ks. Mariusz RosikROZDZIAŁ VII

METODY I DYSCYPLINYWSPOŁCZESNEJ BIBLISTYKI

Współczesna biblistyka jest bardzo rozbudowaną dziedziną wiedzy. W jej składwchodzi wiele dyscyplin pomocniczych, wstępnych i ściśle biblijnych. Jakie to dyscy-pliny? Czym się zajmuj{ Jakie stosują metody badawcze? Warto choćby pobiezniezapoznac się z działani i metodami współczenej biblistyki, aby móc korzystać ze spe-

cjalistycznej literatury, obfitującej w obce terminy i niedostępnej dla przeciętnego chrze-ścij anina czytającego Biblię.

1. Metody współczesnej biblistyki

Cytowana już wielokrotnie instrukcja Papieskiej Komisji Biblijnej ,,Interpretacją Bibliiw Kościele" wiele miejsca poświęca współczesnym metodom i podejściom, którymiposługuje się biblistyka, poszukując sensu i przesłania zawartego w Biblii a skierowa-nego do współczesnego człowieka.

Dokument w następujący sposób definiuje metodę i podejście:

Metodą egzegetyczną nazywamy zespół dociekań naukowych zastosowanychdo wyjaśnienia tekstów biblijnych.

Podejściem egzegeĘ cznym (uj ęciem egzegety cznym) narywamy pewien aspekt.

pod kątem którego bada się tekst biblijny.

Wśród metod instrukcja wyróżnia (IBK I, A-B):

A. Metody diachroniczne (gr. dia chronos - poprzez czas), czyli takie, które badajątekst w aspekcie historycznym, ustalając jego geńezę i ewolucję. Spośród metoddiachronicznych Papieska Komisja Biblijna omawia szczegółowo metodę historycz-no-krytyczną,

B. Metody synchroniczne (gr, syn chronos - równocześnie z czasem), czyli badającetekst w jego ostatecznej postaci bez ustalania jego genezy i ewolucji. W dokumencieomówione zostały: analiza retoryczna, narratywna i semiotyczna.

106 Rozdział VII: Metody i dyscypliry,--

Podejścia, czyli ujęcia egzegetyczne, instrttkcja dzieli w sposób następujący (zob,IBK I, C-E):

l. Oparte na Tradycji:- kanoniczne

- odwołujące się do zydowskich tradycji interpretacji

- badające historię oddziaływania tekstrr (Wirkungsgeschichte)

2. Podejścia przez nauki humanistyczne:- socjologiczne

- przez antropologię kulturową (etnograficzne)

- psychologiczne i psychoanalityczne

3. Podejścia kontekstualne:- wyzwoleńcze (proponowane przez teologię wyzwolenia)

- feministyczne

Podejścia uzupełniają się wzajemnie z metodami. Metody traktują bowiem tekstybiblijne raczej jako odizolowane jednostki, a podejścia respektują organiczną całośćBiblii, odczytując ją w jednyrn wybranym aspekcie.

W obecnyn rozdzialę poświęcimy więcej miejsca tylko metodom egzegetycznym.

A. Metody diachroniczne (metoda historyczno-krytyczna)

Najpopularniejszą obecnie metodą interpretacji tekstu Pisma Świętego jest metodahistoryczno-krytyczna. Usiłuje ona w krytyczny, czyli naukowy, sposób (stąd w nazwię,,krytyczna") ukazać przede wszystkim historyczny procęs powstania tekstu biblijnego(stąd w nazwie ,,lristoryczno-"). Interesuje się ludzkim autorem, adresatami, przyczy-nami, etapami i czasem powstania badanego tekstu. Nawiązuje do etapów powstaniaPisma Świętego, próbując odtworzyć ich przebieg. Przypomnij my, że wyróżniliśmy trzyetapy powstania Pisma świętego:

Etap I: historiaEtap II: przekaz ustnych tradycji i spisanie ,,małych form"Etap III: ostateczna redakcja

W przypadku ewangelii etapy te wyglądają następująco:

Etap I: słowa i czyny Jezusa z NazaretuEtap II: przepowiadanie apostołów, ich uczniów i spisanie ,,małych form"Etap III: praca redakcyjna ewangelistów, uwaruŃowana celami teologicznymi

dzieła oraz środowiskiem adresatów

l. Metody współczesnej biblistyki 107

Każdy z wymienionych etapów dokonywał się wśrodowisku, siedlisku zyciowym określanyrn terminem

charakterystycznym dla siebietechnicznym Sitz im Leben.

Przez środowisko (siedlisko) życiowe - Sitz im Leben rozumiemy określonyzespół warunków społecznych, religijnych, kulturowych i misyjnych, które wpły-nęły na powstanie ewangelii, np, na dobór odpowiedniej formy literackiej zrozumia-łej w danym środowisku.

Czynnością wstępną poprzedzającą badanie tekstu, jest ustalenie tekstu krytyczniepewnego. Ten wstępny etap metody historyczno-krytycznej nazywamy krytyką tek-stu lub kryĘką niższą(czyli naukową krytyczną próbą dotarcia do tekstu najbliZszegoautografom).

Drugim etapem metody jest tzw. krytyka literacka (czyli krytyka wyższa). W jejobrębie stosuje się jeszcze inne metody, ułatwiające odtworzenie procesu powstaniadzieła i odkrycie jego Sitz im Leben. Sąto,.o metoda historii form (Fornlgeschichte): bada II etap powstania dzięła - spisanie

,,małych form",l mętoda historii tradycji (Tt,aditionsgeschichte): bada pierwszą częśc II etapu po-

wstania dzieła - przekaz ustny od chwili wypowiedzenia słów np. przez Jezusa doich utrwalenia w ,,małej forrnie",

. metoda historii redakcji (Redaktionsgeschichte),. bada III etap powstanja dzieła -ostateczną redakcję.

a. Metoda historii form (Formgeschiclie)

Jako pierwszy tę metodę do badania ewangelii zastosował protestancki uczony RudolfBultlnann, który w latach 1919-1920 wykładał biblistykę we Wrocławiu, Metoda zakJada,ze w ewangeliach istnieje wiele małych jednostek literackich zwanych formami lub gatun-kami. Te kótkie formy istniały jeszcze przed ostatecznąredakcjąewangelii. Metoda Fornl-geschichte zajmuje się badaniem tych właśnie ,,małych form", próbując ustalić sposób ichpowstania i fuŃcję, jaką miaĘ pełnić w zamierzeniu autora. Z małych form - przeksńał-conych niekiedy na drodze przekazu - ewangeliści skomponowali swoje dzieła.

Przed Rudolfem Bultmannetn metodę Formgeschichte stosował do badania niektóryclrksiąg Starego Testamentu (zwłaszcza Psalmów) H. Gunkel Bultmann badał głównieewangelie i doszedł do przekonania, że pierwotna wspólnota kościelna była twórcza,tzn. nie tylko zbierała elementy tradycji o Jezusie, ale sama je tworzyła, rnitologizującosobę Jezusa z Nazaretu. Według Bultmanna wspólnota miała wpływ nie tylko na formęliteracką orędzia, ale także na jego treść. Takie wnioski zaprowadztĘ Bultmanna do tezyo braku ciągłości między nauczaniem Jezusa a nauczaniem apostołów, którym odmawiawierności w przekazie nauki Mistrza z Nazaretu. Tezy te zostały krytycznie zbadanei mocno złagodzone lub nawet porzucone przez sanych uczniów Bultmanna. Oczysz-czonąz tych błędów metodę Formgeschichte'stosuJąrówniez bibliści katoliccy.

b. Metoda historii tradycji (Traditionsgeschichte)

Metoda ta Zastosowana do analizy ewangelii bada sposób przekazu np, słów Jezttsaod_ momentu ich wYpowiedzenia az do spisania w ,,małych fonnach,,. Traditionsge-schichte zajmuje się więc ustnym przekazem materiału skiadającego się na późniejizeewangelie, bada środowisko, w którym był on przekazywany ] iuli, działalnósC .i.yj-na, katecheza. Poszukuje kryterióą umożliwiających dotarcie do autentycznych słÓ*.i czynów Jezusa z Nazaretu (Ipsissima verba et facta Jesu).

c. Metoda historii reclakcji (Redaktionsgeschichte)

Metoda ta Zwraca uwagę na pracę literacko-tęologiczną redaktorów, ktorzy z ma-teriału zaczerPniętego ztradycji tworzyli dzieła, nadając im sirukturę literacką i okreśIo-nY Plan teologicznY. Czyli mówiąc inaczej,jej celem jest odkrycie planu literackiegoi teologicznego, którYm kierowali się ewangeliici pisząc swole ewangelie. praca redak_torów Polegała na wYbieraniu, porządkowaniu, streszczaniu istniejących rnateriałórł,,Redaktorzy wykonując swoją pracę, mie|i na uwadze konkretne potrzeby wspólnot, doktórych kierowali swoje dzieła.r

&[-uśiny -ll orzekaz l

l ,,małe lI to.my" I

oE

Etap l

Etap ll

-f

historiatradycji\r--c----------l ntstorta formY_-

Etap lll-

historia redakcjiY--

Celem zastosowania metod diachronicznych (metody historyczno-krytycznej) jestdotarcie do sensu Wyrazowego tekstu, czyti do tego sensu, który autor natchnión1chciał PrzekazaĆ swoim adresatom. Biblia nie jest jednak tylko księgą przeszłości. prze-ciwnie, ,,słowo Boże jest zywe i skuteczne", skierowane nie tylkó ao luozi żyjącychw PrzeszłoŚci, ale również do żyjących obecnie. Współczesnemu człowiero*i pótireu-

G

l, Metody współczesnej biblistyki

ne jest więc nie tylko dotarcie do sensu wyrazowego tekstów biblijnych (choć w inter-pretacji Bibliijest to etap zasadniczy), ale równiez aktualizacja orędzia biblijnego. Tutajz pomocą metodom diachronicznym przychodzą metody synchroniczne.

B. Metody synchroniczne

a. Analiza retoryczna (aniliza struktury literackiej)

Retoryka jest sztuką układania przekonywujących przemówień. Biblia nie jest tylkoksięgą podającą prawdę w sposób neutralny. W wielu miejscach korzysta z retoryki,aby przekonać czytelnika o słuszności wykładanych poglądów. W tym celu autorzybiblijni wykorzystywali osiągnięcia retoryki klasycznej (greckiej i rzymskiej) oraz spe-cyficznej retoryki semickiej. Typowym przykładem zastosowania zasad retoryki w tek-ście biblijnym jest przemówienie św. Pawła na Aeropagu (Dz 1'7, 16-34). Stosującyanalizę retoryczną wyodrębnia w tekstach o zabarwieniu retorycznym trzy podstawoweelementy komunikacji: mówcę (autora), przemówienie (tekst) oraz słuclraczy (adresa-tów). W tekście poszukuje się jego struktury, która często jest ukształtowana wedługzasad retoryki, i określa się funkcję poszczególnych elementów w przekazie orędzia.Anahza retoryczna (tzw. nowa retoryka) stara się odpowiedzieć na pytanie: dlaczegotakie właśnie wykorzystanie języka jest skuteczne i pozwala na zakomunikowanie pew-nego przekonania? Metoda odkrywa w tekście nie tylko jego przesłanie, ale równieźzwraca uwagę na sposób przekazl przesłania, jego dynarnizm i strategię. Odkrywaśrodki, za pomocą których tekst wpływa na swoich czytelników.

b. Analiza narfatywna

Wiele tekstów biblijnych posiada charaktęr narracyjny. Chodzi tu głównie o księgihistoryczne obu Testamentów stanowiących ogromną część całego Pisma Swiętego.Opowiadania w Biblii posiadają szczegó|,ne miejsce i znaczentę, Onę właśnie wzbudzająwiarę w czytelniku i uobecniają zbawcze dzięła Boga. W ten sposób opowiadanieprzekazile czytelnikowi nie tylko treść, ale równiez doświadczenię zbawcze.

Metoda analizy narratywnej bada, w jaki sposób forma opowiadania oddziaływuje naczytelnika i przekonuje go do utozsamienia się z systemem wartości autora. Metodaodkrywa oddziaływanie opowiadania biblijnego na dzisiejszego czytelnika. Ten typ ana-lizy dobrze koresponduje z ogromną liczbą tekstów narratywnych w Biblii.

c. Analiza semiotyczna (strukturalizm)

Metoda ta jest znana pod róznymi nazwaml Instrukcja używa nazw: analiza semio-tyczna i strukturalizm (nazwa dawna). Polscy autorzy opisując tę metodę nazywająjąmetodą lub analizą lingwistyczną (H. Langkammer, J. Czerski). Stosując tę metodętrzeba wykonać kilka krokówi

109

Rozdztał Vll: Metodl_, :

(zestawtenie \eksykonu), części mowy, formy gramatyczne oraz struktury zdań i spo-soby ich łączenia. Wreszcie zwraca się uwagę na styl tekstu i dzieli się go na mniejszesegmenty.

2. Analiza semantyczna. Tutaj bada się kolejno semantykę słów, pojęć, wyrażeń.zdań oraz semantykę tekstu ujmowanego całościowo, Ten etap analizy odpowiada napytania: W jakim znaczeniu uźyto słów występujących w tekście? Jak nalezy rozumiećcałe wyrażenia, zdania, a w końcu cały tekst?

3. Analiza pragmatyczna. Ten typ analizy bada oprócz sensu tekstu równiez jegointencje. Zajmuje się więc jego dynamiczną funkcją i bada, w jaki sposób ukierunkowujeczytelnika. Dązy więc do odnalezienia intencji tekstu i szuka odpowiedzi na pytanie, poco został on zredagowany. W tym celu analizuje się funkcję języka tekstu (ekspresywna,dyrektywna, informacyjna itd.) i cele autora. Zwraca się Lrwagę na to, w jaki sposóbautor operuje środkami mowy, aby wywołać w czytelniku zamierzone reakcje.

Kończąc omawianie metod egzegetycznych, musimy stwierdzić, że żadna z nich niejest wystarczająca do odkrycia całego bogactwa tesktów biblijnych. Kompleksowestosowanie różnych metod (diachronicznyclr i synchronicznych) pozwala na, w miaręwierne, odtworzenie poszczególnych etapów kształtowania się tekstu oraz na jego zna-czenie i oddziaływanie na współczesnego człowieka.

tekst biblijny istnieją także nauki irłat-tekstu. Zaliczamy do nich: dyscypliny

A.. Dyscypliny wprow adzające

Wstęp ogólny do Pisma Świętego - podział Biblii, natchnienie biblijne, kanon,historia tekstu, hermeneutyka biblijna, historia egzęgezy.

. Wstęp szczególowy - wprowadzenie bezpośrednie do poszczególnych ksiąg PismaSwiętego obejmujące badania nad środowiskiem, kulturą sytuacją autora i adresata,strukturą i tematyką danej księgi.

B. Dyscypliny pomocnicze

Geografia krajów biblijnych oraz ich historia i archeologia.

2. Dyscypliny współczesnej biblistyki

Obok dyscyplin bezpośrednio badającyclrwiające właściwe odczytanie i interpretacjęwprowadzające i pomocnicze.

2. Dyscypliny współczesnej bib lis tyki

C. Dyscypliny biblijne - główne

Fi|ologia biblijna - ięzyk grecki, hebrajski i aramejski (łacina dla Wlg); posługujesię gramatykami. słownikami, konkordancjami, synopsatni oraz zestawieniami statys-tycznymi słownictwa biblijnego.

KryĘka biblijna - zilmuje się ustaleniem tekstu biblijnego najblizszego oryginałowi(krytyka niższa, czyli krytyka tekstu) oraz badaniem rodzajów i strukutr literackich(metoda historyczno-krytyczna) w celu właściwego odczytania treści zamierzon€1 przezautora (krytyka wyższa, czyli literacka).

Egzegeza biblijna - szczegołowa interpretacja treści poszczególnych fragmentówtekstu biblijnego bazująca na filologicznych badaniach poszczególnych wierszy, zdańi słów. Stosuje w sposób praktyczny zasady hermeneutyki biblijnej. Na podstawie vr.y-

ników badań egzegezy biblijnej opracowuje się komentarze o charakterze filologicznym,historycznym lub teologicznym,

Biblijna historia zbawienia - bazuje na wynikach badań egzegetycznych i dąży doustalenia etapów rozwoju historii zbawienia opisanej w Biblii; podkreśla jedność Staregoi Nowego Testamentu.

Teologia biblijna - dyscyplina syntetyzująca i systematyzująca wyniki egzegezy;bada idee teologiczne zawartę w całej Biblii, w jednyrn z Testamentów, lub w poszcze-gólnych księgach.

Wymienione wyżej dyscypliny naukowe pomocne w interpretacji tekstu pozwalają na

coraz to głębsze wnikanie w odwieczne treści słowa Bozego i umiejętne odczytywanieich dla potrzeb naszych czasów.

Bibliografia:

l. Biblia w dokumentach Kościoła (red. H. Lempa), w: Aby lepiej sĘszec słowo Pana,t. 2, Wrocław |997, s. l33-154.

2. Czgnsrt J., Metody interpretacji Nowego Testamentu, Opole 1997.

3. Hollaoły C. R., KryĘka biblijna, EncB, s. 551-55'7.4. HucHps F. W,, Krytyka reloryczna, EncB, s. 561,562,5. Interpretacja Biblii w Kościele. Dokument Papieskiej Komisji Biblijnej z komenta-

rzem biblistów polskich (przekł. i red. R. Rubinkiewicz), Warszawa 1999.6. KrNlcssunv J. D., Krytyka narracji, EncB, s. 557-558.7. Kuołstpwlcz J., Formgeschichte, szkoła historii fclrm, EK V, k, 391,399.8. KuołslswlczJ., Jezus historii a Chrystus wiary, Lublin l987.9. Lorirr.x G., Rozumieć Biblię Wprowądzenie do loytyk form literackich, WaIszawa 1987.

10.Metodologia Nowego Testąmentu (red. H. Langkammer), Pelplin 1994.

1 l. Rerocv W., Nowe metod1l analizy literackiej w egzegezie Nowego Testąmentu. w,. Wstęp

do Nowego kstamentu (red. R. RubiŃiewicz), Poznań 1996, s. 539-557,12.RovnNtur R., Morfokrytyka i historia redakcii czyli Form- i Redąktionsgeschichte,

Warszawa 1983.

l11