przeglad sejm 103

PRZEGLD SEJMOWYDWUMIESICZNIK ROK XIX 2(103)/2011

1

2

KOMITET REDAKCYJNY

Przegld Sejmowy 2(103)/2011

Studia i Materiay

Redaktor naczelny PIOTR TULEJA Zastpcy redaktora naczelnego: JERZY CIEMNIEWSKI, MICHA KRLIKOWSKI Sekretarz naukowy ANDRZEJ SZMYT Czonkowie: LESZEK GARLICKI, MIROSAW GRANAT, WOJCIECH KULISIEWICZ, PAWE SARNECKI, ZBIGNIEW WITKOWSKI, KRZYSZTOF WJTOWICZ, JERZY ZAJADO, MAREK ZUBIK

Redaktorzy: URSZULA NACZ-RAJCA, PIOTR ZIELISKI

Tumaczenia: na jzyk angielski ALBERT POL na jzyk rosyjski ANDRZEJ KUBIK

W wypadku wykorzystania tekstw i informacji z Przegldu Sejmowego w innych publikacjach prosimy o powoanie si na nasze czasopismo.

U w a g a. Artykuw nie zamwionych nie zwracamy. Zastrzegamy sobie prawo do skrtw w tekstach nadesanych do publikacji.

Copyright by Kancelaria Sejmu Warszawa 2011 Przegld Sejmowy ukazuje si od 1993 r. ISSN 1230-5502 KANCELARIA SEJMU Przygotowanie: Wydawnictwo Sejmowe Druk i oprawa: Wojskowa Drukarnia w odzi Wydanie pierwsze Warszawa, maj 2011

SPIS TRECIDZIA I STUDIA I MATERIAYProf. dr hab. Wacaw Uruszczak, Uniwersytet Jagielloski Konstytucja 3 maja 1791 r. Testament polityczny I Rzeczypospolitej . . . . . Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Prof. dr hab. Pawe Grata, Uniwersytet Rzeszowski Problem kodykacji prawa budetowego w pracach parlamentu II Rzeczypospolitej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dr Robert Grzeszczak, Uniwersytet Warszawski Prezydencja rotacyjna w Radzie i jej parlamentarny wymiar . . . . . . . . . Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dr Martin Boek, Politechnika Radomska im. Kazimierza Puaskiego Wspdziaanie Prezydenta RP i Rady Ministrw jako konstytucyjny warunek zapewnienia bezpieczestwa pastwa w czasie stanu szczeglnego zagroenia Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dr Marcin Dbrowski, Uniwersytet Warmisko-Mazurski w Olsztynie Konstytucyjny aspekt zrzeszania si cudzoziemcw w partiach politycznych w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3

9 40

41 64 65 81

83 106

107 124

DZIA II OPINIE, GLOSY, RECENZJE, NOTYA. OPINIE I. W sprawie zastosowania art. 40 ust. 4 regulaminu Sejmu w odniesieniu do projektw ustaw dotyczcych problematyki bioetycznej (Wojciech Odrow-Sypniewski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II. W sprawie oceny zgodnoci z konstytucj projektu ustawy o pastwowych egzaminach prawniczych (Piotr Chybalski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . III. W sprawie nowelizacji ustawy o ogaszaniu aktw normatywnych i niektrych innych aktw prawnych (1. Krzysztof Skotnicki, s. 154; 2. Janusz Mordwiko, s. 157) B. GLOSY Orzecznictwo Trybunau Konstytucyjnego I. Jerzy Zajado, glosa do wyroku Trybunau Konstytucyjnego z dnia 27 padziernika 2010 r. (sygn. akt K 10/08) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II. Agnieszka Bie-Kacaa, glosa do wyroku Trybunau Konstytucyjnego z dnia 19 padziernika 2010 r. (sygn. akt K 35/09) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Orzecznictwo innych sdw I. Piotr Radziewicz, glosa do postanowienia Sdu Najwyszego z dnia 29 kwietnia 2010 r. (sygn. akt IV CO 37/09) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II. Pawe cki, glosa do wyroku Europejskiego Trybunau Praw Czowieka z dnia 15 czerwca 2010 r. w sprawie Grzelak przeciwko Polsce (nr skargi 7710/02) . . .

125 136 154

163 172

179 194

4


Studia i Spis treci Materiay

C. RECENZJE Studia z prawa konstytucyjnego. Ksiga jubileuszowa dedykowana prof. zw. dr. hab. Wiesawowi Skrzydle, red. Jerzy Posuszny, Jerzy Buczkowski, Krzysztof Eckhardt (Leszek Garlicki) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Micha Urbaczyk, Liberalna doktryna wolnoci sowa a swoboda wypowiedzi historycznej (Roman Tokarczyk) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Konieczne i podane zmiany Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 roku, red. Bogusaw Banaszak, Mariusz Jaboski (Andrzej Szmyt) . . . . . . . . . . . . . . . . . . Magdalena Rczka, Rozwizanie parlamentu przed upywem kadencji w polskim i woskim prawie konstytucyjnym (Tomasz Wodek) . . . . . . . . . . . . . . . Kamila Tarnacka, Prawo do informacji w polskim prawie konstytucyjnym (Katarzyna Grka) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . D. NOTY Konstytucja. Ustrj polityczny. System organw pastwowych. Prace oarowane Profesorowi Marianowi Grzybowskiemu, red. Stanisaw Boyk, Adam Jamrz (Pawe Sarnecki) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Przegld Prawa Konstytucyjnego (Andrzej Szmyt) . . . . . . . . . . . . . . Regolamenti di procedura della Camera dei deputati. 18481971 (Zbigniew Witkowski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

205 207 212 215 222

226 228 232

DZIA III DOKUMENTYMATERIAY RDOWE DO STUDIW NAD PARLAMENTARYZMEM

A. Zagadnienia parlamentarne w orzecznictwie innych pastw Wochy: wyrok Sdu Konstytucyjnego z dnia 8 padziernika 2008 r. w sprawie sporu kompetencyjnego midzy izbami parlamentu a organami wadzy sdowniczej (sygn. akt 334/2008) (przekad i opracowanie Jan Podkowik) . . . . . . . . . . B. Europejski Trybuna Praw Czowieka: wyrok z dnia 20 maja 2010 r. w sprawie Alajos Kiss przeciwko Wgrom (skarga nr 38832/06) (przekad i opracowanie Ada Paprocka) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

235

240

TABLE OF CONTENTSSECTION I STUDIES AND PAPERSProf. Dr Habil. Wacaw Uruszczak, Jagiellonian University The May 3, 1791 Constitution as a Political Testament of the Polish-Lithuanian Commonwealth . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Prof. Dr Habil. Pawe Grata, University of Rzeszw Codication of Budgetary Principles by Parliament of the Second Republic of Poland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dr Robert Grzeszczak, University of Warsaw Rotating Presidency of the Council of the European Union and its Parliamentary Dimension . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dr Martin Boek, Kazimierz Puaski Technical University of Radom Cooperation between the President of the Republic of Poland and the Council of Ministers as a Constitutional Requirement for Ensuring State Security in the Event of Particular Threats . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dr Marcin Dbrowski, University of Warmia and Mazury in Olsztyn The Freedom of Association of Foreigners in Political Parties in Poland: the Constitutional Aspect . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5

9 40

41 64

65 81

83 106

107 124

SECTION II OPINIONS, GLOSSES, REVIEWS, NOTESA. OPINIONS I. On the application of Article 40 para. 4 of the Standing Orders of the Sejm to bills concerning bioethics (Wojciech Odrow-Sypniewski) . . . . . . . . . . . II. On the assessment of conformity with the Constitution of the bill on State legal exams (Piotr Chybalski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . III. On amendment of the Act publication of normative acts and some other legal acts (1. Krzysztof Skotnicki, p. 154; 2. Janusz Mordwiko, p. 157) . . . . . . . . . . B. GLOSSES Jurisprudence of the Constitutional Tribunal I. Jerzy Zajado, Gloss to the judgment of the Constitutional Tribunal of October 27, 2010 (Act Call No. K 10/08) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II. Agnieszka Bie-Kacaa, Gloss to the judgment of the Constitutional Tribunal of October 19, 2010 (Act Call No. K 35/09) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jurisprudence of other courts I. Piotr Radziewicz, Gloss to the ruling of the Supreme Court of April 29, 2010 (Act Call No. IV CO 37/09) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II. Pawe cki, Gloss to the judgment of the European Court of Human Rights of June 15, 2010 in the case of Grzelak v. Poland (Application no. 7710/02) . . . .

125 136 154

163 172

179 194

6


Table i Materiay Studia of Contents

C.

REVIEWS Studies in constitutional law. Jubilee book dedicated to Prof. Dr Habil. Wiesaw Skrzydo, Jerzy Posuszny, Jerzy Buczkowski, Krzysztof Eckhardt [eds.] (Leszek Garlicki) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Micha Urbaczyk, The liberal doctrine of freedom of speech and freedom of historical debate (Roman Tokarczyk) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Necessary and desirable changes of the Constitution of the Republic of Poland of April 2, 1997, Bogusaw Banaszak, Mariusz Jaboski [eds.] (Andrzej Szmyt) Magdalena Rczka, Dissolution of parliament before the end of its term under Polish and Italian constitutional law (Tomasz Wodek) . . . . . . . . . . . . . Kamila Tarnacka, The right to information under Polish constitutional law (Katarzyna Grka) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

205 207 212 215 222

D. NOTES The Constitution. The political system. The system of State authorities. Works dedicated to Professor Marian Grzybowski, Stanisaw Boyk, Adam Jamrz [eds.] (Pawe Sarnecki) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Przegld Prawa Konstytucyjnego [Constitutional Law Review] (Andrzej Szmyt) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Regolamenti di procedura della Camera dei deputati. 18481971 [Rules of Procedure of the Chamber of Deputies. 18481971] (Zbigniew Witkowski) . . . .

226 228 232

SECTION III DOCUMENTSSOURCE MATERIALS FOR STUDIES ON PARLIAMENTARISM

A. Parliamentary Matters in the Constitutional Rulings of Other States Italy: The judgment of the Constitutional Court of October 8, 2008 in the dispute concerning authority between the chambers of parliament and the organs of judicial power (Act Call No. 334/2008) (translation and preparation Jan Podkowik) . . . B. European Court of Human Rights: The judgment of May 20, 2010 r. in the case of Alajos Kiss v. Hungary (Application no. 38832/06) (translation and preparation Ada Paprocka) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

235

240

I . - , 3- 1791 . I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - , II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - , . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7

9 40

41 64

65 81

- , . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 - , - . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

107 124

II , , , A. I. . 4 . 40 , ( -) II. ( ) . . . . . . . . . . . . . III. (1. , . 154; 2. , . 157) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. I. , 27 2010 . ( K 10/08) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II. -, 19 2010 . ( K 35/09) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . I. , 29 2010 . ( IV CO 37/09) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

125 136

154

163 172

179

8


Studia i Materiay

II. , 15 2010 . ( 7710/02) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. . , . -p , . , ( ) . . . . . . . . . . . . . . . , ( ) . . . . . . . 2 1997 ., . , ( ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , ( ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , ( ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . D. . . . , , . . ( ) . . . . Przegld Prawa Konstytucyjnego ( ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Regolamenti di procedura della Camera dei deputati. 18481971 ( ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

194

205 207

212

215 222

226 228 232

III

A. : 8 2008 . , ( 334/2008) ( ) . . . . . . . B. : 20 2010 . ( 38832/06) ( ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

235

240

STUDIA i MATERIAY

9

WACAW URUSZCZAK

KONSTYTUCJA 3 MAJA 1791 R. TESTAMENT POLITYCZNY I RZECZYPOSPOLITEJ*Wolnoci nie mona posiada, nie mona jej zuywa. Trzeba j stale zdobywa i tworzy. Jan Pawe II**I. PIERWSZA RZECZPOSPOLITA

ierwsza Rzeczypospolita powstaa w XVI w., w nastpstwie zjednoczenia dwch pastw rzdzonych przez wspln dynasti jagiellosk Korony Krlestwa Polskiego oraz Wielkiego Ksistwa Litewskiego. Zjednoczenie ich odbyo si w Lublinie w 1569 r. na wsplnym sejmie, skupiajcym senatorw i posw polskich i litewsko-ruskich. Jako wsplne dla nowego pastwa instytucje wadzy ustanowiono krla oraz dwuizbowy sejm walny, sprawujce suwerenne rzdy na obszarze caego zjednoczonego terytorium. I Rzeczpospolita bya pastwem wielonarodowym, o zrnicowanym obliczu religijnym. Obok Polakw, zamieszkiway j inne narodowoci i grupy etniczne, w szczeglnoci Litwini, Biaorusini, Ukraicy, Niemcy, otysze, Estoczycy, ydzi, Ormianie, Tatarzy. Pod wzgldem spoecznym bya pastwem stanowym, w ktrym stanem uprzywilejowanym i wyposaonym w prawa* Niniejszy szkic dedykuj pamici mojego syna Adama Uruszczaka, zmarego 16 padziernika 2005 r. ** Jan Pawe II, Przemwienie wygoszone w czasie naboestwa dzikczynnego z okazji 200. rocznicy Konstytucji 3 maja w katedrze w. Jana w Warszawie, w dniu 3 maja 1991 r., [w:] Jan Pawe II, Pielgrzymki do Ojczyzny. Przemwienia i homilie, Krakw 1999, s. 718.

P

10


Studia i Materiay

polityczne bya szlachta. Inne stany w szczeglnoci mieszczan i chopw dotykay rne formy upoledzenia i osobistego uzalenienia. Pod wzgldem politycznym pastwo to byo monarchi elekcyjno-parlamentarn. Na jego czele sta krl wybierany przez og szlachty w ustalonej procedurze elekcyjnej. Krl podlega prawu i ponosi odpowiedzialno przed narodem politycznym. Funkcj naczelnego organu wadzy spenia dwuizbowy sejm walny zoony z senatu oraz izby poselskiej, a take krla jako tzw. trzeciego stanu sejmujcego. W izbie poselskiej zasiadali posowie wybierani przez szlacht na sejmikach wojewdzkich. Sejm I Rzeczypospolitej podejmowa uchway wedug zasady jednomylnoci, ktr rozumiano jako brak sprzeciwu ktregokolwiek z uczestnikw sejmu (nemine contradicente) na proponowane uchway. Od 2. poowy XVII w. Rzeczpospolita wesza w stadium dugotrwaego kryzysu politycznego i spoecznego, bdcego skutkiem licznych i dugotrwaych wojen zewntrznych i domowych. Powstania kozackie na Ukrainie, wojny ze Szwecj, Moskw, Tatarami i Turcj toczce si na terenie Rzeczypospolitej wyczerpyway siy witalne pastwa i moliwoci jego rozwoju, cho jeszcze w 2. poowie XVII w. nie brakowao wspaniaych zwycistw. Symbolem byy bitwy zakoczone sukcesem: Beresteczko (1651 r.), Podhajce (1667 r.), Chocim (1673 r.), Wiede (1683 r.). Kryzys pastwa ujawnia si zwaszcza w okresie bezkrlewii, podczas ktrych dochodzio do ostrej rywalizacji w onie magnaterii i uboszej szlachty. Konikty z okresu walki o tron, podsycane przez mocarstwa zagraniczne, antagonizoway elity pastwa w okresie rzdw krlewskich. Spory midzy czoowymi magnackimi koteriami utrudniay, a nastpnie uniemoliwiay funkcjonowanie sejmu i innych instytucji publicznych. Kryzys pogbia upadek moralnoci politycznej, przejawiajcy si w korupcji oraz wizaniu si czci magnaterii z obcymi dworami, zwaszcza rosyjskim. Apogeum kryzysu przypado na okres rzdw Augusta III z saskiej dynastii Wettynw (1733 1763), kiedy poza sejmem koronacyjnym aden kolejny nie doszed do skutku w zwizku z praktykowaniem prawa liberum veto, uznawanego przez szlacht za renic wolnoci. Po mierci Augusta III elekcja kolejnego wadcy przebiegaa pod dyktando ambasadora rosyjskiego i pod bagnetami wojsk carskich forsujcych kandydatur byego posa polskiego na dworze petersburskim stolnika litewskiego Stanisawa Poniatowskiego. Obj on tron polski przy zdecydowanym sprzeciwie duej czci szlachty, upatrujcej w nim agenta carycy Katarzyny II. Nowy krl nie by wadc suwerennym, lecz krlem pastwa, ktre stao si de facto rosyjskim protektoratem. Ten stan rzeczy zosta utrwalony de iure na sejmie skonfederowanym w 1767 1768 r. Wwczas to, po aresztowaniu na rozkaz ambasadora rosyjskiego Mikoaja Repnina i wywiezieniu w gb Rosji do Kaugi najzagorzalszych oponentw, doszo przy poparciu krla do zawarcia z Imperatorow Rosji Katarzyn II traktatu protekcyjnego. W traktacie tym zamieszczono katalog podstawowych praw kardynalnych pastwa, do ktrych zaliczono woln elekcj tronu oraz liberum veto. To ostatnie nie obowizywao co byo korzystn nowoci w odniesieniu do tak zwanych materii ekonomicznych. Przeciwko dominacji Rosji w Polsce wystpili konfederaci barscy. Wszczta przez nich w 1768 r. wojna o niepodlego zakoczya si klsk, w nastp-

Wacaw Uruszczak: Konstytucja 3 maja 1791 r. Testament polityczny I Rzeczypospolitej

11

stwie ktrej doszo do pierwszego rozbioru Polski w 1772 r. Traktaty rozbiorowe ratykowano na skonfederowanym sejmie w 1773 r., na ktrym ponownie uznano protektorat rosyjski oraz ustanowiono prawa kardynalne. Wydarzenia lat 17681772 stanowiy dla szlacheckiego narodu politycznego Rzeczyspolitej wielki wstrzs. W kolejnych latach coraz to wikszy posuch w spoeczestwie szlacheckim zyskiwali zwolennicy reformy pastwa w sferach ycia politycznego i spoecznego. Podatny grunt stworzya reforma szkolnictwa, zainicjowana w 1773 r. utworzeniem Komisji Edukacji Narodowej.II. SEJM WIELKI (CZTEROLETNI) W LATACH 17881790

Kluczowa rola w dziele reformy przypada samemu krlowi Stanisawowi Augustowi Poniatowskiemu. Ubezwasnowolniony w rzdach pastwem przez powsta w 1775 r. Rad Nieustajc oraz ambasadora rosyjskiego, a take zagroony w swej pozycji przez otwartych przeciwnikw z krgw magnackich (Seweryna Rzewuskiego, Szczsnego Potockiego, Ksawerego Branickiego), podj w 2. poowie lat 80. wasn gr polityczn. Jej celem byo wzmocnienie wadzy monarszej, zagwarantowanie nastpstwa tronu dla ktrego z dwch bratankw krlewskich, a take zwikszenie liczebnoci armii polskiej. Zgodnie z zamiarem krla i jego stronnikw, armia ta wziaby udzia po stronie Rosji w wojnie przeciwko Turcji, co mogoby przynie Polsce nabytki terytorialne kompensujce straty rozbiorowe. W Kaniowie w powiecie Czerkaskim, na spotkaniu z caryc Katarzyn II w dniu 6 maja 1787 r., na zacumowanym na Dnieprze galarze, Stanisaw August uzyska jej zgod na zwoanie sejmu skonfederowanego, na ktrym uchway miay zapada wikszoci gosw. Akceptujc zamiar sojuszu polsko-rosyjskiego przeciwko Turcji, Imperatorowa sprzeciwia si jednak planom reformy wewntrznej pastwa. W interesie Rosji nie leay przecie jakiekolwiek zmiany usprawniajce system polityczny Rzeczypospolitej, nad ktr sprawowaa pen kontrol. Plan zwoania sejmu skonfederowanego spotka si z wielkim zainteresowaniem wielu rodowisk. Sejmiki przedsejmowe odbyy si 18 sierpnia 1788 r. zasadniczo swobodnie, bez naciskw rosyjskich. W legacji krlewskiej na sejmiki jako zasadniczy cel obrad sejmowych wskazywano przede wszystkim aukcj, czyli zwikszenie liczebnoci wojska. Wikszo wybranych na sejmikach posw zdradzaa sympatie prokrlewskie. Jednak take wielu posw deklarowao postawy opozycyjne, opowiadajc si po stronie przeciwnikw krla. Rozpoczcie obrad Sejmu, ktry zasyn jako Sejm Wielki, miao miejsce na Zamku Krlewskim w Warszawie w pierwszy poniedziaek po w. Michale, czyli w dniu 6 padziernika 1788 r. Bezporednio po otwarciu obrad, dokonano jednomylnie wyboru marszaka sejmowego w osobie Stanisawa Maachowskiego. Zgodnie z przyjtym planem, w dniu nastpnym posowie i senatorowie zawizali konfederacj. Akt konfederacji generalnej podpisali: krl Stanisaw August, 84 senatorw wraz z ministrami, 176 posw oraz dwaj marszakowie konfederacji: koronnej Stanisaw Maachowski oraz litewskiej Kazimierz Nestor

12


Studia i Materiay

ksi Sapieha1. Osoby te tworzyy skad Sejmu Wielkiego w pierwszych dwch latach jego obrad. Ju na pocztku obrad sejmu w onie jego uczestnikw wykrystalizoway si trzy nieformalne ugrupowania. Pierwszym byo stronnictwo krlewskie, zwane te dworskim lub pogardliwie pieczeniarskim, zwizane z osob krla. Na jego czele stali, poza samym monarch, jego brat Micha Jerzy Poniatowski, bdcy arcybiskupem gnienieskim i prymasem Polski, a take kanclerz wielki koronny Jacek Maachowski i podkanclerzy litewski Joachim Chreptowicz. Przywdcami stronnictwa patriotycznego byli bracia Potoccy Ignacy i Stanisaw Kostka, marszaek S. Maachowski oraz nestor dawnej tzw. Familii Adam Kazimierz Czartoryski genera ziem podolskich. Ze stronnictwem tym zwizany by Hugo Kotaj, dziaajcy niezwykle aktywnie poza sejmem, gdy nie nalea do grona ani senatorw, ani posw. Z kolei do stronnictwa hetmaskiego, zwanego te republikaskim, naleeli w pierwszej kolejnoci: hetman wielki koronny Franciszek Ksawery Branicki, hetman polny koronny Seweryn Rzewuski, a take genera artylerii koronnej Stanisaw Szczsny Potocki oraz wspomniany marszaek konfederacji litewskiej Kazimierz Nestor Sapieha. Republikanie, a w istocie konserwatyci ze stronnictwa hetmaskiego zasadniczo byli przeciwnikami reform. W szczeglnoci sprzeciwiali si planom wprowadzenia dziedzicznoci tronu, jak te zniesienia liberum veto. Stanowisko to prezentowali nie tylko w sejmie, ale take na forum szerszej opinii publicznej. Aktywnym publicyst by wspomniany S. Rzewuski. Spod jego pira wyszo wiele broszur propagandowych, ktre zwalczay zwaszcza projekty zniesienia wolnej elekcji i wprowadzenia dziedzicznoci tronu2. Reformatorzy z obozu patriotycznego byli gwnymi promotorami przebudowy rzdu, cho nie brakowao wrd nich mielszych gosw proponujcych, obok reform ustroju politycznego pastwa, take umiarkowane reformy spoeczne. W miar upywu czasu topniay szeregi obozu krlewskiego, ktrego pierwotni adherenci przechodzili do dwch pozostaych obozw. Od 1790 r. wystpoway w sejmie ju tylko dwa stronnictwa: reformatorskie (zwane patriotycznym) i konserwatywne (zwane republikaskim lub hetmaskim). Obrady sejmowe byy ledzone z wielk uwag przez mocarstwa zaborcze. Za porednictwem swoich ambasadorw i innych agentw staray si one wpywa na ich przebieg w zamiarze przeforsowania wasnych planw. Rosja dya do zachowania status quo, czyli swojej protekcji nad Polsk. Godzia si jednak na skromne reformy, w szczeglnoci wojskowe, dostrzegajc w nich korzyci ze wzgldu na konikt wojenny z Imperium Otomaskim. Austria toczca wraz z Rosj wojn z Turcj, popieraa stanowisko Rosji, nie angaujc si bezporednio w sprawy wewntrzne Polski.1 Zob. Akt konfederacji generalnej w sejmujcych stanach obojga narodw, Curia Regia Varsaviensis die nona mensis Octobris 1788, [w:] Volumina Legum, t. IX, Krakw 1889 [dalej jako: VL, t. IX], s. 4652. 2 Seweryn Rzewuski, O sukcesji tronu w Polsce (1789 r.), Punkta do reformy rzdu (1790 r.), O tronie polskim zawsze obieralnym dowody (1790 r.). Zob. K. Estreicher, Bibliograa Polska, t. XXVI, Krakw 1915, s. 558559. Publikacje te omawiaj m.in. W. Kalinka, Sejm Czteroletni, t. II, Warszawa 1991, s. 343357; A. Grzekowiak-Krwawicz, Obce wzory ustrojowe w dyskusjach publicystycznych Sejmu Czteroletniego, [w:] Sejm Czteroletni i jego tradycje, red. J. Kowecki, Warszawa 1991, s. 8194.


13

Inaczej dziaay Prusy. Ich polityka wobec Polski przybraa od samego pocztku obrad Sejmu Wielkiego kurs antyrosyjski i proreformatorski. Polegaa na podniecaniu antyrosyjskich nastrojw i umiejtnym prowokowaniu dziaa sprzyjajcych radykalnym reformom pastwa. W nocie do Sejmu z 19 listopada 1788 r., a wic ju na samym pocztku obrad, krl pruski Fryderyk Wilhelm I deklarowa stanom polskim: adna poprzednicza i partykularna gwarancja nie moe si sta przeszkod ku ulepszeniu formy rzdu Rzeczypospolitej, tem wicej przy dowiadczonych onego wadach, ile e takowa gwarancja nie jest nawet stosown do pierwiastkowych umw traktatu 1773, na ktrych gwarancje s ufundowane, gdy nie jest podpisan na sejmie 1775, tylko przez jedno mocarstwo, ktre si do niej odwouje3. Tym i podobnym wystpieniom pruskim towarzyszya naiwna wiara przywdcw stronnictwa patriotycznego w szczero deklaracji pruskich. Wpyw Prus na bieg wydarze w Polsce by wyrany. W szczeglnoci rzd pruski uzaleni zawarcie z Warszaw sojuszu o wzajemnej pomocy wojskowej od uchwalenia reformy rzdu4. Wpywu tego nie naley jednak przecenia, zwaszcza co do samego uchwalenia Konstytucji 3 maja. Jak napisali H. Kotaj i pozostali autorzy broszury O ustanowieniu i upadku Konstytucji 3 maja, [] nie intryga wic, niezbyt przechwalona zrczno pruskiego ministra, przycigna do takowego systematu prawie ca Polsk; ale rzetelna jego suszno i potrzeba, zrczna nad wszystkie dyplomatyczne kuglarstwa5. Pocztek obrad wydawa si bardzo obiecujcy. W dniu 20 padziernika 1788 r. sejm uchwali jednomylnie powikszenie liczby wojska do 100 tys. onierzy. Dalsze sprawy budziy jednak liczne spory. W kocu stronnictwu patriotycznemu udao si doprowadzi najpierw do likwidacji Departamentu Wojskowego Rady Nieustajcej (3 listopada 1788 r.), a nastpnie do zniesienia samej Rady. Naley przypomnie, e organ ten o charakterze centralnego rzdu pastwa zosta ustanowiony na sejmie rozbiorowym w 1775 r. pod naciskiem Rosji w celu ograniczenia samodzielnej wadzy krlewskiej na rzecz organu kolegialnego kontrolowanego przez ambasadora rosyjskiego. Nie bez kozery nazywano go popularnie zdrad nieustajc. Mimo oporw krla, ktry przestrzega przed rewolucyjnymi reformami6, sejm podj uchwa o jej likwidacji w dniu 19 stycznia 1789 r. Na postaw posw wpyno przychylne reformom stanowisko Prus, w tym zwaszcza informacja, e krl pruski wezwa caryc do wycofania wojsk rosyjskich z ziem Rzeczypospolitej7. Z pewnoci powanym3 H. Kotaj, O ustanowieniu i upadku Konstytucji Polskiej 3 maja 1791, t. I, Pary 1868, s. 89. Wraz z H. Kotajem, wspautorami tej broszury byli I. Potocki oraz Franciszek Ksawery Dmochowski. 4 J. Michalski, Sejm w czasach panowania Stanisawa Augusta, [w:] Historia sejmu polskiego, t. I, red. J. Michalski, s. 395; J. Skowronek, Wielka chwila narodowych dziejw. Konstytucja 3 maja i reformy Sejmu Czteroletniego, Warszawa 1991 s. 17. 5 H. Kotaj, O ustanowieniu i upadku, t. II, s. 18 6 W mowie sejmowej 5 listopada 1788 r. krl powiedzia: Godzi si i naley dy do najwikszego szczcia narodu, ale dy takimi drogami, ktre nas doprawdy do niego doprowadzi mog, a nie w te si zapuszcza, ktre nam przepa pod nogami otwieraj. Kto by nie pragn najlepszej formy rzdu? Ale stopniami trzeba i do najlepszego, raptowne rewolucje zawsze podlegay bdom i koczyy si prnym alem.; cyt. za: J. Michalski, Witaj majowa jutrzenko, Dzieje Narodu i Pastwa Polskiego, Warszawa 1999, s. 25. 7 W nocie krla pruskiego odczytanej na sejmie w dniu 20 listopada 1788 r. (zob. J. Michalski, Witaj majowa jutrzenko, s. 26.)

14


Studia i Materiay

osigniciem pierwszego okresu dziaalnoci sejmu byo podjcie 6 kwietnia oraz 30 maja 1789 r. uchwa podatkowych pt. Oara wieczysta prowincjw obojga narodw na powikszenie si krajowych i Sposb wynalezienia oary z dbr ziemskich i duchownych. Ustanawiay one stay podatek zwany popularnie oar 10 grosza na potrzeby wojskowe. W wysokoci 10% obcia on dobra ziemskie szlachty, za w wymiarze 20% dobra duchowne. Pobr tego podatku przynis mniejsze wpywy ni si spodziewano. Dlatego sejm ostatecznie zmniejszy aukcj wojska do liczby 65 tys. onierzy. Kolejne miesice obrad sejmowych upyny na debatach raczej jaowych, zwizanych z podjciem si przez sejm roli bardziej administratora sprawami pastwa ni ustawodawcy. Sprzyjaa temu niefortunna procedura obrad, wymagajca szczegowego omawiania poszczeglnych punktw przedstawianych projektw (deliberacja cathegoriatim), a nadto tolerancja wobec wszechobecnych popisw retorycznych i gadulstwa wielu posw w imi wolnoci sowa.III. ZASADY DO POPRAWY FORMY RZDU

W dniu 10 wrzenia 1789 r. izby sejmowe zdecydoway o powoaniu deputacji do uoenia projektw do formy rzdu, ktra jak stwierdzaa uchwaa sejmowa opisze ca form rzdu politycznego pastw Rzeczypospolitej. Deputacja liczya 11 czonkw, w tym 5 ministrw i 6 posw, po 2 z kadej z prowincji, tj. Maopolski, Wielkopolski i Litwy8. Na jej czele stan biskup kamieniecki Adam Krasiski, dawny przywdca konfederacji barskiej. Najaktywniejszym czonkiem deputacji by Ignacy Potocki, czowiek wyksztacony i obyty w wiecie, zaangaowany w latach 17731776 w dziaalno Komisji Edukacji Narodowej. Naley doda, e by on czoowym dziaaczem loy masoskiej. W sejmie nalea do liderw stronnictwa patriotycznego i orientacji propruskiej. Pierwszym dzieem deputacji byo opracowanie Zasad do poprawy formy rzdu, ktrych autorem by I. Potocki. Przedstawiono je na forum sejmowym 17 grudnia 1789 r. i przyjto po burzliwej debacie, za tydzie pniej podano do oblaty w ksigach grodzkich warszawskich, przez co zyskay moc obowizujc9. Zasady byy wyrazem poszukiwania kompromisu midzy istniejcymi w sejmie ugrupowaniami10. W odniesieniu do ustroju spoecznego potwierdzono w nich wolnoci stanu szlacheckiego i zasad rwnoci szlachty. Zarazem zadeklarowano obwarowanie prawa wasnoci kadego mieszkaca oraz rozcignienie na wszystkich og8 Do deputacji weszli: jako jej prezes biskup kamieniecki Adam Krasiski, a nadto: marszaek nadworny litewski Ignacy Potocki, hetman wielki litewski Micha Ogiski, podkanclerzy litewski Joachim Chreptowicz, podskarbi nadworny koronny Kossowski, posowie z Maopolski: Jan Suchodolski, Fryderyk Moszyski, oraz z Wielkopolski Ksawery Dziayski i Seran Rafa Sokoowski; za z Litwy Tomasz Wawrzecki i Jzef Weyssenhoff, VL, t. IX, Krakw 1889, s. 107. Zob. B. Lenodorski, Dzieo Sejmu Czteroletniego, Wrocaw 1951, s. 145146. 9 Zob. B. Lenodorski, Dzieo Sejmu, s. 145147; J. Michalski, Sejm w czasach, s. 395; J. Skowronek, Wielka chwila narodowych, s. 18. 10 Tekst Zasad do poprawy formy rzdu opublikowany zosta w VL, t. IX, s. 157159.


15

em rzdowej opieki. W Zasadach nie podjto zagadnienia reformy pooenia prawnego miast i mieszczastwa, czego domagali si ich przedstawiciele burmistrzowie i prezydenci zgromadzeni 2 grudnia 1789 r. w Warszawie na tzw. czarnej procesji. Nowoci byo przyznanie praw publicznych wycznie szlachcie posesjonatom i ich synom, tym samym zakadano odebranie tych praw szlachcie nieposiadajcej wasnoci ziemskiej. Gwnym organem wadzy ustawodawczej mia by sejm, w ktrym zasiadaliby posowie wybierani na sejmikach i wyposaeni w instrukcje przekazujce stanowisko sejmiku w sprawach prawodawczych. Przewidziano 2-letni kadencj kadego sejmu, ktry zbieraby si jako sejm ordynaryjny oraz w ustalonych sytuacjach nadzwyczajnych jako sejm gotowy. Posw zobowizano do skadania sprawozda z poselstwa na sejmikach posejmowych relacyjnych, na ktrych wyborcy zatwierdzali lub uchylali ich mandat poselski. Uchway sejmowe miay zapada jednomylnie lub wikszoci gosw, zalenie od rodzaju sprawy. W odniesieniu do praw kardynalnych przewidziano gosowanie jednomylne. Wykonanie praw powierzono krlowi i stray najwyszej, odpowiedzialnej przed sejmem. Czonkw stray oraz wszelkich komisji, a take sdziw mia wybiera sejm. Urzdnicy sdowi i egzekucyjni, czyli administracyjni mieli ponosi odpowiedzialno za swoj dziaalno urzdow, w tym take podlegali ukaraniu. Zakazano take zawizywania konfederacji. Zasady nie wypowiaday si natomiast w przedmiocie nastpstwa tronu, jako kwestii w danym momencie zbyt kontrowersyjnej. Zdaniem Bogusawa Lenodorskiego, Zasady do poprawy formy rzdu posuyy jako swoisty rekonesans nastrojw i stymulator debaty nad reform ustrojow pastwa11. Pracom w onie deputacji do poprawy formy rzdu towarzyszyo wielkie zainteresowanie spoeczne, objawiajce si w szczeglnoci w utworach czoowych publicystw i literatw. Na ten wanie okres przypada take niezwykle rozbudzona aktywno kotajowskiej Kunicy. Z pewnoci do najwybitniejszych publicystw i polemistw optujcych za wszechstronn reform naleeli Stanisaw Staszic i H. Kotaj. Pierwszy, z pochodzenia mieszczanin, z wyksztacenia i z zawodu ksidz katolicki, jeszcze przed otwarciem obrad Sejmu Czteroletniego stara si przekona swoich czytelnikw do reformy ustrojowej. W swoich Uwagach nad yciem Jana Zamoyskiego (1787 r.) tak pisa o liberum veto: Gdyby ludzie doskonaymi byli, mieciaby si w ich posiedzeniach jednomylno. Ale midzy ludmi jednomylno najczciej jest niepodobiestwem [...] Chcie, aby wpord kilkukrostotysicy osb jednego gupiego nie byo, jest to nieznanie ludzi. Szczliwo wikszej czci obywateli jest dobrem publicznym. Wola wikszej czci narodu jest wol powszechn. Gosw wikszo na sejmie prawa stanowi powinna. Tak wypada z tej wielkiej ustawy natury: cz jest mniejsza od rzeczy caej. Sabszy mocniejszemu podlega12. W 1790 r. ogosi Staszic swoje najwiksze dzieo Przestrogi dla Polski. Pisa w nim: Ratuj si szlachto! Nie potrzeba, aby tracia twoje swobody i wolno. Ale potrzeba, aby twoje prawa upowszechnia, aby powikszya liczb obywateli swobodnych11 12

B. Lenodorski, Dzieo Sejmu, s. 147148. Cyt. za: B. Lenodorski, Dzieo Sejmu, s. 127.

16


Studia i Materiay

i wolnych. Nie uratujesz si konstytucj czstkow, czyli, e tak rzek, poatan. Ale uratujesz si konstytucj zupen now i cay Nard Polski obejmujc. Jest to epoka, gdzie Polska zupenej podpa odmianie powinna13. Wywodzcy si z uboszej szlachty Kotaj, podobnie jak Staszic, duchowny katolicki, w pocztkach swojej kariery pozostawa w bliskich zwizkach z prymasem Michaem Poniatowskim, z ktrym wsppracowa w ramach Komisji Edukacji Narodowej. W czasie Sejmu Czteroletniego wspdziaa ze Stronnictwem Patriotycznym. By autorem gonych utworw publicystycznych: Do Stanisawa Maachowskiego, referendarza koronnego [...] Anonima listw kilka (Warszawa 17881789), Do przewietnej deputacji do uoenia projektu konstytucji rzdu polskiego od sejmu wyznaczonej (Warszawa 1789) oraz Prawo polityczne narodu, czyli ukad rzdu Rzeczypospolitej (Warszawa 1790)14. Poza kwestiami ustroju politycznego porusza w nich take sprawy spoeczne. W wydanej anonimowo w 1790 r. broszurze pt. Krtka rada wzgldem napisania dobrej konstytucji rzdu, Kotaj zwraca si do wiatych Polakw w znamiennych sowach: Chcecie by wolnymi? Trzeba, abycie sobie wolnoci istotne przepisali prawida. Chcecie by narodem? trzeba, ebycie jego upewnili cao. Cao waszego narodu zrobi was dopiero ludem jednym i od innych osobnym, a wolno powszechna sprawi, e bdziecie narodem caym15. W sowach tych przebrzmiewao echo nowoczesnego pojcia narodu jako wsplnoty jednoczcej wszystkich mieszkacw Rzeczypospolitej, w tym mieszczan, chopw, a nie samej tylko szlachty.IV. PROJEKT DEPUTACJI DO FORMY RZDU. PRAWA KARDYNALNE NIEWZRUSZONE

W onie deputacji prace nad projektem konstytucji toczyy si przez nastpne miesice, a do lipca 1790 r. wcznie. Nabray wigoru w szczeglnoci po dojciu do podpisania przez Rzeczpospolit 29 marca 1790 r. przymierza z Krlestwem Pruskim. Prusy zobowizyway si w nim do udzielenia pomocy wojskowej w przypadku agresji na Rzeczpospolit przez jakiekolwiek inne pastwo, co w domyle oznaczao Rosj16. Zamiarem najbardziej aktywnego czonka deputacji Ignacego Potockiego byo opracowanie czego w rodzaju kodeksu prawa politycznego, skadajcego si z serii ustaw regulujcych szczegowo organizacj i funkcjonowanie naczelnych organw pastwa, a take aktu ustanawiajcego prawa kardynalne Rzeczypospolitej. W pocztkach maja 1790 r. przedstawiono izbom projekt prawa o sejmikach, jako pierwsz z projektowanych ustaw w przedmiocie formy rzdu. Sejm zada jednak od deputacji, aby przedstawia mu cao projektu, do czego doszo 5 sierpnia 1790 r.13 14

S. Staszic, Przestrogi dla Polski, opr. Stefan Czarnowski, Wrocaw 2003, s. 13. Kroniki Polskie. Kunica Kotajowska. Wybr rde, red. nauk. S. Sierpowski, Wrocaw 2010,

s. VIII.15 Ustalenie autorstwa H. Kotaja nie jest cakowicie pewne. Wedug niektrych badaczy by nim Franciszek Salezy Jezierski. Zob. Kunica Kotajowska, s. 60 i n. 16 W. Kalinka, Sejm Czteroletni, s. 57.


17

Opracowany przez deputacj sejmow Projekt do formy rzdu skada si z 11 projektw ustaw szczegowych, liczcych w sumie 681 artykuw17. Pierwszy nosi tytu Prawa konstytucyjne, a w nich kardynalne, zawiera zestawienia najwaniejszych zasad ustrojowych. Pozostae dziesi regulowao organizacj i funkcjonowanie naczelnych organw wadzy. Projekt by w zasadzie dzieem samego Potockiego, zaaprobowanym przez pozostaych czonkw deputacji18. Zdaniem wybitnego znawcy epoki Jerzego Michalskiego, projekt deputacji odzwierciedla w peni republikask doktryn ustrojow19. W pierwszej kolejnoci debata sejmowa skupia si zasadniczo tylko na sprawie sukcesji tronu oraz na prawach kardynalnych. Co do praw kardynalnych projekt deputacji w tym zakresie zosta istotnie zmieniony wskutek naciskw stronnictwa konserwatywnego. Ostatecznie doszo w dniu 7 wrzenia 1790 r. do uchwalenia ustawy pt. Prawa kardynalne niewzruszone, ktrej wersj naln przygotowano na posiedzeniach pozasejmowych w domu marszaka S. Maachowskiego20. Marszaek poda j do oblaty w ksigach grodzkich warszawskich dopiero 8 stycznia 1791 r. i od tej chwili staa si obowizujc ustaw rangi fundamentalnej21. W 11 artykuach zestawiono w niej kardynalne, a wic uznane za najwaniejsze, prawa Rzeczypospolitej, ktre miay przesdza tre przyszej konstytucji. Byy to nastpujce zasady: 1) wiara katolicka w obu obrzdkach jest religi panujc; 2) krl i krlowa musz by wyznawcami religii katolickiej; 3) odejcie od Kocioa katolickiego do innego wyznania podlega karze; 4) wyznawcom innych ni katolicka religii gwarantuje si pokj w wyznaniu i obrzdkach; 5) unia Krlestwa Polskiego i Wielkiego Ksistwa Litewskiego jest trwaa i niewzruszalna; 6) Rzeczpospolita polsko-litewska jest pastwem suwerennym, a wic niepodlegym i samowadnym; 7) gwarancje udzielone rzdowi polskiemu przez obce mocarstwa s niewane; 8) w Rzeczypospolitej obowizuj jedynie prawa uchwalone przez stan szlachecki na sejmach; tylko prawo daje podstaw do dziaania jakiejkolwiek wadzy urzdowej; 9) wszystkim obywatelom Rzeczypospolitej bez wzgldu na stan i kondycj gwarantuje si praworzdno; 10) prawo neminem captivabimus nisi iure dictum, czyli prawo nietykalnoci osobistej; przypadki naruszenia tego prawa okrela miay osobne ustawy szczegowe; 11) szlachcie i innym obywatelom gwarantuje si prawo wolnego gosu na sejmikach, zjazdach publicznych, a take w pismach i drukach, pod odpowiedzialnoci sdow22.17 Orygina w postaci rkopisu w Bibliotece Wilanowskiej (Archiwum Potockich, t. XCIX). Poza tym wystpuje we wspczesnych drukach, np. Biblioteka Czartoryskich, rkps 936; Biblioteka Jagielloska, Nr 8993 III. Zob. Z. Radwaski, Prawa kardynalne w Polsce. Studia nad histori prawa polskiego, Pozna 1952, s. 119; B. Lenodorski, Dzieo Sejmu, s. 153. 18 B. Lenodorski, Dzieo Sejmu, s. 153. 19 J. Michalski, Sejm w czasach panowania Stanisawa Augusta, [w:] Historia sejmu polskiego, t. I, red. J. Michalski, Warszawa 1984, s. 399. 20 Z. Radwaski, Prawa kardynalne, s. 157, 161. 21 Z. Radwaski, Prawa kardynalne, s. 160. 22 Tekst Praw kardynalnych niewruszonych z 8 stycznia 1791 r. opublikowany zosta w VL, t. IX, s. 203204.

18


Studia i Materiay

Uchwalenie na Sejmie Wielkim Praw kardynalnych niewzruszonych byo rezultatem kompromisu midzy stronnictwami sejmowymi23. Stanowiy swego rodzaju otwart deklaracj samowadnoci i niepodlegoci Rzeczypospolitej, co oznaczao jednostronne zerwanie traktatu z Rosj z 1775 r., czynicego z niej gwaranta ustroju Polski. Akt ten potwierdza jedno pastwa i jego integralno terytorialn, co rzutowao zwaszcza niekorzystnie na stosunki z rzdem pruskim, ktry za poparcie reform w Polsce liczy na odstpienie przez Rzeczpospolit Gdaska i Torunia. Prawa kardynalne umacniay wyznaniowy katolicki charakter pastwa przy tolerancji dla innych wyzna. Utrzymyway dominujc rol polityczn szlachty w Rzeczpospolitej i tym samym krytycznie byy ocenione przez zwolennikw dalej idcych reform spoecznych, szczeglnie przez H. Kotaja24. W prawach kardynalnych sprawa sukcesji tronu nie zostaa jednoznacznie przesdzona ze wzgldu na niemono osignicia kompromisu. Stwierdzono jedynie, e wolne obieranie swoich krlw naley do samowadnoci Rzeczypospolitej25. Na mocy uchway z 30 wrzenia 1790 r. spraw t odesano do decyzji sejmikw, ktrym dodatkowo miaa zosta przedstawiona propozycja wyboru elektora saskiego Fryderyka Augusta Wettina na nastpc Stanisawa Augusta26.V. WYBORY 16 LISTOPADA 1790 R. SEJM W PODWJNYM SKADZIE POSW

Na jesieni 1790 r. upywa 2-letni czas obrad sejmowych. Dlatego we wrzeniu sejm zdecydowa o zwoaniu sejmikw i wybr nowych posw, ustalajc termin tej akcji na 16 listopada27. Ustalono przy tym, e nowy sejm bdzie obradowa w podwjnym skadzie posw dotychczasowych i nowo wybranych. Kampania sejmikowa miaa by w zamyle obozu patriotycznego oraz samego krla probierzem podjtego dziea reformy w spoeczestwie szlacheckim. Obrady sejmu w podwjnym skadzie rozpoczy si 16 grudnia 1790 r. W dniu tym nowo wybrani posowie rozpoczli swoj publiczn dziaalno od zoenia podpisw pod aktem konfederacji generalnej koronnej i litewskiej. W sumie podpisao go 175 posw28. Od pocztku obrad Sejmu w nowym powikszonym gremium posw ujawniaa si zdecydowana zmiana oblicza orientacji politycznych. Dotychczasowe stronnictwa krlewskie i patriotyczne zbliyy si do siebie, a nawet poczyy w jedno ugrupowanie popierajce reform. Przywdcy stronnictwa patriotycznego uznali, e tylko wspdziaanie z krlem gwarantuje powodzenie reformy. Wyrazi to sam23 Por. ocen Z. Radwaskiego, Prawa niewzruszone jako cao byy jednak instytucj pomylan na wyrost, jak zreszt pomylana bya i konstytucja 3 maja, ale w tym wanie leaa ich postpowo, ktra wyranie przeciwstawiaa je konserwatywnym prawom kardynalnym; tene, Prawa kardynalne, s. 176. 24 Por. H. Kotaj, O ustanowieniu i upadku Konstytucji polskiej 3 maja, t. II, Pary 1868, s. 2425. 25 VL, t. IX, s. 204. 26 Z. Zieliska, O sukcesji tronu w Polszcze 17871790, Warszawa 1991; J. Michalski, Sejm w czasach panowania Stanisawa Augusta, s. 400. 27 Uchwaa sejmowa z 27 wrzenia 1790 r. o zwoaniu sejmikw wojewdzkich w dniu 16 listopada 1790 r., opublik. w VL, t. IX, s. 184. 28 Zob. Przystpienie do aktu generalnej obojga narodw konfederacji 19 stycznia 1791, druk w: VL, t. IX, s. 205209.


19

I. Potocki w nastpujcych sowach skierowanych do Stanisawa Augusta: Przekonano si, e bez Waszej Krlewskiej Moci nie mona stworzy niczego dobrego. Nieche Wasza Krlewska Mo udzieli nam swego zaufania, przedstawi swoj wol, my uczynimy wszystko dla Was i z Wami!29 W rezultacie od koca grudnia 1790 r. krl Stanisaw August, ktry wczeniej waha si jak napisali autorzy broszury O ustanowieniu i upadku Konstytucji polskiej z 3 maja 1791 midzy bojani i chci uszlachetnienia pozostaych dni panowania swego30, wczy si w peni aktywnie do prac sejmowych nad przysz konstytucj, jak te innymi ustawami reformujcymi ustrj pastwa in capite et in membris. Przystpiono do nich w pocztkach stycznia 1791 r. po przerwaniu debaty nad prawami kardynalnym i przekazaniu wspomnianych wczeniej jedenastu uchwalonych artykuw Praw kardynalnych niewzruszonych do oblaty.VI. PIERWSZE USTAWY POLITYCZNE: O SEJMIKACH I O MIASTACH KRLEWSKICH

W pierwszym kwartale 1791 r. debata sejmowa skupia na si na prawie o sejmikach. Uchwalenie tego aktu uatwio przyjcie nowego regulaminu obrad. W dniu 21 lutego powierzono przygotowanie ostatecznej wersji projektu specjalnej deputacji sejmowej. Opracowany przez ni tekst ustawy Sejm mia przyj w caoci albo przekaza do poprawy. Dyskusja nad prawem o sejmikach miaa miejsce w poowie marca 1791 r. Ustaw przegosowano w dniu 24 marca 1791 r. Jej oblata miaa jednak miejsce dopiero 28 maja tego roku31. Nowoci prawa o sejmikach byo pozbawienie prawa do udziau w sejmikach szlachty nieposiadajcej32. Tym samym podwaono podstawy szlacheckiego klientyzmu, stanowicego podstaw systemu oligarchii magnackiej. W lutym 1791 r. zakoczya prac deputacja do miast krlewskich33, ktra przedoya sejmowi projekt nowego prawa o miastach krlewskich. Do jego przygotowania posuy w szczeglnoci Memoria 18 grudnia 1789 r., przedoony przez zjazd delegatw miejskich 2 grudnia tego roku w Warszawie, zwany czarn procesj, zwoany przez prezydenta Warszawy Jana Dekerta. Deklarujc w imieniu stanu miejskiego swoj wierno Najjaniejszej Rzeczypospolitej, prosili w memoriale tym imieniem licznego Miast ludu; aeby naprzd kady ich obywatel w Pastwach Rzeczypospolitej jako czowiek pewny by swojej osoby i swego majtku; proszc aby jako obywatel tylu wspartym prawami, by czci ojczyzny; aeby Rzeczpospolita Polska pod jedn gow Krlem swoim skadaa si z Stanw ludzi, ktrym wolno rzdowa od wiekw zabezpieczya opiek34. Tym samym mieszczanie domagali si, aby uznano ich za wspobywateli Rzeczypospolitej i przywrcono dawniej posiadaB. Lenodorski, Dzieo Sejmu, s. 193. O ustanowieniu i upadku Konstytucji polskiej, t. II, s. 9. 31 Prawo o sejmikach opublikowano w VL, t. IX, s. 233240. 32 A. Lityski, Sejmiki ziemskie 17641793. Dzieje reformy, Katowice 1988, s. 66 i n. 33 Wyznaczenie deputacji do miast Naszych Krlewskich, 19 grudzie 1789 r., VL, t. IX, s. 156. 34 Cyt. wg, Wybr tekstw rdowych z historii pastwa i prawa polskiego, zebr. i opr. J. Sawicki, t. I, cz. 2, Warszawa 1951, s. 62.30 29

20


Studia i Materiay

ne przez nich prawa, jak w szczeglnoci prawa nietykalnoci osobistej, nabywania dbr ziemskich, piastowania godnoci duchownych, udziau posw miejskich w sejmach, udziau delegatw miejskich w komisjach rzdowych i asesorii, czyli sdzie najwyszym dla miast35. Sejm uchwali w jednomylnym gosowaniu, co byo znamienne, prawo o miastach w dniu 18 kwietnia 1791 r. Oblatowana 3 dni pniej ustawa nosia tytu Miasta nasze krlewskie wolne w pastwach Rzeczypospolitej36. By to doniosy akt prawny, uznany za prawo konstytucyjne37, kodykujcy prawa publiczne gmin miejskich i mieszczan. U podstawy przyjtych rozwiza spoczywaa idea wolnoci miast i samych mieszczan, co deklarowa art. I tej ustawy: 1-mo Miasta wszystkie krlewskie w krajach Rzeczypospolitej za wolne uznajemy. 2-do Obywatelw takowych miast, jako ludzi wolnych, ziemi w miastach przez nich osiad, ich domy, wsie i terytoria, gdzie jakie do ktrych miast prawnie teraz nale, wasnoci ich dziedziczn, by przyznajemy. Wolno miast oznaczaa ich pen podmiotowo prawn i samorzdno. Wolno mieszczan oznaczaa zniesienie jakichkolwiek wizi poddastwa. Deklarujc mieszczan za ludzi wolnych, zagwarantowano im zarazem prawo nieograniczonej wasnoci domw i innych posiadoci miejskich. Ustawa o miastach przyznawaa mieszczanom szereg praw, jak w szczeglnoci prawo nietykalnoci osobistej, znane jako prawo kardynalne neminem captivabimus nisi iure victum, prawo do nabywania dbr ziemskich na wasno, prawo do obejmowania wyszych godnoci kocielnych, do wykonywania zawodw notariuszy i adwokatw. Gwarancj wolnoci miast bya ich pena samorzdno, a wic w szczeglnoci wolne obieranie wadz miejskich. Obieranie przez obywatelw miast wasnego magistratu czytamy w ust.12 art. I Ustawy mianowicie burmistrzw, wjtw i wszelkich urzdnikw, jako jest cech wolnoci, tak przy teje wolnoci miasta zostawuj si. Prawa wybierania urzdw miejskich przysugiway obywatelom miast majcych posesje dziedziczne. Jurysdykcja wadz miejskich obejmowa miaa take wszystkie jurydyki podmiejskie, ktre tym samym zostay zniesione, podobnie jak libertacje, czyli wyczenia spod wadzy miejskiej poszczeglnych nieruchomoci w obrbie miasta. Ustawa z 18 kwietnia 1791 r. przyznaa mieszczanom prawa polityczne w wymiarze znacznie skromniejszym w stosunku do oczekiwa. Mogli oni wybiera na tak zwanych zgromadzeniach wydziaowych plenipotentw w liczbie cznej 24 do komisji wielkich skarbu i policji oraz asesorii. Ci sami plenipotenci mieli take prawo do reprezentowania mieszczan w sejmie z gosem jednak tylko doradczym. Miastom Gdaskowi i Toruniowi zagwarantowano odrbnie moliwo przedkadania sejmowi swoich interesw. Mieszczanom przyznano take prawo do uczestnictwa w organach administracji lokalnej przez wybr komisarzy reprezentujcych miasta w wojewdzkich komisjach porzdkowych cywilno-wojskowych. Postpowym krokiem w kierunB. Lenodorski, Dzieo Sejmu, s. 168. VL, t. IX, s. 215219. 37 Por. Prawo o miastach art. II, ust.14: [...] teraniejsze ustanowienie o miastach za prawo konstytucyjne stanowiemy, VL, t. IX, s. 217.36 35


21

ku poprawy statusu prawnego mieszczan byo przyznanie zamonym i czynnym w wojsku lub w administracji publicznej przedstawicielom tego stanu moliwoci uzyskania praw szlacheckich w drodze nobilitacji. Z mocy prawa nabywa prawa szlacheckie mieszczanin, ktry naby dobra ziemskie i opaca podatek co najmniej 200 z. Zarazem zniesiono dawniej obowizujce zakazy trudnienia si zawodami miejskim kupca czy rzemielnika przez szlacht. Zezwolono take szlachcie na osiedlanie si w miastach i przyjmowanie miejskiego obywatelstwa z zachowaniem praw szlacheckich. Ustawa zreorganizowaa organizacj wewntrzn samych miast oraz sdownictwo miejskie. W sumie ustawa z 18 kwietnia 1791 r. przyniosa zmiany w znacznym stopniu postpowe, cho w swym oglnym wymiarze skromne w porwnaniu ze zmianami spoecznymi, jakie dokonay si w tym samym czasie w rewolucyjnej Francji. Znaczenie tej ustawy podwaa te jej ograniczony zasig podmiotowy. Objto ni tylko miasta krlewskie, ktrych w Rzeczypospolitej czasw stanisawowskich byo cznie 375 (26%). Z jej dobrodziejstwa byy wyczone miasta kocielne (145 czyli 10%) i prywatne (932 czyli 64%)38. Ustaw o miastach z 18 kwietnia uzupeniono uchwalon w czerwcu ustaw szczegow pt. Urzdzenie wewntrzne miast wolnych w Koronie i w Wielkim Ksistwie Litewskim39. Naley te doda, e nowe prawo dotyczyo zasadniczo ludnoci chrzecijaskiej. W miastach i miasteczkach Rzeczypospolitej zamieszkiwaa licznie ludno ydowska. Prace nad now regulacj jej pooenia prawnego podja na Sejmie Wielkim, wyznaczona w tym celu w czerwcu 1789 r., deputacja do reformy ydw. Prac ustawodawczych w tym zakresie, oywionych ju po uchwaleniu Konstytucji 3 maja 1791 r., nie udao si jednak doprowadzi do pomylnego koca przed zakoczeniem obrad sejmowych40.VII. UCHWALENIE USTAWY RZDOWEJ Z 3 MAJA 1791 R.

Prace nad przygotowaniem konstytucji rozpoczto w kocu grudnia 1790 r.41 Prowadzone byy w konspiracji przez zaufane grono osb, ktre tworzyli: Ignacy Potocki, Stanisaw Maachowski, Hugo Kotaj oraz krl Stanisaw August i jego dwaj wsppracownicy: sekretarz Scypio Piattoli i szambelan Aleksander Linowski, ktry by jednoczenie posem na sejm. Wpyw krla na tre konstytucji by znaczny. Poza dowiadczeniem praktycznym, liczya si take jego wiedza w zakresie ustrojw pastw, w tym zwaszcza angielskiej monarchii konstytucyjnej42. Po pierwszych wstpnych i wzajemnie dyskutowanych propozycjach, z przemonym udziaem krla, powsta caociowy projekt pt. Reforma konstytucji, ktry 3 marca 1791 r. przekazano I. Potockiemu. W oparciu o niego Kotaj ukoczy 25 marca nowy projekt ustawy38 Dane liczbowe wg E. Rostworowskiego, Miasta i mieszczanie w ustroju Trzeciego Maja, [w:] Sejm Czteroletni i jego tradycje, red. J. Kowecki, Warszawa 1991, s. 141. 39 Oblatowana 30 czerwca 1791 r.; publ. w VL, t. IX, s. 291297. 40 K. Zienkowska, Obywatele czy mieszkacy? Nieudana prba reformy statusu ydw polskich w czasie Sejmu Czteroletniego, [w:] Sejm Czteroletni i jego tradycje, s. 152166. 41 Przebieg prac opisa W. Kalinka. Jego ustalenia zwerykowa i uzupeni E. Rostworowski, Ostatni krl Rzeczypospolitej. Geneza i upadek Konstytucji 3 maja, Warszawa 1966, s. 206207, 218, 226232. 42 B. Lenodorski, Dzieo Sejmu, s. 188189.

22


Studia i Materiay

zatytuowany Prawo konstytucyjne. Ostateczn posta nadano mu w kocu kwietnia, w tym w szczeglnoci zmieniono tytu na nowy o brzmieniu Ustawa rzdowa. Wersja ta zostaa zaakceptowana przez krla, ktry take zgodzi si na zaplanowan z gry przez przywdcw stronnictwa patriotycznego nadzwyczajn procedur jej uchwalenia. Chodzio o to, aby spraw reformy ustrojowej uchwali pod nieobecno wikszoci posw opozycyjnych ze stronnictwa konserwatywnego. Okazja nadarzya si, gdy zawieszono obrady sejmowe z powodu ferii wielkanocnych, wypadajcych w ostatnim tygodniu kwietnia. Sejm mia je wznowi 2 maja. Liczc na nieobecno opozycji w pierwszych dniach maja, krl i przywdcy stronnictwa patriotycznego planowali wnie pod obrady sejmu projekt ustawy rzdowej w dniu 5 maja. Poniewa wiadomo o tym dotara do przeciwnikw, zdecydowano, aby uczyni to 2 dni wczeniej, tj. 3 maja. W przeddzie, wieczorem w Paacu Radziwiowskim odbyo si otwarte nieformalne zebranie stronnictwa patriotycznego, na ktrym odczytano projekt konstytucji. Potem ju w godzinach nocnych w domu marszaka Maachowskiego grono 83 zwolennikw nowej konstytucji, w tym take sam marszaek, zoyo pisemn deklaracj jej poparcia, tzw. asekuracj. Podpisy zbierano take w innych miejscach43. W samym dniu 3 maja zmobilizowano mieszczan warszawskich, przychylnie nastawianych do reformy ustrojowej pastwa. Postawiono te w stan gotowoci wojsko pod wodz ksicia Jzefa Poniatowskiego, aby w razie potrzeby da odpr oddziaom hetmana Branickiego. Na obradach sejmowych w sali senatorskiej Zamku Krlewskiego w dniu 3 maja 1791 r. byo obecnych 182 senatorw i posw, spord ktrych 110 naleao do zwolennikw nowej ustawy. Obecni przeciwnicy reformy ustrojowej prbowali przeciwstawi si wszczciu debaty, ale bez powodzenia. Na polecenie krla rozpoczto obrady od lektury depesz polskich wysannikw (ministrw) do obcych dworw, jakie nadeszy do deputacji spraw zagranicznych. Niektre z nich donosiy zatrwaajce wieci o planowanym kolejnym rozbiorze Polski. Wykorzystujc wraenie, jakie lektura depesz wywoaa na obecnych, krl przy gromkiej aklamacji sali sejmowej poprosi marszaka Maachowskiego o zarzdzenie odczytania projektu Ustawy rzdowej44. Po odczytaniu rozlegy si zewszd okrzyki Zgoda! Zgoda!. Odezwali si jednak take przeciwnicy. W szczeglnoci posowie z Woynia opowiedzieli si przeciwko ustanowieniu dziedzicznoci tronu krlewskiego, powoujc si na instrukcj sejmiku. Po mowie aprobujcej marszaka Maachowskiego, a nastpnie samego Stanisawa Augusta, ktry rzek m.in., e za szczliwy poczyta ten dzie, w ktrym przeczytany projekt obrci si w prawo45, przeciwko wystpi pose kaliski Jan Suchorzewski. W dramatycznym gecie protestu trzymajc przy sobie swego szecioletniego syna, rzuci si na podog jak ongi Tadeusz Reytan i woa: Zabij wasne dzieci tu na miejscu, wrd obrad sejmowych, aby nie doyo niewoli, ktra ten projekt gotuje46. Protest ten nie zrobi wikszego43 44 45 46

E. Rostworowski, Ostatni krl, s. 232. W. Kalinka, Sejm Czteroletni, t. II, s. 510. Tame, s. 511. E. Rostworowski, Ostatni krl, s. 233234.


23

wraenia. Natomiast odezwao si kilku oponentw, jak pose poznaski Franciszek Mielyski, wojewoda mazowiecki Antoni Maachowski, kasztelan wojnicki Piotr Oarowski, kasztelan przemyski Antoni Czetwertyski. Ostatecznie jednak doszli do gosu zwolennicy reformy posowie: Stanisaw Kostka Potocki, Aleksander Linowski, Ignacy Zakrzewski, Kazimierz Rzewuski, Pius Kiciski47. Pod ich naciskiem, a take na wyrane owiadczenie samego krla marszaek sejmu Maachowski zdecydowa si zakoczy deliberacj. W krtkiej przemowie zwrci si do zgromadzonych o wyraenie zgody na przedstawiony projekt, wzywajc aprobujcych do milczenia, za przeciwnikw do ujawnienia stanowiska. Wystpio zaledwie 17 oponentw. Stao si jasne, e pozostaa przygniatajca wikszo optuje za now konstytucj. Sam moment przyjcia nowej konstytucji najlepiej opisuje ocjalny diariusz sejmowy48: [k. 37v] Wzniesione w Izbie niejakie zamieszanie przez spr zda rozrnionych, gdy jedni dali czytania projektu, drudzy zapytania o zgod, niektrzy za ani czytania, ani decyzji nie dopuszczali, uspokojone zostao zabranym gosem przez Jegomoci posa [Michaa] Zabie inanckiego, ktry rzek: Nad rzecz tak rozwanie [k. 38r] i ostronie uoon deliberowa nie widz potrzeby. Byem przeciwny nieumiarkowanej wadzy krlw i bybym dotd, gdyby nie byy poczynione w tej mierze odmiany, ktre i najwiksz troskliwo ocalenia wolnoci zaspokoi powinny. Jestem za tym projektem. Jest i kady za nim, ktokolwiek yczy dobrze Ojczynie. Zczmy si wic wszyscy na jego przyjcie. Ciebie tylko Najjaniejszy Panie prosiemy, aby najpierwszy na ni wykona przysig, a wszyscy za tym pjdziemy przykadem. Ledwie te sowa wyrzeczone byy, gdy Senat i wszyscy prawie posowie z miejsc swoich ruszywszy si na rzodek Izby prosili najgorcej Krla, aby now konstytucj przysig swoj utwierdzi raczy. Okrzyk jednostajny peen najywszego zapau stumi gos J. Pana Marszaka pytajcego o zgod, ktra ju nie potrzykro, jak zwyczaj, ale po tysickro razy powtrzona bya oraz dowodem powszechnej radoci, ktr wszystkich umysy przejte zostay na widok momentu, ktry przynosi Ojczynie rzd dzielny, trway i niepodlegy. Mocy, czucia i zapau nie zdoaa uskromi powaga lasek, nakazujcych milczenie. Okrzyki Vivat Krl! Vivat nowa Konstytucja! rozlegay si po Izbie sejmowej. Powtarza je lud mnogi zgromadzony na dziedzicu zamkowym i bliszych ulicach. Najjaniejszy Pan otoczony zbiorem sejmujcych, zniewolony usiln ich prob, gdy dla wzniesionych rk do gry na znak radoci i chci wykonania przysigi nie mg by od wszystkich widzianym, wstpi na krzeso i za uciszeniem Izby na skinienie Paskie rzek: Gdy widz sta i wyran wol sejmujcych, [k. 38v] abym wykona przysig na Konstytucj Narodow, wzywam zatym ciebie pierwszy kapanie tu przytomny Moci Ksi biskupie krakowski49, aeby mi przeczyta rot przysigi do wykonania jej. Kdziela, Narodziny konstytucji 3 maja, Warszawa 1991, s. 7778. Archiwum Gwne Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum Sejmu Czteroletniego (ASCz), t. 19, k. 2369: Rkopimienny diariusz sejmowy sesji 69 z 3 maja 1791 r., opublikowany w Internecie pod adresem: . 49 Ks. Feliks Turski, biskup krakowski w latach 17881800, zob. [w:] B. Przybyszewski, Krtki zarys dziejw diecezji krakowskiej, t. II, Krakw 1993.48 47

24


Studia i Materiay

przeze mnie. Zbliy si do tronu ksi Jegomo biskup krakowski i czyta t rot, a Krl Jegomo pooywszy rk na Ewangelii trzymanej przez Jegomoci ksidza Gorzenskiego biskupa smoleskiego t przysig powtarza50. Skoro tylko krl dokona aktu zaprzysienia konstytucji, wrd zgromadzonych wybucha powszechna rado. Zewszd rozlegay si okrzyki Niech yje krl! Niech yje konstytucja!51 Krl wezwa wwczas zebranych, aby udali si wraz z nim do kocioa w. Jana i tam zoyli wspln przysig oraz wyrazili dzikczynienie Panu Bogu za pomylny na obrad. Entuzjazm udzieli si take ulicy warszawskiej. Uformowaa si procesja, w ktrej niesiono na ramionach obu marszakw konfederackich Maachowskiego i Sapieh. W kociele w. Jana przysig na now konstytucj zoyli krl, marszakowie konfederaccy, ministrowie, senatorowie i posowie, a take przybya do kocioa ludno Warszawy. Po odpiewaniu hymnu Te Deum laudamus, uczestnicy sejmu powrcili do sali obrad. By ju wieczr. Postanowiono wic zamkn obrady, a wznowi je 5 maja. W dniu nastpnym czyli 4 maja odbyo si zaprzysienie na now konstytucj czonkw Komisji Wojskowej i innych magistratur rzdowych. W tym te dniu 28 uczestnikw sejmu wnioso do akt grodzkich warszawskich protestacj przeciwko Konstytucji. Nie miao to jednak adnego znaczenia dla jej wanoci prawnej. Po wznowieniu obrad 5 maja za jednomyln zgod caej izby sejmowa deputacja konstytucyjna wraz z jej przewodniczcym biskupem inanckim Jzefem Korwinem Kossakowskim, pomimo pocztkowych waha ze strony samego przewodniczcego, podpisaa uchwalon wczeniej konstytucj. Naprawiano tym samym istotne dla wanoci nowej konstytucji uchybienie formalne i tym samym ponownie dano wyraz zgody stanw sejmowych na uchwalon 3 maja Ustaw rzdow. Dodatkowo podjto uchwa zatytuowan Deklaracja stanw zgromadzonych. Ogoszono w nim zniesienie wszelkich dawnych i teraniejszych przepisw prawnych sprzecznych z now konstytucj. Wadzy wykonawczej w postaci Stray Praw zalecono natychmiastowe podjcie obowizkw. Komisje rzdowe i sdy niezwocznie, a wojsko w terminie miesica zobowizano do zoenia przysigi na konstytucj. Kady, kto wystpowaby przeciwko konstytucji, a zwaszcza zawizywa przeciwko niej rokosz, czyli konfederacj, mia zosta uznany za zdrajc ojczyzny i buntownika podlegajcego karze orzeczonej przez sd sejmowy. Postanowiono take, aby corocznie w dniu w. Stanisawa (8 maja) odbyway si uroczyste naboestwa dzikczynne na pamitk uchwalenia nowej konstytucji. W okresie pniejszym przeniesiono to wito na dzie 3 maja. Postanowiono take wznie koci pod wezwaniem Opatrznoci Boej jako votum wdzicznoci Bogu za ocalenie narodu52. W dniu 5 maja 1791 r. dokonano take oblaty zarwno Ustawy rzdowej z dnia 3 maja oraz wspomnianej Deklaracji w ksigach grodzkich warszawskich. Tym sa50 Diariusz Sejmu Czteroletniego, rkopimienny, zosta napisany prawdopodobnie przez Antoniego Siarczyskiego, sekretarza sejmu. Nie zosta on dotychczas wydany drukiem. Zob. A. Jarosz, Komentarz do publikacji internetowej Ocjalny diariusz sejmowy z opisem przebiegu sesji dnia 3 V 1791 r.; adres internetowy jak w przyp. 48. 51 W. Kalinka, Sejm Czteroletni, t. II, s. 516; E. Rostworowski, Ostatni krl, s. 235. 52 Tekst Deklaracji stanw zgromadzonych, VL, t. IX, s. 225226.


25

mym oba akty stay si obowizujcym prawem. W dniu 7 maja 1791 r. marszakowie konfederacji Maachowski i Sapieha wydali wsplny uniwersa. Wszem, wobec i kademu z osobna ogasza on uchwalenie nowej Ustawy rzdowej, oznajmiajc to w penych przesady sowach: Ojczyzna nasza jest ocalona. Swobody nasze zabezpieczone. Jestemy odtd narodem wolnym i niepodlegym. Opady pta niewoli i nierzdu53. Tadeusz Korzon i Walerian Kalinka, XIX-wieczni historycy, przedstawione wypadki zwizane z uchwaleniem Konstytucji 3 maja oceniali jako zamach stanu54. Po dzi dzie pogld ten utrzymuj niektrzy autorzy55. Jest to nieporozumienie. Zamach stanu to zdobycie wadzy w sposb bezprawny, zwykle drog zbrojnego przewrotu. Nic takiego nie miao miejsca. Uchwalenie Konstytucji 3 maja nie wizao si z adn zmian w gronie rzdzcych pastwem. Takie kroki, jak zdobywanie zwolennikw pord senatorw i posw sejmowych, odczytanie na pocztku obrad depesz zagranicznych przedstawiajcych dramatyczne pooenie pastwa, ostre wypowiedzi umwionych zwolennikw grajce na emocjach, naleay do arsenau normalnych zabiegw parlamentarnych, znanych od wiekw w staropolskim sejmie. Manipulowanie obradami naleao w nim do staej praktyki. Owszem, uchwalono konstytucj z naruszeniem przepisw regulaminu obrad, wypada jednak zauway, e uczyniono to za zgod wikszoci sejmowej. Sejm, ktry uchwali sam regulamin obrad, by zawsze wadny odstpi od niego w sytuacjach nadzwyczajnych. Kierowano si w takich sytuacjach regu: necessitas non habet legem [konieczno nie zna ustawy]. Krl i czonkowie stronnictwa patriotycznego nie byli wic adnymi spiskowcami szykujcymi zgub pastwa, lecz przeciwnie, podjli dziaania, ktre jak wierzyli, s zbawienne dla kraju. W dniu 14 lutego 1792 r. odbyy si sejmiki zwoane w celu wyboru sdziw i deputatw do Trybunaw. Zebrana na nich szlachta wypowiedziaa si take w sprawie uchwalenia Konstytucji 3 maja. Odbyo si wwczas cznie 78 sejmikw, z czego zdecydowana wikszo, gdy 70, opowiedziaa si za Konstytucj, skadajc na ni przysig lub wyraajc zarczenie albo podzikowanie krlowi i sejmowi za jej uchwalenie. Zaledwie 8 sejmikw przemilczao spraw konstytucji, dajc tym samym wyraz swej obojtnoci56. Ten swoisty plebiscyt dowodzi przekonania wikszoci narodu politycznego I Rzeczypospolitej o susznoci podjtego dziea reformy.53 Cyt. za: W. Smoleski, Ostatni rok Sejmu Wielkiego, Krakw 1897, s. 5. Zob. te J. Michalski, Witaj majowa jutrzenko, s. 59. 54 T. Korzon, Wewntrzne dzieje Polski za panowania Stanisawa Augusta (17641794), t. IV, Krakw Warszawa 1897, s. 6263; W. Kalinka, Sejm Czteroletni, t. II, s. 506. 55 E. Rostworowski, Ostatni krl, s. 233. Por. te: S. Suchodolski, D. Ostapowicz, Obalanie mitw i stereotypw. Od Jana III do Tadeusza Kociuszki, Warszawa 2008, s. 124. 56 W. Szczygielski, Referendum trzeciomajowe. Sejmiki lutowe 1792 roku, d 1994, s. 394396; J. Sobczak, Sejmik wielkopolski wobec reform Sejmu Czteroletniego, [w:] W pisetlecie Konstytucji Nihil novi. Z dziejw stanowienia prawa w Polsce, red. A. Ajnenkiel, Warszawa 2006, s. 52 60.

26


Studia i Materiay

VIII. TRE KONSTYTUCJI 3 MAJA I JEJ ZNACZENIE

Uchwalenie Konstytucji 3 maja byo udan prb uregulowania ustroju pastwa zgodnie z nakazami rozumu, z uwzgldnieniem wskaza nauki oraz dowiadcze wasnych i obcych. Jej twrcy wprost powoywali si na wzory angielskie i amerykaskie, a nawet z nieukrywan dum mwiono o wyszoci konstytucji polskiej nad innymi. Marszaek Sejmu Czteroletniego S. Maachowski w swej mowie popierajcej projekt Ustawy rzdowej powiedzia: Ile szczupe wiato moje poznawa mi daje, ile nam jest znajomych rzdw republikaskich, ten, ktry okrelony jest w podanym projekcie, najlepszym by sdz. Dwa w tym wieku najsawniejsze mamy rzdy republikaskie: angielski i amerykaski, ktry wady pierwszego poprawi. Ale ten, ktry dzi ustanowi mamy, bdzie nad nie doskonalszy, bo pocza w sobie to, cokolwiek najstosowniejszego do formy naszej znale si mogo57. Konstytucja 3 maja skadaa si z wstpu (preambuy), czci zasadniczej podzielonej na 11 artykuw oraz zakoczenia, w ktrym guroway wycznie imiona, nazwiska oraz funkcje i podpisy osb uwierzytelniajcych jej uchwalenie58. Wstp, a tym samym caa Konstytucja, rozpoczyna si od Invocatio Dei w formule katolickiej w brzmieniu: W imi Boga w Trjcy witej Jedynego. Po inwokacji wymieniony zosta jako wystawca aktu krl Stanisaw August z pen tytulatur monarsz oraz stany skonfederowane, to jest w istocie Sejm Czteroletni. W tym wanie fragmencie konstytucji znalaza odzwierciedlenie idea wspdziaania krla i narodu, ktra ujawniaa si podczas obrad Sejmu Czteroletniego w hale: krl z narodem, nard z krlem. Tytulatura zostaa podana w brzmieniu penym, a wic z wykazem ziem pozostajcych aktualnie i w przeszoci pod panowaniem krla polskiego i wielkiego ksicia litewskiego59. Zarazem podkrelano, e tak krl, jak sejm byli z istoty reprezentantami narodu, a wic ustawa z 3 maja 1791 r. jest konstytucj narodow60. Wyraay to sowa: Stanisaw August z Boej aski i z woli Narodu Krl Polski [...] wraz z stanami skonfederowanymi w liczbie podwjnej Nard Polski reprezentujcymi. Tym samym podmiotem stanowicym konstytucj by sam nard Polski, za krl oraz sejm byli tylko jego mandatariuszami. W dalszej czci Wstpu, czyli w drugim jego akapicie, gurowaa arenga, po czym nastpowaa oglna formua dyspozycyjna odnoszca si do caego aktu. W arendze, rozpoczynajcej si od sw Uznajc, i los [...], przedstawione zostay motywy uchwalenia ustawy. Peniy one zarazem funkcj argumentw uzasadniajcych konieczno i potrzeb jej ustanowienia. Powoywano si wic na egzystencjalne znaczenie reformy konstytucji narodowej, czyli ustroju spoecznego i politycznego pastwa w sowach: uznajc, i los nas wszystkich od ugrunW. Kalinka, Sejm Czteroletni, t. II, s. 511. Tekst Konstytucji 3 maja 1791 r. opublikowany jest w: VL, t. IX, s. 220225; w niniejszym opracowaniu korzystam z tego wydania. 59 Stanisaw August z Boej aski i woli Narodu Krl Polski, Wielki Ksi Litewski, Ruski, Pruski, Mazowiecki, mudzki, Kijowski, Woyski, Podolski, Podlaski, Inancki, Smoleski, Siewierski i Czernichowski wraz z stanami skonfederowanymi w liczbie podwjnej Nard Polski reprezentujcymi. 60 Por. B. Lenodorski, Dzieo Sejmu, s. 235.58 57


27

towania i wydoskonalenia konstytucji narodowej jedynie zawis. W zdaniu tym przebijao przekonanie charakterystyczne dla Owiecenia, e los pastw zaley od dobrych praw. Z kolei wskazywano, cho tylko oglnie, na zadawnione rzdu naszego wady. W sowach: a chcc korzysta z pory, w jakiej si Europa znajduje i z tej dogorywajcej chwili, ktra nas samym sobie wrcia zwrcono uwag na korzystn polityczn sytuacj w stosunkach midzynarodowych i wewntrznych. Szczeglnie dobitnie brzmi wyrazy akcentujce wolno, udzielno i samowadno narodu, a take wyszo dobra wsplnego nad dobrem indywidualnym: wolni od habicych obcej przemocy nakazw, cenic droej nad ycie, nad szczliwo osobist egzystencj polityczn, niepodlego zewntrzn i wolno wewntrzn narodu, ktrego los w rce nasze jest powierzony. Poczucie historycznej odpowiedzialnoci podyktowao nastpujce zdanie: chcc na bogosawiestwo, na wdziczno wspczesnych i przyszych pokole zasuy, mimo przeszkd, ktre w nas namitnoci sprawowa mog. W dalszej czci przywoano zasadnicze cele, ktrych realizacj miaa zapewni nowa konstytucja uchwalona: dla dobra powszechnego, dla ugruntowania wolnoci, dla ocalenia ojczyzny naszej i jej granic. W konstytucji upatrywano ratunek dla kraju zagroonego utrat niepodlegoci. Po arendze nastpowaa oglna formua dyspozycyjna, a wic prawotwrcze owiadczenie woli reprezentantw narodu, czyli krla i stanw sejmowych w brzmieniu: z najwiksz staoci ducha, niniejsz konstytucj uchwalamy i t cakowicie za wit, za niewzruszon deklarujemy. Uznanie witoci konstytucji podkrelao jej fundamentalny charakter w porzdku prawnym Rzeczypospolitej. Jej niewzruszalno uzaleniona zostaa od woli narodu, co wyraao nastpne zdanie: dopkiby nard w czasie przepisanym, wyran wol swoj nie uzna potrzeby odmienienia w niej jakiego artykuu. Po oglnej formule dyspozycyjnej zamieszczono zdanie wyraajce zasad nadrzdnoci konstytucji w porzdku prawnym pastwa: Do ktrej to konstytucji dalsze ustawy sejmu teraniejszego we wszystkiem stosowa si maj. Jak z powyszego wida, wstp do konstytucji majowej mia w oglnoci charakter normatywny. Artykuy od I do IV dotyczyy ustroju spoecznego. W art. I pt. Religia panujca zagwarantowano wyznaniu rzymsko-katolickiemu stanowisko religii panujcej. Odstpstwo od katolicyzmu byo przestpstwem apostazji podlegajcym karze. Wyznawcom innych wyzna zapewnione zostay pokj w wierze oraz opieka rzdowa, co oznaczao pen tolerancj religijn. Jak to wynikao z kolejnych trzech artykuw, konstytucja utrzymywaa podzia spoeczestwa na stany rnice si pooeniem prawnym. Art. II zatytuowany Szlachta ziemianie gwarantowa szlachcie zachowanie dotychczasowych wolnoci i przywilejw. Szlachectwo polskie uznano za rwne wszelkim stopniom szlachectwa gdzie indziej. W obrbie stanu szlacheckiego obowizywaa zasada rwnoci prawa. Szlachta moga bez zmian korzysta z prawa bezpieczestwa osobistego, wolnoci osobistej i wasnoci. Take dla niej zarezerwowano prawa dostpu do urzdw i suby publicznej. Nowoci byo zarezerwowanie peni praw szlacheckich ziemianom, czyli szlachcie posiadajcej dobra ziemskie, co nasuwao wniosek, e z praw szlachty nie moga korzysta szlachta pozbawiona dbr

28


Studia i Materiay

ziemskich. Zasad t ustanawiao wczeniej prawo o sejmikach z marca 1791 r. Art. III pt. Miasta i mieszczanie potwierdza moc obowizujc uprzednio uchwalonego prawa o miastach krlewskich, expressis verbis uznajc je za cz niniejszej konstytucji. Uczyniono tak, jak to wynikao z ostatniego zdania tego przepisu, w interesie samej szlachty, dla zapewnienia bezpieczestwa i wzmocnienia siy pastwa61. Jak to wskazano wczeniej, ustawa o miastach przyniosa istotne zmiany w pooeniu mieszczan w Polsce. Art. IV, noszcy tytu Chopi wocianie, rozpoczyna si od bardzo podniosego i budzcego nadziej stwierdzenia: Lud rolniczy, z pod ktrego rki pynie najobtsze bogactw krajowych rdo, ktry najliczniejsz w narodzie stanowi ludno, a zatem najdzielniejsz w kraju si, tak przez sprawiedliwo, ludzko i obowizki chrzecijaskie, jako i przez wasny nasz interes dobrze rozumiany, pod opiek prawa i rzdu krajowego przyjmujemy []. Zadeklarowana w tym przepisie opieka prawa i rzdu, rozcignita nad ludnoci chopsk, miaa oznacza piecz rzdow nad ewentualnymi ukadami zawieranymi przez dziedzicw wsi z ludnoci chopsk w celu okrelenia ich wzajemnych obowizkw. Zapewne chodzio tutaj o umowy czynszowe. W dalszej czci artykuu zagwarantowano wolno osobist dla osadnikw chopskich przybyych z zagranicy, jak te dla zbiegw z poddastwa, ktrzy zechcieliby na powrt wrci do kraju. W sumie, Konstytucja 3 maja utrzymywaa panujce na wsi stosunki poddacze, stwarzajc jednak nadziej zmian na przyszo. Art. IV by w istocie apelem do szlachty-ziemian, aby w imi dobra wsplnego i we wasnym interesie zechciaa podj dziaania ku polepszeniu doli chopskiej. Nie bez powodu Sejm Czteroletni w Konstytucji 3 maja uzna chopw za najliczniejsz cz narodu, ktra ywi i broni. Dla dopenienia obrazu regulacji ustroju spoecznego w Konstytucji 3 maja naley doda, e zagwarantowane w niej oraz w innych ustawach prawa osobiste, takie jak wolno i nietykalno osobista, wasno, wolno wyznania, wolno sowa, gwarantowane przede wszystkim szlachcie oraz mieszczanom, stanowiy przejaw ograniczonej recepcji w wczesnej Polsce owieceniowej doktryny praw czowieka i obywatela62. Konstytucja majowa bya pierwszym w Polsce aktem prawnym, ktry kompleksowo regulowa organizacj pastwa, wskazujc na podmioty wadzy, sposb ich powoywania, zakres uprawnie wadczych oraz wzajemne relacje. Czynia to w sposb moliwie doskonay, zgodny z jednej strony z polsk tradycj ustrojow, z drugiej strony z uwzgldnieniem osigni nauk prawa i polityki. Uwidacznia si w niej zdecydowana dno do reformy ustrojowej, a zarazem peny respekt dla dotychczasowych instytucji publicznych, jeli byy poyteczne. Twrcom konstytucji nie chodzio bynajmniej o burzenie starego porzdku Rzeczypospolitej, lecz o jego napraw. Konstytucja nadawaa pastwu form monarchii konstytucyjnej, opartej na fundamentalnych zasadach suwerennoci narodu (art. V zd. 1: Wszelka wadza spoeczno61 Por. [] jako prawo wolnej szlachcie polskiej, dla bezpieczestwa ich swobd i caoci wsplnej ojczyzny, now, prawdziw i skuteczn dajce si. 62 Zob. A. Mczyski, Prawa czowieka i obywatela w polskich konstytucjach 17911997, Rocznik Polskiej Akademii Umiejtnoci 2004/2005, s. 121141.


29

ci ludzkiej pocztek swj bierze z woli narodu) oraz podziau wadz (art. V zd. 2: trzy wadze rzd narodu polskiego skada powinny i z woli prawa niniejszego na zawsze skada bd). Podzia pozostawa w zgodnoci z modelem teorii Monteskiusza, tj. trjpodziau na wadz prawodawcz, wykonawcz i sdow. Na czoo wysunito wadz prawodawcz, o ktrej mowa jest w art. VI. Tworzy j dwuizbowy sejm, zoony z izby poselskiej oraz izby senatorskiej. W izbie poselskiej zasiadali posowie wybierani przez szlacht na sejmikach oraz plenipotenci miast wolnych. Ci ostatni jako czonkowie komisji rzdowych jedynie z gosem doradczym. Szczegowe zasady wyboru posw zawieraa ustawa o sejmikach. W Konstytucji posom nadano rang reprezentantw narodu i nazwano skadem ufnoci powszechnej, co oznaczao, cho tylko implicite, e nie s w dziaalnoci sejmowej zwizani instrukcjami sejmikw. Do senatu wchodzili tradycyjnie biskupi, wojewodowie, kasztelanowie oraz ministrowie, a take krl, ktremu w myl konstytucji przypadaa jedynie funkcja przewodniczcego tej izby. Nowoci byo wprowadzenie zasady sejmu zawsze gotowego, z czym wizao si wprowadzenie kadencji sejmowych na okres 2 lat, w czasie ktrych odbywa si miay sejmy ordynaryjne, czyli zwyczajne, oraz gotowe, czyli nadzwyczajne zwoywane w nagych potrzebach. Kompetencje sejmowe podzielone zostay na dwa osobne zakresy: 1) prawa oglne oraz 2) uchway sejmowe. Do pierwszego zakresu naleay ustawy konstytucyjne, cywilne, karne, podatki wieczyste. Do drugiego za rne sprawy o znaczeniu czasowym wyliczone w art. VI tylko przykadowo, jak m.in. pobory doczesne, stopa monety, zaciganie poyczek pastwowych, sprawy wydatkw publicznych, wojny i pokoju, kwitowanie organw wykonawczych. W odniesieniu do tych dwch krgw spraw przewidziano rn drog ustawodawcz. W przypadku praw oglnych, pod obrady izby mg wej wycznie projekt pochodzcy od krla, ktry zanim tra do sejmu przedoony zosta do narodowej dyskusji sejmikom. Sejmowi przedkadano go za porednictwem instrukcji sejmikowych. Projekt ten przyjty w izbie poselskiej przekazywano do senatu. Odrzucenie projektu prawa oglnego przez senat skutkowao jedynie jego zawieszeniem do nastpnego sejmu ordynaryjnego, na ktrym gosowano nad nim powtrnie i ostatecznie w izbie poselskiej. Projekty wspomnianych uchwa sejmowych miay traa w formie propozycji od tronu bezporednio do izby poselskiej. Po przyjciu przez posw w drodze gosowania miay by przesane do senatu i poddane tam gosowaniu. O ostatecznym ich przyjciu decydowa miaa wikszo gosw z obu izb cznie63. Przewidziany w Konstytucji tryb ustawodawczy zapewnia izbie poselskiej wyran przewag nad senatem, ktremu nadano jedynie funkcj sui generis izby rozsdku. Wysz pozycj ustrojow izby poselskiej wyraay znamienne sowa: Izba poselska jako wyobraenie i skad wszechwadztwa narodowego bdzie wityni prawodawstwa. Uchwalanie praw oglnych i podejmowanie wszelkich uchwa miao odbywa si w trybie gosowania wikszoci gosw. Wyranie zniesione zostao liberum veto, jak te konfederacje i sejmy konfederackie.63 Art. VI: [] zczona izb obydwch wikszo podug prawa opisana bdzie wyrokiem i wol stanw.

30


Studia i Materiay

Instytucje te zostay w Konstytucji 3 maja potpione jako przyczyna anarchii64. W zakoczeniu art. VI Konstytucji przewidziano obowizkow rewizj konstytucji na sejmie konstytucyjnym ekstraordynaryjnym, zwoywanym co 25 lat. Uchwalona pniej ustawa o sejmach z 28 maja 1791 r.65 precyzowaa i szczegowo ustalaa organizacj i funkcjonowanie sejmu, m.in. ustalono, e sejmy ordynaryjne bd zwoywane na dzie 1 padziernika i obradowa 70 dni roboczych z moliwoci przeduenia o dalsze 15 dni. Jako miejsce zwyczajne sejmu wyznaczono Warszaw oraz Grodno, dokd miano zwoywa kady kolejny trzeci sejm. Wyjtkowo, w szczeglnoci w czasie wojny, mona byo zwoa sejm do innej miejscowoci. Dopuszczona bya moliwo limitu obrad i przeniesienia sejmu w inne miejsce. W izbie poselskiej miao zasiada 204 posw (po 68 na kad z trzech prowincji, tj. Maopolski, Wielkopolski i Litwy)66 oraz 24 plenipotentw miast. Senat za skada si ze 102 wojewodw i kasztelanw, 13 arcybiskupw i biskupw katolickich, 1 unickiego arcybiskupa kijowskiego oraz 16 ministrw (cznie 132 osoby). Prawo nominowania senatorw przyznano krlowi Stanisawowi Augustowi doywotnio. Jego nastpcy mieli ju tylko prawo nominowania jednego z dwch kandydatw wybranych na sejmikach w gosowaniu tajnym. Na czele izby poselskiej sta marszaek sejmu oraz jego zastpca zwany wicemarszakiem, ktrych izba wybieraa w gosowaniu tajnym bezporednio po rozpoczciu obrad msz wit i powitaniu krla. Ustalono tzw. komplet, czyli quorum sejmowe zdolne do podejmowania wanych uchwa w wysokoci czwartej czci senatorw i posw67, a take szczegowy tryb gosowania w odniesieniu do wskazanych wyej materii ustawodawczych i uchwa. Przewidziano w szczeglnoci rne rodzaje wikszoci kwalikowanej 2/3 lub 3/4. Inicjatywa ustawodawcza naleaa do krla z rzdem, sejmikw, sesji prowincjonalnych oraz samych posw68. Plenipotenci mogli przedkada tzw. desideria miast. W obradach szczeglnie doniosa rola miaa przypa deputacji sejmowej do spraw ustawodawczych oraz komisjom do kontrolowania czynnoci organw rzdowych, w ktrych zasiadali posowie i senatorowie wybrani na sesjach prowincjonalnych wielkopolskiej, maopolskiej i litewskiej. Poza prawodawstwem do sejmu naleaa take kontrola nad dziaalnoci Stray Praw i komisji rzdowych. Wspomniana ustawa przepisywaa szczegowy tryb skadania i badania relacji, czyli sprawozda skadanych przez organy wadzy wykonawczej. Obrady sejmowe koczya sesja izb zczonych, na ktrej czytano projekty ustaw i uchwa przegosowane w izbach. Zakazane byo przedkadanie wwczas jakichkolwiek nowych projektw. Po przeczytaniu projektw, jeli64 Art. VI in ne: Wszystko i wszdzie wikszoci gosw decydowane by powinno: przeto liberum veto, konfederacje wszelkiego gatunku i sejmy konfederackie, jako duchowi niniejszej konstytucji przeciwne, rzd obalajce, spoeczno niszczce, na zawsze znosiemy. 65 VL, t. IX, s. 250266. 66 Zob. ustawa z 21 listopada 1791 r. pt. Rozkad wojewdztw, ziem i powiatw..., VL, t. IX, s. 326. 67 Art. IV to: Izb obydwch komplet uwaajc razem senatorw i posw skada si bdzie najmniej z czwartej czci, VL, t. IX, s. 251. Zob. R. aszewski, Sejm Polski w latach 17641793, Warszawa 1973, s. 46. 68 R. aszewski, Sejm Polski, s. 134135.


31

nie stwierdzono niezgodnoci z oryginaami, marszaek sejmowy oraz deputacja in gremio powinni zoy pod nim podpisy. Sejm mia si koczy czwartego dnia po zczeniu izb dzikczynieniem Bogu w farnym kociele przez Te Deum laudamus69. W dniu nastpnym marszaek wraz czonkami deputacji mieli obowizek podania tekstu zapadych w sejmie ustaw do oblaty w aktach ziemiaskich miasta sejmowego. Ich egzemplarze drukowane na polecenie komisji skarbowej miay by rozesane do wszystkich akt ziemiaskich w kraju oraz udostpniane kademu uczestnikowi sejmu przez sekretarza sejmowego70. Konstytucja 3 maja wzmacniaa pozycj krla, do ktrego jak stanowi art. VII naleaa najwysza wadza wykonawcza, ktr sprawowa wesp ze Stra Praw. W miejsce dotychczasowej wolnej elekcji wprowadzono dziedziczno tronu w ramach dynastii, zachowujc elekcyjno przez familie. Na tron polski powoano imiennie dynasti sask Wettynw w osobie elektora saskiego Fryderyka Augusta i jego nastpcw. Crk elektora Mari August Nepomucen uznano za infantk polsk. Wybr dynastii saskiej przez Sejm Wielki nie by uzgodniony z domem saskim. Liczono natomiast na przychylno wikszoci szlachty, ktra zachowywaa pozytywn pami o panowaniu Augusta III Sasa. Konstytucja uznawaa krla za ojca i gow narodu wolnego od odpowiedzialnoci za czynnoci urzdowe ze wzgldu na obowizek jego wspdziaania z kolegialn Stra Praw i konstytucyjnie przewidzian instytucj kontrasygnaty aktw krlewskich przez ministrw. Krlowi przysugiwao najwysze dowdztwo wojskowe oraz prawo uaskawienia skazanych na kar mierci (ius agratiandi) z wyjtkiem winnych zbrodni stanu. Naleao do niego take prawo nominacji na stanowiska cywilne i wojskowe, w tym ministerialne oraz nominacje biskupw. Przysugujce mu prerogatywy wykonywa mia wraz ze Stra Praw jako rad krlewsk. Stra Praw penia funkcj gabinetu ministrw. Wchodzili do niej: 1) prymas jako zwierzchnik Kocioa w Polsce i zarazem prezes komisji edukacji narodowej; w jego zastpstwie mg zasiada ktry z biskupw; 2) ministrowie: policji, pieczci, czyli sprawiedliwoci, wojny, skarbu, spraw zagranicznych, w cznej liczbie piciu; 3) dwaj sekretarze; 4) nastpca tronu bez prawa gosu. Ponadto prawo zasiadania w Stray mia take marszaek sejmu dla podejmowania decyzji o zwoaniu sejmu gotowego. Wszystkie akty krlewskie wymagay podjcia decyzji w onie Stray Praw, w ktrej krlowi przyznano gos rozstrzygajcy. Akty wychodzce ze Stray nazywane rezolucjami wymagay dla swej wanoci podpisania przez krla oraz jednego z ministrw zasiadajcych w Stray. W razie odmowy kontrasygnaty przez ministrw, decyzja krlewska moga zosta odesana w celu rozpatrzenia jej zasadnoci na sejm gotowy. Ministrami byli nominowani przez krla urzdnicy o tradycyjnej tytulaturze i funkcjach: kanclerz, podkanclerzy, marszaek wielki, marszaek nadworny, podskarbi wielki, podskarbi nadworny, hetman wielki i hetman polny osobno dla Korony i dla Litwy. W sumie byo ich szesnastu. Z grona tego krl wedug uznania powoywa ministrw do Stray Praw oraz komisji rzdowych. Ministrowie ponosili odpowiedzialno poli69 70

VL, t. IX, s. 262. Tame, s. 262.

32


Studia i Materiay

tyczn przed sejmem, ktry mg w trybie votum nieufnoci wikszoci 2/3 gosw izb poczonych zada dymisji ministra. Ustawa majowa przewidziaa take odpowiedzialno konstytucyjn ministrw w razie popenienia przez nich przestpstwa. Postawienia ministra w stan oskarenia wymagao uchway sejmowej podejmowanej prost wikszoci wotw izb zczonych. Oskarenie ministra podlegao rozpoznaniu przez sd sejmowy, ktry w takim przypadku peni funkcj podobn jak wspczenie Trybuna Stanu. Warto zwrci uwag, e przewidziany w Konstytucji 3 maja mechanizm odpowiedzialnoci parlamentarnej ministrw wzorowany na angielskim systemie rzdw parlamentarno-gabinetowych by najstarszym przykadem konstytucyjnej regulacji tego rodzaju na wiecie. Funkcje ministerstw peniy komisje rzdowe: 1) edukacji; 2) policji; 3) wojska; 4) skarbu. Na ich czele stali ministrowie powoani przez krla, cieszcy si zaufaniem sejmu. Ministrowie powoani do Stray nie mogli prezydowa ani zasiada w komisjach. W komisjach zasiadali ponadto komisarze delegowani przez sejm spord senatorw oraz szlachty. W komisjach policji oraz skarbu komisarzami byli rwnie plenipotenci miast. Sprawy zagraniczne prowadzone byy bezporednio przez krla i Stra Praw. Szczegow organizacj i dziaalno Stray Praw oraz komisji uregulowano w osobnych ustawach71. Ministrowie i komisarze odpowiadali przed sejmem w trybie wotum nieufnoci i postawienia w stan oskarenia. Administracja lokalna powierzona zostaa komisjom porzdkowym wojewdzkim. Miay one dziaa na podstawie ustaw z 14 listopada oraz z 15 grudnia 1789 r. W Koronie powoywano je gwnie dla poszczeglnych wojewdztw, wyjtkowo dla ziem, natomiast w prowincji litewskiej w powiatach. W komisjach zasiadali komisarze w liczbie 16 w Koronie i 15 na Litwie, ktrych wybieray sejmiki elekcyjne72. W swej dziaalnoci komisje podlegay komisjom rzdowym oraz sejmikom73. Artyku VIII stanowi, e wadza sdownicza nie moe by wykonywan ani przez wadz prawodawcz, ani przez krla, lecz przez magistratury na ten koniec ustanowione i wybierane. W sowach tych wyraaa si rwnoczenie idea niezalenoci sdw od innych wadz pastwa. Konstytucja pozostawiaa osobne sdy dla poszczeglnych stanw spoecznych. Dla szlachty miay by to: w pierwszej instancji sdy ziemiaskie dla kadego wojewdztwa, ziemi lub powiatu; w drugiej instancji trybunay gwne w prowincjach. Sdziowie powinni by rekrutowani w trybie wyboru przez szlacht na sejmikach. Szczegowe zasady organizacji, w tym wyboru sdziw oraz trybu dziaania tych sdw, okrelaa ustawa o sdach ziemiaskich z 5 stycznia 1792 r.74 Sdy ziemiaskie zastpiy wczeniej dziaajce sdy ziemskie, grodzkie i podkomorskie. Sejm Czteroletni zreformowa take dziaajce w Rzeczypospolitej Trybunay Koronny i Litewski. Ustaw z 17 stycznia 1792 r. ustanowiono w Koronie dwa odrbne sdy najwyszej instancji, czyli Trybunay Gwne w Piotrkowie i w Lublinie. Zasiadajcych w nichUstawa o Stray; ustawa o komisji policji; ustawa o komisji skarbu. Zob. niej. Z. Szczska, Ustawa Rzdowa z 1791 r., [w:] Konstytucje Polski. Studia monograczne z dziejw polskiego konstytucjonalizmu. Praca zbiorowa, red. M. Kallas, Warszawa 1990, s. 7679. 73 Z. Szczska, Ustawa Rzdowa, s. 77. 74 VL, t. IX, s. 370375.72 71


33

sdziw, tradycyjnie zwanych deputatami, miay wybiera: dwudziestu szlacheckie sejmiki deputackie, za piciu kapituy. Dla Litwy powoano Trybuna z siedzib w Wilnie. Trybunay miay rozpoznawa apelacje od wyrokw sdw ziemiaskich w sprawach cywilnych i karnych. Zreformowano take sdownictwo miejskie, tworzc now jednolit jego struktur, obejmujc swoj jurysdykcj mieszczan miast krlewskich. Szczegowe zasady organizacji i funkcjonowania tych sdw regulowaa ustawa pt. Urzdzenie sdw miejskich i asesorii z 3 padziernika 1791 r. W I instancji dziaa miay sdy miejskie w skadzie 4 sdziw pod przewodnictwem burmistrza. W miastach wikszych utworzono dodatkowo sdy cyrkuowe. Sdziw miejskich powoywano w drodze wyboru na zgromadzeniach obywateli miasta. Sdami II instancji miay by sdy wydziaowe powoane w miastach stoecznych. Najwysz instancj sdow dla miast pozostawa dotychczas istniejcy sd asesorski, osobno dla Korony oraz Litwy. Sd ten dziaa pod przewodnictwem kanclerza lub podkanclerzego. Asesorw wybiera sejm z grona senatorw i posw sejmowych. W sprawach chopw z dbr krlewskich okrelanych mianem wocian wolnych sdem waciwym mia by sd referendarski, utworzony jak przewidywaa konstytucja majowa osobno w kadej prowincji. Bez zmian zachowano sdownictwo specjalne (zadworne, asesorskie, relacyjne i kurlandzkie), jak te sdownictwo komisji wykonawczych, ktre stanowio w Rzeczpospolitej pierwowzr dzisiejszego sdownictwa administracyjnego. Szczeglny charakter mia take sd sejmowy, ktry zgodnie z Konstytucj 3 maja by waciwy w sprawach o zbrodnie stanu, a

przeglad sejm 103

Documents