurse nën koordinim të Këshillit për Akreditim të programeve për përsosje profesionale.

Realizimi i suksesshëm i kësaj mase do të ketë kujdes për atë se a janë vendosur Programet për përsosje profesionale dhe eksperte të arsimtarëve në bazë të kërkesave që dalin prej:

Roleve profesionale të cilat arsimatri dueht t’i kryejë në shkollën fillore dhe konteksti më i gjerë shoqëror;

Detyrave të punës së arsimtarit në shkollë (edukim, evaluim, administrim, këshillim dhe inovim);

Niveli përkatës të kualifikimit për kryerje kompetente të roleve dhe detyrave profesionale.

Statuti: Këshilli do të formohet nga Ministria e Arsimit dhe Shkencës. Këshilli do ta këshillojë MASH për pyetje lidhur me akreditimin e trajnimit të arsimtarëve gjatë punës dhe programeve të tyre dhe do të marrë vendim për akreditim të ofertëdhënësve të trajnimit të arsimtarëve gjatë punës dhe programeve të tyre.

Roli: Këshilli do të formohet që t’i sigurojë këshilla, instruksione dhe udhëzime Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës në zhvillimin dhe implementimin e komponentës – trajnim të arsimtarëve gjatë punës. Këshilli, gjithashtu, do të marrë vendime për akreditimin e ofertadhënësve dhe programeve të tyre.

Këshilli do të merret me:

Do të ndihmojë të vendosen standardet dhe procedurat për akreditimin e ofertëdhënësve të trajnimit të arsimtarëve gjatë punës dhe programeve të tyre;

Do të sigurojë këshilla dhe instruksione për sigurimin e informacioneve të cilat duhet të jenë të kapshme për ofertëdhënësit e trajnimit të arsimtarëve gjatë punës në lidhje me propoziemt e reja për akreditim;

Do të marrë vendime për akreditimin e ofertëdhënësve të trajnimit të arsim-tarëve gjatë punës dhe programeve të tyre;

Do të sigurojë këshill dhe instruksione për publikimin e ofertëdhënësve të trajnimit të arsimtarëve gjatë punës dhe programet e tyre;

Do ta kontrollojë dhe vlerësojë zhvillimin e implementimit të programit për raportet e konsultuesve dhe do të propozojë marrje të hapave përkatës që do të dalin prej këtyre kontrolleve;

315

Prog

ram

i për

zhvi

llim

in p

rofe

sion

al

të k

uadr

it s

hkol

lor

V

Do të mblidhet rregullisht siç do të jetë e nevojshme dhe me kërkesë të këshilltarit projektues për zhvillim profesional të arsimtarëve;

Do të dorëzojë raporte semestrale tek palët e interesuara.

Anëtarët: Këshilli është i përbërë prej:



Arsim i lartë 3 Të emëruar prej Konferencës së Inter- Universiteteve

Drejtorë shkollash 1 Të emëruar prej Asociacionit të Drejtorëve

MASH 1 Këshilltari projektues për zhvillim profesional të arsimtarëve – kryesuesi

Përfaqësues të OJQ 1 Të emëruar prej sektorit joqeveritar

Gjithsej 7

Përfitime për arsimtarët:

Arsimtarët si profesionalistë do të mund të fokusohen në karrierat e tyre dhe do të mendojnë për në mënyrë proaktive për mundësitë për përparim në kar-rierën e vet;

Arsimtarët do të mund të bëhen menaxherë më efikasë në realizimin e pro-cesit edukativ arsimor;

Arsimtarët do të bëhen më efkasë, më të organizuar dhe më konstruktivë në punën e vet.

Përfitime për institucionet:

Vendosje e bazës të sistemit për kontrollim të brendshëm të punës së ar-simtarëve;

Vendosje e bazës për sistem më racional të zgjedhjes dhe përparimit të ar-simtarëve (duke promovuar njëkohësisht barazinë në mundësi);

Shfrytëzim më efektiv i buxhetit për trajnim të arsimtarëve gjatë kohës në punë.

c) Agjencioni/Këshilli për liçencim të arsimtarëve

Statuti: Agjencioni/Këshilli do të formohet prej Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës dhe Sindikatës të Punëtorëve të Arsimit. Agjencioni/Këshilli do ta këshillojë MASH dhe sindikatën për çështje të lidhura me liçencimin e arsimtarëve të rinj dhe do të bashkëpunojë ngushtë me me institucionet për kontrollin e cilësisë në arsimin tetëvjeçar dhe të mesëm (IASH dhe QSHP). Agjencioni/Këshilli ka të drejtë tia marrë liçencën arsimtarit në qoftë se vërteton dobësi të njëpasnjëshme në punën e tij, të detektuara nga IASH dhe QSHP.

316

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 Roli: Kjo organizatë profesionale do ta marrë përgjegjësinë për:

liçencimin e arsimtarëve në bazë të indikatorëve për cilësinë;

garantimin dhe ngritjen e cilësisë të shërbimeve profesionale të arsim-tarëve;

bashkëpunim me MASH dhe partnerëve të tjerë socialë në përmirësimin dhe akreditimin e programeve për trajnim të arsimtarëve.

Anëtarë:



Arsim i lartë 3 Të emëruar prej Konferencës së Inter- Universiteteve

Drejtorë shkollash 1 Të emëruar prej Asociacionit të Drejtorëve

MASH 1 Këshilltari projektues për zhvillim profesional të arsimtarëve – kryesuesi

IASH 1 I emëruar prej Ispektoratit shtetëror i arsimit

Gjithsej 9

d) Zhvillimi i karrierës së arsimtarëve

Ngecja e qasjes sitematike në implementimin e projekteve dhe shprehive të vjetra për ekuilibër në statutin e ndërtimit, tek një pjesë e madhe e arsimtarëve, pa marrë parasysh se zotërojnë dituri dhe aftësi për masimdhënie dhe mësim bashkëkohor, krijoi rezistencë përkundrejt detyrimeve profesionale, me të cilën dhe implementimi i strategjive bashkëkohore në arsim e përjetojnë si angazhim të përkohshëm dhe shtues të punës. Përkundrejt kësaj kontribuojnë dhe në selektimin e implementimit dhe mos ekzistimin e evaluimit objektiv.

Është e dukshme modernizimi i mësimdhënies dhe mësimit është i pamundur të kryhet derisa në mënyrë sistematike nuk kryhet ndryshim i statutit dhe ndërtim i arsimtarëve, me të cilën do të anashkalohen situatat në të cilat arsimtarët kanë statut të njëjtë dhe vlerësohen njësoj, pa marrë parasysh cilësinë që e zotërojnë, qasjet që i praktikojnë në mësimdhënie dhe rezultatet që i arrijnë në punën me nxënësit.

Ministria e Arsimit dhe Shkencës në mënyrë sistematike do të ndërtojë Model për përparim në karrierë të arsimtarëve në shkollën fillore dhe do të ndërtojë rregullativë ligjore.

Modeli i tillë për përparim në karrierë për arsimtarët duhet të mundësojë qasje të shkallëzuar në statutin e arsimtarëve (arsimtar – praktikant/arsimtar, arsimtari dalluar dhe arsimtar-mentor) i cili do të jetë i mbështetur respektivisht dhe me qasje të shkallëzuar të shpërblimit (arsimtar praktikant – 80% të rrogës, për kualifikimet tjera shpërblimi do të rregullohet sipas rregullores së veçantë).

317

Prog

ram

i për

zhvi

llim

in p

rofe

sion

al

të k

uadr

it s

hkol

lor

V

Përzgjedhja në titull më të lartë do të bëhet në bazë të indikatorëve të saktë për kompetenca të dalluara, përvojë, cilësi/sukses të treguar në mësimdhënie dhe në të mësuarin e nxënësve, risitë dhe aktivitete shkollore dhe jashtëshkollore. (Aneksi 2)

Kualifikimi profesional i arsimtarit nuk duhet të mbarojë me marrjen e diplomës por duhet të zhvillohet dhe përparohet në praktikën e mësimdhënies.

Është shumë e rëndësishme tek arsimtarët të zhvillohet vetëdija dhe nevoja për mësim të vazhdueshëm, si bazë për zhvillimin profesional. Vendosja e kritereve dhe standardeve për përparimin sipas niveleve është, gjithashtu, faktor i rëndësishëm motivues për përparimin profesional të vazhdueshëm të arsimtarëve.

KUSHTE DHE KRITERIUME PËR PËRPARIM NË KARRIERË

1. ARSIMTARË

1.1 Arsimtar fillestar

Niveli i arsimit: shkalla universitare

Kompetenca për nivel bazë në fushën profesionale (për arsimtarët lëndorë dhe për arsimtarët profesionalë)

Kompetenca pedagogjike: program studimor përfunduar për përsosjen pro-fesionale pedagogjike

Kompetenca IT: arsimim bazik informatik

Vërtetim shëndetësor

Profil psiqik

Evaluim

Intern: vetëvlerësim, nxënës, bashkëpuntorë profesionalë, arsimtar i lartë/mentor, drejtor.

Ekstern: prej prindërve, prej këshilltarëve dhe inspektorëve, nga ekonomia

kohëzgjatja një vit

»

»

318

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 1.2 Arsimtar

Niveli i arsimit: shkalla universitare

Përvojë pune: së pakti një vit si arsimtar fillestar

Kushte ligjore: Liçenca e fituar për arsimtar

Kompetenca IT: Përdorim i aplikimeve kompjuterike

Vërtetim shëndetësor

Profil psiqik

Përshkrim i detyrave

Merr pjesë në planifikimin në ekip të mësimdhënies;

Merr pjesë në disejnimin e materialeve për mësim;

Bashkëpunon me shërbimet eksperte në shkollë;

Merr pjesë në krijimin dhe disejnimin e aktiviteteve jashtëmësimore dhe jashtëshkollore të nxënësve;

Mban evidencë pedagogjike individuale;

Merr pjesë në trajnimin për plotësim të kushteve themelore dhe kritereve;

Përkrah iniciativa për modernizimin e mësimdhënies;

Merr pjesë në aktivitetet projektuese në shkollë;

Ndjek literaturë aktuale pedagogjike dhe profesionale;

Shpall shkrime të veta në shtypin profesional;

Ndjek dhe merr pjesë në mbledhje profesionale, tribuna etj.

Realizon bashkëpunim:

Intern: me nxënësit, arsimtarët, aktivet profesionale dhe bashkëpunëtorët profesionalë, drejtorët

Ekstern: me prindërit, ndërmarrjet, asociacionet profesionale, bashkësia lokale.

Evaluimi:

Intern: vetëvlerësim, nxënës, bashkëpuntorë profesionalë, drejtor.

Ekstern: prej prindërve, prej këshilltarëve, inspektorëve, ndërmar-rjeve

Përdorim i teknologjisë arsimore

Fitim i një numri të caktuar kredish ( pikë prej kritereve të përmendura më parë) të rregulluara me rregullore të veçantë për përparim.

»

»

»

»

319

Prog

ram

i për

zhvi

llim

in p

rofe

sion

al

të k

uadr

it s

hkol

lor

V

1.3 Arsimtar i dalluar

Kushte dhe kritere:

përvojë pune: minimum 4 vjet si arsimtar;

punime shkencore të botuara;

pjesëmarrje në projekte në cilësinë e implementuesit të aktiviteteve të pro-jektit;

minimum 200 orë trajnim prej sferave përkatëse;

pjesëmarrje në organe dhe trupa profesionale të shkollës;

pjesëmarrje në tubimet profesionale me cilësinë e ligjëruesit me punë shkencore të vet;

përpunon bibliografi eksperte të vet;

zhvillon dhe përdor materiale të veta për mësim;

bashkëpunon me bashkësinë lokale;

çertifikatë shëndetësore;

punë vullnetare në shkollë;

përdor literaturë dhe materiale të tjera profesionale për të mësuar;

monitorim, udhëheqje, analiza dhe evidentime të procesit arsimor;

tutoritet/mentoritet studentësh, arsimtarë të ardhshëm dhe nxënës;

mësimdhënie projekte;

zhvillim i materialeve arsimore, materialeve didaktike, mjeteve arsimore dhe burimeve tjera të arsimit,

mentoritet i arsimtarëve fillestarë;

merr pjesë në komisione për përpunimin e programeve mësimore;

realizon bashkëpunim:

Intern: me nxënësit, arsimtarët, aktivet profesionale dhe bashkëpunëtorët profesionalë, drejtorat


evaluimi:


Ekstern: prej prindërve, prej këshilltarëve, inspektorëve, ndërmar-rjeve

fitim i një numri të caktuar kredish ( pikë prej kritereve të përmendura më parë) të rregulluara me rregullore të veçantë për përparim.

»

»

»

»

320

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 1.4 Arsimtar mentor

Kushte dhe kritere:

përvojë pune: minimum 6 vjet punë si arsimtar i dalluar;

risi në mësimdhënie dhe punën e shkollës;

projekte nacionale (pjesëmarrës në ekip, bashkëpunëtor, bashkërendues);

përdorim i literaturës bashkëkohore dhe burimeve të tjera të të mësuarit;

aktivitete projektesh në nivel bashkëkombëtar;

publikim të literaturës profesionale dhe pedagogjike;

mentoritet në trajnime prej projektesh për arsimtarëve;

pjesëmarrje në projekte me cilësinë e bashkërenduesit, anëtar i ekipit për-parësor, ekipi i zhvilluesve apo ekipi i trajnimit;

pjesëmarrje në tubime shtetërore dhe ndërkombëtare;

zhvillim i materialeve për të mësuar, materialeve didaktike;

realizon bashkëpunim:

Intern: me nxënësit, arsimtarët, aktivet profesionale dhe bashkëpunëtorët profesionalë, drejtorat


evaluimi:


Ekstern: prej prindërve, prej këshilltarëve, inspektorëve, ndërmar-rjeve, QSHP

fitim i një numri të caktuar kredish ( pikë prej kritereve të përmendura më parë) të rregulluara me rregullore të veçantë për përparim.

Meqënëse përparimi në karrierë për arsimtarët kërkon zgjidhje sistematike me përkufizim të saktë të të gjitha aspekteve për kalimin nga një nivel në tjetrin, duhet të përpunohet Rregullore e qartë dhe e saktë për përparimin e arsimtarëve.

Diturit e fituara njëherë nuk kanë karakter të qendrueshëm, që do të jetë e rregulluar me rregullore të veçantë në përputhje me dispozitat ligjore ekzistuese.

Në vende të ndryshme procesi i përsosjes së arsimtarëve është vendosur, rregulluar dhe organizuar në mënyrë të ndryshme, që mund të shihet nga shtojca e bashkangjitur.

»

»

»

»

321

Prog

ram

i për

zhvi

llim

in p

rofe

sion

al

të k

uadr

it s

hkol

lor

V

2. BASHKËPUNËTORË PROFESIONAL

1. Nevojëa dhe rëndësia

Ekipi ekspert në institucionet parashkollore dhe në shkollat tetëvjeçare dhe të mesme duhet të jetë pesë e ekipit menaxhues. Për këtë qëllim duhet të posedojë dhe kompetenca përkatëse që do të mundësojnë punë të suksesshme dhe përparim të procesit. Nga ana tjetër kjo do të thotë përfshirje në përpunimin e planeve zhvilluese, programeve dhe planeve për realizimin e aktiviteteve, si dhe ndjekje të vazhdueshme të të gjitha ndryshimeve dhe kontributeve për modernizimin e procesit. Kompetencat e tilla kërkojnë profesionalizim të vazhdueshëm të kuadrit, ndjekje të risive në arsim, pjesëmarrje në trajnime dhe aktivitete të tjera që do të jenë në interes të të gjithë faktorëve.

2. Lloje përparimi

Për shkak të profilizimit specifik të kuadrit rekomandohen tri nivele të kuadrit profesional:

Nivel BASHKËPUNËTOR PROFESIONAL

I Pedagog Psikolog Defektolog Sociolog

II Pedagog i dalluar Psikolog i dalluar Defektolog i dalluar Sociolog i dalluar

III Pedagog këshilltar Psikolog këshilltar Defektolog këshilltar Sociolog këshilltar

2.3. Kompetenca të përgjithshme të ekipit profesional

Shkathtësi kompjuterike

Shkathtësi kompjuterike bazëPunë në Microsoft Word, Power Point, Exel, Internet

Gjuhë të huaja Në nivel bazorKomunikimi bazëNdjekje të literaturës

Përdorim të Internetit

Arsim Arsim të lartë përkatës

Përvojë pune Ekip profesional në institucionet parashkollore, shkollat fil-lore dhe të mesme – e dëshirueshme është përvojë pune

Etika e punës NdershmëriTaktikëManireParaqitjePersonalitet dhe stil.Kujdesje për të tjerët

Aftësi komunikuese

322

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5

- Verbale ShpjegimPrezantimUdhëheqje mbledhjeshDebatimIntervistë

Të shkruara RaporteKëndvështrime analitikePrezantimeLetraMateriale nga lëmiaCV

Shkathtësi sociale Mirëkuptim për të tjerëtBashkëpunim me të tjerëtPjesëmarrje në aktivitete socialeBashkëpunim me mjedisin social

Shkathtësi lideri Vullnet – vetëdije dhe drejtim drejt një qëllimiNdikimBesueshmëriKëndshmëriPërshtatshmëriMençuri/urtësi

Vlerësim të situatës Shqyrtim i të gjitha mundësiveMarrje gjykimi

Marrje vendimesh Shfrytëzim të burrimeveKonsultimShqyrtim të fakteveMarrje të përgjegjësisë për nxjerrje vendimesh

Zgjidhje problemesh Orientim në situata të panjohuraShfrytëzim të përvojës

Përballim konfliktesh Konflikte personale, sociale, profesionale, ndëretnike, kul-turore, historike, politike etj.

Negociatë Për zgjidhjen e situatavePër zgjidhjen e konfliktevePër gjetje të zgjidhjeve më përkatëse

Aftësi për punë në ekip Përshtatje në punën në ekipRespektim të mendimeve të tjeraDëgjim i të tjerëveGadishmëri për detyrat të dhëna prej ekipitAftësi për udhëheqje të ekipit (sipas nevojës)

Shkathtësi profesionale nga sferat e ndryshme

ArsimSistem arsimorPolitikë arsimoreStandarde arsimoreKurikulumeMenaxhim projekti

323

Prog

ram

i për

zhvi

llim

in p

rofe

sion

al

të k

uadr

it s

hkol

lor

V

Shkathtësi analitike-sintetike

Formim të bazës të të dhënaveAnalizim të bazës të të dhënaveAnalizim të gjendjeveAnalizim i suksesit të arritur gjatë vititKontrollim i shkaqeve për mungesë në mësimStudim i shkaqeve për rezultatet e dobëta dhe gjetja e mënyrae për tejkalimPërpunim i instrumenteve për ndjekje të problemeve të caktuaraMbledhje të dhënash të ndryshmePrezantim të rezultateveKontrollim të faktorëve pedagogjikë që janë të rëndësishëm për përparimPërpunim të analizave, paraqitjeve tabelare dhe statistikës

Aftësi të evaluimit Aftësi për të kontrolluar Aftësi për të vlerësuar Aftësi për vetëvlerësimPjesëmarrje në përpunimin e instrumenteve për evaluimZhvillim i standardeve për vlerësim dhe vetëvlerësim

Përsosje profesionale Nxitje dhe risi në punën edukative-arsimoreKrijim kushtesh për futje të risive në mësimdhëniePjesëmarrje në përsosjen profesionale të arsimtarëveBashkëpunim me shkollat e tjera dhe shkëmbim përvojashPërkujdesje për trajnimin e vazhdueshëm të kuadritPërsosje vetjake

Pjesëmarrje në realizimin e procesit

Punë me organet profesionalePjesëmarrje në punën me organet profesionaleBashkëpunim me institucionet profesioanle dhe me mjedisin shoqëror më të gjerëPërgatitje, udhëheqje dhe kontrollim të dokumentacionitPërgatitje për fillim të vitit shkollorPjesëmarrje në përpunimin e programit vjetorPërgatitje, planifikim dhe ndjekje të punës edukative-arsi-moreNdjekje e realizimit të planit dhe përgatitjes së shkollës / institucionit parashkollorNdjekje e punës edukative-arsimoreNdihmesë dhe udhëzime në punë për kolegët më të rinj

324

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 4. Kompetenca specifike

4.1. Kompetenca specifike për profilin PEDAGOG në tri nivele

Punë e drejtuar kundrejt arsimtarëve

Ndjekje e planifikimeve tematike dhe globale të arsimtarëve.Konsultime me aktivet profesionale.Përputhje në realizimin e programeve mësimore.Kontrollim i shkaqeve për mosrealizim të programit arsimor.Kontroll i mësimdhënies dhe paraqitje e përmirësimit të saj

Punë e drejtuar kundrejt nxënësve

Analizë periodike e rezultateve të arritura.Bashkëpunim me Bashkësinë e Nxënësve. (për SHT dhe SHM)Dhënie ndihmë përkatëse fëmijëve/nxënësve.Orientim profesional të nxënësve në vitet e fundit (për SHT dhe SHM).Përgatitje për kryerjen e provimit përfundimtar (për shkollat e mesme)

Kompetenca këshilldhënëse-konsultative

Planifikim dhe përgatitje e qasjeve dhe koncepteve bash-këkohore.Bashkëpunim gjatë përzgjedhjes së formave, metodave dhe procedurave të reja për realizimin e procesit mësimor.Pjesëmarrje dhe demostrim të modeleve praktike të punës mësimore.Pjesëmarrje në përpunim të instrumenteve për vlerësim dhe kontrollim të arritjeve.Organizim të arsimit pedagogjik për prindërit.Punë këshilldhënëse me prindërit lidhje me çështje peda-gogjike.

325

Prog

ram

i për

zhvi

llim

in p

rofe

sion

al

të k

uadr

it s

hkol

lor

V

4.2. Kompetenca specifike për profil PSIKOLOG – në tri nivele

Punë e drejtuar kundrejt arsimtarëve

Studim i atmosferës psikologjike në shkollë.Bashkëpunim me arsimtarët për dhënie ndihmë nxënësve të veçantë.Përparim në vlerësimin e dijeve.


Punë me fëmijë/nxënës (në mënyrë individuale, në grup dhe kolektivisht)Nxënës përsëritësFëmijë – problemNxënës problematikëNxënës të talentuarFëmijë/nxënës me probleme socialeFëmijë/nxënës me probleme familjareFëmijë/nxënës me probleme vetjakeFëmijë/nxënës me rezultat të dobëtNdjekje e sjelljes së fëmijëve/nxënësve në mënyrë periodike.Dhënie të ndihmës psikologjike nxënësve.Zbulim të shkaqeve për ndryshim të sjelljes.Përshtatje të fëmijëve në vitin fillues (për nxënës së moshës parashkollore).Përshtatje të nxënësve të klasës I dhe V.Përshtatje të nxënësve të vitit I të shkollës së mesme.Pjesëmarrje në punën në ekip në orientimin profesional të nxënësve në vitet e fundit.

Kompetenca psikologjike

Ndërtim të marrëdhënieve ndërnjerëzore dhe ndërkombëtare midis fëmijëve/nxënësve dhe kolektivit.Punë në këshillimoren rinore.Ndihmë këshilldhënëse dhe bashkëpunim me prindërit.

326

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 4.3. Kompetenca specifike për profilin DEFEKTOLOG – në tri nivele

Punë e drejtuar kundrejt arsimtarit

Ndjekje e qasjes së arsimtarëve në punën me fëmijët me pengesa në zhvillim.Metoda dhe mjete për punë me fëmijë me pengesa në zhvil-lim.Shkallë e kënaqësisë së të gjitha nevojave.Krijim klime. Ndjekje e inventivitetit dhe kreativitetit të arsimtarëve për punë me këta nxënës


Ndjekje e shkallës së integrimit të nxënësve me pengesa në zhvillim në procesin arsimor.Zbulim të nxënësve të cilët kanë nevojë për ndihmë profesio-nale.Ndihmesë gjatë adaptimit.Gjendja emocionale – nevoja të veçanta arsimore.Punë me fëmijë/nxënës (në mënyrë individuale, në grup dhe kolektivisht) psikomotorikë të folur diskalkulim mobilitet dhe orientim në hapësisë alfabeti i braerit (për fëmijë me shikim të dëmtuar) të folur gojor dhe me gjeste (për fëmijët me dëgjim të dëmtu-ara)

interpretim të përmbajtjeve mësimore

»»»»»»

Kompetenca konsultative-këshilldhënëse

gjatë përpunimit të programit për punë – merr pjesë në identifikim, korrigjim dhe operacionalizim të qëllimeve dhe detyrave.Pjesëmarrje në adaptim të përmbajtjave.Përsosje profesionale të arsimtarëve të cilët punojnë me fëmijë me pengesa në zhvillim.Punë për kuptim dhe tolerim midis nxënësve.Këshillim për prindërit - për socializim të fëmijëve.Ndihmë tjetër profesionale për prindërit në bashkëpunim me ekspertët e tjerë.Orientim profesional të fëmijëve sipas aftësive.Informim të mjedisit social për nevojat dhe problemet e këtyre fëmijëve.

327

Prog

ram

i për

zhvi

llim

in p

rofe

sion

al

të k

uadr

it s

hkol

lor

V

4.4. Kompetenca specifike për profilin SOCIOLOG – në tri nivele

Punë e drejtuar kundrejt shkollës

Përpunim të programeve specifikë për: organizata shoqërore bashkësi të nxënësve bashkëpunim me vetqeverisjen lokale punë prodhuese etj. Potencim të aspektit siciologjik gjatë realizimit të aktiviteteve jashtëshkollore.

»»»»

Punë e drejtuar drejt nxënësve

Ndjekje të komponenteve sociologjike në mësimdhënie.Përgatitje të instrumeteve për ndjekje të suskesit dhe zhvil-limit social.Identifikim të aspekteve sociologjike dhe analizë të prob-lemeve specifike.Zbatim të formave të interaksionit social.Ndjekje e ngjirjeve të nxënësve.Vërtetim të nevojave sociokulturore të nxënësve. Kontrollim dhe studim të fenomeneve më të komplikuara soci-ologjike në procesin mësimor.

5. Mënyra për përparim

Pedagog/psikolog/defektolog/sociolog – punësohet me dhënien e provimit profesional, sipas programit të Këshillit për Aftësim Profesional të Kuadrit Arsimor. Programi do të përcaktohet me akt të veçantë.

Pedagog/psikolog/defektolog/sociolog i dalluar – pas 3 vjetësh nga punësimi si pedagog/psikolog/defektolog/sociolog, në qoftë se i plotëson kriteret e parapara me akt të veçantë. (numër të caktuar të trajnimeve të ndjekura për përsosje profesionale, numër të caktuar të vizitave dhe intervenimeve në shkolla, përgatitje të materialesh dhe vlerësim të cilësisë dhe kontributit të tyre për zhvillimin e arsimit, trajnim për arsimtarë i realizuar me sukses)

Pedagog/psikolog/defektolog/sociolog – këshilltar - pas 5 vjetësh nga punësimi si pedagog/psikolog/defektolog/sociolog – mentor, në qoftë se i plotëson kriteret e parapara me akt të veçantë. (numër të caktuar të trajnimeve të ndjekura për përsosje profesionale, numër të caktuar të vizitave dhe intervenimeve në shkolla, përgatitje të materialesh dhe vlerësim të cilësisë dhe kontributit të tyre për zhvillimin e arsimit, trajnim për arsimtarë i realizuar me sukses)

Parakushte:Ndryshime në Ligjin për Arsim fillor dhe Ligjin për Arsim të mesëmVendosje të kritereve dhe Rregullores me indikatorë për ndjekjen e rezultat-eve të organizimit edukativo-arsimor.Formim të institucioneve kompetente për zbatimin e tri niveleve të evalu-imit.

1.2.

3.

328

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 Evaluimi

Evaluimi duhet të zhvillohet në tri nivele:

Vetevaluim – vetëvlerësim sipas kritereve të vendosura dhe Rregullores përkatëse.

Evaluim – prej të gjithë pjesëmarrësve në proces (arsimtarë, drejtor, nxë-nës, prindër) dhe prej institucionit kompetent dhe

Evaluim i jashtëm – vlerësim i jashtëm prej institucioni të pavarur të spe-cializuar për këtë lloj evaluimi i cili do të përfshijë aspekte të ndryshme dhe evaluim prej të gjithë pjesëmarrësve në proces.

329

Prog

ram

i për

zhvi

llim

in p

rofe

sion

al

të k

uadr

it s

hkol

lor

V

3. KUADRI UDHËHEQËS

a) Pasqyrim i strukturës ekzistuese të drejtorëve

Sipas shkallës së arsimit struktura ekzistuese të drejtorëve në arsimin fillor në vitin shkollor 2004/2005 është si vijon:

SHKALLA E ARSIMIMIT

E mesme 1E lartë 185Sipëror 165Magjistër 10GJITHSEJ 361

b) Të drejtat, kompetencat dhe përgjegjësitë e drejtorit të shkollës

Kompetencat dhe funksionet të drejtorit të shkollës janë të vërtetuara ose dalin prej dispozitave të rregullores ligjore nga fusha e arsimit (ligje, rregulla, kritere), e marrëdhënieve të punës, të punimit financiar, të rregullativës juridike dhe të judikaturës dhe të tjera, si dhe nga fusha e marrëveshjeve kolektive me Sindikatën e arsimit, Ligji për vetqeverisjen lokale, prej akteve të shkollave (statuti, rregullore, programe për punë) e të tjera.

Detyrat e punës së drejtorit mund të mblidhen në dy grupe: grupi pedagogjik-instruktiv dhe administrativ-organizativ i detyrave.

Grupi pedagogjik-instruktiv i detyrave i përmban detyrimet dhe kompetencat e drejtorit të shkollës, duke i dhënë ato se ai duhet ta ndjekë dhe organizojë realizimin e planeve dhe programeve mësimore, të marrë pjesë në mënyrë aktive në planifikimin dhe programimin e të gjitha formave dhe fushave të punës edukative-arsimore (mësimdhënie, aktivitete të lira etj.), si dhe në vërtetimin e propozimeve për ndarjen e lëndëve të arsimtarëve dhe detyrave në lidhje me aktivitetet e lira dhe punën në trupa të caktuar të punës, komisione, aktive profesionale etj. Drejtori duhet të marrë pjesë dhe në përgatitjen e analizave të suksesit të nxënësve dhe se ai është anëtar dhe udhëheq me Këshillin arsimtarëve dhe Këshillin klasor të vitit në shkollë.

Për realizimin e detyrave dhe udhëheqjen, drejtori duhet ta përgatisë dhe ta propozojë programin vjetor për punë të shkolës, për rezultatin e sukseset e arritura në punën edukative-arsimore në Byronë për zhvillimin e arsimit dhe në Ministri.

Drejtori do ta ndjekë, analizojë dhe vlerësojë punën e arsimtarëve, do të kryejë mbikëqyrje të orëve që të vërtetojë si planifikohet, interpretohet dhe realizohet materiali mësimor dhe si shfrytëzohen metodat, format, materialet

330

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 e ndryshme mësimore. Në bazë të njohurive marra prej mbikqyrjes dhe prej njohurive të marra prej teorisë dhe praktikës pedagogjike bashkëkohore do t’u japë ndihmë dhe këshilla arsimtarëve (e sidomos arsimtarëve më të rinj) për përmirësim të punës së tyre dhe aftësim e përsosje pedagogjike-profesionale .

Drejtori, gjithashtu duhet të jetë i angazhuar dhe me aktivitetet analitike-studimore të shkollës. Në bashkëpunim me shërbimin pedagogjik-psikologjik të shkollës, aktivet profesionale dhe arsimtarëve ai do të marrë pjesë në kërkime, analiza dhe futjen e risive arsimore, të programeve mësimore, llojet e planifikimeve, futjen e nxënësve në aktivitete të ndryshme, përparimin e dhe arritjet e tyre,qendrimet, gjendjen, vështirësitë, konfliktet e tyre etj.

Drejtori i shkollës në mënyrë të drejtpërdrejtë bashkëpunon me shërbimet pedagogjike, me Ministrinë dhe me shkolla, institucione profesionale dhe shkencore të tjera.

Në grupin administrativ-organizativ të detyrave jepen detyrimet e drejtorit për organizim dhe koordinim të punës të të gjithë subjekteve dhe veprimtarive nëshkolë dhe kujdeset për gjendjen materiale në shkollë, merr pjesë në bisedimet me Ministrinë rreth nevojave kuadrike dhe financiare të shkollës, kryen zgjedhje të kuadrit arsimor dhe administrativ-teknik, në përputhje me ligjin dhe aktet e shkollës; do të kryejë klasifikim të punëtorëve; do të kryejë vlerësi të punëtorëve dhe do të vendosë për ndërprerje të punës të punëtorëve. Drejtori merr pjesë në përgatitjen e planit financiar dhe të llogarisë vjetore. Ai, gjithashtu, do të marrë pjesë dhe në negociatat me organizatat e tjera ekonomike në lidhje me rikonstruktimin apo adaptimin e objekteve apo hapësirës shkollore, në furnizimin dhe mirëmbajtjen e pajisjeve, mjeteve dhe materialeve. Gjatë kësaj, ai do të kryejë mbikqyrje të punës administrative-financiare, përgatitjes së të dhënave statistike, analizave, raporteve dhe jep raport çër punën materiale të shkollës gjatë vitit para Këshillit të shkollës dhe Ministrisë.

Drejtori do të ketë rol të rëndëishëm dhe në bashkëpunimin me bashkësinë lokale, me organizatat, institucionet, shoqëritë shtetërore, ekonomike, shoqërore, profesionale dhe shkencore etj.

Në kontekst të kompetencave të drejtorit, është e domosdoshmetë përmendet dhe përgjegjësia e tij ose, siç e quajnë disa, morali i punës. Këto koncepte nënkuptojnë përpjekje të vetëdijshme gjatë kryerjes së detyrave të punës për realizimin e qëllimeve të vendosura, si dhe vetdije për respektimin e interesave personale, interesave të grupit dhe interesave të kolektivit në tërësi.

3. Profil drejtori

Drejtori i institucionit edukativ-arsimor duhet t’i drejtojë përpjekjet e punëtorëve drejt realizimit të suksesshëm të qëllimeve të vendosuraa që më parë. Prandaj, është e nevojshme drejtor i cili do:

331

Prog

ram

i për

zhvi

llim

in p

rofe

sion

al

të k

uadr

it s

hkol

lor

V

t’i përparojë kushtet për realizim efikas të shërbimit arsimor-edukativ i cili do të hidhet dhe do të përkrahet nga tregu;

të ndërtojë strategji për zhvillim të institucionit edukativ-arsimor duke pa-sur parasysh ndikimin prej rrethinës;

ta modelojë strukturën organizative e cila do të sigurojëqasje integrale në drejtimin me të gjitha proceset në institucionin edukativ-arsimor;

t’i shfrytëzojë racionalisht potencialet e brendshme të kuadrit dhe resurset arsimore tekniko-tekonolgjike dhe financiare;

të krijojë dhe zhvillojë kulturë organizative e cila do t’i nxisë të punësuarit përpjesmarrje të plotë në realizimin e qëllimeve;

t’i plotësojë kërkesat e organeve shtetërore të cilët e kontrrollojnë punën e institucionit edukativ-arsimor (ministrinë përkatëse, Byronë për zhvillim të arsimit, Inspektoriatin arsimor);

ta fusë institucionin arsimor-edukativ në sistemin/et edukativ/e të lëmive përkatëse;

të veprojë si autoritet i cili me kompetencë dhe përgjigjësi do ta udhëheqë institucionin edukativo-arsimor.

E gjithë kjo, prej drejtorit të institucionit edukativ-arsimor do të kërkojë përgatitje profesionale të qëndrueshme, përgjegjësi gjatë kryerjes së detyrave, kompetencë gjatë sjelljes së vendimeve dhe të jetë i vendosur gjatë zbatimit të tyre.

4. Vërtetim i nevojave për trajnim dhe aftësim të drejtorëve

Strategjitë bashkëkohore të zhvillimit arsimor bazohen në konceptimin e mësimit të përjetshëm dhe konceptit “shoqërisë e cila mëson”. Koncepti i mësimit të përjetshëm lindi për shkak se sasia e dijeve të reja çdo ditë rritet, ndërsa dijet ekzistuese gjithsnjë dhe më tepër vjetërsohen. Që të jemi në një hap me kohën, është e nevojshme të mësohet gjithë jetën, edhe pse gjithë jetën nuk shkohet në shkollë. Prandaj, përveç shkollimit, arsimimi zbatohet edhe nëpërmjet arsimit joformal, vetarsimimit dhe të mësuarit informal.

Resurset njerëzore përkatësisht zhvillimi i tyre i vazhdueshëm janë hipotezë bazë për implementim të suksesshëm të ndryshimeve të miratuara në arsim. Përmirësim i cilësisë në arsim deri në shkallë të krahasimit me standardet ndërkombëtare nuk është i mundur pa zhvillim profesional të kuadrove udhëheqëse.

Drejtorët e shkollave fillore dhe të mesme në Republikën e Maqedonisë vijnë prej radhëve të kuadrit arsimor dhe profesional në institucionet edukative-arsimore dhe në përgjithësi, dijen e tyre e kanë fituar si arsim profesional bazë.

332

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 Por, fakt është se problemi fokusohet në udhëheqjen e institucioneve edukative-arsimore për çka drejtorët nuk i kanë njohuritë e nevojshme. Problemet që shfaqen, zakonisht, zgjidhen në mënyrë intuitive dhe/ose në bazë të përvojës.

Prandaj, është e domosdoshme nevoja, për drejtorët aktualë, por edhe për drejtorët potencialë, e organizimit të trajnimit inicial për drejtorë, por, edhe trajnim i vazhdueshëm me të cilët ata do t’i përsosin shkathtësitë ekzistuese për udhëheqje të suksesshme të institucioneve arsimore.

Transformimi i sistemit arsimor në R.Maqedonisë duhet të kryhet në të gjitha segmentet. Në pjesën e menaxhimit, duhet të lëshohet koncepti i sistemit të drejtuar, qendror-planor dhe të implementohet koncepti për drejtim sipas mekanizmave të tregut dhe ligjshmërive por, jo vetëm në suazat e vetqeverisjes lokale apo rajonit, por edhe të shprehet përgatitje, pragmatikë dhe pjekuri për integrim në korniza më të gjera. Me këtë do të zmadhohet cilësia e shërbimeve arsimore, cilësia dhe arritjet e nxënësve, personelit dhe patjetër e strukturave udhëheqëse.

Në Republikën e Maqedonisë bëhen ndryshime të rrënjësishme për decentralizim. Në atë kuptim dhe në segmentin e arsimit ndërmerren aktivitete për tejkalimin e mënyrës të centralizuar të deritanishme të udhëheqjes së institucioneve arsimore-edukative. Me fjalë të tjera, deri tani, shpërndarja e tërësishme e mjeteve financiare, marrja e miratimeve për punësime të reja, vendosja në postet e drejtorëve etj, kryhejnga Ministria e Arsimit dhe Shkencës. Me reformat, shumë autorizime do të kalojnë në nivel lokal.

Në periudhën e kaluar mënyra dhe procedurat për emërimin dhe pushimin e drejtorëve në institucionet arsimore-edukative në Republikën e Maqedonisë janë karakterizuar me shkallë të madhe të politizimit, që si pasojë kishte ndërimin e vazhdueshëm të drejtorëve të atyre institucioneve. Ky diskontinuitet ishte shkaku për ndalim të disa proceseve reformash dhe pamundësi që të realizohen projektet, risitë, idetë e filluara etj. Domethënë, bëhet fjalë për një problem mjaft aktual i cili kërkon vëmendje të veçantë. Duke e pasur parasysh atë që është thënë mëparë, ndërsa për qëllim tejkalimin e këtyre dobësive, u proozua zgjedhja e drejtorëve të decentralizohet dhe depolitizohet. Me fjalë të tjera, këto ndryshime përmbahen në zgjidhjet ligjore të Ligjit për arsim fillor (Gazeta zyrtare RM nr. 63/2004) dhe Ligjit per arsim të mesëm (Gazeta zyrtare e RM nr. 67/2004).

4.1. Programi për dhënie provimi për drejtor

Në lidhje me marrjen e vërtetimit për dhënie të provimit për drejtor është e nevojshme të vendoset Program përkatës. Nëpërmjet realizimit të atij programi do të sigurohet përsosje e kompetencave profesionale të drejtorëve në institucionet arsimore-edukative.

333

Prog

ram

i për

zhvi

llim

in p

rofe

sion

al

të k

uadr

it s

hkol

lor

V

Koncepti i Programit do të jetë nga lëmitë që vijojnë: udhëheqje instruktive-pedagogjike të institucioneve edukative-arsimore, menaxhim të institucioneve edukative-arsimore, finansim të institucioneve edukative-arsimore dhe rregullativë ligjore. Nëpërmjet sensibilizimit dhe përparimit të njohurive dhe shkathtësive ekzistuese, aplikim të teorisë në praktikë, shkëmbimit të përvojave, Programi do t’u mundësojë drejtorëve (të tanishëm dhe të ardhshëm) zbatim efikas dhe efektiv të njohurive dhe shkathtësive të reja të fituara në funksion të zhvillimit të institucioneve arsimore dhe të sistemit arsimor në tërësi.

Realizimi i përmbajtjeve do të realizohet nëpërmjet punëtorive me shfrytëzim të metodave aktive (prezantim, punë në grupe, ushtrime, luajtje rolesh, diskutime të nxitura, simulime, studim situatash) të cilat mundësojnë shkëmbim të përvojave dhe spektrit të opcioneve për implementimin e trendeve arsimore në kontekstin maqedonas.

Programin për dhënie provimi për drejtor e nxjerr ministri kompetent për punët në arsim, me propozim të komisionit profesional për dhënie provimi për drejtor. Programi për provim përbëhet prej përmbajtjeve të fushave të përmendura më sipër. Pas përfundimit të çdo përmbajtjeje, kandidati për dhënie provimi për drejtor përgatit punë seminarikeqë nuk vlerësohet dhe është pjesë përbërëse e dosjes për dhënie provimi për drejtor. Punën seminarike, kandidati e shkruan dhe prezanton në gjuhën amtare.

Qëllimi kryesor i Programit

Nëpërmjet realizimit të Programit për çertifikim të drejtorëve në Republikën e Maqedonisë, të sigurohet përsosje e kompetencave profesionale të drejtorëve dhe kandidatëve për drejtorë të institucioneve edukative-arsimore, për udhëheqje me resurse njerëzore, materiale dhe financiare, për përparim të shkathtësive komunikative dhe organizative dhe shkathtësive për planifikim strategjik dhe organizativ dhe vizionim në funksion të udhëheqjes profesionale të institucioneve edukative-arsimore.

Qëllimet e veçanta të ProgramitSensibilizim dhe përparim të dijeve dhe shkathtësive për gjetjen e zgjid-hjeve cilësore, inovuese dhe kreative në proceset dhe institucionet arsi-more-edukative.Transferim të teorisë në praktikë në mënyrë specifike për institucionet ar-simore-edukative, npërmjet shkëmbimit të përvojave midis drejtorëve dhe kandidatëve për drejtorë në institucionet arsimore-edukative.Zbatim efektiv i kompetencave të fituara në funksion të zhvillimit të institu-cioneve arsimore-edukative dhe të sistemit arsimor në tërësi.

1.

2.

3.

334

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 Kushte për pjesëmarrje në Program

Kandidatë të Programit për dhënie provimi për drejtor mund të jenë drejtorët e emëruar ose kandidatë që i plotësojnë kushtet për arsimtar apo për bashkëpunëtor profesional.

Organizimi dhe realizimi i Programit

Për kandidatët që e ndjekin përgatitjen, mbahet evidencë e cila përbëhet prej dosjeje për çdo kandidat. Evidencën e mbajnë persona të cilët e kryejnë përgatitjen. Kopjen e dosjes së kandidatit, maksimum dy javë pas mbarimit të përgatitjes, kandidati paptjetër ia dorëzon Komisionit.

Në qoftë se kandidati e realizon me sukses përgatitjen, kryerësi kandidatit i jep vërtetim për realizimin e përgatitjes, me të cilin ai fiton të drejtën për dhënie provimi për drejtor. Afatet për dhënien e provimit për drejtor janë: janar, prill, qershor dhe gusht.

Ndjekja dhe kontrolli i arritjeve

Ndjekja e arritjeve të qëllimeve të programit kryhet në mënyrë të vazhdueshme (gjatë realizimit të përmbajtjeve, ushtrimeve, aktiviteteve, diskutimeve, nxjerrjes së përfundimeve, prezantimeve) dhe të përmbledhur (pas prezantimeve të punëve seminarike). Gjatë kësaj do të ndiqen dhe vlerësohen:

kooperativiteti dhe kolaborativiteti;aplikimi i qasjes në zgjidhjen e detyrave problematike,qartësia, saktësia dhe logjika eprezantimeve të përmbajtjeve prej punës individuale dhe në grup;cilësia e përgatitjes dhe prezantimi i punëve seminarike.

Provimi për drejtor jepet para Komisionit të formuar nga Ministri, në përputhje me ligjin. Provimi përbëhet prej kontrollit të aftësimit profesional të kandidatit për shpjegim me gojë të një pjese, përkatësisht të pjesëve të punëve seminarike të punuara gjatë përgatitjes.

Dokument për kryerje me sukses të kërkesave të Programit

Për dhënie të suksesshme të provimit për drejtor, kandidatit i jepet Vërtetim për dhënie të provimit për drejtor shkolle.

KUSHTE

1.2.3.

4.

Ndryshime në Ligjin për arsim fillor dhe Ligjin për arsim të mesëm;Miratim të Rregullores për realizim të provimit për drejtorë;Miratim të Programit për përmbajtjet dhe mënyrat e realizimit të përgatitjes së provimit për drejtor;Formim Komisioni për zbatim të provimit për drejtor.

335

Prog

ram

i për

zhvi

llim

in p

rofe

sion

al

të k

uadr

it s

hkol

lor

V

Tregues për suksesin e drejtorëve

Gjithnjë dhe më aktuale bëhen nevojat për kryerje të analizave dhe vlerësimeve gjithpërfshirëse për karakterin dhe funksionin e drejtorit të shkollës për shkak të tejkalimit të gjendjeve dhe anomalive aktuale të caktuara në këtë sferë, të domosdoshme nga aspekti i përmirësimit të efikasitetit dhe cilësisë së veprimtarisë edukative-arsimore dhe kontinuitetit e zhvillimit në udhëheqjen e shkollave fillore dhe të mesme në Republikën e Maqedonisë.

Tregues për drejtor të suksesshëm do të jenë:

vizion dhe mision i vendosur qartë, i përkrahur përgjithësisht dhe realisht i realizueshëm i institucionit edukativ-arsimor;

strategji të reja dhe të realizueshme për zhvillim;

zbatim i vendosjes participuese;

zbatim i mënyrave të shumta të larmishme për informim të të punësuarve;

sistem të zhvilluar të përsosjes së vazhdueshme profesionale të të punësu-arve;

arsimtarë të aftë për zbatim të metodave interaktive dhe teknologjisë arsi-more bashkëkohore;

arsimtarët e trajnuar intensivisht i shfrytëzojnë dijet dhe shkathtësitë e fitu-ara prej trajnimeve;

rritje e aftësimit të arsimtarëve për punë motivuese dhe preventuese me nxë-nësit (arsim pedagogjik-psikologjik);

zmadhim të numrit të arsimtarëve të cilët kanë fituar tituj më të lartë peda-gogjikë dhe profesionalë;

ndjekje e vazhdueshme dhe propozim ndryshimesh dhe plotësimesh të planeve dhe programeve mësimore;

ndjekje e rregullt e nevojave të tregut të punës dhe, në përputhje me ato nevoja, propozim të profileve arsimore të reja;

rritje e numrit të takimeve dhe bashkëpunimeve me prindërit;

rritje e bashkëpunimit me partnerët socialë;

rritje e bashkëpunimit me organizatat dhe institucionet profesionale;

rritje e pjesmarrjes në projekte arsimore në venda dhe ndërkombëtare;

përfshirje në ekipe të jashtme, komisione etj. për reforma në sistemin arsi-mor;

kushte të përmirësuara për punë dhe mësim;

standard të përmirësuar të nxënësve;

evaluim dhe vetevaluim të vazhdueshëm

336

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 Suksesi do të matet në qoftë se drejtorët plotësojnë shumicën e indikatorëve të theksuar më lartë.

KUSHTE

Nivele evaluimi të rezultateve të punës së organizatave edukative-arsimore

Që të sigurohet përparim në procesin arsimor dhe të sigurohet cilësi në arsim rekomandojmë koncept me tri nivele të vlerësimit të punës dhe arritjeve të institucionit edukativ-arsimor:

Vetevaluim

Evaluim

Evaluim i jashtëm

Niveli i parë, vetevaluimi, do të zbatohet në nivel të institucionit arsimor-edukativ. Përgjegjës për kryerjen e vetevaluimit do të jenë drejtorët dhe ekipi menxhues me pjesëmarrje të arsimtarëve, nxënësve, prindërve dhe partnerëve socialë. Për procesin e vetevaluimit do të përdoren kritere për vetevaluim dhe instrumente të standardizuara.

Niveli i dytë, evaluimi i arritjeve të organizatës edukative-arsimore do të kryhet nga Inspektorati Shtetëror Arsimor, i cili kryen evaluim dhe inspektim. Puna e Inspektoratit Shtetëror Arsimor do të jetë në funksion të përparimit të punës në institucionin edukativ-arsimor dhe përmirësim të efikasitetit dhe efektivitetit të tij. Procesverbalet e inspeksionit të kryer mbi punën, si dhe raportet prej evaluimit do të shfrytëzohen si dokumente në fuksion të procesit të përparimit të drejtorëve në institucionin edukativo-arsimor.

Niveli i tretë, evaluimi i jashtëm, si niveli më i lartë i evaluimit të punës dhe arritjeve të institucionit edukativ-arsimor do të kryhet prej institucioni të autorizuar të pavarur dhe do të ketë si qëllim të sigurojë objektivitet më të madh. Evaluimi i jashtëm do të zbatohet mbi arritjet e nxënësve, mbi punën e arsimtarëve, punën e drejtorit dhe ekipit menaxhues, punën e institucionit edukativ-arsimor në tërësi. Rezultatet, analizat, raportet e këtij lloji evaluimi do të shfrytëzohen si dokument në funksion të procesit të drejtorëve në institudionin edukativo-arsimor.

Ndryshime në Ligjin për arsim fillor dhe në Ligjin për arsim të mesëmMiratim të Rregullores për ndjekje dhe vlerësim të arritjeve të treguesve dhe kritereve për fitim të një niveli të caktuar për drejtor dhe kalim në nivel më të lartë.

337

Prog

ram

i për

zhvi

llim

in p

rofe

sion

al

të k

uadr

it s

hkol

lor

V

KUSHTE

Aftësim profesional

Njerëzit me shkallë të lartë të përsosjes personale jetojnë në gjendje të vazhdueshme mësimi. Ata asnjëherë nuk ndalojnë. Përsosja vetjake nuk është diçka që posedohet. Ajo është proces dhe disciplinë e cila zhvillohet gjatë gjithë jetës.

Niveli i arritur njëherë, përkatësisht titulli i fituar, nuk ka karakter të vazhdueshëm. Përkatësisht, drejtori është i detyruar vazhdimisht t’i mbindërtojë kompetencat e veta profesionale, përkatësisht parashikohet ritestim i drejtorëve. Procedura e ritestimit do të rregullohet me Rregullore për ritestim të drejtorëve të veçantë.

Ritestimi i përmendur duhet të bazohet në parimet që vijojnë:

Gjithpërfshirje – të gjithë drejtorët duhet të ritestohen në çdo 4 vjet;

Liri zgjedhjeje – drejtori i shkollës me dëshirë të vet apo me zgjedhje mund ta zgjedhë kohën për ritestim dhe kategorinë përkatëse.

Kuntinuitet – drejtorët janë të detyruar në çdo katër vjet prej datës së kat-egorisë së fituar mëparë ta vërtetojnë kategorinë që e kanë.

Objektivitet – ritestimi garanton transparencë dhe procedurë dhe kritere publike për vlerësimin e punës së drejtorit.

Stimulim – rroga e drejtorit të shkollës duhet të jetë në pajtim me kategorinë e fituar apo të vërtetuar në përputhje me Rregulloren për ritestim të drej-torëve të shkollave.

Ritestimi do të kryhet në tri pjesë:Njohje të teorisë.Aftësi për punë praktike – udhëheqje të shkollës.përcaktim të shkallës së realizimit të roleve që drejtori i ka arritur në udhë-heqjen e shkollës.

1. Qëllimi i pjesës njohje e teorisë është të caktohet sasia e njohurive teorike të cilat i zotëron kandidati dhe të cilat kanë të bëjnë me menaxhimin e arsimit, praktikës pedagogjike, planifikimit dhe organizimit të mësimdhënies,

1.2.3.

Ndryshime në Ligjin për arsim fillor dhe në Ligjin për arsim të mesëm;Miratim të kritereve për ndjekjen e rezultateve të institucionit edukativo-arsi-mor;Krijimi i institucioneve kompetente për zbatimin e të tri niveleve të evaluimit.

338

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 kërkimit, evaluimit dhe arritjeve. Si vërtetim për njohuritë teorike të fituara mund të shërbejnë çertifikata e fituara më parë prej përsosjes së drejtorëve.

2. Qëllimi i pjesës së dytë është të kontrollohet shkalla e aftësisë së kandidatit për zbatim të praktikës – udhëheqje të shkollës, të dijeve dhe shkathtësive të fituara dhe vlerësim të rezultateve të arritura në punën në shkollë. Në funksion të kësaj pjese do të jetë analiza e jashtme prej atyre që kryejnë ritestimin e dokumentacionit pedagogjik dhe administrativ përkatës, analizave, raporteve, planifikimeve, procesverbaleve.

3. Qëllimi i pjesës së tretë është të përcaktohet shkalla e realizimit të roleve që drejtori i ka arritur gjatë udhëheqjes së shkollës. Të tilla janë rolet e: informuesit, siguruesit të resurseve, menaxherit të bankës së të dhënave, menaxherit përpyetje kuadri, inspektor-kontrollues, planifikues, koordinator, organizator, komunikator, inovues, kërkues, vizionues, analist, programues, metodist.

Ritestimi i drejtorëve duhet ta zbatojë Komisioni nacional në përputhje me Rregulloren për ritestim të drejtorëve të shkollave.

Komisioni Nacional Ritestues (KNR) e verifikon procedurën e ritestimit dhe kujdest për zbatimin e saj. Puna e KNR do të rregullohet me Rregullore për punën e komisionit të ritestimit të vendosur nga ministri i Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës të Republikës së Maqedonisë.

Ritestimi planifikohet të fillojë 2 vjet pas mbarimit të trajnimit inicial të grupit të parë të drejtorëve apo aftësimit të grupit të parë të kandidatëve për drejtorë.

Këtu përsëri duhet të përgatitet plan për realizimin e të gjithë procesit. Duhet të kihet parasysh se bëhet fjalë për proces serioz dhe të madh, i cili kërkon mbështetje ligjore, programore dhe financiare serioze, që të sigurohet transparencë dhe profesionalizëm në gjithë sistemin. Akoma më tepër, se çfarëdo lloj qasjesh të tjera do të jenë vetëm improvizim dhe anashkalim i qëllimit.

KUSHTET

Ndryshime në Ligjin për arsim fillor dhe në Ligjin për arsim të mesëm. Miratim të Rregullores për ritestim të drejtorëve të shkollave dhe anëtarëve të tjerë të ekipit menaxhues. Miratim i rregullores për punë të komisionit të ritestimit.

339

Prog

ram

i për

zhvi

llim

in p

rofe

sion

al

të k

uadr

it s

hkol

lor

V

VËREJTJE PËRFUNDIMTARE

Në Republikën e Maqedonisë, procesi i tranzicionit është në vijim në të gjitha segmentet e punës, e kjo nënkupton dhe në sferën e arsimit nëpërmjet miratimit të rregullativës normative-juridike përkatëse dhe infrastrukturës për përfundim të sukseshëm të tij.

Fakt është se institucionet edukative-arsimore në Republikën e Maqedonisë nuk u gjendën në mënyrën më adekuate në llojin e ri të veprimit. Koha e re kërkon drejtorë-menaxherë të cilët do të dinë të vendosin plan real dhe cilësor për zhvillim të institucionit arsimor edukativ, organizues, komunikues, motivues, të mirë, marrës dhe realizues të mirë të vendimeve, udhëheqës të ekipeve, evalues.

Rezultatet e kërkimeve,analizave dhe njohjeve të ndryshme nga mbikqyrje e punës së drejtorëve të institucioneve edukative-arsimore, tregojnë për përgatitjen e pamjaftueshme të një numri të madh drejtorësh e shkollave për kryerje të kësaj veprimtarie përgjegjëse dhe komplekse. Për fat të keq, tek ne, menaxhimi në arsim akoma s’e ka gjetur vendin e vet, përkatësisht nuk ekzistojnë institucione të larta shkollore të veçanta për arsimim dhe aftësim të drejtorëve të institucioneve edukative-arsimore. Përveç disa trajnimeve të cilat janë realizuar për një pjesë të drejtorëve, nuk janë pranuar me seriozitet rëndësia dhe roli i drejtorëve në institucionet arsimore-edukative.

Drejtori është faktori kryesor për punë efikase në institucionin edukativo-arsimor. Nga udhëheqja e tij e suksesshme do të varet kënaqja e të gjithë pjesëmarrësve në procesin edukativ-arsimor dhe rejtingu i institucionit edukativ-arsimor në tregun e ofertës arsimore. Prandaj, në Republikën e Maqedonisë,shtohet nevoja për zgjidhje institucionale në këtë segment, me të cilën do të mundësohet trajnimi dhe përsosja e drejtorëve të tanishëm si dhe edukimi i kandidatëve të rinj për drejtorë në përputhje me parimet për arritjen e efikasitetit dhe efektivitetit në punë.

340

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 SHTOJCA 1.

Pasqyrim: Përvoja nga aftësimi profesional në disa vende të BE

Vendi Inicues dhe mënyra e organizimit të aftësimit

Aftësimin e realizon Detyrim për ndjekjen e aftësimit

Austri Ministria FederativePushteti rajonal shkollorShkolla

E decentralizuar në nivel rajonal dhe shkollor

Qendrat rajonale për aftësim të arsimtarëve (pa akreditim)

Nuk ekzsiton, përveç se kur futen risi

Belgjikë Administrata qendrore

E centralizuar, mandej e decentralizuar sipas rajoneve

Qendrat për aftësim profesionalShkollat e larta pedagogjikeUniversiteti (me akreditim)

Nuk ekziston (arsimtari ka të dre-jtë 10 ditë përsosje)

Danimarkë Shkolla Mbretërore për Arsimim të Arsimtarëve të shkollave filloreMinistria e ArsimitQendrat për Trajnim

E centralizuar, mandej e decentralizuar, në nivel lokal

Shkolla Mbretërore e DanimarkësInstitucione të specializuara (pa akreditim)

Nuk ekziston

Finlandë Këshilli Nacional për ArsimKomunatTrupat drejtues shkollorë E decentralizuar në nivel rajonal dhe shkollor

Trupa drejtues shko-llorëQendra Shtetërore për TrajnimUniversiteteSektori për Arsim të Arsimtarëve

(pa akreditim)

Sipas zgjedhjes(minimum 3-4 ditë)

Francë Ministria e ArsimitRektorati E centralizuar në nivel rajonal

Institucione universitare për arsimInspeksioni AkademikOfertdhënës të tjerë të trajnimeve (pa akreditim)

Nuk ekziston(përveç se për programeme të Ministrisë

341

Prog

ram

i për

zhvi

llim

in p

rofe

sion

al

të k

uadr

it s

hkol

lor

V

Greqi Ministria e ArsimitShkolla e Lartë për ArsimtarëveQendra për trajnim E centralizuar mandej e decentralizuar sipas rajoneve

Instituti për Arsim të LartëQendrat rajonale për trajnimShkolla e Lartë për ArsimtarëMuzeume dhe institu-cione të tjera private

(pa akreditim)

Ekziton (për arsimtarët fillestarë)

Irlandë Ministria e ArsimitE centralizuar

Shërbime të veçanta mjedisoreQendra arsimore për mbështetjePartnerë arsimorë

(pa akreditim)

Ekziston për fitimin e kualifikimeve më të larta.

Itali Ministria e ArsimitQendra Kontrolluese

E centralizuar në të gjitha nivelet prej nivelit nacional deri në atë lokal

Ofertdhënës të ndryshëm të shërbimeve (me akreditim të shumfishtë)

Nuk ekziston

Luksemburg Sektori për Koordimim, Kër-kim dhe Risi Teknologjike

E centralizuar

Instituti për Kërkime ArsimoreUniversitete (të huaja)

Nuk ekziston

Holandë Ministria e ArsimitKëshillat shkollore

E decentralizuar

Shkollat e larta për arsimtarëUniversiteteInstitucione dhe ekspertë të tjerë

(pa akreditim)

Nuk ekziston

Gjermani Ministritë e disa shteteveQendrat për trajnim

E centralizuar (në çdo shtet)

Qendrat për trajnimInstitucione jo shtetëroreuniversitete

Ekziston

Portugali Ministria e ArsimitInspektorati i Përgjithshëm ShkollorByrotë rajonale për arsim

E centralizuar, mandej e decentralizuar në nivel rajonal/lokal

Institucione të arsimit të lartëQendra për trajnim në shkollaQendra për trajnim në shoqëritë e arsimtarëve

(me akreditim)

Nuk ekziston (e detyrueshme për përparim

342

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 Spanjë Administrata ArsimoreQendra për arsimtarë

E centralizuar, mandej e decentralizuar sipas rajoneve

Qendrat për trajnimInstitucione të arsimit të lartëInstitucione privateShoqëri (pa akreditim)

Ekziston (vetëm për përparim dhe rritje të rogës)

Suedi KomunatAgjencia Nacionale për ArsimE decentralizuar

Qendra lokale për trajnim të arsimtarëveUniversiteteInstitucione të tjera (pa akreditim)

Sipas zgjedhjes (minimum 5 ditë)

Skoci Administrata Skoceze e Ministrisë së ArsimitPushteti lokal dhe shkollat Në përgjithësi e decentrali-zuar në nivelrajonal/shkollor

Institute të arsimit të lartëQendra lokale për trajnim të arsimtarëve

Ekziston 5 ditëNga 50 orë në vit

UK Wales dhe Anglia

Ministria e ArsimitPushteti shkollor lokalKëshillat shkollorëDrejtorë dhe arsimtarë E decentralizuar në nivel lokal

Institucione të arsimit të lartëUniversiteteShkollaOfertdhënës të tjerë të shërbimit

(me akreditim

Sipas zgjedhjes(minimum 5 ditë jashtë mësimd-hënie)

Nga pasqyrimi tabelar mund të konstatohet se shumica e vendeve kalojnë nga modeli i përsosjes profesionale tradicionale të centralizuar të dhënë më sipër drejt vendosjes së modelit të decentralizuar, sipas të cilit çdo bashkësi lokale përgatit planet e veta vjetore të përsosjes profesionale dhe kërkon prej ofertdhënësve të shërbimeve të ofrojnë programe të veta gjatë së cilave në llogaritjet e tyre i shprehin edhe mjetet për atë qëllim.

Programi PËr sigurimin dhe kontrollin e cilËsisË nË arsim >>>>>>>>>>>>>>>

grupi punues:

bojana naceva, koordinatoremr. kiro Poposkidr. sefedin elezi

vesna taneskamr. irena kuzmanoska

343

IV

Prog

ram

i për

sig

urim

in

dhe

kont

rolli

n e

cilë

sisë

në

ars

im

345

IV

Prog

ram

i për

sig

urim

in

dhe

kont

rolli

n e

cilë

sisë

në

ars

im

1. GJENDJA DHE NEVOJAT

Arsimimi cilësor është njëri nga faktorët më të rëndësishëm për zhvillimin e secilit individ, si dhe shoqërisë në tërësi. Cilësia e arsimimit është njëra nga përparësitë më të rëndësishmë të shteteve anëtare të Bashkimit Evropian. Niveli i lartë i njohurive, kompetencat dhe shkathtësitë janë të pranueshme si kushte themelore për qytetërim aktiv, punësim dhe kohezion social. Cilësia e arsimimit është esenciale edhe nga aspekti i nevojave të tregut të punës dhe lëvizjes së lirë të fuqisë punëtore jashtë kornizave të shtetit.

1. Gjendja ekzistuese

Parashtrohet pyetja se sa është cilësor arsimi jonë, kjo është bërë aktuale veçanërisht pas pavarësimit të Maqedonisë. Vetëbesimi jonë në të kaluarën për cilësinë e lartë të arsimit tonë, është vënë në pykëpyetje pas matjeve të bëra ndërkombëtare por edhe nacionale të njohurive të nxënësve në lëndët e caktuara mësimore. Cilësia e arsimit tonë është vënë në pikëpyetje edhe me raportet e ekspertëve të huaj për vlerësim, të cilët parasegjithash theksuan se shteti nuk ka fakte për cilësinë e arritur të xënësve në të gjitha shkallët e arsimit.

Është më se e qartë se, nevoja për cilësi më të lartë në arsim është kushtëzu-ar nga ndryshimi i sistemit të tanishëm për sigurimin dhe vlerësimin e cilësisë së arsimit.

Në sistemin tonë arsimor nuk ekziston sistem gjithpërfshirës për sigurinë dhe kontrollin e cilësisë, i cili të gjithë palëve të interesuara në dhe jashtë siste-mit, me kohë do t’i kishte ofruar informata valide dhe relevante për efikasitetin e sistemit, rezultate nga aktivititetet, kushtet në të cilat zhvillohet procesi arsimor si dhe për cilësinë e të arriturave të nxënësve.

Pothuajse tregues i vetëm për cilësinë e procesit arsimor tek ne, në nivel shkollor, por edhe ate shtetëror janë notat e nxënësve, edhe pse kohëve të fundit sikur është i pranueshëm mendimi i pandarë se notave shkollore nuk mundemi shumë t’u besojmë meqë nuk janë mjaft objektive. Karakteristikë kryesore e no-

PROGRAMI PËR SIGURIM DHE KONTROLL TË CILËSISË NË ARSIM

346

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

- 2

015

timit të nxënësve nga ana e arsimtarëve është qasja tradicionale në vlerësimin e përgjigjeve të tyre gojore ose me shkrim, me çrast shpeshëherë nga ato kërko-het që t’i reprodukojnë faktet të dhëna në libra. Mënyra e këtillë e kontrollit të njohurive nuk e shpreh cilësinë, por aftësinë e nxënësit të mbajë mend dhe të reproduktojë fakte. Mosekzistimi i standardeve i të arriturave dhe kritereve, në bazë të të cilave arsimtari do t’i vlerësojë të arriturat e nxënësve, e bënë procesin e notimit të paqartë dhe me dozë të madhe të subjektivitetit. Arsyeja më e madhe që nuk mund të vlerësohet cilësia e arsimit tonë përmes notave shkollore është edhe tendenca e rritjes sa më të shprehur të përqindjes së nxënësve të shkëlqy-eshëm në 10 vitet e fundit.

Fakt se këto konstatime nuk janë të bazuara në impresione, tregojnë rezul-tatet që nxënësit i kanë arritur me matjet eksterne, të bëra në vendin tonë gjatë pesë viteve të fundit, në të cilat standardet elementare të rezultateve i kanë arri-tur 70 - 60 % , në vend të 90% të rezultateve të pritura të nxënësve.

Mangësitë e sistemit ekzistues të notimit të nxënësve nëpër shkolla, opi-nionit i janë të njohura shumë më herët dhe kanë qenë objekt i analizës në më shumë punime profesionale, por deri më tani shumë pak është bërë që ky sistem të bëhet bashkëkohorë dhe të plotësohet me llojet tjera të përcjelljes dhe notimit të të arriturave të nxënësve në procesin e shkollimit të tyre.

Në vendin tonë, nuk ekzistojnë procedura të konfirmuara për vetvlerësimin e punës së shkollave, fuksion themelor i së cilës është që të identifikohet cilësia e punës së shkollës në tërësi dhe të mundësojë planifikim efektiv të zhvillimit të punës së saj të mëtutjeshme. Praktika ekzistuese tek ne është që shkollat të përgatisin program vjetor për punë dhe raporte për realizimin e programit. Këta dy lloje të dokumenteve, përgatiten për të dhënë përshkrimin e punës dhe të ar-riturat e shkollave pa qasje analitike në vlerësim dhe mungesë të komponentës zhvillimore në planifikim. Lëvizje pozitive në këtë drejtim ka në kuadër të më shumë projekteve, por patjetër këto hapa fillestar është e nevojshme të vihen në sistem i cili do të zbatohet në praktikë dhe do të ketë mbështetje nga institucio-net në nivel vendor dhe shtetëror.

Njëra nga arsyet për funksionim joefikas të sistemit për sigurimin dhe kon-trollin e cilësisë, është edhe ndarja e pamjaftueshme dhe jo e qartë e përgjegjësi-ve të institucioneve ekzistuese në këtë drejtim, si dhe mosekzistimi i institucionit detyrë primare e të cilit do të jetë t’i ndjekë trendet e të arriturave të standardeve në nivel shtetërorë.

Momentalisht tek ne ekzistojnë tre mekanizma themelorë për mbikëqyr-je dhe vlerësimin e cilësisë të sistemit arsimor. Inspektoriati arsimor shtetëror është përgjegjës për mbikëqyrjen e realizimit të ligjeve, akteve dhe rregullave tjera për punën e institucioneve edukativo - arsimore, kurse mbikqyrja profesio-nale ose aspektet cilësore të punës së shkollave janë në kompetenca të Byros për zhvillimin e arsimit.

347

IV

Prog

ram

i për

sig

urim

in

dhe

kont

rolli

n e

cilë

sisë

në

ars

im

Inspektoriati arsimor shtetëror përgatit procesverbale pas kontrollit të bërë në të cilat përveç konstatimit të gjendjeve, propozon edhe masa për tejkalimin e jokonsekuencës së vërejtur ligjore, kurse në raportet e Byrosë jepen rekoman-dime për përparimin e punës.

Dobësia kryesore e dy mekanizmave ekzistues për mbikëqyrje dhe vlerësim të cilësisë është se ato nuk bëhen në mënyrë sistematike dhe se nuk ekziston metodologji e qartë për vlerësimin e cilësisë të punës së shkollave. Dobësitë ekzistuese dalin edhe nga numri i pamjaftueshëm i këshilltarëve në Byronë për zhvillimin e arsimit si dhe nga numri i madh i përgjegjësive të cilat i kanë këshill-tarët.

Mekanizmin e tretë për vlerësimin e cilësisë përmes notimeve eksterne e kryenë njësia e specializuar në kuadër të Byrosë për zhvillimin e arsimit. Ky mekanizëm ende është në fazën e vendosjes edhe pse deri tani janë bërë katër vlerësime nacionale të të arriturave të nxënësve në fund të mësimit klasor si dhe paratestimit të vendimit nga Koncepcioni për maturë dhe provime përfundimtare në arsimin e mesëm publik.

Ky sektor tanimë ka përgatitur standarde të të arriturave për më shumë lëndë mësimore në mësimin klasor, kurse në fazën e përgatitjes janë edhe standardet e të arriturave për lëndët mësimorë në fund të arsimit fillor.

Angazhimet e ardhshme për sigurimin dhe kontrollin e cilësisë duhet të orientohen kah definimi i sistemit dhe hartimit të legjislaturës përkatëse e cila do t’i rregullojë raportet dhe kompetencat në realizimin e qëllimit përfundimtar të sistemit - ngritjen e cilësisë së arsimit dhe shërbimeve arsimore.

2. Nevoja nga sigurimi dhe kontrolli i cilësisë së arsimit

Nevoja nga sigurimi dhe kontrolli i cilësisë së arsimit bazohet në këto njo-huri:

Para se gjithash, kjo është njohuria për lidhshmërinë e rëndësishme të cilë-sisë së arsimit me përcjelljen e saj të vazhdueshme dhe vlerësime. Kontrolli duhet të japë informata kthyese, gjegjësisht të tregojë sa mirë punojnë dhe cfarë rezultate arijnë nxënësit, si punojnë shkollat (arsimtarët dhe kuadrot tjera), dhe kuptohet si funksionon sistemi arsimor në tërësi. Kjo do të thotë se, kontrolli (vlerësimi) duhet të tregojë se me çfarë suksesi shkollat e re-alizojnë misionin e tyre - atë se për çfarë janë formuar dhe ekzistojnë, gjegjësisht çfarë arsimimi u sigurojnë nxënësve dhe shfrytëzuesve tjerë të shërbimeve të tyre.

Informatat kthyese që i siguron sistemi i sigurimit dhe kontrollit të cilësisë, autoriteteve shtetërore, vendore dhe faktorëve shkollorë, si dhe subjekteve tjera, u shërbejnë ta vlerësojnë politikën arsimore, të konstatojnë se a janë

348

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

- 2

015

realizuar qëllimet e planifikuara, sa në mënyrë racionale shpenzohen mjetet dhe të planifikojnë dhe realizojnë vendime dhe aktivitete me të cilat do të sigurohet sistemi arsimor, jo vetëm të funksionojë suksesshëm por vazhdi-misht të zhvillohet. Pa informatat kthyese, që i siguron sistemi i sigurimit dhe kontrollit të cilësisë, sistemi arsimor nuk do të kishte mundër të përkry-het dhe përparojë. Kontrolli sistematik i cilësisë së arsimit paraqet mënyrën e verifikimit të veprimtarisë, ngjajshëm siikurse për ekonominë që është tregu.

Vlerësimi e mbron arsimin nga volunterizmi dhe jokompetentshmëria në mendim të dyanshëm:

E para, kështu zbulohet dhe eliminohet çdo planifikim joprofesional, orga-nizim dhe kryerje e punës edeukativo - arsimore jo vetëm nga ana e shko-llave, por edhe nga ana e organeve më të larta shtetërore dhe vendore. Në mungesë të sistemit zhvillimor të kontrollit të cilësisë, ekziston rrezik që autonomia e arsimtarëve (shkollave) të lihet në heshtje dhe të shndërrohet despotizëm në joprofesionalizëm dhe ngjajshëm.

E dyta, kontrolli i cilësisë së arsimit është i detyrueshëm edhe për mbrojt-jen e shkollave nga kritikat eventuale të pabaza për punën e tyre, nga të cilat shpesherë në mënyrë të padrejtë u nënshtrohen. Njëherit, shkollave u bëhen vërejtje për (mos)punën e tyre, që në mungesë të standardeve dhe kritereve për arsim cilësor është shumë vështirë të tregohen ose mohohen. Por, për cilësinë poashtu është aq rrezik kur shkollat vetë e vërtetojnë dhe në mungesë të kritereve dhe standardeve të definuara.

Sistemi për siguri dhe kontrollë të cilësisë siguron informata të cilat janë bazë për ndërtimin dhe funksionimin edhe të sistemit informativ në arsim. Në këtë mënyrë vazhdimisht sigurohet informim me kohë dhe i plotë i opini-onit, para se gjithash i më të interesuarve (nxënësve, prindërve dhe punë-dhënësve) për të arriturat në arsim.

Decentralizimi i udhëheqjes me arsimin, e vënë nevojën për gjetjen e qas-jeve të reja në sigurimin dhe kontrollin e cilësisë së arsimit. Njëherësh, me decentralizimin pritet vëzhgimi dhe vlerësimi sistematik i punës së shkol-lave me qëllim të mirë të transmetohet te drejtori dhe te subjektet tjera në shkollë, sepse me decentralizimin dhe me rritjen e autonomisë së shkollave ndryshohet edhe roli i institucioneve të jashtme ose i këshilltarëve të autori-zuar nga shteti edhe atë kryesisht nga mbikëqyrja (kontrollë dhe inspekto-rim) - në supervizion. Kjo është edhe një pengesë kryesore që sa më shpej-të të ndërrmeren aktivitete konkrete për ndryshimin e gjendjes ekzistuese dhe të sigurohet vëzhgim dhe vlerësim i cilësisë së arsimit në institucionet parashkollore, fillore dhe ato të mesme, kurse për këtë të lirohen edhe vetë institucionet edukativo - arsimore.

349

IV

Prog

ram

i për

sig

urim

in

dhe

kont

rolli

n e

cilë

sisë

në

ars

im

Në të kundërtën, kjo njohuri në sistemin tonë arsimor nuk është i ndërtu-ar (zhvilluar) dhe nuk funksionon në tërësi dhe është sistem bashkëkohor për siguri dhe kontrollë të parasupozimeve për arsimim cilësor (si,,hyrje” në arsim) gjatë procesit edukativo - arsimor (në të cilin krijohet cilësia e ar-simimit), si dhe të rezultateve si ,,dalje” nga ai proces i të gjitha niveleve ( individuale, grupore - paralele, shkollore, shtetërore).

Më tutje, paralelisht edhe me të gjitha ndryshimet e patjetërsueshme, është të qaset edhe drejtë zhvillimit dhe vendosjes të sistemit përkatës të sigurisë dhe kontrollit të cilësisë në arsim, sepse vëzhgimi dhe vlerësimi në çdo re-formë arsimore, njëkohësisht është instrument matës i suksesit të saj.

3. Qëllimet e Programit

Qëllimi kryesor i Programit për siguri dhe kontrollë të cilësisë në arsim është që të koncipohet (zhvillohet, definohet) dhe në praktikë t’i ofrohet sistem i plotë dhe koherent për siguri dhe kontrollë të cilësisë në sistemin parashkollor, fillor dhe të mesëm, sistem i cili do të jetë kompatibil me sistemet e vendeve tjera evropiane dhe zbatimi konsekuent i së cilës do të garantojë përparim të vazhdu-eshëm të cilësisë së arsimit në vendin tonë.

Sistemi për siguri dhe kontrollë të cilësisë në arsim në bazë të standarde-ve për cilësi, është pjesë përbërëse e sistemit arsimor dhe qëllimi i tij strategjik është të sigurojë cilësi të kushteve për arsimim, cilësi të procesit mësimor dhe cilësi të rezultateve në arsim.

2. SISTEMI PËR SIGURIM DHE KONTRROLLË TË CILËSISË NË ARSIMIN PARASHKOLLOR, FILLOR DHE TË MESËM1

1. Pse sistem

Sistem, sepse bëhet fjalë për më shumë elemente me karakteristika të caktuara, të cilat reciprokisht janë të lidhura në një tërësi koherente funksionale që ato e përbëjnë.

Sistem, sepse me atë përcaktohet se si shpiejnë dy llojet e aktiviteteve (grupeve) të domosdoshme për siguri dhe për kontrollë të cilësisë në arsim, përkatësisht për ate se realizimi i tyre i suksesshëm në interaksion këmbyes shpie drejtë arrit-jes të qëllimit të qartë të përcaktuar - arsimim cilësor.

1 Sistemi për siguri dhe kontrollë në arsimin e lartë është verifikuar në Ligjin për arsim të lartë dhe ndryshimet e të njejtit (Gazeta zyrtare e RM nr. 64/00, 49/03) Rregullorja dhe ndryshimet e të njejtit (Gazeta Zyrtare e R. Maqedonisë nr. 47/01, 97/02)

350

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

- 2

015

Sistemi funksionon ashtu që elementet hyrëse (faktorët) i transformon në dalëse, konkretisht i arrin qëllimet e veta me proceset e rregullimit të aktiviteteve, në bazë të informatave kthyese ndërmjet elementeve hyrëse dhe dalëse.

Mungesë e sistemit d.m.th. dështim i rastit, përkatësisht i iniciativave, dëshirave, mundësive dhe aftësive personale të disa kolektiveve (shkolla ose në institucio-ne tjera kompetente) në sigurimin dhe kontrollin e cilësisë.

2. Qëllimet e sistemit

Qëllimi themelor (i përgjithshëm) dhe përfundimtar i kësaj qasje është për-mirësimi i vazhdueshëm i cilësisë në edukimin dhe arsimimin parashkollor, fillor dhe të mesëm - ngritja e saj në nivel më të lartë. Në këtë shihet funksioni zhvilli-mor i sistemit për siguri dhe kontrollin e cilësisë.

Për arritjen e qëllimit përfundimtar, sistemi i ka këto qëllime:

Autoriteteve shtetërore, vendore, shkollore dhe autoriteteve tjera si dhe sub-jekteve të interesuara t’u sigurojë informata me kohë, valide dhe të plota për funksionimin e sistemit arsimor në vend, gjegjësisht për shkallën e arritjes së qëllimeve të tyre, kurse për shkak të ndërrmarjes së aktiviteteve even-tuale korrekte dhe aktiviteteve tjera për përmirësimin e cilësisë së shërbi-meve arsimore që i ofron shfrytëzuesve.

Të nxitet interesim tek kolektivet shkollore dhe t'i motivojnë për sigurimin dhe përcjelljen e vazhdueshme, vlerësimin e cilësisë të shërbimeve dhe për përmirësimin e të njejtit;

Të zhvillohet interesim për përkryerje të vazhdueshme profesionale (shkolla në tërësi të bëhet organizatë e cila mëson), veçanërisht përmes mësimit me përvojë dhe vetërefleksimit të punëtorëve, për kooperim më të madh mes veti, për bashkëpunim me mjedisin etj.; kjo d.mth. kujdes edhe më i madh për zhvillimin e shkollës në tërësi.

Të shtojë interesin dhe motivojë prindërit e nxënësve dhe subjektet tjera për vlerësim të cilësisë dhe për përmirësimin e tij dhe tu ndihmojë në aftësimin dhe në mënyrë aktive të përfshihen në vlerësimin dhe përmirësimin e cilë-sisë;

Të kontribuojnë për (vetë) kontrolë në punën e institucioneve edukativo - arsimore jo vetëm në funksion të vlerësimit, por edhe për shkak të veprimit preventiv - eliminimit dhe zbulimit me kohë të gabimeve, dobësive dhe lëshimeve.

Zbatimi korrekt i kësaj qasje pritet të kontribuojë që institucionet edukativo - arsimore nga statike (të cilat vazhdimisht presin nxitje nga jashtë dhe të cilat reagojnë vetëm për tu riaftësuar kërkesat e mjedisit), ngadalë të bëhen dinamike dhe vetë ta planifikojnë dhe udhëheqin zhvillimin e vet, të ofrojnë dhe sigurojnë arsimim cilësor.

351

IV

Prog

ram

i për

sig

urim

in

dhe

kont

rolli

n e

cilë

sisë

në

ars

im

3. Bazat kalimtare të sistemit

Zhvillimi dhe vendosja në praktikë e sistemit për siguri dhe kontrollë të cilë-sisë në arsim është vetëm një aspekt nga ndryshimet e përgjithsme, që kanë filluar dhe që do të zhvillohen në periudhën vijuese në arsimin parashkollor, fil-lor dhe të mesëm dhe ai jo vetëm që duhet të trajtohet, por edhe pritet të funk-sionojë si pjesë integrale e tyre. Ai bazohet në më shumë shembuj teorik por edhe në njohuri dhe përvoja të rëndësishmëe praktike për siguri dhe kontrollin e cilësisë të arsimit.

Ky sistem i ka parasysh të gjitha vlerat dhe përvojat e vërtetuara nga vendi dhe të huaja deri më tani të zbatuara, por edhe të disa qasjeve të reja në sigurinë dhe kontrollin e cilësisë. Sipas kësaj, zhvillimi dhe implementimi i sistemit të ri për sigurim dhe kontrollë të cilësisë, nuk do të thotë lëshim i tërësishëm të cilit do qoftë sistem deri më tani të praktikuar dhe zëvendësi-mi i tyre me të reja, por inovimi i tyre dhe (së bashku me komponentat e reja të sistemit) vendosje në një tërësi koherente që do të paraqesë sistem të ri cilësor, e që do të jetë në funksion të qëllimit, të ndryshimeve të përgjith-shme dhe qëllimeve për cilësi më të mirë të arsimit.

Për ndërtimin e sistemit për sigurim dhe kontrollë të cilësisë, nga rëndësia e shkallës së parë janë ndryshimet programore dhe të tjera nga aspekti di-daktik, gjegjësisht inovimi i brendshëm i arsimit parashkollor, fillor dhe të mesëm.

Njëra nga bazat nga të cilat niset zhvillimi dhe implementimi i sistemit të ri për siguri dhe kontrollë të cilësisë së arsimit është edhe procesi i decen-tralizimit dhe demokratizimit në udhëheqjen me arsimin në vendin tonë. Njëherësh, me zgjerimin e autonomisë së institucioneve edukativo - arsi-more, rritet edhe përgjegjësia e tyre për cilësinë e punës së tyre, dhe për këtë arsye, ata janë të parët që përmes vetëvlerësimit duhet të tregojnë sa mund t’ia arrijnë standardet e vërtetuara, gjegjësisht t'i përmbushin nevojat e shfrytëzuesve të shërbimeve të tyre, por edhe të tregojnë se sa edhe ata vetë janë të kënaqur me sigurinë (para)kushteve në të cilat punojnë.

Supozime të rëndësishme nga të cilat niset sistemi janë edhe baza ma-teriale e arsimit, gjegjësisht mbështetja që ajo duhet ta ketë nga faktorët kompetent, si dhe nga qëndrimi se njohuritë e kontrollit të cilësisë para-sëgjithash u shërbejnë arsimtarëve dhe faktorëve tjerë në shkollë, të cilët duhet ta përmirësojnë cilësinë e punës së tyre. Kjo do të thotë se qëllimi themelor i kontrollit të cilësisë është zhvillimi i mëtutjeshëm, e jo vlerësimi i shkollës (arsimtarëve) dhe krahasimi i tij me të tjerët.

Ky sistem niset nga një karakteristikë thelbësore e shkollës si organizatë në të cilën realizohet veprimtaria edukativo - arsimore, dmth. se mjedisi shkollor është hapësirë e cila vazhdimisht ndryshohet. Një pjesë e ndryshi-

352

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

- 2

015

meve janë të kushtëzuara nga ndryshimet në shoqëri dhe më gjërë ose nga ndryshimet në mjedisin e drejtpërdrejtë të shkollës, sepse ndryshohen edhe nevojat e prindërve dhe të shfrytëzuesve tjerë të shërbimeve të shkollës. Hapësira e ndryshuar në të cilën vepron shkolla, vazhdimisht e rëndon pla-nifikimin e punës së saj. Ajo nuk është në gjendje me sukses dhe në tërësi t’i vërtetojë nevojat specifike të shfrytëzuesve dhe ta planifikojë kënaqësinë e tyre, por për këtë mund dhe duhet ta organizojë mënyrën me të cilën mund të sigurohet cilësi e kënaqshme e nevojave. Kjo është njëra nga shkaqet themelore për shkak të të cilave edhe metodologjia e vlerësimit të cilësisë së punës nëpër shkolla duhet të jetë komplekse dhe e harmonizuar me nevojat dhe mundësitë e sistemit arsimor.

4. Parimet e përgjithshme dhe metodologjike

Zhvillimi i suksesshëm dhe implementimi i sistemit për siguri dhe kontrollë të cilësisë së arsimit, në masë të madhe është i kushtëzuar nga definimi dhe res-pektimi i disa parimeve të caktuara (të përgjithshme dhe metodologjike) gjatë funksionimit të tij në praktikë.

4.1. Parimet e përgjithshme

Realizim praktik, që nënkupton se sistemi për siguri dhe kontrollë të cilësisë së arsimit, sipas të gjitha bazave, është i aftësuar, në mënyrë përkatëse, në kushte reale (kadrovike, materiale, financiare, kohore etj) në të cilat ai duhet të funksionojë, gjegjësisht se është i zbatueshëm në praktikë, në kushtet në të cilat realizohet puna në institucionet edukativo - arsimore.

Shfrytëzim - do te thotë se sistemi duhet jo vetëm me siguri të madhe, të shpie kah sigurimi i cilësisë së dëshiruar, por edhe vazhdimisht të mundë-sojë informata kthyese që janë të dobishme për planifikimin e aktiviteteve eventuale korrektive, por edhe inovative, për shkak të përmirësimit të më-tutjeshëm të cilësisë së arsimit..

Participim - do të thotë se, në procesin e sigurisë dhe kontrollit të cilësisë së arsimit, janë të përfshierë, jo vetëm ato të cilët e bëjnë vlerësimin, por edhe ato të arriturat dhe puna e të cilëve vlerësohet, si dhe ato që në mënyrë indi-rekte ndikojë ose janë të interesuar për efektet e procesit edukativo - arsimor (prindër, njerëz nga mjedisi vendor).

Transparencë - shihet në atë që vlerësimi bëhet në bazë të standardeve për cilësi nga kriteret dhe treguesit e tyre të cilat janë dokumente publike dhe profesionale, prej të cilave çdo i interesuar ka qasje në çdo kohë. Transpa-renca vazhdimisht është e pranishme, edhe gjatë vetë procesit së realizimit të vlerësimeve eksterne dhe provimeve dhe të vlerësimit të jashtëm nga ana

353

IV

Prog

ram

i për

sig

urim

in

dhe

kont

rolli

n e

cilë

sisë

në

ars

im

e institucioneve shtetërore. Përveç kësaj, ajo është e mundur edhe me përf-shierje në atë proces të numrit të madh të arsimtarëve, nxënësve, prindërve dhe subjekteve të jashtme. Transparenca e sistemit për sigurin dhe kontro-llin e cilësisë, shihet edhe në atë që shkolla (ekipi), në mënyrë të qëlluar, bën prezantim publik të raportit nga vlerësimi.

Etikë- don të thotë se, gjatë zbatimit praktik të sistemit, realizatorët dhe të gjithë të interesuarit për cilësinë e arsimit sillen në mënyrë të ndershme dhe me përgjegjësi. Ndershmëria dhe përgjegjësia për bazë e kanë profesionaliz-min e kuadrove në arsim, si të atyre në organet drejtuese dhe perofesionale poashtu edhe të praktikuesve të drejtpërdrejtë. Etika nënkupton respektimin e rregullave të caktuara për anonimitetin të disa procedurave dhe sekreteve të disa të dhënave dhe informative, respektimin e integritetit personal të çdo individi, puna e të cilit përcjellet dhe vlerësohet. Marrëdhëniet korrekte midis të gjithë pjesëmarrësve në vlerësimin dhe mbrojtjen e të drejtave të njeriut dhe të drejtave të fëmijëve (nxënësve).

4.2. Parimet metodologjike

Duke u nisur nga karakteristikat thelbësore të cilat e shfaqin natyrën e feno-menit të cilësisë së arsimit, gjatë zbatimit pratik të sistemit për siguri dhe kon-trollë të cilësisë në arsim në bazë të standardeve për cilësi, gjegjësisht duhet të kihen parasysh këto qëndrime (parime) të natyrës metodologjike:

Paraqitja praktike e të gjitha llojeve të aktiviteteve (organizative, metodike, teknike) në procesin e sigurisë dhe kontrollit të cilësisë së arsimit duhet të realizohen me shkallë të lartë të profesionalizmit,që në kushtet tona paraqet edhe aftësim plotësues, themelor dhe profesional të nxënësve në vlerësim.

Sigurimi dhe kontrolli i cilësisë së dëshiruar në arsim, detyrimisht supozon të ekzistojnë standarde qartë të vërtetuara dhe tregues për cilësinë si dhe kritere për vlerësimin e shkallës së aftësive të tyre. Kuptohet, edhe njëra edhe tjetra, duhet të dalin nga thelbi dhe ligjshmëritë e procesit edukativo - arsimor, konkretisht, të jenë në përputhje me teorinë në bazë të së cilës është ndërtuar koncepti për të. Kjo do të thotë se, ky sistem e lejon qasjen kritere në vlerësim, me çrast të arriturat e shkollave krahasohen me standar-det (nacionale, vendore dhe shkollore), kurse jo me të arriturat e shkollave tjera.

Cilësia e arsimit nuk mund të shprehet në mënyrë statistike, vetëm në bazë të matjeve dhe rezultateve të shfaqura numerike, por atij duhet t'i ofrohet si në bashkim dialektik nga komponenta cilësore dhe jocilësore. Në këtë kuptim, edhe kjo qasje në sigurin dhe kontrollin e cilësisë së arsimit i ka parasysh dy aspektet e saja: cilësor dhe jocilësor. Është çështje tjetër, që në moment të caktuar, do t’i jepet përparësi ( rëndësi më e madhe) - jocilësisë ose cilë-

354

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

- 2

015

sisë.Qasja jocilësore bazohet në matje, ështe më objektiv, tingëllon ftohtë dhe shërben për vlersim analitik, kurse qasja cilësore bazohet në vlerësim, është më pak objektiv, tingëllon ngrohtë dhe shërben për vlerësim të për-gjithshëm. Kuptohet, që të dyja qasjet supozojne egzistim të kritereve dhe standardeve.

Cilësia në arsim duhet të vlerësohet si tërësi, e jo vetëm disa elemente të saj të matshme. Cilësia, edhe sipas definicionit, është tërësi e përbërjes e cila e shpreh thelbin e saj dhe vetëm si e tillë mund të vlerësohet. Do të thotë, cilësisë së arsimit i duhet nji qasje holistike, e jo e pjesërishme.

Për cilësinë e arsimit nuk mund të mendohet dhe gjykohet vetëm në bazë të disa rezultateve të vërtetuara konkrete, por para se gjithash dhe çdo herë në aspekt të proceseve dhe raporteve midis bashkëpjesmarrësve në proce-sin arsimor në të cilët edhe ai krijohet. Ky parim, veçanërisht duhet patur parasysh faktin se, në praktikën tonë arsimore dhe mjedisin më të gjërë, rëndësi shumë më e madhe ende u jepet rezultateve (në kuptim të vëllimit të njohurive të fituara dhe ngjashëm), se sa procesit në të cilin ato rezulate janë arritur.

Cilësia e arsimit nuk mund të vlerësohet si përshkrim i gjendjes momen-tale, dhe ate më së paku për shkak të dy arsyeve:e para për arsye se në atë mënyrë lihet pasdore procesi i cili i paraprinë asaj gjendjeje dhe në të cilën ajo cilësi është arritur dhe e dyta, për shkak se efekte të caktuara të arsimit vijnë në shprehje shpesh në afat të shtyer dhe pas disa viteve prej apsolvimit të tyre.

5. Standardet - bazë për sigurimin dhe kontrollin e cilësisë

Cilësia në përgjithësi,si dhe cilësia në arsim definohen edhe si bashkangjitje kah standardet e përshkruara,si gjatë krijimit të tyre (sigurimit), ashtu edhe gjatë vlerësimit të të njëjtit. Sipas kësaj, standardet janë bazë për sigurimin dhe kon-trollin e cilësisë së dëshiruar.

Për sigurimin e kontrollit të cilësisë së arsimit, është e domosdoshme të ekzistojnë tre grupe të standardeve.

Standarde për (para)kushtet - për hapësirën e nevojshme, pajisje, mjete mësimore, libra, kuadër përkatës dhe numër i mjaftueshëm mësimor, stan-darde për finansimin e shkollave etj. Këto janë standarde nacionale, me të cilat shteti në një mënyrë përcakton çka duhet të sigurohet që një institucion edukativo - arsimor të regjistrohet për kryerjen e veprimtarisë edukativo - arsimore.

Standarde për procesin - Këtu numërohen standardet për kriterin në kup-timin më të gjërë të fjalës, ose për plan programet mësimore, me të cilat

355

IV

Prog

ram

i për

sig

urim

in

dhe

kont

rolli

n e

cilë

sisë

në

ars

im

zgjërohen qëllimet, përmbajtjet, standardet për planifikim si dhe organizim të punës edukativo - arsimore, për format dhe metodat e realizimit të mësi-mit si dhe mënyra e notimit të të arriturave, për organizimin e punës eduka-tivo - arsimore (numri i nxënësve në klasë apo grup arsimor, numër të arsim-tarëve, madhësia e shkollës, numri i përgjithshëm i ditëve të punës si dhe organizimi i tyre gjatë vitit - kalendarit të vitit shkollor etj.

Standardet e të arriturave - paraqesin përshkrime të pranuara të niveleve të cilësisë dhe jo cilësisë të njohurive qe priten prej nxënësve të arrihen në fund të periudhës së caktuar të arsimimit. Programet arsimore përcaktojnë se çka duhet dhe të mund dijnë nxënësit, si rezultat i miratimit të përm-bajtjeve që programi i parasheh, ndërsa standardet e të arriturave paraqesin konkretizim dhe diferencim të të arriturave nëpër nivelet e caktuara. Pikë-risht ky konkretizim dhe diferencim mundëson nje pasqyrë objektive dhe të vlefshme të të arriturave të nxënësve, si dhe e lehtëson matjen dhe vlerësi-min e tyre.

Standardet do të përdoren si tregues për përcaktimin e të arriturave të nxënësve në kushte të caktuara dhe do të mund të përdoren nga subjekte te ndryshme të interesuara për gjendjet ne arsim.

Ato para se gjithash do të përdoren gjatë matjeve sukcesive (testimeve), në fund të cikleve të caktuara arsimore, ku do të sigurohen tregues për arritjet e këtyre standardeve në nivel shtetëror. Përshkrimi i niveleve të të arriturave të dhëna në standarde, në lëndë të caktuara, do tu mundësojë arsimtarëve që t’i vlerësojnë të arriturat e nxënësve të tyre, me këtë edhe efektet e punës së tyre. Gjendjet në të arriturat e standardeve në nivel shtetëror, do tu mundësojnë fak-torëve përgjegjës të marrin masa në bazë të treguesve emperik apo masa të cilat do të kushtëzojnë ndryshime pozitive në arritjen e standardeve. Për prindërit dhe opinionin më të gjërë standardet e arritjeve do të paraqesin mjet i cili do të ndih-mojë që më mirë t’i kuptojnë dhe vlerësojnë të arriturat e shkollave në kushte te caktuara për punë, në lëndë të caktuara arsimore.

Për aplikim të suksesshëm të standardeve është e nevojshme që:

te gjitha standardet të shoqëruara me tregues qartë të definuara, me ndih-mën e të cilave do të mund të caktohet shkalla e arritjes së standardeve:

për standardet të ekzistojë pajtueshmëri e përgjithshme (konsenzus) nga ana e të gjithë faktorëve kompetent dhe faktorëve të tjerë të interesuar.

Përpjekjet për ekzistimin e standardeve nuk do te thonë edhe përpjekje për standardizim në kuptim të unifikimit të vepritarisë arsimore. Standardet shfrytëzo-hen për organizim dhe për realizimin e punës edukativo arsimore, për vlërësim të kohpaskohshëm dhe sqarim të asaj që ndodh në periudhë të caktuar, si dhe të hetohet se vallë po përparojnë nxënësit në përputhje me standardet. Standardet

356

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

- 2

015

e kuptuara si standardizim apo unifikim, janë në kundërshtim me konceptin e cilësisë.

Përpjekjet që cilësia të sigurohet përmes përmbajtjes në disa standarde, vlen vetëm me kusht nëse në vendosjen e standardeve janë kyqur, jo vetëm institucio-net të cilat i përgatisin ato, por edhe shkollat (arsimtarët) si edhe shfrytëzuesit e shërbimeve arsimore, por edhe nëse standardet e tilla të miratuara vlerësohen si të përkohshme, të tilla të cilat gjithnjë kur të arrihen do të ngriten në nivel më të lartë.

Për funksionimin e sistemit për sigurim dhe kontrollë të cilësisë në arsim, një prej kushteve kryesore është ridefinimi i funksioneve të institucioneve ekzistuese shtetërore (Byrosë për zhvillimin e arsimit si dhe Inspektoriatit arsimor shtetëror), si dhe krijimin e institucioneve të reja (Qendrës shtetërore për provim, Qendrës për arsim të mesëm profesional). Këto institucione duhet që ta vendosin siste-min, të ofrojnë përkrahje profesionale në aplikimin e tij, si dhe të përkujdesen që gjithnjë të përparojnë në përputhje me ndryshimet arsimore.

6. Sigurimi dhe kontrolli i cilësisë

6.1. Sigurimi i cilësisë

Sigurimi i cilësisë në arsim në kuptim, më të gjërë, si në nivel të sistemit arsimor, poashtu edhe në nivel të institucioneve edukativo - arsimore, paraqet marrje të më shumë aktiviteteve të ndryshme nga ana e organeve dhe institu-cioneve kompetente, si dhe nga subjekte të interesuara për krijimin e kushteve për realizim te suksesshëm të punës së programuar edukativo - arsimore nëpër shkolla. Paraprakisht, në këtë rast mendohet në ekzistimin dhe realizimin e poli-tikës zhvillimore për arsimin në përgjithësi, si dhe secilës shkollë në veçanti.

Më saktësisht, nën sigurim të cilësisë në arsim nënkuptohet ekzistimi apo krijimi i të gjitha parakushteve të nevojshme (si faktorë hyrës) prej të cilave ai va-ret. Më saktësisht, ato janë një sërë aktivitetesh të lidhura ndërmjet tyre, të drej-tuara nga njëra anë në planifikim, bashkërenditje, organizim të punës së shkollës në tërësi, në përputhje me standardet e caktuara dhe akteve të tjera normative të orientuara kah krijimi i kushteve për punë nëpër shkolla dhe nga ana tjetër aktiv-itetet konkrete për realizimin e suksesshëm të procesit të programuar edukativo - arsimor, për kënaqjen e nevojave si dhe pritjeve të shfrytëzuesve të shërbimeve të tyre, apo për arritjen e standardeve për cilësi në arsim.

6.2. Kontrolli i cilësisëMe kontroll të cilësisë së arsimit nënkuptohet procesi i kontinuar dhe

dinamik i realizimit të një sërë aktivitetesh për ndjekjen si dhe kontrollimin të

357

IV

Prog

ram

i për

sig

urim

in

dhe

kont

rolli

n e

cilë

sisë

në

ars

im

parametrave të shumtë (gjendjeve, zgjidhjeve, aktiviteteve - proceseve dhe ar-ritjeve të rezultateve), të lidhura me funksionimin dhe arritjet në sistemin eduka-tivo - arsimor apo në një nënsistem të saj, shkollë apo pjesë të saj etj.Ky është proces i grumbullimit të të dhënave për rrjedhën e procesit edukativo - arsimor, për kushtet në të cilat ai realizohet si dhe për rezultatet nga ai rregullim dhe për-punimin e tyre (analizimin, vlerësimin dhe interpretimin). Më saktë, bëhet fjalë për aktivitete të realizuara profesionale të përcjelljes, kontrollimit, vlerësimit të shkallës së arritjes së standardeve apo shkallës së kënaqjes së nevojave dhe pritjes së shfrytëzuesve të shërbimeve arsimore.

Mes këtyre dy komponentave të sistemit (sigurim dhe përcaktim të cilësisë) si dhe ndërmjet nënkomponentave të sistemit, ekziston interaksion.

Aktivitetet për sigurimin e cilësisë, kryesisht janë të orientuara kah faktorët hyrës (parakushteve, ndërsa aktivitetet e vlerësimit kah faktorët dalës(rezultatet), ndërsa të dy llojet e aktiviteteve vëmendje të njëjtë u kushtojne proceseve në të cilat krijohet cilësia.

6.3. Lëmia dhe lënda (përmbajtja) e kontrollit (vlerësimit)

Lëndë e vlerësimit nuk janë vetëm rezultatet e arritura por edhe kushtet (su-pozimet) për cilësi më të mirë, si dhe proceset në të cilat ai arrihet. Më saktë ato janë lëmitë e punës së enteve edukativo - arsimore, në të cilat ajo i kënaq nevojat dhe pritjet e nxënësve, prindërve, rrethit dhe të punësëuarve në shkollë. Këto janë lëmitë dhe nënlëmitë në vijim:

Lëmia Nënlëmia

1. Kurikulumi - plani dhe programi për punën

edukativo - arsimmore

Realizimi i programitMundësitë për zgjedhje dhe fakultativëAktivitetet jashta mësimitPërmbajtje nga interesi lokal

2. Rezultatet - arritja e qëllimit të kurikulumit

Të arriturat në përvetësimin e njohurive, dhe shkathtësiveFormimi i vlerave (qëndrimet)Suksesi i disa grupeve (gjinia, gjuha mësimore, profesioni, cikli arsimor)Suksesi i përgjithshëm i nxënësve në shkollëTrendet e të arriturave

3. Procesi mësimor - Mësimi dhe të mësuarit/nxënia

Planifikimi dhe përgatitja e mësimitOraganizimi dhe realizimi i mësimit Aftësitë në mësim i mundësive të nxënësve (individualizimi)Koha dedikuar për mësim dhe nxënieNotimi si pjesë integrale e mësimitInformimi për përparimin e nxënësve

358

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

- 2

015

4. Përkrahje dhe ndihmë nxënësve

Kujdesi i përgjithshëm për nxënësitMjedisi për të mësuarKushtet për mirëqenie, shëndet dhe siguriKlima për mësimNdihmë për zgjedhjen e programit dhe profesionit

5. Resurset Objekte shkollore - kapacitetet hapsinorePajisje, mjete mësimore dhe ndihmëseSigurimi i kuadrit mësimor dhe të tjerëvePërcjellja e punës dhe zhvillimi i kuadroveInkuadrimi i kuadrove në punën e shkollës,aktivitete jashta mësimit

6. Etosi - klima Marrëdhëniet në shkollëBarazi dhe drejtësiInformimiKyçja e prindërve në sistemin edukativo - arsimordhe mundësitë për ndikim

7. Udhëheqje dhe administrim Zhvillimi profesional i drejtorëveUdhëheqjaAdministrimSjellja (procedimi) me resursetPërkujdesi ndaj procesit mësimor Bashkëpunim me mjedisin

Në secilën prej lëmive të përmendura janë përfshirë edhe një numër i caktuar i nënlëmive. Përmbajtja konkrete e tyre përcaktohet me standardet. Përveç kësaj, për secilën lëmi dhe nënlëmi, të cilat janë lëndë e vlerësimit me metodologjinë e vlerësimit të cilësisë, përcaktohen edhe një numër i treguesve, të cilat theksojnë karakteristikat e caktuara të arsimit cilësor.

6.4 Llojet e vlerësimit të cilësisë

Për përcaktimin apo vlerësimin e cilësisë së arsimit, sipas kësaj qasjeje, përdoren tre mënyra metodologjike, apo tre lloje të vlerësimit. Ato janë: vetëv-lerësimi ose vlerësimi i brendshëm, vlerësimi i jashtëm, vlrësimet eksterne si dhe provimet.

A. VetëvlerësimiHapi i parë në procesin e vlerësimit të cilësisë së arsimit në instutucionet

edukativo - arsimore, fillon me vetëvlerësimin. Kjo është një lloj i vetënjohurisë i cili nënkupton edhe raportin vetëkritik për vehten, kah puna personale, sepse çdo njohuri për vehten do të thotë edhe krahasimin e vetëvehtes me ndonjë nor-më shoqërore (standard), si dhe dhënien e notës për vehten. Por vënia e notës për vehten nuk është e mjaftueshme. Ajo ka karakter diagnostik, sepse paraqet përcaktim të gjendjes apo vlerësim të shkallës së arritjes së qëllimeve të institu-

359

IV

Prog

ram

i për

sig

urim

in

dhe

kont

rolli

n e

cilë

sisë

në

ars

im

cionit, në krahasim me standardet dhe kriteret. Vetëvlerësimi gjithashtu paraqet edhe një përcaktim të raportit të gjendjes së përcaktuar. Një është të konstatohet çka kemi arritur, ndërsa krejt tjetër është sa jemi të kënaqur me të arriturat, si ajo pranohet dhe përjetohet, sa është e rëndësishme në krahasim me qëllimet.

Vetëvlerësimi është proces i përhershëm në të cilin të punësuarit në shkollë dhe nxënësit vetë vlerësojnë se sa janë të suksesshëm në raport me realizimin e të arriturave të tyre në bazë të standardeve. Me këtë rast, atë e tregojnë raportin e tyre në raport me atë që e kanë arritur, por jo vetëm në raport me kërkesat e standardeve, por edhe në raport me atë çka institucioni ka planifikuar të arrijë apo me vizionin e misionit të institucionit.

Pse vetëvlerësim

Vetëvlerësimi është qasje e re në procesin e sigurimit dhe vlerësimit të cilë-sisë së arsimit e cila gjatë dhjetë viteve të fundit më shpesh po aplikohet në më shumë vende të evropës dhe të botës. Ajo është pjesë përbërëse e të gjitha aktiviteteve të vlerësimit të cilësisë së arsimit në një institucion edukativo - ar-simor apo të sistemit arsimor në një vend. Miratimi dhe praktikimi i saj është pasojë e decentralizimit dhe demokratizimit apo e autonomisë së rritur në lëmin e qeverisjes me arsimin me atë edhe të përgjegjësisë së rritur të bartësve të saj. Përveç kësaj është vërtetuar se vetëvlerësimi i nxit dhe i motivon subjektet për punë më të mirë dhe për ndryshimin për cilësi më të mirë. Si veprim vetëvlerësimi është shum i rëndësishëm edhe për atë se:

Arsimtarët dhe të punësuarit e tjerë në institucionet edukativo - arsimore, gjithashtu edhe fëmijët dhe prindërit e tyre, më së miri janë të njoftuar me punën si dhe me kushtet e punës në të, si dhe me rezultatet e arritura.

Pjesëmarrës në vetëvlerësim janë të njëjtit njerëz, të cilët pas vlerësimit duhet të realizojnë aktivitete korigjuese, apo të tjera aktivitete, të cilat do të shpiejnë kah ruajtja apo përmirësimi i cilësisë.

Vetëvlerësimi dhe vetëpërcaktimi për qëllime dhe aktivitete të ardhshme e përforcon ndjenjën e përkatësisë kah procesi i vlerësimit dhe besimit se kjo kontribuon për përmirësimin e cilësisë si dhe e rrit përgjegjësinë për mosuk-sesin eventual.

Njohuritë e vetëvlerësimit janë bazë dhe faktorë kyç për vlerësimin kolegjial dhe të jashtëm.

Më në fund, duhet të thuhet edhe kjo se vetëvlerësimi, sipas rregullave, është në kohë të duhur edhe me shumë elemente të vlersimit formativ (që nuk është rast edhe me vlerësimin e jashtëm). Ajo është bazë solide për vlerësim të jashtëm më themelor dhe më objektiv. Nuk ka kontrollë të suksesshëm (vlerësim) pa vetëkontrollë (vetëvlerësim). Më e rëndësishme është ajo se, tek nxënësit,në

360

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

- 2

015

vetëvlerësimin është prezente ndjenja se ato e kanë kontrollin në duart e tyre, se ato me sjelljen e tyre - se prej tyre varet sa dhe çka do të arrijnë, kështu që e tërë kjo e nxit dhe e përforcon motivin e tyre të brendshëm për punë.

Qëllimet dhe dedikimi i vetëvlerësimit

Qëllim i përgjithshëm i vetëvlerësimit është përmirësimi i përhershëm i cilë-sisë së punës te çdo individ, ashtu edhe të instutucionit edukativo - arsimor në tërësi. Më saktësisht thënë, qëllimi i tij është që t’i inkurajojë dhe tu ndihmojë të gjithëve në shkollë të debatojnë, të mendojnë për atë se secili prej tyre bart një pjesë të përgjegjësisë për cilësinë si dhe për përmrësimin hyrës të të njëjtit. Me këtë, ata gjithnjë duhet ta kenë parasysh ate se vlerë qëndrore bartëse me të cilën janë të lidhura të gjitha qëllimet dhe vendimet strategjike nëpër institucio-net edukativo - arsimore apo veprimi i tyre praktik është shkalla e kënaqjes së shfrytëzuesve të shërbimeve të tyre.

Efektiviteti i përcjelljes së brendshme personale si dhe i vetëvlerësimit varet nga zhvillimi i kulturës shkollore. Por, njëkohësisht edhe vetëvlerësimi kontribu-on për njohjen (zhvillimin) e kulturës dhe klimës, por edhe të etikës së vlerësimit personal të të gjitha në institucionin edukativo - arsimor, përmes respektimit të rregullave të përcaktuara dhe të pranuara të sjelljes.

Aplikimi praktik i kësaj qasjeje, supozon edhe aftësim të ekipit që e plani-fikon dhe e realizon vetëvlerësim. Por edhe aftësim të të punësuarve në institu-cionet edukativo - arsimore, për realizim të pavarur të të gjitha etapave nga cikli i realizimit cilësor të punës edukativo - arsimore, e para së gjithash për përcje-lljen dhe vlerësimin e procesit dhe rezultateve, apo për përcaktimin e shkallës së përmbushjes së nevojave dhe pritjeve të shfrytëzuesve (shkallës së arritjeve të qëllimeve në shkollë).

Çka përfshin - çka përmban vetëvlerësimi

Kornizë e përgjithshme dhe gjithpërfshirësë e lëndës së vlerësimit të cilësisë së arsimit është dhënë në kapitullin: Lënda e vlerësimit (fq.15). Me këtë rast, kjo është edhe kornizë e përgjithshme për përmbajtjen e vetëvlerësimit në institu-cionin edukativo - arsimor.Por, menjeherë duhet të themi se lloj i tillë vlerësimi gjithpërfshirës të punës dhe të të arriturave të një institucioni bëhet shumë rrallë (në mënyrë ciklike, në çdo tre apo pesë vjet)

Sipas kësaj një vetëvlersim konkret mund të përfshijë vetëm pjesë e tërë asaj që në parim është lëndë e saj, apo vetëm një apo më shumë lëmi dhe vetëm disa aspekte të tëra. Çka prej gjithë kësaj me të vërtetë do të përfshijë vetëvlerësimi, do të varet prej disa gjërave para se gjithash prej qëllimeve dhe dedikimit të të njëjtës.

361

IV

Prog

ram

i për

sig

urim

in

dhe

kont

rolli

n e

cilë

sisë

në

ars

im

P.sh., nëse njohuritë e vetëvlerësimit duhet të shërbejnë për përpilimin e programit disavjeçar zhvillimor për punën e institucionit edukativo - arsimor, atëherë është e qartë se përmbajtjet e tij do të jenë të gjitha lëmitë e punës dhe jetës së saj. Mirëpo, para përdorimit të tyre, për planifikim më afatgjatë zhvilli-mor, në parim, njohuritë e vetëvlerësimit duhet të harmonizohen me njohuritë e vlerësimit të jashtëm. Zakonisht është që kjo të bëhet në çdo 3 - 5 vjet. Kjo është periudhë e cila përputhet edhe me ciklin në të cilin kryhet vlerësim i tërësishëm i jashtëm i secilës shkollë nga ana e institucionit kompetent, edhe pse përputhja e tyre nuk është e domosdoshme.

Por, vetëvlerësimi mund t’i përketë edhe vetëm një lëmie apo pjesës së një lëmie të caktuar(p.sh. mund të bëhet vlerësimi vetëm i qeverisjes apo drejtimit të institucionit, vetëm i të arriturave të nxënësve, aftësimit profesional të arsim-tarëve, i bashkëpunimit me prindërit dhe bashkësinë lokale si dhe të aktiviteteve të lira të nxënësve etj). Jo rrallë ndodh p.sh. që lëndë e vetëvlerësimit të jetë një problem aktual (p.sh. kultura shkollore dhe klima, kushtet materialo - teknike dhe organizative për punë), realizimi i ndonjë projekti etj.

Sipas kësaj, çka do të jetë lëndë e vetëvlerësimit në një institucion eduka-tivo - arsimor, vendosë udhëheqësia e saj, në konsultim me të gjithë subjektet tjera të interesuara, kështu në këtë rast për këtë formohet ekip i posaçëm. Kjo qasje është e mundshme për faktin se fillimi i vetëvlerësimit dhe dinamika e tij nuk është e lidhur me termine të caktuara të vitit shkollor. Element përbërës i vetëvlerësimit (vlerësimit) intern, mund të jetë edhe i ashtëquajturi vlerësim ko-legjial. Me të vërtetë, ky veprim nuk është i domosdoshëm por është shumë i vlefshëm dhe i dëshiruar. Për këtë vendos ekipi i cili e udhëheq projektin shkollor për vlerësim, në konsultim me drejtorin dhe arsimtarët. Vlerësimin kolegial mund ta bëjnë persona të profilit të njëjtë (disiplina) apo kolegë të profileve të tjera të cilët janë të aftësuar për vlerësimin e disa aspekteve specifike të cilësisë (p.sh. të udhëheqjes - menaxhmentit, planifikimin e mësimit, vlerësimin e të arriturave të nxënësve, individualizimin e mësimit, përpunimin dhe përdorimin e teksteve të njohurive etj.), ato mund të jenë të brendshëm (prej shkollës së njëjtë), apo të jashtëm - prej shkollave tjera për të cilën do të përcaktohet arsimtari përkatës, apo drejtori nëse bëhet fjalë për vlerësimin e punës së tij nga ana e drejtorit tjetër.Vlerësimi kolegijal mund të bazohet në njohuri prej vetvlerësimit si dhe njohuri nga hetimi i drejtpërdrejt i hospitimeve në mësim (punës së kolegut) apo përmes shikimit të dokumentacionit (planifikimeve, përgatitjes së teksteve, dosjeve etj).

Në thelb, vlerësimi kolegijal shndërrohet në punë mentorësh, apo më mirë, në punë këshilldhënëse - instruktuese dhe punë superviziore. Për këtë shkak, gjatë angazhimit të personave për kryerjen e vlersimit kolegjial, duhet patur para-sysh edhe aftësimi i tyre për këtë rol.

362

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

- 2

015

Dedikimi i njohurive nga vetëvlerësimi

Njohuritë e fituara nga vetëvlerësimi, institucioni edukativo - arsimor mund t’i shfrytëzoj për dedikime të ndryshme. Para se gjithash, në bazë të këtyre njo-hurive, ajo i planifikon aktivitetet e saj në drejtim të ruajtjes së anëve pozitive (të mira) por edhe të eliminimit të anëve negative. Të gjitha këto dhe aktivitete të tjera të cilat i planifikon institucioni edukativo - arsimor, duhet të kontribuojnë për përmirësimin e mëtutjeshëm të cilësisë së arsimit si dhe të kushteve tjera, të cilat ua ofron shfrytëzuesve të saj. Njohuritë e vetëvlerësimit janë edhe bazë fillestare për vlerësimin e jashtëm nga ana e institucioneve kompetente.

B. Vlerësimet eksterne dhe provimetVlerësimet eksterne dhe provimet kryhen në periudhë të caktuar edhe atë

kah fundi i cikleve të caktuara arsimore. Karakteristikë themelore e tyre është se në tërësi janë të standardizuara dhe kryhen në bazë të procedurave të formali-zuara si dhe në bazë të standardeve dhe të arriturave të përcaktura më parë. Këto vlerësime dhe provime, i planifikojnë dhe i kryejnë institucione të specializuara (qendra të provimeve), ndërsa koncipiimi i përmbajtjes dhe mënyra e vlerësi-mit janë nën kompetencë të këshillave profesionale dhe komisioneve (këshilli shtetëror i maturës dhe komisionet shtetërore të lëndëve). Vlerësimet eksterne dhe provimet nuk e vënë në pikpyetje funksionin dhe nevojën për vlerësim shko-llor. Vlerësimi i të arriturave të nxënësve nga ana e arsimtarëve, e posaçërisht vlerësimi formativ edhe me futjen e këtyre vlerësimeve të jashtme, edhe më tutje do ta ketë funksionin që gjatë procesit arsimor të sigurojë informata kthyese për cilësinë e të arriturave të nxënësve si dhe për cilësinë e mësimit. Analiza e rezul-tateve nga vlerësimi ekstern dhe provimet në nivel të shkollës, duhet të jetë pjesë përbërëse e procesit të (vet)vlerësimit në shkollë si dhe një prej indikatorëve për cilësinë e procesit arsimor.

Vendosja e vlerësimeve eksterne dhe provimeve në Maqedoni, do të mundë-sojë që shteti, por edhe zyrtarët vendor arsimor si dhe shkollat, të kenë informata objektive dhe të vlefshme për të arriturat e nxënësve si dhe për faktorët arsimor të cilët kanë ndikuar në të arriturat, por edhe që të përcjellen trendet në arritjen e standardeve. Këto informata duhet t’u nevoiten subjekteve përgjegjëse në nivel shtetëror dhe vendor, për sjelljen e vendimeve në politikën arsimore të bazuara në gjendjen e vërtetë dhe nevojat në praktikën arsimore si dhe për shpërndarjen efikase të resurseve.

Por, që të mund sistemi i kontrollit të cilësisë t’i sigurojë informatat e nevoj-shme për bartësit e vendimeve në arsim, provimet dhe vlerësimet të cilat janë pjesë e sistemit, duhet të karakterizohen me karakteristika siç janë:

Të jenë adekuate me qëllimin e matjes.

Të sigurojnë barazi.

363

IV

Prog

ram

i për

sig

urim

in

dhe

kont

rolli

n e

cilë

sisë

në

ars

im

Të jenë të integruara në sistem.

Të jenë të pranuara nga opinioni.

Të jenë adekuate me resurset njerëzore dhe materialet në vend.

Të jenë transparente, kështu që procedurat e realizimit dhe vlerësimit tu jenë të njohura të gjitha subjekteve të interesuara.

Mënyra e shfrytëzimit të rezultateve të jetë e rregulluar me ligj.

Të sigurojnë përmirësim të cilësisë së procesit edukativo - arsimor.

Llojet e provimeve dhe vlerësimeve eksterne të cilat propozohen, dalin nga ndryshimet e implementuara dhe të planifikuara në procesin arsimor, prej nevo-jës për sigurimin e cilësisë në arsim, resurseve financiare dhe njerzore si dhe niveleve bashkëkohore konceptuale metodologjike në këtë sferë të botës.

Standardet e arritjeve janë komponentë qëndrore e këtij sistemi. Standardet janë kusht themelor që të mund të bëhet vlerësimi të arriturave të nxënësve, që është një prej indikatorëve edhe për vlerësimin e cilësisë së arsimit. Prej kësaj del se, detyrë prioritare për aplikimin e sistemit të sigurimit dhe vlerësimit të cilë-sisë do të ishte përgatitja e standardeve e të arriturave.

Komponentat tjera të sistemit janë edhe provimet dhe vlerësimet eksterne me të cilat do të bëhet përcjellje sistematike dhe informim për arritjen e stan-dardeve. Në përcaktimin e llojit të provimeve dhe vlerësimeve që propozojnë të jenë pjesë e sistemit, kusht themelor janë qëllimi për shkak se ato organizohen, si dhe efikasiteti dhe efektiviteti të cilën ato e sigurojnë në ndjekjen dhe inform-imin për arritjen e qëllimeve. Këtu propozojmë që provimet e ardhshme dhe vlerë-simet eksterne të jenë pjesë e sistemit tonë arsimor.

Vlerësime nacionale në fund të fazave zhvillimore - pedagogjike në arsi-mimin fillor të domosdoshëm .

Provime eksterne dhe shkollore në fund të arsimimit të mesëm katërvjeçar.

Provime shkollore në fund të arsimit të mesëm trevjeçar.

Vlerësimet nacionale janë model i kontrollit ekstern të të arriturave të nxë-nësve të cilat sigurojnë tregues për të arriturat e nxënësve si dhe për arritjen e standardeve si indikatorë për cilësinë e arsimit. Kjo do të thotë se vlerësimi është i orientuar kah shfrytëzimi i informative për vlerësim për përqindjen e cilësisë arsi-more dhe implementimin e masave për përmirësimin e cilësisë, e jo kah vlerësimi i të arriturave të nxënësve si individ. Për këtë arsye. këto vlerësime thjeshtë kry-hen në shembull reprezentativ që mundëson arritjen e informative të besueshme për përmbylljen në nivel shtetëror dhe në nivel të nëngrupeve të caktuar, kështu që njëkohësisht tregohet racional në aspekt kadrovik dhe financiar2.

2 Provimet nga lënda e njejtë mësimore përsëriten pas disa viteve

364

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

- 2

015

Pjesë përbërëse e këtyre vlerësimeve është edhe grumbullimi i informatave për faktorët të cilët ndikojnë në arritjet që mundëson analizë të thellë të gjendjeve në pjesën e sistemit arsimor, cilësia e të cilit kontrollohet3. Karakteristikë shumë e rëndësishme e këtij lloi të vlerësimit është se mundëson ndjekje të trendeve të krahasimit të të arriturave të periudhave të ndryshme kohore, të cilat pasojnë në raport me arritjen e standardeve. Të gjitha këto karakteristika mundësojnë që në një mënyrë racionale dhe efektive të bëhet kontrolli i cilësisë, të ndiqen ndryshi-met si dhe të kihen parasyshë beneficionet nga shpërndarja efikase e resurseve dhe implementimin e risive për përmirësimin e cilësisë. Ky lloj i vlerësimit ekstern është posaçërisht i qëlluar për kontrollin e cilësisë së arsimit të domosdoshëm, ku nuk ka nevojë për provime të cilat mundësojnë seleksionimin e nxënësve. Andaj,këtu propozohet që në vendin tonë të kryhen vlerësime nacionale në shko-llimin fillor në fund të tërësive zhvillimore pedagogjike, me ç’rast gradualisht do të kyqen të gjitha lëndët arsimore.

Lloj tjetër i kontrollit ekstern janë edhe provimet të cilat organizohen për shkak të sertifikimit dhe seleksionimit të nxënësve për shkallët më të larta të ar-simit. Provimet të cilat realizohen në fund të nënsistemeve të caktuara (arsimi fil-lor dhe i mesëm), në shkallë më të lartë mundësojnë sertifikim të të arriturave të çdo nxënësi individualisht, apo shërbejnë për seleksionim objektiv të nxënësve të cilët dëshirojnë ta vazhdojnë shkollimin në shkallën e ardhshme të sistemit. Edhe pse ky model i vlerësimit është i orientuar më shumë kah vlerësimi i të arriturave individuale, analiza e të dhënave të provimeve mund të shërbejë për vlerësimin e cilësisë së arsimit. Posaçërisht, të vlefshme do të jenë rezultatet e fituara nga provimet të cilat notohen në mënyrë eksterne dhe janë të obligueshme për të gjithë nxënësit, si dhe prej rezultateve të fituara nga provimet të cilat do t’i zgjedh pjesa më e madhe e popullatës. Këso provimesh do të realizoheshin në fund të arsimit të mesëm, ndërsa përgjegjësia për organizimin, realizimin dhe vlerësimin do të ishte në shkallë më të lartë, në kompetencë të shtetit apo të institucionit të specializuar i cili do të formohej për këtë qëllim 4. Këso provimesh mund të realizohen për një numër të caktuar të lëndëve dhe në fund të arsimit fil-lor, poqese shteti ka nevojë për mekanizma të seleksionimit të kandidatëve për regjistrim në arsimin e mesëm.

3 Të arriturat e nxënësve maten me ndihmën e test serive kurse të dhënat për faktorët që ndikojnë në të arriturat maten me pyetësorë

� Llojet e provimeve dhe mënyra e dhënies së tyre në fund të vitit të katërt shkollor janë të projektuara në Koncepcionin për maturë dhe për provim përfundimtar që e pëgatiti Këshilli për maturë shtetërore

365

IV

Prog

ram

i për

sig

urim

in

dhe

kont

rolli

n e

cilë

sisë

në

ars

im

Dedikimi i njohurive prej vlerësimeve dhe provimeve eksterne

Njohuritë e fituara do të kenë qasje, si dhe do të jenë të dobishme, për shfrytëzues të ndryshëm. Institucionet të cilat në mënyrë të drejtpërderejtë apo indirekte janë kreatorë të politikës arsimore (MASH, Byroja për zhvillimin e ar-simit dhe universitetet), njohuritë prej vlerësimeve eksterne dhe provimeve do të mund t’i shfrytëzojnë për vlerësimin e gjendjeve në sistem dhe për planifikimin e zhvillimit të ardhshëm. Rezultatet e provimeve eksterne do të shërbejnë si me-kanizma selektiv për hyrjen në arsimin e lartë dhe do të sigurojnë shpërndarje adekuate të vendeve të lira nëpër fakultete.

Institucionet edukativo - arsimore që do të thotë: drejtorët, punëtorët pro-fesional dhe arsimtarët do të mund të fitojnë njohuri për të arriturat në nivel shtetëror, për praktika të cilat janë të lidhura me arritje më të larta të nxënësve, të cilat do tu ndihmojnë që ta vlerësojnë dhe përkryejnë punën e tyre. Analiza e rezultateve prej vlerësimeve eksterne dhe provimeve sipas metodologjisë së për-gatitur më parë, duhet të jetë pjesë përbërëse e procesit të vetëvlerësimit nëpër shkolla si dhe një prej indikatorëve themelor në bazë të të cilave do të përgatiten planet zhvillimore shkollore. Definimi më i qartë i standardeve për arritje dhe njohuritë për arritjen e tyre, do t’u ndihmojnë shkollave që standardet e tyre t’i barazojnë me ato shtetërore.

Treguesit më të rëndësishëm duhet të publikohen në atë mënyrë që të jenë më të kapshme për një numër më të madh të të interesuarve (prindërit, partnerët social) të cilët nuk janë në mënyrë profesionale të lidhur me arsimin. Ata do të fitojnë njohuri relevante për të arriturat e nxënësve në nivel shtetëror, ndërsa prej provimeve eksterne edhe për të arriturat e çdo shkolle në veçanti. Këto informata duhet tu shërbejnë për krijimin e vlerësimeve të kualifikuara për sistemin tonë arsimor dhe t’u shërbejnë që të ndikojnë dhe kontribuojnë në krijimin e politikës arsimore.

C. Vlerësimi i jashtëmKy është vlerësim i cili kryhet si kontrollë i rregullt në periudha të caktuara

të përsëritshme, si dhe me kërkesë të institucioneve arsimore apo në bazë të vlerësimeve apo kërkesës së organeve kompetente. Vlerësimin e jashtëm të cilë-sisë së arsimit nëpër institucionet edukativo - arsimore e bën inspetoriati arsimor shtetëror. Inspektoriati është institucion qëndror arsimor i detyruar për kontrollë të vazhdueshëm dhe sistematik të cilësisë në sistemin arsimor.

Inspektoriati arsimor shtetëror, përmes inspekorëve, do të bëjë mbikëqyrje/kontrollë për të shqyrtuar arritjen e standardeve arsimore, sigurimin e cilësisë në arsim përmes evaluimit të punës së institucioneve edukativo arsimore edhe ate në arsimin parashkollor, fillor, të mesëm, arsimin pas të mesëm dhe njëko-

366

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

- 2

015

hësisht do ta mbikëqyrë dhe kontrollon realizimin e ligjeve në sferën e të gjitha shkallëve të arsimit.

Në kryerjen e funksjoneve të saja kontrolluese, Inspektorijati arsimor shtetëror, në mënyrë të drejtpërdrejt, bashkpunojnë me Byronë për zhvillimin e arsimit (BZHA), e posaçërisht në kontrollin e cilësisë e realizimit të Kurikulumit nacional nëpër institucionet edukativo - arsimore në R e Maqedonisë.

Vlerësimi i jashtëm i kryen të dy funksionet e vlerësimit, ate zhvillimor - do të thot avansimin e punës dhe cilësisë, dhe ate kontrolluese- kontroll se si po realizohen standardet dhe për eliminimin e gabimeve. Më saktë, behet fjalë për dy lloje të notimit dhe vlerësimit: formativ dhe përmbledhës. Por, parashtrohet vetëm pyetja se si ato të harmonizohen gjatë realizimit të tyre praktik apo cilës prej këtyre dy funksioneve do t’i jepet përparësi në rrethana konkrete. Varësisht prej kësa,j do të dominojnë të dhënat e forta (kuantitative) apo të butat (kualita-tivet) apo a do t’i jepet përparësi objektivitetit apo vlefshmërisë, apo do të për-piqet për arritjen e barazpeshës mes tyre.

Funksioni kontrollues është i lidhur me vlerësimin përmbledhës.

Kjo duhet të realizohet në bazë, sipas nevojës, apo me kërkesë të dikujt apo si e domosdoshme. Kjo don të thotë se ajo do të ketë më pak rol preventiv për shkaqe se kontrollë mund të kryhet mbi realizimin e akteve normativo - juridike dhe akteve të tjera, mbi diçka që është normuar në mënyrë të rreptë. Kontrolli nuk shpie kah zhvillimi por kah qëndrueshmëria e gjendjes së caktuar.

Funksioni këshilldhënës është i lidhur me vlerësimine brendshëm formativ dhe ate të jashtëm dhe për këtë arsye, në thelb, duhet të jetë punë e lartëprofesi-nale supervizive.

Realizuesi i vlerësimit të jashtëm (Inspektoriati), punën e tij (këshilldhënëse dhe kontrolluese), duhet në tërësi ta harmonizojë me standardet arsimore dhe të njetën ta standardizojë. Përveç kësaj, ky shërbim duhet të ketë autonomi të caktuar gjatë kryerjes së funksioneve të tij. Dhënia përparësi funksioneve këshill-dhënëse dhe autonomia e rritur e kontrollit, në mënyrë të konsiderushme e rrit bashkëpërgjegjësinë e këtij shërbimi për cilësinë e punës së institucioneve edu-kativo arsimore. Nga ana tjetër, edhe puna e kontrollorëve në mënyrë të caktuar vlerësohet jo vetëm nga Ministria e Arsimit dhe Shkencës, por edhe prej atyre punën e të cilëve ata e vlerësojnë (institucionet edukativo - arsimore).

Qëllim i vlerësimit të jashtëm është që të thellohen, objektivizohen dhe veri-fikohen rezultatet e vetëvlerësimit apo të vendoset dialog me të punësuarit në institucionet edukativo - arsimore, që të formohen parashikime personale për anët pozitive por edhe për problemet dhe dobësitë eventuale në të gjitha lëmitë e vlerësimit. Po ashtu, propozohen masa dhe aktivitete për përmirësimin e cilësisë nëpër institucionet edukativo - arsimore. Vlerësimi i jashtëm ndihmon që vetëv-lerësimi të jetë i ndershëm, objektiv dhe kritik, ndërsa nga ana tjetër edhe i afir-mon anët pozitive të punës në të cilën vlerësimi i brendshëm nuk mban llogari të

367

IV

Prog

ram

i për

sig

urim

in

dhe

kont

rolli

n e

cilë

sisë

në

ars

im

mjaftueshme gjithmonë. Sipas kësaj, vlerësimi i jashtëm dhe vetëvlerësimi janë komplementar e jo në kundërshtim mes veti. Kur praktikohen të dyja procedurat, arrihet deri te vlerësimi më i tërësishëm dhe më adekuat i punës së institucione-ve edukativo - arsimore, me ç’rast forcohet edhe vetëbesimi tek të punësuarit në to. Për çdo rast, është e njohur se vlerësimi i jashtëm siguron kredibilitet më të mirë të institucionit arsimor para opinionit më të gjërë.

Me rëndësi është që të kihet parasysh edhe fakti se elemente të vetëvlerësim-it ,ka edhe në vlerësimin kolegial dhe atë të jashtëm, sepse edhe në njërën dhe tjetrën ai, puna e të cilit vlerësohet, ka mundësi t’i nxjerr në pah, të diskutojë, bisedojë për vlerësimin e kolegut apo të vlerësuesit të jashtëm dhe të njëjtën ta pranojë apo ta refuzojë ose të përcaktojnë vlerësim të përbashkët.

7. Raporte nga vlerësimi, notimi dhe provimet eksterne

Çdo vlerësim (vetëvlerësim, vlerësim kolegial, vlerësim i jashtëm si dhe vlerësim ekstern dhe provimet) përfundon me përpilimin e raportit për njohuritë deri te të cilat është arritur. Secili raport, në parim, ka tre pjesë kryesore.

Në pjesën e parë - pjesën kryesore, përshkruhet procedura se si është kryer vlerësimi, se kush ka marrë pjesë në të si dhe në përgatitjen e raportit, sa mirë apo me çfarë vështërsish është kryer vlerësimi etj.

Në pjesën e dytë - përshkruhen njohuritë deri te të cilat është arritur gjatë vlerësimit. Ajo bëhet ashtu që së pari jepet përshkrim i gjendjeve pa kurrfar ko-menti apo vlerësimi. Kjo është pjesa përshkruese e raportit. Më pas, pason pjesa analitike në të cilën shpjegohen, interpretohen informatat e treguara për gjendjet dhe jepen vlerësime për të njejtat. Edhe në të dyja pjesët, në mënyrë adekuate përshkruhen anët pozitive dhe negative në të gjitha lëmitë e vlerësuara.

Në pjesën e tretë - jepen pikëpamjet përfundimtare për anët e dobëta dhe ato positive dhe propozohen zgjidhje të mundshme për atë se si të ruhen anët pozitive dhe të tejkalohen ato negative. Kjo është bazë për përpunimin e planit të aktiviteteve të cilat do të pasojnë pas vlerësimeve.

Analiza e shfrytëzimit të rezultateve nga vlerësimi i brendshëm, ai i jashtëm dhe provimeve, nuk është vetëm i rëndësishëm por edhe çështje shumë e ndjeshme. Rezultatet e vlerësimit paraqesin potencial të madh për sfida të reja kah ndryshimet e praktikës shkollore, që do të shpiejnë edhe kah cilësia më e mirë.

Secili raport, pas përpilimit, i jepet në shqyrtim subjekteve për punës së të cilëve i përket raporti apo të cilët në një mënyrë ishin të kyçur në vlerësim, që t’i shprehin mendimet e tyre për përmbajtjen e tij. Më pas, pasojnë korigjimet e mundshme dhe më në fund ai miratohet nga ana e organit kompetent.

368

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

- 2

015

8. Aktivitetet pas vlerësimit

Pas miratimit të raportit të vlerësimit, fillon procesi i realizimit të aktiviteteve të cilat janë propozuar për ruajtjen e cilësisë së arritur apo për përmirësimin e saj. Më saktë, në bazë të konkluzave në raport, institucionet edukativo - arsimor përpilojnë plan zhvillimor për periudhën për të cilën mendojnë se mund ta reali-zojnë, para se gjithash për marrjen e aktiviteteve të nevojshme lidhur me elimini-min e dobësive të konstatuara. Ato janë aktivitete konkrete të të gjithave apo të subjekteve të caktuara në institucionet edukativo - arsimore, të planifikuara për periudhë të caktuar, pas së cilës pason rivlerësimi.

9. Ciklimi i procedurave - veprimeve

Njëra prej karakteristikave të këtij sistemi të sigurimit dhe kontrollit të cilë-sisë është ciklimi - pandërpreshmëria si dhe lidhja e përbashkët (varshmëria) e etapave të caktuara që e përbëjnë ciklin. Ato janë këto aktivitete të radhitura si në vijim:

Fillohet me analizë të gjendjes së përhershme të cilësisë, në bazë të të dhë-nave të grumbulluara, përmes vetëbesimit dhe vlerësimit të jashtëm si dhe provimeve publike dhe vlerësimeve.

Më pas, pason planifikimi i punës së ardhshme (qëllimeve në bazë të njo-hurive prej analizës së gjendjes).

Etapa e tretë është realizimi i aktiviteteve të planifikuara.

Etapa e katërt është përcaktimi i shkallës së arritshmërisë së qëllimeve të planifikuara - vlerësimit etj.

Kjo do të thotë se sigurimi dhe kontrolli i cilësisë, në bazë të kësaj qasjeje, zhvillohet në mënyrë të përhershme, në cikle të përsëritshme të aktiviteteve të përmendura. Kuptohet kjo mund të bëhet në të gjitha nivelet për të gjitha lëmitë dhe në secilën kohë të vitit shkollorë. Sipas kësaj,është e qartë se proceset e përcaktimit të standardeve dhe korigjimit të tyre, si dhe proceset e ndjekjes, vlerësimit, planifikimit dhe realizimit paraqesin spirale të pandërprerë e cila gjithnjë shpie kah cilësia më e lartë.

369

IV

Prog

ram

i për

sig

urim

in

dhe

kont

rolli

n e

cilë

sisë

në

ars

im

Realizimi i planifikimitRealizimi i planifikimit

Planifikimi i aktiviteteve të reja

Planifikimi i aktiviteteve të reja

Përcjellja - kontrolli i realizimitPërcjellja - kontrolli i realizimit

Përsëritja e analizës - vlerësim(vetëvlerësim)

Përsëritja e analizës - vlerësim(vetëvlerësim)

Realizimi i planifikimitRealizimi i planifikimit

Planifikimi i aktiviteteve (qëllimet dhe rrugët)

Planifikimi i aktiviteteve (qëllimet dhe rrugët)

Përcjellja - kontrolli i realizimitPërcjellja - kontrolli i realizimit

Analiza e gjendjes ekzistuese - vlerësimi

370

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

- 2

015

1O. Nivelet e aplikimit të sistemit për vlerësim

Para se gjithash, shumë e rëndësishme është që të dihet se aktivitetet e sistemit për sigurim dhe kontrollë të cilësisë, në bazë të standardeve për cilësi, mund të realizohen në bazë të këtyre niveleve.:

Niveli i sistemit edukativo - arsimor.

Niveli i nënsistemit (arsimimi parashkollor, fillor, i mesëm dhe i lartë).

Niveli i institucioneve të caktuara edukativo - arsimore (çerdhet/kopshtet, shkollat dhe fakultetet)

Niveli i klasës - grupi apo cikli arsimor në kuadër të nënsistemeve (p.sh. mësim klasor dhe lëndë mësimore etj.).

Niveli i elementit të caktuar të procesit edukativo - arsimor (p.sh. lëmia, vlerësimi, mësimi praktik, mësimi i gjuhëvë të huaja etj.).

Niveli individual (niveli i arsimtarit, programi arsimor).

Përveç kësaj, është me rëndësi se në çdo nivel kryhet dhe përsëritet cikli kom-plet i këtyre aktiviteteve: analiza e gjendjes ekzistuese (përcjellja dhe vlerësimi) planifikimi dhe realizimi (realizimi i asaj që është planifikuar) dhe përsëri ndjekja dhe vlerësimi, planifikimi dhe realizimi etj.

Se në cilin nivel do të kryhet vlerësimi do të varet, si nga qëllimet të cilat dëshirohet të arrihen, gjithashtu edhe nga sigurimi i kushteve objektive dhe sub-jektive për realizimin e suksesshëm të tij.

11. Llojet tjera të vlerësimit

Përkohësisht dhe sipas nevojës, kryhen edhe llojet e tjera të vlerësimit (kontrollit) të cilësisë së arsimit. Këto mund të jenë hulumtime dhe vlerësime të efektivitetit të sistemit arsimor në tërësi apo të nënsistemeve të caktuara të tij (të atij parashkollor, fillor, të mesëm dhe të lartë) apo të pjesëve të tij (p.sh.mësim klasor, mësim lëndor, mësim gjimnazor etj.), apo të aspekteve të veçanta të funksionimit të sistemit apo të komponentave të tij (koncepti i kurikulumit dhe mësimit, modelit të udhëheqjes dhe drejtimit, nënsistemi i finansimit etj.).

Këtë lloj të hulumtimit (vlerësimit) e kryejnë institucionet kompetente shtetërore apo në bashkëpunim me institucionet shkencore të vendit, me aso-ciacione dhe institucione ndërkombëtare, në pajtueshmëri paraprake apo me kërkesë të Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës.

grupi punues:

dr. zoran t. Popovski, koordinatortale geramitçioski

qamil Xheladinidr. bllagorodna llakinska

mirjana gacevadragan nedelkoviq

dr. konstantin Petkovskibojana naceva

afërdita haxhijaha - imeri

Programi PËr zhvillimine PËrkrahJesinstitucionale tË reFormave nË arsim >>>>>>>>>>>

371

VII

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

për

krah

jes

inst

ituc

iona

le të

refo

rmav

e në

ars

im

373

VII

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

për

krah

jes

inst

ituc

iona

le të

refo

rmav

e në

ars

im

Hyrje

Decentralizimi, por edhe intervenimet e tjera reformiuse në arsim, e impo-nojnë nevojën e vendosjes së re institucionale të udhëheqjes, organizimit dhe sigurimit të arsimit cilësor. Për këtë arsye, inkuadrimi i evaluimit ekstern në të gjitha nivelet e arsimit, lidhja e arsimit dhe trajnimit profesional me nevojat e tregut të punës, zhvillimi profesional i kuadrove arsimore dhe drejtuese në arsim, sertifikimi i arsimit joformal, evropeizimi i reformave në arsimin e lartë, konform rekomandimeve me Deklaratën e Bolonjës, dhe në arsimin profesional konform Deklaratës së Kopenhagës, kanë nevojë nga përkrahja institucionale adekuate, e cila do të sigurojë qëndrueshmëri të aktiviteteve reformuese në fjalë.

MINISTrIA e ArSIMIT DHe SHKeNCËSNë kuptimin drejtues, MASh do ta luajë rolin e organit kompetent për zgjidh-

jen e veprimeve drejtuese të nivelit të dytë, në kuptimin financiar do ta ketë rolin kontrollues dhe këshilldhënës, ndërsa në kuptimin profesional kompetencat e veta do t’i realizojë nëpërmjet organeve në përbërjen e tij.

Në fillim, organet në përbërje do të jenë nën jurisdiksionin e drejtëpërdrejtë të ministrisë kompetente, por pas një kohe, një pjesë e tyre do të mëvetësohen dhe do të arrijnë të bëhen agjenci të pavarura të cilat do t’i ofrojnë shërbimet e tyre për trajnim, sigurim dhe kontroll të cilësisë së arsimit ndaj shtetit. Kjo sidomos ka të bëjë me Qendrën shtetërore për provime, format institucionale për trajnimin e drejtorëve dhe arsimtarëve dhe Qendrat për arsim dhe trajnim profesional.

Sa i përket arsimit të lartë, të gjitha trupat ekzistues të cilat janë kompe-tente për formimin, financimin, akreditimin dhe evaluimin, përveç rolit këshill-dhënës, do të marrin edhe rolin ekzekutiv, paralelisht me mëvetësimin e tyre të tërësishëm.

PrOGrAMI PËr ZHVILLIMINe PËrKrAHjeS INSTITUCIONALe TË reFOrMAVe NË ArSIM

374

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-

201

5

Krahas kompetencave të cilat deri më tani i kishte ndaj nënsistemeve në fjalë, MASh në periudhën vijuese do të duhet të zhvillojë kompetenca të veçan-ta në drejtim të arsimimit joformal dhe arsimimit të të rriturve. Në këtë kuptim, MASh do të merr pjesë në akreditimin e ofruesve të shërbimeve arsimore të llojit joformal, por edhe në verifikimin e dokumenteve të lëshuara (certifikata dhe vër-tetime) për trajnim të kryer, rikualifikim dhe mbikualifikim.

a) Kompetencat e MASh në arsimin parashkollor, arsimin fillor dhe arsi-min e mesëm të përgjithshëm:

do të kontrollojë përmbushjen e kushteve për hapjen apo mbylljen e institu-cioneve arsimore, në bazë të parametrave dhe kritereve të caktuara;

do të mbajë regjistër qendror të shkollave;

do ta udhëheq sistemin e vetëm arsimor informatik nëpërmjet të të cilit do të përgatitë analiza komparative për organizimin dhe financimin e arsimit, në bazë të indikatorëve të caktuar;

do të bëjë kontrollimin dhe revizionin e punës financiare të institucioneve arsimore;

do ta koordinojë bashkëpunimin ndërkombëtar në arsim nëpërmjet mbajtjes së një regjistri të vetëm të donacioneve në arsim;

do ta udhëheq procesin e nostrifikimit të diplomave për kryerjen e arsimit fillor dhe gjimnazial jashtë vendit;

në bashkëpunim me ShJQ do të marrë pjesë në organizimin e garave sportive në fushën e sportit shkollor në nivel kombëtar;

do të propozojë nga një përfaqësues në këshillat shkollor nëpërmjet të të cilëve do të kenë kontroll mbi udhëheqjen e institucioneve arsimore;

do ta koordinojnë realizimin e aktiviteteve jashtarsimore (ekskurzione, ar-sim në natyrë, gara, ekspozita, parada).

b) Kompetencat e MASh në arsimin dhe trajnimin profesional

do t’i ruajnë kompetencat për udhëheqje, organizim dhe financim të shko-llave shtetërore të mesme profesionale;

me rekomandim të Këshillit kombëtar për arsim dhe trajnim profesional, do t’i propozojë Qeverisë një rrjet të institucioneve për arsim dhe trajnim të mesëm;

do të japë pajtim për pushimin e punës së institucioneve për arsim dhe traj-nim profesional, në mënyrë të caktuar me ligj;

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

375

VII

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

për

krah

jes

inst

ituc

iona

le të

refo

rmav

e në

ars

im

do ta bëjë verifikimin e institucioneve për arsim dhe trajnim profesional, në mënyrë të caktuar me ligj;

do të bëjë akreditimin e institucioneve të cilat do të organizojnë trajnim dhe rikualifikim të brendshëm të arsimtarëve për shkollim praktik (instruktorë);

me propozim të Qendrës, do ta mbajë dhe do ta azhurojë regjistrin e stan-dardeve për profesione/angazhime për arsim dhe trajnim profesional;

do t’u propozojë shkollave profesionale nga një përfaqësues në këshillat shkollor, nëpërmjet të të cilëve do të ketë kontroll mbi udhëheqjen e arsimit të mesëm profesional;

do ta udhëheq sistemin e vetëm arsimor informatik, nëpërmjet të cilit do të përgatitë analiza komparative për organizimin dhe financimin e arsimit pro-fesional në bazë të indikatorëve të caktuar;

do të bëjë kontrollin dhe revizionin e punës financiare të shkollave të mesme profesionale;

do ta udhëheqë procesin e nostrifikimit të diplomave për kryerjen e arsimit të mesëm profesional jashtë vendit;

do ta koordinojë bashkëpunimin ndërkombëtar në arsim nëpërmjet mbajtjes së regjistrit të vetëm të donacioneve në arsimin profesional;

do të negociojë dhe do të bashkëpunojë me partnerët social (oda ekonomike, sindikati, ministritë tjera) në nivel ndërkombëtar me qëllim të përmbushjes së nevojave të tregut të punës;

do të formojë zyrë të veçantë për hartimin e projekteve të arsimit profesional para programeve të Unionit Evropian;

do të sjellë kornizë programe dhe plane kombëtare arsimore;

bashkë me Odën Ekonomike të Maqedonisë dhe Odën e Zejtarëve të Repub-likës së Maqedonisë (në tekstin e mëtejmë: Odat) do t’i caktojë procedurat për mbikëqyrje dhe do të bëjë mbikëqyrje të institucioneve për arsim dhe trajnim profesional;

me propozim të QATP, sjell planin dhe programin arsimor për mbindërtim profesional - didaktik të trajnuesve nga ndërmarrjet në institucionet për arsim dhe trajnim profesional, të cilët janë nën kompetencat e tij.

c) Kompetencat e MASh në arsimin e të rriturve

do të vendosë sistem të veçantë të regjistrimit të ofruesve të shërbimeve arsimore të llojit joformal, të bazuar mbi normativat dhe standardet e cak-tuara;

do të vendosë sistem për verifikimin dhe nostrifikimin e dokumenteve për mbikualifikim dhe rikualifikim;

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

376

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-

201

5

do të jetë kompetente për realizimin e ligjeve në fushën e arsimit të të rritur-ve;

do të vendosë zyrë të veçantë për hartimin e projekteve në fushën e mësimit të përjetshëm para programeve të Unionit Evropian;

do ta afirmojë filozofinë e mësimit të përjetshëm;

do ta koordinojë bashkëpunimin ndërkombëtar në arsimin e të rriturve.

ç) Kompetencat e MASh në arsimin e lartë

do të sigurojë mjete për arsimin e lartë nga Buxheti shtetëror;

do ta koordinojë bashkëpunimin ndërkombëtar në arsimin e lartë nëpërmjet zyrës TEMPUS dhe grupit Bolonja follow up;

do ta udhëheqë procesin e nostrifikimit të diplomave për kryerjen e arsimit të lartë, specializimin dhe mbindërtimin shkencor jashtë vendit;

Qeverisë së Republikës së Maqedonisë do t’i japë mendim mbi propozimin për regjistrim të institucioneve shtetërore të arsimit të lartë;

do të mbajë regjistër qendror për numrin e studentëve dhe të punësuarve në institucionet shtetërore të arsimit të lartë;

do të delegojë 7 anëtarë në Këshillin për zhvillim dhe financim në arsimin e lartë;

do të delegojë 4 anëtarë në Këshillin për akreditim dhe evaluim në arsimin e lartë;

do të realizojë mjete për paga, kompenzim, mirëmbajtje materiale rrjedhëse, investime dhe shërbime me marrëveshje të mirautara nga Buxheti i Repub-likës së Maqedonisë.

OrGANeT NË KUADËr TË MINISTrISË SË ArSIMITDHe SHKeNCËS

INSPeKTOrATI SHTeTËrOr ArSIMOr (ISHA)

IShA do të bëjë mbikëqyrjen e përmbushjes së standardeve arsimore, sigu-rimin e cilësisë në arsim, efektivitetit, nëpërmjet evaluimit të punës së institu-cioneve edukative - arsimore, si dhe zbatimin e ligjeve, rregullave të tjera dhe akteve të përgjithshme nga fusha e edukimit dhe arsimit.

Kompetencën e vet, IshA, në mënyrë integrale, do ta kryejë në: shkollat fil-lore dhe të mesme, kopshtet publike të fëmijëve, institucionet për arsimin e të rri-turve, institucionet për arsimin dhe aftësimin e nxënësve me nevoja të posaçme

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

377

VII

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

për

krah

jes

inst

ituc

iona

le të

refo

rmav

e në

ars

im

edukative - arsimore dhe në konviktet e nxënësve dhe studentëve. Në institucio-net e arsimit të lartë dhe në institucionet shkencore, IShA do të bëjë mbikëqyrjen e zbatimit të ligjeve në pjesën e procedurave për zgjedhje dhe rizgjedhje në tituj arsimor dhe shkencor.

Kompetencat e veta, inspektorati do t’i zbatojë nëpërmjet mbikëqyrjes së:

Ekzistimit të kushteve për kryerjen e veprimtarisë në institucionet edukative - arsimore, të arsimit të lartë dhe ato shkencore;

Realizimit të procesit edukativ - arsimor në arsimin parashkollor, fillor, të mesëm dhe pas të mesëm;

Kushtet e veçanta për zgjedhjen e arsimtarëve, bashkëpunëtorëve dhe edu-katorëve profesional, si dhe mbindërtimi i tyre profesional dhe pedagogjik dhe dhënia e provimit profesional (në arsimin parashkollor, fillor, të mesëm dhe pas të mesëm);

Procedura e zgjedhjes së titujve arsimor, arsimor - shkencor, shkencor dhe titullit të bashkëpunëtorit;

Udhëheqja e institucioneve edukative - arsimore për arsim parashkollor, fillor dhe të mesëm;

Realizimi i planeve dhe programeve arsimore dhe standardeve dhe normati-vave të tjera me të cilat rregullohet veprimtaria edukative - arsimore;

Realizimi i aktiviteteve jashtarsimore;

Realizimi i programeve eksperimentale në institucionet edukative - arsi-more;

Realizimi i konkursit për regjistrimin e nxënësve dhe studentëve dhe të kon-kursit për vendosjen e nxënësve dhe studentëve në konviktet e nxënësve dhe studentëve;

Evidencën dhe dokumentacionin pedagogjik dhe lëshimin dhe përdorimin e tyre në arsimin parashkollor, fillor, të mesëm dhe të lartë;

Zbatimin e normativave për numrin e nevojshëm të arsimtarëve dhe bashkë-punëtorëve dhe për sasinë e grupit të studentëve të rregullt në institucionet e arsimit të lartë;

Procedurën për sjelljen e programeve studjuese në arsimin e lartë;

Ndjekjen e procesit edukativ - arsimor gjatë grevave në arsimin parashkol-lor, fillor dhe të mesëm;

Punën e inspektorëve të autorizuar të komunës, vetëm sa u përket kompe-tencave që janë caktuar nga shteti në sferën e arsimit;

Pagesën dhe ndarjen e mjeteve për shërbime arsimore të fituara nga burime të veta në arsimin fillor dhe të mesëm publik;

Zbatimin e rregullativës ligjore në institucionet edukative - arsimore, të larta arsimore dhe ato shkencore.

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

378

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-

201

5

ByrOjA PËr ZHVILLIMIN e ArSIMIT (BZHA)

BZhA do të punojë mbi zhvillimin dhe avancimin e sistemit për arsimin pa-rashkollor, fillor, gjimnazial, arsimin e të rriturve dhe arsimin e fëmijëve të qy-tetarëve të Republikës së Maqedonisë jashtë vendit, për mësimin e gjuhës dhe kulturës amtare.

Kompetencat profesionale të BZhA, sa i përket përmbajtjes së arsimit :

ndjekja dhe analiza e rezultateve dhe arritjeve të teorisë dhe praktikës pedagogjike për shkak të avancimit të sistemit të arsimit dhe edukimit dhe inkuadrimi i inovacioneve në përmbajtjet, metodat, format dhe mjetet për punën edukative - arsimore;

hartimi i analizave dhe propozimi i koncepteve dhe studimeve të tjera të karakterit të përgjithshëm dhe sistemor për zhvillimin e edukatës dhe ar-simit të mesëm dhe të specializuar dhe arsimit të të rriturve;

hartimi dhe propozimi i planeve dhe programeve arsimore për edukatën dhe arsimin parashkollor, fillor, të mesëm dhe special, për arsimin e fëmijëve me nevoja të posaçme, konviktet e nxënësve dhe arsimin e të rriturve;

hartimi i programeve për mësimin e gjuhës dhe kulturës amtare të fëmijëve të qytetarëve të Republikës së Maqedonisë jashtë vendit;

hartimi dhe propozimi i standardeve dhe normativave për kuadro arsimore, pajisje dhe mjete arsimore;

hartimi i udhëzimeve didaktike - metodike dhe të tjera për realizimin e pu-nës edukative - arsimore;

hartimi i udhëzimeve profesionale dhe materiale të tjera për çështje aktuale të edukimit dhe arsimit;

propozimi i përmbajtjeve, metodave, formave dhe mjeteve të reja për punën edukative - arsimore dhe zbatimi i tyre eksperimental.

studimi dhe avancimi i teknologjisë arsimore dhe praktikës edukative - ar-simore;

studimi dhe cilësimi i efekteve të punës edukative - arsimore dhe programet arsimore në kopshte dhe shkolla;

hartimi i programeve dhe kahjeve për aktivitetet jashtarsimore;

studimi i kushteve për realizimin e planeve dhe programeve arsimore në in-stitucionet edukative - arsimore;

dhënia e mendimit për programet zhvillimore të institucioneve edukative - arsimore dhe studimi i raporteve vjetore për punën e tyre;

dhënia e ndihmës profesionale shkollave në punën me fëmijët e talentuar dhe propozimi i masave për përkrahjen e tyre;

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

379

VII

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

për

krah

jes

inst

ituc

iona

le të

refo

rmav

e në

ars

im

studimi i ndryshimeve në sistemin e organizatës në arsim dhe edukatë dhe propozimi i masave për zhvillim të mëtejmë të edukatës dhe arsimit parash-kollor, fillor, të mesëm dhe të specializuar;

inicimi dhe pjesëmarrja në projektet zhvillimore - hulumtuese për inovimin e arsimit dhe formave të tjera të punës edukative - arsimore dhe ndjekja e efekteve nga realizimi i tyre;

bashkëpunimi me institucione arsimore - shkencore dhe institucioner e afërta me Byronë nga vendi dhe nga jashtë;

studimi dhe puna e çështjeve lidhur me bashkëpunimin ndërkombëtar në fushën e arsimit;

bën edhe punë të tjera në lidhje me punën edukative - arsimore të institu-cioneve arsimore, konform ligjit.

Komptencat eksperte të BZhA ndaj kuadrit arsimor:

kryerja e punëve këshilldhënëse me edukatorët, arsimtarët, bashkëpunë-torët profesional dhe drejtorët, për planifikimin dhe programimin e punës edukative - arsimore;

kryerja e punës këshilldhënëse për evaluim intern dhe vetevaluim të punës së arsimtarëve, drejtorëve dhe bashkëpunëtorëve profesional të institu-cioneve arsimore;

kryerja e punës këshilldhënëse - konsultante dhe mentorike në organizatën dhe realizimin e punës edukative - arsimore në kopshtet dhe shkollat;

grumbullimi i të dhënave për strukturën arsimore të kuadrove arsimore - edu-kative dhe evidentimi i ndryshimeve në arsimin e arsimtarëve dhe kuadrove të tjera në edukimin dhe arsimin parashkollor, fillor dhe të mesëm;

studimi dhe avancimi i nevojave arsimore të edukatorëve, arsimtarëve, bashkëpunëtorëve profesional dhe drejtorëve në kopshte dhe shkolla;

propozimi i programeve për përsosje profesionale dhe pedagogjike të kuadrove edukative - arsimore në lidhje me realizimin e programeve arsi-more;

bashkëpunimi me fakultetet dhe institucionet tjera në lidhje me përsosjen profesionale, pedagogjike dhe didaktike - metodike të edukatorëve dhe arsimtarëve.

Kompetencat profesionale të BZhA në kuadër të veprimtarisë botuese:

propozimi i planit dhe programit për botimin e librave shkollor për arsimin parashkollor, fillor, gjimnazial, arsimin e të rriturve dhe arsimin e fëmijëve të qytetarëve të Republikës së Maqedonisë jashtë vendit, për mësimin e gjuhës dhe kulturës amtare;

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

380

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-

201

5

propozimi i programeve për botimin e librave shkollor eksperimental;

ndjekja dhe zhvillimi permanent i cilësisë së librave shkollor, revistat për fëmijë dhe literatura plotësuese nga fusha e edukimit dhe arsimit;

hartimi i konceptit për librat shkollor dhe për arsimin fillor dhe të mesëm dhe metodologjia për vlerësimin e librave shkollor;

lëshimi i materialeve didaktike për nxënësit për qëllime hulumtimi;

përgatitja e mendimit për dorëshkrimet për nxënës dhe literaturë tjetër për nxënësit: fletore pune, fleta pune, përmbledhje detyrash, praktikume, dora-cakë, teste të diturisë dhe ngjashëm, për arsim dhe edukim parashkollor, fillor dhe të mesëm dhe dorëzimi në Ministrinë e Arsimit dhe Shkencës;

botimi i doracakëve dhe literaturës tjetër ndihmëse për edukatorët, arsim-tarët dhe bashkëpunëtorët profesional;

botimi i publikimeve didaktike - metodike për arsimtarët për planifikimin e arsimit, si dhe literaturë pedagogjike, didaktike - metodike, psikologjike dhe literaturë tjetër dedikuar edukatorëve dhe arsimtarëve;

botimi i revistave për çështje teorike dhe praktike në fushën e edukimit dhe arsimit;

botimi i planeve dhe programeve arsimore për arsimin parashkollor, fillor, të mesëm, special dhe për arsimin fillor për të rritur dhe shpërndarja e tyre nëpër kopshtet, shkollat dhe institucionet në të cilat organizohet arsimi fillor për të rritur;

zhvillimi i konceptit për evidentim dhe dokumentim pedagogjik për eduki-min dhe arsiminin parashkollor, fillor dhe të mesëm.

vendosja e sistemit informatik dhe baza e të dhënave për arsimin parashkol-lor, fillor, të mesëm, special dhe për arsimin fillor për të rritur;

grumbullimi, rregullimi dhe përpunimi i informatave dhe të dhënave nga fu-sha e arsimit parashkollor, fillor, të mesëm, special dhe për arsimin fillor për të rritur;

grumbullimi, rregullimi dhe ruajtja e dokumentacionit pedagogjik me peshë për arsimin në Republikën e Maqedonisë (plane arsimore, programe, libra shkollor, monografi etj.);

furnizimi me literaturë dhe revista profesionale nga vendi dhe nga jashtë, për nevojat e veta.

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

381

VII

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

për

krah

jes

inst

ituc

iona

le të

refo

rmav

e në

ars

im

QeNDrA PËr ArSIM DHe TrAjNIM PrOFeSIONAL (QATP)

QATP e formon Ministria e Arsimit dhe Shkencës (alternativë: Qeveria).

Në QATP standardizohen dhe integrohen interesat shtetërore dhe interesat e partnerëve social në arsimin dhe trajnimin profesional në Republikën e Maqe-donisë, duke krijuar kushte për kyçje të suksesshme në tregun ndërkombëtar të punës.

Në kuadër të QATP do të funksionojë Observatori Kombëtar i Maqedonisë (OKM), si trup institucional për bashkëpunim me Trening Fondacionin Evropian (TFE).

Qëllimi i QATP është që të sigurojë arsim cilësor profesional sipas nevo-jave të tregut të punës, konform standardeve evropiane dhe vlerave themelore të shoqërisë sipërmarrëse. Në këtë mënyrë, QATP do të kontribuojë në rritjen e punësimit të të rinjve dhe rritjen e efektivitetit dhe konkurencës ekonomike në ekonominë e Maqedonisë.

Duke patur parasysh tërë këtë, kompetencat e QATP do të jenë:

Zhvillimi i arsimit dhe trajnimit profesional për shkak të harmonizimit me nevojat e zhvillimit bashkëkohor teknologjik dhe shoqëror;

Përkrahja e partnerëve social në të gjitha nivelet dhe fazat në planifikimin, zhvillimin dhe realizimin e arsimit dhe trajnimit profesional;

Lidhja e arsimit dhe punës në frymën e filozofisë së mësimit të përjetshëm;

Zhvillimi i orientimit evropian të arsimit profesional, me transparencë dhe konkurencë të siguruar të kompetencave të fituara profesionale, të adaptu-ara me nevojat e tregut të përbashkët evropian të punës nëpërmjet bashkë-punimit me TFE dhe CEDEFOP;

Hulumtimi i tregut të punës dhe kualifikimet dhe punët profesionale, si dhe trendet zhvillimore;

Hartimi i koncepteve për të gjitha llojet e arsimit dhe trajnimit profesional;

Regjistrimi i ofruesve të shërbimeve arsimore të llojit joformal;

Zhvillimi i bazës metodologjike, konform standardeve të definuara për reali-zimin e provimeve në fund të çdo lloji të arsimit dhe trajnimit profesional;

Përgatitja e standardeve të profesioneve dhe angazhimeve, si bazë për har-timin e planeve dhe programeve arsimore;

Hartimi dhe propozimi i listës së angazhimeve për arsimin dhe trajnimin pro-fesional për Këshillin;

Zhvillimi i planeve dhe programeve arsimore për lëndët profesionale në të gjitha nivelet e arsimit dhe trajnimit profesional;

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

382

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-

201

5

Ndjekja e realizimit të planeve dhe programeve arsimore, si dhe të rezulta-teve nga provimet, në fund të çdo lloji të arsimit dhe trajnimit profesional;

Sigurimi i përkrahjes së arsimit profesional nëpërmjet këshillimit, instruimit dhe mentorimit të arsimtarëve dhe trajnerëve në arsimin dhe trajnimin pro-fesional;

Dhënia e mendimit për përmbushjen e kushteve të institucioneve të cilat kërkojnë verifikimin e realizimit të arsimit dhe trajnimit profesional;

Zhvillimi dhe realizimi i përsosjes profesionale të arsimtarëve në arsimin dhe trajnimin profesional;

Hartimi i projekteve për pajisjen e shkollave dhe pjesëmarrje në zhvillimin e përmbajtjeve arsimore dhe teknologjisë arsimore;

Ndërmjetësimin në zhvillimin e karrierës së nxënësve në arsimin dhe trajni-min profesional;

Zhvillimi i kornizës kombëtare të kualifikimeve;

Propozimi i zgjidhjeve për përmirësimin e lidhjeve mes arsimit profesional dhe arsimit fillor, arsimit profesional dhe arsimit të përgjithshëm dhe arsimit profesional dhe arsimit të lartë.

QeNDrA SHTeTËrOre PËr PrOVIMe (QSHP)

Duke patur parasysh faktin se IShA do të jetë i ngarkuar me kontrollin per-manent të cilësisë në arsimin fillor dhe të mesëm, QShP do të zbatojë kontrollin e diturisë së nxënësve nëpërmjet organizimit të notimit kombëtar në arsimin fillor dhe të mesëm dhe nëpërmjet organizimit të provimit të maturës shtetërore dhe provimit përfundimtar profesional në arsimin e mesëm profesional. Këto lloje të provimeve si emërtues të përbashkët e kanë eksteritetin, i cili siguron rritjen e përgjegjësisë së kuadrit arsimor dhe udhëheqës.

Në fillim IShA do të funksiononte si organ në kuadër të MASh, por me kohë mund të mëvetësohet në agjenci të pavarur, e cila do t’i ofrojë shërbime shtetit, të cilat kanë të bëjnë me evaluimin ekstern.

Funksione kyçe të IShA do të ishin:

organizimi dhe realizimi i maturës shtetërore dhe provimit përfundimtar në arsimin e mesëm;

organizimi i notimit kombëtar në arsimin fillor dhe të mesëm;

vendosja e standardeve të arritjeve të nxënësve si dhe ndjekja sistemore e grumbullimit të të dhënave për arritjen e tyre;

pjesëmarrje në përgatitjen dhe organizimin e testimeve ndërkombëtare, të cilat do të realizoheshin në Republikën e Maqedonisë;

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

383

VII

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

për

krah

jes

inst

ituc

iona

le të

refo

rmav

e në

ars

im

trajnim dhe sertifikim të arsimtarëve për vlerësim intern (vetevaluim);

trajnim i arsimtarëve për përdorimin e rezultateve nga vlerësimet dhe provi-met eksterne;

sigurimi i përkrahjes analitike të Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës dhe të shkollave nëpërmjet informatave objektive nga vlerësimi dhe provimet;

dhënia përkrahje institucioneve të cilat e zbatojnë evaluimin ekstern dhe vetevaluimin në punën e shkollave nëpërmjet përgatitjes së instrumenteve të standardizuara;

matje të tjera lidhur me cilësinë dhe arritjet në arsim;

dhënia e shërbimeve profesionale nga fusha e matjeve dhe vlerësimeve ar-simore;

publikimi i materialeve lidhur me matjet dhe vlerësimet arsimore.

QeNDrA PËr TrAjNIMIN e DrejTOrËVe TË SHKOLLAVe (QTDSH)

Kalimi i një pjese të madhe të kompetencave mbi institucionet arsimore nëpërmjet procesit të arsimimit, kërkon edhe profil tërësisht të ri të drejtorëve të shkollave. Drejtor, i cili nuk do të pret ndihmë vetëm nga “lartë” dhe “anash”, por punët do t’i marrë në duart e veta. Për këtë qëllim, çdonjëri që do të pretendojë të bëhet drejtor i institucionit arsimor, duhet të kalojë një sistem përkatës traj-nimi, i cili do t’i përforcojë shkathtësitë e tija menaxherike, financiare, juridike, pedagogjike dhe administrative - teknike, pa të cilat nuk do të mund ta drejtojë shkollën në mënyrë të suksesshme.

Prandaj, është e domosdoshme vendosja e një qendre të këtillë, e cila do të shërbejë si inkubator për trajnim dhe mbitrajnim të kuadrove udhëheqëse në arsim.

QTDSh do ta organizonte trajnimin e pretendentëve për drejtorë, mbindërti-min e drejtorëve ekzistues, e nëpërmjet përfaqësuesve në Komisionin shtetëror për dhënien e provimit për drejtor, do të merrnin pjesë në licencimin dhe sertifi-kimin e tyre.

Ekzistimi i QTDSh nuk e eliminon mundësinë për vendosjen e programit të posaçëm studioz për studime postdiplomike (specialiste apo magjistraturiale), me përfundimin e të cilave do të substituohet trajnimi i propozuar si formë e ar-simit joformal.

Edhe kjo Qendër, si edhe QShP, me kohë do të mund të zhvillohet në institu-cion të pavarur, i cili do të punojë mbi principet e vetëfinancimit.

»

»

»

»

»

»

»

384

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-

201

5

DrejTOrIA PËr ZHVILLIM DHe AVANCIM TË GjUHËVe TË BASHKËSIVe eTNIKe (DZHAGjBe)

Me Marrëveshjen Kornizë të Ohrit është paraparë formimi i DZhAGjBE, e cila do t’i kishte kompetencat vijuese:

të mbajë kujdes të organizuar për realizimin e arsimit për anëtarët e bashkë-sive etnike, konform Kushtetutës dhe Ligjit për përdorimin e gjuhëve;

të sigurojë libra shkollor dhe literaturë tjetër për pjesëtarët e bashkësive et-nike nga shtetet e tyre amë;

të sigurojë qasje më të mirë deri te të gjitha nivelet e arsimit për të gjitha grupet etnike margjinale;

ta koordinojë realizimin e projekteve të cilë kanë për qëllim forcimin e toler-ancës mes përfaqësuesve të bashkësive të ndryshme etnike në Republikën e Maqedonisë.

TrUPAT KËSHILLËDHËNËSe NË ArSIM

KËSHILLI SHTeTËrOr PËr ArSIM (KSHA) (alternativë: Të mos ekzistojë KShA)

KShA është trupi më i lartë këshillëdhënës për arsim i emëruar nga Kuvendi i Republikës së Maqedonisë. Atë e përbëjnë 21 anëtarë të emëruar nga rradha e ekspertëve dhe shkencëtarëve eminent nga disiplinat përkatëse arsimore.

KShA do ta kishte pasur rolin e instrumentit korrigjues mbi pushtetin ekze-kutiv në fushën e arsimit.

Ai do të kishte marrë pjesë në:

sjelljen e vendimeve dhe dokumenteve strategjike në fushën e arsimit;

verifikimin e kornizës kombëtare të kualifikimeve me propozim të QATP;

përcakton masat për përkujdesje të të rinjve të talentuar;

emërimin e anëtarëve të komisioneve profesionale për vlerësimin e dorësh-krimeve;

miratimin e programit për trajnimin e drejtorëve;

përcaktimin e dinamikës së vlerësimit kombëtar;

miratimin e koncepteve për maturë dhe provim përfundimtar;

lëshimin e akreditimeve për arsim joformal me propozim të QATP;

miratimin e pjesës për arsim nga Buxheti i Republikës së Maqedonisë;

»

»

»

»

»

»

»

»

»

385

VII

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

për

krah

jes

inst

ituc

iona

le të

refo

rmav

e në

ars

im

KËSHILLI PËr ZHVILLIM DHe FINANCIM TË ArSIMIT TË LArTË (KZhFAL)

KZhFAL është organ i mëvetësishëm këshilldhënës i përbërë prej 15 anëtarëve, nga të cilët 8 janë propozuar nga Konferenca Inter - Universitare dhe 7 nga MASh. Ai do t’i kishte kompetencat vijuese:

do të vendosë për mjetet për financimin e veprimtarisë së arsimit të lartë:

vendos për shpërndarjen e mjeteve për kryerjen e veprimtarisë së institu-cioneve të arsimit të lartë;

do t’i përcaktojë kushtet dhe kriteret për financimin e veprimtarisë së univer-siteteve dhe institucioneve të arsimit të lartë, si dhe për financimin e bash-këpunimit ndërkombëtar, veprimtarisë botuese dhe informatike;

do të vendosë për sistemin e stipendimit dhe kreditimit të studentëve dhe për subvencionimin e standardit studentor;

do t’i caktojë kriteret për kofinancim të studimeve dhe participimeve të tjera të studentëve.

KËSHILLI PËr AKreDITIM DHe eVALUIMNË ArSIMIN e LArTË (KAeAL)

KAEAL është i mëvetësishëm në punën e tij dhe vendos në kuadër të kompe-tencës së vet, në bazë të principeve të profesionalitetit dhe kompetencës. Ai do të përbëhej prej 15 anëtarëve, nga të cilët 11 nga institucionet e arsimit të lartë dhe 4 nga MASh. KAEAL do të jetë i ngarkuar me realizimin e sistemit për sigurim dhe vlerësim të cilësisë së arsimit të lartë, i cili përfshin:

miratim, vërtetim dhe pranim të institucionit të arsimit të lartë, për kryerjen e veprimtarisë konform këtij ligji, që realizohet me akreditim;

vlerësim të cilësisë së kryerjes së veprimtarisë së arsimit të lartë, të ud-hëheqjes, financimit, aktiviteteve akademike dhe të tjera dhe prioritetet e saj. Realizohet nëpërmjet sistemit të evaluimit. KAEAL në kuadër të kompetencave të tij, sa u përket akreditimeve të institu-

cioneve të arsimit të lartë:

do të caktojë a janë plotësuar kushtet për kryerjen e veprimtarisë së arsimit të lartë me projektin për formimin e institucionit të arsimit të lartë dhe doku-mentacionit të dorëzuar;

do të vendosë për akreditim të institucionit shkencor, i cili dëshiron të kryejë studime postdiplomike dhe doktorate;

»

»

»

»

»

»

»

»

»

386

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-

201

5

do të caktojë a i plotëson kushtet institucioni i arsimit të lartë për organiz-imin e studimeve për programe të reja studjuese dhe e cakton kapacitetin për studim të institucionit të arsimit të lartë;

do të lëshojë akreditime për programe studjuese;

do të mbajë evidencë të institucioneve të arsimit të lartë për të cilat ka ven-dosur të jenë të akredituar.Në pjesën e evaluimit KAEAL:

në bazë të raportit të komisionit për evaluim të institucionit të arsimit të lartë do t’i ndjekë aktivitetet e institucioneve të arsimit të lartë, të cilëve u është dhënë akreditim dhe leje për kryerjen e veprimtarisë së arsimit të lartë.

çdo pesë vjet do ta vlerësojë gjendjen dhe veprimtarinë e institucioneve të arsimit të lartë dhe kuadrit akademik dhe në bazë të kësaj i propozon Këshil-lit për akreditim ta vazhdojë apo ta ndërprejë akreditimin;

do të jep rekomandime të nevojshme për përmirësimin e normativave dhe standardeve për kryerjen e veprimtarisë së arsimit të lartë;

në bazë të vlerësimit të cilësisë së kuadrit akademik të kryer në institucio-net e arsimit të lartë, do ta vlerësojë cilësinë e kuadrit akademik të univer-siteteve dhe institucioneve të tjera të arsimit të lartë në Republikën e Maqe-donisë dhe propozon masa për përmirësimin e tij.

KËSHILLI PËr ArSIM DHe TrAjNIM PrOFeSIONAL (KATP)

KATP është trup këshilldhënës, i cili i propozon çështjet strategjike të cilat kanë të bëjnë me arsimin dhe trajnimin profesional.

Anëtarët e KATP i emëron Qeveria e Republikës së Maqedonisë, ndërsa atë e përbëjnë kryetari dhe 10 anëtarë, prej të cilëve: dy anëtarë nga ministria kom-petente për arsim, nga një anëtar nga ministria kompetente për punë, ministria kompetente për ekonomi, ministria kompetente për financa, nga Odat, Sindikati, Bashkësia e Njësive të Vetadministrimit Lokal, Agjencia për Punësim, Byroja për Zhvillimin e arsimit. Anëtari i Këshillit është edhe drejtori i Qendrës për arsim dhe trajnim profesional (QATP), por pa të drejtë vote në vendimmarrje.

Duke patur parasysh strukturën e tij heterogjene, KATP do t’i kishte funksio-net vijuese:

rol këshilldhënës në sjelljen e strategjisë shtetërore për arsimin dhe trajni-min profesional;

do t’i propozojë Ministrisë listë të angazhimeve për arsim dhe trajnim pro-fesional;

do t’i propozojë Ministrisë kualifikime shtetërore dhe standarde për anga-zhime;

në bashkëpunim me komunat, do t’i lëshojë propozim Ministrisë për zhvil-limin e rrjetit të arsimit dhe trajnimit profesional.

»

»

»

»

»

»

»

387

VII

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

për

krah

jes

inst

ituc

iona

le të

refo

rmav

e në

ars

im

OrGANe DHe INSTITUCIONe TË TjerATË CILAT DO TË KeN KOMPeTeNCA NË ArSIM

MINISTrIA e PUNËS DHe POLITIKËS SOCIALe (MPPS)

Kompetencat e MPPS në arsim kryesisht do të kishin të bëjnë me arsimin dhe trajnimin profesional dhe do të përbëheshin prej:

krijimin e një njësie të veçantë të dedikuar për ndjekjen e gjendjeve në arsim dhe në shkencë;

pjesëmarrjen në zbatimin e politikës shtetërore në fushën e arsimit dhe tra-jnimit profesional;

shqyrtimin e nevojave për kuadro nga arsimi dhe trajnimi profesional, nëpërmjet analizës së tendencave për zhvillimin e tregut të punës;

dhënien e mendimit për politikën regjistruese në institucionet për arsim dhe trajnim profesional;

pjesëmarrjen në përgatitjen, standardizimin dhe aktualizimin e nevojave sh-tetërore për fitimin e kualifikimeve profesionale sipas standardeve;

pjesëmarrje në hartimin dhe azhurimin e Regjistrit të standardeve dhe angazhimeve;

Nëpërmjet Agjencisë për Punësim, të marrë pjesë në organizimin e orientimit profesional dhe zhvillimin e karrierës;

sjelljen dhe mbikëqyrjen e rregullave dhe kushteve për mbrojtje gjatë reali-zimit të trajnimit profesional.

NjËSITË e VeTADMINISTrIMIT LOKAL (NjVL)

Pas përfundimit të procesit të decentralizimit, mbi njësitë e vetadministrimit lokal do të hedhen të drejtat themeluese dhe pronësore mbi shkollat publike fillore dhe të mesme në Republikën e Maqedonisë. Kjo nënkupton edhe obligim të NjVL që t’i mirëmbajë objektet shkollore konform standardeve të parapara, e më vonë edhe të sigurojë mjete për pagat e të punësuarve, si dhe për investime. Gjithashtu, NjVL, nëpërmjet përfaqësuesve të vet në këshillat shkollor, do të mar-rë pjesë në udhëheqjen e institucioneve arsimore, ndërsa kryetarët e komunave, me propozim të këshillit shkollor, do t’i emërojë drejtorët e shkollave.

Përveç këtyre të drejtave dhe obligimeve, njësitë e vetadministrimit lokal (komunat dhe Qyteti i Shkupit), do të mund:

të propozojnë ndryshimin e rrjetit shkollor nëpërmjet krijimit apo pushimit së punuari të shkollave fillore dhe të mesme;

»

»

»

»

»

»

»

»

»

388

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-

201

5

të bëjnë analiza të nevojave të tregut të punës në nivel lokal dhe t’i paraqe-sin analizat për nevojat e QATP;

t’i paraqesin propozime ministrisë kompetente për arsim dhe QATP për inkuadrimin e angazhimeve të reja arsimore.

ODA eKONOMIKe

Oda Ekonomike, si pjesëmarrëse në dialogun social, ka kompetenca të:

merr pjesë në krijimin e politikës së arsimit dhe trajnimit profesional;

paraqet propozime deri te QATP, për sjelljen e planeve dhe programeve ar-simore;

merr pjesë në realizimin e provimeve përfundimtare në arsimin dhe trajnimin profesional;

mban regjistër të marrëveshjeve të lidhur mes institucioneve për arsim dhe trajnim profesional dhe punëdhënësit për trajnim praktik të nxënësve.

ODA e PUNËTOrËVe ArSIMOr (OPA)

OPA do të jetë e ngarkuar për licencimin dhe avancimin e kuadrit arsimor në Republikën e Maqedonisë, në bazë të kodeksit të caktuar nga Kuvendi i Odës. (Alternativë: Këtë kompetencë ta ketë Sindikati Arsimit, Shkencës dhe Kulturës).

»

»

»

»

»

»

389

VII

Prog

ram

i për

zhv

illim

in e

për

krah

jes

inst

ituc

iona

le të

refo

rmav

e në

ars

im

SHKUrTeSA

MASh - Ministria e Arsimit dhe Shkencës

IShA - Inspektorati Shtetëror Arsimor

BZhA - Byroja për zhvillimin e arsimit

QATP - Qendra për arsim dhe trajnim profesional

QShP - Qendra shtetërore për provime

QTDSh - Qendra për trajnim të drejtorëve të shkollave

DZhAGjBE - Drejtoria për zhvillimin dhe avancimin e gjuhëve të bashkësive etnike

KShA - Këshilli shtetëror për arsim

KZhFAL - Këshilli për zhvillim dhe financim të arsimit të lartë

KAEAL - Këshilli për akreditim dhe evaluim në arsimin e lartë

KATP - Këshilli për arsim dhe trajnim profesional

MPPS - Ministria e Punës dhe Politikës Sociale

NjVL - Njësitë e vetadministrimit lokal

OPA - Oda e punëtorëve arsimor

390

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-

201

5

Programi PËr zhvillimine tik nË arsim >>>

grupi punues:

mr. makraduli Jani, koordinatordr. gjorgji Jovançevski

dr. vera stojanovskadr. sasho Josimovski

Fisnik dalipidr. Pece mitrevski

Fisnik markudr. aneta buçkovska

391

Prog

ram

i për

zhv

illim

ine

tik

në a

rsim

VIII

393

Prog

ram

i për

zhv

illim

ine

tik

në a

rsim

VIII

1. VIZIONI PËR ZHVILLIMIN E SHOQËRISË INFORMATIKE

Zhvillimi i shoqërisë informatike paraqet njërën nga detyrat më me përparësi të qeverive të të gjitha vendeve. Askush nuk ka parashtruar pyetje se vallë duhet apo nuk duhet zhvillimi shoqëror të bazohet në zbatimin e teknologjisë informa-tiko-komunikative, por parashtrohet pyetja se si kjo mund të bëhet. Qëllimi në të gjitha vendet është i njejtë, por rrugët që shpiejnë janë të ndryshme. Vizionet janë identike, por misionet janë të ndryshme. Shkaku kryesor qëndron në faktin se vende të ndryshme gjenden në nivele të ndryshme të zhvillimit të shoqërisë informatike, pa marr parasysh nga aspekti i pajisjes teknike, apo nga aspekti i strukturës arsimore ose gjithashtu, nga aspekti i shkallës së transformimit të segmenteve kyçe në vend.

Nuk ka dyshim se arsimimi është njëri nga segmentet më kryesore në nxitjen dhe përkrahjen e zhvillimit të shoqërisë informatike, edhe atë në dy aspekte. Pikë së pari, ky segment duhet të jetë lider në promovimin e shoqërisë infor-matike dhe krijimin e kuadrove profesional dhe kompetent, të cilët mund t’iu përgjigjen cytjeve të shoqërisë informatike dhe nevojave ekonomike të bazuara në dituritë. Nuk ekziston zhvillim i shoqërisë informative dhe ekonomi të bazuar në diturinë, pa kualifikime përkatëse të njerëzve, të cilët në mënyrë aktive mund të participojnë në shfrytëzimin e benificioneve që i ofrojnë ato. E dyta. cilësia e procesit edukativo-arsimor në mënyrë të drejtpërdrejtë varet nga zbatimi i tek-nologjisë informatike komunikative në të.

Kahjet për zhvillim dhe qëllimet e arsimit në funksion të përkrahjes së sho-qërisë informatike janë përcaktuar me Strategjinë nacionale për zhvillimin e sho-qërisë informatike, në pjesën e e-arsimit, të konfirmuar në vitin 2005. Kuptohet se realizimi i qëllimeve të parapara në arsimin formal dhe atë joformal drejtpër-drejtë është miratuar nga shkalla e pajisjes së infrastrukturës në institucionet arsimore. Projektet vijuese padyshim da ta përmirësojnë pajisjen, nga aspekti i nevojshëm i hardverit dhe softverit, ose nga aspekti i lidhshmërisë me internetin. Por duhet patur parasysh se investimi vetëm në pajisje nuk është politikë e mirë

PROGRAMI PËR ZHVILLIMIN E TIK NË ARSIM

394

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 dhe nuk jep kurrfar rezultatesh. Prandaj, pajisja teknike në institucionet arsimore doemos duhet të përcillet me aktivitete përkatëse, siç janë: edukimi i kuadrit mësimor në institucionet ekzistuese arsimore, organizimi dhe menaxhimi i ri në proceset arsimore. Qëllimi kryesor është që të maksimalizohet dhe të optimizo-het shfrytëzimi i pajisjes nga kategori të ndryshme të participuesve potencial: arsimtarë, nxënës, studentë, qytetarë.

Për realizimin e qëllimeve të e-arsimimit, përparësi kryesore duhet të ketë edukimi përkatës i kuadrit mësimor. Ky proces nuk duhet t’i përfshiejë vetëm arsimtarët që duhet të ligjërojnë ,,për’’ teknologjitë, por njëkohësisht edhe ar-simtarët që duhet t’i zbatojnë teknologjitë informative në relizimin e procesit edukativo-arsimor.

Ky proces duhet të jetë voluminoz sipas pajisjes teknologjike në institucio-net arsimore.

Për një bashkërenditje më të mirë dhe sigurim në unifikim dhe cilësi për-katëse sëpari duhet të definohen standardet përkatëse (nga vendi ose evropi-ane) për profilet e ndryshme të arsimtarëve. Për shkak të natyrës së tyre këto masa janë të rëndësishme në arsimin fillor dhe atë të mesëm.

Vendosja e TIK arsimimit është hap logjik posaqërisht në klasat më të ulë-ta të arsimit fillor dhe në të gjitha vitet e arsimit të mesëm. Kujdesje e veçantë duhet pasur në përmbajtjet mësimore për qëllime të ndryshme grupore. Theks të veçantë duhet të përkushtohet në zbatimin e TIK, veçanërisht në shkollat profe-sionale, përkatësisht ato të pranohen si vegla për kryerjen e detyrave punuese, e jo si qëllim vetëm për vete.

Pjesë nga edukimi mund të bëhet duke shfrytëzuar metodat që mundëson pikërisht kjo teknologji: mësim prej largë, ekzistimi i veb kurseve të hapura në gjuhën maqedone, shqipe dhe ngjajshëm.

395

Prog

ram

i për

zhv

illim

ine

tik

në a

rsim

VIII

VIZIONI

Lëvizshmëria Republikës së Maqedonisë drejt ekonomisë e bazuar në ditu-ritë, përmes zhvillimit të qëndrueshëm të shoqërisë informatike.

Për realizimin e Vizionit, është e nevojshme realizimi i shumicës së qëlli-meve më me përparësi, edhe atë:

Çdo kuadër mësimor, deri më vitin 2010, të njohë shkrim leximin digjital;

Çdo kuadër mësimor, deri më vitin 2015, të shfrytëzojë TIK në procesin mësimor;

Çdo nxënës, prej klasës së IV, të fillojë ta njohë shkrim leximin digjital, deri në fund të vitit 2007;

Të gjitha shkollat të sigurojnë qasje të qëndrueshme në Internet koneksion të shpejtë;

Të gjitha klasat të jenë të lidhura me rrjetin e Internetit lokal, deri në fund të vitit 2010;

Të arrihet parim prej 5-15 nxënës sipas kompjuterit multimedial, deri në vitin 2015;

Të sigurohet qasja e serviseve për përkrahje dhe resurset edukative multi-mediale në Internet, deri në fund të vitit 2015;

Iniciativa për zbatimin e TIK në arsim, gjithashtu ka për qëllim ta përshpej-tojë hapin e trajnimi në të gjitha nivelet, konkretisht me promovimin e elaktivitetit univerzalo-digjital dhe përfshierjes gjenerale të treningut përkatës për arsimtarë dhe trajnues, duke përfshirë trajnimin teknologjik si dhe kurset për përdorimin edukativ të teknologjisë dhe menaxhmentit të ndryshimit.

Shkollat, universitetet si dhe qendrat trajnuese, doemos të angazhohen që të bëhen qendra lokale për fitimin e diturisë, të cilat janë të gjithëanshme dhe të arritshme për të gjithë. Politikën në këtë lëmi do ta merr parasysh Strategjia Evropiane për punësim dhe strategjitë nacionale për mësim të përjetshëm.

Të gjithë nxënësit që e kanë lënë shkollimin t'iu mundësohet ta dijnë shkrim leximin digital;

Të gjithë arsimtarëve t'iu sigurohet trajnim përkatës, të miratohet program përkatës për trajnimin e arsimtarëve dhe të parashtrohen masa për inkuraji-min e arsimtarëve që të kenë dobi të vërtetë nga teknologjia digitale në orët e tyre.;

Secilit person të papunë t'iu ofrohet mundësia të edukohet në mënyrë digji-tale përmes sistemit të përjetshëm të mësimit;

Iniciativa për e-mësim vë në dukje krijimin e kushteve përkatëse për zhvi llimin e përmbajtjes, shërbimeve dhe mjedisit për mësim që janë shumë të zhvi-

396

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 lluara dhe relevante për edukim, në kuptim si në treg ashtu edhe në sferën pub-like. Arritshmëria e standardeve ka rëndësi të veçantë, siç është edhe vënia e kushteve për kryerjen e ndryshimeve dhe adaptimi i mënyrave në të cilat edukimi dhe sistemet trajnuese do të jenë të organizuara.

Qëllimi përfundimtar i iniciativës së e-mësimit është që të përforcohet bash-këpunimi dhe dialogu dhe të përmirësohen lidhjet midis masave dhe iniciativava në të gjitha nivelet: lokale, rajonale, nacionale dhe Evropiane dhe midis të gjithë pjesëmarrësve në procesin: universitete, shkolla, qendra trajnuese, ata të cilët sjellin vendime dhe administratorët përgjegjës për zgjedhjen e pajisjes, softverit, përmbajtjes dhe shërbimeve (përfshirë edhe partnerët social). Partneriteti ndër-mjet sektorit privat dhe atij publik do të vazhdojë të vendoset, me qëllim që të inkurajohen shkëmbimet e përvojat, transferi i teknologjisë dhe përmirësimi i mënyrës në të cilën nevojat për biznes cilësitë duhet të bashkangjiten me masat të këshilluara nga strategjia Evropiane për punësim.

397

Prog

ram

i për

zhv

illim

ine

tik

në a

rsim

VIII

2. PASQYRA E GJENDJES VIJUESE NË SHKOLLAT FILLORE DHE ATO TË MESME

2.1 Infrastruktura

Arsimi fillor

Gjithsej nxënës 226.493

1. Donacioni kinez

Numrirs-a

pc serverë

Printerë Sistemi operativ

Kundërvi-rus

UPS Softveri

3.000 300 300 WindowsXP Symantec 3300 OfficeXP, Linux, Open Office

Shpërndarja: Numri i pc-a

pc server Numri i shkollave

Numri i përgjith-shëm i nxë-nësve

Mesatarjae nxë-nësve/ pc

Në shkollat qen-drore

2.797 270 322 188.765 62

Në shkollat ra-jonale

203 30 39 11.084 48

Përfshierja e përgjithshme

361 199.849 61

2. CTL/USAID/Soros

Media Labs Numri i pc-a

Numri i shkollave

Mesatarja komu-nikative nxë-nësve/pc

225 45 64

3. Rrjeti

Numri i shkollave

WLAN 360

4. Pajisje tjetër

398

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5

Arsimi i mesëm

Gjithsej nxënës: 95.000

1. Donacioni kinez

Numri i pc-a

Sistemi operativ

Kundërvi-rus

UPS Softveri

2.000 Win-dowsXP

Symantec 2.000 OfficeXP, Linux, Open Office

Shpërndarja: Numri i pc-а

Numri i shkollave

Mesatarja e nxë-nësve / pc

Në shkollat qen-drore

1.800 90

Në shkollat ra-jonale

200 10

47,5

2. CTL/USAID/Soros

Media Labs Numri i pc-а

Numri i shkollave

Mesatarja komu-nikative e nxë-nësve/ pc

180 18 43,58

3. Rrjeti

Numri i shkollave

LAN 100

4. Pajisje tjetër

Interneti në arsimin fillor dhe të mesëm

Projekti

1. Macedonia Connects Numri i shkollave

460

2. Telekomunikimet maqe-donase

Numri i shkollave

234

3. Iniciativa të pavarura të shkollave

399

Prog

ram

i për

zhv

illim

ine

tik

në a

rsim

VIII

2.2. Procesi mësimor

2.2.1 Arsimi fillor

2.2.1.1. Planet mësimore, programet dhe tekstet shkollore

Lënda mësimore Informatika në shkollat fillore është vendosur si lëndë fakultative në vitin 1996 në klasën e VII dhe VIII. E njejta u realizua në numër të vogël të SHF që posedonin laboratori kompjuterike ose me ndonjë kompjuter, dhe me arsimtarë nga informatika. Për këtë shkak, programi i atëhershëm mësimor realizohej rreth 10% në SHF.

Prej vitit 2002 zbatohet plani i ri mësimor, sipas të cilit lënda e Informatikës realizohet si lëndë fakultative në klasën e VI , ndërsa si lëndë zgjedhore në klasën e VII dhe të VIII.

Për programin e parë mësimor nga lënda e Informatikës për arsimin fillor, i cili realizohej prej vitit 1996 deri në vitin 2002, me 1 orë mësim fakultativ, u përgatitën tekste shkollore për klasën e VII dhe të VIII.

Për programin e dytë mësimor prej vitit 2002 e deri më tani, janë lejuar dy libra për klasën VI dhe VII dhe 3 libra për klasën e VIII .

Problemi 1: Një numër jo i mjaftueshëm i TIK kuadrit për realizimin e mësimit nga lënda e Informatikës;

Problemi 2: Mosekzistimi i TIK lëndës në kurikulumin për arsimin fillor;

2.2.1.2. Mësimi: nxënës dhe arsimtarë

Përfshierja e nxënësve në mësimin nga informatika është rezultat nga TIK pajisja dhe kuadrit mësimor.

Problemi 1: Një numër i vogël i nxënësve që kanë zgjedhur ta dëgjojnë lëndën e Informatikës.

Problemi 2: Paralele të mëdha: 2 deri 5 nxënës në një kompjuter.

Problemi 3:Mosmirëmbajtja e pajisjes kompjuterike dhe asaj komunikative.

Problemi 4: Angazhimi tej mase i profesorëve nga Informatika për aktivitete tjera: mirëmbajtja e kabinetit, ndihmë kolegëve dhe administrata në shko-llë.

Problemi 5: Mungesa e mundësive për përkryerjen e profesorëve nga infor-matika.

Problemi 6: Shfrytëzimi i pamjaftueshëm ose i dobët i kabinetit për nevojat e mësimit plotësues: përgatitje për gara, punë me nxënës të talentuar dhe

400

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 aktivitete jashta shkollës;

Problemi 7: Shfrytëzimi i pamjaftueshëm ose i dobët i kabinetit për lëndët tjera mësimore;

Problemi 8: Mosinteresimi i informatikantëve për vendin e punës profesor të informatikës, për shkak të ardhurave minimale në krahasim me të ardhurat në ndërmarrje dhe institucione tjera.

2.2.2. Arsimi i mesëm

2.2.2.1 Planet mësimore, programet dhe tekstet shkollore

Në arsimin e mesëm, Informatika si lëndë mësimore është vendosur nga viti 1986 . Prej atëherë e deri më tani janë ndryshuar disa plane mësimore. Në planin e parë mësimor ishin të vendosura lëndë nga informatika në të gjitha vitet e arsimit të mesëm në gjimnaz. Deri më vitin 2003 janë bërë më shumë ndryshime të planeve mësimore, kurse më së shumti u realizua plani mësimor gjatë vitit 1994 deri më 1999 , sipas përmbajtjeve të të cilave informatika mësohet në :

Në vitin e I: Informatika (lëndë e detyrueshme, e përgjithshme arsimore për të gjithë nxënësit,

Në vitin e II : Informatika (lëndë zgjedhore për gjimnazet),

Në vitin e IV: Informatika (lëndë zgjedhore për gjimnazet),

Mungesë e madhe ishte edhe ajo se nuk ekzistonte lëndë e informatikës në vitin e III.

Sipas planit mësimor prej vitit 1999 deri në vitin 2003, përmbajtje nga informatika ishin të realizuara në:

Viti i I: Informatika (lëndë e detyrueshme, e përgjithshme arsimore për të gjithë nxënësit,

Viti i I: Teknologjia informatike (lëndë zgjedhore për gjimnazet),

Viti i II: Teknologjia informatike (lëndë zgjedhore për gjimnazet),

Viti i IV: Gjuhët programore (lëndë zgjedhore për gjimnazet, sipas programit të vjetër).

Përmbajtjet programore nga lënda e Informatikës teknologjike (viti i I dhe i II) nuk ishin të përshtatshme për moshën e nxënësve.

Plani mësimor vijues është vendosur nga viti 2003, përmbajtjet e të cilave nga informatika realizohen në:

Viti i I: Informatikë (lëndë e detyrueshme, e përgjithshme arsimore për të gjithë nxënësit,

401

Prog

ram

i për

zhv

illim

ine

tik

në a

rsim

VIII

Viti i II: Teknologjia informatike (lëndë zgjedhore për gjimnazet),

Viti i III: Gjuhët programore (lëndë zgjedhore për gjimnazet, lëmia B.

Viti i IV: Gjuhët programore (lëndë zgjedhore për gjimnazet, lëmia A.

Në disa shkolla të mesme profesionale planet mësimore realizohen sipas FARE-programit, kurse në disa shkolla tjera sipas GTZ-programit.

Libra nga lënda e informatikës janë përgatitur me vendosjen e e planeve të para mësimore të vitit 1986.

Me ndryshimet dhe vendosjen e programeve të reja mësimore nuk janë përgatitur akoma të gjitha librat e nevojshëm.

Për realizimin e përmbajtjeve mësimore programore vijuese nga lëndët e informatikës, janë përgatitur libra edhe atë për:

Lënda e Informatikës për vitin e I: 3 libra,

Lënda Teknologjia informatike për vitin e II : 2 libra

Lënda Gjuhët programore për vitin e IV : 1 libër

2.2.2.2 Pajisja

Pajisja e shkollave me kompjutorë dhe pajisje komunikative filloi me ven-dosjen e lëndës mësimore të informatikës, në planin mësimor të vitit 1986. Pikësëpari u promovuan klasat me kompjutorë, edhe atë vetëm në dhjetë shkolla të mesme në Maqedoni, që ishin të pajisura me kompjutorë Partner dhe Marta.

Problem 1: Edhe përveç instalimit të nga një kabineti kompjuterik nga dona-cioni kinez, gjithashtu nuk është i mjaftueshëm numri i kompjuterëve dhe pajisjes komunikative për nevojat e mësimit sipas lëndëve informatike, e mos të flasim për lëndët tjera.

Problemi 2: Mungesa e pajisjes kompjuterike dhe komunikative si dhe linja në interntet.

Problemi 3: Qëndrueshmëria e instalimit të Internet koneksionit, pas përfun-dimit të projekteve të financuara nga organizatat ndërkombëtare;

2.2.2.3 Mësimi: nxënës dhe arsimtarë

Problemi 1: Përfshierja e nxënësve me lëndët informative bie me vitet edhe atë nga 9 paralele në shkollë në vitin e I, në 1 paralele në vitin e IV. Kjo i përkushtohet para së gjithash:

zgjedhjes së lëndëve të informatikës,

popullarizim jo i mjaftueshëm i mësimit nga informatika dhe ne-vojës së arsimit të lëndës së informatikës të të gjithë nxënësve.

mospajisja e shkollave me pajisje IK.

Problemi 2: Paralele të mëdha : 2 deri 5 nxënës në një kompjuterë.

»

»

»

402

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 Problemi 3: Moskujdesja e pajisjes kompjuterike dhe asaj komunikative;

Problemi 4: Angazhimi i madh i profesorëve të informatikës në aktivitete tjera.

mirëmbajtja e kabinetit – 3,15 orë në javë.

ndihmë kolegëve dhe administratë në shkollë - 2,82 orë në javë. (Disa profesorë deklarojnë prej 1 deri 10 orë punë për nevojat e shkollës ose të kolegëve.)

Problemi 5: Mungesa e mundësisë për përkryerjen e profesorëve të informa-tikës.

Problemi 6: Shfrytëzimi i dobët ose i pamjaftueshëm i kabinetit për nevojat e mësimit plotësues: përgatitjet për garat, punë me nxënës të talentuar dhe në aktivitetet mësimore ;

Problemi 7: Shfrytëzimi i pamjaftueshëm i kabinetit për lëndët tjera mësim ore;

Problemi 8: Mosinteresimi i informatikanëve për vendin e punës profesor i informatikës, për shkak të arrdhurave të vogla personale në krahasim me të ardhurat në firma dhe institucione tjera.

2.2.2.4. Resurset njerëzore

Gjendja e kuadrit mësimor nga informatika në shkollat fillore dhe ato të mesme është e pakënaqëshme. Ekziston frekuencë e madhe e ndryshimeve në kuadrin mësimor te arsimtarët e informatikës, ndonjëherë edhe në mes të gjysëmvjetorit. Arsye ka shumë, si:

Punë e përditshme në kabinete shëndetësore të pasigurta pranë një numri të vogël ose të madh të kompjuterëve, (ekspozimi i vazhdueshëm i rrezatimit elektromagnetik të pajisjes),

Numri i madh i obligimeve që në mënyrë plotësuese dhe të rregullt iu de-dikohen (për dallim nga arsimtarët e lëndëve tjera) si p.sh: pjesëmarrje në komisione për regjistrime dhe maturë për shkak të vendosjes dhe rregullimit/nënradhitjen e listave, përgatitja e biltenëve për shkollën, mbajtja e kurseve për shfrytëzimin e kompjutorëve të arsimtarëve nga lëndët tjera, ndihmë rreth përpunimit të listave të pagave dhe listave regjistruese, dhe shumë të tjera, për të cilat nuk janë të shpërblyera as me mjete materiale e as me lloje tjera të shpërblimit.

Për krahasim informatikantët që punojnë në firma ekonomike ose në institu-cione tjera shtetërore kanë dyfish më shumë të arrdhura personale.

Mosekzistimi i organizimit të përkryerjes profesionale që është nevojë e domosdoshme në kohën e ndryshimeve drastike në lëmin e informatikës. Arsimtarët e informatikës deri më tani ishin të lënë në entuziasmin e tyre

»

»

403

Prog

ram

i për

zhv

illim

ine

tik

në a

rsim

VIII

në nevojën për të mësuar risitë në informatikë. Tani kuadri mësimor për lëndët e informatikës në arsimin fillor nuk arsimohet në asnjërin fakultet të Republikës së Maqedonisë. Arsimtarët që ligjërojnë lëndë zgjedhore në një numër të vogël të shkollave fillore janë profesor të informatikës që kanë të kryer Fakultetin matematiko-natyror, drejtimi Informatikë ose elektroinx-hinier që ka të kryer Fakultetin Elektroteknik, drejtimin Teknika kompjuterike dhe informatika. Por këto janë shumë pakë. Një numër i madh i arsimtarëve që mbajnë mësim në shkollat fillore janë me studime të përfunduara nga matematika ose matematikë-informatikë ( studime të mëhershme), por ka edhe me fakultet të kryer të pedagogjisë.

Kuadri mësimor për profesorët e informatikës në arsimin e mesëm mësohet vetëm në Fakultetin Matematiko-natyror në drejtimin: Informatikë.

Studentët që kanë mbaruar fakultetin marrin titullin profesor i diplomuar i informatikës. Një numër i madh i arsimtarëve të informatikës kanë të kryer Fakultetin Matematiko-natyror, kurse një numër i vogël, më shumë në shkollat teknike, kanë të kryer fakultetin Elektroteknik.

Për shkak të përfshierjes së vogël të informatikës në shkollat e mesme, ku numri i profesorëve nga informatika në një shkollë arrin 1 ose mësëshumti 2 .

404

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 3. REKOMANDIME

3.1. Modele të reja të mësimit dhe të mësuarit duke shfrytëzuar TIK

Jetojmë në një kohë ku çdo qytetarë i shfrytëzon shërbimet kompjuterike dhe teknologjinë komunikative, pa dallim të profilit dhe profesionit; kohë kur Interneti është mjet për absorbimin e informatave për çdo gjeograf, kimist, historicient, biznesmen, nxënës, ministër, punëtorë....

Arsimimi modern duhet të jetë mirë i organizuar që nxënësit të mundë të marrin apo arrijnë dituri solide nga infortmatika, paralelisht edhe kulturë informatike. Por edhe përveç kësaj numri (më)imadh i informatave dhe shkathtësive popullata e re akoma i merr dhe i arrin gjatë kurseve ose gjatë mësimit në kompjutorët shtëpiak, (pa asnjë zgjedhje, radhitje dhe sistematizim). E gjithë kjo realizohet pa kontrollë të personave të përgatitjes profesionale, metodike, dhe pedagogjiko- psikologjike. Mendojmë se së pari dhe vend kryesor ku nxënësit duhet të arrijnë njohuri elementare nga lëmi i informatikës është arsimi fillor dhe ai i mesëm, ku planet dhe programet mësimore duhet ta përcjellin trendin e njohurive informatike. Shkaqet për të cilat të rinjtë ndjekin kurse jashta shkollës, në llogari të mësimit të rregullt me shumë transparenca, dhe sipas nesh më me përparësi, janë: pajisja e mirë dhe realizimi i mësimit efektiv me grupe të vogla, numri i të cilëve nuk e tejkalon numrin e kompjuterëve në shkollë.

Për këtë arsye, rekomandojmë të aplikohen modele të reja të mësimit dhe nxënies me shfrytëzim të TIK. Këto modele duhet të vendosen në vitet e hershme shkollore.

Në modelet e reja të mësimit në mënyrë intenzive duhet të shfrytëzohen mundësitë e teknologjisë informatiko- komunikative, siç janë:

kompjutorët,

pajisja kompjuterike: printerë, skenerë, kamera, vizatues, pajisje të memo-risë,

videoproektor,

rrjetat kompjuterike lokale dhe ato të internetit,

internet dhe të gjitha llojet e tij të mundshme: shqyrtim, kërkesë, marrje, komunikim,

softver arsimor i të gjitha lëndëve,

klasa virtuale, etj.

Masat konkrete që duhet të merren për modernizimin e procesit arsimor, do të jenë, në fakt, zgjidhje e problemeve paraprake të ballafaquara në procesin arsimor:

»

»

»

»

»

»

»

405

Prog

ram

i për

zhv

illim

ine

tik

në a

rsim

VIII

Pajisja e të gjitha shkollave fillore dhe të mesme me nga një, por sipas mundësisë edhe me nga dy laboratori kompjuterike dhe pajisje shoqëruese komunikative, në të cilën në mënyrë të domosdoshme duhet të ketë së paku një videoproektor,Lidhshmëri dhe qëndrueshmëri e të gjitha shkollave me linjë të internetit,Formimi i rrjetit arsimor me lidhshmërinë e të gjitha shkollave mes tyre por dhe me Ministrinë e Arsimit dhe Shkencës.

Varianta: Formimi i servis shërbimit;

Varianta:Angazhimi i ndërmarrjeve/ firmave për mirëmbajtjen e pajisjes kompjuterike dhe komunikative në shkollë.

Formimi i paraleleve me madhësi për 16 nxënës për mësimin nga lëndët e informatikës,Vendosja e planeve mësimore në lëndë të domosdoshme të lëndëve të informatikës edhe në arsimin fillor por edhe në atë të mesëm.Lirimi i arsimtarëve të informatikës nga aktivitetet tjera në shkollë që janë të lidhura me shkathtësitë e tyre informatike: ndihmë kolegëve, adminis-tratë, mirëmbajtja e klasave ku ndodhen kompjutorët etj.Përkryerja permanente e arsimtarëve të informatikës përmes kurseve dhe seminareve të shpeshta të organizuara nga fakultetet mësimore përkatëse. Formimi i qendrës për ndihmë dhe trajnim të arsimtarëve në të gjitha fakultetet që arsimojnë arsimtarë, në të cilat do të përgatiteshin dhe pre-zantonin të arriturat e reja në informatikë dhe në mësimin nga informatika.Shfrytëzimi i domosdoshëm i kabineteve të informatikës për realizimin e mësimit nga lëndët tjera mësimore.Shfrytëzimi i kabineteve të informatikës për aktivitete tjera edukativo-arsi-more (përgatitja e detyrave të shtëpisë, për gara, për mësim plotësues me nxënësit më të dobët, aktivitete të lira).Vlerësimi i profesorëve dhe ndarja e njohurive përkatëse.Përpunimi i domosdoshëm i Web-faqes për çdo shkollë me të gjitha të dhënat e shkollës dhe profilet arsimore.Urgjentisht të fillohet me përgatitjen ose furnizimin e softverit arsimor në gjuhë amtare në të gjitha lëndët në arsimin fillor dhe të mesëm.Përgatitja e programeve të reja mësimore për lëndët e informatikës në arsi-min fillor dhe të mesëm.

1.

2.3.

»

»

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.12.

13.

14.

406

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 3.2 Kurikulumet e reja

3.2.1 Për arsimin fillor

Në lëndët informatike

Informatika në procesin arsimor duhet të vendoset nga klasa e IV. Për çdo klasë duhet të përpunohen kurikulume të veçanta, që do të jenë të lidhura ngusht d.m.th. do të plotësohen në mënyrë të kontiniuar nga klasa në klasë. Për këtë arsye duhet të hartohet draft-program mësimor për njohuri informatike që duhet ta arrijë çdo nxënës në arsimin fillor si dhe pjesët e temave nga ky program të radhiten në të gjitha klasat duke filluar prej klasës IV deri në klasën e IX.

Në klasën e IV dhe V nxënësit duhet të njihen me elementet elementare dhe shfrytëzimin e kompjuterit dhe të nxëjnë/arrijnë bazë të njohurisë digjitale.

Në elementet elementare për shfrytëzimin e e kompjutorëve duhet të hyjnë:

Instalimi i kompjuterit dhe monitorit,

fillimi/starti (logimi) i kompjuterit,

gjetja dhe startimi i programit,

udhëheqja me tastierën,

udhëheqja me miun.

Me bazën aftësim digjital nënkuptojmë aftësim për shfrytëzim elementar të programeve për:

të shkruajtur (rregullim) të tekstit,

të vizatuar,

për të dëgjuar muzikë,

lojëra kompjuterike.

Në klasën e VI dhe të VII , nxënësit t’i zgjerojnë shkathtësitë e tyre për shfrytëzim më të përparuar të kompjutorëve me programe për:

të shkruar tekst,

vizatim,

tekst të kombinuar, grafikë, muzikë,

dhe të njihen me shfrytëzimin e programeve për:

tabelim,

shfrytëzim me CD/DVD pajisje dhe programe,

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

407

Prog

ram

i për

zhv

illim

ine

tik

në a

rsim

VIII

programe multimediale,

programe për video animacione,

shfrytëzim elementar të Internetit (shqyrtim dhe e-mail),

mbrojtja e të dhënave në kompjuter,

organizimi i të dhënave në kompjuter.

Në klasën e VIII dhe të IX nxënësit duhet të mësojnë shfrytëzim të për-paruar të:

tabelimit dhe prezantimit grafik të të dhënave,

serviset e Internetit (marrja e të dhënave, kërkimi i të dhënave, bisedimi).

dhe të njihen me:

elementet elementare për bazat e të dhënave,

programe për prezantim,

përpunimi i WEB-faqeve përkatëse,

lidhshmëria e pajisjeve të kompjuterit dhe kontrollimi i tyre,

monitoring mjedisit,

Në lëndët joinformatike

Në planet mësimore, saktësisht në programet mësimore në lëndët joinfor-matike në arsimin fillor duhet të bëhen ndryshime në kuptim të realizimit të tyre me shfrytëzimin e TIK. Kjo nënkupton qasje tjetër të materialit në disa tema, par-asëgjithash me shfrytëzimin e softverit arsimor nga lëmia/tema përkatëse.

Softver arsimor ekziston për të gjitha lëndët, nga shoqëria, natyra, matem-atika, arsimi figurativ, arsimi muzikor, gjeografia, historia, biologjia, fizika dhe kimia. Problemi më i madh do të paraqitet gjatë realizimit të programeve nga ana e arsimtarëve, me çrast do të jetë i nevojshëm trajnimi i tyre.

Sigurisht do të jetë i nevojshëm furnizimi i softverit arsimor, me çrast duhet të caktohet niveli i furnizimit: lokal (nga shkollat) ose shtetërore (nga ministria). Gjithashtu, do të duhej të zgjedhet softveri përkatës për çdo lëndë. Për vlerësi-min e softverit përkatës të lëndëve të caktuara do të formohen komisione kompe-tente. Softveri do të duhej të hyjë si i detyrueshëm në programin mësimor, me çrast do të jetë i nevojshëm ndryshimi i tij por edhe ndryshimi i librave.

3.2.2 Për arsimin e mesëm

Për lëndët e informatikës

Programet mësimore të lëndëve të informatikës në arsimin e mesëm duhet të jenë të përshtatshme për profilin arsimor edhe atë:

а) Gjimnaz:

matematiko-natyror,

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

408

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 humanitaro-shoqërore,

gjuhësoro-artistik,

b) Arsimi profesional:

1,2,3,4-vite,

specialistik,

c) artistike dhe

ç) me nevoja të veçanta.

Lëndë informatike duhet të ketë në të gjitha llojet e arsimit të mesëm, por me rëndësi dhe peshë dhe kohëzgjatje të ndryshme.

a) Rekomandime për arsimin gjimnazor

Në arsimin gjimnazor është paraparë të mundësohet vazhdimi i arsimimit të të rinjëve në institucione të larta arsimore. Zgjedhjen fillestare (preliminare) të lëmisë së studimit, nxënësit përcaktohen që në vitin e tretë në arsimin gjim-nazor, atëherë kur përcaktohen për lëmi më të ngushtë: matematiko-natyror ose shoqëroro-humanitare.

Nxënësit që do ta zgjedhin lëminë matematiko-natyror përcaktohen për studime në fakultetin matematiko-natyror ose në Fakultetet e teknikës. Ata do të bëhen inxhinierë ose profesorë të ardhshëm nga lëmia përkatëse. Për këtë ar-sye atyre iu nevojitet arsim solid informatik, përkatësisht lëndën e informatikës duhet ta mësojnë me një fond më të madh të orëve.

Rekomandojmë programet mësimore nga lëndët e informatikës të përm-bajnë:

Viti i I:

vërtetimi i njohurisë nga arsimi fillor për përpunimin e: tekstit, tabelave, fotografive, zërave, video dhe internet servise.

njohja me sistemet kompjuterike,

njohja me sistemet operative,

njohja me sistemet komunikative,

Viti i II:

njohja me programet aplikative për:

rregullimin e publikimeve,

vizatimi dhe përpunimi i fotografive dhe disejnit,

përpunimi i prezantimeve,

përpunimi i Web-faqeve dinamike,

bazat e të dhënave.

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

409

Prog

ram

i për

zhv

illim

ine

tik

në a

rsim

VIII

Viti i III:

njohja me programimin dhe gjuhët programore,

mësimi i një gjuhe objektivisht të orientuar.

Viti i IV:

Web-programim,

mësimi i një gjuhe për Web-programim.

Nxënësit nga lëmia shoqëroro-humanitare parashikohet të studjojnë në fakultetet: Mjekësisë, Ekonomisë, Drejtësisë, Filologjik, Filozofik, ose Pedagogjik. Arsimimi i tyre para ardhjes në fakultet duhet të jetë në nivel më të lartë nga ar-simi i inormatikës , bëhet fjalë për nxënësit nga lëmia: matematiko-natyror.

Programet mësimore për këtë lëmi duhet të:

Viti I dhe i II: Të jenë identik me lëminë matematiko-natyror,

Viti i III: Internet teknologjitë në lëmitë shoqëroro-humanitare.

Viti i IV: Softver edukues për profesionin përkatës

Në lëminë gjuhësoro-artistik rekomandojmë që lënda e Informatika të mësohet me fond të zvogëluar të orëve , vetëm në vitin e I dhe të II.

b) Rekomandime për arsimin profesional

Në arsimin profesional nxënësit duhet të mësojnë edhe lëndët e përgjith-shme nga informatika edhe lëndët karakteristike/speciale për profesionin e tyre.

Mendojmë se është mëse adekuate edhe nxënësit e shkollave profesio-nale të përfitohen me të njejtat njohuri, me të cilat përfitohen edhe nxënësit në paralelet e gjimnazeve në vitin e I dhe të II, sepse këto lëndë janë me karakter të përgjithshëm arsimor nga informatika.

Në vitin e III dhe të IV nga arsimi profesional, lëndët e informatikës duhet të jenë në përpuethshmëri me profesionin, kurse për definimin e tyre duhet të formohet një komision i posaçëm ose komisione të veçanta për çdo profesion, në përbërje nga ekspertë kompetentë.

c) Rekomandime për lëminë artistike

Për lëminë artistike është e nevojshme:

Viti i I: njësoj me lëminë matematiko-natyrore

Viti i II: aplikacione përkatëse për profilin

- arsim figurativ - muzikor - balet

Lëndët joinformatike

Në programet mësimore të lëndëve të jo-informatikës në arsimin e mesëm në mënyrë të detyrueshme duhet të shfrytëzohet teknologjia informatike, gjithashtu

»

»

»

»

410

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 edhe në arsimin fillor, por me më shumë TIK-përkrahje të hardverit dhe softverit.

Me shfrytëzimin e detyrueshëm të softverit arsimor nga lënda përkatëse, për ato lëndë për të cilat ekziston sovtver i tillë arsimor, nevojten ndryshime në pro-gramin mësimor dhe përshtatje për përmbledhjen e materialit për shfrytëzimin e TIK.

Ekziston problem i madh këtu sikurse në arsimin fillor, ku do të paraqitet gjatë realizimit të programeve të arsimtarëve, për të cilët do të duhej dhe është më se e nevojshme ato të trajnohen/përvetësohen.

Për furnizimin apo pajisjen me softver arsimor do të jetë e nevojshme të për-caktohet niveli i furnizimit: lokal (nga shkolla) ose shtetëror (nga Ministria) dhe të formohen komisione kompetente për vlerësimin e tyre.

3.3. Resurset njerëzore

Profesorë të informatikës

Me modernizimin e mësimit të informatikës në shkollat fillore dhe ato të mesme do të paraqitet nevoja për më shumë kuadër mësimor. Në periudhën vijuese doemos të trajnohen arsimtarët nga lëmi i informatikës. Për këtë arsye duhet të parshikohet arsimimi i kuadrit përkatës si për shkollat fillore poash-tu edhe për ato të mesmet. Veçanërisht me furnizimin e shkollave me pajisje kompjuterike do të krijohen kushte për realizimin edhe të programit ekzistues mësimor.

Sistemi për formimin e kuadrit përkatës arsimor propozojmë që të saktëso-het dhe strukturohet në bazë të rekomandimit vijues:

MASH të miratojë Rregullore në të cilën do të saktësohen se cilat kategori të kuadrit të diplomuar nga institucione të larta që arsimojnë kuadër nga lëmi i informatikës, duke u arsimuar deri në fund me kualifikim pedagogjik, mund të realizojnë mësim nga informatika.

Të vendosen përmbajtjet mësimore nga lëmi i informatikës në fakultetet pedagogjike ose në fakultetet me profesione pedagogjike, të cilat do të re-alizonin mësim në arsimin fillor;

Trajnimi nga informatika i profesorëve nga lëndët jo-informatike

Duke pasur parasysh faktin, se arsimi formal certifikues vështirë mund ta përcjellë dinamikën e nevojave dhe ndryshimeve të reja, si dhe të vjetërsimit të shpejtë të njohurive (të arritura gjatë kohës të shkollimit formal) është më se e nevojshme nevoja për arkitekturë të re të sistemit lidhur me trajnimin inicial dhe sistemin për suksesin në punë të arsimtarëve që më pakë të paraqesë jehonë sertifikimi i tyre kualifikues dhe akoma më shumë të jetë produkt i aftësive reale të tyre d.m.th. kualifikim dhe përgatitje për mobilizim permanent arsimor.

»

»

411

Prog

ram

i për

zhv

illim

ine

tik

në a

rsim

VIII

Gjendja momentale e kuadrit arsimor të të punësuarve në shkollë, sa i përket aftësisë së tyre për zbatimin e TIK në punën edukativo-arsimore, është me sa vijon:

Arsimtarë, të cilët gjatë arsimimit të tyre bazik në përgjithësi nuk kanë njo-huri të nevojshme për zbatimin e TIK, gjithashtu edhe gjatë zhvillimit të tyre profesional të mëtutjeshëm;

Arsimtarë, të cilët gjatë arsimimit të tyre bazik në përgjithësi nuk kanë njo-huri të nevojshme për zbatimin e TIK, por gjatë përvojës së tyre, përmes kurseve ose seminareve janë trajnuar që të dijnë TIK.

Arsimtarë, të cilët gjatë arsimimit të tyre bazik në përgjithësi nuk kanë njo-huri të nevojshme për zbatimin e TIK në punën edukativo-arsimore ( janë arsimtarët që kanë mbaruar studimet e tyre sipas programeve studimore në të cilët programe kanë mësuar përmbajtje nga informatika, gjatë viteve të fundit)

Por duhet patur parasysh se ekziston edhe një numër i arsimtarëve të papunë që i kanë mbaruar studimet e tyre sipas programeve të vjetra dhe nuk kanë pasur mundësi të trajnohen për një gjë të tillë siç është shfrytëzimi i TIK, gjithashtu ekzistojnë edhe arsimtarë të papunë që gjatë trajnimit inicial kanë arritur të fitojnë njohuri elementare nga informatika kuptohet nuk janë të mjaf-tueshme dhe të papërshtatshme me zhvillimin e TIK të ditëve të sotshme.

Sipas kësaj, duhet ndërhyerje/intervenim në trajnimin inicial të kuadrit mësimor por edhe në përkryerjen profesionale të arsimtarëve, në kuptimin e sendërtimit, pasurimit me përmbajtje, të cilëve do t’iu shërbejë që me sukses ta realizojnë TIK në punën edukativo-arsimore në shkollë.

Trajnimi inicial i kuadrit arsimor për zbatimin e TIK në punën edukativo-arsimore në shkollë.

Pasurimi i sistemit për trajnim inicial të kuadrit arsimor me përmbajtje të TIK,por edhe zbatimi i TIK në realizimin e përmbajtjeve nga lëndë të ndry-shme mësimore;

Arritja e njohurive dhe shkathtësive të studentëve arsimtarë të ardhshëm për zbatim të suksesshëm të TIK në procesin edukativo-arsimor;

Përkryerje profesionale (trajnim profesional) i kuadrit mësimor për zbatimin e TIK në punën edukativo-arsimore në shkollë.

Qëllimi: Arritja e njohurive dhe shkathtësive nga kultura digjitale dhe dobia arsimore e TIK përmes krijimit të mundësive dhe potencialeve të TIK edhe atë si TIK mund t’i begatojë procese e mësimit dhe nxënien.

Trajnimi i kuadrit mësimor për zbatimin e TIK në punën edukativo-arsimore në shkollë do të vatërzohet në dobinë arsimore.

»

»

»

412

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 Në trajnim duhet të ketë shembuj nga përdorimi arsimor në kuadër të përm-bajtjeve të ndryshme lëndore.

Për trajnimin e kuadrit arsimor lidhur me zbatimin e TIK në procesin eduka-tivo-arsimor në shkollë mund të parashihen tre opcione ose nivele të trajnimit edhe atë në përputhje me setet (kompletet) e kompetencave profesionale të arsimtarëve duke pasur parasysh titullin (arsimtar, arsimtar i dalluar, arsimtar mentor). Kjo nënkupton përpilim të kompetencave profesionale të arsimtarëve për zbatimin e TIK për nevojat arsimore në shkollë në bazë të shkallës së titullit d.m.th. me setet e kompetencave profesionale të arsimtarëve.

Sipas kësaj, është e nevojshme të organizohen tre nivele të trajnimit, me sa vijon:

- TIK elementare (ky nivel i trajnimit është i detyrueshëm për të gjithë arsim-tarët. Kompetencat e arsimtarëve në përputhje me këtë nivel do të sendërto-hen në setin e kompetencave për titullin e arsimtarit )

- TIK në zhvillim (titulli arsimtar i dalluar)

- TIK përparimtare (titulli arsimtar-mentor)

Rekomandime lidhur me organizimin dhe realizimin e trajnimit të arsimtarëve për zbatimin e TIK në punën edukativo-arsimore në shkollë:

Përcaktimi i standardeve të kompetencave të arsimtarëve, në bazë të të cilëve do të përgatiten/paramendohen nivelet e trajnimit të arsimtarëve për TIK, në përputhje me setet të kompetencave profesionale të arsimtarëve duke pasur parasysh titullin (asistent arsimtarë, arsimtarë, arsimtarë mentor);

Vlerësimi i nevojave të arsimtarëve për zbatimin e TIK në punën edukativo-arsimore në shkollë (mund të bëhet në bazë të vetëvlerësimit të arsimtarëve në kompetencat e tyre dhe trajnimi për nevojën arsimore të TIK dhe të kon-tributit të TIK për plotësimin e roleve të reja të tyre) ;

verifikimi i mundësive nga korelacioni me disa projekte që tanimë realizo-hen në shkollat fillore, kurse në kuadër të të cilave përfshihet edhe trajnimi i arsimtarëve për shfrytëzimin e TIK në punën edukativo-arsimore të shkol-lës.

Përpilimi/ krijimi i moduleve për trajnimin e arsimtarëve, të grupuar në tre nivele (është e preferueshme të punojë një ekip i përbërë nga persona të profesioneve të ndryshme - informatikantë, arsimtarë, profesorë universi-tarë nga lëmi i arsimit, njerëz kompetentë nga aktivitete tjera projektuese në një mënyrë kanë përvojë, lidhje ose e propagojnë zbatimin e TIK në procesin e mësimit dhe nxënies) ;

përpilimi materialeve udhëheqëse për arsimtarët dhe resurseve tjera të nevojshme.

»

»

»

413

Prog

ram

i për

zhv

illim

ine

tik

në a

rsim

VIII

Zgjedhja dhe emërimi i realizatorëve të trajnimit/ dhënës të shërbimeve, të cilët do ta bëjnë trajnimin e arsimtarëve;

Zgjedhja e arsimtarëve nga shkolla të ndryshme që do të përfshihen me trajnimin dhe pas mbarimit të trajnimit do të emërohen si arsimtarë-mentorë në shkollat e tyre (mund të jenë arsimtarë tani më të kyqur në disa aktivitete projektuese ose arsimtarë që kanë dëshirë të madhe ose posedojnë njohuri elementare nga lëmi i TIK) ;

Përcaktimi i dinamikës për përfshierjen e arsimtarëve nga të gjithja shkollat e Republikës së Maqedonisë;

Përcaktimi i kohëzgjatjes për realizimin e disa moduleve dhe sipas niveleve të parapara për trajnimin e arsimtarëve;

Përpilimi i planit – Përcaktimi i intervaleve për realizimin e trajnimit (javore ose ditore, nga sa orë etj);

Përgatitja e materialeve për arsimtarët të nevojshëm për trajnimin;

Vlerësimi i rezultateve nga trajnimi i realizuar;

Përpilimi dhe shpërndarja e çertifikatave arsimtarëve, vizituesve të trajnim-it;

Angazhimi i arsimtarëve që i kanë mbaruar tre nivelet e trajnimit si mentorë për bartjen e përvojave të arritura (njohurive dhe shkathtësive) për zbatimin e TIK arsimtarëve të shkollës së tyre.

Standardet e përgjithshme të kompetencave të arsimtarëve për zbatimin e TIK në punën edukativo-arsimore në shkollë:

E dhez kompjuterin dhe punon në tastierë dhe miun;

Vendosë, kopjon, inçizon lloje të ndryshme të të dhënave;

Punon me tekst procesor;

Adapton metoda të punës te çdo nxënës;

Siguron burime të ndryshme për të mësuar zbatimin e TIK që i përkasin sti-leve të ndryshme të mësimit;

Krijon kushte për mësim përmes zgjidhjes së problemeve;

Në mënyrë të kontiniuar përcjell, evidenton, analizon përparimin e nxë-nësve;

Planifikon, evidenton, vlerëson – aktivitete mësimore, jashtamësimore dhe jashtashkollore me ndihmën e TIK;

Planifikon dhe zhvillon programe për nxënësit me nevoja të veçanta;

Kërkon/gjurmon në internet;

Shfrytëzon postën elektronike (e-mail);

414

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 Qëndron/sundon me pakot programore;

Planifikon lloje të përkrahjes teknologjike të procesit të mësimit dhe nxënies;

Shfrytëzon baza të llojeve të ndryshme të të dhënave;

Planifikon lloje dhe sasi të aktiviteteve të nxënësve me zbatimin e TIK;

Planifikon strategji për realizimin e qëllimeve të parashtruara;

Shfrytëzon softver arsimor për nevojat e mësimit;

Përpunon instrumente përkatës për përcjelljen dhe vlerësimin e efekteve nga puna e nxënësve;

Disejnon hulumtim aktiv të nxënësve duke iu ndihmuar të parashtrojnë dhe zgjidhin probleme;

Kërkimi i informatave në web faqen

Krijon prezantime multimediale ;

Inkuadrohet në video konferenca të ndryshme

Disejnimi i web faqes

Veni re: Këto kompetenca duhet të plotësohen dhe të strukturohen në tre grupe sipas nivelit të trajnimit.

Për çdo nivel duhet të përgatiten silabuse përkatëse pedagogjike për trajni-min e arsimtarëve për zbatimin e TIK në punën e tyre edukativo-arsimore. Atëherë kur arsimtari me sukses do t’i zotërojë detyrat nga niveli i paraparë konkret të trajnimit për TIK , i jepet çertifikatë si vërtetim për kryerje të suksesshme të tra-jnimit/kursit. Kompetencat e fituara nga trajnimi do të verifikohen dhe do ti nën-shtrohen licencimit nga ana e shtetit.

Bashkëpunëtorët profesional në shkollë

Duhet të posedojnë kompetencat për TIK të parapara për të gjitha opcionet –nivelet e trajnimit të arsimtarëve për zbatimin e TIK në procesin edukativo-arsi-mor në shkollë.

Realizatorë të trajnimit/shërbimdhënës

Për këtë qëllim e nevojshme është të formohet një rreth i gjërë i dhënësve të akredituar i shërbimeve arsimore – qendrat për trajnim profesional të arsim-tarëve, të cilët do të ofrojnë mundësi për përkryerje profesionale të kuadrit arsi-mor në arsimin fillor dhe të mesëm.

Detyra e dhënësve të akredituar të shërbimeve arsimore në pamje të TIK është që të ndihmojnë që të formohet jazi (ndarja) midis kurikulumit dhe mate-rialeve të reja virtuale, aktivitete dhe platforma për mësim të bazuara në TIK, por edhe në mënyrë të kontiniuar ta përcjellë zhvillimin e TIK nga aspekti i përpari-meve arsimore.

415

Prog

ram

i për

zhv

illim

ine

tik

në a

rsim

VIII

4. QËNDRUESHMËRIA E STRATEGJISËPër zhvillimin e shoqërisë informatike nga aspekti i përmirësimit të struk-

turës arsimore nevojitet përkrahje edhe në format tjera të arsimit si të mësuarit e përjetshëm. Aktualiteti i konceptit shoqër i bazuar në njohuriri e rritë nevojën e profesionistëve të cilët pranë profesionalizmit të duhur në lëmitë të caktuara posedojnë aftësi të mira komunikative dhe sociale, mirë janë të informuar, va-zhdimisht të përgatitur për mësim dhe të aftë për ballafaqim me situatën e re mësimore.

Parakushte të nevojshme për pjesëmarrje të suksesshme në shoqëri të ba-zuara në njohuri/dituritë janë transformime të paradigmës së arsimit dhe përdor-imi kreativ i arritjes dhe përvojës së njohurive, me aftësi për krijim të zgjidhjeve origjinale. Për këtë arsye arsimimi zë vend qëndror, si çelës kryesor për zhvillim të qëndrueshëm, cilësi dhe konkurencë. Në këtë kontekst e-arsimimi është formë e re e mësimit me peshë për nxënësin në të cilën me përdorim inovativ të teknologjisë informatiko-komunikative duhet të përmirësohet sistemi tradicional i mësimit përmes transformimit qenësor të përmbajtjes dhe mënyrës së mësimit, dhe të fshihen kufijtë midis nxënësit dhe arsimtarit midis shkollës, shtëpisë dhe vendit të punës. Kjo formë e arsimimit duhet të mundësohet duke u zhvilluar shkathtësitë dhe kapacitetet për funksionim më të mirë të sistemit modern, me perspektivë globale dhe pamje të zgjeruar.

Sistemet e mësimit prej së largu është e-mësim, mësim i përjetshëm dhe forma tjera fleksibile të mësimit si dhe mundësi për zhvillim dhe prezantim i përmbajtjeve multimediale dhe shumë të rëndësishme jovetëm disa nga shembujt për vendin e teknologjisë informatiko-komunikative në arsimimin e ri.

4.1. Ngritja e nivelit arsimor të popullsisë

Rritja e arsimimit (diturit e shkrim-leximit) teknologjik, duke filluar nga mjedisi arsimor duhet ta transformojë procesin arsimor, duke rezultuar me qytetarët produktiv për integrim të suksesshëm në shoqërinë globale informa-tike.

Rekomandime:

Aftësimi i arsimimit qytetar në kahje të aftësimit të qytetarëve për shfrytëzi-min e e-shërbimeve.

Rritja e aftësisë së qytetarëve për shfrytëzim të lehtë dhe efikas të e-shërbimeve, si masë komplementare e aktiviteteve për pjesëmarrje më të madhe të qytetarëve në proceset e përgjithshme të shërbimit më të mirë të TIK;

Stimulimi i aktiviteteve për rritjen e njohjes së shkrim leximit digital me promovimin dhe përkrahjen e kurseve, formave materiale dhe fleksibile të trajnimit, si dhe formave të mësimit të përjetshëm.

416

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 I përkushtojmë vëmendje të posaçme përshtatjes/kapshmërisë të këtyre aktiviteteve ndaj personave me nevoja të veçanta, për integrimin e tyre më të lehtë në shoqëri me dhe duke përdorur TIK.

Vendosja e çertifikatave nga vendi dhe pranimi i çertifikatave evropiane për njohuri të arritura për TIK

Nxitja e shfrytëzimit të çertifikatave nga vendi dhe ato evropiane përmes kyqjes së lidhjes për posedimin e çertifikatave për Njohuri të shkrim leximit digjital si element i domosdoshëm gjatë punësimit në institucionet shtetërore (psh. përmes Agjencisë për nëpunës shtetërorë)

Determinimi i elementeve minimale që duhet t'i përmbajë çertifikata dhe hapësira për pjesëmarrje konkuruese i çertifikatave-programeve nga vendi dhe ato evropiane.

Botimi i literaturës së TIK në format standard dhe multimedial

Përpilimi i literaturës në gjuhën maqedone dhe në gjuhët e përkatësive et-nike, mënyra në të cilën shfrytëzohet TIK dhe levërditë që i posedon, pozitivisht do të ndikojë në rritjen e njohjes së shkrim-leximit digjital të qytetarëve;

Definimi i masave stimuluese për përpilimin e TIK literaturës si, psh: lehtësi-mi tatimor i botimit të saj dhe rritja e motivimit tek autorët përmes rregullimit dhe zbatimit konsekuent të Ligjit për të drejta të autorit/autoriale.

Krijimi dhe shfrytëzimi i informatave në formën digjitale sikurse në bibliote-ka poashtu edhe në institucionet tjera të ngjajshme arsimore: institucionet hulumtuese, muzeumet dhe institucionet nga lëmi i kulturës dhe sigurimi i rrethanave virtuale punuese.

Shfrytëzimi intenziv i TIK jo vetëm për nevojat ndaj punës të vetë institucion-eve por edhe në realizimin e funksionit të tyre arsimor (përmbledhjet ekzistuese në biblioteka dhe muzeume në Maqedoni ku funksionin e tyre arsimor e kryejnë kryesisht në mënyrë klasike);

Digjitalizimi dhe interoperabiliteti i Bibliotekës popullore dhe universitare edhe bibliotekat rajonale

4.2. Përmirësimi i arsimit të detyrueshëm

Rekomandime:

Revizioni i përfshierjes së TIK në arsimin fillor dhe të mesëm

Vendosja e TIK përmbajtjeve mësimore në klasat e ulëta të arsimit fillor dhe definimi i cilësisë dhe sasisë të TIK pjesëmarrjes në sistemin e arsimit fillor dhe atij të mesëm.

417

Prog

ram

i për

zhv

illim

ine

tik

në a

rsim

VIII

Përparimi i përmbajtjeve të TIK arsimimit në arsimin fillor dhe të mesëm: planet dhe programet mësimore dhe profilimi i kuadrove

Përpuethshmëria e planeve dhe programeve mësimore për lëndët e infor-matikës në arsimin fillor dhe atë të mesëm me qëllimet gjenerale të „Strategjisë nacionale për zhvillimin e shoqërisë informatike“ dhe „Programi nacional për zh-villimin e arsimit në RM“, kompatibiliteti me normat dhe rekomandimet ndërkom-bëtare;

Definimi i lëndëve dhe programeve të reja, vendosja e ndryshimeve struktu-rale dhe përmbajtësore në ato ekzistuese:

Përshtatje e lehtë dhe dinamike të planeve dhe programeve mësimore nga Lëmitë e TIK me përcjellje të dinamikës të aktualiteteve në TIK lëmitë në përgjithë-si:

Definimi i kushteve të drejta për mundësi të angazhimit të TIK specialistëve në sistemin arsimor, si dhe profilimi i kuadrit mësimor për TIK arsimimin në sis-tem (fillor, i mesëm, i detyrueshëm dhe zgjedhor)

Nxitja e krijimit dhe shfrytëzimit të përmbajtjeve digjitale si ndihmesa mësimore (multimediale dhe në më shumë gjuhë ) në arsimin fillor dh të mesëm.

Nxitja e interaktivitetit, kreativitetit dhe participativiteti tek nxënësit përmes shfrytëzimit të përmbajtjeve digjitale, të cilat në të shumtën e rasteve janë përgjig-ja e vetme të cytjeve për përmbushjen të standardeve bashkëkohore gjuhësore dhe atyre metodologjike.

Bashkërenditja dhe përparimi i arsimimit nga lëmi i TIK në institucionet e larta arsimore: fakultete të specializuara dhe programe mësimore nga TIK.

Vendosja e distiksioneve të arsimimit aplikativ dhe hulumtues për TIK spe-cilistë.

Profilimi i TIK specialistëve në më shumë nivele (të lartë, çertifikues) dhe dakordimi i specialistëve nga lëmi i specializimit.

Ridefinimi i statutit të institucioneve ekzistuese arsimore që profilojnë TIK kuadro dhe rritja e tyre në fakultetet e pavarura;

Vendosje e detyrueshme e TIK arsimimit në të gjitha institucionet e larta ar-simore në Republikën e Maqedonisë me përshtatje të programeve për arsimim digjital.

4.3. Promovimi i mësimit të përjetshëm

Akoma më shprehëse është nevoja drejtë afrimit të formave të ndryshme të mësimit të përjetshëm, përkatësisht ajo që vatërzohet në arsimimin joformal të të rriturve si pjesë e jetës së tyre të përditshme dhe aspekt të pandarë të qytetarëve.

418

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 Mësimi i përjetshëm paraqet procese të ndryshme të mësimit të përjetshëm, të cilat i transformojnë përvojat në njohuritë, shkathtësi dhe qëndrime. E njejta duhet kuptuar si shprehje dhe përmbushje e lindshmërisë së kurreshtjes te njeriu , proces me të cilin integrohen tanimë përvojat e arritura përmes programeve për përkryerje, mësim nga largë dhe on-line mësim.

Rekomandime:

Zhvillimi i sistemeve për mësim prej së largu, e-mësim dhe forma fleksibile të mësimit duke shfrytëzuar TIK.

Nxitja e përdorimit dhe zhvillimit të sistemeve për mësim prej së largu dhe format fleksibile të mësimit duke shfrytëzuar TIK në të gjitha segmentet e procesit arsimor;

Sigurimi i kornizës juridike për implementimin dhe akreditimin e tyre

Sigurimi i kushteve për nxitjen e aktiviteteve dmth. Qendrave për mësim të përjetshëm:

- Promovimi dhe përkrahja e kurseve, formave materiale dhe fleksibile të trajnimit dhe përkryerjes.

Sigurimi i mundësive për mësim joformal duke shfrytëzuar TIK në organizata ku kjo është funksion sekundar.

- Biznes, industri, organizata shëndetësore, biblioteka, muzeume dhe agjenci tjera të mundshme.

Nxitja e mësimit informal duke shfrytëzuar TIK në kuadër të bashkësive (grup njerëzish me interesa të përbashkëta ose interaksion social)

- Identifikimi i nevojave dhe problemeve, gjetja e zgjidhjeve dhe mo-bilizimi i resurseve të domosdoshme.

4.4. Korniza institucionale

Përvojat botërore thonë se është e domosdoshme përkrahja plotësuese in-stitucionale për realizim të suksesshëm të pjesës së strategjisë që ka të bëjë në zbatimin masovik të TIK në procesin arsimor. Për këtë qëllim, e domosdoshme është:

të ridefinohet statuti i institucioneve arsimore ekzistuese (profesionet) që profilojnë TIK kuadro dhe rriitja e tyre në fakultete të pavarura.

të formohet Instanca për akreditimin e qendrave dhe institucioneve për pro-movimin dhe dhënien e çertifikatave nga lëmi i TIK arsimimit.

Të formohet qendër për e-teknologji, e cila do të bënte kontrollin e cilësisë dhe certifikimin e të gjitha zgjidhjeve implementare nga TIK lëmia shtetërore.

Të tërhiqet rëndësia e MARNET dhe të gjindet zgjidhje për integrime institu-cionale dhe të qëndrueshme dhe mekanizma për funksionimin e tyre.

»

»

»

419

Prog

ram

i për

zhv

illim

ine

tik

në a

rsim

VIII

4.5 Infrastruktura

4.5.1 Modeli i klasës kompluterike dhe rekapitularëve financiarë

1. Rrejeti kompjuterik (minimum FastEthernet me numër të përfshiesve sa ka njësi kompjuterike + 20%)

2. Server

3. Stacione pune

4. Printer, rrjetor (laser ose inkjet)

5. Medium për prezantim

- projektor ose TV

- DVD/VCR

6. Mobilje

tavolina kompjuterike, karrika etj

7. Rekuizita tjera më të vogla

8. Qasje në internet (minimum 128 kbps)

4.5.2 Konstruksion financiar

1. Rrjet kompjuterik

a. Kabllo të strukturuar

n x 100 €

20 koneksione -> 2000 €

16-24 port switch 10/100+1x1000 - > 300 €

b. pa tel

n x 100 € (përafërsisht) -> 200 €

2. server ... 1000€

1 x CPU XEON ose AMD64

2 x SATA raid 1 200GB

1 x DVD RW

external USB CD changer (4 units)

2GB RAM 400MHz

1 x 1000BaseT

1 x 100BaseT

128MB PCIX VIDEO

15” TFT

420

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 3. klientë

stacioni A për aplikacione (3D, CAD): ... 700 €

1 x CPU P4 HT / AMD64

1GBMB RAM 400MHz

80GB HDD SATA

10/100/(1000) Ethernet PIX BOOT WOL

128MB PCIX Video

DVD ROM

15”TFT

Stacioni B standard: ... 400 €

1 X CPU Intel P4 or AMD

512MB RAM 400MHz

80GB SATA

10/100/(1000) ethernet WOL PIX BOOT

64MB VIDEO AGP

15” TFT

UPS

4. rrjet printeri (laser

laserik:

20PPM A4 ... 500 €

1200X1200

250 pages cassete

10/100ethernet printserver (internal)

USB connector

PCL and Postscript connector

inkjet printer ... 400 €

A3 paper size

separatte inc cartriges

ethernet print server, USB connector

421

Prog

ram

i për

zhv

illim

ine

tik

në a

rsim

VIII

5. Medium për prezantim

LCD videoprojector ... 800 €

800AnsiLummen

1024X768 at 16bits colour

audio-speakers

TV set ... 300 €

72cm diagonal size

compozite or s-video in

stereo sound, scart-euro connector, wall stand

DVD / VCR player ... 150 €

6. Mobilje

tavolinë kompjuterike dhe karrikë … 100 €

tabelë … 250 €

dollap … 100 €

7. Rekuizita tjera më të vogla … 100 €

kimik laserik, flomasterë, tabelë, etj.

8. Qasje në internet ... 30 € (në muaj)

9. Softver ... 1500 €

Përqindja e shpenzimeve për laboratori kompjuterike me 20 faqe punuese:

12,000€ (pa shpenzime për softver të vetëm dhe Internet)

422

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 5. BASHKËPUNIMI NDËRKOMBËTAR

5.1. Arsimim i qëndrueshëm dhe demokratik

Problemi për qëndrueshmëri të investimeve në arsim është problem serioz me të cilin janë ballafaquar shumë shtete. Dendurazi investimet e lidhura me TIK zhvillohen në kontekst të finansimit të volitshëm, përmes fondeve nacionale ose evropiane. Formimi i fondit nacional në kuadër të të cilit do të financohet organizimi i garave (olimpiadave, projekt më i mirë nga TIK etj) dhe do të ndahen shpërblime për rezultatet më të mira që është mënyrë e vetme për të zgjuar in-teresim dhe motivim . Përderisa pjesëmarrja në një aktivitet përfshihet për të gjithë njësoj pa diskriminim atëherë të ardhurat garuese mund të japin frytshmëri të mirë. Politika e këtillë do të nxisë inovacione arsimore me zbatimin e roleve të reja si për nxënësit ashtu edhe për arsimtarët. Gjetja e fondeve për pajisjen e shkollave me kompjutorë dhe internet është punë e lehtë relative në krahasim me softver financimin dhe njerëz për role të reja si mirëmbajtja, mentorë dhe materialet për kurse.

5.2. Promovimi i identitetit kulturor

Nevoja për arsimim digjital del nga fakti se ballafaqohemi me proces serioz të transformacionit kulturor. Ky proces inkuadron kalimin e paradigmë kognitivo-kulturore në një tjetër dhe bartë me vete kthesë në mënyrën e mendimit, zakon-eve, mënyrën e jetesës dhe transformimit të vlerave.

Si i tillë, ky proces do ta njohim më mirë si proces historik me rëndësi të madhe, i cili mund ta ndryshojë kahjen e historisë sënë. Nga ky aspekt, të ud-hëhiqet arsimim digjital dmth. kjo të vihet në kontekst të kulturës tonë historike dhe të vendoset para trashëgimisë tonë simboliko- kulturore.

Kemi mundësi ta ruajmë dhe ta përcjellim/transferojmë tërë trashëgiminë tonë kulturore në botën digjitale. Në këtë mënyrë do të promovohet zgjerimi i kësaj trashëgimie , qasja deri te kjo por edhe mënyrë të re të mohimit të saj.

Do të zhvillohen gjuhë të reja universale (si gjuha angleze, IT, logjikë matem-atikore etj). Mund të thuhet se ballafaqohemi me lloj të ri të humanizmit.

Nga e gjithë kjo arsimimi digjital dhe kultura digjitale nuk do të jenë elemente të kundërta sa i përket kuptimit të humanzmit kulturor. Këto duhet të vatërzohen dhe të udhëhiqen nga mundësia që e posedojnë për zgjerimin dhe promovimin e pozicionit qendror të njeriut në shoqëri. Kështu që, të folurit për kulturën digjitale në një mënyrë do të jetë identike gjatë diskutimit për mundësinë e konstruimit të llojit të ri të humanizmit.

423

Prog

ram

i për

zhv

illim

ine

tik

në a

rsim

VIII

5.3. Integrimi në Unionin Evropian

Me qëllim të arritjes së nivelit të arsimimit digjital në kushte ,,digital divide”, e cila do të mundësojë përshtatje në procesin e integrimit në UE, e nevojshme është të:

nxitë shfrytëzimin e materialit ekzistues të cilësisë së lartë për mësim dhe të mësuarit, si dhe zhvillimi i materialit të tillë në lëmitë arsimore me karakter të veçantë nacional.

shfrytëzojnë TIK për zhvillimin e vetëdijes evropiane, këmbim dhe bashkë-punim në të gjitha nivelet mësimoro-arsimore e veçanërisht në shkollë të hulumtohen/provohen mundësitë për integrime në përvojat evropiane nga lëmi i kurikulumeve ,njëkohësisht të përkrahet e të përforcohet mobilizimi virtual (promovimi i universiteteve virtuale), si pjesë kryesore e arsimimit, duke zhvilluar shkathtësi dhe kompetenca të reja të domosdoshme për jetesë dhe punë në shoqërinë shumëgjuhëshe dhe multikulturore.

dimensioni evropian kultivon për zhvillim të përbashkët të kurikulumeve në arsimin sipëror, që do të jenë TIK-të përkrahura dhe TIK- të plotësuara ku do të nxisin fakultete në procesin e arritshmërisë së inovimeve/risive nga kjo sferë në nivel evropian.

stimulon bashkëpunimin ndërkombëtar nga aspekti i rritjes së hulumtimit në lëmin e e-të mësuarit , veçanërisht në kahje të përmirësimit të performan-cave të mësimit me ndihmën e TIK, zhvillimit pedagogjik si dhe implikacio-net nga mësimi i bazuar në TIK.

5.4 Përforcimi i bashkëpunimit rajonal dhe evropian

Krijimi i portalit për e-mësim do të sigurojë qendër referente për gjithçka lid-hur me e-mësimin si në nivel lokal ashtu edhe në atë rajonal, përkatësisht në nivel evropian. Ky portal do të shfrytëzohej si vend për praktikë inovative, ud-hëheqës drejtë resurseve edukative, platformë për bashkëpunim dhe forum për kontakte e debate për të gjitha palët e involvuara. Përforcimi i bashkëpunimit do të realizohet përmes mundësimit të këmbimit të përvojave në fushat kryesore për përforcimin e politikës lidhur me shfrytëzimin e TIK në arsim dhe procesin mësimor si:

finansimi i infrastrukturës, pajisjes dhe qasjes në internet,

strategjitë mësimore,

përkrahje për zhvillimin e përmbajtjeve cilësore dhe shërbime,

monitoring dhe zhvillim të studimeve përparimtare.

Për implementimin e kësaj duhet të ndihmohet në lidhshmërinë me rrjetat e llojit EUN- European Schoolnet, rrjeta tematike të zhvilluara nën Socrates, aso-

424

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 ciacionet evropiane të profesorëve dhe studentëve (nxënësve) dhe organizatave tjera evropiane. Gjithashtu, krijimi i rrjetit për e-mësim në arsimin e lartë si dhe organizimi i konferencës për ,,shkollat në të nesërmen” dhe ,,universiteti në të nesërmen’’ do të kenë rëndësi të madhe.

6. PLANI AKSIONALMasat dhe aktivitetet konkrete të propozuara, doemos duhet t’i stimulojnë

kërkesat dhe rekomandimet të paraqitura në kapitujt paraprak:

Rritja e nivelit të arsimimit digjital të qytetarëve

Vondesja dhe përshtatja e standardeve për e-arsimim

Zhvillimi struktural dhe përmbajtësor dhe rritja e prezencës së TIK arsimimit në të gjitha nivelet

Nxitja në forma fleksibile dhe bashkëkohore të arsimimit me ndihmën e TIK: mësim të kontinuar, mësim prej largë, rikualifikim etj.

Zhvillim të kontinuar të rrjetit hulumtues akademiko-nacional si bartës i veprimit fleksibil dhe bashkëkohor të subjekteve në nivel nacional dhe të përgjithshëm

6.1. Masat strategjike

Për realizim të suksesshëm të qëllimeve dhe rekomandimeve të parashtru-ara supozohet realizimi i masave strategjike vijuese:

Proteus – portal për sublimimin e të gjitha aktiviteteve në lëmin e-arsimimit

Ekzistimi i shumë donacioneve dhe i një numri të projekteve për rritjen e përdorimit të TIK në të gjitha segmentet e arsimit, të cilat më së shpeshti janë të pa bashkërenditura dhe të pastandardizuara, dedikon nevojë të fortë nga bashkërenditja dhe përcjellja e këtyre aktiviteteve në një vend qendror, ku do të mund të merren informata për aktivitetet e ndryshme që janë në rrjedhë e sipër si dhe për ato që duhet filluar me realizimin e strategjisë parashtruese. Gjendja e këtillë do të përmirësohej me krijimin e Proteus portalit, që do të jetë subliment i të gjitha TIK aktiviteteve që zhvillohen në lëmin e arsimit.

Lidhshmëria më e mirë e subjekteve në arsim, shkencë e kulturë

Shtetet e zhvilluara bashkëkohore dhe teknologjike dallohen me zhvillimin e TIK infrastrukturës, veçanërisht tek subjektet që kanë të bëjnë me arsimin. Po-sedimi i internetit të përhershëm dhe të shpejtë, si mundësi për komunikim me institucionet tjera arsimore është njëra nga punët që i përkushtohet vëmendje e posaçme. Në këtë kontekst, duhet siguruar zhvillim të vazhdueshëm të rrjetit

425

Prog

ram

i për

zhv

illim

ine

tik

në a

rsim

VIII

hulumtues akademiko-universitar – MARNET në nivel nacional e ndërkombëtar dhe sigurimi i kompatibilitetit të saj përkatës me rrjetet Panevropiane. Ky zhvil-lim do të arrihet përmes përmirësimit të paraqitjes organizative, ekipimit, profe-sionalizimit, rritjes së transparencës dhe sigurisë së stabilitetit financiar të MAR-NET (përmes sigurimit të mjeteve të alocuara nga qeveria). Kështu i riorganizuar, MARNET duhet të sigurojë transformim të lirë dhe cilësor të informatave midis subjekteve shtetërore si dhe me subjektet tjera arsimore në botë.

rritja dhe standardizimi i hardver dhe softver pajisjes në subjektet e përmen-dura dhe sigurim të interperoperatibilitetit.

Me ndihmën e disa iniciativave1 nga numri shqetësues 200 nxënës në kom-pjuter arriti në numër përafërsisht i kënaqshëm nga 50 nxënës në kompjuter me softver legal. Në periudhën pasuese doemos edhe shteti të inkuadrohet në furnizimin dhe modernizimin e hardver pajisjes, gjithsesi duke pasur parasysh standardet e parashtruara si dhe kompatibilitet reciprok.

Sigurimi i internetit të lirë dhe të shpejtë, qasje për të gjitha subjektet ju-ridiko-fizike që marrin pjesë në procesin arsimor si dhe qëndrueshmëria e saj.

Theks të veçantë duhet përkushtuar nevojës të përmbushjes së standardeve dhe praktikës pozitive për internet qasjen në arsim. Të gjenden dhe të propozo-hen forma për internet qasje pa pagesë në arsim si përfitim institucional dhe si qendra për zgjerimin e web kulturës dhe njohjes së shkrim leximit. Në nivel akademiko-hulumtues theks i veçantë vihet në MARNET dhe përkrahje në inicia-tivat e tyre.

Përmirësimi i punës së qendrave hulumtuese dhe qendrave për transfer të teknologjisë.

Sublimimi i gjendjes adekuate, ekspertizat, kapacitetet shkencoro-hu-lumtuese dhe kapacitetet aplikative të qendrave hulumtuese nga lëmia e TIK. Promovimi i përparësive dhe bashkërenditja e kahjeve zhvilluese të qendrave hulumtuese, stimulimi i zhvillimit në lëmitë më me përparësi të definuara. Të stimulohen qendrat për transfer të teknologjisë përmes benificioneve konkrete, përmes themelimit të inkubatorëve-ndërmarrës në kuadër të institucioneve të larta arsimore.

Implementimi i sistemeve bashkëkohore informative të mjediseve arsimore në të gjitha nivelet dhe të sigurohet interoperatibiliteti i tyre.

Krijimi dhe implementimi i sistemit menaxhues – informativ dhe definimi i standardeve për interoperatibilitet dhe lidhshmëri elektronike të administratës midis institucioneve të sistemeve arsimore në nivelet përkatëse (fillor, të mesëm, të lartë). Definimi i obligimeve administrative nga dhe drejtë qendrave të au-

1 Republika Popullore e Kinës, USAID, Majkrosoft

426

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 toriteteve lokale ose qendrore, si dhe institucionet e specializuara (Enti shtetëror për statistikë)

Integrimi i rrjetave ekzistuese të bibliotekave e muzeumeve rajonale, shtëpive të kulturës si dhe rrjetit të mekanikës popullore dhe OJQ të Maqedonisë për TIK – arsimim – qasje pa pagesë në internet përmes formimeve publike të klubeve për zhvillimin e përmbajtjeve.

Në rrjetin ekzistues të institucioneve nga këto tre lëmi (biblioteka, muzeume, shtëpi të kulturës dhe njësi organizative të teknikës popullore) të stimulohet formimi i qendrave me TIK infrastrukturë si bartës të aktiviteteve për realizimin e qëllimeve të Strategjisë në pjesën Njohja e shkrim leximit digjital dhe zhvillimi i përmbajtjeve.

Rritja e pranisë së TIK në arsimin fillor dhe të mesëm

Vendosja e informatikës në vitet e ulëta të arsimit fillor dhe definimi i pranisë cilësore dhe kuantitative të TIK në sistemin arsimor në arsimin fillor dhe atë të mesëm.

Revizion prioritar i planeve dhe programeve mësimore nga lëmi i TIK ar-simimit në arsimin fillor dhe të mesëm.

Planet dhe programet mësimore për lëndët e informatikës në arsimin fillor dhe atë të mesëm duhet të jenë përshtatshme me qëllimet gjenerale të Strategjisë dhe kompatibilitetit me normat dhe rekomandimet ndërkombëtare.

E nevojshme është definim i lëndëve dhe programeve të reja, poashtu edhe vendosja e ndryshimeve strukturale dhe përmbajtësore në ato ekzistuese.

Vendosja e planeve dhe programeve mësimore nga TIK lëmitë duhet të mun-dësojë përshtatje të lehtë dhe dinamike të të njejtave me përcjellje të dinamikës të aktualiteteve në TIK lëmisë në tërësi.

Duhet të definohen kushte juridike për mundësinë e angazhimit të TIK spe-cialistëve në sistemin arsimor si dhe kuadrove arsimore të profiluara për TIK ar-simimin në sistemin (fillor, të mesëm, të detyrueshëm dhe zgjedhor).

Vendosja e TIk arsimimit në arsimin fillor konkretisht në duke filluar nga klasa e IV dhe rritja e fondit të lëndëve në të gjitha shkollat e mesme (pa dallim të profesionit të tyre kryesor), janë hapa që do të duhet të merren në këto sub-jekte që merren me arsimin formal

Bashkërenditja dhe zhvillimi i arsimit në institucionet e larta nga TIK specia-listët.

Profilimi i TIK specialistëve të ardhshëm është me rëndësi primare për zhvil-limin në tërësi të shoqërisë informative. E nevojshme është vendosja e distink-sionit të arsimit të orientuar analitiko-hulumtues për TIK specialistë. Gjithashtu nevojitet të stimulohen profilet arsimore të TIK specialistëve në më shumë nivele

427

Prog

ram

i për

zhv

illim

ine

tik

në a

rsim

VIII

(i lartë, sipëror, çertifikues) dhe përshtatja e specialistëve sipas lëmisë speciali-zuese.

Për realizim të suksesshëm të këtyre masave e nevojshme është ridefinimi i statusit të institucioneve ekzistuese arsimore që profilojnë TIK kuadro dhe rritja e tyre në fakultete të pavarura.

E rëndësishme është edhe vendosja e TIK arsimit të detyrueshëm në të gjitha institucionet e larta arsimore në Republikën e Maqedonisë me programe të për-shtatura enkas për dituritë e shkrim leximit digjital.

Integrimi i formave fleksibile të mësimit dhe formave për mësim të përjet-shëm me shfrytëzimin e TIK në sistemin ekzistues dhe stimulimi i përdorimit të tyre.

Të stimulohet përdorimi dhe zhvillimi i sistemeve për mësim prej së largu, mësimi i përjetshëm dhe format fleksibile të mësimit duke shfrytëzuar TIK në të gjitha segmentet e procesit arsimor.

Të përshtatet ose të formohet kornizë juridike për implementimin dhe akreditimin e tyre.Të sigurohen kushte për nxitjen e aktiviteteve të qendrave për forma fleksibile të të mësuarit me shfrytëzimin e TIK, mësim prej së largu dhe ar-ritja e diturisë nga lëmi i TIK.

Sigurimi i formimit të arsimit digjital si pjesë nga arsimimi qytetar.

Si masë përcjellëse e aktiviteteve për pjesëmarrje më të madhe të qytetarëve në të gjitha proceset shoqërore përmes shfrytëzimit më të mirë të TIK të rritet aftësia e tyre për shfrytëzim të lehtë dhe efikas të e-shërbimeve. Të stimulohen aktivitetet për rritjen e arsimimit digjital me promovimin dhe përkrahjen e kurseve, materialeve dhe formave fleksibile të trajnimit si dhe forma të mësimit të përjetshëm.

Vëmendje e posaçme t’i përkushtohet arritjes së këtyre aktiviteteve, personave me nevoja speciale me qëëlim që më lehtë të integrojnë në shoqëri me dhe përmes përdorimit të TIK.

Sigurimi i arsimimit digjital (diturive të shkrim- leximit) në të gjitha profesionet me përshtatje ndaj nevojave specifike profesionale.

Zhvillimi i shoqërisë informatike dhe shoqërisë që bazohet në dituri kërkon/pretendon njerëz të arsimuar. Për shkak të rritjes së madhe që posedon teknologjia informatike gjatë viteve të fundit në shoqëri paraqitet masë e madhe e popullsisë, e cila rrallë herë vie në kontakt me këtë teknologji.

Paragjykimet dhe mosnjohja janë frenime kryesore për krijimin e teknologjisë informatiko-teknologjike. Një projekt i tillë do të ketë për qëllim ta rrisë shfrytëzimin dhe përdorimin e teknologjisë informative në përditshmëri përmes arsimimit të të gjitha strukturave të popullsisë. Për të gjithë ata që nuk janë të

428

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 përfshierë në arsimin formal duhet të zhvillohen kurse pa pagesë ose kurse të lira nga institucione të çertifikuara përmes të cilave do të mund të marrin arsimin fillor të nevojshëm për përdorimin e teknologjisë informative.

Promovimi i konceptit të diturive çertifikuese nga lëmitë e TIK

Nxitja e shfrytëzimit të çertifikatave evropiane dhe atyre nga vendi përmes inkuadrimit të obligimit për posedimin e çertifikatave për arsimim digjital si element i detyrueshëm gjatë punësimit në institucionet shtetërore (psh. përmes Agjencisë për nëpunës shtetëror). Determinimi i minimum elementeve që duhet t’i përmbajë çertifikati dhe hapja për pranishmëri konkuruese të çertifikat programeve nga vendi dhe ato evropiane.

Përpilimi i TIK literaturës në gjuhën maqedone dhe në gjuhën e përkatësive tjera në mjediset dhe lëmitë ku për këtë ekziston kornizë juridike

Si njëra nga masat për rritjen e arsimimit digjital të qytetarëve pozitivisht do të ndikojë formimi i literaturës në gjuhën maqedone dhe në gjuhët tjera, për arsye se mënyra në të cilën shfrytëzohet TIK dhe benificionet që i bart e njejta do të jetë më lehtë të kapshme për të njejtit. E nevojshme është definimi i masave stimuluese për përpilimin e TIK, literaturës: lehtësime tatimore për botimin e tyre dhe rritja e motivimit tek autorët përmes rregullimit dhe zbatimit konsekuent të ligjit për të drejta autoriale.

Stimulimi i formimit dhe shfrytëzimit të informatave në formën digjitale-fon-det, fondeve bibliotrekiste dhe lëmitë të ngjajshme me arsimin: muzeje etj.

Përmbledhjet ekzistuese nëpër biblioteka dhe muzeume në Maqedoni funksionin e tyre arsimor e realizojnë kryesisht në mënyrë klasike. Standardet dhe trendet e reja në këtë lëmi urdhërojnë shfrytëzim intenziv të TIK sikurse në punën e vetë institucioneve, e veçanërisht në realizimin e funksioneve të tyre arsimore. Të sigurohet digjitalizim dhe interoperatibilitet në Bibliotekën popullore universitare dhe bibliotekat rajonale.

Stimulimi i përpilimit dhe shfrytëzimit të përmbajtjeve digjitale si mjete ndi-hmëse mësimore (multimediale dhe shumëgjuhësore) në arsimin fillor dhe atë të mesëm.

Përdorimi i TIK në procesin arsimor është njëri ndër faktorët kryesor për transformim të shpejtë dhe efektiv në arsim në epiqendër të së cilës është nxënësi, kurse qëllimet e të cilave janë përfitimi i përvojës participuese gjatë mësimit.

TIK përmbajtjet sigurojnë stimulim të interaktivitetit, kreativitetit dhe participativitetit tek nxënësit dhe në raste të shumta është përgjigja e vetme e cytjeve për përmbushjen e standardeve të gjuhëve bashkëkohore dhe atyre metodologjike.

429

Prog

ram

i për

zhv

illim

ine

tik

në a

rsim

VIII

Fjalor interpretimi në gjuhën maqedonishte

Mungesa e standardizimit për interpretim të nocioneve të ndryshme nga lëmi i TIK me të cilën ballafaqohemi çdo ditë e zvarritë implementimin e së njejtës përmes krijimit të konfuzionit. Përmes realizimit të një projekti të këtillë do të hapej debat publik për definimin e standardeve për të gjitha nocionet të lidhura me TIK dhe interpretimi i të njejtave në gjuhën maqedone dhe në gjuhët tjera lokale në mjediset dhe lëmitë ku për këtë ekziston kornizë juridike.

Softver edukativ në gjuhë amtare

Përpilimi i përmbajtjeve multimediale mësimore në gjuhë amtare, të cilat do të gjindeshin në veb faqet, të kapshme si për nxënësit ashtu edhe për prindërit, me çka do të stimulohet mësimi plotësues i disa përmbajtjeve mësimore. Për shembull për projektin prioritar do të jetë: abetare digjitale;

7. PËRFUNDIM

TIK u lejon njerëzve, gjithkund në botë, të posedojnë qasje momentale deri te informatat dhe dituritë. Individët, organizatat dhe bashkësitë duhet të fitojnë dobi nga dituritë dhe informatat. Politika zhvilluese bën llogari për zhvillimin dhe promovimin e informative publike në vend si instrument i rëndësishëm internac-ional duke promovuar qasje publike deri te informatat.

Qeveritë në shekullin 21 janë të detyruara të sigurojnë qasje përkatëse përmes resurseve të ndryshme komunikative, veçanërisht internet deri te in-formatat publike zyrtare. Nxitëse është edhe themelimi I ligjdhënies në bazë të qasjes deri te informatat dhe mbrojtja nga të dhënat publike, konkretisht në lëmin e teknologjive të reja.

U bë praktikë e përditshme të promovohet hulumtimi dhe zhvillimi përmes ndihmës për qasje të TIK deri te të gjithë duke përfshierë grupet e njerëzve me nevoja të veçanta.

Qeveritë në shekullin e XXI dhe të tjerët duhet të krijojnë pika qëllimore ekz-istuese për shumë dedikime, duke krijuar qasje të mjaftueshme ose pa pagesë për qytetarët e tyre deri te resurset e ndryshme komunikative, veçanërisht deri te interneti. Këto pika të qasjes duhet dhe është mëse e nevjshme të zgjerohen, të kenë kapacitet të mjaftueshëm që të mundësojnë ndihmë shfrytëzuesve, bib-liotekave, institucioneve arsimore, administratës publike, postave ose vendeve tjera publike, me theks të veçantë lëmive rurale dhe atyre shërbyese, përderisa respektohen të drejtat e pasurisë intelektuale si në nxitjen e informativ ashtu edhe në këmbimin e njohurive.

430

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

-201

5 Qeveritë në shekullin XXI përparësi i japin nxitjes, hulumtimit dhe pro-movimit të vetëdijes ndërmjet faktorëve nga mundësitë plotësuese të ofruara nga modele të ndryshme të softverit dhe rëndësia për krijimin e tyre duke përfshierë softver open-source dhe softver papagesë, me qëllim të rritet konkurrenca, liria e zgjedhjes dhe lejueshmëria, dhe të aftësohen të gjithë faktorët të vlerësojnë se cili solucion më së shumti i përshtatet kërkesave të tyre.

Autoritetet në shekullin XXI, doemos në mënyrë aktive ta promovojnë për-dorimin e TIK si vegël pune elementare nga ana e qytetarwve të tyre dhe au-toriteteve lokale. Në këtë rast bashkësitë internacionale dhe faktorëve tjerë ta përkrahin ndërtimin e kapacitetit për autoritetet lokale në zgjerimin e përdorimit të TIK si mjet për përmirësimin e autoriteteve lokale.

Qeveritë në shekullin XXI janë ato që nxisin hulumtime për shoqërinë in-formative, duke përfshierë edhe format inovuese në rrjet, riaftësimi TIK infras-trukturës, vegla dhe aplikacione që ndihmojnë në qasjen e TIK deri te të gjithë, e në veçanti te njerëzit me nevoja të veçanta.

Qeveritë në shekullin XXI nxisin krijimin dhe zhvillimin e bibliotekave digji-tale publike dhe shërbimeve publike, të adaptuara në shoqrinë informatike, përf-shierë edhe strategjitë nacionale dhe ligjet për bibliotekat, zhvillimin e përgjith-shëm të njohjes për nevojën e ,,bibliotekave hibride’’ dhe kujdesi për kooperim midis bibliotekave në shkallë botërore. Pas kësaj barten iniciativa për ndihmë në qasje, duke përfshierë qasje të lirë dhe të lejueshëm por edhe duke hapur qasje te librat dhe gazetat si dhe arkivat për informata të rëndësishme.

Shoqëria civile gjithashtu, luan rol të rëndësishëm rreth internetit, konk-retisht në nivel komunikativ dhe duhet të lejohet të vazhdojë ta luaj atë rol.

Zgjedhja është e jona.

SHKURTESATTIK Teknologjia informatike komunikative

Informatikë Disiplina për gjenerimin dhe përpunimin e të dhënave

Shkrim e lexim digjital

Person që posedon njohuri, aftësi dhe shkathtësi për shfrytëz-imin e TIK

SHF Shkolla fillore

E/arsimimi Nën E- me arsimimin nënkuptohen të gjitha format elektronike dhe / ose sigurim elektronik i mbështetur në shërbimet arsimore, duke përfshirë edhe internetin.

Programi PËr arsimim tË tË rriturve nË rePublikËn e maqedonisË nË kontekst tË mËsimit tË PËrJetshËm >>>>

grupi punues:

dr. zoran velkovskidr. olaf mekdaniell

431

IX

Prog

ram

i për

ars

imim

të

të rr

itur

ve n

ë R

epub

likën

e

Maq

edon

isë

në k

onte

kst

të m

ësim

it të

për

jets

hëm

Grupi punues:

Dr. Zoran VelkovskiDr. Olaf Mekdaniell

433

IX

Prog

ram

i për

ars

imim

të

të rr

itur

ve n

ë R

epub

likën

e

Maq

edon

isë

në k

onte

kst

të m

ësim

it të

për

jets

hëm

PRogRaMi PëR aRsiMiM të të RRituRve në RePublikën e Maqedonisë në kontekst të MësiMit të PëRjetshëM

ReZYMe

Qëllimi i politikës arsimore i çdo shteti është që të sigurojë mundësi për pajisje me nivel adekuat arsimor për secilin dhe për të gjithë, pa marrë pa-rasysh moshën, gjininë, përkatësinë et-nike, përcaktimin religjioz dhe pozitën sociale dhe finansiare. Qëllimi i mësi-mit të përjetshëm është që të mbaj dhe ruaj qasjen pozitive dhe aktive drejt mësimit të të gjitha moshave gjatë gjit-hë jetës.

Në periudhën e ardhshme, Minis-tria për arsim dhe shkencë do të për-piqet të krijojë atmosferë positive për mësim të kontinuar dhe vetëzhvillim për të gjitha grupet e popullacionit. Kjo nënkupton rritjen e mundësive për mo-bilitet të të të të rrinjve dhe të rriturve dhe realizimin e bashkëpunimit dina-mik në mes të institucioneve arsimore dhe nevojat që dalin nga sfera e punës dhe jeta shoqërore.

Bashkëpunimi në mes të subjekteve të ndryshme në arsim, sektorin publik dhe privat, organizatat joqeveritare dhe shoqatat volontere, do të jetë jashtzako-nisht e rëndësishme për realizimin e mobilitetit të përforcuar arsimor të të rinjve dhe të rriturve.

Nuk duhet të pritet përgjegjësia e përgjithshme për përforcimin e kapacite-teve intelektuale të shtetit, aftësimi i të rinjve dhe i të rriturve për inkluzion efikas

Ashtu siç grupi më i ri i të rriturve zvogëlohet, rëndësia dhe pjesëmarrja e popullatës më të rritur në zhvillimin e shtetit do të rritet.

Produktiviteti dhe efikasiteti do të rritet në-dituri bazuar ne punë.

Angazhimi bashkëkohor do të ketë nevojë për dituri dhe aftësi për adaptim dhe balla-faqim me ndryshimit.

Angazhimi bashkëkohor do të shkaktojë zvogëlim të fuqisë punëtore dhe do ta pro-movojë rëndësinë e arsimimit dhe trajnimit në të gjitha grupet e të rriturve.

Liria e të rinjve të bëjnë zgjedhje të stileve të ndryshme të jetesës pa aftësi të fituara në arsim dhe kulturë, mund të shkaktojë prob-leme në drejtimin me jetërat dhe të shpie deri tek ekskluzioni.

Zhvillimi i arsimimit të të rriturve do të ndiko-jë në krijimin e mundësive të rëndësishme për inkluzion, participim dhe ndikim.

Kjo do të mundësojë pajisja me kompetenca punuese dhe qytetare,ndërtimi i identitetit personal, drejtim kompetent me jetën perso-nale dhe parandalimi i ekskluzionit.

»

»

»

»

»

»

»

434

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

- 20

15

punues dhe social dhe participim në proceset e vendimmarrjes dhe ato drejtu-ese, t’i lihen vetëm arsimimit formal.

Për këtë arsye, në periullën e ardhshme, do të ndërmerren masa për përforci-min e bashkëpunimit në mes të institucioneve për arsimim formal dhe institucio-neve dhe formave për arsimim joformal. Në ate domen, parasupozim me rëndësi do të jetë ndërtimi i lidhjes efikase me sektorin joqeveritar dhe promovimin e saj në partner kyq në zhvillimin e arsimit dhe shtetin në përgjithësi.

Për këtë qëllim, e nevojshme është të ndërtohen mekanizma dhe të realizo-het bashkëpunim dinamik dhe ndarje e përgjegjësive dhe aktiviteteve, në përput-hshmëri me prioritetet e shtetit, në mes të qeverisë dhe sektorit joqeveritar.

Më shumë se e domosdoshme është vendosja e rrjetit më të gjërë të ofru-esve formal dhe joformal të shërbimeve arsimore. Njëkohësisht, kjo don të tho-të afirmim permanent dhe potencim i rëndësisë së arsimit për jetën dhe punën bashkëkohore.

Për këtë qëllim, në periudhën e ardhshme do të realizohen aktivitete të cilat do të mundësojnë:

Zvogëlimi i shkallës së analfabetizmit të të rriturve, veçanarisht dispariteti në mes të shkallëve të analfabetizmit tek burat dhe gratë;

Ekspanzioni i arsimimit bazik te të rriturit;

Mundësia e përvetësimit të diturive, shkathtësive dhe vlerave nga ana e të rriturve të cilat kërkohen për përmirësimin e kualitetit të jetesës;

Zmadhimi i mundësive për zgjedhje arsimore;

Zhvillimi I arsimimit të të rriturve të cilët do të jenë në funksion të kohezionit shoqëror;

Zhvillimi i mundësive për arsimim dhe trajnim të cilat përkatësisht i përgj-igjen të të priturave, aspiratave dhe nevojave të grupeve të ndryshme nga fuqia punëtore ekzistuese dhe potenciale;

Arsimim dhe trajnim i të rriturve për ndryshimet dinamike në sferën e punës dhe jetës.

Nga spekti i arsimimit të përjetshëm, raporti partnerial i të gjithë faktorëve kyq në shtet duhet patjetër të rezultoj me:

zhvillimin e institucioneve të specializuara të cilat do të realizojnë koordi-nimin e aktiviteteve në sferën e arsimit të të rriturve dhe do ta rregullojnë tregun e kërkesave dhe ofertave arsimore,

monitoring permanent mbi grupet e rezikuara të cilat tentojnë të mbesin ko-hëgjatë të papunësuar,

mobilitet i shërbimeve për punësim dhe veprimtari këshilluese,

435

IX

Prog

ram

i për

ars

imim

të

të rr

itur

ve n

ë R

epub

likën

e

Maq

edon

isë

në k

onte

kst

të m

ësim

it të

për

jets

hëm

orientim më i madh drejt diturive dhe shkathtësive të cilat i janë të nevojsh-me ndërmarrjeve dhe ekonomisë lokale,

aplikimi i masave të kombinuara të trajnimit dhe përvojës së punës („meto-dës seundviç”),

sistem i zhvilluar informativ për tregun e punës,

dhënia e përparësisë i aftësive e jo certifikimit,

raport aktiv i partnerëve social (shteti, sindikatët dhe ndërmarrjet,

afirmimi i konceptit të tregut tranzicional të punës, me vende afatshkurtëra të punës, të cilat ndihmojnë që të ruhet ose kthehet aftësia punuese.

Programi për arsimimin e të rriturve në Republikën e Maqedonisë në kontekstin e mësimit të përjetshëm (2006-2015), është rezultat nga projekti i përbashkët të cilin e realizon Ministria e Arsimit dhe Shkencës në Republikën e Maqedonisë dhe Fondacioni Evropian për trajnim (FET) nga Torino.

Programi për arsimimin e të rriturve realizon komunikim me të gjitha dokumentet tjera shoqëruese në Republikën e Maqedonisë dhe në Evropë.

Me vetë këtë, ky dokument mbetet pjesë integrale nga masat e përgjithshme të pakos të cilat MASH dhe Qeveria e Republikës së Maqedonisë e përgatitën për ndërhyrje në sferën e arsimit.

Rrethimi

Shoqëria në Republikën e Maqedonisë është e zhvilluar në bazë të pluralite-tit dhe dallimeve të vlerave.

Traditat edhe më tej paraqesin burime me rëndësi të vlerave.

Faktorët lokal, nacional, etnik dhe religjioz edhe në një kohë do të manife-stohen si kundërshtime me rëndësi të globalizimit.

Popullsia

Në Republikën e Maqedonisë jetojnë 2.022.547 banorë, nga të cilët 1.015.377 janë të gjinisë mashkullore (50,20%), kurse 1.007.170 janë të gjinisë femërore (49,80%).�

Karakteristikë e përgjithshme e lëvizjes së popullatës në Republikën e Maqe-donisë është rënia e butë e shtimit të popullatës. Shkalla natyrore e shtimit të popullatës, e cila në vitin 1990 arrinte 9,70, në vitin 2002 është zvogëluar në 4,80.�

1 Enti shtetëror për statistikë, Raporti vjetor, 20042 njësoj

436

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

- 20

15

Në dekadën e fundit ka shfaqje të rënies së shkallës së shtimit edhe i fëmi-ve. Nga 34.608 fëmi të lindur të gjallë, në vitin 1989 ky numër u zvogëlua në 27.761 fëmi në vitin 2002.�

Popullata në moshë 65 e më shumë vite, në vitin 1991 merrte pjesë në num-rin e përgjithshëm me 8,15%, kurse në vitin 2002 ajo merr pjesë me 10,57% dhe pritet në vitin 2015 të arrij afro �4%.4

Numrin e përgjithshëm të popullatës e përbëjnë 11,70% popullatë që merret me bujqësi dhe 88,30% popullatë që nuk merret me bujqësi.�

Afro gjysma e popullatës (49,39%), në moshë mbi 15 vite, e karakterizon sh-kalla e pamjaftueshme arsimore. Nga ata, pa arsimim janë 3,85%, me arsim të pakryer fillor - 10,77% dhe me arsimim të kompletuar fillor 34,77%. Me arsim të kryer të mesëm janë 40,09%, me të lartë 3,24% dhe me arsimim të lartë 7,�8%. �

Fuqia punëtore

Fuqia e përgjithshme punëtore në Republikën e Maqedonisë arrin 54,51% nga popullatë e aftë për punë. 22,00% nga fuqia punëtore është e kyqur në veprimtaritë bujqësore, 34,00% në veprimtaritë industriale dhe 44,00% në veprimtari shërbyese.7

Në vitin 2005, shkalla e papunësisë arrinte 38,8% nga popullata aktive e moshës 15-64 vjeç, si rezultat së participimit të zmadhuar dhe mundësive të zvogëluara për punësim8. Pjesa e madhe e të papunëve të regjistruar re-alizojnë angazhim në punë në tregun e zi. Numri i madh i të papunësuarve lajmërohen në Agjencionin për punësim vetëm për arsye të sigurimit social të cilën statuti i të papunësuarve ia mundëson..

Struktura arsimore e të punësuarve tregon se pa arsimim dhe me arsimim fillor jotëkompletuar janë 5,4%, me arsim të kompletuar fillor janë 20,9%, me 3 vite arsimim të mesëm janë 11,1%, me 4 vite arsimim të mesëm janë 42,1%, me arsimim pas-të mesëm janë 5,6% dhe me arsimim universitar janë��.0%.�

Struktura arsimore e të papunëve tregon se pa arsimim dhe arsimim fillor të pakompletuar janë 6,6%, me arsimim fillor të kompletuar janë 31,5%, me 3 vite arsimim të mesëm janë 14,4%, me 4 vite arsimi të mesëm janë

3 njësoj4 njësoj5 njësoj6 Enti shtetëror për statistikë, Anketimi i fuqisë punëtore, �0047 njësoj8 Raporti për tregun e punës në Republikën e Maqedonisë, ETF, 20059 Enti shtetëror për statistikë, Anketimi i fuqisë punëtore, 2004

437

IX

Prog

ram

i për

ars

imim

të

të rr

itur

ve n

ë R

epub

likën

e

Maq

edon

isë

në k

onte

kst

të m

ësim

it të

për

jets

hëm

39,8%, me arsimim pas-të mesëm janë 2,0% dhe me arsimim universitar janë 5,8%.�0

Shkalla më e lartë e papunësisë është prezent tek individët të cilët pose-dojnë arsimim të mesëm ose më pak se të mesme (gjithsej 46,1% në vitin 2004). Shkalla më e vogël e papunësisë është prezent tek individët me ar-sim të lartë të kryer (gjithsej 18,3% në vitin 2004).��

Sipas gjatësisë së papunësisë, 44,60% nga të papunësuarit me arsimim universitar presin punësim më tepër se 4 vite. Kjo periudhë zmadhohet për grupet tjera arsimore dhe më i madh është te të papunësuarit me arsimim të pakompletuar fillor (72,40%) dhe pa arsimim (61,16%).

Papunësia afatgjate paraqet problem serioz për Republikën e Maqedonisë, e cila nga aspekti i vjetërsisë së kompetencave, respektivisht zvogëlimi i aftësive për punë të popullatës, ka rëndësi të madhe. Papunësia afatgjate ka pjesën e vet në papunësinë e përgjithshme prej 80%, që është shumë nën përqindjen e shteteve nga Evropa Qendrore dhe Lindore (55,3% në 2002) dhe përqindja në UE-15 (40,�%).��

Papunësia më seriozisht e tangon popullatën Rome.Sipas OECD, 90% nga ata janë të papunësuar, kurse sipas UNDP, hulumtimi nga viti 2001, vetëm 2% nga numri i përgjithshëm i të punësuarve posedojnë arsimim më të lartë se fillor, kurse 75% posedojnë arsimim të pakompletuar fillor.��

Papunësia te të rinjtë arrin 67,6% nga numri i përgjithshëm i të papunëve në vitin 2004. Papunësia në grupin primar të të rriturve (25-54 vjeçar) është zmadhuar prej 28,6% në vitin 1998, në 33,5% në vitin 2004.�4

Në grupin e të punësuarve, individët e moshës prej 15-19 vjeçare marrin pje-së me 1,6%, kurse në grupin e të papunësuarve mosha e njejtë merr pjesë me 5,4%. E ngjajshme është edhe situata edhe me moshën prej 20-24 vjeç. Kjo moshë në grupin e të punësuarve merr pjesë me 5,8%, kurse në grupin e të papunësuarve merr pjesë me ��,0%. ��

Në Maqedoni ekzistojnë 148727 objekte afariste, nga të cilët 132934 ose 89,38% janë në pronësi private, 1911 ose 1,28% janë në pronësi të përzier, 1741 ose 1,17% janë në pronësi kooperative, 437 ose 0,29% janë shtetëro-re dhe 11704 ose 7,87% janë në pronosi shoqërore.��

10 Raport për Tregun e punës në Republikën e Maqedonisë, ETF, 200511 njësoj12 njësoj13 njësoj14 njësoj15 njësoj16 Enti shtetëror për statistikë, Anketimi për fuqinë punuese, 2004

438

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

- 20

15

Nxitja e zhvillimit të ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme, si dhe zmadhimi i punësimeve përmes zgjerimit të sektorit industrial dhe shërbyes, ngadalë rrjedh, për arsye të zhvillimit të stagnuar ekonomik dhe fuqisë së zvogëluar finansiare të popullatës.

Në periullën e kaluar, sektori privat ofroi mundësi të vogla për punësim dhe më së shpeshti ndiqej me pasiguri për të punësuarit në të. Edhe për skaj asaj që pjesëmarrja e sektorit privat në punësim rritet, prej 41,6% në vitin 1999, në 56,7% në vitin 2004, megjithate ai nuk arriti të akumuloj pjesën më të madhe të punëtorëve të cilët e lëshuan administratën publike, si rrjedhojë e aranzhmaneve finansiare të Bankës botërore dhe FMN dhe përpjekjeve për administratë të vogël dhe efikase të Qeverisë së Republikës së Maqedonisë. Pjesa më e madhe e punësimeve janë në sektorin privat bujqësor (86,1% nga numri i përgjithshëm i punësimeve në sektorin bujqësor).17

Sektori industrial është edhe më tej fushë dominante për plasim të fuqisë punëtore, për dallim nga sektori i shërbimeve dhe servis veprimtarive, të ci-lët, edhe pse kohëve të fundit shënojnë rritje të kënaqshme, edhe më tej nuk janë të theksuar që të mund të flitet për prishjen drastike, në kalimin e fuqisë punëtore, nga njëri në tjetrin sektor.

PasqYRa e PYetjeve dhe indikatoRëve kYq

Si karakteristika globale të arsimimit të të rriturve në Republikën e Maqedonisë, mund të theksohen:

Arsimimi i të rriturve dhe mësimi i përjetshëm në Republikën e Maqedonisë, sot janë në një gjendje jo të kënaqshme, si rezultat i mosekzistencës së si-stemit rregular për arsimimin e të rriturve, është humbur kultura e të më-suarit tek popullata, nuk ekziston koordinimi dhe bashkëpunimi në mes të partnerëve, transparencë dhe arritshmëri e pamjaftueshme e ofertës arsimo-re, adekuatitet i pamjaftueshëm i ofertës arsimore në kontekst të nevojave arsimore të popullatës dhe shoqërisë, kualiteti i shërbimeve arsimore nuk është nivelizuar.

Koncentrimi më i madh i shfrytëzuesve është orientuar në parakualifikim, ndjekjen e kurseve për gjuhë të huaja dhe trajnime për përdorimin e komju-torëve të cilët mundësojnë fillimin e biznesit personal.

17 Raporti për Tregun e punës në Republikën e Maqedonisë, ETF, 2005

439

IX

Prog

ram

i për

ars

imim

të

të rr

itur

ve n

ë R

epub

likën

e

Maq

edon

isë

në k

onte

kst

të m

ësim

it të

për

jets

hëm

Tregu i ofruesve të shërbimeve është vështirë i arritshëm. Shteti ndan mjete minimale finansiare për këtë qëllim, kurse mundësitë për finansim vetanak të arsimimit nga ana e një numri më të madh të të rriturve janë minimale.

Parakualifikimi, si pasojë e aksionit të organizuar nga ana e organeve shte-tërore, dominon në veprimtarinë e institucioneve për arsimimin e të rriturve. Në nivel shtetëror, Agjensioni për punësim është ajo e cila e organizon dhe e mbulon finansiarisht parakualifikimin e punëtorëve.

Mobiliteti arsimor i të rriturve në kuadër të arsimit fillor dhe të mesëm ës-htë minimal. Bie, jo vetëm se numri i shkollave fillore për të rritur, por edhe numri i atyre që ndjekin mësimin. Nga 30 shkolla fillore për të rritur në vitin 1987/88, ato u zvogëluan në vetëm 13 në vitin 2004. Paralel me këtë, zvo-ëlohet edhe numri i atyre që ndjekin mësimin.�8

Arsimimi i të rriturve në nivel të shkollave të mesme pothuajse nuk ekziston në Republikën e Maqedonisë.

Motivimi i punëdhënësve për arsimim dhe trajnim të të punësuarve të vet, është mjaft e ulët. Përveç asaj që në shtet nuk ekzistojnë masa stimulative për arsimim dhe trajnim të të punësuarve (benificione finansiare, lehtësime tatimore dhe ngjajshëm) në mes të atyre që punësojnë, është investicion jo i pagueshëm.

Ndërmarrjet shtetërore dhe private edhe më tej nuk kanë të zhvilluar mjaf-tueshëm vetëdijen për nevojën nga aktiviteti arsimor i të punësuarve të vet. Ndërmarrjet shtetërore edhe më tej theksin e venë në trajnimin inicial të të punësuarve të vet, duke u shpier nga principi „një arsimim për vend të për-jetshëm të punës”. Në sektorin privat, të rradha janë rastet kur ndërmarrje të caktuara bashkëpunojnë me universitete dhe/ose institucione tjera për arsimimin e të rriturve, me qëllim të përforcimit të kompetencave të të punë-suarve të vet.

Shoqatat e qytetarëve, në veçanti OJQ, në mënyrë dominante janë të fokusu-ara në sektorin joformal dhe para se gjithash merren me edukimin e përgjit-hshëm arsimor dhe kulturor të të rriturve.

Shoqatat/institucionet/OJQ ndërkombëtare e mbulojnë sektorin formal dhe joformal. Në sektorin formal në mënyrë dominante janë të fokusuar në aftë-simin profesional të të rriturve (arsimtarë, drejtorë të shkollave, të punësuar në administratën shtetërore etj.), kurse në sektorin joformal janë të fokusuar në arsimimin e përgjithshëm arsimor dhe kulturor të të rriturve.

Karakteristikat specifike të arsimimit të të rriturve në Republikën e Maqedonisë janë:

18 Enti shtetëror për statistikë, Raporti vjetor 1991/2004

440

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

- 20

15

Politika dhe legjislativa

Programi i definuar për zhvillim, organizim dhe realizim të arsimimit të të rriturve në Republikën e Maqedonisë mungon. Kjo qartë tregon se në shtet mun-gon politika e integruar dhe përfshirëse për mësim të të rriturve.

Praktika e deritanishme ishte pyetja e arsimimit të të rriturve, gjegjësisht sistemi i institucioneve dhe formave të arsimimit të të rriturve të lidhet me aktet ligjore të cilat i dedikohen arsimimit formal. Në kohë të fundit, me fillimin e aktiv-iteteve reformuese intensive në sferën e arsimit, është veçuar nevoja e ndarjes së këtij segmenti dhe në procedurë është aprovimi i Ligjit të posaçëm për arsimimin e të rriturve. Duhet të theksohet se, në kuadër të programeve shtetërore për zhvil-lim të segmenteve tjera të sistemit arsimor në Republikën e Maqedonisë, vend të vet zen edhe arsimimi i të rriturve dhe mësimi i përjetshëm.

udhëheqja dhe finansimi

Në mungesë të regulativës shtetërore e cila do ta mbulonte pyetjen e ar-simimit të të rriturve, udhëheqja në këtë sferë rrjedh në nivel të Shoqatave të institucioneve për arsimimin e të rriturve, të cilët veprimtarinë e vet e regullojnë në mënyrë interne dhe në përputhshmëri me programet e veta zhvillimore.

Finansimi i institucioneve për arsimimin e të rriturve i është lënë vetë insti-tucioneve. Shteti vetëm simbolikisht merr pjesë në finansimin e institucioneve shtetërore për arsimimin e të rriturve. Për këtë arsye, ata janë të orientuar në përputhshmëri me kërkesat e tregut dhe pjesa më e madhe e finansimeve për zhvillimin e veprimtarisë së vet e sigurojnë nga vetë participientët arsimor. Insti-tucionet private për arsimimin e të rriturve gjithashtu finansohen pavarësisht.

shteti, tregu dhe ofertuesit e shërbimeve

Arsimimi i të rriturve është nën ingerencë direkte të Ministrisë për arsim dhe shkencë. Kjo veprimtari mbulohet në kaudër të sektoreve të posaçëm për arsim fillor, të mesëm dhe të lartë të cilat ekzistojnë në këtë Ministri.

Në këtë drejtim, janë bërë përpjekje nga ana e Ministrisë për arsim dhe shkencë për të bërë analizë në tregun e punës e cila është pjesë e ndërhyrjeve të përgjithshme në reformat në arsimin e mesëm profesional, mirëpo mungon një analizë precise e atyre që ofrojnë dhe atyre që shfrytëzojnë shërbime arsimore.

institucione dhe organizata

Në Republikën e Maqedonisë, arsimimin e të rriturve e mbulojnë institu-cionet që vijojnë: Universitetet e punëtorëve, Qendrat private për gjuhë të huaj, Qendrat private për trajnim të të rriturve për përdorim të komjutorëve, Shtëpitë

441

IX

Prog

ram

i për

ars

imim

të

të rr

itur

ve n

ë R

epub

likën

e

Maq

edon

isë

në k

onte

kst

të m

ësim

it të

për

jets

hëm

e kulturës, shoqatat e qytetarëve/OJQ, agjensionet shtetërore dhe lokale për pu-nësim, universitetet, sindikatet, komorat ekonomike nacionale dhe regjionale, shoqatat ndërkombëtare.

Pjesmarrësit dhe shërbimet

Rritja e mobilizimit arsimor të personave të rritur në Republikën e Maqedo-nisë është e determinuar nga gjendja e tyre ekonomike. Faktorë limitues janë: shkalla e ulët arsimore, gjendja e dobët finansiare, përkrahja e pamjaftueshme të cilën e siguron shteti për arsimimin e të varfërve dhe vendi i banimit. Familjet me standard më të ulët të jetesës, kanë shanse më të vogla për shkallë më të lartë arsimore.

Si grup më i rezikuar konsiderohet kategoria e personave të papunësuar, pastaj personat pa arsimim, me arsimim të pakryer fillor dhe ata që kanë të kryer arsimin fillor. Më shumë se 40% nga të gjitha amvisëritë, te të cilat koka e am-visërive është personi pa arsimim, bien në kategorinë e amvisërive të varfëra, mandej përqindja e amvisërive, te të cilët koka e amvisërisë është me arsimim fillor të pakryer, arrin 34,2% kurse nga ata me arsimim të kryer fillor-30,4%. Kara-kteristikë themelore e këtyre amvisërive është ajo që numri më i madh është nga mjediset fshatare, me pak mundësi ta ndryshojnë statusin e vet ekonomik dhe me një rezik të lartë nga përjashtimi social.��

Shteti është ngarkuar me shkallë të lartë të të papunëve dhe me shkallë të ulët arsimore të pjesës më të madhe të këtij popullacioni. Për këtë arsye, shfrytë-zuesit më të shpeshtë të shërbimeve të institucioneve për arsimimin e të rriturve janë të papunësuarit, të cilët më së shpeshti përcaktohen për kurse arsimore të cilat u mundësojnë ndërrimin e veprimtarisë dhe kurset të cilat krijojnë para-kushte për vetëpunësim.

Kjo veprimtari në masë të madhe thithet në Universitetet e punëtorëve dhe veprimtarinë e Agjensioneve të punësimit. Në masë më të vogël, të papunësu-arit i shfrytëzojnë shërbimet e qendrave për gjuhë të huaja dhe qendrave të cilat ofrojnë trajnim komjuterik.

Ata të cilët kanë të kryer arsimimin e mesëm kanë dy mundësi: të kërkojnë punësim me mundësi të vogla ta fitojnë ose të regjistrohen në institucioni të lartë arsimor. Për keqardhje, trajnimet të cilat i ofrojnë institucionet për arsimim të të rriturve, si Universitetet e punëtorëve dhe Agjensioni për punësim, për shembull, nuk pranohen nga ana e punëdhënësve si kfalifikime oficiale.�0

Mundësia që të papunësuarit të marrin pjesë në trajnim ose ritrajnim janë të kufizuara (vetëm 1,3% nga të papunësuarit, në moshën 25-64 vjeçare, në vi-tin 2003). Mungesa e mjeteve finansiare, sistemi jo i zhvilluar i arsimit pas-të

19 Strategjia për zvogëlimin e varfërisë në Republikën e Maqedonisë,200520 Raport për Tregun e punës në Republikën e Maqedonisë, ETF, 2005

442

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

- 20

15

mesëm profesional (CVET) dhe zgjedhja e varfër e institucioneve për arsimim të të rriturve janë arsyet më të fuqishme për këtë shfaqje.��

Nga aspekti i arsimimit të të rriturve, ndikim plotësues negativ kanë edhe aktivitetet joformale të cilat i ndërmarrin të rriturit të cilët kanë shkallë të ulët të arsimimit dhe para se gjithash të varfurit, si:aktivitete sezonale në bujqësi, aktivitete të përkohshme si punëtorë fizik (personat meshkuj më të moshuar), aktivitete shërbyese (personat më të ri) ose prodhimi i produkteve me dorë të punuar (personat femra). E përbashkët për të gjitha këto aktivitete është riziku i lartë për shkak të karakterit jolegal të punës dhe përfitimeve të vogla, por edhe fakti se për kryerjen e këtyre aktiviteteve nuk është e nevojshme trajnim plotë-sues profesional.

të punësuarit janë kategoria e dytë e shfrytëzuesve të shërbimeve. Ata më shpesh përcaktohen për mbikualifikim dhe përsosje. Format më masovike për këto aktivitete janë në sferën e trajnimit të arsimtarëve dhe kuadrit menaxhues nga arsimi parashkollor, fillor dhe i mesëm. Bartësit më të shpeshtë të këtyre formave të arsimimit të të rriturve janë BZHAM dhe organizatat ndërkombëtare, si për shembull: FOSIM, USAID, Unicef �� etj. me ndihmën e ekspertëve të huaj dhe të vendit.

Përskaj këtyre llojeve të arsimimit të të rriturve, mjaft të shpeshta janë edhe kurset joformale të cilat organizohen për popullatën e rritur në Republikën e Maqedonisë, me theks të veçantë për grupet e margjinalizuara, popullatën fe-mërore, banorët e regjioneve rurale dhe ngjashëm, të cilat janë të fokusuar në përforcimin e përgjithshëm arsimor dhe kulturor të popullatës së rritur. Nga ky aspekt, me rëndësi është të përmenden përpjekjet për dituri alfabetike dhe fun-ksionale të të rriturve (Unicef, FOSIM), përforcimi i kompetencave për zhvillim të hershëm fëmijëror të popullatës femërore, ngritja e vetëdijes për rëndësinë e arsimit tek grupet e margjinalizuara, edukimi nga sfera e mbrojtjes shëndetësore, arsimimi qytetar, arsimimi multukultural dhe ngjashëm.

Format siç janë mësimi i hapur dhe mësimi nga largësia, në Republikën e Maqedonisë nuk ekzistojnë.

Grupet kryesore të rezikuara mbi të cilat duhet të fokusohet vëmendja e shtetit, jo vetëm se në drejtim të definimit të politikës ekonomike dhe sociale, por edhe nga aspekti i rritjes së shkallës së tyre arsimore, gjegjësisht rritjes së elementit kompetitiv dhe konkurent të tyre në punë, janë:

Të punësuarit pa arsimim adekuat, me arsimim të ulët dhe më kualifikim të ulët;

Personat e papunësuar për një kohë të gjatë;

Amvisëritë e varfura nga rajonet rurale dhe qytetet e vogla;

Personat më zhvillim të kufizuar psiko-fizik;

21 njësoj

443

IX

Prog

ram

i për

ars

imim

të

të rr

itur

ve n

ë R

epub

likën

e

Maq

edon

isë

në k

onte

kst

të m

ësim

it të

për

jets

hëm

Personat e institucionalizuar; dhe

Personat e moshuar.

Personeli

Personeli i punësuar në institucione të specializuara për arsimimin e të rriturve, si për shembull Universitetet e punëtorëve, qendrat për gjuhë të huaja, shkollat fillore për arsimimin e të rriturve, si dhe numri më i madh nga realizatorët e kurseve për të rritur në sektorin joformal, është kryesisht me arsimim të lartë të kryer. Mungësë themelore e këtij kuadri është aftësimi i tyre joadekuat për punë me të rritur.

të dhëna, informacione dhe baza hulumtuese

Në Republikën e Maqedonisë nuk ekziston sistem nacional për grumbulli-min e të dhënave për mësim të të rriturve. Për këtë arsye, jo vetëm që nuk është e mundshme të verifikohet numri i vërtetë i të rriturve të cilët janë të kyçur në ndonjë formë të arsimimit, lloji i arsimimit, suksesi, efikasiteti i punës dhe efekti kthyes, por është e pamundshme të arrihet edhe transparencë më e madhe në informacionet për ofertuesit dhe llojet e shërbimeve që ofrohen në Tregun arsi-mor.

Gjendja e këtillë, në mënyrë plotësuese është keqësuar me mosekzistimin e sistemit të qëndrueshëm për analiza të trendeve në shkathtësi, ndryshimeve në tregun e punës dhe nevojave të të punësuarve për shkathtësi ose të punëtorëve në ekonominë e “përhimtë”.

Finansimi dhe resurset adekuate

Karakteristikë e përgjithshme është se i pakët është finansimi për mësim të të rriturve. Buxheti i Ministerisë për arsim dhe shkencë në mënyrë dominan-te është koncentruar në arsimimin dhe trajnimin fillestar. Mjetet nga buxheti, të cilat ndahen për përsosjen dhe trajnimin profesional të të punësuarve, janë më se simbolike. Nëse kësaj gjendje i shtohet mungesa e bashkëpunimit për vendo-sjen e fondit të përbashkët për mësim të të rriturve, mungesa e kornizës ligjore për kontributet finansiare të punëdhënësve dhe individëve dhe mosekzistimi i mekanizmit për finansim të përbashkët, atëherë mbetet e qartë pse arsimimi i të rriturve në Republikën e Maqedonisë është në varshmëri të madhe nga finansimi i donatorëve.

444

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

- 20

15

arsimimi dhe hulumtimi

Institucioni i vetëm i cili merret me hulumtimin e arsimimit të të rriturve në Republikën e Maqedonisë është Instituti për pedagogji pranë Fakultetit filozofik në Shkup. Në këtë institucion ekziston edhe drejtim (andragogjik) i posaçëm i cili prodhon andragog të diplomuar, gjegjësisht kuadër specialiteti i të cilëve është arsimimi i të rriturve.

ndikimi i vlerës së ultë e cila i përshkruhet mësimit të të rriturve

Sferat prezente në finansimin dhe mosekzistimin e planit nacional për zh-villim të resurseve njerzore (HRD), implikojnë mosekzistimin e sistemit të orga-nizuar të arsimimit të të rriturve. Karakteristika përcjellëse të cilat plotësisht e keqësojnë gjendjen janë edhe:

Kthimi i dobët i investimeve në mësim të cilat plotësisht provokojnë desti-mulim dhe motivim të dobët për mësim te të rriturit,

Qëndrimi i numrit më të madh të ndërmarrjeve të cilat e konsiderojnë arsimi-min dhe trajnimin e të rriturve për harxhues e jo si investim,

Qasja joebarabartë ndaj mësimit te grupet e shumta të rrezikuara të popul-latës, veçanarisht tek Romët dhe popullata rurale.

qasja partneriale

Gjendja në sferën e arsimimit të të rriturve në Republikën e Maqedonisë dik-ton vendosjen e një raporti urgjent dhe adekuat të shtetit ndaj kësaj pyetjeje, përmes vendosjes së bashkëpunimit, si në mes të sektorëve të Qeverisë, ashtu edhe në mes të Qeverisë dhe aktorëve tjerë të shtetit (sindikat, komorat eko-nomike, punëdhënësit, institucionet arsimore, organizatat qytetare dhe ng-jashëm) për qasje të përbashkët në arsimimin e të rriturve.

Fakti që Maqedoni edhe më tej është në fazën e përpilimit të kualifikimeve nacionale të profesioneve, sistemit të integruar të kualifikimeve profesionale, sistemit për pranimin dhe vlerësimin e mësimit dhe përvojës paraprake, sistemit të informimit profesional, udhëheqjes dhe këshillimit, e kapshme për të gjithë, sistemit për sigurimin e kualitetit të përputhshëm me standardet ndërkombëtare dhe nuk ka politikë për trajnim punues të arsimtarëve/instruktorëve për trajnim profesional, qartë tregon se në periudhën e ardhshme duhet të jepet kontribut i madh kjo gjendje të ndryshohet që të mund arsimimi i të rriturve ta fitojë statusin adekuat në planet zhvillimore të shtetit.

Në kuadër të programeve zhvillimore të Qeverisë është nënvizuar aprovimi i Ligjit për arsimim të të rriturve dhe vendosja e sistemit për arsimim të të rriturve. Me këtë pritet veprimtaria e përgjithshme ne planin e arsimimit të të rriturve ta fitojë legjislativën e vet, të vendoset sistemi i dhënësve të shërbimeve

445

IX

Prog

ram

i për

ars

imim

të

të rr

itur

ve n

ë R

epub

likën

e

Maq

edon

isë

në k

onte

kst

të m

ësim

it të

për

jets

hëm

arsimore, precizimi i veprimtarisë për institucionet për arsimimin e të rriturve, lidhja e arsimimit formal me format joformale dhe informale të arsimimit të të rriturve gjatë së cilës krijohet mundësi edhe shkollat e rregullta të paraqiten si institucione për arsimim të të rriturve, rregullimi i pyetjes së finansimit të arsimit të të rriturve dhe ngjashëm. Njëkohësisht, parashikohet lidhshmëri më e madhe e tregut të punës dhe ekonomisë me institucionet për arsimimin e të rriturve. Analiza e nevojave arsimore të të rriturve (në nivel shtetëror, regjional dhe lokal) është pjesë përbërëse e këtyre përpjekjeve.

RekoMandiMe

1. Formimi i këshillit për arsimim të të rriturve (kaRR)

qëllimi: Realizimi i qasjes sistemore në arsimimin e të rriturve dhe koordini-mi i aktiviteteve në nivel shtetëror.

vendosja e problemit: Njëri nga gabimet më të mëdha të arsimimit të të rri-turve në Republikën e Maqedonisë është mosekzistimi i Programit të qëndrues-hëm për arsimimin e të rriturve, mungesa e koordinimit të aktiviteteve dhe qasjes partneriale në realizimin e tyre.

arsyeshmëria e aktiviteteve: Me këtë aktivitet do të sigurohet shkallë më e lartë e bashkëpunimit, qasje e nivelizuar dhe mundësi për fokusim të arsimimit të të rriturve në zhvillimin e përgjithshëm të shtetit. Në këtë mënyrë do të mundëso-het racionalizimi i finansave dhe energjisë në këtë sferë. Mundësia për intesifikim të bashkëpunimit në mes të anëve të interesuara dhe shfrytëzimi i kapaciteteve të tyre në arritjen e qëllimeve të përbashkët është e madhe. Gjithashtu, ky trup ofron mundësi për anticipim të suksesshëm të nevojave të ardhshme arsimore dhe vendeve të punës, si dhe orjentim më të madh të dhënësve të shërbimeve ar-simore ndrejt shkathtësive të cilat i janë të nevojshme ndërmarrjeve dhe shtetit, ekonomisë regjionale dhe lokale.

Përshkrimi: Ky aktivitet duhet të rezultojë me formimin e trupit qeveritar të përbërë nga përfaqësues të anëve të interesuara (arsimi, ekonomia, punëdhë-nësit, sindikata, qeveria, vetëqeverisja lokale, sektori qytetar). Funksionimi i këtij trupi duhet t’i bashkojë intereset e të gjitha anëve dhe të krijojë bazë për qasje sistemore në zhvillimin dhe realizimin e arsimimit të të rriturve në të gjitha nive-let. Detyrë primare e saj është krejimi i politikës së arsimimit të të rriturve dhe koordinimi i iniciativave dhe aktiviteteve në sferën e arsimimit të të rriturve në nivel të shtetit në tërësi. Përskaj kësaj detyre, Këshilli do të realizojë edhe aktiv-itete siç janë: monitoringu permanent mbi grupet e rrezikuara të cilat tangojnë të mbeten për gjatë kohë të papunësuar, sigurimi i mobilitetit të shërbimeve për pu-nësim dhe veprimtari këshilluese, kolektim dhe plasman të informacioneve (për

446

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

- 20

15

tregun e punës dhe mundësitë që i ofron arsimi, programet zhvillimore qeverita-re, iniciativat qytetare dhe iniciativat e vetqeverisjes lokale), gjegjësisht formimi i bazës së të dhënave për lëvizjet në tregun e punës dhe ofertave dhe kërkesave arsimore, akreditimin e ofruesve të shërbimeve arsimore në sferën e arsimitmit të të rriturve dhe ndërmjetësues gjatë realizimit të Programeve.

Relacioni: Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqe-donisë (2005-2015); EU COUNCIL RESOLUTION on lifelong learning (2002/C 163/01)

Modalitete/Partnerët: Në realizimin e këtij aktiviteti duhet të koordinohet pjesmarrja e të gjitha anëve të interesuara në konstituimin e Këshillit, të aloco-hen mjete për infrastrukturë dhe pajisje teknike dhe të përpunohen të gjitha aktet të cilat do ta rregullojnë veprimtarinë e Këshillit. Ky aktivitet do të realizohet në bashkëpunim në mes të Qeverisë së Republikës së Maqedonisë dhe ETF.

Pyetje dhe hipoteza: Në çmasë anët e interesuara do të jenë vërtetë të in-teresuara të bashkëpunojnë. Parakusht themelor është arritja e koncensusit në vetë Qeverinë e RM dhe harmonizimi intersektorial i përgjegjësive.

hapat vijues: Formimi i Komisionit i cili duhet të përgatit operacionalizim të aktiviteteve

Graf. 1: APRR në sistemin e arsimimit të të rriturve

447

IX

Prog

ram

i për

ars

imim

të

të rr

itur

ve n

ë R

epub

likën

e

Maq

edon

isë

në k

onte

kst

të m

ësim

it të

për

jets

hëm

2. Formimi i qendrave komunalo-regjionale për zhvillimnjerëzor përmes mësimit të përjetshëm

qëllimi: Përforcimi i kapaciteteve të vetqeverisjes lokale, respektivisht re-gjioneve dhe shfrytëzimi efikas i formave të mësimit të përjetshëm në funksion të zhvillimit lokal dhe regjional.

vendosja e problemit: Me fillimin e procesit të decentralizimit u zbuluan të gjitha dobësitë e vetqeverisjeve lokale në aspekt të: kapaciteteve disponuese (kadrovike, informative, arsimore, ekonomike, socijale dhe ngjashëm), bash-këpunimit në mes të institucioneve arsimore dhe ndërmarrjeve, kompententivi-tetit të fuqisë disponuese dhe potencijale punëtore, mobilizimit të popullatës në zgjidhjen e problemeve lokale.

arsyeshmëria e aktiviteteve: Decentralizimi, gjegjësisht bartja e kompeten-cave dhe përgjegjësive nga niveli qendror në ate lokal, në masë të madhe është provokim për vetqeverisjet lokale. Në situatën e re, ekonomitë lokale direkt do të varen nga kompetiviteti i fuqisë disponuese punuese. Me interes të vetqeve-risjes lokale është ndjekja kontinuitive e kërkesave dhe mundësive që i ofron Tregu lokal i punës dhe adaptimi i ofertës arsimore të atyre nevojave. Zhvillimi i resurseve njerzore do të jetë e rëndësisë krucijale për vetqeverisjet lokale në pe-riudhën e ardhshme. Mundësia për intezivimin e bashkëpunimit në mes të anëve të interesuara dhe shfrytëzimi i kapaciteteve të tyre në arritjen e qëllimeve të përbashkëta është e madhe. Gjithashtu, ky organ ofron mundësi për anticipim të suksesshëm të nevojave të ardhshme arsimore dhe vendeve të punës, si dhe orientim më i madh i ofruesve të shërbimeve arsimore drejt shkathtësive të cilat janë të nevojshme për ndërmarrjet dhe ekonomitë lokale.

Përshkrimi: Ky aktivitet supozon formimin e HRD qendrave komunalo-regjio-nale në përputhshmëri me politikën e Qeverisë së Republikës së Maqedonisë për zhvillim regjional të cilat do t’i bashkojnë interesat dhe nevojat e të gjitha sub-jekteve të cilat e determinojnë zhvillimin regjional (pushteti lokal, punëdhënësit, arsimi, sektori qytetar). Roli i këtyre qendrave është që të realizojnë komunikim permanent me Këshillin qeveriatr për arsimim të të rriturve, të ofroj informacione deri tek baza kryesore e të dhënave të KARR, të kolektojnë informacione nga tregu i punës prezent në regjion, nga ofruesit e shërbimeve arsimore dhe iniciativat e shoqatatve qytetare, të realizojnë analiza të nevojave arsimore të të rinjve dhe të rriturve, të krejojnë Program për arsimim të të rriturve, të ndikojnë lokalisht dhe regjionalisht në popullarizimin e arsimimit dhe zhvillimin e kulturës së të mësu-arit dhe të kryejnë monitoring permanent mbi grupet e rezikuara të cilat tentojnë të mbeten gjatë kohë të papunësuar dhe të sigurojnë mobilitet të shërbimeve për punësim dhe veprimtari këshilluese.

448

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

- 20

15

Relacioni: Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqe-donisë (2005-2015), Programi për zhvillimin arsimit fillor, të mesëm/pastëmesëm dhe të lartë; Strategjia për zvogëlimin e varfërisë në Republikën e Maqedonisë; EU COUNCIL: Resolution on lifelong learning (2002/C 163/01)

Modalitetet/Partnerët: Realizimi i këtij aktiviteti nënkupton koordinim i pjesëmarrjes i të gjithë anëve të interesuar në konstituimin e Qendrës, alocimi i mjeteve finansiare në buxhetin e komunës për pajisje hapësinore, infrastruktura-le dhe teknike, përpilimi i akteve të cilat do ta rregullojnë veprimtarinë e Qendrës. Partner direkt në realizimin e këtyre aktiviteteve janë KARR dhe ETF.

Pyetje dhe hipoteza: Në çmasë vetëqeverisja lokale do të kuptojë seriozisht rëndësinë dhe domosdoshmërinë e formimit të këtij trupi? A do të kenë të gjitha komunat kapacitet me sukses ta realizojnë këtë aktivitet?

hapat vijues: Formimi i tri pilot qendrave në Kumanovë, Kërçovë dhe Shtip. Në bazë të bisedimeve preliminare, pushtetet lokale nga këto qytete tregojnë ga-dishmëri që të merren me realizimin e këtij aktiviteti. Në bazë të vendosjes së tyre gjeografike/regjionale, instalimi i qendrave në këto lokacione jep mundësi për bashkëpunim ndërkomunal dhe pjesmarrje të subjekteve nga regjioni më i gjërë. Në bazë të rezultateve preliminare, mund të planifikohen hapat që vijojnë dhe të formohen qendra të njejta edhe në komunat tjera në Republikën e Maqedonisë.

Graf. 2: OC për HRD në Sistemin për arsimimin e të rriturve

449

IX

Prog

ram

i për

ars

imim

të

të rr

itur

ve n

ë R

epub

likën

e

Maq

edon

isë

në k

onte

kst

të m

ësim

it të

për

jets

hëm

3. Zhvillimi i sistemit për njohjen e mësimit paraprak

qëllimi: Njohja dhe pranimi i kompetencave të cilat të rinjtë dhe të rriturit i përvetësojnë përmes formave joformale dhe informale të mësimit dhe mundësi-mi i mobilitetit të tyre punues dhe arsimor në sistemin formal arsimor.

vendosja e problemit: Në Republikën e Maqedonisë nuk ka institucion i cili është specializuar për realizimin e identifikimit dhe njohjes të mësimit paraprak të nxënë përmes formave të mësimit formal dhe informal. Realizimi i këtij aktivite-ti është i domosdoshëm edhe nga aspekti i tendencave bashkëkohore në sferën e arsimit dhe nevoja për vlerësim të çdo përpjekjeje arsimore të cilën e marrin të rinjtë dhe të rriturit, veçanarisht në sferën joformale dhe informale.

arsueshmëria e aktivitetit: Me ndryshimet më të reja në arsim në Republi-kën e Maqedonisë, rrjeti i institucioneve arsimore do të zgjerohet edhe në sferën e arsimit pas të mesëm. Vendosja e tillë duhet patjetër të përkrahet edhe me mekanizma të cilat do të vendosin komunikim në mes të arsimit formal, joformal dhe informal. Realizimi i këtij aktiviteti do t’i zmadhojë mundësitë për punësim dhe mobilitet arsimor i të rinjve dhe të rriturve. Në këtë mënyrë pritet përforcimi i arsimit joformal dhe informal dhe tretmanin e tyre të barabartë në sistemin global arsimor.

deskriptimi: Ky aktivitet do të realizohet përmes vendosjes së instrumenteve dhe mekanizmave me të cilat do të kryejnë detektim/evaluim të mësimit para-prak për ata të cilët janë pajisur me kompetenca të caktuara dhe dëshirojnë ato të i vlerësohen dhe t’i pranohen. Evaluimi do të kryhet në bazë të kornizës së mi-ratuar nacionale të kualifikimeve. Aktiviteti nënkupton edhe institucionalizimin e saj.

Relacioni: Qëllimi 1: Korniza nacionale e kualifikimeve në Programin për zhvillimin e arsimit të mesëm dhe pas të mesëm në Republikën e Maqedonisë; Programet për zhvillim të arsimit fillor dhe të lartë, Programi për zhvillim profes-sional; Strategjia për zvogëlimin e varfërisë në Republikën e Maqedonisë; EU COUNCIL: Resolution on lifelong learning (2002/C 163/01)

Modalitetet/Partnerët: Ky aktivitet mund t’i takojë Komorës së zejtarëve (për shkallët e ulëta të kualifikimit) dhe i Qendrës për arsim të mesëm profesional (për shkallët më të larta të kualifikimit në kuadër të niveleve: të mesme dhe pas të mesme). Duke pasur parasysh se ai është përgjegjës për vendosjen e stan-dardeve për kualitet dhe për vendosjen e përputhshmërisë së sistemit të mesëm formal shkollor me nevojat e punës dhe shoqërisë, si dhe për funksionimin e arsimit pas të mesëm në Republikën e Maqedonisë, plotësisht i kënaq kushtet

450

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

- 20

15

për identifikim dhe pranim të mësimit paraprak në nivel deri tek arsimi i mësëm dhe pas i mesëm. Realizimi do të realizohet në bashkëpunim në mes të Qendrës, KARR dhe sektorit qytetar.

Pyetje dhe hipoteza: Ky aktivitet do të jetë i mundshëm nësë do të aprovohet korniza nacionale e kualifikimeve. Mbetet e hapur pyetja për kualitetin dhe objek-tivitetin e mekanizmave për identifikim dhe njohja e mësimit paraprak nga njëra anë dhe mënyrat e bashkëpunimit të Qendrës me KARR, OHRDC dhe ofruesve të shërbimeve arsimore nga ana tjetër.

hapat vijuese: Në elaboratin për formimin e Qendrës për arsim të mesëm profesional të futet edhe kjo detyrë.

4. Përpunimi i ligjit për arsimim të të rriturve

qëllimi: Vendosja e kornizës juridike e cila do ta rregullonte arsimimin e të rriturve në Republikën e Maqedonisë.

vendosja e problemit: Në shtet nuk ekziston kornizë juridike në të cilën ofru-esit e shërbimeve arsimore do të mund ta rregullojnë statusin dhe veprimtarinë e vet.

arsyeshmëria e aktivitetit: Gjendjen e tanishme e karakterizon rregullimi joadekuat i tregut të shërbimeve arsimore. Nuk ekziston rregullativë e cila do t’i klasifikojë institucionet për arsimim të të rriturve dhe do t’i ofrojë kapacitetet e tyre për palët e interesuara. Njëkohësisht, nuk ekziston përcaktim i qartë se cili mund të merret me arsimimin e të rriturve dhe cilat kushte duhet t’i plotësojë. Pritet Ligji i ri për arsimim të të rriturve të bie rend, transparencë, bashkëpunim dhe efikasitet në punën e ofruesve të shërbimeve për arsimim të të rriturve dhe definimin e tyre statutar.

deskriptimi: Ky aktivitet do të realizohet në përputhshmëri me Proektin e MASH dhe ETF i cili është në rrjedhë.

Relacioni: Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqe-donisë (2005-2015); Ligjet e arsimit fillor, të mesëm, të mesëm profesionale, të Byrosë për zhvillimin e arsimit dhe ai për arsim të lartë.

Modalitetet/Partnerët: Ligji për arsimim të të rriturve duhet të përshtatet me ligjet ekzistuese të arsimit fillor, të mesëm, të mesëm profesional, të Byros për zhvillimin e arsimit dhe ai i arsimit të lartë.

Pyetje dhe hipoteza: Nuk guxon të lejohet që Ligji për arsimim të të rriturve t’i favorizojë ofruesit e mëdhenj dhe të specializuar të shërbimeve për arsimim të

451

IX

Prog

ram

i për

ars

imim

të

të rr

itur

ve n

ë R

epub

likën

e

Maq

edon

isë

në k

onte

kst

të m

ësim

it të

për

jets

hëm

të rriturve, kundrejt atyre më të vogla dhe atyre nga sektori joqeveritar. Përpunimi i Ligjit duhet të kryhet në bashkëpunim me ekspertët nga ETF.

hapat vijues: Përpunimi i Ligjit për arsimim të të rriturve, debat publik dhe miratim në Kuvendin e Republikës së Maqedonisë.

5. Zmadhimi i numrit të kuadrit andragogjik

qëllimi: Përforcimi i përkrahjes profesionale të sistemit të arsimimit të të rriturve

vendosja e problemit: Arsimimin e të rriturve në Republikën e Maqedonisë, në mes tjerash, e karakterizon mungesa e përkrahjes profesionale, gjegjësisht pjesëmarrja e ekspertëve sfera e ngushtë e të cilëve është arsimimi i të rriturve. Pikërisht për këtë, në një numër të madh të rasteve, programet për arsimimin e të rriturve dhe realizimi i tyre nuk dallohen nga programet të cilat i dedikohen fëmijëve dhe mënyrave të realizimit të cilat janë karakteristike në nivelet më të ulta të arsimit.

arsyeshmëria e aktivitetit: Me rritjen e numrit të specialistëve për arsimim të të rriturve krijohet mundësia për angazhimin e tyre në sistemkin e arsimit të të rriturve. Kjo do të shkaktoj kvalitet më të lartë të ofertave arsimore dhe efekte më të mëdha në punën me nxënës të rritur. Puna e tyre në masë të madhe do të jetë në dobi të pushtetit local në pjesën e detektimit të nevojave arsimore, planifikim-it, organizimit, realizimit dhe evaluimit të programës për arsimim të të rriturve.

Përshkrimi: Përsoshmëria e programeve studimore univerzitare të cilat produkojnë ekspertë nga sfera e arsimimit të të rriturve.

Relacioni: Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqe-donisë (2005-2015).

Modalitetet/Partnerët: Ky aktivitet mundet lehtë të realizohet poqëse forco-hen kapacitetet kadrovike dhe hapsinore të Qendrave, gjegjësisht institutive në kuadër të Univerziteteve të cilat produkojnë kuadër të këtij lloji në shtet. Gjetja e mjeteve/stipendive finansiare me të cilat do të stimulohen të rinjtë të përcakto-hen për këtë lloj të studimeve është e domosdoshme.

Pyetje dhe hipoteza: Përforcimi kadrovik dhe përsoshmëria e programeve studimore për ekspertë nga sfera e arsimimit të të rriturve është njëra nga kushtet themelore për reakizimin me sukses të këtij aktiviteti. Në realizimin e tij mund të kyçen edhe ETF, MASH dhe IZZVD.

452

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

- 20

15

hapat vijuese: Ngritja e inicijativës për zgjidhjen sistemore të kësaj pyetje dhe përpunimi i Elaboratit për këtë lloj të studimeve, nën patronatin e MASH dhe ETF.

6. Fushata publike për arsimimin e të rriturve në kontekst të mësimit të përjetshëm

qëllimi: Zhvillimi i kulturës për mësim tek populata e re dhe e rritur

vendosja e problemit: Njëra nga dobësitë e detektuara në arsimimin e të rriturve është mungesa e kulturës për mësim tek popullata e rritur.kjo sferë nxitë unteres të zvogëluar për kyçjen e të rriturve në lloje të ndryshme të arsimit dhe më së shumti është e theksuar tek popullata më e rritur dhe tek përfaqësuesit e grupeve të caktuara etnike të margjinalizuara ( psh romët).

arsyeshmëria e aktivitetit: Zhvillimi i kulturës për mësim dhe rritja e vetëdi-jës tek populate e re dhe e rritur për rëndësinë e arsimimit duhet të rezultoj me mobilizimin e tyre të fuqizuar në format formale, joformale dhe informale të mësimit. Me këtë, në mënyrë direkte ndikohet në përforcimin e kompetencave punuese dhe sociale të popullatës dhe pengimi i ekskluzionit punues, social dhe arsimor i populatës së rrezikuar.

deskriptimi: MASH në bashkëpunim me qendrat komunale për zhvillim njerëzor duhet të përpilojë programin për popullarizimin e arsimit dhe ta realizojë ate përmes manifestimeve publike, festivaleve, panaireve, prezentimeve, liter-aturës popullarizuese dhe duke i shfrytëzuar shërbimet të mediumeve përkatëse (shtypi, radioja, televizioni, interneti). Në kuadër të kurikullumit në arsmin fillor dhe të mesëm, do të insistohet në zhvillimin e kompetencave për mësim dhe ngritjen e vetëdijes tek fëmijtë dhe të rinjtë për arsimim të përjetshëm, si dhe aplikimi i masave të kombinuara të trajnimit dhe përvojës së punës (“metoda senduiç”) në funksion të përforcimit të punshmërisë së tyre

Relacioni: Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqe-donisë (2005-2015); EU COUNCIL: RESOLUTION on lifelong learning (2002/C 163/01)

Modalitetet/Partnerët: Ky aktivitet paraqet kontribut aktiv i vetëqeverisjes locale në planifikimin dhe realizimin e kampanjës. Në bazë të analizave të shfrytë-zuesve potencial të arsimimit të të rriturve, fokusi duhet të përqëndrohet tek të punësuarit, të papunët të moshës deri në 39 vjeç, të personave deri te me arsim

453

IX

Prog

ram

i për

ars

imim

të

të rr

itur

ve n

ë R

epub

likën

e

Maq

edon

isë

në k

onte

kst

të m

ësim

it të

për

jets

hëm

të mesëm dhe grupet e margjinalizuara të popullatës. Bashkëpunimi me IIZVDD22 është i preferuar duke u bazuar në përvojën e saj të madhe në popullarizimin e mësimit të pëjetshëm në Republikën e Maqedonisë.

Pyetje dhe hipoteza: Për realizimin e sukseshëm të këtij aktiviteti është e nevojshme që kampanja të mos rrjedhë deklarativisht, por të futen brenda në mjedisin local, institucione, ndërmarrje dhe familje.

hapat vijuese: MASH duhet të formojë trup ekspertësh i cili do të përpilojë

Programin për popullaerizimin e mësimit të përjetshëm. Duke u bazuar në për-vojën që e posedon IIZVDD në këtë sferë, pjesëmarrja e saj në realizimin e këtij aktiviteti është mëse e domosdoshme.

22 Institute for Internacional Cooperation of the German Adult Education Association

454

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

- 20

15

455

IX

Prog

ram

i për

ars

imim

të

të rr

itur

ve n

ë R

epub

likën

e

Maq

edon

isë

në k

onte

kst

të m

ësim

it të

për

jets

hëm

CIP – Katalogizacija vo publikacijaNacionalna i univerzitetska biblioteka“Sv. Kliment Ohridski”,Skopje

37.014(497.7) ”2005/2015”

PROGRAMI nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën eMaqedonisë 2005-2015 me dokumentet shoqeruese programore, - Shkup;Ministria e arsimit dhe shkencës e Republikës se Maqedonisë, 2006,- 463 str. ; ilustr. 23 sm

ISBN 9989-2376-8-9

a)Obrazovanie – Nacionalna programa – Makedonija – 2005-2015 COBISS.MK-ID 66012170

456

Prog

ram

i nac

iona

l për

zhv

illim

in e

ars

imit

në

Repu

blik

ën e

Maq

edon

isë

2005

- 20

15

ISBN 9989-2376-8-9

PROGRAMI NACIONAL PËR ZHVILLIMIN E ARSIMIT NË REPUBLIKËN E MAQEDONISË 2005 - 2015 ME DOKUMENTET S H O Q Ë R U E S E P R O G R A M O R EPR

OGRA

MI

NAC

ION

AL P

ËR Z

HVIL

LIM

IN E

ARS

IMIT

NË

REPU

BLIK

ËN

E M

AQED

ONIS

Ë 20

05 -

201

5 M

E DO

KUM

ENTE

T SH

OQËR

UESE

PRO

GRAM

ORE REPUBLIKA E MAQEDONISË

MINISTRIA E ARSIMIT DHE SHKENCËS

programi pËr zhvillimin e arsimit tË mesËm dhe pas tË

Documents