przegl d systemów pieni dza elektronicznego bazuj cych na kartach
TRANSCRIPT
�
�
�
�
�
����������� ������������
��������������������������������������
�������������������
������
���������������������������� ����
������
Dr Remigiusz W. Kaszubski
�������������
2
SPIS TRE�CI
Streszczenie......................................................................................................... 3
Wst�p .................................................................................................................. 7
1. Technologia Proton .................................................................................. 7
2. Technologia ZK/GeldKarte ...................................................................... 13
3. Technologia Mondex …............................................................................ 15
4. Visa Cash ................................................................................................ 17
5. Systemy wykorzystuj�ce technologi� bezstykow� .................................. 18
5.1 Hong Kong Octopus Card ……………………………………………….. 18
5.2 Modeus – Francja ............................................................................... 20
6. Interoperacyjno�� systemów pieni�dza elektronicznego .........................21
7. Perspektywy budowy systemu pieni�dza elektronicznego w Polsce ....... 24
3
STRESZCZENIE
Szacuje si�, �e na �wiecie działa około siedemdziesi�ciu systemów
pieni�dza elektronicznego (dalej SPE) w trzydziestu dziewi�ciu krajach. W samej
Europie działaj� dwadzie�cia trzy przedsi�wzi�cia w szesnastu pa�stwach.
Wszystkie te systemy maj� na celu obsług� płatno�ci o niskiej warto�ci
(mikropłatno�ci), cz�sto jednak znacz�co ró�ni� si� mi�dzy sob� w swej filozofii
działania, architekturze oraz charakterystyce technicznej.
Rozdział 1. Technologia Proton
W rozdziale tym przedstawiona została wiod�ca technologia elektronicznej
portmonetki, b�d�ca podstaw� funkcjonowania systemów pieni�dza
elektronicznego w wielu krajach �wiata. Ten system techniczny zaprezentowany
został na przykładzie belgijskiego systemu Proton, który jest jednym z
najstarszych przedsi�wzi�� tego rodzaju, jednocze�nie najbardziej popularnym i
generuj�cym najwi�ksze zyski w Europie. Zaprezentowane zostały równie� inne
systemy bazuj�ce na tej samej technologii działaj�ce w Holandii i Malezji.
Rozdział 2. Technologia ZK/GeldKarte
Technologia ta opracowana została w Niemczech, a nast�pnie rozwini�ta we
Francji i Luksemburgu. System działaj�cy w Niemczech jest najwi�kszym SPE na
�wiecie bior�c pod uwag� ilo�� wydanych kart zawieraj�cych aplikacj�
elektronicznej portmonetki. Niestety przedsi�wzi�cie to nie odniosło
spodziewanego sukcesu z uwagi na wiele bł�dów popełnionych w trakcie
wdra�ania i funkcjonowania, głównie natury marketingowej. W Luksemburgu,
natomiast, ta sama technologia odniosła sukces rynkowy czyni�c system
MiniCash jednym z najlepiej działaj�cych na kontynencie.
4
Rozdział 3. Technologia Mondex
Technologia Mondex jest jedn� z najbardziej znanych technologii
elektronicznych portmonetek na �wiecie, ró�ni si� jednak radykalnie od wcze�niej
opisanych systemów zarówno w zakresie architektury technicznej jak i w
podej�ciu marketingowym. Bardziej ni� inne systemy, Mondex stara si�
upodobni� pieni�dz elektroniczny do zwykłej gotówki. Mondex jako jedyny działa
tylko off-line bez centralnego systemu rozliczeniowego monitoruj�cego
transakcje. Tak jak w przypadku tradycyjnego systemu pieni��nego, warto��
całego pieni�dza elektronicznego ( dalej PE) w obiegu jest stała, system nie
gwarantuje tak�e pełnej interoperacyjno�ci. W wi�kszo�ci krajów Mondex działa
na zasadzie franchisingu, Mondex International posiadaj�cy prawa własno�ci
intelektualnej systemu, udziela licencji uczestnikom na wykorzystywanie swojej
technologii i swojego znaku towarowego na okre�lonym terytorium. Wad� tej
technologii s� problemy z bezpiecze�stwem kart i liczne nadu�ycia. Niemniej
jednak Mondex jest bardzo popularny w niektórych regionach �wiata, szczególnie
w Korei Południowej, Tajwanie oraz Japonii. W Europie technologia ta jest
wykorzystana w Norwegii.
Rozdział 4. Visa Cash
Visa przyj�ła zupełnie inne podej�cie do pieni�dza elektronicznego ni� jej
konkurenci. Zamiast opiera� si� na jednej stworzonej przez siebie technologii
Visa rozpocz�ła wdra�anie pod wspóln� nazw� „Visa Cash” wielu projektów
elektronicznej portmonetki wykorzystuj�c wiele ró�nych technologii. Niektóre z
tych projektów bazuje na istniej�cych wcze�niej systemach, mi�dzy innymi
Proton, zmieniaj�c jedynie ich nazw�. Visa wydała prawie 200 ró�nych
produktów z logo Visa Cash w 35 krajach �wiata
Rozdział 5. Systemy wykorzystuj�ce technologi� bezstykow�
Aplikacje płatno�ci bezstykowej istniej� na �wiecie ju� od ponad 10 lat.
Wykorzystywane s� głównie w systemach transportu publicznego w du�ych
aglomeracjach miejskich. Systemy takie wykorzystywane s� mi�dzy innymi w
Hong Kongu, Tokio, Seulu, Waszyngtonie, Szanghaju a tak�e w Warszawie w
5
postaci Warszawskiej Karty Miejskiej1. W wielu z tych miast jednofunkcyjne karty
mikroprocesorowe stopniowo rozszerzaj� swoje zastosowanie na mo�liwo��
dokonywania bezstykowych płatno�ci w lokalnych, detalicznych punktach
usługowo-handlowych. Technologia bezstykowa daje olbrzymie mo�liwo�ci i
przyczynia si� do wi�kszej wygody konsumenta. Systemem pieni�dza
elektronicznego opartym na technologii bezstykowej jest najwi�kszy system
azjatycki, działaj�cy w Hong Kongu pod nazw� Octopus. W Europie na
podobnych zasadach funkcjonuje francuski Modeus.
Rozdział 6. Interoperacyjno�� systemów pieni�dza elektronicznego
Dot�d mo�liwo�� dokonywania płatno�ci elektroniczna portmonetk� ograniczona
była do jednego terytorium jednego pa�stwa, w szczególno�ci jednego systemu.
Była to przeszkoda spowalniaj�ca rozwój pieni�dza elektronicznego, dlatego
postanowiono rozwi�za� ten problem tworz�c standard techniczny pozwalaj�cy
na kompatybilno�� elektronicznych portmonetek w ró�nych krajach i zbli�y� ich
funkcjonalno�� w tym zakresie do kart płatniczych. Efektem jest ustanowienie
standardu Common Electronic Purse Specification, w który zaanga�owani s�
dostawcy wi�kszo�ci systemów pieni�dza elektronicznego.
Rozdział 7. Perspektywy budowy systemu pieni�dza elektronicznego w
Polsce
Systemy pieni�dza elektronicznego oparte na kartach mikroprocesorowych
istniej� w wi�kszo�ci krajów europejskich, tak�e tych nie nale��cych do Unii
Europejskiej. Polska ci�gle nie doczekała si� takiego systemu, nie mniej jednak
obecny czas wydaje si� optymalny na rozpocz�cie takiego projektu. Przemawia
za tym kilka wzgl�dów. Po pierwsze, jeszcze do niedawna wi�kszo�� systemów
elektronicznej portmonetki w Europie rozwijała si� w sposób powolny, nie
osi�gaj�c zadowalaj�cych wyników tak finansowych jak i o wymiarze
społecznym. Instrumenty tego rodzaju nie były wystarczaj�co popularne, a
społecze�stwo z trudno�ci� adoptowało nowe rozwi�zania w �yciu codziennym.
Twórcy popełniali wiele bł�dów organizacyjnych i marketingowych, jednak�e w
ostatnim czasie wiele systemów zyskało du�� popularno�� i osi�gn�ło sukces
1 www.strefa.waw.pl
6
rynkowy. Opieranie si� na do�wiadczeniach istniej�cych ju� przedsi�wzi��
zminimalizuje ewentualne bł�dy w naszym kraju. Po drugie, na naszych oczach
nast�puje przełom w zakresie technologii. Elektroniczne portmonetki pierwszej
generacji, czyli o zasi�gu krajowym i nie daj�ce mo�liwo�ci dokonywania
płatno�ci w innych systemach oraz w innych krajach, zast�powane s� przez
instrumenty drugiej generacji. Systemy te, mi�dzy innymi, dzi�ki zastosowaniu
standardu CEPS stopniowo osi�gaj� postulat interoperacyjno�ci, dzi�ki czemu
mo�liwe staj� si� transakcje o charakterze transgranicznym.
Niebagatelne znaczenie ma stopniowe wprowadzenie w Polsce kart
mikroprocesorowych w standardzie EMV, które s� podstaw� funkcjonowania
aplikacji pieni�dza elektronicznego. Migracja na standard EMV poci�gnie za
sob� konieczno�� wymiany niemal wszystkich kart b�d�cych teraz w obiegu,
opartych na technologii paska magnetycznego. Operacja ta wymaga równie�
unowocze�nienia obecnej infrastruktury technicznej: terminali POS i
bankomatów. Implementacja standardu EMV jest niejako okazj� do
jednoczesnego wprowadzenia aplikacji elektronicznej portmonetki. Opó�nienia
technologiczne w zakresie elektronicznych instrumentów dokonywania płatno�ci
mog� by� tak�e okazj� do wprowadzenia rozwi�za� najnowocze�niejszych bez
jakichkolwiek kompromisów i okresów przej�ciowych. Przykładem takich
technologii s� czipowe karty hybrydowe z podwójnym interfacem, ł�cz�ce
standard EMV z technologi� bezstykow�, a tak�e wykorzystuj�ce infrastruktur�
telefonii komórkowej.
Struktura organizacyjna systemu ma niebywale du�e znaczenie dla jego
rozwoju. Praktyka pokazuje, �e najlepszym rozwi�zaniem jest system oparty na
jeden centralnym wydawcy pieni�dza elektronicznego, w którym uczestniczy
wiele instytucji finansowych. Podj�cie decyzji o zastosowaniu wspólnej struktury
wydawcy PE pozwoli bankom ograniczy� koszty rozliczania i nadzorowania
przeprowadzanych transakcji oraz koszty przeprowadzania ekspertyz
dotycz�cych bezpiecze�stwa systemów. Pomimo wspólnego wydawcy PE nadal
zostanie zachowana mo�liwo�� konkurencji pomi�dzy bankami i innymi
dystrybutorami PE przez stosowanie zró�nicowanych opłat i prowizji oraz
ró�nych rozwi�za� produktowych.
7
WST�P
Opracowanie to ma na celu przedstawienie najpopularniejszych systemów
pieni�dza elektronicznego (dalej SPE) istniej�cych na �wiecie, opartych na
technologii karty mikroprocesorowej2. Z uwagi na du�� liczb� takich systemów i
ich ró�norodno�� przedstawione zostały te najpopularniejsze, najbardziej
charakterystyczne lub posiadaj�ce unikalne cechy. Szczególny nacisk poło�ony
został na systemy europejskie. Zaprezentowano równie� proces ewolucji i
rozwoju instrumentów PE na przestrzeni ostatnich lat, tak�e obecn� sytuacj� na
rynku oraz perspektywy dalszego rozwoju. Wiele miejsca po�wi�cono
problemowi interoperacyjno�ci i standaryzacji technologii wykorzystywanej w
SPE. Ostania cz��� opracowania po�wi�cona jest mo�liwo�ciom budowy
systemu pieni�dza elektronicznego w Polsce. Przedstawiono tam mo�liw�
struktur� i organizacj� systemu oraz szereg czynników determinuj�cych sukces
w oparciu o do�wiadczenia innych, działaj�cych ju� przedsi�wzi��.
1. Technologia Proton
Technologia Proton jest wiod�cym systemem technicznym stosowanym w
europejskich systemach pieni�dza elektronicznego. Firma Proton World
dostarcza licencje na wykorzystywanie tej technologii, która znajduje
zastosowanie w wielu krajach �wiata, b�d�c niejako standardem
mi�dzynarodowym. Jednym z wielu licencjobiorców technologii Proton jest
belgijska firma Banksys3, która była twórc� tej technologii i jako pierwsza w
Europie, w połowie lat 90 stworzyła SPE o tej samej nazwie. Po kilku latach
rozwoju Proton zdobył odpowiedni udział w rynku, osi�gaj�c w rezultacie wielki
sukces i staj�c si� obecnie najbardziej rozwini�tym SPE na �wiecie4.
2 smart cart – inteligentana karta 3 Spółka akcyjna b�d�ca własno�ci� banków i zarz�dzaj�ca sieci� bankomatów i rozliczaj�ca transakcje kartami płatniczymi. 4 System Proton funkcjonuje mi�dzy innymi w Szwecji, Szwajcarii, Malezji, Indiach (pilot), Bułgarii (pilot), Chorwacji (pilot), Grecji, Meksyku, Nigerii, RPA, Australii.
8
System Proton opiera si� na wielofunkcyjnej5 karcie mikroprocesorowej na
której zapisywana jest elektroniczna warto�� pieni��na w postaci pieni�dza
elektronicznego6. System ten został zaprojektowany do dokonywania
niskokwotowych transakcji w lokalnych sklepikach, parkomatach, automatach
samoinkasuj�cych. Instrument ten słu�y tak�e jako karta telefoniczna i w wielu
miastach jest elementem systemu transportu miejskiego7 b�d�c no�nikiem opłat
za przejazdy �rodkami komunikacji miejskiej. Karta mo�e by� ładowana
warto�ci� od 2,5 do 125 . Przesyłanie warto�ci mi�dzy kartami jest
niemo�liwe8. Proton jest system krajowym, jednowalutowym - transakcje
odbywaj� si� w euro. Proces ładowania karty odbywa si� poprzez podanie kodu
PIN i przelanie warto�ci z konta bankowego u�ytkownika na kart�. Karta jest
zazwyczaj wydawana przez banki swoim klientom i mo�e zosta� załadowana za
pomoc� nast�puj�cych urz�dze�:
• bankomatów
• telefonów publicznych
• telefonów domowych wyposa�onych w czytnik kart
• telefonów komórkowych
• przez Internet z wykorzystaniem komputera osobistego i z doł�czonym
czytnikiem9
Bezpo�rednio po transakcji zasilenia, konto bankowe u�ytkownika zostaje
obci��one odpowiedni� kwot� a równowarto�� tej kwoty zostaje zapisana na
mikroprocesorze w karcie. Transakcja ta odbywa si� w trybie on-line. �rodki
załadowane na kart� rejestrowane s� jako „�rodki w drodze” (float account) i
stanowi� zobowi�zanie banku z tytułu wydanego pieni�dza elektronicznego.
Podczas transakcji zakupu produktu lub usługi, warto�� pieni��na zapisana na
karcie przesyłana jest do terminala sprzedawcy lub do odpowiedniego automatu
w trybie off-line. Z uwagi na nisk� warto�� transakcji, a tak�e w celu zapewnienia
wi�kszej wygody i szybko�ci nie jest wymagane wprowadzanie kodu PIN.
5 w przeciwie�stwie do jednofunkcyjnych kart przedpłaconych np. karta telefoniczna 6 pieni�dz elektroniczny jako elektroniczna warto�� zapisana na karcie i umo�liwiaj�ca dokonywanie transakcji za jej pomoc� u podmiotów trzecich. Legalna definicja ró�ni si� w poszczególnych pa�stwach. 7 podobne rozwi�zanie zastosowano w Warszawie, jednak jak na razie jest to karta jednofunkcyjna. W Warszawie zastosowano nowatorsk� technologi� radiowego czipa (karta bezstykowa). 8 tak� mo�łiwo�� daje tylko jeden system na �wiecie, opisany dalej Mondex 9 system BANXAFE
9
Sprzedawca przesyła10 zgromadzon� warto�� z terminala na rachunek bankowy
ł�cz�c si� z bankiem za pomoc� modemu w trybie on-line. Terminal wysyła
informacje o ka�dej transakcji do serwera centralnego systemu, który identyfikuje
numer karty, wydawc� karty i kwot�. System obci��a konto „�rodków w drodze”
wydawcy karty i uznaje rachunek sprzedawcy. Wszystkie operacje s� niejako
centralnie monitorowane, dzi�ki czemu zminimalizowane jest ryzyko nadu�y� i
posługiwania si� skradzion� kart�11. W terminalu mo�na zaprogramowa�
cz�stotliwo�� przesyłania danych w zale�no�ci od potrzeb, np. raz dziennie.
Posiadacz karty mo�e sprawdzi� ilo�� pieni�dza elektronicznego zgromadzonego
na karcie w bankomacie, w telefonie publicznym, u sprzedawcy a tak�e w małym
kieszonkowym urz�dzeniu dostarczanym przez operatora systemu czyli Banksys.
Pieni�dz elektroniczny w systemie Proton jest wydawany tylko przez
instytucje kredytowe a opłaty za korzystanie z systemu ustalane s� indywidualnie
przez ka�dy bank. Roczne opłaty kształtuj� si� na poziomie od 0 do 5 . Tak
wi�c, niektóre banki nie pobieraj� ��dnych opłat, ponadto ustalono w całym
systemie zakaz pobierania opłat za ka�dorazowe zasilenie karty i za pojedyncz�
transakcj�. Opłaty natomiast s� pobierane od akceptanta, a ich wysoko��
okre�lana jest przez operatora sieci. Od przedsi�biorców pobierana jest opłata
w wysoko�ci procenta warto�ci zgromadzonej na terminalu oraz opłata stała za
ka�dorazowe przelanie warto�ci na rachunek bankowy.
W Belgii na pocz�tku 2002 roku w obiegu znajdowało si� około 9 milionów kart
Proton z aplikacja elektronicznej portmonetki, a suma zgromadzonych na nich
�rodków wynosiła ponad 50 mln. . �rednia warto�� miesi�cznych transakcji
wynosiła 57 mln euro (w 2001 – 20 mln), a �rednia wysoko�� jednej transakcji to
5,5 euro. Kart� Proton mo�na realizowa� transakcje zakupu w około 105 ty�
punktów usługowo handlowych. Zasili� kart� mo�na w ponad 210 ty�. terminali.
Roczna suma transakcji w 2002 roku si�gn�ła 120 mln. , osi�gaj�c warto�� 670
mln. .12
10 wymienia pieni�dz elektroniczny na �rodki pieni��ne w postaci pieni�dza bezgotówkowego 11 inne rozwi�zanie jest przyj�te w systemie Mondex, gdzie nie istnieje centralne monitorowanie transakcji przez co dochodzi do wielu nadu�y�. 12 �ródło: www.protonworld.com
10
Wykres ilustruje roczn� liczba transakcji w systemie Proton w Belgii.13
Banksys wypu�cił na rynek mowy produkt z rodziny produktów Proton pod
nazw� Proton Prisma Mobile Profil (PPMP), który pozwoli na dokonywanie
płatno�ci wykorzystuj�c telefon komórkowy. Nowa technologia umo�liwia
płatno�ci zarówno za pomoc� pieni�dza elektronicznego jak i klasycznych kart
płatniczych przenosz�c zalety technologii Proton na kart� SIM telefonu
komórkowego. W efekcie aplikacja elektronicznej portmonetki zapisana jest na
karcie SIM. Produkt skierowany jest głównie do operatorów telefonii komórkowej
i ich partnerów, umo�liwiaj�c im wej�cie na rynek mobilnych usług finansowych.
Technologia ta oparta na oprogramowaniu Java i wykorzystuj�ca kart� SIM
umo�liwia dostarczanie mobilnych usług nowej generacji (m-commerce).
Technologia ta znacz�co obni�a koszty i dostarcza wy�szy poziom
bezpiecze�stwa. Wydawca karty SIM, czyli zwykle operator telefonii komórkowej
b�dzie mógł wydzieli� na karcie bezpieczne obszary (domeny/sloty), które b�dzie
oddawa� w u�ytkowanie dostawcom usług, takim jak banki, instytucje finansowe i
sieci handlowe. To rozwi�zanie ma na celu dostarczanie nowego �ródła dochodu
zarówno telekomom, jak równie� dostawcom usług, szczególnie bankom.
Technologia ta gwarantuje Interoperacyjno�� aplikacji niezale�ne od producenta
karty SIM. Ka�dy partner – dostawca usług ma pełn� kontrol� nad swoj� aplikacja
13 �ródło: www.protonworld.com
11
zapisan� na karcie SIM. Proton Prisma MP dostarcza instytucjom finansowym
mo�liwo�� zaoferowania własnych systemów dokonywania płatno�ci nowej
grupie konsumentów – u�ytkownikom telefonii komórkowej. Technologia ta mo�e
by� wykorzystywana w ró�nych rozwi�zaniach sprz�towych: telefonach
komórkowych z jedn� kart� SIM, z dwoma kartami SIM. Wydaje si� jednak �e
najłatwiejsze do wykorzystania s� obecne na rynku telefony z jedna kart� SIM.
Test systemu PPMT miał miejsce w Belgii w 2001 roku i uczestniczył w nim
licencjobiorca systemu Proton firma BANKSYS14 we współpracy z operatorem
telefonii komórkowej MOBISTAR. W pierwszej fazie, u�ytkownicy telefonów bez
abonamentu (prepaid) mogli doładowa� swoje konto dokupuj�c „minuty” przez
telefon u�ywaj�c aplikacji o nazwie „banxafe” do przesyłania warto�ci pieni��nej z
ich rachunku bankowego na indywidualne konto u operatora. Nast�pne fazy
projektu umo�liwi� płatno�ci w sklepach, przez internet i dost�p do usług
bankowych.
Kolejnym krajem europejskim, gdzie funkcjonuje system oparty na
technologii Proton jest Holandia. Pocz�tkowo funkcjonowały tam dwa
konkurencyjne systemy pieni�dza elektronicznego. Grupa banków wraz z firm�
Interpay w 1996 utworzyła Chipknip15, system bazuj�cy na technologii Proton16.
Kilka miesi�cy pó�niej w 1997 roku rozpocz�ł działalno�� system Chipper,
którego twórc� był Postbank działaj�cy we współpracy z narodowym
operatorem telekomunikacyjnym. Systemy mimo niewielkich ró�nic działały w
podobny sposób. W celu przyjmowania płatno�ci przedsi�biorcy musieli
zaopatrzy� si� w specjalne terminale obu systemów, co było do�� kosztowne i
niewygodne. Sytuacja ta wymusiła poł�czenie systemów i obecnie działaj�
wspólnie pod mark� Chipknip. Podobnie jak belgijski Proton, system Chipknip
jest skierowany na ten sam segment rynku, jakim s� niskokwotowe, zwykle
gotówkowe transakcje dokonywane w punktach handlowo-usługowych, gdzie
dotychczas nie były akceptowane jakiekolwiek elektroniczne instrumenty
płatnicze. Sukces systemu zbudowany został dzi�ki mo�liwo�ci dokonywania
14 spółka akcyjna b�d�ca własno�ci� banków i zarz�dzaj�ca sieci� bankomatów belgijskich oraz rozliczaj�ca transakcje kartami debetowymi 15 ciekawostk� jest nazwa Chipknip, wypowiadana w j�zyku holenderskim przypomina odgłos otwierania starego typu portmonetki, a logo Chipknip obrazuje dwa palce trzymaj�ce monet�. 16 licencjobiorc� jest Interpay
12
płatno�ci za usługi masowe. Jednym z najwi�kszych osi�gni�� jest mo�liwo��
u�ywania karty w celu identyfikacji i ustalania autentyczno�ci posiadacza w
transakcjach w sieci przy wykorzystaniu czytnika karty w powi�zaniu z
komputerem osobistym lub telefonem komórkowym. Przewiduje si�, �e z biegiem
czasu wykorzystywanie kart mikroprocesorowych do celów ustalania
autentyczno�ci i identyfikacji w transakcjach on-line stanie si� podstawow�
funkcj� karty, a aplikacja elektronicznej portmonetki zostanie przeniesiona do
wygodniejszych urz�dze� takich jak telefon komórkowy.
Warto wspomnie� tak�e o SPE w Malezji funkcjonuj�cym pod nazw�
Government Multi-Purpose Card (GMPC), którego operatorem jest rz�d
federalny. Celem przedsi�wzi�cia jest zast�pienie dowodu to�samo�ci, prawa
jazdy i informacji paszportowych elektroniczn� kart�. Aplikacja b�d�ca
własno�ci� Urz�du Imigracyjnego pozwala obywatelom Malezji korzysta� z
automatycznych przej�� granicznych na lotnisku w Kuala Lumpur unikaj�c kolejek
i kontroli urz�dnika imigracyjnego. Kolejn� aplikacj� rz�dow� zapisan� na karcie
jest narodowa karta zdrowia uprawniaj�ca obywateli do korzystania z publicznej
opieki zdrowotnej. Na karcie zapisane s� tak�e spersonalizowane informacje
medyczne ka�dego pacjenta. Karta „rz�dowa” posiada tak�e inne „nie-rz�dowe”
funkcje: elektroniczn� portmonetk� słu��c� do dokonywania płatno�ci oraz
aplikacj� podpisu elektronicznego opartego na infrastrukturze klucza publicznego.
Karta GMPC posiada unikaln� cech� jak� s� elementy biometryczne: zdj�cie
posiadacza oraz odcisk palca zakodowany w pami�ci karty. Policjanci i
odpowiednie słu�by s� wyposa�one w urz�dzenia pozwalaj�ce na odczytywanie
informacji o obywatelu i w razie konieczno�ci zapisywanie nowych. Obywatele
mog� sprawdzi� dane zapisane na karcie w specjalnych terminalach miejskich.
Inne urz�dzenie pozwala instytucjom finansowym i urz�dom na automatyczne
pobranie z karty wymaganych danych do wypełnienia formularzy w �rodowisku
elektronicznym. Elektroniczna portmonetka u�ywana jest tak�e do pobierania
�wiadcze� od pa�stwa na rzecz obywateli oraz w celu dokonywania płatno�ci w
urz�dach i bankach.
13
2. technologia ZK/GeldKarte
GeldKarte to niemiecki system pieni�dza elektronicznego stworzony przez
cały sektor bankowy i opieraj�cy si� na porozumieniu mi�dzy pi�cioma
organizacjami zrzeszaj�cymi banki na czele z Zentraler Kreditausschuss,
b�d�cym operatorem systemu. Wydawcami kart i pieni�dza elektronicznego s�
banki. Jedn� z zalet systemu GeldKarte jest wykorzystanie otwartego standardu,
który umo�liwia przył�czenie si� do systemu ka�demu zainteresowanemu
podmiotowi pod warunkiem, �e spełni okre�lone wymagania techniczne. System
rozpocz�ł działalno�� w 1996 roku i od tego czasu wydano w sumie ok. 67 mln
kart. Uczestnicz�ce w projekcie banki doł�czyły aplikacj� elektronicznej
portmonetki do wydawanych przez siebie kart debetowych, przede wszystkim do
najpopularniejszej w Niemczech karty EC oraz kart Maestro. Karty z aplikacj�
elektronicznej portmonetki otrzymuj� automatycznie wszyscy klienci banków.
Oprócz kart poł�czonych z rachunkiem bankowym, s� tak�e karty wyposa�one
tylko w funkcj� elektronicznej portmonetki i nie poł�czone z rachunkiem, zwane
„białymi kartami”, które zapewniaj� anonimowo�� u�ytkownika. Od 1997 roku
„GeldKarty” wydawane s� z dodatkowymi funkcjami, takimi jak elektroniczny
bilet. Kart� mo�na załadowa� na dwa sposoby: w drodze obci��enia rachunku
bankowego posiadacza karty poprzez transakcj� on-line w bankomacie, w
trakcie której dokonywana jest weryfikacja PIN kodu, lub w zamian za wpłat�
gotówkow� - w przypadku klientów nie posiadaj�cych rachunku bankowego.
�rodki załadowane na kart� s� przekazywane na rachunek rozliczeniowy
pieni�dza elektronicznego w obiegu i jednocze�nie zwi�kszane jest saldo
rachunku prowadzonego dla ka�dej karty.
Transakcja zakupu kart� GeldKarte odbywa si� w trybie off-line bez u�ycia kodu
PIN. Pieni�dz elektroniczny jest przekazywany z karty klienta na kart�
sprzedawcy w terminalu. Zwykle na koniec dnia zgromadzone przez sprzedawc�
�rodki s� przekazywane w trybie on-line do odpowiedniego centrum
rozliczeniowego w celu uznania rachunku bankowego sprzedawcy.
14
Wraz z pierwszym ładowaniem swojej GeldKarty klient otrzymuje mały,
przeno�ny czytnik pozwalaj�cy na sprawdzenie aktualnego stanu �rodków na
koncie oraz sprawdzenie 15 ostatnich transakcji zakupu i 3 zasilenia karty.
Klienci w zwi�zku z u�ywaniem kart nie s� obci��eni du�ymi opłatami.
Karty debetowe s� przez wi�kszo�� banków bezpłatnie wyposa�ane w aplikacje
elektronicznej portmonetki, tylko niektóre banki wprowadziły opłat� roczn� ok. 5
lub trzyletni� 15 . Opłata za zasilenie karty w sieci banku posiadacza karty
wynosi 0,07-0,3 , je�li załadowanie nast�piło w innym banku 1 . Sprzedawca
akceptuj�cy płatno�ci tak� kart� płaci bankowi 0,3% kwoty transakcji, nie mniej
jednak ni� 0,01. Klient nie płaci prowizji za transakcj� kupna. W Niemczech jest
obecnie 50 000 terminali akceptuj�cych GeldKarte, a w 2002 roku dokonano 37
mln transakcji. Liczba ta w skali ilo�ci wydanych kart nie jest zadowalaj�ca. Od
momentu wprowadzenia karty na rynek w 1996 roku zainwestowano w ni� ok.
400 mln , jednak karta nie odniosła spodziewanego sukcesu. W niemieckich
portfelach znajduje si� ok. 60 mln (w sumie wydano 67mln) GeldKarte, jednak
tylko 0, 65% z nich jest aktywowana, reszta słu�y jedynie jako karta debetowa.
Potencjał 60 mln kart nie został jeszcze rozwini�ty z powodu braku
wystarczaj�cej ilo�ci punktów akceptuj�cych tego rodzaju płatno�ci oraz
fundamentalnych bł�dów marketingowych przy wprowadzaniu nowego,
innowacyjnego produktu. System ten, jednak ci�gle ma przed sob� dobre
perspektywy, �wiadczy o tym niedawno zawarte porozumienie banków z
koncernami tytoniowymi gwarantuj�ce, �e do 2007 roku wszystkie z 600 ty�
niemieckich automatów sprzedaj�cych papierosy b�d� akceptowa� GeldKarte
weryfikuj�c tak�e wiek kupuj�cego17.
Technologia GeldKarte wykorzystywana jest tak�e w Luksemburgu (MiniCash) i
we Francji (Moneo).
17 Karol �wiruk “GeldKarte – Portfel Niespełnionych nadziei” expander.pl 06.06.2003
15
3. Technologia Mondex
Mondex ró�ni si� radykalnie od innych systemów zarówno pod wzgl�dem
architektury technicznej jak i podej�cia marketingowego. Bardziej ni� inne
systemy, Mondex stara si� upodobni� pieni�dz elektroniczny do zwykłej gotówki.
Mondex działa off-line bez centralnego systemu rozliczeniowego monitoruj�cego
transakcje, tak jak przypadku tradycyjnego systemu pieni��nego, warto�� całego
pieni�dza elektronicznego w obiegu jest stała. W celu unikni�cia wycieku
warto�ci system jest absolutnie zamkni�ty. Tylko „Oryginator” systemu mo�e
wytworzy� lub umorzy� warto�� Mondex. Najbardziej nowatorsk� cech� systemu,
odró�niaj�c� go od konkurencyjnych rozwi�za� jest mo�liwo�� przesyłania
warto�ci mi�dzy posiadaczami karty za pomoc� specjalnego urz�dzenia, telefonu
komórkowego, komputera osobistego lub terminalu telewizji cyfrowej.
Mondex jest systemem wielowalutowym (multi-currency) i mo�e spełnia�
postulat interoperacyjno�ci w skali globalnej, jednak tylko w ramach systemów
Mondex w innych krajach. Interoperacyjno�� jest wi�c tylko cz��ciowa, tak�e
dlatego, �e karty Mondex nie opieraj� si� na standardzie CEPS, na którym oparte
s� nowe produkty w technologii Proton. Karta z aplikacj� pieni�dza
elektronicznego mo�e jednocze�nie przechowywa� warto�� pieni��n� w pi�ciu
ró�nych walutach. Mondex tak jak inne produkty firmy MasterCard na całym
�wiecie stosuje jednolite standardy techniczne i działa pod t� sam� mark� co
umo�liwia konsumentowi nabycie karty w jednym pa�stwie i dokonywa� płatno�ci
w innym pod warunkiem, �e na karcie załadowana jest warto�� w walucie tego
pa�stwa. Nieuczestniczenie w standardzie CEPS jest niew�tpliwie wielk� wad�
tej technologii i w dłu�szej perspektywie czasowej mo�e doprowadzi� do
marginalizacji tej technologii. Prawdopodobie�stwo takiego scenariusza zwi�ksza
fakt, i� organizacja Europay/MasterCard ma w swojej ofercie konkurencyjny
system Clip w pełni zgodny ze standardem CEPS.
Wad� s� tak�e problemy zwi�zane z bezpiecze�stwem kart. Firma zapewnia, �e
system Mondex jest jednym z najbezpieczniejszych o czym �wiadczy� ma
presti�owy certyfikat EAL4+ zdobyty w 2001. Jednak w internecie bez trudu
mo�na znale�� strony informuj�ce o złamaniu technologii Mondex18.
18 Karol �wiruk „ Elektroniczne portmonetki, czyli nowe wcielenie pieni�dza” expander.pl 19.05.2003
16
Mondex jest jedn� z najbardziej znanych technologii elektronicznych
portmonetek na �wiecie19, a karty z jego logo systemu s� akceptowane w ponad
50 krajach na �wiecie. Mondex znalazł zastosowanie w Europie: w Wielkiej
Brytanii, Francji, Norwegii i Irlandii. Ponadto system działa w miastach Australii,
Kanadzie, Izraelu, Tajwanie, Korei Południowej, Japonii. W Wielkiej Brytanii
Mondex wykorzystywany jest tylko lokalnie na kampusach uniwersyteckich. W
u�yciu jest ok. 83 000 kart, które posiadaj� tak�e inne funkcj� ni� płatnicz�, jak
kontrola dost�pu do budynków, wst�pu do bibliotek i funkcj� identyfikacyjn�.
Maksymalna ilo�� �rodków które mog� by� przechowywane na karcie to 100
funtów. W Norwegii system Mondex znalazł bardzo innowacyjne zastosowanie.
W systemie uczestniczy norweska loteria pa�stwowa (Norsk Tipping) i oferuje
loteri� i zakłady sportowe on-line z wygranymi wpłacanymi bezpo�rednio na kart�
za pomoc� specjalnego czytnika podł�czonego do komputera.
W wi�kszo�ci krajów Mondex działa na zasadzie franchisingu. Mondex
International20 posiadaj�cy prawa własno�ci intelektualnej systemu, udziela
licencji uczestnikom na wykorzystywanie swojej technologii i swojego znaku
towarowego na okre�lonym terytorium. Na franchisobiorcy spoczywa obowi�zek
zarz�dzania i promowania systemu, wł�czaj�c w to pozyskiwanie członów na
danym obszarze działania.
W systemie Mondex mo�emy wyró�ni� nast�puj�cych uczestników:
• „Oryginator” – podmiot b�d�cy wydawc� pieni�dza elektronicznego, na
którym spoczywa obowi�zek kontrolowania pieni�dza elektronicznego w
obiegu oraz obowi�zek wykupu tego pieni�dza,
• członkowie (members) – zazwyczaj banki wydaj�ce kart� Mondex swoim
klientom
• akceptanci – podmioty (np. punkty handlowo-usługowe) akceptuj�ce
zapłat� kartami Mondex.
• posiadacze kart
19Mondex był niezale�n� firm� zajmuj�ca si� rozwojem technologii opartych o karty chipowe, został jednak przej�ty przez MasterCard i stał si� cz��ci� jego cz��ci� 20 W 1996 r. powołano do �ycia Mondex International Ltd., firm�, której zadaniem jest promowanie i rozwijanie technologii Mondex na �wiecie. Od 1997 r. głównym udziałowcem Mondex Int. jest MasterCard International, który posiada 51% akcji.
17
„Oryginator”, czyli wydawca dostarcza elektroniczn� warto�� uczestnikom
systemu, którzy nast�pnie j� dystrybuuj� w zamian za �rodki pieni��ne.
4. Visa Cash
Visa obrała zupełni inne podej�cie do pieni�dza elektronicznego ni� jej
konkurenci. Zamiast opiera� si� na jednej stworzonej przez siebie technologii
Visa rozpocz�ła wdra�anie pod wspóln� nazw� Visa Cash wielu projektów
elektronicznej portmonetki wykorzystuj�c wiele ró�nych technologii. Niektóre z
tych projektów bazuje na istniej�cych wcze�niej systemach, mi�dzy innymi
Proton, zmieniaj�c jedynie ich nazw�. Visa wydała prawie 200 ró�nych
produktów opartych na Visa Cash w 35 krajach �wiata. Karty Visa Cash
oferowane s� w 3 opcjach:
• Karta multifunkcyjna – aplikacja elektronicznej portmonetki Visa Cash
oferowana jest w poł�czeniu z aplikacj� karty debetowej/kredytowej.
• karta jednofunkcyjna – zawieraj�ca tylko aplikacj� elektronicznej
portmonetki, któr� mo�na doładowa� w specjalnym terminalu lub
bankomacie
• jednofunkcyjna karta jednorazowa o �ci�le okre�lonej warto�ci, bez
mo�liwo�ci doładowania
Poniewa� system Visa Cash bazuje na wielu technologicznie ró�nych
rozwi�zaniach nie b�d�cych ze sob� kompatybilnymi, dlatego zdecydowano si�
rozwi�za� ten problem wdra�aj�c standard CEPS21 ( Visa stworzyła własny,
kompatybilny z nim standard Visa Cash CEPS i wła�nie ten standard jest
podstaw� funkcjonowania karty Visa Cash.) System ten jest interoperacyjny na
skale globaln�.
Najwi�cej kart Visa Cash wydano dotychczas w Hiszpanii, jest tam obecnie
ponad 5,5 milionów22 tego typu instrumentów. Karty s� wydawane przez ponad
21 Common Electronic Purse Specification 22 na �wiecie ponad 8 milionów
18
40 banków i s� akceptowane w ponad 150 ty�. punktów handlowo-usługowych
oraz w 20 ty�. specjalnych terminali.
5. Systemy wykorzystuj�ce technologi� bezstykow�
Aplikacje płatno�ci bezstykowej23 istniej� na �wiecie ju� od ponad 10 lat.
Wykorzystywane s� głównie w systemach transportu publicznego w du�ych
aglomeracjach. Systemy takie wykorzystywane s� mi�dzy innymi w Hong Kongu,
Tokio, Seulu, Waszyngtonie, Szanghaju a tak�e w Warszawie w postaci
Warszawskiej Karty Miejskiej24. W wielu z tych miast jednofunkcyjne karty
mikroprocesorowe stopniowo rozszerzaj� swoje zastosowanie na mo�liwo��
dokonywania bezstykowych płatno�ci w lokalnych, detalicznych punktach
usługowo-handlowych. Technologia bezstykowa daje olbrzymie mo�liwo�ci i
przyczynia si� do wi�kszej wygody konsumenta. Twórcy systemu pieni�dza
elektronicznego w Polsce powinni powa�nie wzi�� pod uwag� korzy�ci płyn�ce z
zastosowania tej technologii i skorzysta� z do�wiadcze� istniej�cych ju�
systemów w innych krajach.
5.1 Hong Kong Octopus Card
Karta Octopus, wypuszczona na rynek w 1997 roku jako elektroniczna
portmonetka wykorzystywana w transporcie miejskim, jest najbardziej udanym i
dojrzałym rynkowo systemem karty bezstykowej. Jest tak�e przykładem ewolucji
od systemu płatno�ci w komunikacji miejskiej do wielofunkcyjnego systemu
płatno�ci detalicznych. Sukces tego przedsi�wzi�cia uwidocznił dwa kluczowe
składniki strategii wprowadzania ka�dego nowego systemu płatno�ci: wyrobienie
u u�ytkownika okre�lonych przyzwyczaje� – w tym przypadku przyzwyczajenia
do dokonywania samodzielnych płatno�ci za pomoc� nowej technologii. Drugi
23 technologia wykorzystuj�ca chip radiowy wyposa�ony w anten� zatopion� w karcie 24 www.strefa.waw.pl
19
składnik determinuj�cy sukces to umiej�tne wykorzystanie tych przyzwyczaje� do
rozwini�cia systemu na płatno�ci detaliczne w punktach usługowo-handlowych25.
Porównuj�c analogiczn� sytuacj� w systemie komunikacji miejskiej w Warszawie,
mo�na stwierdzi�, i� mieszka�cy miasta z łatwo�ci� przywykli do nowej
technologii i wyrobili w sobie okre�lone nawyki, pocz�wszy od umiej�tno�ci
dokonywania opłat za przejazd �rodkami transportu miejskiego, a� po ró�ne
sposoby zasilania karty. System ten wydaje si� mie� szanse dalszego rozwoju
jednak tylko przy wsparciu silnych instytucji finansowych. Mo�liwo��
przetransformowania tego jednofunkcyjnego systemu na system wielofunkcyjny26
wymaga posiadania licencji instytucji pieni�dza elektronicznego, lub �cisłego
współdziałania z bankiem b�d�cym wydawc� pieni�dza elektronicznego.
Niew�tpliw� zalet� Warszawskiej Karty Miejskiej jest du�a ilo�� wydanych i
u�ytkowanych kart, a tak�e terminali zasilaj�cych kart�, co wydaje si� wielkim
atutem przy budowie systemu PE.
Wracaj�c do systemu Octopus nale�y zwróci� uwag� na fakt, i� no�nikiem
warto�ci w tym systemie, czyli instrumentem pieni�dza elektronicznego mo�e
by� nie tylko karta z bezstykowym chipem (wydano ich ok. 9 mln) ale równie�
specjalny model zegarka zwany inteligentnym zegarkiem – smart watch (150
ty�.). System grupuje ponad 100 dostawców usług, wł�czaj�c wszystkie firmy
transportu miejskiego (autobusy, metro, tramwaje, poci�gi, promy orz taksówki) a
tak�e kioski i punkty handlowo-usługowe w obr�bie stacji, dworców i całej
infrastruktury komunikacyjnej oraz w wybranych miejscach w całej metropolii.
Konsument w ka�dym z tych punktów mo�e sprawdzi� stan �rodków na karcie a
tak�e j� doładowa�. Transakcje doładowania mo�na przeprowadzi� tak�e w
specjalnym automacie i punktach obsługi klienta. Karty mo�na tak�e u�ywa� w
budkach do robienia zdj�� i automatach telefonicznych, liczba akceptantów
szacowana jest na ok. 160 przedsi�biorstw handlowo-usługowych. S� to sieci
supermarketów (np. 7 Eleven), kawiarnie (Starbacks) , bary szybkiej obsługi.
Płatno�ci kart� akceptowane s� tak�e w automatach samoinkasuj�cych i
parkingach. Karta słu�y tak�e jako wej�ciówka na baseny i centra rekreacyjne.
Dziennie notuje si� około 7 mln transakcji o warto�ci 50 mln HKD (6,5 mln USD).
“25 Contactless Smart Card Schemes in the Asia Pacific Region” Asia Pacific Smart Card Association report, 2002 26 czyli taki gdzie akceptantem płatno�ci s� podmioty inne ni� wydawca
20
Ciekawe rozwi�zanie zastosowała firma Nokia wypuszczaj�c na rynek
wymienialne obudowy do telefonów komórkowych zawieraj�ce wbudowany
mikroprocesor z anten�, tak by telefon mógł słu�y� do dokonywania płatno�ci.
Standardowo karty Octopus s� anonimowe i tylko niewielka ich cz��� (ok.
500 ty�) jest powi�zana z rachunkiem bankowym. System ten odró�nia od innych
fakt, �e został stworzony nie przez instytucje finansowe, lecz przez
przedsi�biorstwa transportu miejskiego.
5.2 Modeus - Francja W Europie technologia bezstykowa została zastosowana we francuskim
systemie Modeus stworzonym wspólnie przez instytucje finansowe, mi�dzy
innymi Societe General, Poczt� Francusk� i przedsi�biorstwa transportu
publicznego (koleje francuskie, metro i autobusy paryskie) oraz narodowego
operatora telekomunikacyjnego France Telekom. Na karcie zintegrowano
elektroniczn� portmonetk� z systemem biletowym komunikacji miejskiej.
We Francji oprócz systemu Modeus funkcjonuj� dwa inne systemy
Mondex oraz Moneo. Niestety konkurencja mi�dzy mini i brak interoperacyjno�ci
spowodowały zahamowanie rozwoju wszystkich trzech inicjatyw. Dlatego
uczestnicz�ce w opisanych projektach banki uzgodniły zasady wzajemnej
współpracy i utworzyły odr�bn� spółk� Societe Financiere du Porte-Monnaie
Electronique Interbancaire (SFPMEI), której zadaniem jest wydawanie pieni�dza
elektronicznego oraz zarz�dzanie �rodkami otrzymanymi w zamian za ten
pieni�dz. Spółka okre�la tak�e techniczne i organizacyjne zasady działania
systemów oraz poziom ich bezpiecze�stwa.
Podj�cie decyzji o zastosowaniu wspólnej struktury wydawcy PE pozwolił
bankom ograniczy� koszty rozliczania i nadzorowania przeprowadzanych
transakcji oraz koszty przeprowadzania ekspertyz dotycz�cych bezpiecze�stwa
systemów. Pomimo wspólnego wydawcy PE nadal zostanie zachowana
21
mo�liwo�� konkurencji pomi�dzy ró�nymi systemami i bankami przez stosowanie
zró�nicowanych opłat i prowizji27.
Podobna struktura, czyli oparta na jednym, centralnym wydawcy pieni�dza
elektronicznego powinna by� zastosowana równie� w polskich warunkach. Z t�
ró�nic�, �e zamiast kilku systemów powinien by� utworzony jeden, krajowy
system a konkurencja powinna odbywa� si� na poziomie banków i ewentualnie
mi�dzynarodowych instytucji płatniczych (Visa i Europay/Mastercard)
zapewniaj�cych mark�, promocje oraz rozliczenia mi�dzynarodowe w ramach
CEPS.
6. Interoperacyjno�� systemów pieni�dza elektronicznego
Wysiłki na rzecz standaryzacji i interoperacyjno�ci maj� miejsce na
poziomie wszystkich typów systemów płatniczych. Standard EMV okre�la
wymagania dotycz�ce fizycznej, mechanicznej i elektrycznej kompatybilno�ci
systemów płatniczych opartych na kartach mikroprocesorowych. System
pieni�dza elektronicznego jest jednym z nich.
Karta z elektroniczn� portmonetk� ka�dego z systemów mo�e by� u�ywana tylko
w granicach jednego pa�stwa. W niektórych pa�stwach istnieje nawet kilka
systemów, nie b�d�cych w �aden sposób kompatybilnymi. Ograniczenia te w
skuteczny sposób ograniczaj� rozwój pieni�dza elektronicznego. Tego rodzaju
narodowe systemy niekompatybilne mi�dzy sob� i nie pozwalaj�ce na wzajemne
korzystanie z nich przez u�ytkowników z ró�nych krajów nazwano systemami
elektronicznej portmonetki pierwszej generacji. Okazało si�, �e kluczow� kwesti�
jest powszechno�� i ustanowienie �wiatowego standardu, który zapewniłby jej
podobn� funkcjonalno��, jak� charakteryzuj� si� karty płatnicze.
Jak dot�d istniej� dwa główne projekty maj�ce na celu umo�liwienie
dokonywania płatno�ci transgranicznych PE. Pierwszy z nich o nazwie Purse
Application for Cross-border use in Euro (PACE) został wprowadzony w lipcu
2000 roku przez nast�puj�ce organizacje: CETREL (Centre de Transferts
27 Rafał Janowicz, Robert Klepacz Pieni�dz Elektroniczny na wiecie - Istota i zastosowanie elektronicznej portmonetki, Warszawa 2002
22
Electroniques) – operatora systemu miniCASH z Luksemburga, ZKA (Zentraler
Kreditausschuss) operatora niemieckiego GeldKarte, francuski Groupement des
Cartes Bancaires oraz SEME (Société Européenne de Monnaie Electronique)
operatora systemu Moneo we Francji. Bior�ce udział w projekcie systemy
opieraj� si� na tej samej technologii GeldKarte. Karta z aplikacj� elektronicznej
portmonetki funkcjonuj�ca w jednym z tych systemów mo�e by� u�ywana do
dokonywania płatno�ci denominowanych w euro w Luksemburgu, Niemczech i
Francji. Organizacje bior�ce udział w projekcie zobowi�zały si� stopniowo
wdro�y� tak�e standard Common Electronic Purse Specification (CEPS),
b�d�cy podstaw� drugiego projektu wdra�aj�cym interoperacyjno�� o nazwie
Ducato. CEPS słu�y jako narz�dzie umo�liwiaj�ce korzystanie z elektronicznych
portmonetek na całym �wiecie, bez wzgl�du na to kto i gdzie wydał portmonetk�.
CEPS nie jest standardem odnosz�cym si� do technicznych wła�ciwo�ci karty,
lecz standardem definiuj�cym sposoby komunikacji i procedury na odcinku
elektroniczna portmonetka – terminal – centrum rozliczeniowe – wydawca
portmonetki28. CEPS w przypadku samej portmonetki jest wdro�ony poprzez
zastosowanie specjalnej aplikacji, która komunikuje si� z terminalem zgodnie z
zasadami ustalonymi w specyfikacji. Tego rodzaju zabieg pozwolił unikn��
budowy od nowa systemu i zapewni� interoperacyjno�� mi�dzy systemami o
ró�nej specyfikacji.
Standard CEPS składa si� z 3 poziomów specyfikacji:
• Poziom 1 CEPS jest wspólny dla wszystkich systemów. Specyfikacja tego
poziomu dotyczy architektury i interfejsu kart oraz terminali , minimalnych
wymogów bezpiecze�stwa oraz danych wymienianych mi�dzy kart�,
terminalem, sieci� krajow� i sieci� mi�dzynarodow�. Poziom 1 wyznacza
pewne minimum zgodno�ci systemów ze standardem CEPS, jednak nie
zapewnia interoperacyjno�ci.
• Poziom 2 CEPS okre�lany jest przez organizacje b�d�ce wła�cicielami
marki zaanga�owanych w projekt. S� to Visa, która opublikowała
28 Karol �wiruk, “Elektroniczne portmonetki, czyli nowe wcielenie pieni�dza” expander.pl 19.05.2003
23
specyfikacje dla systemu Visa Cash, oraz Europay/Mastercard -
specyfikacja dla systemu Clip.
Poziom 2 okre�la reguły i procedury dla ka�dego z tych dwóch systemów
dostarczaj�cych swoj� mark�, tzn. warunki u�ytkowania logo (Visa Cach ,
Clip), system rozlicze� (clearing and settlement network), dodatkowe
wymogi bezpiecze�stwa i ogólne warunki współpracy. Ten poziom
specyfikacji pozwala na interoperacyjno�� elektronicznych portmonetek w
jednym, globalnym systemie Visa Cash lub Clip.
• Poziom 3 CEPS to indywidualna specyfikacja dostawcy aplikacji maj�ca
na celu implementacj� danego systemu tak aby był zgodny z CEPS, na
przykład specyfikacja Proton World.
W praktyce narodowy system pieni�dza elektronicznego, który implementował
standard CEPS staje si� interoperacyjny a transakcje s� akceptowane w innych
krajach, gdzie funkcjonuj� systemy, które wdro�yły CEPS i posługuj� si� tak�
sam� mark� organizacji płatniczej Visa Cash (Visa) lub Clip (Europay).
Na karcie oprócz logo systemu krajowego pojawia si� logo Visa Cash lub Clip.
Transakcje krajowe rozliczane s� przez krajowe systemy rozliczeniowe,
natomiast transakcje mi�dzynarodowe rozliczane s� przez system VisaNet lub
EPS-net.
Specyfikacja CEPS jest stopniowo wdra�ana, a przez ostatnie lata trwały
intensywne testy tego rozwi�zania we wspomnianym ju� projekcie Ducato
obejmuj�cym kraje europejskie oraz projekcie Columbus zapewniaj�cym
interoperacyjno�� w USA i Hiszpanii. Oba projekty zako�czyły si� pełnym
sukcesem.
Implementuj�c system pieni�dza elektronicznego w Polsce wydaje si�
konieczne zastosowanie technologii pozwalaj�cej na osi�gni�cie postulatu
interoperacyjno�ci. Zastosowanie innego rozwi�zania mo�e wpłyn�� negatywnie
na rozwój tego instrumentu dokonywania płatno�ci w naszym kraju.
24
7. Perspektywy budowy systemu pieni�dza elektronicznego w Polsce.
Analizuj�c rozwój systemów pieni�dza elektronicznego w Europie i na
�wiecie przykuwa uwag� fakt i� w niektórych pa�stwach wysoko rozwini�tych, w
których karty płatnicze s� bardzo popularne, takich jak USA, Wielka Brytania i
Irlandia systemy elektronicznej portmonetki nie rozwin�ły si� na du�� skal�. By�
mo�e wytłumaczeniem tego zjawiska jest z jednej strony przyzwyczajenie
konsumentów do kart płatniczych, w szczególno�ci kredytowych, z drugiej za�
okre�lona kultura płatnicza panuj�ca w ka�dym z pa�stw, determinuj�ca
zachowania konsumentów. Bior�c pod uwag� oba te czynniki wydaje si�, �e
Polski rynek jest dobrym �rodowiskiem do wprowadzenia produktu elektronicznej
portmonetki. Polacy nie korzystaj� z kart płatniczych tak cz�sto jak Anglicy czy
Amerykanie, wynika to z ci�gle niewielkiej penetracji rynku elektronicznych
instrumentów płatniczych. Do korzystania z tych instrumentów przyznaje si� 23%
społecze�stwa29. Nie oznacza to, �e Polacy nie preferuj� kart, wr�cz przeciwnie,
plastikowe karty s� coraz bardziej popularne i z roku na rok zwi�ksza si� ich ilo��
i przeznaczenie. Pocz�tkowo konsumenci u�ywali kart jedynie do wypłaty
gotówki z bankomatów, teraz ta tendencja zmienia si� na rzecz bezpo�rednich
płatno�ci w punktach usługowo-handlowych. Niezaprzeczalny jest jednak fakt
du�ego przyzwyczajenia społecze�stwa polskiego do posiadania i
przechowywania gotówki. Przekłada si� to na relatywnie niedu�� ilo��
rachunków bankowych, jednak mo�e okaza� si� atutem przy wprowadzani
systemu pieni�dza elektronicznego opartego na kartach. W systemie takim
warto�� pieni��na znajduje si� na karcie, b�d�c niejako w fizycznym posiadaniu
u�ytkownika, niczym gotówka.
Systemy pieni�dza elektronicznego oparte na kartach mikroprocesorowych
istniej� w wi�kszo�ci krajów europejskich, tak�e tych nie nale��cych do Unii
Europejskiej. Polska ci�gle nie doczekała si� takiego systemu, nie mniej jednak
obecny czas wydaje si� optymalny na rozpocz�cie takiego projektu. Przemawia
za tym kilka wzgl�dów. Po pierwsze, jeszcze do niedawna wi�kszo�� systemów
elektronicznej portmonetki w Europie rozwijała si� w sposób powolny, nie
osi�gaj�c zadowalaj�cych wyników tak finansowych jak i o wymiarze
25
społecznym. Instrumenty tego rodzaju nie były wystarczaj�co popularne, a
społecze�stwo z trudno�ci� adoptowało nowe rozwi�zania w �yciu codziennym.
Twórcy popełniali wiele bł�dów organizacyjnych i marketingowych, tak jak w
systemie GeldKarte. Jednak�e w ostatnim czasie wiele systemów zyskało du��
popularno�� i osi�gn�ło sukces rynkowy. Bazowanie na do�wiadczeniach
istniej�cych ju� przedsi�wzi�� zminimalizuje ilo�� podobnych bł�dów.
Po drugie, nast�puje przełom w zakresie technologii. Elektroniczne portmonetki
pierwszej generacji, czyli o zasi�gu krajowym i nie daj�ce mo�liwo�ci
dokonywania płatno�ci w innych systemach oraz w innych krajach, zast�powane
s� przez drug� generacj� elektronicznych portmonetek. Systemy te, mi�dzy
innymi, dzi�ki zastosowaniu standardu CEPS stopniowo osi�gaj� postulat
interoperacyjno�ci, dzi�ki czemu mo�liwe staj� si� transakcje o charakterze
transgranicznym. Jednolity, globalny standard umocnił przy okazji
mi�dzynarodowe organizacje płatnicze Visa i Europay/Mastercard rozpoczynaj�c
proces konsolidacji. Visa i MasterCard chc� pod swoimi skrzydłami poł�czy�
mniejsze podmioty i stworzy� globalne systemy pieni�dza elektronicznego.
Pozytywn� rol� jak� mog� one odegra� w Polsce to mo�liwo�� lepszej promocji i
popularyzacji nowego produktu a tak�e dost�p do �wiatowej sieci akceptantów.
Niebagatelne znaczenie ma stopniowe wprowadzenie w Polsce kart
mikroprocesorowych w standardzie EMV, które s� podstaw� funkcjonowania
aplikacji pieni�dza elektronicznego. W Polsce wprowadzenie tego standardu
poci�gnie za sob� konieczno�� wymiany niemal wszystkich kart b�d�cych teraz
w obiegu, opartych na technologii paska magnetycznego. Operacja ta wymaga
równie� unowocze�nienia obecnej infrastruktury technicznej: terminali POS i
bankomatów. Implementacja standardu EMV jest niejako okazj� do
jednoczesnego wprowadzenia aplikacji elektronicznej portmonetki. Opó�nienia
technologiczne w Polsce w zakresie elektronicznych instrumentów dokonywania
płatno�ci mog� by� tak�e okazj� do wprowadzenia rozwi�za�
najnowocze�niejszych bez jakichkolwiek kompromisów i okresów przej�ciowych.
Przykładem takich technologii s� czipowe karty hybrydowe z podwójnym
interfacem, ł�cz�ce standard EMV z technologi� bezstykow�, a tak�e
wykorzystuj�ce infrastruktur� telefonii komórkowej.
29 �ródło: Rzeczpospolita 5 sierpie� 2003
26
Polska jest bardzo atrakcyjnym rynkiem dla instrumentu pieni�dza
elektronicznego. Paradoksalnie przyczynia si� do tego niska penetracja rynku
kart płatniczych i mo�liwo�� zbudowania systemu elektronicznych płatno�ci
uwzgl�dniaj�cy polsk� specyfik� rynkow�. W wi�kszo�ci krajów w których
funkcjonuje z powodzeniem pieni�dz elektroniczny, instrument pieni�dza
elektronicznego jest zintegrowany z kart� płatnicz�, czyni�c z niej urz�dzenie
hybrydowe. W Niemczech dla przykładu prawie ka�da karta płatnicza ma
zainstalowan� aplikacje elektronicznej portmonetki „Geldkarte”. U�ytkownik
aktywuje j� na własne �yczenie. W Polsce rozwój instrumentu pieni�dza
elektronicznego powinien odbywa� si� dwutorowo. Po pierwsze, wzorem Niemiec
i Francji w trakcie migracji na standard EMV aplikacja elektronicznej portmonetki
powinna by� instalowana automatycznie na ka�dej nowowydanej karcie płatniczej
z czipem. Z drugiej strony powinien by� dost�pny produkt niespersonalizowanej
elektronicznej portmonetki na okaziciela. Byłby to produkt dla osób
nieposiadaj�cych rachunku bankowego, oraz tych, którzy takiego rachunku
posiada� nie mog�, chocia�by z uwagi na wiek (ta sama grupa odbiorców jak w
przypadku telefonów komórkowych typu pre-paid). Elektroniczna portmonetka na
okaziciela byłaby produktem bardzo atrakcyjnym w Polsce z uwagi na relatywnie
niski stopie� „ubankowienia” społecze�stwa. Taki produkt odniósł du�y sukces w
Meksyku, gdzie tak�e niewielki procent społecze�stwa (10%) posiada rachunek
bankowy. Mo�na wysun�� tez�, �e du�y udział gotówki na rynku sprzyja
rozwojowi systemu pieni�dza elektronicznego, wpływa pobudzaj�co na rozwój
handlu elektronicznego. Warto przeanalizowa� projekt stworzenia wspólnego,
regionalnego systemu pieni�dza elektronicznego w Grecji, Rumunii i Bułgarii
(Balcard)30. Celem projektu jest zwi�kszenie płatno�ci przez internet i rozwój
handlu elektronicznego w pa�stwach bior�cych udział w projekcie. Dlatego te�
udało si� przekona� Komisj� Europejsk� by partycypowała w kosztach projektu,
finansuj�c jedn� trzeci� z wartego 4,6 mln Euro przedsi�wzi�cia. W Bułgarii
zostało wydanych jedynie 20 000 kart mi�dzynarodowych organizacji płatniczych,
co powoduj� deficyt instrumentów płatno�ci przez internet. W Polsce pomimo
du�o wi�kszej ilo�ci kart płatniczych istnieje podobne zjawisko braku
30 www.balcard.org
27
odpowiednich instrumentów dokonywania transakcji on-line, szczególnie w
przypadku osób nie posiadaj�cych rachunku bankowego. Zwi�ksza si� równie�
zapotrzebowanie na instrumenty zaprojektowane specjalnie do dokonywania
płatno�ci o niskiej warto�� (mikropłatno�ci i milipłatno�ci). W ramach
bałka�skiego projektu maj� by� rozdysrybuowane u�ytkownikom darmowe
czytniki kart w celu umo�liwienia płatno�ci i zasilania kart przez internet. Wydaje
si�, �e przy tworzeniu polskiego systemu PE warto przeanalizowa� ewentualn�
mo�liwo�� ubiegania si� o fundusze unijne, przynajmniej w fazie pilota�owej.
Struktura organizacyjna systemu ma niebywale du�e znaczenie dla jego
rozwoju. W niektórych krajach wyst�puje jeden dominuj�cy SPE, w innych dwa
porównywalne, konkuruj�ce ze sob�. S� tak�e rynki, gdzie istnieje wiele małych
systemów, lecz �aden nie osi�gn�ł znacz�cej pozycji. Praktyka pokazuje, �e
najlepszym rozwi�zaniem jest jeden system, w którym uczestniczy wiele instytucji
finansowych. Ilustruje to przykład Holandii, gdzie współistnienie 2 systemów
hamowało rozwój obydwu i postanowiono je poł�czy�. We Francji istniały
wcze�niej 3 systemy PE, niestety konkurencja mi�dzy nimi i brak
interoperacyjno�ci spowodowały zahamowanie rozwoju wszystkich trzech
inicjatyw. Dlatego uczestnicz�ce w tych projektach instytucje uzgodniły zasady
wzajemnej współpracy i utworzyły odr�bn� spółk� (SFPMEI), której zadaniem jest
wydawanie pieni�dza elektronicznego oraz zarz�dzanie �rodkami otrzymanymi w
zamian za ten pieni�dz. Spółka okre�la tak�e techniczne i organizacyjne zasady
działania systemów oraz poziom ich bezpiecze�stwa. Podj�cie decyzji o
zastosowaniu wspólnej struktury wydawcy PE pozwoli bankom ograniczy� koszty
rozliczania i nadzorowania przeprowadzanych transakcji oraz koszty
przeprowadzania ekspertyz dotycz�cych bezpiecze�stwa systemów. Pomimo
wspólnego wydawcy PE nadal zostanie zachowana mo�liwo�� konkurencji
pomi�dzy ró�nymi systemami i bankami przez stosowanie zró�nicowanych opłat i
prowizji. Podobna struktura, czyli oparta na jednym, centralnym wydawcy
pieni�dza elektronicznego powinna by� zastosowana równie� w polskich
warunkach. Z t� ró�nic�, �e zamiast kilku systemów utworzony powinien by�
jeden, narodowy system a konkurencja powinna mie� miejsce na poziomie
banków i innych dystrybutorów, ewentualnie tak�e na poziomie
mi�dzynarodowych instytucji płatniczych (Visa i Europay/Mastercard). Udział
28
mi�dzynarodowych organizacji płatniczych wydaje si� atrakcyjny z uwagi na
mo�liwo�� przerzucenia na nich kosztów promocji systemu. Negatywnym
efektem ich uczestnictwa w projekcie jest pojawienie si� kolejnego ogniwa w
systemie i proporcjonalne zmniejszenie zysków ka�dej z instytucji
uczestnicz�cych.
W UE wydawcami PE s� albo banki, albo organizacje stworzone przez
grup� instytucji finansowych. W Danii i Finlandii wydawc� PE i operatorem
systemu s� izby rozliczeniowe utworzone wspólnie przez konkuruj�ce mi�dzy
sob� banki. W Holandii, natomiast, wydawc� PE jest to organizacja b�d�ca
jednocze�nie izb� rozliczeniow� oraz centrum autoryzacyjno - rozliczeniowym
(Interpay). Wydaje si�, i� nale�y przeanalizowa� jakiego rodzaju instytucj� nale�y
powoła� lub adoptowa� istniej�c� aby działanie polskiego systemu było jak
najbardziej efektywne. Bez w�tpienia powinien to by� system oparty na centralnej
instytucji wydaj�cej PE, gdzie banki b�d� pełniły rol� dystrybutorów elektronicznej
warto�ci pieni��nej, konkuruj�c ze sob� produktowo.
Analizuj�c histori� rozwoju europejskich systemów PE mo�na
zaobserwowa� pewn� prawidłowo��, pocz�tkowo zwykle powstawało w ka�dymi
z pa�stw kilka systemów, konkuruj�cych mi�dzy sob�. Jednak zawsze po
pewnym czasie systemy te konsolidowały si�, w efekcie tworz�c jednolity system
pod wspóln� mark� z wyra�nie wydzielon� centraln� instytucja zajmuj�c� si�
wydawaniem pieni�dza elektronicznego. Konkurencja została przeniesiona na
poziom banków – dystrybutorów PE, które konkuruj� mi�dzy innymi cen�, a
aplikacja pieni�dza elektronicznego jest dodatkowym produktem doł�czanym do
karty płatniczej i jej koszt rozkłada si� równomiernie na pozostałe produkty
zintegrowane na karcie. Stworzenie optymalnego systemu pieni�dza
elektronicznego wymaga bez w�tpienia współdziałania wielu ró�nych instytucji,
na czele z bankami. Centralna instytucja powinna by� zarówno wydawc�
pieni�dza elektronicznego, operatorem systemu jak i centrum rozliczaj�cym
transakcje. Banki, natomiast, powinny odgrywa� role dystrybutorów PE.
W celu zminimalizowania kosztów nale�y oprze� si� na istniej�cej
infrastrukturze akceptuj�cej karty płatnicze stworzonej przez krajowe centra
autoryzacyjno - rozliczeniowe oraz rozbudowywa� sie� akceptantów w punktach
gdzie dot�d nie akceptowano elektronicznych instrumentów płatniczych. W
29
Szwecji dla przykładu utworzono now� firm� (Point AB), zajmuj�c� si� instalacja
i obsług� terminali POS w celu zawierania transakcji pieni�dzem elektronicznym.
W Polsce budowa nowej sieci byłaby nieopłacalna i bezcelowa, nale�y raczej
rozwija� istniej�c�.
Podstaw� sukcesu systemu jest stworzenie g�stej sieci partnerów
zewn�trznych. Tego rodzaju współpraca z innymi podmiotami ma na celu
dostarczenie punktów akceptuj�cych płatno�ci PE jak i miejsca gdzie mo�na
doładowa� kart�. Partnerzy zewn�trzni zwykle dodaj� do karty własne,
dodatkowe aplikacje np. programy lojalno�ciowe. W polskich warunkach
partnerami zewn�trznymi dla instytucji wydaj�cej PE i b�d�cej operatorem
systemu mogłyby by� nast�puj�ce instytucje:
• Telekomunikacje Polska S.A. – udział TPSA w projekcie daje
potencjaln� mo�liwo�� u�ywania aplikacji elektronicznej
portmonetki, jako karty telefonicznej. Ciekaw� propozycj� jest
przystosowanie automatów telefonicznych tak aby słu�yły jako
terminal ładuj�cy tak jak ma to miejsce w Holandii
• operatorzy telefonii komórkowej współpraca w celu mo�liwo�ci
wykorzystania telefonów komórkowych do dokonywania płatno�ci
zarówno w punktach usługowo-handlowych jak i przez internet
• Sieci stacji benzynowych – dokonywanie płatno�ci, zasilanie kart
oraz poł�czenie na jednej karcie elektronicznej portmonetki i
systemu lojalno�ciowego jak np. Vitay PKN Orlen
• Operatorzy systemów parkowania – Wapark. W Holandii opłaty
za parkowanie mo�na dokona� tylko za pomoc� systemu Chipknip.
• Korporacje taksówkarskie
• miejskie przedsi�biorstwa komunikacji zbiorowej - w Warszawie
mo�liwo�� ładowania biletów na karty z elektroniczn� portmonetk�,
współpraca z operatorem Warszawskiej Karty Miejskiej – sie�
terminali ładuj�cych
• Poczta Polska posiadaj�ca bardzo rozbudowan� sie� oddziałów w
całej Polsce mo�e przy wykorzystaniu Banku Pocztowego sta� si�
30
dystrybutorem pieni�dza elektronicznego. Ju� teraz w jednostkach
Poczty Polskiej w Warszawie mo�na zasili� Warszawsk� Kart�
Miejsk� korzystaj�c ze specjalnego terminala
• Narodowy Fundusz Zdrowia – doł�czenie do karty z elektroniczn�
portmonetk� aplikacji z wszystkimi danymi ubezpieczonego, histori�
chorób, i innymi danymi potrzebnymi w procesie usług medycznych
• Sieci kiosków – np. Ruch S.A., Kolporter,
• Sieci handlowe supermarkety i hipermarkety
• Operatorzy automatów samoinkasuj�cych
• Uczelnie wy�sze, w celu stworzenia wewn�trznych systemów
uniwersyteckich dla studentów (identyfikacja oraz mikropłatno�ci na
terenie szkoły wy�szej)
• Polskie Koleje Pa�stwowe – stworzenie nowoczesnego systemu
biletowego
• Bary szybkiej obsługi – McDonald’s, KFS – w przypadku barów
szybkiej obsługi niebagatelne znaczenie ma szybko�� transakcji
Istotnym czynnikiem od którego zale�y powodzenie nowego
przedsi�wzi�cia jest jasne i wła�ciwie zdefiniowanie �rodowiska w którym maj�
by� u�ywane karty z aplikacj� elektronicznej portmonetki. W systemach które
odniosły sukces np. Proton (Belgia) skupiono si� na płatno�ciach w punktach,
gdzie dotychczas nie akceptowano płatno�ci elektronicznymi instrumentami
płatniczymi a tak�e mikropłatno�ciach dokonywanych w automatach
samoinkasuj�cych, miejskich systemach parkowania, transporcie publicznym i
opłatach za rozmowy w automatach telefonicznych. W tego rodzaju płatno�ciach
�rednia warto�� transakcji nie jest wysoka, ale wysoka jest ilo�� transakcji i
nast�puje efekt skali. Miesi�cznie w Belgii za pomoc� PE dokonywane s�
transakcj� na sum� 57 mln Euro31. W Belgii dynamiczny wzrost popularno�ci
systemu Proton jest tak�e wynikiem wprowadzenia Euro, okazało si�, �e
Belgowie ch�tniej korzystaj� z pieni�dza elektronicznego ni� z nowych
euromonet, fakt ten �wiadczy o tym, �e PE jest konkurencj� głównie dla monet,
które s� z zasady niewygodne, ci��kie i drogie.
31 Card Technology
31
Rozwój systemu powinien przebiega� stopniowo. Na pocz�tku powinna
by� dost�pna jedynie aplikacja elektronicznej portmonetki, nast�pnie w miar�
rozwoju systemu kolejne aplikacje. Innego rodzaju strategia wdra�ana jest w
systemach jednofunkcyjnych, np. w transporcie miejskim, gdzie dost�pna jest na
pocz�tku jedynie mo�liwo�� dokonywania płatno�ci za bilety, a nast�pnie,
wykorzystuj�c przyzwyczajenie konsumentów, przekształca si� system w
wielofunkcyjny (Octopus w Honk Kongu). W obu strategiach kolejne aplikacje
dodawane powinny by� stopniowo.
Analizuj�c do�wiadczenia istniej�cych systemów, okazało si�, �e kluczow�
grup� docelow� produktu powinni by� młodzi ludzie. S� oni bardziej otwarci na
nowo�ci technologiczne i łatwiej ukształtowa� w nich okre�lone przyzwyczajenia.
Priorytetem wydaje si� by� zapewnienie łatwej dost�pno�ci do kart i
wprowadzenia do obiegu jak najwi�kszej ich ilo�ci. Tak� kart� powinni posiada�
wszyscy konsumenci albo w postaci aplikacji elektronicznej portmonetki
poł�czonej z rachunkiem bankowym doł�czonej do karty płatniczej
(kredytowej/debetowej) lub w formie tzw. białej karty32 (instrument pieni�dza
elektronicznego na okaziciela). Kluczowa jest tak�e ilo�� i lokalizacja punktów
gdzie mo�na dokona� transakcji za pomoc� karty, a tak�e miejsc gdzie mo�na j�
doładowa�. Dla kart powi�zanych z rachunkiem bankowym urz�dzeniem takim
jest bankomat z doł�czon� odpowiedni� funkcj�. W przypadku białych kart, tak
jak to ma miejsce w systemie Warszawskiej Karty Miejskiej STREFA, nale�y
stworzy� mo�liwo�� ładowania karty w specjalnych terminalach ulicznych w
zamian za gotówk�33 , oraz w punktach handlowo usługowych zaopatrzonych w
terminal w którym sprzedawca dokonuje transakcji ładowania (kioski, placówki
Poczty Polskiej). Dodatkowym sposobem zasilenia karty, wydaje si� ładowanie
elektronicznej portmonetki przez internet za pomoc� specjalnego urz�dzenia.
Urz�dzenie takie mo�e by� dostarczane ka�demu u�ytkownikowi karty
powi�zanej z rachunkiem bankowym. Na uwag� zasługuje tak�e mo�liwo��
sprzedawania jednorazowych kart o kilku nominałach, które s� szczególnie
atrakcyjne dla obcokrajowców, dzieci oraz w celu dokonywania anonimowych
32 karta nie poł�czona z rachunkiem bankowym 33 w Warszawie mo�na stworzy� now� sie� lub wej�� we współprace z operatorem systemu „Strefa”, która posiada rozwini�t� sie� terminali
32
transakcji, na które jest du�e zapotrzebowanie. Bardzo atrakcyjn� form�
zasilania karty jest wykorzystywanie ulicznych automatów telefonicznych, zabieg
taki jednak wi�załby si� z konieczno�ci� wymiany wszystkich automatów, co
niew�tpliwie poci�gn�łoby za sob� znaczne koszty dla narodowego operatora. Z
drugiej strony jest to szansa na przetrwanie automatów telefonicznych na rynku.
W wielu krajach, tak�e w Polsce z uwagi na rozwój telefonii komórkowej
corocznie zmniejsza si� zainteresowanie konsumentów korzystaniem z płatnych
automatów, a w niektórych krajach jak na przykład w Czechach narodowy
operator rozwa�a mo�liwo�� likwidacji wszystkich automatów. W Holandii
wymiana automatów okazała si� by� dobrym posuni�ciem, a nowe urz�dzenia,
b�d�ce raczej terminalami wielofunkcyjnymi umo�liwiaj� oprócz doładowania
karty tak�e dost�p do internetu i wielu innych funkcji np. wysyłania smsów.
Kolejnym sposobem doładowania karty, który mo�e odnie�� sukces w Polsce jest
zasilanie kart w kasach supermarketów (analogicznie do systemu MojeRachunki
oraz UniKasa).
Niezb�dna jest dalsza rozbudowa sieci bankomatów, które b�d� podstawowym
urz�dzeniem ładuj�cym. Bardzo ciekawe rozwi�zanie zastosowano we Francji w
systemie Moneo, gdzie pod koniec bie��cego roku aplikacja elektronicznej
portmonetki ma by� zainstalowana w ok. 30 mln kart. W celu unikni�cia
konieczno�ci ładowania karty zastosowano mo�liwo�� automatycznego
doładowania. Gdy stan �rodków na karcie jest ni�szy ni� 10 Euro nast�puje
automatyczne doładowanie o 30 Euro. Dzi�ki temu u�ytkownik nie musi pami�ta�
o okresowym doładowywaniu karty, oczywi�cie taka funkcja jest dost�pna tylko w
przypadku elektronicznej portmonetki poł�czonej z rachunkiem bankowym.
Bior�c pod uwag� zagadnienia technologiczne optymaln� rozwi�zaniem
jest zintegrowanie 2 technologii: mikroprocesora EMV oraz mikroprocesora w
technologii bezstykowej tworz�c kart� z podwójnym interfejsem. To pozwoli na
doł�czenie wielu nowych aplikacji oraz wpłynie na szybko�� transakcji. Umo�liwi
wykorzystywanie karty w systemach transportu publicznego i dokonywanie
transakcji w punktach handlowo-usługowych gdzie podstaw� jest szybko��
dokonania zakupu, np. fast foody, stacje benzynowe, kioski. System taki odniósł
33
wielki sukces w Korei Płd. a ostatnio jest coraz popularniejszy jest w Stanach
Zjednoczonych34.
Analizuj�c struktur� opłat istniej�cych systemów mo�na doj�� do
nast�puj�cych wniosków. Ci��ar opłat powinien by� zdj�ty z konsumenta, który
b�dzie porównywał koszty posiadania elektronicznej portmonetki z kosztami
posiadania gotówki. Dlatego nie powinny istnie� jakiekolwiek prowizje przy
dokonywaniu transakcji zakupu. Przy transakcji ładowania karty opłaty te� nie s�
rekomendowane, jednak je�li bank si� na nie zdecyduje, nie powinny by� one
wy�sze ni� wypłata gotówki z bankomatu. Opłata, jak� konsument jest skłonny
ponosi� to roczna (okresowa) opłata za korzystanie z aplikacji elektronicznej
portmonetki. Główne koszty powinny by� przerzucone na punkty handlowo-
usługowe, operatorów automatów samoinkasuj�cych i innych akceptantów.
Opłaty te, jednak powinny by� ni�sze, ni� analogiczne opłaty za przyjmowanie
płatno�ci kartami płatniczymi. To mogłoby zmotywowa� sprzedawców do
promowania nowej formy płatno�ci. W Belgii, gdzie system pieni�dza
elektronicznego działa najefektywniej i przynosi najwi�ksze zyski prowizja
pobierana od akceptanta to 0,7 Euro.
Omawiaj�c kwesti� korzy�ci nale�y wyró�ni� zyski dla:
• banków i innych dystrybutorów
• instytucji wydaj�cej pieni�dz elektroniczny
• centrów autoryzacyjno-rozliczeniowych
• korzy�ci dla akceptantów
Banki zarabiaj� na rocznej opłacie pobieranej od u�ytkownika (�rednia
europejska to ok. 5 Euro) oraz na poprawie płynno�ci dzi�ki �rodkom uzyskanym
w zamian za PE (brak konieczno�ci rezerwy obowi�zkowej) oraz ewentualnie
tak�e na ka�dorazowym zasileniu karty. Korzy�ci po�rednie dla banku to
zaoferowanie klientom nowego produktu oraz, co bardzo wa�ne, wzrost
cz�stotliwo�ci u�ywania karty, bowiem u�ywanie elektronicznej portmonetki do
opłat za parkowanie lub komunikacj� miejsk� powoduje si�ganie do tego
instrumentu niemal codziennie. Taki efekt zaistniał w Belgii gdzie 9 milionów kart
z elektroniczn� portmonetk� u�ytych było w 2002 roku do dokonania 121 mln
34 MasterCard Pay Pass
34
płatno�ci35, co stanowi rewelacyjny rezultat. Cz�ste korzystanie z karty wyrabia u
u�ytkownika przyzwyczajenie unikania dokonywania płatno�ci gotówk� oraz
wi�ksz� cz�stotliwo�� korzystania z aplikacji karty debetowej lub kredytowej a co
za tym idzie generuje to wi�ksze zyski dla banków. Nie mo�na zgodzi� si� z tez�,
�e instrument pieni�dza elektronicznego mo�e by� konkurencj� dla kart
płatniczych, b�dzie raczej jej aktywatorem. Znacz�cym efektem upowszechnienia
pieni�dza elektronicznego jest ograniczenie kosztów przechowywania i transportu
gotówki.
Zyski osi�gane przez instytucj� wydaj�c� pieni�dz elektroniczny b�d� natomiast
pochodziły z inwestycji dokonanych przy u�yciu �rodków uzyskanych w zamian
za pieni�dz elektroniczny oraz partycypacji w prowizji uzyskiwanej od
akceptantów. Innym rozwi�zaniem mo�e by� wykreowanie IPE działaj�c� jako
organizacja non-profit, gdzie głównymi beneficjentami zysków byłyby banki (i inni
dystrybutorzy) oraz centra rozliczeniowe.
Z pewno�ci� inwestycja w system pieni�dza elektronicznego jest inwestycj�
długofalow� i nie mo�e by� nastawiona na bardzo szybki zysk. Analizuj�c
sytuacj� w innych krajach SPE zacz�ły przynosi� zyski dopiero od niedawna.
Przyczyny tego s� zło�one. Przede wszystkim działalno�� ta okazała si�
opłacalna gdy osi�gni�to postulat interoperacyjno�ci systemów poprzez ich
centralizacj�. Ponadto wypracowanie zysków wymaga osi�gni�cia tzw. masy
krytycznej. Z jednej strony musi by� odpowiednia ilo�� akceptantów z drugiej
strony u�ytkowników, którzy posiadaj� kart� z aplikacj� elektronicznej
portmonetki. Problem ten łatwo rozwi�za� poprzez wyposa�enie ka�dej karty
płatniczej w tak� aplikacj�.
Niew�tpliwy zysk wyst�puje po stronie akceptantów z uwagi na mniejsze
koszty przechowywania i transportu gotówki. Korzy�ci dla punktów usługowo-
handlowych, szczególnie tych małych, b�d� wynikały z mo�liwo�ci przyjmowania
płatno�ci bezgotówkowych, co dotychczas było cz�sto nieopłacalne dla drobnych
przedsi�biorców z uwagi na wysoki koszt akceptacji kart płatniczych. Nawet w
przypadku „du�ych” akceptantów płatno�ci kart� w przypadku transakcji o
35 European Card Rewiev
35
niewielkiej wysoko�ci s� nieopłacalne, bowiem prowizja cz�sto przewy�sza
warto�� transakcji. Pieni�dz elektroniczny wyeliminuje t� niedogodno��.
System bezwzgl�dnie powinien zapewnia� mo�liwo�� dokonywania płatno�ci
przez internet. Jedynym z dost�pnych sposobów na dokonywanie takich operacji
jest zaopatrzenie konsumenta w odpowiedni urz�dzenie – czytnik kart,
podł�czany do komputera osobistego. To samo urz�dzenie słu�y tak�e do
doładowania karty. Wprowadzenie nowego instrumentu płatno�ci w sieci
wymaga rozpowszechnienia go i zawarcia odpowiednich porozumie� ze sklepami
internetowymi i dostawcami tre�ci.
Płatno�ci w sieci za pomoc� elektronicznej portmonetki mog� odnie�� w Polsce
du�y sukces. Bardzo interesuj�ca sytuacja zaistniała w Holandii gdzie prawo
zabrania podawania PIN kodu przez internet, co bardzo utrudnia dokonywanie
płatno�ci online za pomoc� kart. Alternatyw� okazała si� wła�nie aplikacja
elektronicznej portmonetki nie wymagaj�ca podawania PIN kodu. W Polsce w
�wietle ustawy o elektronicznych instrumentach płatniczych istnieje podobny
problem prawny, bowiem art. 28 ust.5 stanowi, �e w sytuacji dokonania
transakcji bez fizycznego wykorzystania karty płatniczej posiadacz nie jest
obci��ony kwot� dokonywanych transakcji, nawet w przypadku wykorzystania w
czasie dokonywania transakcji kodu identyfikacyjnego. Ustawa nie nakłada takich
restrykcji na transakcje dokonywane przy u�yciu pieni�dza elektronicznego, wi�c
mo�e on sta� si� jednym z podstawowych instrumentów dokonywania płatno�ci w
�rodowisku wirtualnym.
Rozwój systemów opartych na karcie mikroprocesorowej wydaje si�
nieograniczony, pozwala zwi�ksza� ilo�� nowych aplikacji i zastosowa� karty.
Elektroniczna portmonetka mo�e by� dominuj�cym elementem karty lub jedn� z
wielu aplikacji na elektronicznym instrumencie wielofunkcyjnym.
Reasumuj�c:
• pieni�dz elektroniczny zapewnia wi�ksz� wygod� i bezpiecze�stwo ni�
monety i banknoty
36
• PE zapisany na karcie oferuje oprócz dokonywania płatno�ci wiele innych,
u�ytecznych funkcji i aplikacji, które mo�na elastycznie dopasowa� do
wymaga� konsumenta
• Budowa systemu pieni�dza elektronicznego pobudzi rozwój
elektronicznych płatno�ci i innych elektronicznych instrumentów
płatniczych, w miejscach gdzie dot�d nie były akceptowane elektroniczne
płatno�ci z uwagi na wysokie koszty.
• W Polsce istnieje silne przyzwyczajenie do fizycznego posiadania �rodków
pieni��nych, dlatego istnieje l�k przed przechowywaniem pieni�dzy na
rachunkach bankowych
• System pieni�dza elektronicznego powinien by� zbudowany w formie
zcentralizowanej na czele z dominuj�c� instytucj� zajmuj�c� si�
wydawaniem pieni�dza elektronicznego i b�d�c� operatorem systemu.
• Wprowadzenie SPE pobudzi rozwój elektronicznych płatno�ci i innych
elektronicznych instrumentów płatniczych, w miejscach gdzie dot�d nie
były akceptowane elektroniczne płatno�ci z uwagi na wysokie koszty. W
Polsce sieci akceptuj�ce elektroniczne płatno�ci s� ci�gle słabo rozwini�te
a konsumenci u�ywaj� najcz��ciej kart w celu wypłaty �rodków z
bankomatu.
• w porównaniu do krajów członkowskich EU w Polsce, ci�gle niewielka
cz��� społecze�stwa dysponuje rachunkiem bankowym, co uniemo�liwia
korzystanie z elektronicznych instrumentów płatniczych. Instrument
pieni�dza elektronicznego na okaziciela („biała karta”) nie wymagaj�cy
konta bankowego wydaje si� by� idealnym instrumentem dokonywania
płatno�ci dla tej cz��ci społecze�stwa a tak�e dla osób niepełnoletnich.
Karty pozwalaj�ce na dokonywanie transakcji w sposób anonimowy maj�
dodatkowe zalety i mog� odnie�� równie du�y sukces jak systemy pre-
paid w telefonii komórkowej
• Pieni�dz elektroniczny redukuje wysoki koszt przechowywania gotówki
zarówno dla sieci handlowych jak i banków.
• PE jest idealnym instrumentem dokonywania niskokwotowych płatno�ci
przez Internet, gdzie istnieje bardzo silne zapotrzebowanie na bezpieczne i
wygodne formy płatno�ci za produkty o charakterze niematerialnym, takie
37
jak pliki muzyczne, artykuły w serwisach informacyjnych lub tre�ci
przeznaczone dla dorosłych.
• W Polsce jest dost�pna technologia pozwalaj�ca na szybkie uruchomienie
systemu pieni�dza elektronicznego.
38
Bibliografia Rafał Janowicz, Robert Klepacz Pieni�dz Elektroniczny na �wiecie - Istota i zastosowanie elektronicznej portmonetki, Warszawa 2002 Małgorzata Szcze�, Sebastian Jakubiec Elektroniczne usługi finansowe . charakterystyka rynku, wyzwania i inicjatywy regulacyjne Narodowy Bank Polski Materiały i Studia Zeszyt nr 139 Karol wiruk Elektroniczne portmonetki, czyli nowe wcielenie pieni�dza, expander.pl Bank for International Settlement Committee on Payment and Settlement Systems “Survey of electronic money developments”, November 2001 Bank for International Settlement Security of electronic money, August 1996 Bank for International Settlement Survey of electronic money developments”, 2000 Central Bank of Ireland; “European Communities (Electronic Money) Regulations” 2002 May 2002 Directorate General for Joint Research Centre “The future of m-payments . Business options and policy issues”, Institute for Prospective Technological Studies, European Commission, August 2001 European Central Bank (ECB) (1998): Report on Electronic Money, Frankfurt/M., August. European Central Bank (ECB) (2000): Issues arising from the emergence of electronic money. ECB Monthly Bulletin, November, http://www.ecb.int/pub/pdf/mb200011en.pdf ECB Monthly Bulletin, “Issues arising from the emergence of electronic money”, November 2000 Moneybookers.com Research report February 2003 www.moneybookers.com Godschalk, Hugo and Malte Krueger Why E-Money Still Fails, Card Forum International, Sep/Oct 2001, 24-27.
39
Krueger, Malte (2001): Innovation and Regulation – The Case of E-money Regulation in the EU -,Background Paper No. 5, Electronic Payment Systems Observatory, Institute for Prospective Technological Studies, Sevilla. http://epso.jrc.es/backgrnd.html3 Simon Lelieveldt 1.1a2 Association of E-money Institutions in the Netherlands, A position paper on regulation, definitions and the market. Amsterdam November 15, 2002
“Contactless Smart Card Schemes in the Asia Pacific Region” Asia Pacific Smart Card Association report, 2002
Electronic Payment Systems – Strategic and Technical Issues – Background Paper No. 1 Electronic Payment Systems Observatory (ePSO) December 2000
www.protonworld.com
www.geldkarte.de
www.mondex.com
www.visa.com