public disclosure authorized - world...

P

ublic

Dis

clos

ure

Aut

horiz

edP

ublic

Dis

clos

ure

Aut

horiz

edP

ublic

Dis

clos

ure

Aut

horiz

edP

ublic

Dis

clos

ure

Aut

horiz

ed

wb350881

Typewritten Text

99518

НИЙГМИЙН ХАЛАМЖИЙН ХӨТӨЛБӨРҮҮДИЙН ДИЗАЙН, ҮР ШИМ ХҮРТЭГЧДИЙН БАЙДАЛД ХИЙСЭН

ДҮН ШИНЖИЛГЭЭ

2015 ОН

Õ¯Í ÀÌÛÍ ÕªÃÆÈË,ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀÌÃÀÀËËÛÍ ßÀÌ

ªÌÍªÕ ¯Ã

Õ¿í àìûí õºãæèë, íèéãìèéí õàìãààëëûí ÿàì íèéãìèéí õàëàìæèéí òîãòîëöîëöîîíû ¿ð ä¿íã ñàéæðóóëàõ çîðèëãîîð Äýëõèéí áàíêíû ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýãòýéãýýð õýðýãæèæ áóé Îëîí ñàëáàðûã õàìàðñàí òåõíèê, òóñëàëöààíû òºñëèéí õ¿ðýýíä íèéãìèéí õàìãààëëûí ÷èãëýëýýð áîäëîãûí ñóäàëãàà õèéõ, îäîî õýðýãæèæ áóé íèéãìèéí õàëàìæèéí õºòºëáºð¿¿äýä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ, õàëàìæèéí ìýäýýëëèéí óäèðäëàãûí òîãòîëöîîã õºãæ¿¿ëýõ, õàëàìæèéí õºòºëáºð¿¿äèéí ¿ð ä¿íã ñàéæðóóëàõ áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ áîëîí ñàëáàðûí õ¿íèé íººöèéí ÷àäàâõè áýõæ¿¿ëýõ ÷èãëýëä àìæèëòòàé õàìòðàí àæèëëàæ áàéíà.

Ìîíãîë Óëñàä õýðýãæèæ áóé íèéãìèéí õàëàìæèéí õºòºëáºð¿¿äèéí äèçàéí, ¿ð øèì õ¿ðòýã÷äèéí áàéäàëä õèéñýí ä¿í øèíæèëãýýíèé òàëààðõ ýíý òàéëàí íü óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéí õ¿íäðýëòýé áàéãàà ºíººãèéí íºõöºëä íèéãìèéí õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàð õ¿ðòýýìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ, íèéãìèéí õàëàìæèéí äýìæëýã òóñëàëöàà çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé ýìçýã á¿ëãèéí ºðõèéí ãèø¿¿í-èðãýäýä íèéãìèéí õàëàìæèéã îíîâ÷òîé ÷èãë¿¿ëýõ, íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâýð òýòãýìæ, îëîí òºðëèéí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýã íýãòãýí áàãöëàõ, çàðöóóëæ áàéãàà õºðºíãèéí ¿ð ºãººæèéã íýìýãä¿¿ëýõ, õàëàìæèéí òîãòîëöîîã èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé áîëãîõîä ÷èãëýñýí áîäëîãî, øèéäâýð áîëîâñðóóëàõàä ÷óõàë õóâü íýìýð áîëîõóéö ä¿í øèíæèëãýý áîëæ áàéãàà þì. Ò¿¿í÷ëýí íèéãìèéí õàìãààëëûí ñàëáàðûí ñòðàòåãè òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ ¿éë ÿâöàä çîõèõ äýìæëýã áîëîõ þì.

Ýíýõ¿¿ òàéëàíã áýëòãýí ãàðãàñàí Äýëõèéí áàíêíû íèéãìèéí õàìãààëàë, õºäºëìºðèéí áàã, ò¿¿íèé äîòîð àõëàõ ìýðãýæèëòýí Æóíêî Îíèøè, åðºíõèé ÷èãëýë, óäèðäàìæààð õàíãàí àæèëëàñàí íî¸í. Æåéõàí Àðóëïðàãàñàì áîëîí ìýðãýæèë àðãà ç¿éí äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ õàìòðàí àæèëëàñàí, ñàíàë çºâëºìæºº õóâààëöñàí áóñàä õ¿ì¿¿ñò òàëàðõàë èëýðõèéëüå.

ÑÎÄÍÎÌÇÓÍÄÓÉÍ ÝÐÄÝÍÝ

ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í, Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿í, ÕÀÕÍÕ-ûí ñàéä

ªÌÍªÕ ¯Ã

Ñ¿¿ëèéí õîðü ãàðóé æèëèéí õóãàöààíä Ìîíãîë Óëñ ýäèéí çàñàã, óëñ òºðèéí òîãòîëöîîãîî ººð÷èëæ, òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãààñ çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàãò øèëæñýí áèëýý. Á¿õýëä íü õàðâàë ¿ð ä¿í íü òîäîðõîé, ¿éëäâýðëýë íýìýãäýæ ¿éë÷èëãýý ñàéæðàí, õ¿í àìûí äèéëýíõèéí àìüæèðãààíû ò¿âøèí äýýøèëñýí áàéíà. Ãýâ÷ ¿¿íèé çýðýãöýý çàõ çýýëèéí îðîî áóñãàà öàãò õ¿í àìûí çàðèì õýñýã ýìçýã, õÿìðàëä ºðòºìòãèé, óëñ îðíû õºãæèë öýöýãëýëòèéí ¿ð øèìýýñ õ¿ðòýõ áîëîìæã¿é áîëîõîä õ¿ð÷ áàéíà. Áóñàä îëîí óëñ îðíû íýã àäèëààð, Ìîíãîë Óëñ íèéãìèéí õàëàìæààð äàìæóóëàí ýìçýã èðãýäýý õàìãààëàõ, óëñ îðíû ºñºëò õºãæëèéí ¿ð øèìèéã õ¿í àìä ºðãºí õ¿ðýýòýé õ¿ðòýýõèéã ýðìýëçäýã. Ãýõäýý õàëàìæèéí õºòºëáºð¿¿ä õýð ñàéí àæèëëàæ áàéíà âý? Õàëàìæèéí òîãòîëöîîã õýðõýí èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé áîëãîæ áîëîõ âý? Ýäãýýð àñóóëòóóäûí õàðèóëòûã îëîõûí ºìíº õàëàìæààñ õýí ¿ð øèì õ¿ðòýæ áàéíà âý, õàëàìæèéí õºòºëáºð¿¿ä íü ÿäóó èðãýäýä õ¿ð÷ ÷àäàæ áàéíà óó ãýäãèéã îéëãîõ øààðäëàãàòàé þì. Ýíý òàéëàíãèéí çîõèîã÷èä ºðõèéí áîëîí õàëàìæèéí õºòºëáºð¿¿äèéí äýëãýðýíã¿é áºãººä èæ á¿ðýí ìýäýýëëèéí ñàíã àøèãëàí äýýðõ àñóóëòóóäàä çàðèì õàðèóëòûã ºã÷ áàéíà.

¯ð ä¿í íü çàðèì òàëààð ñàéøààëòàé áàéíà. Ìîíãîë óëñ íèéãìèéí õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýýã èðãýäýä õ¿ðãýõ õýðýãæèëòèéí ñàéí ìåõàíèçìòàé. Ìºí äýëõèéí áóñàä óëñ îðíóóäòàé õàðüöóóëàõàä Ìîíãîë óëñ õàëàìæèä íýëýýä ºãººìºð õàíääàã. Ýäãýýðýýñ õàðàõàä íèéãìèéí õàëàìæèéí òîãòîëöîî íü á¿õýëäýý ýìçýã èðãýäýý äýìæèõ, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ çîðèëòûã õàíãàõ áîëîìæòîé þì.

Ãýâ÷ òàéëàíãèéí ä¿í øèíæèëãýýíýýñ õàðàõàä çàðèì õºòºëáºðèéí îíöëîã øèíæ áàéäàë íü õàëàìæèéí òîãòîëöîîíû ¿ð ä¿í èë¿¿ ñàéí áàéæ áîëîõ áîëîìæèéã áóóðóóëæ áàéíà. Õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýýã èðãýäýä õ¿ðãýõ õýðýãæèëòèéí ìåõàíèçì ñàéí áàéãàà õýäèé ÷ õàëàìæààñ ¿ð øèì õ¿ðòýã÷äèéí íýëýýä íü èéì äýìæëýã òóñëàìæ àâàõ õàìãèéí èõ õýðýãöýýòýé õ¿ì¿¿ñ áèø áàéíà. ªðõèéí íýãäñýí ìýäýýëëèéí ñàíä á¿ðòãýãäñýí õ¿í àìûí õàìãèéí ÿäóó 40%-ä íèéò õàëàìæèéí 56% íü çàðöóóëàãäàæ áàéãàà áîë õàëàìæèéí 28% íü ÷èíýýëýã 40%-ä î÷èæ áàéíà.

Äýëõèéí çàõ çýýë äýýðõ Ìîíãîë óëñûí ýêñïîðòûí ãîë íýðèéí áàðààíû ¿íý áóóð÷ áàéãàà áîëîí òàòâàðûí îðëîãî õàíãàëòã¿é áàéãàà ºíººãèéí íºõöºë íü íèéãìèéí õàëàìæèéí ¿ð ä¿íã öààøèä óëàì ñàéæðóóëàõ øààðäëàãûã íýìýãä¿¿ëæ áàéíà.

Òóéëûí ÿäóóðëûã óñòãàõ çîðèëãîòîé áàéãóóëëàãûí õóâüä Äýëõèéí Áàíê ÿäóóðëûã áóóðóóëàõàä ÷óõàë íºëººòýé àñóóäëóóä áîëîí óëñ îðíû õºãæèë äýâøëèéí ¿ð øèì íü íèéò õ¿í àìä ºãººæòýé áàéõàä òóñëàõ õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéã îéëãîõûã õè÷ýýäýã. Ýíýõ¿¿ òàéëàí íü Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçðààñ ÿäóó áîëîí ýìçýã á¿ëãèéí èðãýäèéã äýìæèõ õàëàìæèéí òîãòîëöîîãîî èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé áîëãîõ áîäëîãûí øèéäýë ãàðãàõàä õýðýãòýé ä¿í øèíæèëãýý, áàðèìò íîòîëãîîã áèé áîëãîæ áàéíà ãýäýãò áè èòãýæ áàéíà.

Äýëõèéí Áàíêíû ñóóðèí òºëººëºã÷ áºãººä Ìîíãîë óëñûã õàðèóöñàí ìåíåæåð

ÆÝÉÌÑ ÀÍÄÅÐÑÎÍ

ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ¯¯ÄÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍ, ¯Ð ØÈÌ Õ¯ÐÒÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ

4

АГУУЛГАТалархал ...................................................................................................................................................................... 9

Хураангуй тайлан ..................................................................................................................................................... 11

1. Удиртгал ............................................................................................................................................................... 20

Мэдээлэл .................................................................................................................................................................... 20

Судалгааны хязгаарлагдмал байдал .................................................................................................................. 21

Тайлангийн бүтэц .................................................................................................................................................... 21

2. Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүд ........................................................................................................... 22

3. Орлого орлуулан тооцох аргачлал (ООТА) болон дүн шижилгээнд ашигласан мэдээллийн эх сурвалж ..................................................................................................................................................................... 25

Насанд хүрэгчдийн боловсролын түвшин ......................................................................................................... 26

Хөгжлийн бэрхшээл ................................................................................................................................................. 27

Ажил ............................................................................................................................................................................ 27

Амьжиргааны түвшний бүлгүүд: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэг .................................... 27

4. Дүн шинжилгээний гол үр дүн ................................................................................................................... 29

Нийгмийн халамжийн төсөв болон зардал ....................................................................................................... 29

Үр шим хүртэгчдийн тоо ......................................................................................................................................... 31

Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн хамралт ............................................................................................... 32

Үр шим хуваарилалтын байдал ........................................................................................................................... 33

Ахмад настнууд үр шим хүртэж буй хөтөлбөрүүд .......................................................................................... 37

Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд үр шим хүртэж буй хөтөлбөрүүд .................................................................. 38

Ядуучууд үр шим хүртэж буй хөтөлбөрүүд ....................................................................................................... 39

5. Бодлогын нөлөөлөл, зөвлөмж ..................................................................................................................... 42

Олон саланги хөтөлбөрүүдийг нэгтгэх ................................................................................................................. 42

Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийг ядуучуудад тухайлан чиглүүлэх ................................................... 43

Ядуурлыг бууруулах хөтөлбөрүүдийн өгөөмөр шинж, хамрах хүрээг нэмэгдүүлэх ................................... 45

Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих хөтөлбөрүүдийг бэхжүүлэх, нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн дизайн нь ажил эрхлэхийг дэмждэг байх ....................................................................................................... 45

Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн хяналт шинжилгээ, үнэлгээ бэхжүүлэх ..................................... 46

6. Дүгнэлт .................................................................................................................................................................... 48

5


Ном зүй ....................................................................................................................................................................... 49

Хавсралт I: Хөтөлбөрүүдийн товч танилцуулга ............................................................................................. 50

Хавсралт II: Инфляцийг оруулж тооцсон халамжийн шилжүүлгийн зардал, 2010 - 2013 он .......... 84

Хавсралт III: Амьжиргааны түвшний өөр өөр бүлгүүд (ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэг) нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдээс үр шим хүртэж байгаа байдал .................................... 85

ХҮСНЭГТҮҮД

Хүснэгт 1: НА/ООТА мэдээллийн сан дахь хүний тоо, аймгаар .............................................................. 26

Хүснэгт 2: Боловсролын түвшин ...................................................................................................................... 26

Хүснэгт 3: Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн тоо, хөгжлийн бэрхшээлийн төрлөөр ...................... 27

Хүснэгт 4: Мэдээллийн сан дахь хүний тоо, ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгээр ...... 27

Хүснэгт 5: Дундаж ам бүлийн тоо ба хүүхдийн тоо, ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгээр ... 28

Хүснэгт 6: Өрхийн тэргүүний шинж чанар, ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгээр ....... 28

Хүснэгт 7: Халамжийн хөтөлбөрүүдийн үр шим хүртэгчид ба зардал, 2013 он (мянган төгрөг) .... 29

Хүснэгт 8: Улс орнуудын харьцуулалт: Хүн амын хамгийн ядуу 20 хувьд очиж буй халамжийн нийт тэтгэмжийн хувь ..................................................................................................................................................... 33

Хүснэгт 9: Нийгмийн халамжийн тэтгэвэр авагч хүний тоо, аймгаар ................................................... 51

Хүснэгт 10: Нийгмийн халамжийн тэтгэвэр авагч насанд хүрэгчдийн боловсролын түвшин ....... 52

Хүснэгт 11: Нийгмийн халамжийн тэтгэвэр авагч хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн тоо, хөгжлийн бэрхшээлийн төрлөөр ......................................................................................................................................... 52

Хүснэгт 12: Нийгмийн халамжийн тэтгэвэр авагчдын тоо, ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгээр .................................................................................................................................................................... 53

Хүснэгт 13: Нийгмийн халамжийн тэтгэмж авагчдын тоо ба хувь, аймгаар ...................................... 55

Хүснэгт 14: Нийгмийн халамжийн тэтгэмж авагчид болон хүнсний эрхийн бичиг хүлээн авагч өрхийн тэргүүний боловсролын түвшин ...................................................................................................... 56

Хүснэгт 15: Нийгмийн халамжийн тэтгэмж авагч болон хүнсний эрхийн бичиг хүлээн авагч хөгжлийн бэрхшээлтэй өрхийн тэргүүний тоо, хөгжлийн бэрхшээлийн төрлөөр ........................... 56

Хүснэгт 16: Нийгмийн халамжийн тэтгэмж авагчид, ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү бүлгээр ... 57

Хүснэгт 17: Нийгмийн халамжийн үйлчилгээ авагчдын тоо, аймгаар ................................................ 59

Хүснэгт 18: Нийгмийн халамжийн үйлчилгээ авагчдын тоо .................................................................... 60

Хүснэгт 19: Нийгмийн халамжийн үйлчилгээ авагчдын боловсролын түвшин ................................ 61

Хүснэгт 20: Нийгмийн халамжийн үйлчилгээ авагч хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн тоо, хөгжлийн бэрхшээлийн төрлөөр ......................................................................................................................................... 61

Хүснэгт 21: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэг тус бүр дэх нийгмийн халамжийн үйлчилгээ авагчдын тоо ................................................................................................................................... 62

Хүснэгт 22: Ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчид, аймгаар ...................................... 64

Хүснэгт 23: Ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчдын боловсролын түвшин ............ 65

Хүснэгт 24: Ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагч хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн тоо, хөгжлийн бэрхшээлийн төрлөөр ............................................................................................................... 65

Хүснэгт 25: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэг тус бүр дэх ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчид .................................................................................................................................. 66


6

Хүснэгт 26: Алдар цолтой ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчдын тоо, авсан тусламж хөнгөлөлтийн тоо, аймгаар .................................................................................................................................. 68

Хүснэгт 27: Алдар цолтой ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчдын боловсролын түвшин ........................................................................................................................................................................ 68

Хүснэгт 28: Ахмад настны хөнгөлөлт, тусламж авагч хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн тоо, хөгжлийн бэрхшээлийн төрлөөр ........................................................................................................................ 69

Хүснэгт 29: Ахмад настны хөнгөлөлт тусламж авагчдын тоо, ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгээр .................................................................................................................................................................... 69

Хүснэгт 30: Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчид, аймгаар .......... 72

Хүснэгт 31: Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчдын боловсролын түвшин ......................................................................................................................................................................... 73

Хүснэгт 32: Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчдын тоо, хөгжлийн бэрхшээлийн төрлөөр ............................................................................................................................................ 73

Хүснэгт 33: Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчдын тоо, ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгээр ....................................................................................................... 74

Хүснэгт 34: “Эхийн алдар” одонтой эхчүүдэд олгох мөнгөн тусламж, жирэмсэн болон нярай, хөхүүл хүүхэдтэй эхийн тэтгэмж авагчид, аймгаар ................................................................................................... 76

Хүснэгт 35: “Эхийн алдар” одонтой эхчүүдэд олгох мөнгөн тусламж, жирэмсэн болон нярай, хөхүүл хүүхэдтэй эхийн тэтгэмж авагчдын боловсролын түвшин ....................................................................... 76

Хүснэгт 36: “Эхийн алдар” одонтой эхчүүдэд олгох мөнгөн тусламж, жирэмсэн болон нярай, хөхүүл хүүхэдтэй эхийн тэтгэмж авагчдын дундах хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд, хөгжлийн бэрхшээлийн төрлөөр ....................................................................................................................................................................... 77

Хүснэгт 37: “Эхийн алдар” одонтой эхчүүдэд олгох мөнгөн тусламж, жирэмсэн болон нярай, хөхүүл хүүхэдтэй эхийн тэтгэмж авагчид, ООТА онооны өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгээр .......................... 78

Хүснэгт 38: Хүнсний эрхийн бичиг хөтөлбөрийн үр шим хүртэгчид, аймгаар ..................................... 79

Хүснэгт 39: Хүнсний эрхийн бичиг хөтөлбөрийн үр шим хүртэгч өрхийн тэргүүний боловсролын түвшин ........................................................................................................................................................................ 80

Хүснэгт 40: Хүнсний эрхийн бичиг хөтөлбөрийн үр шим хүртэгч хөгжлийн бэрхшээлтэй өрхийн тэргүүн, хөгжлийн бэрхшээлийн төрлөөр ....................................................................................................... 80

Хүснэгт 41: Хүүхдийн мөнгөний хөтөлбөрийн үр шим хүртэгчид, аймгаар .......................................... 81

Хүснэгт 42: Хүүхдийн мөнгөний хөтөлбөрөөөс үр шим хүртэгч хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийн тоо, хөгжлийн бэрхшээлийн төрлөөр ............................................................................................................... 82

Хүснэгт 43: Хүүхдийн мөнгөний хөтөлбөрөөс үр шим хүртэгч хүүхдийн тоо, ООТА онооны өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгээр ......................................................................................................................................... 83

ЗУРГУУД

Зураг 1: Хүүхдийн Мөнгөний Хөтөлбөрөөс бусад нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн зардал, 2010- 2013 он, инфляцийг оруулан тооцсон (2010 оныг суурь он болгон авсан) .................................. 12

Зураг 2: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгийн иргэдийн авсан тэтгэмжийн эзлэх хувь ........ 13

Зураг 3: Ядуучуудад өгөөжтэй/хүртээмжтэй байгаа хөтөлбөрүүд: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгийн иргэдийн үр шим хүртэж буй тэтгэмжийн хувиар ........................................................ 14

Зураг 4: Ядуу бус (чинээлэг) иргэдэд илүү өгөөжтэй хөтөлбөрүүд: ООТА оноогоор өрхийн тэнцүү 5 бүлгийн иргэдийн үр шим хүртэж буй хөтөлбөрийн хувиар ............................................................... 15

7


Зураг 5: Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн зардал, 2013 он ............................................................ 30

Эх сурвалж: НХҮЕГ .................................................................................................................................................. 30

Зураг 6. Хүүхдийн Мөнгөний Хөтөлбөрөөс бусад нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн зардал, 2010- 2013 он, инфляцийг тооцсон зардал (2010 оныг суурь он болгон авсан) .................................. 30

Зураг 7. Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрийн үр шим хүртэгчдийн тоо, 2013 он ................................. 31

Зураг 8. Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрийн үр шим хүртэгчдийн тоо, хөтөлбөрийн бүлгээр, Хүүхдийн Мөнгөний Хөтөлбөрийг оруулахгүйгээр, 2010-2013 он ............................................................ 32

Зураг 9. НХ/ООТА Мэдээллийн санд орсон иргэдийн халамжийн хөтөлбөрт хамрагдсан байдал, хөтөлбөрийн тоо болон эзлэх хувиар (Хүүхдийн Мөнгөний Хөтөлбөрийг оруулахгүйгээр) ........... 32

Зураг 10: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгийн иргэдийн авсан тэтгэмжийн эзлэх хувь .. 34

Зураг 11: Ядуучуудад илүү өгөөжтэй байгаа хөтөлбөрүүд: 32 ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгийн иргэдийн авсан тэтгэмжийн хувиар ............................................................................... 35

Зураг 12: Ядуу бус (чинээлэг) иргэдэд илүү өгөөжтэй хөтөлбөрүүд: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгийн иргэдийн үр шим хүртэж буй хөтөлбөрийн хувиар .................................................... 36

Зураг 13: Хөтөлбөрийн үр шим хүртэгчид, хүйсээр ...................................................................................... 37

Зураг 14: Ахмад настнууд үр шим хүртэж буй тусламж хөнгөлөлтийн эзлэх хувь, хөтөлбөрийн тоо болон эзлэх хувиар ......................................................................................................................................... 37

Зураг 15: 16-аас дээш насны хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн авч буй тусламж хөнгөлөлтийн эзлэх хувь, хөтөлбөрийн тоо болон хувиар .................................................................................................... 38

Зураг 16: 16 хүртэл насны хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдүүдийн авч буй тэтгэмжийн хувь, хөтөлбөрийн тоо болон хувиар ........................................................................................................................... 39

Зураг 17: Ядуу иргэдийн авч буй нийт тэтгэмжийн хувь (тооцоолсон), хөтөлбөрийн тоо болон хувиар .......................................................................................................................................................................... 40

Зураг 18: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгийн нэгдүгээр (хамгийн ядуу) бүлэг дэх хүнсний эрхийн бичиг хөтөлбөрөөс үр шим хүртэгчдийн хувь ................................................................ 41

Зураг 19: Инфляцийг оруулан тооцсон нийгмийн халамжийн тэтгэврийн жилийн зардлын чиг хандлага (2010 оныг суурь он болгож авсан, сая төгрөгөөр) ................................................................... 50

Зураг 20: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэг тус бүр дэх иргэдийн эзлэх хувь, нийгмийн халамжийн тэтгэвэр авагчдын харьцаа ...................................................................................... 53

Зураг 21: Инфляцийг оруулан тооцсон нийгмийн халамжийн тэтгэмжийн жилийн зардлын чиг хандлага (2010 оныг суурь он болгож авсан, сая төгрөгөөр) ................................................................... 54

Зураг 22: ООТА оноогоор өрхийн тооны 5 тэнцүү бүлэг тус бүр дэх иргэдийн эзлэх хувь, бүлэг тус бүр дэх нийгмийн халамжийн тэтгэмж шилжүүлэг авагчдын харьцаа ................................................ 57

Зураг 23: Инфляцийг оруулан тооцсон нийгмийн халамжийн үйлчилгээний жилийн зардлын чиг хандлага (2010 оныг суурь он болгож авсан, сая төгрөгөөр) ................................................................... 59

Зураг 24: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэг тус бүр дэх иргэдийн эзлэх хувь, нийгмийн халамжийн үйлчилгээ авагчдын харьцаа ................................................................................... 62

Зураг 25: Инфляцийг оруулан тооцсон ахмад настны хөнгөлөлт тусламжийн жилийн зардлын чиг хандлага (2010 оныг суурь он болгож авсан, сая төгрөгөөр) ................................................................... 63

Зураг 26: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэг тус бүр дэх иргэдийн эзлэх хувь, ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчдын харьцаа ............................................................................ 66

Зураг 27: Инфляцийг оруулан тооцсон, алдар цолтой ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламжийн зардлын чиг хандлага (2010 оныг суурь он болгож авсан, сая төгрөгөөр) ................. 37

Зураг 28: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэг тус бүр дэх иргэдийн эзлэх хувь, ахмад настны хөнгөлөлт тусламж авагчдын харьцаа ............................................................................................. 70


8

Зураг 29: Инфляцийг оруулан тооцсон, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламжийн жилийн зардлын чиг хандлага (2010 оныг суурь он болгож авсан, сая төгрөгөөр) ..... 72

Зураг 30: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэг тус бүр дэх иргэдийн эзлэх хувь, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчдын харьцаа ............................... 74

Зураг 31: Инфляцийг оруулан тооцсон эх хүүхдэд үзүүлэх тэтгэмж тусламжийн жилийн зардлын чиг хандлага (2010 оныг суурь он болгож авсан, сая төгрөгөөр) ............................................................ 75

Зураг 32: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэг тус бүр дэх иргэдийн эзлэх хувь, “Эхийн алдар” одонтой эхчүүдэд олгох мөнгөн тусламж, жирэмсэн болон нярай, хөхүүл хүүхэдтэй эхийн тэтгэмж авагчдын харьцаа .................................................................................................................................. 78

Зураг 33: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэг тус бүр дэх иргэдийн эзлэх хувь, хүүхдийн мөнгөний хөтөлбөрөөс үр шим хүртэгч хүүхдүүдийн харьцаа ................................................................. 83

9


ТАЛАРХАЛЭнэхүү тайланг Дэлхийн Банкны нийгмийн хамгаалал хөдөлмөрийн баг, Жунко Ониши, Чулууны Тунгалаг нар бэлтгэн гаргалаа. Дүн шинжилгээ хийх ажлын тодорхой үе шатуудад үнэтэй зөвлөмж өгч хамтран ажилласан Лхагвасүрэнгийн Мөнхзул (Хүн Амын Хөгжил, Нийгмийн Хамгааллын Яам), ерөнхий чиглэл удирдамжаар хангасан Жехан Арулпрагасам, мөн тайланд санал зөвлөмж өгсөн Жэймс Андерсон, Тайхун Ли, Нитин Умапати, Франзиска Газманн болон Бадарчийн Эрдэнэ-Очир нарт талархал илэрхийлье.

Энэхүү тайланг Оросын Холбооны Улс, Норвеги, Их Британи, Умард Ирландын Нэгдсэн Вант Улс, Австрали, Швед улсын дэмжлэгтэй “Rapid Social Response” Олон Хандивлагчийн Итгэлцлийн Сангийн санхүүжилтээр хийлээ.

Энэ тайланд илэрхийлэгдсэн санаа, дүгнэлт, тайлбарууд нь тайлангийн зохиолчдынх бөгөөд Дэлхийн Банк, түүний байгууллагууд болон Гүйцэтгэх захирлуудын зөвлөл, эсвэл тэдний төлөөлж байгаа улс орнуудтай хамааралгүй болно.


10

Тайланд хэрэглэсэн нэр томьёоны тайлбар

Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд олгох тусламж хөнгөлөлт

Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд олгох мөнгөн тэтгэмж, нөхөн олговор

Ахмад настанд олгох тусламж хөнгөлөлт

Ахмад настанд олгох мөнгөн тэтгэмж, нөхөн олговор

Эх, хүүхдэд зориулсан тэтгэмж

Жирэмсэн болон нярай, хөхүүл хүүхэдтэй эхийн тэтгэмж, мөн “Эхийн алдар” одонтой эхчүүдэд олгох мөнгөн тусламж орно.

Алдар цолтой ахмад настанд олгох тусламж хөнгөлөлт

Алдар цолтой ахмад настанд олгох нэмэлт, хөнгөлөлтүүд

Нийгмийн халамжийн тэтгэмж/шилжүүлгүүд

Үүнд асаргааны тэтгэмж; нийгмийн халамжийн дэмжлэг туслалцаа зайлшгүй шаардлагатай өрхийн гишүүн-иргэний тэтгэмж; онцгой тохиолдлын болон амьжиргааг дэмжих мөнгөн тэтгэмж орно.

Хөгжлийн бэрхшээл Бие махбодын болон оюун ухааны бэрхшээлийн аль алиныг оруулна. Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд олгох тусламж хөнгөлөлтийг хөгжлийн бэрхшээлтэйг баталгаажуулсан үнэмлэх дээр үндэслэн олгодог хэдий ч энэ тайланд “хөгжлийн бэрхшээлтэй” гэдгийг Орлогыг Орлуулан Тооцох Арга (ООТА) мэдээллийн санд орсон өрхийн гишүүний хэлснээр авсан.

Тэтгэврийн насны бүлэг 60 ба түүнээс дээш настай эрэгтэй, 55 ба түүнээс дээш настай эмэгтэй

ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэг

Орлогыг Орлуулан Тооцох Аргачлал (ООТА)-аар судалгаанд хамрагдсан өрх тус бүрийн оноог тооцож эрэмбэлснийг тэнцүү 5 хэсэгт хувааж үүсгэсэн бүлгүүд

НХ/ООТА мэдээллийн сан Энэ тайланд НХ/ООТА мэдээллийн сан гэдэг нь нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн захиргааны мэдээллийг иргэдийн регистерийн дугаарыг ашиглан ООТА судалгааны өрхийн мэдээллийн сантай холбож үүсгэсэн шинэ санг хэлнэ. Энэ шинэ мэдээллийн санг халамж хүртэгчдийн шинж чанарыг тодорхойлж дүн шинжилгээ хийхэд ашиглав.

Нийгмийн халамжийн үйлчилгээ

Олон нийтийн оролцоонд түшиглэсэн халамжийн үйлчилгээ болон төрөлжсөн асрамжийн үйлчилгээ багтана.

Нийгмийн халамжийн тэтгэвэр

Нийгмийн даатгалын сангаас тэтэгвэр авах эрх үүсээгүй ахмад настан, өнчин хүүхэд, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэн, 4 ба түүнээс олон хүүхэдтэй ганц бие эх/эцэгт олгож байгаа халамжийн тэтгэвэр.

Нийгмийн халамжийн хөтөлбөр

Энэ тайланд, нийгмийн халамжийн хөтөлбөр гэдэгт Хүүхдийн Мөнгөний Хөтөлбөрөөс бусад бүх халамжийн тэтгэвэр, тэтгэмж, үйлчилгээ, хөнгөлөлт тусламж , хүнсний эрхийн бичгийн хөтөлбөр орно.

Хөдөлмөрийн насны бүлэг 18-аас дээш, тэтгэврийн наснаас доош насны хүмүүс багтана.

11


ХУРААНГУЙ ТАЙЛАН Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын яам (ХАХНХЯ), Нийгмийн халамж үйлчилгээний

ерөнхий газар (НХҮЕГ) нийгмийн халамжийн 71 хөтөлбөр хэрэгжүүлж байна. Зарим хөтөлбөрүүд нь хэрэгцээнд суурилсан байхад зарим нь алдар гавьяатай холбоотой. Нэгээс бусад бүх хөтөлбөрүүд нь хүн амын бүлгээр буюу категорийн аргаар зорилтот бүлгээ тодорхойлсон байдаг. Хүнсний эрхийн бичгийн хөтөлбөр нь ядуу иргэдэд тухайлан чиглэсэн ганц хөтөлбөр бөгөөд хөтөлбөрөөс үр шим хүртэх зорилтот бүлгээ Орлогыг Орлуулан Тооцох Аргачлал (ООТА) ашиглан тодорхойлдог.1

Засгийн газар нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдээ үнэлж, нэгтгэхийг хүсч байна. Халамжийн хөтөлбөрүүдийн мэдээллийн удирдлагын өнөөгийн төвлөрсөн бус байдлаас шалтгаалан ХАХНХЯ хөтөлбөрийн үр шим хүртэгчдийн талаар нарийн мэдээлэлгүй байна. Энэхүү тайлангийн зорилго нь нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн төсөв, дизайн, хамрагдах шалгуур нөхцөл, тэтгэмжийн хэмжээ, хамрах хүрээ зэрэгт дүн шинжилгээ хийж, хөтөлбөрийн үр шим хүртэгчдийн үндсэн шинж чанарыг тодорхойлж, бодлогын зөвлөмж гаргах явдал юм.

Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийг нийгмийн халамжийн тухай хууль (2012) болон хөтөлбөрт хамрагдах шалгуурыг тогтоосон бусад хууль тогтоомжид тодорхойлсон байдаг. Эдгээр хөтөлбөрүүдийг дараах долоон бүлэгт ангилж болох юм:

• Нийгмийн халамжийн тэтгэвэр • Нийгмийн халамжийн тэтгэмжүүд • Нийгмийн халамжийн үйлчилгээ, үүнд олон нийтийн оролцоонд түшиглэсэн үйлчилгээ

болон төрөлжсөн асрамжийн үйлчилгээ • Алдар цолтой ахмадад олгох тусламж хөнгөлөлт• Ахмад настанд олгох тусламж хөнгөлөлт • Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд олгох тусламж хөнгөлөлт • Эх, хүүхдэд зориулсан тэтгэмж

Дээрх хөтөлбөрүүдээс гадна ХАХНХЯ эрдэс баялгийн ашгийг ирээдүйн үе рүү дахин хуваарилах зорилготой Хүүхдийн мөнгөний хөтөлбөр (ХМХ) хэрэгжүүлдэг. ХМХ нь нийгмийн халамжийн улсын төсвөөс тусдаа “Хүний хөгжил сан”-гаас санхүүждэг бөгөөд 0-18 насны бүх хүүхдэд сар бүр 20 мянган төгрөг (ойролцоогоор 11 ам.доллар)-ийн мөнгөн тэтгэмж олгодог. Зорилго болон санхүүжилтийн эх үүсвэр нь нийгмийн халамжаас тусдаа байдаг хэдий ч нийгмийн халамжийн бусад хөтөлбөрүүдийн нэгэн адилаар ХАХНХЯ-ны шугамаар хэрэгждэг тул ХМХ-ийг ихэнхдээ нийгмийн халамжийн тогтолцооны нэг хэсэг гэж үздэг. Хөтөлбөрийн хэмжээ том учир, ХМХ нь санхүүгийн үр дагавартай ихтэй учраас энэхүү дүн шинжилгээнд оруулах нь чухал ач холбогдолтой гэж үзсэн.

I. Нийгмийн халамжийн төсөв, зардал, хөтөлбөрүүдийн хамралт

2013 онд Засгийн газар ХМХ-ийг оруулаад нийгмийн халамжийн мөнгөн шилжүүлгэнд Дотоодын Нийт Бүтээгдэхүүн (ДНБ)-ий 2.78 хувийг (ХМХ-ийн оруулахгүйгээр 1.37 хувийг) зарцуулсан байна. Хөгжиж буй болон шинэ тулгар хөгжиж буй орнуудад энэ зардал дунджаар ДНБ-ий 1.6 хувь орчим байгаатай харьцуулахад энэ тоо харьцангуй өгөөмөр байна. Энэ нь засгийн газраас хүн амын нийгмийн халамжид хангалттай санхүүгийн эх үүсвэр хуваарилахын төлөө байдгийг харуулж байна. 2013 онд хамгийн их төсөв ХМХ-нд хуваарилагдсан бөгөөд ХМХ нь халамжийн шилжүүлгийн нийт зардлын тал орчим хувийг эзэлж байна. Хоёр дахь том зардал нь нийгмийн халамжийн тэтгэвэр (83 тэрбум төгрөг, ойролцоогоор 50 сая ам.доллар2), дараагийнх нь эх, хүүхдэд зориулсан тэтгэмжүүд (67 тэрбум төгрөг, ойролцоогоор 40 сая ам.доллар3) байна. Энэ хоёр хөтөлбөр нийлээд ч 2013 онд ХМХ-д төсөвлөсөн мөнгөний гуравны хоёроос бага байна.

1 ООТА мэдээллийн санг 2013 оны 12 сард шинэчилсэн бөгөөд мэдээллийн чанар сайн гэж үнэлэгдсэн.2 2013 оны 12 сарын албан ёсны ханшаар 1 ам. доллар 1661 төгрөгтэй тэнцэж байсан. http://www.mongolbank.mn/eng/liststatistic.aspx?did=3 3 Жирэмсэн эхийн болон хөхүүл хүүхэдтэй эхийн тэтгэмжийн төсвүүдийг нэмж, 1 ам. долларыг 2013 оны 12 сарын байдлаар 1661 төгрөгтэй тэнцэх албан ёсны ханшид хөрвүүлж энэ тоог гаргасан. http://www.mongolbank.mn/eng/liststatistic.aspx?did=3.


12

ХМХ-ийг эс тооцвол, инфляцийг тооцсон нийт хөтөлбөрийн зардал 2010-2013 оны хооронд бага зэрэг нэмэгдсэн байна (Зураг 1). Хамгийн том өсөлт нь нийгмийн халамжийн тэтгэвэр хоёр дахин нэмэгдсэн байна. Жирэмсэн болон хөхүүл хүүхэдтэй эхчүүдийн тэтгэмжийн нийт зардал 2011-2013 оны хооронд 40 орчим хувиар өссөн бол алдарт эхийн тэтгэмжийн зардал 45 орчим хувиар буурсан байна.

-

10,000.00

20,000.00

30,000.00

40,000.00

50,000.00

60,000.00

70,000.00

2010 2011 2012 2013

-

Эх сурвалж: НХҮЕГ

Хамралтын хувьд 2013 оны байдлаар нэг сая орчим үр шим хүртэгчтэй ХМХ хамгийн том хөтөлбөр байна. Энэ нь 405 мянган үр шим хүртэгчтэй хоёр дахь том хөтөлбөр болох эх, хүүхдийн тэтгэмжийн хөтөлбөрөөс хоёр дахин илүү том байна. Хамгийн бага хамралттай хөтөлбөр нь 2012 онд зөвхөн 4000 хүн хамрагдсан, алдар цолтой ахмадын нэмэгдэл байна.

ХМХ-ийг оруулж тооцвол НХ/ООТА мэдээллийн санд бүртгэгдсэн нийт иргэдийн тал (49.4 хувь) нь дор хаяж халамжийн нэг хөтөлбөрт хамрагдаж байна. 2012 онд Монгол улсын ядуурлын түвшин 27 хувь байсантай харьцуулж үзвэл ХМХ-ийн хамралт их өндөр хамралт юм. Хөгжиж буй орнуудын цөөхөн тооны улсад нийгмийн халамжийн хамрах хүрээ нь ядуурлын түвшингээс давсан байдаг (Дэлхийн Банк, 2014). Дүн шинжилгээ хийсэн энэ мэдээллийн сан ч ХМХ –ийн дээрх хамрагдалтыг баталж байна. 0-18 насны нийт хүүхдийн 94 хувь нь хүүхдийн мөнгө авч байна. Сонирхолтой нь үүнийг ООТА онооны өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгээр задалж үзэхэд, бүлэг тус бүр дэх хүүхдийн мөн 94 хувь нь ХМХ-т хамрагдаж байна.

Гэхдээ ХМХ-ийг хасч тооцвол, мэдээлийн санд бүртгэгдсэн хүн амын зөвхөн 19 хувь нь дор хаяж халамжийн нэг хөтөлбөрөөс үр шим хүртдэг бол харин ихэнх (81 хувь) нь ямар нэг халамж авдаггүй байна. 14 хувь нь халамжийн нэг хөтөлбөрт, 3.4 хувь нь 2 хөтөлбөрт, 1 гаруй хувь нь халамжийн 3 хөтөлбөрт хамрагддаг. Харин 0.5 хувь нь халамжийн 4 ба түүнээс дээш хөтөлбөрт хамрагддаг байна.

Ерөнхийдөө нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүд нь ядуучуудад илүү өгөөжтэй байна. Халамжийн дийлэнх хэсэг нь хүн амын ядуу хэсэгт очдог. ООТА өрхийн оноогоор тооцож дүн шинжилгээ хийж үзэхэд өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгийн хамгийн ядуу бүлэг (20 хувь)-д халамжийн

Зураг 1: Хүүхдийн Мөнгөний Хөтөлбөрөөс бусад нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн зардал, 2010- 2013 он, инфляцийг оруулан тооцсон (2010 оныг суурь он болгон авсан)

13


4 Амьжиргааны өөр өөр бүлгүүдэд очих халамжийн хувь хэмжээнд дүн шинжилгээ хийхдээ халамжийн хөтөлбөрийн захиргааны мэдээлэлд бүртгэгдсэн л бол уг тэтгэмжээ бүрэн хүлээж авч байгаа гэж үзсэн. Мөнгөн тэтгэмжийн хувьд, хөтөлбөрийн дизайн /тэтгэмжийн хэмжээ болон тэтгэмж авах давтамж/-д үндэслэн тэтгэмжийн жилийн дүнгээр тооцсон. Жил тутамд олгодоггүй нөхөн олговрын хувьд үр шим хүртэгч бүх хүмүүс энэхүү дүн шинжилгээ хийсэн онд нөхөн олговроо бүрэн авсан гэж үзсэн бөгөөд олгосон нөхөн олговрын дундаж хэмжээг НХҮЕГ-аас авсан 2012 оны халамжийн зарцуулалтын дүнг үндэслэн тооцсон болно.5 “Нийгмийн халамжийн төлөв байдал 2014” тайланд, Монгол улсын 2007 оны Өрхийн Нийгэм Эдийн Засгийн Судалгаанд /ӨНЭЗС/ үндэслэн хийсэн тооцоогоор, нийт халамжийн 22.5 хувь нь хамгийн ядуу 20 хувьд хүрдэг гэж дурдсан байдаг. Харин манай энэ тайланд хамгийн ядуу 20 хувьд нийт халамжийн 34 хувь хүрдэг гэсэн нь ООТА мэдээллийн сан болон нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн захиргааны мэдээлэлд хийсэн дүн шинжилгээгээр гарсан тоо юм.

хамгийн их хувь очиж байна.4 Таван бүлгийн хамгийн ядуу бүлгийн иргэд нийт халамжийн шилжүүлгийн 34 хувийг авч байгаа (Зураг 2).5 Гэхдээ Европ болон Төв Азийн (жишээ нь Корати, Косово гэх мэт) зарим улсуудад хамгийн ядуу 20 хувьд очих халамжийн хувь хэмжээ 40 гаруй хувьд хүрсэн байдаг. Энэ тал дээр дэлхий дээр хамгийн сайн улс орнуудад (жишээ нь Аргентин, Панам, Перу гэх мэт) хамгийн ядуу 20 хувьд нийт халамжийн 50 гаруй хувь нь очдог гэдгийг тэмдэглэх хэрэгтэй.

Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо

Өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгийн хамгийн ядуу бүлгийн иргэдийн авч буй нийгмийн халамжийн хамгийн том хөтөлбөр нь ХМХ нь (16 хувь) байна. Зураг 2-д үзүүлсэнчлэн, дараагийн том хөтөлбөр нь нийгмийн халамжийн тэтгэвэрт (9 хувь), түүний дараагийнх нь хүнсний эрхийн бичгийг оруулаад нийгмийн халамжийн тэтгэмж шилжүүлгүүд (4 хувь), эх хүүхдэд зориулсан тэтгэмж тусламж (3 хувь) байна.

Ихэнх хөтөлбөр категорийн аргаар зорилтот бүлгээ тодорхойлдог хэдий ч ядуучуудад өгөөжтэй байдал нь зарим хөтөлбөрт бусад хөтөлбөрөөс илүү байна. Ядуучуудад илүү өгөөжтэй хөтөлбөр буюу ООТА бага оноотой бүлгүүдийн өрхүүд илүү хүртэж байгаа хөтөлбөрүүд нь нийгмийн халамжийн тэтгэвэр, нийгмийн халамжийн тэтгэмж шилжүүлэг, ХМХ, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд үзүүлэх тэтгэмж хөнгөлөлт, мөн эх хүүхдэд чиглэсэн тэтгэмж байна (Зураг 3).

Зураг 2: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгийн иргэдийн авсан тэтгэмжийн эзлэх хувь


14

Зураг 3: Ядуучуудад өгөөжтэй/хүртээмжтэй байгаа хөтөлбөрүүд: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгийн иргэдийн үр шим хүртэж буй тэтгэмжийн хувиар6


Харин эсрэгээр, зарим хөтөлбөрүүд нь ядуу бус (чинээлэг) иргэдэд илүү өгөөжтэй (регрессив) байна. Ийм хөтөлбөрүүдэд алдар цолтой ахмадын нэмэгдэл, ахмад настанд олгох тэтгэмж хөнгөлөлтүүд орж байна. Ялангуяа, алдар цолтой ахмадын нэмэгдлийн хөтөлбөр нь хэдийгээр ядуурлыг бууруулах хөтөлбөр биш хэдий ч ядуу бус иргэдэд очиж буй хувь хэмжээний хувьд онцгой анхаарал татаж байгаа юм. Алдар цолтой ахмадын нэмэгдлийн дийлэнх нь ООТА онооны дагуу хамгийн чинээлэг бүлгийн иргэдэд очиж байна. Алдар цолтой ахмадад олгох нэмэгдлийн хэмжээ нь бусад тэтгэмжийн хэмжээтэй харьцуулахад хамгийн том бөгөөд ядуу бус иргэдэд очдог гэдгийг энд тэмдэглэх нь чухал юм.

6 Зураг 3-д, 5 бүлэг тус бүрийн эхний баганад тэр бүлэгт байгаа хүмүүсийн эзлэх хувийг харуулсан. Тиймээс тухайн хөтөлбөрөөс үр шим хүртэгсдийн хувь эхний баганаас өндөр байвал хөтөлбөрөөс тухайн бүлгийн иргэд харьцангуй их үр шим хүртэж байна гэсэн үг юм. Хэрэв тухайн хөтөлбөрөөс үр шим хүртэгсдийн хувь эхний баганаас нам байвал уг хөтөлбөрөөс тухайн бүлгийн иргэд харьцангуй бага үр шим хүртдэг гэсэн үг болно.

15


Зураг 4: Ядуу бус (чинээлэг) иргэдэд илүү өгөөжтэй хөтөлбөрүүд: ООТА оноогоор өрхийн тэнцүү 5 бүлгийн иргэдийн үр шим хүртэж буй хөтөлбөрийн хувиар7


Үр шим хүртэгчдийн жендэрийн хуваарилалт хөтөлбөрүүдийн хооронд ялгаатай байна. ХМХ болон хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд үзүүлэх тусламж хөнгөлөлтийн үр шим хүртэгчдийн дунд эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүс тэнцүүхэн байна. Эх, хүүхдэд зориулсан тэтгэмжүүдийн үр шим хүртэгчид нь мэдээжээр эмэгтэйчүүд. Нийгмийн халамжийн нийт тэтгэмж шилжүүлгийн үр шим хүртэгчдийн 58 орчим хувийг эмэгтэйчүүд эзэлж байна. Ахмад настанд үзүүлэх тусламж хөнгөлөлт авагчид болон нийгмийн халамжийн тэтгэвэр авагчдын дунд эмэгтэйчүүд илүү (69 хувь болон 54 хувь тус тус) байгаа нь хамрагдах насны шалгуур эмэгтэйчүүдэд 55 нас, эрэгтэйчүүдэд 60 байгаа, мөн эмэгтэйчүүд эрэгтэйчүүдээс илүү урт насалж байгаатай холбоотой байх талтай. Огт өөр байгаа ганц хөтөлбөр нь алдар цолтой ахмад настны нэмэгдэл бөгөөд эрэгтэйчүүд голлон (82 хувь) үр шим хүртдэг.

7 Үр шим хүртэгчдийн жендэрийн хуваарилалт хөтөлбөрүүдийн хооронд ялгаатай байна. ХМХ болон хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд үзүүлэх тусламж хөнгөлөлтийн үр шим хүртэгчдийн дунд эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүс тэнцүүхэн байна. Эх, хүүхдэд зориулсан тэтгэмжүүдийн үр шим хүртэгчид нь мэдээжээр эмэгтэйчүүд. Нийгмийн халамжийн нийт тэтгэмж шилжүүлгийн үр шим хүртэгчдийн 58 орчим хувийг эмэгтэйчүүд эзэлж байна. Ахмад настанд үзүүлэх тусламж хөнгөлөлт авагчид болон нийгмийн халамжийн тэтгэвэр авагчдын дунд эмэгтэйчүүд илүү (69 хувь болон 54 хувь тус тус) байгаа нь хамрагдах насны шалгуур эмэгтэйчүүдэд 55 нас, эрэгтэйчүүдэд 60 байгаа, мөн эмэгтэйчүүд эрэгтэйчүүдээс илүү урт насалж байгаатай холбоотой байх талтай. Огт өөр байгаа ганц хөтөлбөр нь алдар цолтой ахмад настны нэмэгдэл бөгөөд эрэгтэйчүүд голлон (82 хувь) үр шим хүртдэг.

II. Үр шим хүртэгчдийн өөр өөр бүлгүүд халамжид хамрагдсан байдал

Ахмад настан: Тэтгэврийн насны хүмүүсийн 70 орчим хувь нь (энэ дүн шинжилгээнд хамрагдаагүй нийгмийн даатгалын тэтгэврийг оруулахгүйгээр), дор хаяж нэг халамжийн хөтөлбөрт хамрагдаж байна. Ахмад настнуудын авдаг нийгмийн халамжийн нийт тусламж хөнгөлөлтийн 76 орчим хувь нь хэд хэдэн төрлийн хөтөлбөрөөс зэрэг үр шим хүртдэг хүмүүст очиж байгаа нь ахмад настны хэрэгцээг хангах зорилготой хөтөлбөрүүдийн тархай, саланги шинж байдлын илрэл байж болох юм.


16

Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд: НХ/ООТА мэдээллээр, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн 66 хувь нь дор хаяж нийгмийн халамжийн нэг хөтөлбөрт хамрагдаж байна. 16-аас дээш насны хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн 63 хувь нь дор хаяж нэг хөтөлбөрт хамрагддаг бол 16-аас доош насны хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдүүдийн 87 хувь нь дор хаяж нэг хөтөлбөрт хамрагдаж байна. 16-аас дээш насны хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд очиж буй халамжийн томоохон хэсгийг (76 орчим хувийг) бүрдүүлж байгаа хөтөлбөр нь нийгмийн халамжийн тэтгэвэр байна. Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд очиж буй халамжийн 43 хувь нь зөвхөн нэг хөтөлбөр (гол төлөв нийгмийн халамжийн тэтгэвэр)-өөс үр шим хүртэгчдэд очдог бол хэд хэдэн хөтөлбөрөөс үр шим хүртэгчдийн хувьд нийгмийн халамжийн тэтгэмж шилжүүлэг болон хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд үзүүлэх тусламж хөнгөлөлт эзэлж байна. 16-аас доош насны иргэн нийгмийн халамжийн тэтгэвэрт хамрагдах боломжгүй бөгөөд энэ бүлэгт очиж байгаа нийгмийн халамжийн 81 хувийг ХМХ эзэлж байна. Гэхдээ 16-аас доош насны хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдүүдийн тавны нэг орчим нь гурав ба түүнээс олон хөтөлбөрт, тухайлбал ХМХ, нийгмийн халамжийн тэтгэмж шилжүүлэг болон хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд үзүүлэх тусламж дэмжлэгт хамрагдаж байна.

Ядуучууд: (НХ/ООТА мэдээлэлд үндэслэн тооцоход) ООТА онооны өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгийн хамгийн бага оноотой (хамгийн ядуу) бүлэгт багтаж буй өрхийн нийт иргэдийн 62 хувь нь дор хаяж нэг нийгмийн халамжийн хөтөлбөрийн шууд үр шим хүртэгч байна. Гэхдээ ХМХ-ийг хасч тооцвол энэ тоо зөвхөн 29 хувь болж буурна. Хамгийн ядуу бүлэгт очиж буй халамжийн 64 орчим хувь нь ХМХ -ийг оролцуулаад зөвхөн нэг хөтөлбөрт хамрагддаг хүмүүст очиж байна. Ядуучуудад очиж буй халамжийн хамгийн том дэмжлэгийг ХМХ үзүүлдэг. Хүнсний эрхийн бичгийн хөтөлбөр нь ядуучуудад тухайлан чиглэсэн ганц хөтөлбөр бөгөөд эндээс үр шим хүртэгч 15118 өрх бүгд хамгийн ядуу 2.7 хувьд (ООТА өрхийн оноогоор) багтжээ. Хамгийн ядуу 2.7 хувьд багтаж буй өрхүүдийн 85.6 хувь нь хүнсний эрхийн бичгийн хөтөлбөрөөс үр шим хүртэж байна.

III. Бодлогын зөвлөмж

A. Олон саланги хөтөлбөрүүдийг нэгтгэх

Одоогийн нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийг нэгтгэх чиглэлд дараах гурван стратегийг зөвлөж байна:

• Зорилтот хүн амд илүү оновчтой цогц хөтөлбөрөөр дамжуулан цогц дэмжлэг үзүүлэх хэрэгцээ шаардлагад үндэслэн хөтөлбөрийн дизайныг нэн тэргүүнд авч үзэх замаар нэг чиглэлийн бүлэгт багтаж буй жижиг хөтөлбөрүүдийг нэгтгэх. Жишээлбэл, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн хувьд голлон нийгмийн халамжийн тэтгэвэр авдаг хэдий ч хэд хэдэн хөтөлбөрөөс үр шим хүртдэг хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд халамжийн тэтгэврээс гадна хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд зориулсан бусад тусламж хөнгөлөлт авдаг. Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд илүү цогц дэмжлэг үзүүлэхийн тулд дээрх хоёр хөтөлбөрийн зарим элементүүдийг нэгтгэн нэгэн цогц хөтөлбөр гаргах шаардлагатай байж болох юм. Ингэж нэгтгэн цогц хөтөлбөр боловсруулахдаа тухайн зорилтот бүлгийн доторх эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүсийн ялгаатай хэрэгцээг тухайлан анхаарч үзэх нь чухал.

• Хэрэгцээнд суурилсан хөтөлбөрийг бэхжүүлэх, алдар гавьяа дагаж олгодог хөтөлбөрүүдийг аажмаар зогсоох.

• Эрүүл мэндтэй холбоотой тусламжийг цаашид эрүүл мэндийн даатгалд шилжүүлэх асуудлыг бодолцох

Б. Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийг ядуучуудад (зорилтот бүлэгт) тухайлан чиглүүлэх

Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийг илүү үр дүнтэй болгохын зэрэгцээ халамжийн нийт өртөг зардлыг нэмэгдүүлэхгүй байх хамгийн оновчтой арга нь халамжийн хөтөлбөрүүдийг ядуу хүн амд тухайлан чиглүүлэх явдал юм. Жишээ нь, нэгэнт бэлэн байгаа ООТА мэдээллийн санг ашиглан, чинээлэг бүлэгт очиж байгаа халамжийг бууруулах, эсвэл зогсоох боломжтой.

17


ХМХ нь ядуурлыг бууруулахад чухал нөлөөтэй байж болох ч хөтөлбөрийн зардлын түвшин тогтвортой үргэлжлэхэд хэцүү байж болох юм. Дээр дурьдсанчлан, хөтөлбөрийн хамрах хүрээ өргөн, ядуу болон ядуу бус хүмүүст үр шим хүртээдэг. Мөн шилжүүлгийн хэмжээ ч том (нэг хүүхдэд жилд 240 мянган төгрөг буюу 130 ам.доллар) байна. Үүний зэрэгцээ, энэ хөтөлбөрийн нийт төсөв дангаараа 2013 оны байдлаар 240 тэрбум төгрөг (ойролцоогоор 130 сая ам.доллар) байгаа нь Монгол улсын нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн нийт зардлын 51 хувийг эзэлж байна. Засгийн газарт тулгарч байгаа төсвийн алдагдлын хүрээнд ХМХ-ийн зарлагын энэ түвшинг тогтвортой барих хэцүү байж болох юм.

Дээрх байдлыг харгалзан цаашид хэрэгжүүлж болох гурван сонголт байж болох юм. Үүнд:

• Төсвийн хувьд боломжтой бол хүүхдийн мөнгөний хөтөлбөр /ХМХ/-ийг одоогийн байдлаар нь цаашид үргэлжлүүлэх,

• ХМХ-ийг бүх хүүхдийг хамарсан хэвээр байлгах боловч ядуу өрхөд илүү дэмжлэг очихоор болгож дизайны өөрчлөлт хийх. Үүнийг ООТА санг ашиглан ядуу өрхийн хүүхдүүдийг тодорхойлох, эсвэл категорийн аргаар олон (жишээ нь, гурав ба түүнээс дээш) хүүхэдтэй өрхөд илүү хэмжээний тэтгэмж олгох замаар шийдэж болох юм. Өөр өөр өрхүүдэд очих тэтгэмжийн хэмжээг ялгаатай тогтоох нь хөтөлбөрийн хэрэгжилтийг илүү төвөгтэй болгоно. Хэрэв ядуурлын байдлаар зорилтот бүлгээ тодорхойлох бол хөтөлбөрт хамрагдвал зохих хүүхэд хөтөлбөрийн гадна орхигдох асуудлыг шийдвэрлэхийн тулд хөтөлбөрийн дизайн болон хэрэгжүүлэх төлөвлөгөөг сайтар боловсруулах хэрэгтэй.

Халамжийн тэтгэмжийг дахин хуваарилах асуудлыг шийдэхдээ зардлын хувьд халамжийн нийт өртгийг өсгөхгүй хадгалах байдлаар, эсвэл нийт өртгийг бууруулах замаар шийдвэрлэж болно. Үүнд:

• халамжийн нийт өртгийг өсгөхгүй барихын тулд ядуу бус (чинээлэг) өрхөд очиж байсан халамжаас хасах хэмжээгээр ядуу өрхүүдэд очих халамжийн зардлыг нэмэх,

• халамжийн нийт өртгийг бууруулахын тулд ядуу өрхийн хүүхдүүдэд нэмж олгох халамжийн дүнг ядуу бус (чинээлэг) өрхийн хүүхдүүдэд очиж байсан халамжаас хассан дүнгээс бага байлгах.

• Хүүхдийн мөнгөний хөтөлбөрийг зогсоож, оронд нь ядуу иргэдэд тухайлан чиглэсэн шинэ мөнгөн тэтгэмж хэрэгжүүлэх. ХМХ-ийг зогсоосноор ядуурлыг бууруулах тодорхой зорилготой халамжийн шинэ тэтгэмж бий болгож хэрэгжүүлэх хөрөнгийн эх үүсвэр гарч ирнэ. Үүнд дараах хоёр хувилбар байж болох юм.

o 2012 онд батлагдсан Нийгмийн халамжийн тухай хуульд заасан ядуу өрхийн тэтгэмж (“нийгмийн халамжийн дэмжлэг туслалцаа зайлшгүй шаардлагатай өрхийн гишүүн-иргэний тэтгэмж”)8-ийг хэрэгжүүлэх. Энэ шинэ хөтөлбөр нь ХМХ дуусгавар болсноос ядуу өрхийн алдах орлогыг нөхөх хэмжээний тэтгэмжтэй, хамралтын түвшин сайтай байхаас гадна хамрагдвал зохих ядуу өрх хөтөлбөрөөс орхигдох байдлыг шийдвэрлэж чадах хэрэгжилтийн сайн дизайнтай байх хэрэгтэй. Давуу тал нь энэ хөтөлбөр ядуурлыг бууруулах тодорхой зорилготой байх бөгөөд хамрах хүрээ болон тэтгэмжийн хэмжээнээс хамааран, төсвийн нэлээд мөнгийг хэмнэх боломжтой. Сул тал нь аливаа нэг шинэ хөтөлбөрийн нэг адилаар шинэ хөтөлбөр хэрэгжүүлж эхлэх үйл ажиллагааны ихээхэн бэлтгэл шаардлагатай болно.

o (ХМХ-ийн нэг адилаар) хойч үеэ дэмжих сонирхлыг хэвээр хадгалахын тулд дээр дурдсан ядуу өрхийн шинэ хөтөлбөр дээр хүүхдийн бүрэлдэхүүн хэсэг нэмэх. Дахин тэмдэглэхэд энэ шинэ тэтгэмж (эсвэл наад зах нь хүүхдийн бүрэлдэхүүн хэсэг нь) ХМХ дуусгавар болсноос ядуу өрхийн алдах орлогыг нөхөж чадах хэмжээнд байх нь маш

8 Хуулийн нэр томьёо нь “нийгмийн халамжийн дэмжлэг туслалцаа зайлшгүй шаардлагатай өрхийн гишүүн-иргэний тэтгэмж” бөгөөд англи хэл дээр товчоор “ядуу өрхийн тэтгэмж” гэж нэрлэдэг.


18

чухал. Ядуу өрхүүд илүү олон хүүхэдтэй байх талтай байгаа тул хүүхдийн тэтгэмжийн бүрэлдэхүүн хэсэг нэн ядуу 40 хувийн өрхүүдийг зорилтот бүлгээ болголоо гэхэд энэ нь одоогоор ХМХ-т хамрагдаж буй нийт хүүхдүүдийн тал хувийг хамрах юм.

Ядуурлыг буууруулахад хамгийн их нөлөөтэй хувилбарыг гаргахын тулд ӨНЭЗС мэдээллийг ашиглан илүү нарийвчилсан тооцоолол хийж болох юм. Тэтгэмжийн хэмжээ, зорилтот бүлгийг тодорхойлох шугам тогтоох аргачлал зэргийг оновчтой тогтоох зорилгоор ӨНЭЗС-ы мэдээллийг ашиглан өөр өөр боломжит хувилбарын тооцоо, дүн шинжилгээ хийх боломжтой.

Хөтөлбөрийн дизайнд аливаа нэг өөрчлөлт хийхдээ, ялангуяа хөтөлбөрийг ядуучуудад тухайлан чиглүүлэх бол, хөтөлбөрийн хэрэгжилтийг сайжруулах асуудлыг хамтад нь шийдвэрлэх нь зүйтэй. Үүнд:

• Мэдээллийн кампанит ажлыг амжилттай зохион байгуулах нь чухал.

• ООТА-аар эсвэл категорийн арга замаар, ер нь зорилтот бүлгийг тодорхойлох ямар ч аргыг сонгох тохиолдолд орхигдуулалтын алдаа гарах (үр шим хүртвэл зохих хүмүүс хамрагдахгүй орхигдох) магадлал байсаар байдаг. Тиймээс ийм алдааг залруулах зорилготой санал гомдол барагдуулах үр дүнтэй механизм бий болгох зайлшгүй шаардлагатай.

• Хэрэв зорилтот бүлгийг ООТА –аар тодорхойлно гэвэл ООТА мэдээллийн санг цаг хугацаанд нь шинэчлэх, мэдээллийн бүрэн бүтэн байдлыг хангах, ООТА оноонд үндэслэн тогтоосон өрхийн амьжиргааны түвшин тогтоосон асуудлаар гомдол санал шийдвэрлэх үр дүнтэй механизмыг ажиллуулах байнгын хүчин чармайлт шаардана.

В. Ядуурлыг бууруулах хөтөлбөрүүдийн өгөөмөр байдал, хамрах хүрээг нэмэгдүүлэх

Одоогоор ядуу өрхөд очиж байгаа нийт халамжийг тооцож үзэхэд бага байна. Ядуурлын шугам дээр байгаа 5 ам бүлтэй өрхөд олгож нийгмийн халамжийн дэмжлэг тусламж нь дунджаар ийм өрхийн хэрэглээний 12 хувийг хангаж байна. Дэлхийн улс орон бүрт өөр өөр боловч ихэнх улс орнууд, нэн ядуу өрхийн шилжүүлгийн дараах хэрэглээний 20-35 хувьтай тэнцэх хэмжээний халамж үзүүлж байна. Европ, Төв Азийн бүс нутгийн улс орнуудад дээрх тоо 40-55 хувьтай байна (Дэлхийн Банк, 2013).

Эдийн засгийн цочролоос ядуучуудыг хамгаалахад нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийг чиглүүлэх зайлшгүй шаардлагатай байна. Ядуу хүн амыг хамгаалах хөтөлбөрийн өгөөмөр байдал болон хамралтыг нэмэгдүүлэхийн тулд ядуучуудад тухайлан чиглэсэн шинэ хөтөлбөр бий болгох эсвэл (ойрын хугацаанд) хүнсний эрхийн бичгийн хөтөлбөрийг өргөтгөж болох юм

Г. Эмзэг иргэдийн нийгмийн хамгааллыг сайжруулах боломжтой хөдөлмөрийн зах зээлийн хөтөлбөрүүдийг бэхжүүлэх

Үр дүнтэй, идэвхтэй хөдөлмөрийн зах зээлийн хөтөлбөрүүдтэй байх нь эмзэг ажилчдын

нийгмийн баталгааг хангах нэг хэрэгсэл болно. Одоогийн нийгмийн халамжийн тогтолцооны нэг дутагдалтай тал нь ядуу (гэхдээ хамгийн ядуу 5 хувь шиг биш) болон ядууралд ойрхон байгаа, мөн нийгмийн халамжийн хөтөлбөрт хамрагдах шалгууруудын аль аль ангилалд багтахгүй байгаа хүмүүсийн нийгмийн баталгаа болох дэмжлэг байхгүй байна. Түр болон улирлын чанартай ажил эрхэлдэг хүмүүс ажилгүйдлийн тэтгэмж авах шаардлага хангадаггүй. Гэтэл тэд эдийн засгийн зохицуулалт болон гадаад эдийн засгийн бусад цочролд хамгийн ихээр өртөх хүмүүс байдаг.

Үүнтэй нэгэн адилаар ажилгүй, эсвэл бүтэн ажиллахгүй байгаа нийгмийн халамжийн үр шим хүртэгчдийн хувьд, тэднийг ажил эрхлэх/ур чадвар дээшлүүлэх үйл ажиллагаанд оролцох үүрэгтэй болгоход нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийг ашиглаж болох юм. Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн үр шим хүртэгчид нь тухайн хөтөлбөрт хамрагдах шалгуурыг хангаж байх бүх хугацаанд тэтгэмж тусламжаа үргэлжлүүлэн авсаар байдаг. Ядуучуудад чиглэсэн хөтөлбөрүүдийн

19


өгөөмөр байдал, хамралтыг нэмэгдүүлэх шаардлагатай хэдий ч ийм хөтөлбөрүүд нь халамжаас хараат байдлыг бий болгох ёсгүй, харин ажил эрхлэхийг дэмжих ёстой байдаг. Ажилд идэвхжүүлэх шинэ үеийн хөтөлбөрүүдийг бий болгож, ажилгүй болон улирлын чанартай ажилгүй, эсвэл бүтэн цагаар ажилладаггүй хүмүүст чиглэсэн “нийгмийн халамжаас ажилд шилжих” шилжилтийг дэмжих хөтөлбөрүүд хэрэгжүүлсэн дунд орлоготой олон улс орнуудад ийм хөтөлбөрүүд ихээхэн үр дүнтэй болох нь батлагдсан.

Д. Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн хяналт шинжилгээ, үнэлгээг бэхжүүлэх

Хөтөлбөрүүдийн хяналт шинжилгээ, үнэлгээний тогтолцоо сайн байх нь ирээдүйд илүү үр дүнтэй нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүд боловсруулах боломжийг Засгийн газарт олгоно. Хөтөлбөрийн үр дүнгийн үнэлгээ өнөөдрийг хүртэл хийгдээгүй тул Засгийн газар хөтөлбөрүүдийн эцсийн үр дүн ямар байгаа, хөтөлбөрийг хэрхэн сайжруулж болох тал дээр ойлголт багатай байна. Ирээдүйн бодлогын шийдвэр гаргахад ашиглахын тулд Засгийн газар дараах зүйлүүдийг анхаарч болох юм:

• ӨНЭЗС-ны асуулгад нийгмийн хамгаалалд чиглэсэн тодорхой модуль нэмэх хүсэлт гаргах, эсвэл наад зах нь ӨНЭЗС асуулгын “бусад орлого” гэсэн хэсгийн нийгмийн халамж ба нийгмийн даатгалын тэтгэмжүүдийг ялгах боломжтой болгон шинэчлэх,

• Нийгмийн халамжийн удирдлагын мэдээллийн систем (УМС) бэлэн болсны дараа бүрэн дүүрэн ашиглах,

• Хөтөлбөрүүдийн талаарх захиргааны мэдээлэлд тогтмол давтамжтай дүн шинжилгээ хийж шийдвэр гаргахад ашиглах.


20

1. УДИРТГАЛМонгол Улсын Засгийн газраас Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын яам (ХАХНХЯ),

Нийгмийн халамжийн үйлчилгээний ерөнхий газар (НХҮЕГ) –аар дамжуулан нийгмийн халамжийн 70 орчим хөтөлбөр хэрэгжүүлдэг. Үүнд ахмад дайчдад олгох орон сууцнаас эхлээд 55 нас хүрсэн эмэгтэй, 60 нас хүрсэн эрэгтэйчүүдэд олгох нийгмийн халамжийн тэтгэвэр гэх мэт олон төрлийн хөтөлбөрүүд ордог. Тэдгээрийн зарим нь хэрэгцээнд суурилсан байхад зарим нь алдар гавьяатай холбоотой байдаг. Бүх хөтөлбөрүүдийн зорилтот бүлгийг хүн амын бүлгээр тодорхойлсон байдаг бөгөөд социализмын үеэс өвөлж ирсэн алдар цолтой ахмад настанд олгох олон төрлийн, өгөөмөр тэтгэвэр тэтгэмжүүдтэй. Эдгээрээс ялгаатай ганц хөтөлбөр нь Азийн Хөгжлийн Банк (АХБ) –ны санхүүжилттэй төслийн хүрээнд хэрэгжүүлж эхэлсэн хүнсний эрхийн бичгийн хөтөлбөр бөгөөд Орлого Орлуулан Тооцох Аргачлал (ООТА) ашиглан хүн амын хамгийн ядуу 5 хувьд чиглэдэг.9

Засгийн газар нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдээ үнэлж, нэгтгэхийг хүсч байна. Халамжийн хөтөлбөрүүдийн мэдээллийн удирдлагын өнөөгийн төвлөрсөн бус байдлаас шалтгаалан ХАХНХЯ хөтөлбөрийн үр шим хүртэгчдийн талаар нарийн мэдээлэлгүй байна. Энэхүү тайлангийн зорилго нь нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн төсөв, дизайн, хамрагдах шалгуур нөхцөл, тэтгэмжийн хэмжээ, хамрах хүрээ зэрэгт дүн шинжилгээ хийж, хөтөлбөрийн үр шим хүртэгчдийн үндсэн шинж чанарыг тодорхойлж, бодлогын зөвлөмж гаргах явдал юм.

Нийгмийн халамжийн өнөөгийн хөтөлбөрүүд нь 2005 онд анх батлагдаж, 2012 онд шинэчлэн найруулсан Нийгмийн халамжийн тухай хуульд үндэслэсэн. Энэ хуулиар нийгмийн халамжтай холбоотой асуудлууд, мөн нийгмийн халамжийн тэтгэвэр, нийгмийн халамжийн тэтгэмж, нийгмийн халамжийн үйлчилгээ, нийгмийн хөгжлийн үйлчилгээ гэсэн нийгмийн халамжийн үндсэн дөрвөн үйл ажиллагааг зохицуулдаг. Нийгмийн халамжийн тухай хуулиар халамжийн тэтгэмж тусламж тус бүрийн хувьд үр шим хүртэгчид, тэтгэмжийн хэлбэр болон удирдлага, зохион байгуулалтын зохицуулалтыг тогтоож өгдөг. 2015 онд нийгмийн халамжийн тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулахаар төлөвлөсөн бөгөөд энэ тайлан нь уг хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах болон нийгмийн хамгааллын салбарын стратегийн баримт бичиг боловсруулахад хувь нэмэр оруулна гэж найдаж байна.

Мэдээлэл

Энэ судалгаанд ХАХНХЯ болон НХҮЕГ-аас өгсөн мэдээллийг ашигласан. Хувь хүмүүсийн шинж чанарын мэдээллийг НХҮЕГ-аас 2013 онд зохион байгуулсан ООТА судалгааны мэдээллээс авлаа. Энэхүү мэдээллийг НХҮЕГ-ын аймаг, дүүрэг дэх хэлтэс дээр байдаг нийгмийн халамж хүртэгчдийн талаарх захиргааны мэдээлэлтэй холбож нийлүүлсэн. Хоёр мэдээллийн сангийн аль аль нь иргэний регистерийн дугаарыг ашигладаг учраас энэ дугаарыг ашиглан дээрх хоёр санг холбох боломжтой болсон юм. Үр шим хүртэгчдийн мэдээллийг 2014 оны 6 дугаар сарын 30 -ны байдлаар авсан. Жил бүр олгодоггүй (жишээлбэл, гурван жил, эсвэл таван жил тутамд нэг удаа олгодог) тэтгэмжийн хувьд , 2009 оны 6 дугаар сарын 30- аас хойшх хугацаанд хамрагдсан тохиолдолд тухайн хөтөлбөрийн үр шим хүртэгчид тооцов.

ООТА мэдээллийн сан дахь хүн амын хамрагдалтын түвшинд үндэслэн, энэхүү тайланд тусгагдсан дүн шинжилгээ нь улсын хэмжээн дэх халамжийн хөтөлбөрийн хамралтын байдлыг төлөөлөх чадвартай гэж үзсэн.

2013 онд хийсэн ООТА судалгаа нь хүн амын тооллогын нэг адилаар улсын хэмжээний бүх өрхийг хамруулахыг зорьсон. Нийгмийн халамжийн захиргааны мэдээлэл болон ООТА мэдээллийг нэгтгэн холбож бий болгосон шинэ санд (цаашид НХ/ООТА мэдээллийн сан гэх) нийт 2636370 хувь хүний бүртгэл агуулагдаж байна. Гэхдээ нийгмийн халамжийн захиргааны мэдээллийн санд

9 ООТА мэдээллийн санг 2013 оны 12 сард шинэчилсэн бөгөөд мэдээллийн чанар сайн гэж үнэлэгдсэн.

21


орсон 257302 хувь хүний мэдээллийг ООТА мэдээллийн сантай холбох боломжгүй байсан учир дүн шинжилгээ хийхэд эдгээр хүмүүсийн мэдээллийг оруулаагүй болно. Учир нь ООТА мэдээллийн сантай холбогдоогүй хүмүүсийн хувьд тэдгээр өрхийн болон иргэдийн шинж байдлын талаар ямар нэг мэдээлэл байхгүй байгаа юм.10 Гэхдээ эдгээр хүмүүсийн дөрөвний гурав нь Хүүхдийн Мөнгөний Хөтөлбөрийн үр шим хүртэгчид байгаа тул тэд 0-18 насны хүүхдүүд гэдэг нь тодорхой байна.

2010-2015 оны халамжийн төсвийн нэгтгэл, 2010, 2011 болон 2012 оны халамжийн төсөв, зарцуулалтын талаарх мэдээллийг НХҮЕГ-аас авсан болно. Төсөв, зардлын энэ мэдээлэл нь халамжийн хөтөлбөрүүд болон тэдгээрийн үр шим хүртэгчдийн тооны задаргаатай. Эдгээр төсөв, зардал нь зөвхөн халамжийн тэтгэмж, нөхөн олговор зэрэгт зарцуулсан хөрөнгө бөгөөд үйл ажиллагааны (захиргааны) зардал ороогүй.

Судалгааны хязгаарлагдмал байдал

Дээр дурдсан мэдээлэлтэй холбоотой асуудал (санд бүртгэгдсэн нийт иргэдийн 10 орчим хувийн мэдээлэл нь ООТА мэдээлэлтэй холбогдох боломжгүй байсан) нь нийт халамжийн хөтөлбөрийн хамралтын талаарх дүгнэлтэд хэр нөлөө үзүүлэх нь тодорхойгүй. Дээрх шалтгаанаар мэдээллийн санд байгаа хөтөлбөр тус бүрийн үр шим хүртэгчдийн тоо НХҮЕГ-ын хөтөлбөрийн зарцуулалтын тайланд туссан үр шим хүртэгчдийн тоотой яв цав таарахгүй. Гэсэн хэдий ч энэ мэдээлэл нь хөтөлбөрүүдийн үр шим хүртэгч иргэдийн шинж чанар болон хөтөлбөрийн хамрах хүрээ, давхардалтын ерөнхий дүр зургийг гаргах боломж олгож байгаа юм.

Өөр нэг хязгаарлагдмал тал нь ООТА мэдээллийн сантай холбосон захиргааны мэдээлэл нь тухайн хүн зөвхөн 2009 оны 7 дугаар сараас 2014 оны 6 дугаар сар хүртэлх хугацаанд дор хаяж нэг удаа тодорхой хөтөлбөрт хамрагдсан эсэхийг л харуулж байна. Харин тухайн тэтгэмжийг уг хүн хэдэн удаа авсан, хэзээ авсан, эсвэл хэдэн төгрөг авсан гэдгийг харуулахгүй юм. Энэ тайланд тусгагдсан тэтгэмжийн хэмжээ нь тухайн хөтөлбөрийн дизайнаас хамаараад үр шим хүртэгчид хэдий хэмжээний тэтгэмж авах ёстой гэдэгт үндэслэсэн тоо юм. Үүний нэгэн адилаар, жил тутамд олгодоггүй тэтгэмжийг энэхүү дүн шинжилгээ хийсэн онд авсан байдлаар тооцсон. Тийм учраас энэ тайланд туссан тэтгэмжийн нийт хэмжээ нь аливаа нэг жилд үр шим хүртэгчийн авч болох халамжийн хамгийн дээд хэмжээг харуулж байгаа гэсэн үг юм. Харин нөхөн олговор, бусад тусламжийн хувьд (мөнгөн тэтгэмжээс бусад) нэг хүний авсан дундаж хэмжээг 2012 оны зарцуулалтын мэдээлэлд үндэслэн гаргасан11.

Тайлангийн бүтэц

Тайлан дараах бүтэцтэй байна. Тайлангийн эхний хэсэгт дүн шинжилгээ хийсэн хөтөлбөрүүд, ООТА-д суурилан зорилтот бүлгийг тодорхойлох аргачлал, мэдээллийн санд орсон иргэдийн шинж чанарын талаарх товч мэдээллийг өгнө. Дараа нь төсөв, НХ/ООТА мэдээллийн сангийн мэдээллийг ашиглан халамжийн хөтөлбөрүүдийн хамралт, ядуу болон ядуу бус бүлгүүдэд халамж хэрхэн хуваарилагдаж байгаа тал дээр хийсэн дүн шинжилгээг танилцуулна. Тайлангийн төгсгөлд гол үр дүн, мэдээлэл цуглуулах болон дүн шинжилгээ хийхтэй холбоотой дүгнэлт, бодлогын зөвлөмжийг танилцуулна. Хавсралтад холбогдох хууль тогтоомж дээр үндэслэсэн хөтөлбөрийн талаарх тайлбарууд, нэг хүнд ногдох тэтгэмжийн хэмжээ (тооцоолсноор), 2010 оноос хойш хөтөлбөр тус бүрээр Засгийн газраас зарцуулж буй төсөв/зардлын чиг хандлага, хөтөлбөрүүдийг бүлэглэсэн байдал12 болон хөтөлбөрүүдийн үр шим хүртэгчдийн талаарх мэдээллийг багтаалаа.

10 Хэдийгээр эдгээр хүмүүсийн шинж чанарын талаар мэдээлэл байхгүй ч тэдний хамрагдаж буй хөтөлбөрийн талаар мэдээлэл байна. Тэдний 3 хувь нь (7981 хүн) нийгмийн халамжийн тэтгэвэр авдаг, 0.3 орчим хувь нь (836 хүн) нийгмийн халамжийн үйлчилгээнд хамрагддаг, 0.2 хувь нь (474 хүн) алдар цолтой ахмадын нэмэлт хөнгөлөлт авдаг бол нийгмийн халамжийн тэтгэмжүүд болон хүнсний эрхийн бичгийн хөтөлбөрт хамрагддаг хүн байхгүй байна. 11 Энэ тайлангийн авторуудын хүлээн авсан 2013 оны мэдээлэл нь халамжийн төсвийн тоо баримт, харин бодит гүйцэтгэлээр гарсан зардлын тоо баримт биш байсан учраас 2012 оны зардлын дүнг ашигласан болно. 12 Хөтөлбөрүүдийг дараах байдлаар бүлэглэсэн : Нийгмийн халамжийн тэтгэвэр, нийгмийн халамжийн тэтгэмжүүд, ахмад настанд олгох тусламж хөнгөлөлтүүд, алдар цолтой ахмад настны нэмэлт хөнгөлөлтүүд, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд олгох тусламж хөнгөлөлтүүд, эх хүүхдэд олгох тэтгэмж тусламж. Хүнсний эрхийн бичгийн хөтөлбөр нь нийгмийн халамжийн тэтгэмжийн хөтөлбөрт багтах боловч Хүнсний эрхийн бичиг болон хүүхдийн мөнгөний хөтөлбөрүдийг тусад нь тухайлан авч үзсэн.


22

2. НИЙГМИЙН ХАЛАМЖИЙН ХӨТӨЛБӨРҮҮДХүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын яам (ХАХНХЯ) одоогоор нийгмийн халамжийн 71

хөтөлбөр, мөн Хүүхдийн мөнгөний хөтөлбөрийг (ХМХ)13 хэрэгжүүлж байна.

Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүд нь хамрагдах нөхцөл хангасан иргэдэд хамгийн наад захын нийгмийн халамж үзүүлэх зорилготой бол хүүхдийн мөнгөний хөтөлбөр эрдэс баялгийн үр ашгийг хүн амын дараагийн үе рүү дахин хуваарилах зорилготой. Тайлангийн энэ хэсэгт энэхүү дүн шинжилгээнд хамрагдсан хөтөлбөрүүд, тэдгээрийн ангилалын талаар товч танилцуулна14.

Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийг Нийгмийн халамжийн тухай хууль (2012) болон хөтөлбөрт хамрагдах шалгуурыг тогтоосон бусад хууль тогтоомжид тодорхойлсон байдаг. Нэг хөтөлбөрөөс бусад бүх мөнгөн тэтгэмжийн болон нөхөн олговорын хөтөлбөрүүд нь хүн амын бүлгээр буюу категорийн аргаар зорилтот бүлгээ тодорхойлсон байдаг. Ядуу иргэдэд тухайлан чиглэсэн (өөрөөр хэлбэл, ядуу иргэдийг зорилтот бүлгээ болгосон) ганц хөтөлбөр бол хүнсний эрхийн бичгийн хөтөлбөр бөгөөд хөтөлбөрөөс үр шим хүртэх зорилтот бүлгээ ООТА ашиглан тодорхойлдог.

Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийг дараах долоон бүлэгт ангилж болох юм:

• Нийгмийн халамжийн тэтгэвэр ( мөнгөн тэтгэмж )• Нийгмийн халамжийн тэтгэмжүүд ( мөнгөн тэтгэмж )• Нийгмийн халамжийн үйлчилгээ, үүнд олон нийтийн оролцоонд түшиглэсэн үйлчилгээ

болон төрөлжсөн асрамжийн үйлчилгээ • Алдар цолтой ахмад настанд олгох тусламж хөнгөлөлт• Ахмад настанд олгох тусламж хөнгөлөлт • Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд олгох тусламж хөнгөлөлт • Эх, хүүхдэд зориулсан тэтгэмж тусламж (мөнгөн тэтгэмж )

Хөтөлбөрийн шилжүүлгийн хэмжээ болон тэтгэмжийн төрлийн жишээг доор дурдлаа.

Нийгмийн халамжийн тэтгэвэр - нийгмийн даатгалын хууль тогтоомжийн дагуу тэтгэвэр авах эрх үүсэхгүй байгаа иргэдэд сар тутамд олгох мөнгөн тэтгэмж. Үүнд: ахмад настан15, 16 -аас дээш насны одой хүн, мөн 16-аас дээш насны хөгжлийн бэрхшээлтэй хүн, асран хамгаалах эцэг эхгүй 18 нас хүрээгүй хүүхэд, 18 -аас доош насны дөрөв ба түүнээс олон хүүхэдтэй ганц бие, 45 нас хүрсэн эх, 50 нас хүрсэн эцэг орно. Сард олгох шилжүүлгийн хэмжээ 115 мянган төгрөг (ойролцоогоор 62ам.доллар).

Нийгмийн халамжийн тэтгэмжүүд - нийгмийн халамжийн дэмжлэг туслалцаа шаардлагатай болон онцгой тохиолдолд амьжиргааны дэмжлэг авах шаардлагатай болсон, үүний дотор жирэмсэн болон нярай хүүхэдтэй эхчүүд, мөн байнгын асаргаа шаардлагатай хүнийг асарч байгаа иргэдэд үзүүлж буй мөнгөн тэтгэмж. Шилжүүлгийн хэмжээ болон олгох давтамж ялгаатай байна. Жишээ нь:

• Асаргааны тэтгэмж, сард 52800 төгрөг (ойролцоогоор 29 ам.доллар),

• 18 нас хүрээгүй байхдаа бүтэн өнчин болсон 18-24 насны иргэн, гэнэтийн аюул осол гамшгийн улмаас орон гэргүй болсон өрхөд үзүүлэх нэг удаагийн тусламж, 1 сая 200 мянган төгрөг (ойролцоогоор 649 ам.доллар),

• Ихэр хүүхэд төрүүлсэн эхэд олгох нэг удаагийн тусламж, хоёр ихэр хүүхэд төрүүлсэн бол 1 сая төгрөг (ойролцоогоор 541 ам.доллар ), 3 ихэр хүүхэд төрүүлсэн бол 3 сая төгрөг (ойролцоогоор 1622 ам.доллар),

13 Хавсралт II-д хөтөлбөрүүдийн жагсаалтыг хавсаргав. 14 Хөтөлбөрийн талаарх илүү дэлгэрэнгүй мэдээллийг Хавсралт I-д үзүүлсэн. 15 Энд 55 нас хүрсэн эмэгтэй, 60 нас хүрсэн эрэгтэй багтана.

23


• 14 хүртэлх насны гурав ба түүнээс олон хүүхэдтэй ганц бие эцэг, эхэд олгох тэтгэмж, жилд 120 мянган төгрөг (ойролцоогоор 65 ам.доллар),

• Байнгын асаргаа шаардлагатай иргэдэд олгох тэтгэмж, улирал тутамд 60 мянган төгрөг (ойролцоогоор 32 ам.доллар),

• Хүнсний эрхийн бичгийн хөтөлбөр - өмнө дурдсанчлан, одоогийн байдлаар ООТА ашиглан зорилтот бүлгээ тодорхойлдог цорын ганц хөтөлбөр. ООТА ашиглан, хамгийн ядуу 5 хувьд чиглэсэн. Хөтөлбөр нь тодорхой нэрийн хоол хүнсний бүтээгдэхүүн худалдан авахад зориулж, сар бүр зорилтот бүлгийн хүүхдэд 5 мянган төгрөг (ойролцоогоор 3 ам.доллар), том хүнд 10 мянган төгрөг (ойролцоогоор 5 ам.доллар)-тэй тэнцэх хэмжээний хүнсний эрхийн бичиг олгодог.

Нийгмийн халамжийн үйлчилгээ - олон нийтийн оролцоонд түшиглэсэн үйлчилгээ болон төрөлжсөн асрамжийн үйлчилгээ багтана. Олон нийтэд оролцоонд түшиглэсэн үйлчилгээнд зөвлөгөө өгөх, сэргээн засах, түр байрлуулан асрамжлах, өдрийн үйлчилгээ, гэрийн асрамж үйлчилгээ зэрэг багтана. Эдгээр үйлчилгээ нь ахмад настан, хөгжлийн бэрхшээлтэй, хүчирхийлэлд өртсөн иргэд, шоронгоос суллагдсан, эсвэл согтуурах болон мансуурах донтох өвчтэй иргэд гэх мэт хүн амын бүлэгт чиглэсэн байна. Төрөлжсөн асрамжийн үйлчилгээнд ганц бие ахмад настан, ганц бие хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд болон хүнд нөхцөлд байгаа хүүхдүүдэд чиглэсэн үйлчилгээ ордог.

Алдар цолтой ахмадуудад олгох тэтгэмж, хөнгөлөлт - Монгол Улсын баатар, хөдөлмөрийн баатар, ардын болон гавьяат цолтой ахмад настанд төрөөс олгох нэмэгдлийн тухай хуулийн (2008 он) дагуу олгогдоно. Ахмад дайчин, түүнчлэн дайнд оролцож яваад амь үрэгдсэн иргэний эхнэр/нөхөр/-т сар бүр 200 мянган төгрөг (ойролцоогоор 108 ам.доллар), Монгол улсын төрийн шагналт, төрийн соёрхолт, түүнчлэн улсын ударник, хувьсгалт тэмцлийн ахмад зүтгэлтэнд сар бүр 150 мянган төгрөг (ойролцоогоор 81 ам.доллар)-ийн мөнгөн тусламж олгодог. Үүнээс гадна, амралт сувилалын газар амрах эрхийн бичгийн хөнгөлөлт (140 мянган төгрөг орчим буюу ойролцоогоор 76 ам.доллар) болон орон сууцны хөлс төлөх эсвэл түлшний зардалд (140 мянган төгрөг) жилд нэг удаа тусламж үзүүлдэг.

Ахмад настанд үзүүлэх тусламж хөнгөлөлт - Протез, амралт сувилалын эрхийн бичгийн хөнгөлөлт, рашаан сувилал болон эрүүл мэндийн үйлчилгээнд хамрагдахаар явах тохиолдолд замын зардлын хөнгөлөлт, нөхөн олговор олгодог. Эдгээр тусламжийн ихэнх нь нөхөн олговор болон эрхийн бичиг хэлбэрээр хэрэгждэг. Хиймэл шүд, хөл, гарны протез, сонсох болон харах эрхтний ортопедийн хэрэгслийн үнийн нөхөн олговрыг таван жил тутамд нэг удаа олгодог.

Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд үзүүлэх тусламж хөнгөлөлт - бие махбодь, оюун санаа, сэтгэл мэдрэл, мэдрэхүйн байнгын согогын улмаас бусдын адил нийгмийн амьдралд оролцох чадвар нь хязгаарлагдсан хүнд үйлчилнэ. Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд үзүүлэх тусламж хөнгөлөлтөнд орон сууцны хөлс төлөх эсвэл түлш худалдан авахад зориулж жилд нэг удаа олгох мөнгөн тусламж, нөхөн сэргээх болон поротезийн үнийн нөхөн олговор, хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхэд болон тэдний асран хамгаалагчийн сургуульд ирж очих тээврийн зардал, жилд нэг удаа эмчилгээний зориулалтаар амралт сувилалд явбал нэг талын тээврийн зардал болон эмчилгээний төлбөрийн 50 хувийн хөнгөлөлт, хараагүй иргэдэд суурин утасны төлбөрийн хөнгөлөлт зэрэг орно.

Эдгээр тусламж хөнгөлөлтийн ихэнх нь төлбөрийн нөхөн олговор бөгөөд дараах тохиолдлуудаас

бусдад нь тодорхой мөнгөн дүн оноогоогүй байдаг. Орон сууцны төлбөр болон түлшний зардалд зориулан жилд нэг удаа 140 мянган төгрөг (ойролцоогоор 76 ам.доллар), хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийн болон тэдний асран хамгаалагчийн сургуульд ирж очих тээврийн зардалд жилд 200 мянган төгрөг (ойролцоогоор 108 ам.доллар), хараагүй иргэдийн харилцаа холбооны зардалд сар тутамд 20 мянган төгрөг (ойролцоогоор 11 ам.доллар) олгодог. Биеийн зарим хэсгийг орлох протез болон тэргэнцэр, хүзүү дэмжигч, хараагүй хүний таяг гэх мэт хэрэгслүүдийн үнийн нөхөн олговор хийдэг.


24

Эх, хүүхдэд үзүүлэх тэтгэмж тусламж - Хоёр төрлийн хөтөлбөр байна. Үүнд жирэмсэн болон нярай, хөхүүл хүүхэдтэй эхийн тэтгэмж, мөн дөрөв ба түүнээс дээш хүүхэд төрүүлж өсгөсөн “Эхийн алдар” одонтой эхчүүдэд / мөн “алдарт эхчүүд” ч гэдэг/ олгох мөнгөн тусламж орно. Алдарт эх болсон хүн үлдсэн амьдралынхаа туршид энэ тусламжийг авдаг. Жирэмсэн болон хөхүүл хүүхэдтэй эхийн тэтгэмж жирэмсний таван сартайгаас эхлэн 12 сарын хугацаанд сар тутамд 40 мянган төгрөг (ойролцоогоор 22 ам.доллар) байдаг. Эхийн алдар 1 дүгээр зэргийн одонтой эхчүүд жилд нэг удаа 200 мянган төгрөгийн (ойролцоогоор 108 ам.доллар), 2 дугаар зэргийн одонтой эхчүүд жилд нэг удаа 100 мянган төгрөгийн (ойролцоогоор 54 ам.доллар) урамшуулал авдаг.

Жирэмсэн болон хөхүүл хүүхэдтэй эхийн тэтгэмжийг эмэгтэйчүүд жирэмсэн эсвэл хөхүүл байх хугацаанд л олгодог бол алдарт эхийн урамшууллыг одон авсан үеэс эхлэн насан туршид нь олгодог. Энэ хоёр хөтөлбөр , ялангуяа алдарт эхийн урамшуулал нь үр шим хүртэгчдэд наад захын хэрэгцээг хангах нийгмийн халамжийн дэмжлэг гэхээсээ илүү хүн амын өсөлтийг дэмжихэд чиглсэн байна.

Дээрх хоёр хөтөлбөрөөс гадна, ХАХНХЯ-наас Хүүхдийн мөнгөний хөтөлбөр (ХМХ) хэрэгжүүлдэг. ХМХ –ийг уул уурхайн орлогоос бий болсон баялгийг иргэдэд дахин хуваарилах зорилготой хүний хөгжил сангийн тухай хуулиар зохицуулдаг. Нийгмийн халамжийн тухай хууль болон холбогдох хууль тогтоомжийн дагуу зохицуулдаггүй учир ХМХ-ийг нийгмийн халамжийн хөтөлбөр гэж шууд тооцох боломжгүй. ХМХ нь нийгмийн халамжийн улсын төсвөөс тусдаа Хүний хөгжил сангаас санхүүждэг бөгөөд 0-18 насны бүх хүүхдэд сар бүр 20 мянган төгрөг (ойролцоогоор 11 ам.доллар)-ийн мөнгөн тэтгэмж олгодог. Зорилго болон санхүүжилтийн эх үүсвэр нь нийгмийн халамжаас тусдаа байдаг хэдий ч нийгмийн халамжийн бусад хөтөлбөрүүдийн нэгэн адилаар ХАХНХЯ-ны шугамаар хэрэгждэг тул ХМХ-ийг ихэнхдээ нийгмийн халамжийн тогтолцооны нэг хэсэг гэж үздэг.

Хэмжээ том учир ХМХ нь санхүүгийн үр дагавартай ихтэй учраас энэхүү дүн шинжилгээнд оруулах нь чухал ач холбогдолтой гэж үзсэн. ХМХ нь бусад халамжийн хөтөлбөрүүдтэй харьцуулахад харьцангуй том учир хамтатгаж үзэх тохиолдолд халамжийн нийт хөтөлбөрүүдийн цар хүрээ, төсвийн байдалд дүн шинжилгээ хийхэд ерөнхий дүр зургийг гажуудуулах нөлөөнөөс сэргийлж тайлангийн зарим хэсгүүдэд (ялангуяа халамжийн төсвийн ерөнхий хандлага тал дээр) ХМХ-ийг тусад нь авч үзсэн болно.

25


3. ОРЛОГО ОРЛУУЛАН ТООЦОХ АРГАЧЛАЛ (ООТА) БОЛОН ДҮН ШИЖИЛГЭЭНД АШИГЛАСАН МЭДЭЭЛЛИЙН ЭХ СУРВАЛЖ

Өрхийн амьжиргааны түвшинг тодорхойлох анхны ООТА аргачлалыг 2010 онд үндэсний статистикийн газрын дарга (ҮСХ), нийгмийн халамж, хөдөлмөрийн сайдын хамтарсан тушаалаар баталсан. ООТА-ын томъёо нь 2007/2008 оны өрхийн нийгэм, эдийн засгийн судалгаа (ӨНЭЗС)-ны мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийх замаар тодорхойлсон долоон бүлэг, ажиглагдахуйц хувьсагчийг багтаадаг. Судалгааны мэдээллийг 2010 оны 2012 оны хооронд цуглуулсан бөгөөд анхны ООТА мэдээллийн санг хүнсний эрхийн бичгийн хөтөлбөрийн үр шим хүртэгч айл өрхийг тодорхойлоход хэрэглэж эхэлсэн.

ООТА томъёог 2013 онд шинэчлэн боловсруулсан. ООТА -ын хоёр дахь удаагийн томъёо нь анхныхаас гурван зүйлээр ялгаатай. Үүнд: (а) хөдөлмөр эрхлэлтийн төрөл, газар эзэмшил, болон хөгжлийн бэрхшээлтэй зэрэг шинэ хувьсагчууд нэмсэн, (б) жишсэн дундаж нэг хүнд ногдох хэрэглээг тэнцвэржүүлэх хэмжээсийг ашиглан тооцсон, (в) сумын төв болон хөдөөг нэгтгэн16 судалгааны дөрвөн түвшнийг гурван түвшин болгон бууруулсан (Castro, 2013). ООТА мэдээллийн сан гурван жил тутамд шинэчлэгдэнэ гэсэн хүлээлттэй байна.

2013 оны мэдээлэлд хийсэн үнэлгээгээр мэдээллийн чанар зохих түвшинд хангагдсан, хамралт өндөр, мэдээллийн дотоод зохицол сайн, 2010 оны хүн амын тооллого, 2012 оны ӨНЭЗС -тай статистикийн гадаад дүйцэл17 сайн гэж дүгнэгдсэн. Өрхийн судалгааны мэдээллийг 2013 оны арван нэг, арван хоёрдугаар сард цуглуулж, 666673 айл өрх хамрагдсан байна. 2010 оны хүн амын тооллоготой (хүн амын жилийн дундаж өсөлтийг үндэслэн 2013 оны хүн амыг тооцсон) харьцуулж үзэхэд ООТА мэдээлэл улсын нийт хүн амын 86 хувийг хамарсан байна. Үүний дотор Улаанбаатар хотод 80 хувь буюу хамгийн бага хамралттай, харин баруун бүс хамгийн өндөр буюу хүн амын 95 хувийн хамралттай байна (Азийн Хөгжлийн Банк, 2014).18

2013 оны ООТА мэдээллийн санг ашиглан энэхүү дүн шинжилгээг хийлээ. Иргэн бүрт олгодог дахин давтагдахгүй регистерийн бүртгэлийн дугаарыг ашиглан ООТА мэдээллийг нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн захиргааны мэдээлэлтэй холбож нэгтгэсэн. Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн захиргааны мэдээллийн санд нийт 2636370 хувь хүний бүртгэл орсон байна. Өмнө дурьдсанчлан, эдгээрээс 257302 хүн (буюу 9.8 хувь)-ий мэдээлэл ООТА сангийн мэдээлэлтэй холбогдох боломжгүй байлаа.

Тайлангийн энэ хэсгийн үлдсэн хэсэгт дээр дурдсан ба нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн захиргааны мэдээлэл болон ООТА мэдээллийн санг холбож нэгтгэсэн мэдээллийн санд (цаашид НХ/ООТА мэдээллийн сан гэх) байгаа иргэдийн шинж чанарын талаар танилцуулна. Нэгтгэсэн мэдээллийн санд нийт 662319 өрхийн мэдээлэл байна. Дундаж нас 28.4, 49 хувь нь эрэгтэй, 51 хувь нь эмэгтэй байна. Газар зүйн тархалтын хувьд, дээрх хүмүүсийн 40 орчим хувь нь Улаанбаатарт (1-р хүснэгт) амьдардаг. Мэдээллийн санд байгаа хүн амын хувьд хоёр хамгийн том аймаг нь Хөвсгөл, Өвөрхангай байна. Хамгийн жижиг аймаг нь Говьсүмбэр дараа нь Дундговь байна.

16 Судалгааны дөрвөн түвшнээс (Улаанбаатар, Аймгийн төв, Сумын төв, Хөдөө) гурван түвшинд ( Улаанбаатар, Аймгийн төв, Хөдөө) шилжсэн. 17 Судалгааны зарим үзүүлэлт дээр ийм асуудал байгаа боловч тэдгээр нь өрхийн амьжиргааны түвшин тогтоох ООТА томъёонд ороогүй үзүүлэлтүүд тул энэ тайланд тусгагдаагүй болно. 18 2010 оны хүн амын тооллого, 2012 оны ӨНЭЗС-тай харьцуулахад албан секторт ажил эрхэлдэг хүний тоо, хөдөөд газар эзэмшил зэрэг цөөн хэдээс бусад гол үзүүлэлтүүдийн тархалт таарч байна.


26

Эх сурвалж: НА/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо

Насанд хүрэгчдийн боловсролын түвшин 18 ба түүнээс дээш настай насанд хүрэгчдийн гуравны хоёр нь дунд сургууль болон түүнээс

доош түвшний боловсролтой байна. 4.8 орчим хувь нь боловсролгүй, 8 хувь нь бага сургуулийн боловсролтой бол 15.8 хувь нь бүрэн бус дунд сургуулийн боловсролтой байна. Дөрөвний нэг орчим нь техник мэргэжлийн сургуулийн болон түүнээс дээш шатны боловсролтой байв.

Хүснэгт 2: Боловсролын түвшин

Боловсролын түвшин Хүний тоо Хувь

1 Боловсролгүй 76282 4.82

2 Бага 126531 7.99

3 Бүрэн бус дунд 250542 15.82

4 Бүрэн дунд 592312 37.4

5 Техник/мэргэжлийн 141256 8.92

6 Дээд 396891 25.06

Бүгд 1583830 100


Газар зүйн код Аймаг/хот Хүний тоо Хувь

11 Улаанбаатар 954107 40.1

21 Дорнод 63334 2.7

22 Сүхбаатар 51438 2.2

23 Хэнтий 60581 2.6

41 Төв 75874 3.2

42 Говьсүмбэр 13321 0.6

43 Сэлэнгэ 86403 3.6

44 Дорноговь 53639 2.3

45 Дархан-Уул 80551 3.4

46 Өмнөговь 48779 2.1

48 Дундговь 37322 1.6

61 Орхон 80315 3.4

62 Өвөрхангай 96795 4.1

63 Булган 52942 2.2

64 Баянхонгор 72926 3.1

65 Архангай 80095 3.4

67 Хөвсгөл 116027 4.9

81 Завхан 63248 2.7

82 Говь-Алтай 51200 2.2

83 Баян-Өлгий 89676 3.8

84 Ховд 75707 3.2

85 Увс 74788 3.1

Бүгд 2379068 100.0

Хүснэгт 1: НА/ООТА мэдээллийн сан дахь хүний тоо, аймгаар

27


Хөгжлийн бэрхшээл

Бүртгэгдсэн иргэдийн 4.3 орчим хувь нь ямар нэг хөгжлийн бэрхшээлтэй байна. Тэдний 90.5 хувь нь хөгжлийн бэрхшээлтэйг батлах үнэмлэхтэй гэжээ. Хамгийн түгээмэл байгаа хөгжлийн бэрхшээлийн төрөл нь (“бусад” гэсэн ангиллыг оруулахгүйгээр) хөдөлгөөний бэрхшээл (23 хувь нь), дараагийнх нь оюун ухааны /сэтгэцийн/ хөгжлийн бэрхшээл (20 хувь нь) байна.

Хүснэгт 3: Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн тоо, хөгжлийн бэрхшээлийн төрлөөр

Хөгжлийн бэрхшээлийн төрөл Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн тоо Хувь

1 Харааны 10853 10.6

2 Хэл ярианы 3503 3.4

3 Сонсголын 7400 7.3

4 Бие махбодын/хөдөлгөөний 22928 22.5

5 Сэтгэцийн/оюун ухааны 20624 20.2

6 Хавсарсан 12485 12.2

7 Бусад 24201 23.7

Бүгд 101994 100.0

Ажил

Хөдөлмөрийн насны19 нийт иргэдийн 58.3 хувь нь өмнөх долоо хоногт ажил эрхэлсэн гэжээ. Өмнөх долоо хоногт ажил эрхлээгүй байсан хүмүүсийн зөвхөн 14.3 хувь нь өмнөх жилд ажил эрхэлж байжээ.

Амьжиргааны түвшний бүлгүүд: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэг

ООТА оноогоор өрхийн тоо тэнцүү бүлгүүдэд хуваагдаж байгаа ч бага оноотой өрхүүдийн ам бүлийн тоо олон байгаа тул бүлэг тус бүрт байгаа нийт хүний тоо ижил хэмжээгээр хуваарилагдахгүй байна. Хамгийн өндөр онооны бүлэгт байгаа өрхийн ам бүл дунджаар 3.6 гишүүнтэй байхад хамгийн бага оноотой бүлгийн өрхийн ам бүлийн тоо дунджаар 5.2 өрхийн гишүүнтэй байна (Хүснэгт 4 ба 5).


19 18 –аас тэтгэврийн нас ( эмэгтэй 55, эрэгтэй 60) хүртэл насны хүмүүс17

Хүснэгт 4: Мэдээллийн сан дахь хүний тоо, ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгээр

ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү бүлгүүд1- хамгийн бага (ядуу) –аас 5- хамгийн өндөр (чинээлэг)

Дор хаяж нэг хөтөлбөрөөс үр шим хүртдэг Хувь

1 599390 25.22

2 479628 20.18

3 450992 18.98

4 449735 18.93

5 396556 16.69

Бүгд 2376301 100.00



28

Өрхийн тэргүүний дундаж нас ба хүйс амьжиргааны өөр өөр бүлгийн хувьд ижил төстэй байгаа боловч, ядуу өрхүүдийн дунд өрхийн тэргүүн нь хөгжлийн бэрхшээлтэй байх нь их, судалгаанд хамрагдахын өмнөх долоо хоногт ажил эрхэлсэн байх магадлал бага байна (Хүснэгт 6). Энэ нь ООТА томъёоны тусгал байж ч болох юм, учир нь хөгжлийн бэрхшээлтэй гишүүнтэй өрхийн ООТА оноо бага байх, ийм учраас ядуу гэж тооцоглох магадлал ихтэй.

Хүснэгт 6: Өрхийн тэргүүний шинж чанар, ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгээр

ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү бүлгүүд1-хамгийн бага (ядуу) –аас 5- хамгийн өндөр (чинээлэг)

Дундаж нас

Эрэгтэй Хөгжлийн бэрхшээлтэй

Хөдөлмөрийн насныхны дунд, өмнөх долоо хоногт ажил эрхэлсэн

1 44.6 77% 15% 49%

2 45.8 77% 9% 57%

3 45.6 79% 6% 62%

4 44.3 81% 4% 68%

5 43.3 78% 2% 75%

Бүгд 44.7 78% 7% 62%


Хүснэгт 5: Дундаж ам бүлийн тоо ба хүүхдийн тоо, ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгээр

ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү бүлгүүд1- хамгийн бага (ядуу) –аас 5- хамгийн өндөр (чинээлэг)

Ам бүлийн тоо, дундаж 0-18 насны хүүхдийн тоо, дундаж

1 5.15 3.902 4.33 2.883 4.12 2.714 4.01 2.685 3.56 2.27

Бүгд 4.31 2.86


29


4. ДҮН ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ГОЛ ҮР ДҮН

Нийгмийн халамжийн төсөв болон зардал

2013 онд Засгийн газар ХМХ-ийг оруулаад нийгмийн халамжийн мөнгөн шилжүүлгэнд ДНБ-ий 2.78 хувийг (ХМХ-ийн оруулахгүйгээр 1.37 хувийг) зарцуулсан байна. Хөгжиж буй болон шинэ тулгар хөгжиж буй орнуудад энэ зардал дунджаар ДНБ-ий 1.6 хувь орчим байгаатай (Дэлхийн Банк, 2014) харьцуулахад энэ тоо харьцангуй өгөөмөр байна. Энэ нь засгийн газраас хүн амын нийгмийн халамжид хангалттай санхүүгийн эх үүсвэр хуваарилахын төлөө байдгийг харуулж байна.

Тэтгэмжийн нийт зардлын чиг хандлагын хувьд, 2013 онд хамгийн их төсөв ХМХ-нд хуваарилагдсан байна.20 ХМХ нь халамжийн шилжүүлгийн нийт зардлын тал орчим хувийг эзэлж байгаа бөгөөд хамгийн олон үр шим хүртэгчтэй байна (Хүснэгт 7, Зураг 5). Хоёр дахь том зардал нь нийгмийн халамжийн тэтгэвэр (83 тэрбум төгрөг, ойролцоогоор 50 сая ам.доллар21), дараагийнх нь эх, хүүхдэд зориулсан тэтгэмжүүд (67 тэрбум төгрөг, ойролцоогоор 40 сая ам.доллар22) байна. Энэ хоёр хөтөлбөр нийлээд ч 2013 онд ХМХ-д төсөвлөсөн мөнгөний гуравны хоёроос бага байна (Хүснэгт 7).

20 Зарцуулалтын тоонд зөвхөн тэтгэмж тусламжид зарцуулсан мөнгө орж байгаа бөгөөд хэрэгжилтийн үйл ажиллагаатай холбоотой захиргааны зардал ороогүй. 21 2013 оны 12 сарын валютын албан ёсны ханшаар 1 ам. доллар 1661 төгрөгтэй тэнцэхээр тооцов. http://www.mongolbank.mn/eng/liststatistic.aspx?did=322 Жирэмсэн эхийн болон хөхүүл хүүхэдтэй эхийн тэтгэмжийн төсвүүдийг нэмж, 1 ам. долларыг 2013 оны 12 сарын валютын албан ёсны ханшаар 1,661 төгрөгтэй тэнцэхээр хөрвүүлж тооцсон.

Хүснэгт 7: Халамжийн хөтөлбөрүүдийн үр шим хүртэгчид ба зардал, 2013 он (мянган төгрөг)

Хөтөлбөр

2013 он

Үр шим хүртэгчдийн

тоо

Нийт дүн, төг (нэрлэсэн үнээр)

Нийгмийн халамжийн

нийт зардлын хувиар

2013 оны улсын төсвийн хувиар(7,444.6 тэрбум

төг)

2013 оны ДНБ-ий хувиар

Нийгмийн халамжийн тэтгэвэр 63423 83191227 17.60% 1.12% 0.49%Жирэмсэн ба хөхүүл хүүхэдтэй эхчүүдийн тэтгэмж 94882 38895382 8.20% 0.52% 0.23%Нийгмийн халамжийн тэтгэмжүүд 42260 23442090 5.00% 0.31% 0.14%Олон нийтийн оролцоонд түшиглэсэн үйлчилгээ 24104 5566419 1.20% 0.07% 0.03%Асаргааны тэтгэмж 36411 15906364 3.40% 0.21% 0.09%Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд олгох тэтгэмж, хөнгөлөлт

38743 6526413 1.40% 0.09%0.04%

Ахмад настанд олгох тэтгэмж, хөнгөлөлт 125941 14429702 3.10% 0.19% 0.08%Хүнсний эрхийн бичгийн хөтөлбөр 97919 10975451 2.30% 0.15% 0.06% Алдарт эхийн урамшуулал 202474 28098558 6.00% 0.38% 0.17%Алдар цолтой ахмадын нэмэгдэл 4962636 1.10% 0.07% 0.03%Төрөлжсөн асрамжийн үйлчилгээ 100000 0.00% 0.00% 0.00%Хүүхдийн Мөнгөний Хөтөлбөр (батлагдсан төсөв) 1000000 240000000 50.80% 3.22% 1.41%

Бүгд 472094242 100.10% 6.34% 2.78%



30

Зураг 5: Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн зардал, 2013 он

0

50,000,000

100,000,000

150,000,000

200,000,000

250,000,000


ХМХ-ийг эс тооцвол, инфляцийг тооцсон нийт хөтөлбөрийн зардал 2010-2013 оны хооронд бага зэрэг (Зураг 6) нэмэгдсэн байна. Хамгийн их өссөн нийгмийн халамжийн тэтгэвэр хоёр дахин нэмэгдсэн байна. Жирэмсэн болон хөхүүл хүүхэдтэй эхчүүдийн тэтгэмжийн нийт зардал 2011-2013 оны хооронд 40 орчим хувиар өссөн бол алдарт эхийн тэтгэмжийн зардал 45 орчим хувиар буурсан байна.

Зураг 6. Хүүхдийн Мөнгөний Хөтөлбөрөөс бусад нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн зардал, 2010- 2013 он, инфляцийг тооцсон зардал (2010 оныг суурь он болгон авсан)

-

10,000.00

20,000.00

30,000.00

40,000.00

50,000.00

60,000.00

70,000.00

2010 2011 2012 2013

-


31


Үр шим хүртэгчдийн тоо

Хамралтын хувьд 2013 оны байдлаар нэг сая орчим үр шим хүртэгчтэй ХМХ хамгийн том хөтөлбөр байна. Энэ нь 405 мянган үр шим хүртэгчтэй хоёр дахь том хөтөлбөр болонх эх, хүүхдийн тэтгэмжийн хөтөлбөрөөс хоёр дахин илүү том байна. Хамгийн бага хамралттай хөтөлбөр нь 2012 онд зөвхөн 4000 хүн хамрагдсан, алдар цолтой ахмадын нэмэгдэл байна (Зураг 7).

Зураг 7. Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрийн үр шим хүртэгчдийн тоо, 2013 он


НХ/ООТА мэдээллийн сан ХМХ-ийн дээрх хамрагдалтыг баталж байна. 0-18 насны нийт хүүхдийн 94 хувь нь хүүхдийн мөнгө авч байна. Сонирхолтой нь, үүнийг ООТА онооны өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгээр задалж үзэхэд, бүлэг тус бүр дэх хүүхдийн мөн 94 хувь нь ХМХ-т хамрагдаж байна.

Зардлын чиг хандлагаас ялгаатай нь, ХМХ-өөс бусад нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн үр шим хүртэгчдийн тоо 2010 оноос хойш бараг өөрчлөгдөөгүй байна. Гарсан гол өөрчлөлт нь эх, хүүхдэд зориулсан тэтгэмж хүртэгчдийн тоо 2010-2011 онд өссөн байна. Энэ өсөлт нь “Эхийн алдар” одон олгох шалгуурыг зөөлрүүлснээр ийм одонтой эхчүүдийн тоо өссөнтэй холбоотой юм.23

23 7 болон 5 хүүхэд төрүүлж өсгөсөн эх “Эхийн алдар” нэг ба хоёр дугаар зэргийн одон авдаг байсныг 6 болон 4 болгон өөрчилсөн.


32

Зураг 8. Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрийн үр шим хүртэгчдийн тоо, хөтөлбөрийн бүлгээр, Хүүхдийн Мөнгөний Хөтөлбөрийг оруулахгүйгээр, 2010-2013 он


Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн хамралт

ХМХ-ийг оруулж тооцвол мэдээллийн санд бүртгэгдсэн нийт иргэдийн 49 хувь нь дор хаяж халамжийн нэг хөтөлбөрт хамрагдаж байна. 2012 онд Монгол улсын ядуурлын түвшин 27 хувь байсантай харьцуулж үзвэл энэ нь их өндөр хамралт юм. Хөгжиж буй орнуудын тун цөөхөн улсад нийгмийн халамжийн хамрах хүрээ нь ядуурлын түвшингээс давсан байдаг (Дэлхийн Банк, 2014). Гэхдээ ХМХ-ийг хасч тооцвол, мэдээлийн санд бүртгэгдсэн хүн амын зөвхөн 19 хувь нь дор хаяж халамжийн нэг хөтөлбөрт хамрагдаж байна.

ХМХ-ийг оруулахгүй тооцвол, мэдээллийн санд байгаа нийт иргэдийн ихэнх (81 хувь) нь ямар нэг халамж авдаггүй (Зураг 9). 14 хувь нь халамжийн нэг хөтөлбөрт, 3,4 хувь нь 2 хөтөлбөрт, 1 гаруй хувь нь халамжийн 3 хөтөлбөрт хамрагддаг. Харин 0,5 хувь нь халамжийн 4 ба түүнээс дээш хөтөлбөрт хамрагддаг байна.

Зураг 9. НХ/ООТА Мэдээллийн санд орсон иргэдийн халамжийн хөтөлбөрт хамрагдсан байдал, хөтөлбөрийн тоо болон эзлэх хувиар (Хүүхдийн Мөнгөний Хөтөлбөрийг оруулахгүйгээр)


33


Дор хаяж нэг тэтгэмж авдаг хүмүүсийн хувьд тооцоолсноор, жилд нэг хүн дунджаар (ХМХ-ийг оруулахгүйгээр) 313167 төгрөг (ойролцоогоор 179 ам.доллар)-ийн дэмжлэг авсан байна.24

2009 оноос хойш иргэдийн 3.6 орчим хувь нь (ойролцоогоор 86 мянган хүн) нөхөн төлбөр болон эрхийн бичиг /ваучер/-ийн хэлбэрээр дунджаар нийт 219197 төгрөг (118 ам.доллар) -ийн үр шим хүртсэн байна. Нийт мөнгөн тэтгэмжийн хэмжээ нь амьдарч байгаа бүсээс хамааран 2014 оны амьжиргааны доод түвшний 15-18 хувийн хооронд хэлбэлзэж байна.25

Үр шим хуваарилалтын байдал

НА/ООТА мэдээллийн санд үндэслэн хийсэн тооцоогоор, нийт халамжийн хамгийн их хувь нь өрхийн ООТА онооны тэнцүү 5 бүлгийн хамгийн ядуу бүлэгт (20 хувьд) очиж байна.26 Хамгийн ядуу 40 хувь нийт нийгмийн халамжийн шилжүүлгийн 56 хувийг хүртдэг бол хамгийн чинээлэг 40 хувь нийт халамжийн шилжүүлгийн 28 хувийг авч байна. 5 бүлгийн хамгийн ядуу бүлгийн иргэд нийт халамжийн шилжүүлгийн 34 хувийг авч байгаа нь бүс нутгийн бусад улс оронтой харьцуулагдахуйц байна (Хүснэгт 8).27 Гэхдээ Европ болон Төв Азийн (жишээ нь Корати, Косово гэх мэт) зарим улсуудад хамгийн ядуу 20 хувьд очих халамжийн хувь хэмжээ 40 гаруй хувьд хүрсэн байдаг. Энэ тал дээр дэлхий дээр хамгийн сайн улс орнуудад (жишээ нь Аргентин, Панам, Перу гэх мэт) хамгийн ядуу 20 хувьд нийт халамжийн 50 гаруй хувь нь очдог байна.

24 Жил тутамд олгодоггүй тэтгэмжүүд (жишээ нь, гурав эсвэл таван жил тутамд нэг удаа олгодог тэтгэмж тусламж)-ийн хувьд энэхүү дүн шинжилгээ хийсэн онд авсан гэж тооцлоо. Иймээс, дундаж 313167 төгрөг гэдэг нь дунджаар аль нэг халамжийн хөтөлбөрөөс авч болох хамгийн өндөр дүн юм. 25 Амьжиргааны доод түвшний хэмжээ 2014 онд баруун бүсэд 146600 төгрөг, хангайн бүсэд 149600 төгрөг, төвийн бүсэд 149700 төгрөг, зүүн бүсэд 144500 төгрөг, Улаанбаатар хотод 169000 төгрөг байсан. http://www.nso.mn/page/60 (2014 оны 10 сарын 24) 26 Бүлгүүдэд очих халамжийн хувь хэмжээнд дүн шинжилгээ хийхдээ халамжийн хөтөлбөрийн захиргааны мэдээлэлд бүртгэгдсэн л бол уг тэтгэмжээ бүрэн хүлээж авч байгаа гэж үзсэн. Мөнгөн тэтгэмжийн хувьд, хөтөлбөрийн дизайн / тэтгэмжийн хэмжээ болон тэтгэмж авах давтамж/-д үндэслэн тэтгэмжийн жилийн дүнгээр тооцсон. Жил тутамд олгодоггүй нөхөн олговрын хувьд үр шим хүртэгч бүх хүмүүс энэхүү дүн шинжилгээ хийсэн онд нөхөн олговроо бүрэн авсан гэж үзсэн бөгөөд олгосон нөхөн олговрын дундаж хэмжээг НХҮЕГ-аас авсан 2012 оны халамжийн зарцуулалтын тоог үндэслэн тооцсон болно. 27 “Нийгмийн халамжийн төлөв байдал 2014” тайланд, Монгол улсын 2007 оны ӨНЭЗС-нд үндэслэн хийсэн тооцоогоор, нийт халамжийн 22.5 хувь нь хамгийн ядуу 20 хувьд хүрдэг гэж дурдсан байдаг. Харин манай энэ тайланд хамгийн ядуу 20 хувьд нийт халамжийн 34 хувь хүрдэг гэсэн нь ООТА мэдээллийн сан болон нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн захиргааны мэдээлэлд хийсэн дүн шинжилгээгээр гарсан тоо юм.

Хүснэгт 8: Улс орнуудын харьцуулалт: Хүн амын хамгийн ядуу 20 хувьд очиж буй халамжийн нийт тэтгэмжийн хувь

Улс Хамгийн ядуу 20 хувьд очиж буй халамжийн нийт тэтгэмж

Монгол * 34 хувь

Корати 40.6 хувь

Косово 43.4 хувь

Аргентин 54.0 хувь

Панам 52.5 хувь

Перу 56.4 хувь

Тимур Лесте (2011) ** 26.5 хувь

Вьетнам (2008) ** 25.7 хувь

Тайланд (2009) ** 20.5 хувь

* Эх сурвалж: НХ/ООТА мэдээлэл, Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо** “Нийгмийн халамжийн төлөв байдал 2014” тайлан (Дэлхийн Банк, 2014).


34

Өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгийн хамгийн ядуу бүлгийн иргэдийн авч буй нийгмийн халамжид хамгийн том хөтөлбөр нь ХМХ нь (16 хувь) байна. Зураг 10-д үзүүлснээр дараагийн том хөтөлбөр нь нийгмийн халамжийн тэтгэвэр (9 хувь), түүний дараагийнх нь хүнсний эрхийн бичгийг оруулаад нийгмийн халамжийн тэтгэмж шилжүүлгүүд (4 хувь), эх хүүхдэд зориулсан тэтгэмж тусламж (3 хувь) байна. Дороосоо хоёр дахь бүлгийн өрхийн иргэд нийт нийгмийн халамжийн шилжүүлгийн 22 хувийг авч байна. Хамгийн ядуу бүлгийн нэг адил, дороосоо хоёр дахь бүлгийн иргэдэд хүрч байгаа хамгийн том хөтөлбөр нь ХМХ, нийгмийн халамжийн тэтгэвэр, нийгмийн халамжийн тэтгэмж шилжүүлэг болон эх, хүүхдэд зориулсан тэтгэмжүүд орж байна.

Зураг 10: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгийн иргэдийн авсан тэтгэмжийн эзлэх хувь


Ихэнх хөтөлбөр категорийн аргаар зорилтот бүлгээ тодорхойлдог хэдий ч ядуучуудад өгөөжтэй байдал нь зарим хөтөлбөрт бусад хөтөлбөрөөс илүү байна. Ядуучуудад илүү өгөөжтэй хөтөлбөр буюу ООТА бага оноотой бүлгүүдэд илүү үр шим хүртээж байгаа хөтөлбөрүүд нь нийгмийн халамжийн тэтгэвэр, нийгмийн халамжийн тэтгэмж шилжүүлэг, ХМХ, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд үзүүлэх тэтгэмж хөнгөлөлт, мөн эх хүүхдэд чиглэсэн тэтгэмж байна (Зураг 11).

35


Зураг 11: Ядуучуудад илүү өгөөжтэй байгаа хөтөлбөрүүд: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгийн иргэдийн авсан тэтгэмжийн хувиар28


Харин эсрэгээр, чинээлэг иргэдэд илүү өгөөжтэй (регрессив) хөтөлбөрүүдэд алдар цолтой ахмадын нэмэгдэл, ахмад настанд олгох тэтгэмж хөнгөлөлтүүд орж байна. Ялангуяа, алдар цолтой ахмадын нэмэгдлийн хөтөлбөр нь хэдийгээр ядуурлыг бууруулах хөтөлбөр биш хэдий ч ядуу бус иргэдэд очиж буй хувь хэмжээний хувьд онцгой анхаарал татаж байгаа юм. Алдар цолтой ахмадын нэмэгдлийн дийлэнх нь ООТА онооны дагуу хамгийн чинээлэг бүлгийн иргэдэд очиж байна.

Алдар цолтой ахмадад олгох нэмэгдлийн хэмжээ нь бусад тэтгэмжийн хэмжээтэй харьцуулахад хамгийн том бөгөөд ядуу бус иргэдэд очдог гэдгийг энд тэмдэглэх нь чухал юм. Хөтөлбөрийн 2013 оны зардал, үр шим хүртэгчдийн тоог үндэслэн тооцоход, энэ хөтөлбөрийн дундаж үр шим хүртэгч жилд ойролцоогоор 1 сая 320 мянган төгрөгийн (ойролцоогоор 713 ам.доллар) нэмэгдэл авч байна. Үүнийг зөвхөн хамгийн ядуу бүлэгт хүрдэг, жилд 112 мянган төгрөг (ойролцоогоор 60 ам.доллар) -тэй тэнцэх хэмжээний үр шим хүртээдэг хүнсний эрхийн бичгийн хөтөлбөртэй харьцуулахад даруй 12 дахин их байна.

28 Зураг 11-д, 5 бүлэг тус бүрийн эхний баганад тэр бүлэгт байгаа хүмүүсийн эзлэх хувийг харуулсан. Тиймээс тухайн хөтөлбөрөөс үр шим хүртэгсдийн хувь эхний баганаас өндөр байвал хөтөлбөрөөс тухайн бүлгийн иргэд харьцангуй их үр шим хүртэж байна гэсэн үг юм. Хэрэв тухайн хөтөлбөрөөс үр шим хүртэгсдийн хувь эхний баганаас нам байвал уг хөтөлбөрөөс тухайн бүлгийн иргэд харьцангуй бага үр шим хүртдэг гэсэн үг болно.


36

Зураг 12: Ядуу бус (чинээлэг) иргэдэд илүү өгөөжтэй хөтөлбөрүүд: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгийн иргэдийн үр шим хүртэж буй хөтөлбөрийн хувиар29

0

10

20

30

40

50

60

1 2 3 4 5

, %

.


Үр шим хүртэгчдийн хүйсийн хуваарилалт хөтөлбөрүүдийн хооронд ялгаатай байна (Зураг 13). ХМХ болон хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд үзүүлэх тусламж хөнгөлөлтийн үр шим хүртэгчдийн дунд эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүс тэнцүүхэн байна. Эх, хүүхдэд зориулсан тэтгэмжүүдийн үр шим хүртэгчид нь мэдээжээр эмэгтэйчүүд. Нийгмийн халамжийн нийт тэтгэмж шилжүүлгийн үр шим хүртэгчдийн 58 орчим хувийг эмэгтэйчүүд эзэлж байна. Ахмад настанд үзүүлэх тусламж хөнгөлөлт авагчид болон нийгмийн халамжийн тэтгэвэр авагчдын дунд эмэгтэйчүүд илүү (69 хувь болон 54 хувь тус тус) байгаа нь хамрагдах насны шалгуур эмэгтэйчүүдэд 55, эрэгтэйчүүдэд 60 байгаа, мөн эмэгтэйчүүд эрэгтэйчүүдээс илүү урт насалж байгаатай холбоотой байх талтай. Огт өөр байгаа ганц хөтөлбөр нь алдар цолтой ахмад настны нэмэгдэл бөгөөд эрэгтэйчүүд голлон (82 хувь) үр шим хүртдэг.

29 Зураг 12-д, 5 бүлэг тус бүрийн эхний баганад тэр бүлэгт байгаа хүмүүсийн эзлэх хувийг харуулсан. Тиймээс тухайн хөтөлбөрөөс үр шим хүртэгсдийн хувь эхний баганаас өндөр байвал хөтөлбөрөөс тухайн бүлгийн иргэд харьцангуй их үр шим хүртдэг гэдгийн харуулна. Хэрэв тухайн хөтөлбөрөөс үр шим хүртэгсдийн хувь эхний баганаас нам байвал хөтөлбөрөөс тухайн бүлгийн иргэд харьцангуй бага үр шим хүртдэг гэдгийг харуулна.

37


Зураг 13: Хөтөлбөрийн үр шим хүртэгчид, хүйсээр

46.4%

41.8%

31.1%

81.9%

50.6%

50.9%

53.6%

58.3%

68.9%

18.1%

49.4%

100.0%

49.1%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

-

-

-


Ахмад настнууд үр шим хүртэж буй хөтөлбөрүүд

НХ/ООТА мэдээллийн санд байгаа тэтгэврийн насны хүмүүсийн 70 хувь нь дор хаяж нэг халамжийн хөтөлбөрт хамрагдаж байна (нийгмийн даатгалын тэтгэврийг оруулахгүйгээр). Дор хаяж нэг хөтөлбөрт хамрагдаж байгаа тэтгэврийн насны иргэн жилд дунджаар 331 мянган төгрөгийн үр шим хүртдэг. Зураг 14 ахмад настнууд хэд хэдэн хөтөлбөрөөс зэрэг үр шим хүртдэг болохыг харуулж байна. Ахмад настнууд үр шим хүртдэг нийгмийн халамжийн нийт тусламж хөнгөлөлтийн 76 орчим хувь нь хэд хэдэн төрлийн хөтөлбөрөөс зэрэг үр шим хүртдэг хүмүүст очдог.

Зураг 14: Ахмад настнууд үр шим хүртэж буй тусламж хөнгөлөлтийн эзлэх хувь, хөтөлбөрийн тоо болон эзлэх хувиар



38

Ахмад настнууд үр шим хүртэж буй тусламж хөнгөлөлтийн 23 орчим хувь нь зөвхөн нэг хөтөлбөрт хамрагддаг хүмүүст очиж байна. Зөвхөн нэг хөтөлбөрт хамрагдаж байгаа ахмадуудын дийлэнх нь “Эхийн алдар” одонтой эхчүүдийн урамшуулал, эсвэл ахмад настанд олгох тусламж авч байна. Хоёр хөтөлбөрт хамрагддаг ахмадуудын хувьд энэ байдал мөн адил байна.

Ахмад настнууд өөр өөр хэрэгцээгээ хангахын тулд хэд хэдэн хөтөлбөрт хамрагдаж байгаа явдал нь ахмад настны хэрэгцээг хангах зорилготой хөтөлбөрүүдийн тархай саланги шинж байдлын тодорхой илрэл байж болох юм. Зураг 14 дээр ахмад настанд үзүүлэх тэтгэмж тусламж, хөнгөлөлтүүд нь хэрэгцээнд тулгуурласан, ахмад настнууд өөрсдийн хэрэгцээг хангахын тулд хэд хэдэн хөнгөлөлт хамтатгаж авдгийг харуулж байна. Энэ нь ахмад настанд зориулсан илүү цогц хөтөлбөр бий болгоно гэвэл тэдэнд үзүүлэх тусламж болон нийгмийн халамжийн шилжүүлгийн аль алины элементийг агуулсан байх хэрэгтэйг илтгэж байна.

Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд үр шим хүртэж буй хөтөлбөрүүд

НХ/ООТА мэдээгээр, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн 66 хувь нь дор хаяж нийгмийн халамжийн нэг хөтөлбөрт хамрагдаж байна. 16-аас дээш ба доош насны хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн хамралт нэлээд ялгаатай тул тэдгээрийг тус тусад нь авч үзсэн болно.

16-аас дээш настай хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн 63 хувь нь дор хаяж нэг хөтөлбөрт хамрагддаг. Голлон хамрагддаг нэг хөтөлбөр нь хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд очиж буй халамжийн 76 орчим хувийг эзэлж буй нийгмийн халамжийн тэтгэвэр байна. Нийгмийн халамжийн тэтгэвэр нь хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн үр шим хүртэж буй бусад хөтөлбөрүүдтэй харьцуулахад хамгийн өгөөмөр нь юм. Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд очиж буй халамжийн 43 хувь нь зөвхөн нэг хөтөлбөр (гол төлөв нийгмийн халамжийн тэтгэвэр) -өөс үр шим хүртэгчдэд очдог бол хэд хэдэн хөтөлбөрөөс үр шим хүртэгчдийн хувьд нийгмийн халамжийн тэтгэмж шилжүүлэг болон хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд үзүүлэх тусламж хөнгөлөлт эзэлж байна (Зураг 15). Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд хэд хэдэн хөтөлбөрт хамрагддаг, гэхдээ голлон нийгмийн халамжийн тэтгэвэрээс үр шим хүртэж байгаа явдал нь цаашид хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд чиглэсэн олон жижиг саланги хөтөлбөрүүдийг халж, оронд нь нийгмийн халамжийн тэтгэвэр дээр суурилсан илүү цогц хөтөлбөр бий болгох боломжтойг харуулж байна.

Зураг 15: 16-аас дээш насны хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн авч буй тусламж хөнгөлөлтийн эзлэх хувь, хөтөлбөрийн тоо болон хувиар


39


Дор хаяж нэг халамжийн хөтөлбөрт хамрагдаж байгаа 16-аас дээш насны хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэн жилд дунджаар 924 мянган төгрөгийн тусламж хөнгөлөлт авч байна. Нэг хүнд ногдох тэтгэмж тусламжийн хэмжээгээр алдар цолтой ахмад настнуудын дараагийн том тусламж хүртэгч бүлэг болж байгаа бөгөөд энэ нь нийгмийн халамжийн тэтгэврийн хэмжээнээс голлох хамааралтай байна.

16-аас доош насны хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн 87 хувь нь дор хаяж нэг хөтөлбөрт хамрагдаж байгаа бөгөөд тэдний авч буй тэтгэмж тусламжийн 81 орчим хувь нь ХМХ –өөс ирж байна. 16-аас доош насны хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн тавны нэг орчим нь гурав ба түүнээс олон хөтөлбөрт, тухайлбал ХМХ, нийгмийн халамжийн тэтгэмж шилжүүлэг болон хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд үзүүлэх тусламж дэмжлэгт хамрагдаж байна (Зураг 16). 16-аас доош насны иргэн нийгмийн халамжийн тэтгэвэрт хамрагдах боломжгүй.

Зураг 16: 16 хүртэл насны хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдүүдийн авч буй тэтгэмжийн хувь, хөтөлбөрийн тоо болон хувиар


Ядуучууд үр шим хүртэж буй хөтөлбөрүүд

НХ/ООТА мэдээлэлд үндэслэн тооцоход ООТА онооны өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгийн хамгийн бага оноотой (ядуу) бүлэгт багтаж буй өрхийн нийт иргэдийн 62 хувь нь дор хаяж нэг нийгмийн халамжийн хөтөлбөрийн шууд үр шим хүртэгч байна. Гэхдээ ХМХ-ийг хасч тооцвол энэ тоо зөвхөн 29 хувь болж буурна. Дор хаяж нэг нийгмийн халамжийн хөтөлбөрөөс үр шим хүртэж буй ядуу өрхийн нэг иргэн жилд дунджаар 362542 төгрөгийн мөнгөн дэмжлэг авч байна.

Хамгийн ядуу бүлэгт очиж буй халамжийн 64 орчим хувь нь ХМХ -ийг оролцуулаад зөвхөн нэг хөтөлбөрт хамрагддаг хүмүүст очиж байна (Зураг 17). Ядуучуудын дийлэнх нь зөвхөн нэг хөтөлбөрт хамрагдаж байна. Тэдэнд хамгийн их өгөөжтэй байгаа хөтөлбөр нь ХМХ, дараа нь нийгмийн халамжийн тэтгэвэр байна.


40

Зураг 17: Ядуу иргэдийн авч буй нийт тэтгэмжийн хувь (тооцоолсон), хөтөлбөрийн тоо болон хувиар


Хүнсний эрхийн бичгийн хөтөлбөр нь одоогоор ядуучуудад тухайлан чиглэсэн (ядуучуудыг зорилтот бүлгээ болгосон) цорын ганц хөтөлбөр юм. НХ/ООТА мэдээллийн санд байгаа айл өрхийн 2.3 хувь орчим (нийт 662559 өрхөөс 15118 өрх) нь хүнсний эрхийн бичгийн хөтөлбөрт хамрагдаж байна. ООТА онооны өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгийн 3 дугаар бүлэгт багтаж байгаа ганц өрхөөс бусад бүх өрх хамгийн ядуу бүлэгт багтаж байна.

Зураг 18 ООТА оноогоор хүнсний эрхийн бичгийн хөтөлбөрөөс үр шим хүртэж буй хамгийн ядуу бүлгийн айл өрхийн эзлэх хувийг харуулж байна. Зураг 18-д харуулсанчлан, хамгийн ядуу 5 хувийн ООТА оноо 0-244 –ын хооронд байгаа бөгөөд хөтөлбөрөөс үр шим хүртэгч бүх өрх (нэгээс бусад, график дээр харагдахгүй) энэ 5 хувийн дотор багтаж байна. Үнэн хэрэгтээ ООТА онооны дагуу үр шим хүртэж байгаа бүр өрх хамгийн ядуу 2.7 хувьд багтаж байгаа юм. Хамгийн ядуу 2.7 хувьд багтаж байгаа нийт өрхийн 85.6 хувь нь хүнсний эрхийн бичгийн хөтөлбөрийн үр шим хүртэгчид байна.30

30 ООТА оноогоор хамгийн ядуу 2.7 хувьд багтаж байгаа 2543 өрх хүнсний эрхийн бичгийн хөтөлбөрт хамрагдахгүй байна.

41


Зураг 18: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгийн нэгдүгээр (хамгийн ядуу) бүлэг дэх хүнсний эрхийн бичиг хөтөлбөрөөс үр шим хүртэгчдийн хувь



42

5.БОДЛОГЫН НӨЛӨӨЛӨЛ, ЗӨВЛӨМЖЯдуу иргэдийн нийгмийн хамгааллыг сайжруулах, нийгмийн халамжийн төсвийн тогтвортой

үргэлжлэх байдлыг хангахын тулд халамжийн хөтөлбөрүүдийг илүү үр дүнтэй болгох өөрчлөлтүүд хийх шаардлагатай болж байна. Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн хамралт харьцануй өндөр гэдгийг харгалзан, засгийн газраас халамжийн өнөөгийн зардлыг хэвээр хадгалахын зэрэгцээ ядуу иргэдийг хамгаалах, ядуурлыг бууруулах чиглэлд хөтөлбөрүүдийг илүү үр дүнтэй болгох боломжтой юм. Тайлангийн энэ хэсэгт нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдэд хийсэн дүн шинжилгээнд үндэслэн зөвлөмж болгож буй стратегүүдийг тайлбарлана.

Олон саланги хөтөлбөрүүдийг нэгтгэх

Одоогийн нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийг нэгтгэх чиглэлд дараах гурван стратегийг зөвлөж байгаа бөгөөд доор дэлгэрүүлэн танилцуулна.

• Зорилтот хүн амд илүү оновчтой цогц хөтөлбөрөөр дамжуулан цогц дэмжлэг үзүүлэх хэрэгцээ шаардлагад үндэслэн хөтөлбөрийн дизайныг нэн тэргүүнд авч үзэх замаар нэг ижил зорилтот бүлэгт чиглэсэн, ижил төстэй зорилготой жижиг хөтөлбөрүүдийг нэгтгэх,

• Хэрэгцээнд суурилсан хөтөлбөрүүдийг бэхжүүлэх, алдар гавьяанд үндэслэсэн хөтөлбөрүүдийг аажмаар зогсоох,

• Цаашид эрүүл мэндтэй холбоотой тэтгэмж тусламжийг эрүүл мэндийн даатгалд шилжүүлэх асуудлыг бодолцох.

Жижиг хөтөлбөрүүдийн нэгтгэх. Өмнө дурдсанчлан ХАХНХЯ/НХҮЕГ одоогийн байдлаар 71 хөтөлбөр хэрэгжүүлж байна. Гэхдээ энэ тоо нь хөтөлбөрүүдийг хэрхэн тоолохоос хамаардаг. Ерөнхийдөө эдгээр хөтөлбөрүүдийг сэдэвчилсэн байдлаар бүлэглэж болох боловч, одоогоор хөтөлбөр тус бүрийг маш тодорхой нарийвчилсан байдлаар тодорхойлсон байдаг. Олон саланги эдгээр хөтөлбөрүүд нь захиргааны ачааллыг нэмж, хөтөлбөрт хамрагдах хүсэлт гаргах болон тэтгэмж хүлээн авах зэргийг илүү төвөгтөй болгодог. Энэ байдал нь мөн жижиг хэмжээний тэтгэмж, цөөн тооны үр шим хүртэгчтэй байхад хүргэдэг.

Зарим хөтөлбөрүүдийн тэтгэмжийн хэмжээ өндөр ч хамрах хүрээ нь маш бага байдаг. Хүчирхийллийн улмаас хохирол хүлээж хамгаалалт шаардлагатай болсон хүүхдийг гэр бүлдээ авч асрамжилж байгаа иргэнд сар бүр 52800 төгрөг (ойролцоогоор 29 ам.доллар) олгодог. Мөн тэжээн тэтгэх хүнгүй, ганц бие ахмад настан болон хөгжлийн бэрхшээлтэй ганц бие иргэнийг асрамжилж байгаа иргэнд мөн ийм хэмжээний тэтгэмж олгодог. Гэтэл 2012 оны байдлаар дээрх хөтөлбөрүүдэд зөвхөн 365 болон 340 хүн тус тус хамрагдсан байна. Хөтөлбөрийн хамралт ийм бага байхад тэдгээрийн давхцалаас сэргийлэх, үр дүнтэй байдлыг хангахад хэцүү. Эдгээр жижиг хөтөлбөрүүдийг нэгтгэхдээ зорилтот хүн амын зохистой хамралтыг хангах болон тэдний хэрэгцээг хангах хэмжээний дэмжлэг туслалцаа үзүүлж чадахуйц байхаар хөтөлбөрийн дизайныг хийхэд анхаарах хэрэгтэй.

Өмнө дурьдсанчлан, дүн шинжилгээ хийж үзэхэд халамжийн үр шим хүртэгчид, ялангуяа ахмад настнууд өөр өөр хэрэгцээгээ хангахын тулд хэд хэдэн хөтөлбөрт хамрагдаж байгаа нь харагдсан. Ахмад настанд олгох нийгмийн халамжийн тэтгэмжүүд болон бусад тусламж хөнгөлөлтийн аль аль нь хэрэгцээнд суурилсан бөгөөд олон ахмад настан аль алиныг нь авдаг. Ахмад настанд хэрхэн илүү цогц дэмжлэг үзүүлж болохыг ойлгохын тулд дээрх тусламж тэтгэмжүүдийн чухам ямар элементүүдийг нэгтгэх шаардлагатай талаар илүү нарийвчилсан дүн шинжилгээ, үр шим хүртэгчдийн дунд чанарын судалгаа хийх шаардлагатай.

Үүний нэгэн адил, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд нийгмийн халамжийн тэтгэврээс гадна хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд зориулсан бусад тусламж хөнгөлөлт авдаг. Ахмад настныхтай нэгэн адилаар, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд хэрхэн илүү цогц дэмжлэг үзүүлж болохыг ойлгохын тулд дээрх тусламж тэтгэмжүүдийн чухам ямар элементүүдийг нэгтгэх шаардлагатай талаар илүү нарийвчилсан дүн шинжилгээ, үр шим хүртэгчдийн дунд чанарын судалгаа хийх

43


шаардлагатай. Ийм хөтөлбөрүүдийг нэгтгэн цогц хөтөлбөр боловсруулахдаа тухайн зорилтот бүлгийн доторх эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүсийн ялгаатай хэрэгцээг тухайлан анхаарч үзэх нь чухал.

Хэрэгцээнд суурилсан хөтөлбөрийг бэхжүүлэх, алдар цолонд үндэслэсэн хөтөлбөрүүдийг аажмаар зогсоох асуудлыг авч үзэх

Алдар цолтой ахмад настанд олгох нэмэгдэл болон алдарт эхчүүдэд олгох урамшуулал зэрэг нь

нийгмийн халамж авах хэрэгцээнд суурилахаас илүү дээрх алдар цолыг дагаж олгогддог. Эдгээр нь тодорхой хэрэгцээнд суурилсан хөтөлбөртэй харьцуулахад нийгмийн чинээлэг хэсэгт илүү өгөөжтэй байна. Өмнө дурьдсанчлан, чинээлэг иргэдэд хамгийн их өгөөжтэй хөтөлбөр нь алдар цолтой ахмадад үзүүлэх хөнгөлөлтийн хөтөлбөр бөгөөд олгох хөнгөлөлт тэтгэмжийн хэмжээ нь ч хамгийн өндөр. Хөтөлбөрийн үр шимийн дийлэнхийг чинээлэг хүн ам хүртэж байгаа учир эдгээр хөтөлбөрийг аажмаар хаах, эсвэл мөнгөн бус хэлбэрээр гавьяа шагналыг алдаршуулах хэлбэрт оруулах, эсвэл насан туршид нь сар тутмын хөнгөлөлт тэтгэмж олгохын оронд зөвхөн нэг удаагийн тэтгэмж урамшуулал олгох хэлбэрт шилжих хэрэгтэй.

Алдар цолтой ахмад настанд олгох нэмэгдэл болон алдарт эхчүүдэд олгох урамшууллын

хөтөлбөр нь нийлээд 2013 оны улсын төсвийн 0.45 хувь нь, нийгмийн халамжийн шилжүүлгийн нийт төсвийн 7 орчим хувийг эзэлж байна. Эдгээр хөтөлбөрүүдийг аажимдаа үе шаттайгаар хаах, эсвэл нэг удаагийн мөнгөн урамшууллаар сольсноор урт хугацаанд ядуучуудад тухайлан чиглэсэн болон хэрэгцээнд суурилсан хөтөлбөрүүд хэрэгжүүлэхэд зарцуулах төсвийн ихээхэн хуримтлал Засгийн газарт бий болно.

Эрүүл мэндтэй холбоотой тусламжийг эрүүл мэндийн даатгалд шилжүүлэх. Дээр дурдсанчлан ахмад настан болон хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд сонсголын аппарат, хиймэл шүд болон ортопед, протезийн үнийн нөхөн олговор олгодог. Зөвхөн 2012 онд дээрх хөтөлбөрүүдэд, нэрлэсэн үнээр 5.3 тэрбум төгрөг (ойролцоогоор 2.9 сая ам.доллар) зарцуулсан байна.

Дээр дурдсан нөхөн олговор тус бүрийг олгох ангилал, заалтуудыг туйлын нарийн тодорхойлсон байдаг хэдий ч ийм нөхөн олговор нь үр шим хүртэгчдийн хэрэгцээг хангахад хэр үр дүнтэй байгаа нь тодорхой бус байна. Протез, амралт сувилал болон асрамжийн хөнгөлөлт, нөхөн олговор зэргийг эрүүл мэндийн даатгалын шугамаар цогц байдлаар шийдвэрлэх нь илүү тохиромжтой байж болох юм.

Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийг ядуучуудад тухайлан чиглүүлэх

Амьжиргаа сайтай бүлэгт очиж байгаа хөтөлбөрүүдийг багасгах, аажмаар зогсоох, мөн нэгэнт бэлэн байгаа ООТА мэдээллийн санг ашиглан халамжийн хөтөлбөрүүдийг ядуу бүлэгт тухайлан чиглүүлэх боломжтой. Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийг илүү үр дүнтэй болгохын зэрэгцээ халамжийн нийт өртөг зардлыг нэмэгдүүлэхгүй байх хамгийн оновчтой арга нь одоо категорийн аргаар зорилтот бүлгээ тодорхойлж байгаа хөтөлбөрүүдийг ядуу хүн амд тухайлан чиглүүлэх явдал юм. Ядуу иргэдийг тодорхойлох боломжийг олгох шинэчилсэн ООТА мэдээллийн сан салбарын яамны мэдэлд бэлэн байна. Ийм сан нь ядуу иргэдэд хүрэх боломжийг олгодог хүчирхэг хэрэгсэл бөгөөд дэлхий дээр ийм хэрэгсэлтэй болж чадсан улс орон тийм ч олон биш байна.

ХМХ нь ядуурлыг бууруулахад чухал нөлөөтэй байж болох ч хөтөлбөрийн зардлын түвшин тогтвортой үргэлжлэхэд хэцүү байж болох юм. Дээр дурьдсанчлан, хөтөлбөрийн хамрах хүрээ өргөн, ядуу болон ядуу бус хүмүүст үр шим хүртээдэг. Мөн шилжүүлгийн хэмжээ ч том (нэг хүүхдэд жилд 240 мянган төгрөг буюу 130 ам.доллар) байна. Үүний зэрэгцээ, энэ хөтөлбөрийн нийт төсөв дангаараа 2013 оны байдлаар 240 тэрбум төгрөг (ойролцоогоор 130 сая ам.доллар) байгаа нь Монгол улсын нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн нийт зардлын 51 хувийг эзэлж байна. Засгийн газарт тулгарч байгаа төсвийн алдагдлын хүрээнд ХМХ-ийн зарлагын энэ түвшинг тогтвортой барих хэцүү байж болох юм.


44

Дээрх байдлыг харгалзан цаашид хэрэгжүүлж болох гурван сонголт байж болох юм. Үүнд:

• Төсвийн хувьд боломжтой бол хүүхдийн мөнгөний хөтөлбөр /ХМХ/-ийг одоогийн байдлаар нь цаашид үргэлжлүүлэх,

• ХМХ-ийг бүх хүүхдийг хамарсан хэвээр байлгах боловч ядуу өрхөд илүү дэмжлэг очихоор дизайны өөрчлөлт хийх. Үүнийг ООТА санг ашиглан ядуу өрхийн хүүхдүүдийг тодорхойлох, эсвэл категорийн аргаар олон (жишээ нь, гурав ба түүнээс дээш) хүүхэдтэй өрхөд илүү хэмжээний тэтгэмж олгох замаар шийдэж болох юм. Өрхүүдэд очих тэтгэмжийн хэмжээг ялгаатай тогтоох нь хөтөлбөрийн хэрэгжилтийг илүү төвөгтэй болгоно. Хэрэв ядуурлын байдлаар зорилтот бүлгээ тодорхойлох бол хөтөлбөрт хамрагдвал зохих хүүхэд хөтөлбөрийн гадна орхигдох асуудлыг шийдвэрлэхийн тулд хөтөлбөрийн дизайн болон хэрэгжүүлэх төлөвлөгөөг сайтар боловсруулах хэрэгтэй. Халамжийн тэтгэмжийг дахин хуваарилах асуудлыг шийдэхдээ зардлын хувьд халамжийн нийт өртгийг өсгөхгүй хадгалах байдлаар, эсвэл нийт өртгийг бууруулах замаар шийдвэрлэж болно. Үүнд:

o халамжийн нийт өртгийг өсгөхгүй барихын тулд ядуу бус (чинээлэг) өрхөд очиж байсан халамжаас хасах хэмжээгээр ядуу өрхүүдэд очих халамжийн зардлыг нэмэх,

o халамжийн нийт өртгийг бууруулахын тулд ядуу өрхийн хүүхдүүдэд нэмж олгох халамжийн дүнг ядуу бус /чинээлэг/ өрхийн хүүхдүүдэд очиж байсан халамжаас хассан дүнгээс бага байлгах.

• Хүүхдийн мөнгөний хөтөлбөрийг зогсоож, оронд нь ядуу иргэдэд тухайлан чиглэсэн шинэ мөнгөн тэтгэмж хэрэгжүүлэх. ХМХ-ийг зогсоосноор ядуурлыг бууруулах тодорхой зорилготой халамжийн шинэ тэтгэмж бий болгож хэрэгжүүлэх хөрөнгийн эх үүсвэр гарч ирнэ. Энд дараах хоёр хувилбар байж болох юм.

o 2012 онд батлагдсан Нийгмийн халамжийн тухай хуульд заасан ядуу өрхийн тэтгэмж (“нийгмийн халамж зайлшгүй шаардлагатай өрх-иргэний тэтгэмж”)-ийг хэрэгжүүлэх.31

o Энэ шинэ хөтөлбөр нь ядуу өрх ХМХ дуусгавар болсноос алдах орлогыг нөхөх хэмжээний тэтгэмжтэй, хамралтын түвшин сайтай байхаас гадна хамрагдвал зохих ядуу өрх хөтөлбөрөөс орхигдох байдлыг шийдвэрлэж чадах хэрэгжилтийн сайн дизайнтай байх хэрэгтэй. Давуу тал нь энэ хөтөлбөр ядуурлыг бууруулах тодорхой зорилготой байх бөгөөд хамрах хүрээ болон тэтгэмжийн хэмжээнээс хамааран, төсвийн нэлээд мөнгийг хэмнэх боломжтой. Сул тал нь аливаа нэг шинэ хөтөлбөрийн нэг адилаар шинэ хөтөлбөр хэрэгжүүлж эхлэх үйл ажиллагааны ихээхэн бэлтгэл шаардлагатай болно.

о (ХМХ-ийн нэг адилаар) хойч үеэ дэмжих сонирхлыг хэвээр хадгалахын тулд дээр дурдсан ядуу өрхийн шинэ хөтөлбөр дээр хүүхдийн бүрэлдэхүүн хэсэг нэмэх. Дахин тэмдэглэхэд энэ шинэ тэтгэмж (эсвэл наад зах нь хүүхдийн бүрэлдэхүүн хэсэг нь) ХМХ дуусгавар болсноос ядуу өрхийн алдах орлогыг нөхөж чадах хэмжээнд байх нь маш чухал ач холбогдолтой. Ядуу өрхүүд илүү олон хүүхэдтэй байх талтай байгаа тул хүүхдийн тэтгэмжийн бүрэлдэхүүн хэсэг нэн ядуу 40 хувийн өрхөд чиглэлээ гэхэд энэ нь одоогоор ХМХ-т хамрагдаж буй нийт хүүхдүүдийн тал хувийг хамрах юм.

Ядуурлыг буууруулахад хамгийн их үр дүнтэй хувилбарыг гаргахын тулд ӨНЭЗС мэдээллийг ашиглан илүү нарийвчилсан тооцоо хийх нь зүйтэй. ӨНЭЗС-ны асуулгын одоогийн дизайны дутагдалтай тал нь хөтөлбөрт үнэлгээ хийх боломж олгохгүй байна. Гэхдээ тэтгэмжийн хэмжээ, зорилтот бүлгийг тодорхойлох шугам тогтоох аргачлал зэргийг оновчтой тогтоох зорилгоор ӨНЭЗС-ны мэдээллийг ашиглан өөр өөр боломжит хувилбарын тооцоо, дүн шинжилгээ хийх боломжтой.

31 Хуулийн нэр томъёо нь “нийгмийн халамжийн дэмжлэг туслалцаа зайлшгүй шаардлагатай өрхийн гишүүн-иргэний тэтгэмж” бөгөөд англи хэл дээр товчоор “ядуу өрхийн тэтгэмж” гэж нэрлэдэг.

45


Хөтөлбөрийн дизайнд аливаа нэг өөрчлөлт хийхдээ бодлогын өөрчлөлтийг нийтэд ойлгуулах, хүлээн зөвшөөрүүлэх, зорилтот бүлгийн иргэд хөтөлбөрөөс үр шим хүртсэн хэвээр байна гэдгийг ойлгуулж, хэрэгжилтийг сайжруулах асуудлыг хамтад нь авч үзэх нь зүйтэй. Ялангуяа ядуучуудад хөтөлбөрийг тухайлан чиглүүлэх бол дараах үйл ажиллагааны асуудлуудыг шийдвэрлэхийг зөвлөж байна:

• Бодлогын өөрчлөлт хийх зорилго болон хөтөлбөрийн дизайн, хамрагдах шалгуур, тэтгэмж, тайлагнах болон санал гомдол шийдвэрлэх асуудлаар хийх өөрчлөлтүүдийг таниулах мэдээллийн кампанит ажил зохион байгуулах нь чухал.

• ООТА-аар, эсвэл категорийн аргаар, ер нь зорилтот бүлгийг тодорхойлох ямар ч аргыг сонгосон бай тэнд орхигдуулалтын алдаа гарах (үр шим хүртвэл зохих хүмүүс хамрагдахгүй орхигдох) магадлал байсаар байдаг. Тиймээс ийм алдааг залруулах зорилготой санал гомдол барагдуулах үр дүнтэй механизм бий болгох зайлшгүй шаардлагатай.

• Хэрэв зорилтот бүлгийг ООТА –аар тодорхойлно гэвэл Засгийн газрын 404 дүгээр тогтоолын (2014 оны 12 дугаар сарын 30-ны өдрийн) “Мэдээллийн санд хадгалагдаж байгаа мэдээллийг шинэчлэх” хэсэгт тусгасан үйл ажиллагааг амжилттай хэрэгжүүлэх нь чухал ач холбогдолтой болно. Ингэснээр гомдол санал шийдвэрлэх явцад ООТА оноонд үндэслэн тогтоосон өрхийн амьжиргааны түвшинд орсон өөрчлөлтийг цаг тухайд бүртгэж, судалгаа хийх үед орхигдсон өрхийн мэдээллийг оруулж мэдээллийн бүрэн бүтэн байдлыг хангаж чадна.

• Мөн өрхийн шинж байдлаас хамаараад тэтгэмжийн мөнгөн дүнгийн хэмжээг ялгаатай тогтоох бол хөтөлбөрийн удирдлага илүү төвөгтэй болох талтай. Иймээс удирдлагын мэдээллийн системийг зохих түвшинд боловсруулж бэлдсэн байх нь чухал юм.

Ядуурлыг бууруулах хөтөлбөрүүдийн өгөөмөр шинж, хамрах хүрээг нэмэгдүүлэх

Өмнө дурьдсанчлан, нийгмийн халамжийн хөтөлбөрт ядуу өрхийн хамрагдалт бага байгаагаас гадна ООТА оноогоор хамгийн ядуу бүлгийн өрхийн хүмүүс үр шим хүртэж байгаа хөтөлбөрүүд тийм ч өгөөмөр биш байна. Өрхийн хэмжээнд авч байгаа тэтгэмж шилжүүлгийн хэмжээг бодож үзвэл энэ нь багахан хэмжээтэй байна. Хамгийн ядуу бүлгийн нийт өрхийн 94 орчим хувь нь өрхийн хэмжээнд жилд дунджаар 867443 төгрөгийн (ХМХ-ийг оруулаад) нийгмийн тэтгэмж шилжүүлэг хүлээн авч байна. 2012 онд ядуурлын шугам 118668 төгрөг, өрхийн дундаж ам бүлийн тоо 5 байсан гэдгийг тооцож үзвэл ядуурлын шугам дээр байгаа ийм гэр бүлд олгож байгаа нийгмийн халамжийн дэмжлэг тусламж нь ийм өрхийн хэрэглээний 12 орчим хувийг л хангаж байна. Дэлхийн улс орон бүрт өөр өөр байдаг боловч ихэнх улс орнууд нэн ядуу өрхийн шилжүүлгийн дараах хэрэглээний 20-35 хувьтай тэнцэх хэмжээний халамж үзүүлж байна. Европ, Төв Азийн бүс нутгийн улс орнуудад дээрх тоо 40-55 хувьд байна (Дэлхийн Банк, 2013).

Ядуучуудад тухайлан чиглэсэн шинэ хөтөлбөр бий болгох, эсвэл (ойрын хугацаандаа) хүнсний эрхийн бичгийн хөтөлбөрийг өргөтгөх замаар ядуу хүн амд тухайлан чиглэсэн хөтөлбөрийг илүү өгөөмөр болгон хамралтыг нэмэгдүүлж болох юм. Эдийн засгийн цочролоос ядуучуудыг хамгаалахад нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийг чиглүүлэх зайлшгүй шаардлагатай байна. Ядуу хүмүүсийн хувьд тэдний хэрэгцээнд нийцсэн хөтөлбөр байхгүй, тэдэнд очиж байгаа дэмжлэгийн дийлэнх нь ХМХ-өөс очдог хэдий ч ХМХ нь амьжиргааны бүх түвшний хүмүүст ялгаагүй очдог.

Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих хөтөлбөрүүдийг бэхжүүлэх, нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн дизайн нь ажил эрхлэхийг дэмждэг байх

Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих хөтөлбөрүүд үр дүнтэй байх нь эмзэг ажилчдын нийгмийн баталгааг хангах нэг хэрэгсэл болно. Одоогийн нийгмийн халамжийн тогтолцооны нэг дутагдалтай тал нь ядуу (гэхдээ хамгийн ядуу 5 хувь шиг биш) болон ядууралд ойрхон байгаа,


46

мөн нийгмийн халамжийн хөтөлбөрт хамрагдах шалгууруудын аль аль ангилалд багтахгүй байгаа хүмүүст нийгмийн баталгаа болох дэмжлэг байхгүй байна. Ажилгүйдлийн даатгал нь хамгийн багадаа 24 сарын хугацаанд, түүний дотор сүүлийн 9 сарын хугацаанд нийгмийн даатгалын шимтгэл тасралтгүй төлсөн хүнд үйлчилдэг. Түр болон улирлын чанартай ажил эрхэлдэг хүмүүс ажилгүйдлийн тэтгэмж авах шаардлага хангадаггүй. Гэтэл тэд эдийн засгийн зохицуулалт болон гадаад эдийн засгийн бусад цочролд хамгийн их өртөх хүмүүс байна.

Одоогоор ажилгүй, эсвэл бүрэн цагаар ажиллахгүй байгаа нийгмийн халамжийн үр шим хүртэгчдийн ажил эрхлэх/ур чадвар дээшлүүлэх үйл ажиллагаанд хамрагдалтыг дэмжихэд нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийг ашиглаж болох юм. Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн өнөөгийн дизайн нь үр шим хүртэгчдээ категорийн аргаар тодорхойлдог учраас дийлэнх үр шим хүртэгчид нь тухайн хөтөлбөрт хамрагдах шалгуурыг хангаж байх бүх хугацаанд тэтгэмж тусламжаа үргэлжлүүлэн авсаар байдаг.

Ядуучуудад чиглэсэн хөтөлбөрүүдийн өгөөмөр байдал, хамралтыг нэмэгдүүлэх шаардлагатай хэдий ч ийм хөтөлбөрүүд нь халамжаас хараат байдлыг бий болгох ёсгүй, харин ажил эрхлэхийг дэмжих ёстой байдаг. Дунд орлоготой олон улс орнуудад хэрэгжүүлж үр дүнтэй болох нь батлагдсан ”идэвхжүүлэх” шинэ үеийн хөтөлбөрүүдийг бий болгож, ажилгүй болон улирлын чанартай ажилгүй, эсвэл бүрэн цагаар ажилладаггүй хүмүүст чиглэсэн “нийгмийн халамжаас ажилд шилжих” шилжилтийг дэмжих хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлж болох юм. Ийм хөтөлбөрүүд нь эмзэг (үүний дотор ядуучууд, шилжин суурьшигчид болон гэр хороололд амьдардаг) иргэдийг улирлын чанартай ажлын байр, ур чадвар хөгжүүлэх хөтөлбөрүүдтэй холбох зорилготой байж болох юм. Энэ уялдааг бий болгохын тулд ажил эрхлэх чадвартай халамж хүртэгчдийг хамтын хариуцлага хүлээх зарчмаар ажил эрхлэх болон ур чадвар сайжруулах үйл ажиллагаанд хамрагдах шаардлага тавьж болно. Хөдөлмөрийн яамнаас хэрэгжүүлж буй хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих хөтөлбөрүүдийг үнэлэх нь үр дүнтэй идэвхжүүлэх бодлогыг нийгмийн халамжийн хөтөлбөрт суулгаж өгөхөд тус болно.

Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн хяналт шинжилгээ, үнэлгээ бэхжүүлэх

Хөтөлбөрүүдийн хяналт шинжилгээ, үнэлгээ сайн байх нь ирээдүйд илүү үр дүнтэй нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийг боловсруулах боломжийг Засгийн газарт олгоно. Хөтөлбөрийн үр дүнгийн үнэлгээ өнөөдрийг хүртэл хийгдээгүй тул Засгийн газар хөтөлбөрүүдийн эцсийн үр дүн ямар байгаа, тэдгээрийг хэрхэн сайжруулж болох тал дээр ойлголт багатай байна. Засгийн газар дараах зүйлүүдийг анхаарч болох юм:

• ӨНЭЗС-ны асуулгад нийгмийн хамгаалалд чиглэсэн тодорхой модуль нэмэх хүсэлт гаргах, эсвэл дор хаяж ӨНЭЗС асуулгын “бусад орлого” гэсэн хэсгийн нийгмийн халамж ба нийгмийн даатгалын тэтгэмжүүдийг ялгах боломжтой болгон шинэчлэх,

• Нийгмийн халамжийн удирдлагын мэдээллийн систем (УМС) бэлэн болсны дараа бүрэн дүүрэн ашиглах,

• Хөтөлбөрүүдийн талаарх захиргааны мэдээлэлд тогтмол давтамжтай дүн шинжилгээ хийж шийдвэр гаргахад ашиглах.

ӨНЭЗС-ны асуулга нь мэдээллийн сайн эх сурвалж байж болох нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийг багтаадаг хэдий ч хөтөлбөрүүдийн ангилал нь халамжийн хөтөлбөрүүдийн үр дүн, нөлөөнд системтэй дүн шинжилгээ хийх боломж олгохгүй байна. Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн талаарх мэдээллийг агуулсан модуль нь “бусад орлого” гэсэн хэсэг бөгөөд өрхийн гишүүдийн эрхэлж буй ажлаас бусад эх үүсвэрээс орох орлогын талаар асуудаг. Харамсалтай нь, тэнд дурдагдсан хөтөлбөрийн ангилал нь шимтгэлд суурилсан (даатгалын) хөтөлбөр болон шимтгэлд суурилаагүй (халамжийн) хөтөлбөрүүдийг хольсон, хөтөлбөрүүдийг хэт өргөн хүрээнд тодорхойлж байна. Тиймээс, одоогоор энэ мэдээлэлд нарийвчилсан дүн шинжилгээ хийх боломжгүй юм. ХАХНХЯ-ны оролцоотойгоор, судалгааны асуулгын энэ хэсгийг шинэчлэн засварласнаар ирээдүйд хийх судалгааны мэдээлэлд тулгуурлан нийгмийн халамжийн

47


хөтөлбөрүүдийн хяналт болон үр дүнгийн үнэлгээ хийхэд чухал мэдээллийн эх үүсвэр болох боломжтой.

Орон нутгийн түвшинд мэдээллийг үнэн зөв оруулах, цаг хугацаанд нь хяналт тавих, тайлагнахад ашиглах мэдээллийн дүн шинжилгээ хийх чадавхийг бий болгох нь чухал юм. Энэ тайлангийн шинжилгээнд ашигласан нийгмийн халамжийн захиргааны бүх мэдээлэл нь аймаг, дүүргийн түвшинд нийгмийн халамж үйлчилгээний хэлтэст байдаг бөгөөд системд оруулж байгаа мэдээллийн чанарт тавих хяналт бага байна. (Одоогоор боловсруулалтын шатанд байгаа) онлайн удирдлагын мэдээллийн систем (УМС) -ийг ашиглаж эхэлснээр НХҮЕГ-аас мэдээллийг тогтмол авч хяналт тавих, тайлагнах боломжтой болно.

Цаашлаад, хөтөлбөрүүдийн кодыг цэвэрлэж цэгцлэх нь мэдээллийн удирдлагыг сайжруулна. Цаг хугацааны явцад нийгмийн халамжийн ямар нэг шинэ хөтөлбөр хэрэгжүүлж эхлэхэд тухайн хөтөлбөрийг таних код нэмэгдэж ордог. Харин хэрэгжилтийг нэгэнт зогсоосон хөтөлбөрүүдийн код жагсаалтаас хасагдахгүй байсаар байдаг байна.


48

6. ДҮГНЭЛТ Дээрх зөвлөмжүүд нь нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийг шинэчлэх өргөн хүрээний

стратегийг гаргаж байгаа хэдий ч хөтөлбөр тус бүрийг илүү их үр ашигтай, үр дүнтэй болгоход шаардлагатай загвар дизайн, хэрэгжилтийн нарийн асуудлуудыг хөндөхгүй юм. Авч хэрэгжүүлэх тохиолдолд, зөвлөмж бүрийн хувьд хөтөлбөрийн дизайн, хэрэгжилтийн нарийн дэлгэрэнгүй мэдээллийг анхааралтай авч үзэх шаардлагатай. Гэхдээ үндсэн зорилго нь нийгмийн халамжийн тухай хуульд заасанчлан эмзэг бүлгийн иргэдийн амьжиргааны наад захын хэм хэмжээг хангахад чиглэсэн байх ёстой.

Эцэст нь, энэ тайлангийн шинжилгээнд хамрагдаагүй боловч анхаарал хандуулах шаардлагатай нэг асуудал бол нийгмийн баялагийн дахин хуваарилалтад хувь нэмэр оруулах боломжтой татварын асуудал юм. Монгол Улсад бүх түвшний орлоготой хүн амд нэг ижил түвшний орлогын албан татвар үйлчилж байгаагийн үр нөлөө, энэ нь ерөнхийдөө ядуучуудад чиглэсэн нийгмийн халамжийн үр нөлөөг саармагжуулж байгаа эсэхэд нэмэлт дүн шинжилгээ хийх нь зүйтэй юм.

49


НОМ ЗҮЙ• Asian Development Bank (2014). March 2014 Mission Report: Food and Nutrition Social Welfare Program

and Project.

• Castro, M. C. (2013). Improving the Proxy Means Testing Models to Identify Households for Social Assist-ance in Mongolia (Final Report).

• НХҮЕГ. Халамжийн хөтөлбөрүүдийн төсөв, зарцуулалтын мэдээлэл 2010 – 2013.

• Нийгмийн халамжийн тухай хууль (2012).

• Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэний нийгмийн хамгааллын тухай хууль (2005).

• Ахмад настны нийгмийн хамгааллын тухай хууль (2005).

• Монгол Улсын баатар, хөдөлмөрийн баатар, ардын болон гавъяат цолтон ахмад настанд төрөөс олгох нэмэгдлийн тухай хууль (2008).

• Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын яам. Нийгмийн халамжийн тухай хууль тогтоомжийн гарын авлага (2013).

• World Bank (2013). A Diverse and Dynamic Region: Taking Stock of Social Assistance Performance in East Asia and the Pacifi c.

• World Bank (2014). The State of Social Safety Nets 2014.

• World Health Organization (2011). World Report on Disability.


50

ХАВСРАЛТ I: ХӨТӨЛБӨРҮҮДИЙН ТОВЧ ТАНИЛЦУУЛГА

Нийгмийн халамжийн тэтгэвэр

Нийгмийн халамжийн тухай хуулийн (2012), 12 дугаар зүйлд заасны дагуу, нийгмийн даатгалын тухай хууль тогтоомжид заасны дагуу тэтгэвэр авах эрх үүсээгүй дараах иргэнд нийгмийн халамжийн тэтгэврийг сар бүр олгоно. Үүнд:

• 60 ба түүнээс дээш настай эрэгтэй, 55 ба түүнээс дээш настай эмэгтэй;• 16 насанд хүрсэн одой иргэн;• хөдөлмөрийн чадвараа 50 ба түүнээс дээш хувиар алдсан 16 насанд хүрсэн хөгжлийн

бэрхшээлтэй иргэн;• тэжээгч нь нас барсан 18 хүртэлх насны хүүхэд;• 18 хүртэлх насны дөрөв ба түүнээс дээш хүүхэдтэй, өрх толгойлсон 45 насанд хүрсэн эх, 50

насанд хүрсэн эцэг.

Сард 103600 төгрөг (ойролцоогоор 56 ам.доллар) байсан нийгмийн халамжийн тэтгэврийн шилжүүлэг 2014 оны нэгдүгээр сарын байдлаар 115 мянган төгрөг (ойролцоогоор 62 ам.доллар) болж нэмэгдсэн. Энэ нь хаана амьдарч байгаагаас хамаараад 2014 оны амьжиргааны доод түвшний 68-79.5 хувьтай тэнцэж байгаа бөгөөд ийм тэтгэвэр авч буй ганц бие хүн амьжиргааны доод түвшнээс доогуур түвшинд амьдарч байна гэсэн үг юм.

Нийгмийн халамжийн тэтгэврийн зардал

Нийгмийн халамжийн тэтгэвэрт зориулсан төсөв сүүлийн гурван жилд тогтмол нэмэгдсээр байгаа бөгөөд бодит үнийн дүнгээр 2010-2012 оны хооронд бараг хоёр дахин өссөн байна. Энэ чиг хандлага нь нийгмийн халамжийн тэтгэвэр авагч хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн тоо ихээхэн нэмэгдсэн (хөдөлмөрийн чадвараа 50-60 хувиар алдсан болон 70 -аас дээш хувиар алдсан хүмүүс гэж тодорхойлогдсон), мөн тэжээгчээ алдсны улмаас ийм тэтгэвэр авагч хүүхдүүдийн тоо нэмэгдсэнтэй холбоотой байна (Зураг 19).

Зураг 19: Инфляцийг оруулан тооцсон нийгмийн халамжийн тэтгэврийн жилийн зардлын чиг хандлага (2010 оныг суурь он болгож авсан, сая төгрөгөөр)

-

5,000

10,000

15,000

20,000

25,000

2010 2011 2012 2013 ( )

-

50-60

70-

16

,

18


51


Нийгмийн халамжийн тэтгэвэр авагчдын шинж чанар

НХ/ООТА мэдээлэлд орсон 46958 хувь хүн нийгмийн халамжийн тэтгэвэр авч байна. Энэ нь НХ/ООТА мэдээллийн санд байгаа нийт иргэдийн 2 хувь (нийгмийн даатгалын тэтгэврийг оруулахгүйгээр) болж байна. Ерөнхийдөө, үр шим хүртэгчид зөвхөн нэг төрлийн тэтгэвэр авдаг, харин нийгмийн халамжийн хэд хэдэн хөтөлбөрөөс үр шим хүртэж болдог. Гэхдээ цөөхөн хэдий ч зарим хүн (199 хүн) нийгмийн халамжийн нэгээс илүү төрлийн тэтгэвэр авч байна. Тэдний дийлэнх (88 гаруй хувь) нь хөгжлийн бэрхшээлтэйн улмаас халамжийн тэтгэвэр авахын зэрэгцээ тэжээгчээ алдсан хүүхдийн халамжийн тэтгэвэр авч байна.

Хүснэгт 9: Нийгмийн халамжийн тэтгэвэр авагч хүний тоо, аймгаар

Газар зүйн код Аймаг Нийгмийн халамжийн тэтгэвэр авагч хувь хүмүүсийн тоо

Хувь

11 Улаанбаатар 14797 31.5%

21 Дорнод 1732 3.7%

22 Сүхбаатар 1270 2.7%

23 Хэнтий 1536 3.3%

41 Төв 1569 3.3%

42 Говьсүмбэр 243 0.5%

43 Сэлэнгэ 2034 4.3%

44 Дорноговь 1041 2.2%

45 Дархан-Уул 1370 2.9%

46 Өмнөговь 1013 2.2%

48 Дундговь 792 1.7%

61 Орхон 1399 3.0%

62 Өвөрхангай 1943 4.1%

63 Булган 1016 2.2%

64 Баянхонгор 1802 3.8%

65 Архангай 1858 4.0%

67 Хөвсгөл 2809 6.0%

81 Завхан 1818 3.9%

82 Говь-Алтай 1207 2.6%

83 Баян-Өлгий 2658 5.7%

84 Ховд 1466 3.1%

85 Увс 1585 3.4%

Бүгд 46958 100.0%


Боловсролын түвшин

18-аас дээш насны, нийгмийн халамжийн тэтгэвэр авагчдын боловсролын түвшин нийт хүн амын боловсролын түвшинтэй харьцуулахад доогуур байгаа бөгөөд 86 гаруй хувь нь дунд сургууль болон түүнээс доош түвшний боловpолтой байна. Боловсролгүй иргэдийн хувь нийт хүн ам дахь ийм иргэдийн хувиас (4.82 хувь) даруй 5 дахин өндөр байна (Хүснэгт 10).


52

Хүснэгт 10: Нийгмийн халамжийн тэтгэвэр авагч насанд хүрэгчдийн боловсролын түвшин

Боловсролын түвшин Үр шим хүртэгчдийн тоо Хувь


2 Бага 4595 10.69


4 Бүрэн дунд 12465 28.99


6 Дээд 4040 9.4

Бүгд 42994 100



Нийгмийн халамжийн тэтгэвэр авагчдын 62.3 орчим хувь нь хөгжлийн бэрхшээлтэй гэж бүртгүүлжээ. Тэдний 33.2 орчим хувь нь оюун ухааны бэрхшээлтэй гэсэн бол 20.7 хувь нь бие махбодын/ хөдөлгөөний бэрхшээлтэй гэсэн байна. Ойролцоогоор 11 хувь нь хэд хэдэн төрлийн хавсарсан хөгжлийн бэрхшээлтэй байна (Хүснэгт 11).

Гайхалтай нь нийгмийн халамжийн тэтгэвэр авч байгаа хөгжлийн бэрхшээлтэй 34402 хүнээс 18 хувь (6065 хүн) нь ООТА судалгаанд хөгжлийн бэрхшэaэлгүй гэж бүртгэгдсэн байна.

Хүснэгт 11: Нийгмийн халамжийн тэтгэвэр авагч хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн тоо, хөгжлийн бэрхшээлийн төрлөөр

Хөгжлийн бэрхшээлийн төрөл Үр шим хүртэгчдийн тоо Хувь

1 Харааны 2437 8.34






7 Бусад 4473 15.31

Бүгд 29222 100


Ажил

Нийгмийн халамжийн тэтгэвэр авагч хөдөлмөрийн насны хүмүүсийн 33.8 хувь нь өмнөх долоо хоногт ажил эрхэлсэн бөгөөд зөвхөн 5.4 хувь нь өмнөх жил ажил эрхэлж байсан гэжээ. Энэ нь нийт хүн амын дундах ийм иргэдийн хувьтай харьцуулахад харьцангуй бага байна.


Нийгмийн халамжийн тэтгэвэр авагчдын дийлэнх нь ООТА онооны дагуу ядуу гэж үнэлэгдсэн байгаа нь үр шим хүртэгчдийн дотор хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн32 эзлэх хувь өндөр байгаагийн

32 Хөгжлийн бэрхшээл нь ООТА томьёоны нэг үзүүлэлт учраас ам бүлдээ хөгжлийн бэрхшээлтэй хүнтэй өрхүүдийг ийм хүнгүй өрхүүдтэй харьцуулахад ООТА оноо багатай байх магадлалтай. Тиймээс ам бүлийн гишүүн хөгжлийн бэрхшээлтэй өрхүүд ядуу гэж тодорхойлогдох магадлал илүү байна.

53


илэрхийлэл байж магадгүй. Нийгмийн халамжийн тэтгэвэр авагчдын 48 хувь орчим нь хамгийн ядуу бүлэгт багтаж, 23.3 хувь нь дороосоо хоёр дахь ядуу бүлэгт багтаж байна (Хүснэгт 12). Амьжиргааны түвшнээр ангилсан өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэг тус бүрд байгаа мэдээллийн сангийн хүн амын тооны хувь болон нийгмийн халамжийн тэтгэвэрт авагчдын хувийг харьцуулахад нийгмийн халамжийн тэтгэвэр нь ядуучуудад илүү өгөөжтэй байгаа нь харагдаж байна (Зураг 20).

Хүснэгт 12: Нийгмийн халамжийн тэтгэвэр авагчдын тоо, ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгээр

ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү бүлгүүд1-хамгийн бага (ядуу) –аас 5- хамгийн өндөр (чинээлэг)

Нийгмийн халамжийн тэтгэвэр авагчдын тоо

Хувь

1 22288 47.53

2 10986 23.43

3 6891 14.69

4 4492 9.58

5 2239 4.77

Бүгд 46896 100


Зураг 20: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэг тус бүр дэх иргэдийн эзлэх хувь, нийгмийн халамжийн тэтгэвэр авагчдын харьцаа

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

50

1 2 3 4 5

, % , %


Нийгмийн халамжийн тэтгэмж

Нийгмийн халамжийн тухай хуулийн 13 дугаар зүйлд зааснаар, нийгмийн халамжийн тэтгэмж дараах төрөлтэй байна:

• асаргааны тэтгэмж;• нийгмийн халамжийн дэмжлэг, туслалцаа зайлшгүй шаардлагатай өрхийн гишүүн-иргэний

тэтгэмж;• онцгой тохиолдлын болон амьжиргааг дэмжих мөнгөн тэтгэмж;• жирэмсэн болон нярай, хөхүүл хүүхэдтэй эхийн тэтгэмж.


54

Нийгмийн халамжийн тэтгэмжүүдийн шилжүүлгийн хэмжээ болон олгох давтамж өөр өөр байна. Асаргааны тэтгэмж сар бүр 52800 төгрөг (ойролцоогоор 29 ам.доллар) байна.33 Гэнэтийн аюул ослоор гэр оронгүй болсон болон 18 нас хүрээгүй байхдаа өнчирсөн 18-24 насны иргэнд 1 сая 200 мянган төгрөг (ойролцоогоор 649 ам.доллар)-ийн нэг удаагийн тусламж олгодог. Мөн хоёр ихэр хүүхэд төрүүлсэн эхэд нэг сая төгрөг (ойролцоогоор 541 ам.доллар)-ийн, гурван ихэр хүүхэд төрүүлсэн эхэд 3 сая төгрөг (ойролцоогоор 1,622 ам.доллар)-ийн нэг удаагийн тусламж олгодог. 14-аас доош насны гурав ба түүнээс олон хүүхэдтэй өрх толгойлсон эх/эцэгт жилд 120 мянган төгрөг (ойролцоогоор 65 ам.доллар), байнгын асаргаа шаардлагатай хүмүүст улирал тутамд 60 мянган (ойролцоогоор 32 ам.доллар)-ийн тусламж үзүүлж байна.

Нийгмийн халамжийн тэтгэмжийн зардал

2010-2012 оны хооронд нийгмийн халамжийн тэтгэмжийн нийт зардал, бодит үнийн дүнгээр, 60 хувиар өссөн байна. 2013 оны төсвийн хуваарилалтаас харахад энэ тоо нэмэгдсээр байгаа бөгөөд 2010 оны түвшинтэй харьцуулахад хоёр дахин өндөр байна (Зураг 21).

34 Энэ тоонд нийгмийн халамжийн тэтгэмж авагчид, үүний дотор асаргааны тэтгэмж болон хүнсний эрхийн бичгийн хөтөлбөрийн үр шим хүртэгчид орсон.

Зураг 21: Инфляцийг оруулан тооцсон нийгмийн халамжийн тэтгэмжийн жилийн зардлын чиг хандлага (2010 оныг суурь он болгож авсан, сая төгрөгөөр)

2,000

4,000

6,000

8,000

10,000

12,000

14,000

16,000

18,000

2010 2011 2012 2013 ( )


Нийгмийн халамжийн тэтгэмж авагчдын шинж чанар

Нийт 63263 хувь хун наад зах нь нийгмийн халамжийн нэг төрлийн тэтгэмж авч байна.34 Ийм тэтгэмж авагчдын дундаж нас 45.7, үүний 58.2 хувь нь эмэгтэйчүүд байна. Нийгмийн халамжийн тэтгэмж авагчдын тархалт НХ/ООТА мэдээллийн сан дахь нийгмийн халамжийн бусад тусламж, хөнгөлөлт авч буй иргэдийнхтэй адил байна. Хүнсний эрхийн бичгийн хөтөлбөрийн хувьд Хөвсгөл, Архангай, Өвөрхангай аймгууд харьцангуй өндөр хамралттай, харин Улаанбаатар хот хамгийн бага хамралттай байна (Хүснэгт 13).

55


Хүснэгт 13: Нийгмийн халамжийн тэтгэмж авагчдын тоо ба хувь, аймгаар

Газар зүйн код

Аймаг Нийгмийн халамжийн тэтгэмж

авагчид

Асаргааны тэтгэмж авагчид

Хүнсний эрхийн бичиг (хүлээн авагч өрхийн тэргүүний тоо)

11 Улаанбаатар 11646 32.7% 11946 35.0% 2715 18.0%

21 Дорнод 1018 2.9% 1067 3.1% 1603 10.6%

22 Сүхбаатар 895 2.5% 993 2.9% 583 3.9%

23 Хэнтий 1082 3.0% 978 2.9% 893 5.9%

41 Төв 741 2.1% 659 1.9% 271 1.8%

42 Говьсүмбэр 214 0.6% 203 0.6% 33 0.2%

43 Сэлэнгэ 943 2.6% 1060 3.1% 339 2.2%

44 Дорноговь 896 2.5% 874 2.6% 231 1.5%

45 Дархан-Уул 971 2.7% 1126 3.3% 259 1.7%

46 Өмнөговь 900 2.5% 930 2.7% 110 0.7%

48 Дундговь 742 2.1% 533 1.6% 260 1.7%

61 Орхон 1506 4.2% 1456 4.3% 481 3.2%

62 Өвөрхангай 1832 5.1% 1613 4.7% 1130 7.5%

63 Булган 1018 2.9% 918 2.7% 280 1.9%

64 Баянхонгор 1361 3.8% 1357 4.0% 545 3.6%

65 Архангай 1450 4.1% 1374 4.0% 1576 10.4%

67 Хөвсгөл 2576 7.2% 2594 7.6% 2308 15.3%

81 Завхан 943 2.6% 607 1.8% 285 1.9%

82 Говь-Алтай 677 1.9% 728 2.1% 198 1.3%

83 Баян-Өлгий 1411 4.0% 1395 4.1% 399 2.6%

84 Ховд 1152 3.2% 461 1.3% 248 1.6%

85 Увс 1612 4.5% 1294 3.8% 372 2.5%

Бүгд 35586 100.0% 34166 100.0% 15119 100.0%



Нийгмийн халамжийн тэтгэмж авагчид болон хүнсний эрхийн бичиг хүлээн авагч өрхийн тэргүүний боловсролын түвшин нийт хүн амын боловсролын түвшнээс доогуур байна. (Хүснэгт 14). Тэдний 80 хувь дунд сургууль болон түүнээс доош түвшний боловсролтой байхад мэдээллийн санд байгаа нийт хүн амын 66 хувь нь ийм боловсролтой байна. Боловсролгүй иргэдийн хувь мэдээллийн санд буй нийт хүн амын ийм хувьтай харьцуулахад 2 дахин их байна.


56

Хүснэгт 14: Нийгмийн халамжийн тэтгэмж авагчид болон хүнсний эрхийн бичиг хүлээн авагч өрхийн тэргүүний боловсролын түвшин



2 Бага 12164 17.14


4 Бүрэн дунд 19909 28.05


6 Дээд 8406 11.84

Бүгд 70972 100



Нийгмийн халамжийн тэтгэмж, тусламж авагчид болон хүнсний эрхийн бичиг хүлээн авагч өрхийн тэргүүний дөрөвний нэг орчим нь хөгжлийн бэрхшээлтэй байна. Хамгийн түгээмэл байгаа бэрхшээл нь бие махбодын/хөдөлгөөний (25.0 хувь), дараагийнх нь оюун ухааны /сэтгэцийн (22.2 хувь) бэрхшээл байна. Тэдний 17 орчим хувь нь хэд хэдэн төрлийн хавсарсан хөгжлийн бэрхшээлтэй байна (Хүснэгт 15).

Хүснэгт 15: Нийгмийн халамжийн тэтгэмж авагч болон хүнсний эрхийн бичиг хүлээн авагч хөгжлийн бэрхшээлтэй өрхийн тэргүүний тоо, хөгжлийн бэрхшээлийн төрлөөр

Хөгжлийн бэрхшээлийн төрөл Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн тоо

Хувь

1 Харааны 2053 10.54


3 Сонсголын 584 3




7 Бусад 3700 19

Бүгд 19469 100


Ажил

Үр шим хүртэгчдийн дунд ажил эрхлэлт бага, тэдний зөвхөн 39.5 хувь нь өмнөх долоо хоногт ажил эрхэлсэн байна. Өмнөх долоо хоногт ажил эрхлээгүй иргэдийн зөвхөн 10.6 хувь нь өмнөх жил нь ажил эрхэлж байжээ. Тэдний дунд урт хугацаагаар ажил эрхлээгүй иргэдийн хувь өндөр, мэдээллийн санд байгаа нийт хүн амын ийм хувьтай харьцуулахад бараг 2 дахин их байна.


Нийгмийн халамжийн тэтгэмж нь ерөнхийдөө ядуучуудад илүү өгөөжтэй. Ядуучуудад очиж буй тэтгэмжийн хэмжээ нь ядуу бус иргэдэд очиж байгаа тэтгэмжээс илүү байна. Нийгмийн халамжийн тэтгэмж авагчдын тал орчим хувь нь ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгийн хамгийн ядуу бүлэгт багтаж байна (Хүснэгт 16, Зураг 22).

57


Хүснэгт 16: Нийгмийн халамжийн тэтгэмж авагчид, ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү бүлгээр

ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү бүлгүүд

1- хамгийн бага (ядуу) –аас 5- хамгийн өндөр (чинээлэг)

Нийгмийн халамжийн тэтгэмж шилжүүлэг хүлээн авагчид (Хүнсний эрхийн бичгийн хөтөлбөрийг оруулаад)

Хувь

1 38278 49.88

2 15039 19.6

3 10874 14.17

4 8140 10.61

5 4402 5.74

Бүгд 76733 100


Зураг 22: ООТА оноогоор өрхийн тооны 5 тэнцүү бүлэг тус бүр дэх иргэдийн эзлэх хувь, бүлэг тус бүр дэх нийгмийн халамжийн тэтгэмж шилжүүлэг авагчдын харьцаа

0

10

20

30

40

50

60

1 2 3 4 5

, %

, , %


Нийгмийн Халамжийн Үйлчилгээ

2012 онд батлагдсан нийгмийн халамжийн тухай хуулийн 18, 19 дүгээр зүйл заалтууд олон нийтийн оролцоонд түшиглэсэн халамжийн үйлчилгээ болон төрөлжсөн асрамжийн үйлчилгээг тодорхойлдог.

Олон нийтийн оролцоонд түшиглэсэн халамжийн үйлчилгээ нь дараах төрөлтэй байна:

• амьдралын итгэл үнэмшил, бие даан амьдрах чадвар, хөдөлмөрийн дадал олгох, авьяасыг нь дэмжих зорилгоор сургалт зохион байгуулах;

• зөвлөгөө өгөх;• сэргээн засах үйлчилгээнд хамруулах;• түр байрлуулан асрамжлах;• өдрийн үйлчилгээнд хамруулах;


58

• гэрийн асрамж, халамжийн үйлчилгээнд хамруулах;• иргэн, түүний гэр бүлийн хэрэгцээнд тулгуурласан нийгмийн халамжийн бусад үйлчилгээ

үзүүлэх;• гэр оронгүй иргэн, түүний гэр бүлийн гишүүдийн амьдрах итгэлийг нэмэгдүүлэх,

нийгэмшүүлэх, бичиг баримтжуулах, түр хоноглох байранд байрлуулах;• нийгмийн халамжийн дэмжлэг, туслалцаа зайлшгүй шаардлагатай өрх, иргэнийг

нийгэмшүүлэх, хамт олны бүлэг бүрдүүлэх, орлогын эх үүсвэртэй болгох төсөл хэрэгжүүлэх, амьдрах ухаанд сургах.

Олон нийтийн оролцоонд түшиглэсэн халамжийн үйлчилгээнд дараах өрх, иргэн хамрагдана:

• ахмад настан;• хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэн;• хүнд нөхцөлд байгаа хүүхэд;• хүчирхийлэлд өртсөн иргэн;• хорих ангиас суллагдсан иргэн;• согтуурах, мансуурах донтох өвчтэй иргэн;• эдгэшгүй хүнд өвчтэй хүн;• гэр оронгүй тэнэмэл амьдралтай өрх, иргэн;• шилжин суурьшсан энэ хуулийн 3.1.2-т заасан өрхийн гишүүн-иргэн, иргэн;• өрх толгойлсон эх /эцэг/.• хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхэдтэй өрх.

Төрөлжсөн асрамжийн үйлчилгээ нь дараах төрөлтэй байна:

• ахмад настны асрамжийн үйлчилгээ;• хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэний асрамжийн үйлчилгээ;• хүнд нөхцөлд байгаа 18 хүртэлх насны хүүхдийн асрамжийн үйлчилгээ;• гурав ба түүнээс дээш ихэр хүүхдийн асрамжийн үйлчилгээ

Төрөлжсөн асрамжийн үйлчилгээнд дараах иргэнийг хамруулна:

• тэжээн тэтгэх хүүхэдгүй, бие даан амьдрах чадваргүй ганц бие, эсхүл тэжээн тэтгэх хүүхэд нь ахмад настан, хөгжлийн бэрхшээлтэйн улмаас дэмжлэг, туслалцаа үзүүлэх чадваргүй болох нь тогтоогдсон бөгөөд олон нийтийн оролцоонд түшиглэсэн халамжийн үйлчилгээнд хамрагдах боломжгүй ахмад настан;

• мэргэжлийн үйлчилгээ, тусгай нөхцөл шаардагдсан болон тэжээн тэтгэх хүүхэдгүй, бие даан амьдрах чадваргүй ганц бие хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэн;

• хүнд нөхцөлд байгаа, Гэр бүлийн тухай хуулийн 25.5-д заасан болон байнгын асрамжид байдаг хөгжлийн бэрхшээлтэй 18 хүртэлх насны хүүхэд;

• улсын зардлаар төрөлжсөн асрамжийн газар асрамжлан өсгөхийг эцэг, эх нь зөвшөөрсөн дөрөв хүртэлх насны гурав ба түүнээс дээш ихэр хүүхэд.

Нийгмийн халамжийн үйлчилгээний зардал

Бусад хөтөлбөрүүдтэй харьцуулахад халамжийн үйлчилгээний зардал, бодит үнийн дүнгээр, хамгийн бага байгаа ч 2010-2012 оны хооронд 2 дахин өсжээ. Үүнд нөхөн сэргээх үйлчилгээнйи зардал голлон нөлөөлсөн байна. Нөхөн сэргээх үйлчилгээнээс бусад үйлчилгээний зардал 2010 оноос хойш, бодит үнийн дүнгээр, нэг түвшинд хэвээр хадгалагдсан байна (Зураг 23).

59


Зураг 23: Инфляцийг оруулан тооцсон нийгмийн халамжийн үйлчилгээний жилийн зардлын чиг хандлага (2010 оныг суурь он болгож авсан, сая төгрөгөөр)

500

1,000

1,500

2,000

2,500

3,000

2010 2011 2012 2013 ( )

, , ,

,, , ,

,

,


Нийгмийн халамжийн үйлчилгээ авагчдын шинж чанар

Нийгмийн халамжийн захиргааны мэдээлэл асуудалгүй гэж үзвэл, НХ/ООТА мэдээллийн дагуу улсын хэмжээнд зөвхөн 6455 хүн35 нийгмийн халамжийн үйлчилгээнд хамрагджээ (Хүснэгт 17). Энэ нь ойролцоогоор мэдээллийн сан дахь иргэдийн 0.3 хувь болж байна. Нийгмийн халамжийн үйлчилгээний хамралт ийм бага байгаа нь эдгээр үйлчилгээнүүд шинэ тулгар хөгжиж байгаатай холбоотой байж магад. Ийм үйлчилгээ авагчдын дундаж нас 53.7, тэдний 63.7 хувь нь эмэгтэй, 36.3 хувь нь эрэгтэй байна.

35 6455 хүний зарим нь халамжийн үйлчилгээнд хэд хэдэн удаа хамрагдсан.

Хүснэгт 17: Нийгмийн халамжийн үйлчилгээ авагчдын тоо, аймгаар

Газар зүйн код

Аймаг Олон нийтийн оролцоонд түшиглэсэн халамжийн

үйлчилгээ

Төрөлжсөн халамжийн үйлчилгээ

Хүний тоо Хувь Хүний тоо Хувь

11 Улаанбаатар 2917 45.19 1 0.91

21 Дорнод 5 0.08


23 Хэнтий 7 0.11 -- --

41 Төв 154 2.39 -- --

42 Говьсүмбэр 29 0.45 -- --

43 Сэлэнгэ 1784 27.64 -- --


60


Ерөнхийд нь авч үзвэл, захиргааны мэдээллээс харахад “ижил төстэй хэрэгцээтэй хүмүүсийг зохион байгуулах” болон “асрах, сувилахуйн ур чадварын сургалт”-аас үр шим хүртэгчдийн тоо цөөн байна. Төрөлжсөн асрамжийн үйлчилгээний хувьд хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд болон хөгжлийн бэрхшээлтэй 16 нас хүртэлх хүүхдэд зориулсан асрамжийн үйлчилгээний аль алинд тун цөөхөн хүн хамрагдаж байна (Хүснэгт 18).

Хүснэгт 18: Нийгмийн халамжийн үйлчилгээ авагчдын тоо

Олон нийтийн оролцоонд түшиглэсэнхаламжийн үйлчилгээ

Үйлчилгээ авагчдын тоо (давхардсан тоогоор)

Ахмад настан, хөгжлийн бэрхшээлтэй, өнчин болон хүчирхийллийн хохирогч болсон иргэдэд зөвлөгөө өгөх 957

Ахмад настан, хөгжлийн бэрхшээлтэй, өнчин болон хүчирхийллийн хохирогч болсон иргэдийн орлого бий бий үйл ажиллагаанд туслах 1053

Сэргээн засах үйлчилгээ 4209

Түр байрлуулан асрамжлах 165

Гэрийн асрамж, халамжийн үйлчилгээ 475

Ижил төстэй хэрэгцээтэй хүмүүсийг зохион байгуулах 30

Асрах, сувилахуйн ур чадварын сургалт 7

Төрөлжсөн асрамжийн үйлчилгээ

Ахмад настны асрамжийн үйлчилгээ 100

Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэний асрамжийн үйлчилгээ; 24

Хөгжлийн бэрхшээлтэй 16 хүртэлх насны хүүхдийн асрамжийн үйлчилгээ; 18


44 Дорноговь 11 0.17 -- --

45 Дархан-Уул 570 8.83 -- --

46 Өмнөговь 2 0.03 -- --

48 Дундговь 50 0.77 -- --

61 Орхон 192 2.97 -- --

62 Өвөрхангай 4 0.06 -- --

63 Булган 10 0.15 -- --

64 Баянхонгор 10 0.15 -- --

65 Архангай 6 0.09 -- --

67 Хөвсгөл 164 2.54 -- --

81 Завхан 3 0.05 -- --

82 Говь-Алтай 5 0.08 -- --

83 Баян-Өлгий -- --

84 Ховд 453 7.02 109 99.09

85 Увс 1 0.02

Бүгд 6455 100 110 100

61



Нийгмийн халамжийн үйлчилгээ авагчид мэдээллийн сан дахь нийт хүн амын боловсролын түвшинтэй харьцуулахад доогуур боловсролтой байна. Боловсролгүй иргэдийн хувь (7.5 хувь) нийт хүн ам дахь ийм иргэдийн хувиас (4.8 хувь) өндөр байгаа бол бага боловсролтой иргэдийн хувь (12.4 хувь) ч нийт хүн ам дахь ийм иргэдийн хувиас (8.0 хувь) өндөр байна. Харин дээд боловсролтой иргэдийн хувь (15 хувь) нийт хүн ам дахь ийм иргэдийн хувиас (25 хувь) бага байна (Хүснэгт 19).

Хүснэгт 19: Нийгмийн халамжийн үйлчилгээ авагчдын боловсролын түвшин



2 Бага 727 12.44


4 Бүрэн дунд 1718 29.39


6 Дээд 1,068 18.27

Бүгд 5846 100



Нийгмийн халамжийн үйлчилгээ авагчдын 29 орчим хувь нь хөгжлийн бэрхшээлтэй гэж бүртгүүлжээ. Тэдний дунд хамгийн түгээмэл байгаа бэрхшээл нь бие махбодын/ хөдөлгөөний (33.2 хувь) болон оюун ухааны бэрхшээл (20.7 хувь) байна.

Хүснэгт 20: Нийгмийн халамжийн үйлчилгээ авагч хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн тоо, хөгжлийн бэрхшээлийн төрлөөр

Хөгжлийн бэрхшээлийн төрөл Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн тоо, Хувь

1 Харааны 164 8.87






7 Бусад 363 19.64

Бүгд 1848 100


Ажил

Нийгмийн халамжийн үйлчилгээ авагчдын хөдөлмөрийн зах зээлийн оролцоо бага байна. Тэдний 29 орчим хувь нь өмнөх долоо хоногт ажил эрхэлсэн гэсэн бол өнгөрсөн долоо хоногт ажил эрхлээгүй хүмүүсийн зөвхөн 5.4 хувь нь өмнөх жилд ажил эрхэлж байжээ.


Нийгмийн халамжийн үйлчилгээ нь ядуучуудад илүү өгөөжтэй биш, амьжиргааны түвшний бүх бүлгийн хүмүүст адилхан хүрч байна (Зураг 24). Тэдний 27 хувь нь ООТА онооны дагуу ядуу гэж үнэлэгдсэн байхад 11 орчим хувь нь чинээлэг бүлэгт багтаж байна (Хүснэгт 21).


62

Зураг 24: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэг тус бүр дэх иргэдийн эзлэх хувь, нийгмийн халамжийн үйлчилгээ авагчдын харьцаа

0

5

10

15

20

25

30

1 2 3 4 5

, % , %


Хүснэгт 21: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэг тус бүр дэх нийгмийн халамжийн үйлчилгээ авагчдын тоо

ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү бүлгүүд1- хамгийн бага (ядуу) –аас5- хамгийн өндөр (чинээлэг)

Нийгмийн халамжийн үйлчилгээ авагчдын тоо

Хувь

1 1727 26.80

2 1413 21.93

3 1311 20.34

4 1269 19.69

5 724 11.24

Бүгд 6444 100


Ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж

Ахмад настны нийгмийн хамгааллын тухай хуулийн 5 дугаар зүйлд заасны дагуу ахмад настанд дор дурдсан хөнгөлөлт, тусламж үзүүлж болно:

• хөл, гар, шүдний протез, сонсох, харах эрхтний ортопедийн хэрэгсэл худалдан авсан болон дотоодод хийлгэсэн зардлын үнийг 5 жил тутам нэг удаа нөхөн олгох;

• ахмадын зориулалттай амралт, сувилалын газарт амрах эрхийн бичгийг хөнгөлөлттэй үнээр олгох;

• тэжээн тэтгэх хүүхэдгүй, эсхүл хууль ёсны тэжээн тэтгэгч нь дэмжлэг туслалцаа үзүүлэх боломжгүй нь тогтоогдсон ахмад настанд болон хүндэт донор ахмад настанд орон сууцны хөлс төлөхөд, хэрэв нийтийн халаалтгүй сууц, гэрт амьдардаг бол түлш худалдан авахад нь жилд нэг удаа мөнгөн тусламж олгох;

63


• хүндэт донор ахмад настан болон эмчилгээ, сувилгаа зайлшгүй шаардлагатай ахмад настан эмнэлгийн байгууллагын дүгнэлтээр магадлан итгэмжлэгдсэн дотоодын рашаан сувилалд амарч сувилуулах тохиолдолд тээврийн хэрэгслийн нэг талын зардал, эрхийн бичгийн үнийн 50 хувийг жилд нэг удаа нөхөн олгох;

• нийгмийн даатгалын тухай хууль тогтоомжид заасан оршуулгын тэтгэмж авах эрх үүсээгүй, ганц бие ахмад настан нас барвал түүний оршуулгын зардалд нийгмийн даатгалын сангаас олгох оршуулгын тэтгэмжийн 75 хувьтай тэнцэх хэмжээний тусламж олгох;

• нийслэл, аймгийн төвийн нийтийн тээврийн хэрэгсэл (таксинаас бусад)-ээр орон нутгийн харъяалал харгалзахгүй үнэ төлбөргүй зорчих;

• худалдаа, тээвэр, холбоо, эрүүл мэнд, нийтийн үйлчилгээний газар тэргүүн ээлжинд үйлчлэх;

• нийслэлээс 1000 ба түүнээс дээш км алслагдсан газарт байнга оршин суудаг ахмад настан аймгийн нэгдсэн эмнэлгийн нарийн мэргэжлийн эмч нарын хяналтын комиссын шийдвэрээр нийслэлд ирж эмчлүүлэх, шинжилгээ хийлгэх тохиолдолд унааны нэг талын зардлыг жилд нэг удаа нөхөн олгох;

Эдгээр тусламжийн ихэнх нь нөхөн олговор хэлбэрээр олгогддог, харин орон сууцны хөлс төлөхөд, эсвэл нийтийн халаалтгүй сууц, гэрт амьдардаг бол түлш худалдан авахад зориулж жилд нэг удаа 140 мянган төгрөгийн (ойролцоогоор 76 ам.доллар) мөнгөн тусламж олгодог.

Ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламжийн зардал

Ахмад настанд зориулсан ортопедийн зардал тодорхой хэмжээнд өссөн хэдий ч ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламжийн нийт зардал, бодит үнийн дүнгээр, 2010 оноос хойш нэг түвшинд байна (Зураг 25).

Зураг 25: Инфляцийг оруулан тооцсон ахмад настны хөнгөлөлт тусламжийн жилийн зардлын чиг хандлага (2010 оныг суурь он болгож авсан, сая төгрөгөөр)

500

1,000

1,500

2,000

2,500

3,000

3,500

4,000

4,500

5,000

2010 2011 2012 2013 ( )

/

50 %

1000

()



64

Ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчдын шинж чанар

НХ/ООТА мэдээллээр, нийт 83708 иргэн ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авч байна. Мэдээллийн санд байгаа нийт иргэдийн тархалттай харьцуулахад ийм хөнгөлөлт тусламж авсан иргэдийн тархалт Улаанбаатар хотод арай илүү төвлөрсөн байна (Хүснэгт 22).

Хүснэгт 22: Ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчид, аймгаар

Газар зүйн код Аймаг Ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж

Үр шим хүртэгчдийн тоо Хувь


21 Дорнод 675 0.81


23 Хэнтий 2166 2.59

41 Төв 2802 3.35


43 Сэлэнгэ 3097 3.7


45 Дархан-Уул 5674 6.78

46 Өмнөговь 1327 1.59

48 Дундговь 1858 2.22

61 Орхон 4300 5.14


63 Булган 1814 2.17


65 Архангай 2112 2.52

67 Хөвсгөл 3327 3.97

81 Завхан 3075 3.67

82 Говь-Алтай 1378 1.65

83 Баян-Өлгий 3192 3.81

84 Ховд 3585 4.28

85 Увс 2677 3.2

Бүгд 83708 100


Ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламжийн үр шим хүртэгчдийн дундаж нас 67.5 байна. Тэдний 68.9 хувь нь эмэгтэй, 31.1 хувь нь эрэгтэй байна. Эмэгтэйчүүдийн хувь илүү байгааг эмэгтэйчүүд илүү урт насалдгаас гадна ахмад настанд тооцох эмэгтэйчүүдийн нас 55, эрэгтэйчүүдийнх 60 байгаатай холбож болох юм.


Ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчдын боловсролын түвшин мэдээллийн санд байгаа нийт хүн амтай харьцуулахад доогуур байна. Боловсролгүй болон бага боловсролтой иргэдийн хувь (9 хувь болон 21.3 хувь тус тус байгаа) нь санд байгаа нийт хүн ам дахь ийм иргэдийн хувь (4.8 хувь болон 8.0 хувь тус тус байгаа)-аас өндөр байна. Харин техник мэргэжлийн сургууль дүүргэсэн ахмад настны хувь (15.2 хувь) нийт хүн ам дахь ийм иргэдийн тооноос (8.9 хувь) өндөр байна (Хүснэгт 23).

65


Хүснэгт 23: Ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчдын боловсролын түвшин



2 Бага 17799 21.27


4 Бүрэн дунд 16713 19.97


6 Дээд 17690 21.14

Бүгд 83693 100



Ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчдын 6.8 орчим хувь нь хөгжлийн бэрхшээлтэй гэж бүртгүүлжээ. Тэдний дунд хамгийн түгээмэл байгаа бэрхшээл нь бие махбодын/ хөдөлгөөний бэрхшээл (28.3 хувь) байгаа нь магадгүй ийм хөгжлийн бэрхшээл ортопед, протезийн тусламж хэрэгтэй байдагтай холбоотой (Хүснэгт 24).

Хүснэгт 24: Ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагч хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн тоо, хөгжлийн бэрхшээлийн төрлөөр

Хөгжлийн бэрхшээлийн төрөл Үр шим хүртэгчдийн тоо Хувь

1 Харааны 1014 17.9






7 Бусад 1176 20.76

Бүгд 5664 100



Ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж нь амьжиргааны түвшний хамгийн ядуу бүлгүүдээс илүүтэй чинээлэг бүлгүүдэд арай илүү өгөөжтэй байна (Зураг 26). Үр шим хүртэгчдийн зөвхөн 15 хувь нь хамгийн ядуу бүлэгт багтаж байна (Хүснэгт 25).


66

Зураг 26: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэг тус бүр дэх иргэдийн эзлэх хувь, ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчдын харьцаа

0

5

10

15

20

25

30

1 2 3 4 5

, %

, %


Хүснэгт 25: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэг тус бүр дэх ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчид


Ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчдын тоо

Хувь

1 12348 14.77

2 17720 21.19

3 19180 22.94

4 18701 22.36

5 15675 18.74

Бүгд 83624 100


Алдар цолтой ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж

Ахмад настны нийгмийн хамгааллын тухай хуулийн 5 дугаар зүйлд заасны дагуу алдар цолтой (тухайлбал дайнд оролцож явсан ахмад дайчин, Улсын болон Хөдөлмөрийн баатар, ардын болон бусад гавьяа цолтой) ахмадуудад дор дурдсан хөнгөлөлт, тусламж үзүүлэхээр заасан:

• Ахмад дайчин, түүнчлэн дайнд оролцож яваад амь үрэгдсэн иргэний эхнэр /нөхөр/т сар бүр мөнгөн тусламж үзүүлэх;

• Монгол Улсын төрийн шагналт, төрийн соёрхолт, түүнчлэн Улсын ударник, хувьсгалт тэмцлийн ахмад зүтгэлтэнд сард нэг удаа мөнгөн тусламж үзүүлэх; мөн

o нийслэлээс аймагт, аймгаас нийслэлд ирэх, буцах замын зардлыг жилд нэг удаа олгох;o дотоодын рашаан сувилалд ирэх, буцах замын зардал, эрхийн бичгийн үнийг жилд нэг

удаа нөхөн олгох,o орон сууцны хөлс төлөхөд, хэрэв нийтийн халаалтгүй сууц, гэрт амьдардаг бол түлш

худалдан авахад зориулж сард нэг удаа мөнгөн тусламж олгох

67


Дайнд оролцож явсан ахмад дайчинд сар тутамд олгох мөнгөн тусламж 200 мянган төгрөг (ойролцоогоор 108 ам. доллар) байна. Монгол Улсын төрийн шагналт, төрийн соёрхолт, түүнчлэн Улсын ударник, хувьсгалт тэмцлийн ахмад зүтгэлтэнд сар тумамд олгох мөнгөн тусламж 150 мянган төгрөг (ойролцоогоор 81 ам. доллар) байгаа бол дотоодын рашаан сувилалд ирэх, буцах замын зардал, эрхийн бичгийн үнийн нөхөн олговорт жилд нэг удаа 140 мянган төгрөг (ойролцоогоор 76 ам. доллар) олгодог.

Алдар цолтой ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламжийн зардал

Магадгүй ийм тусламж авах нөхцлийг хангаж байгаа ахмад (ялангуяа дайнд оролцож явсан ахмад)-ын тоо цөөрч байгаагаас алдар цолтой ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламжийн зардал 2010 оноос хойш, бодит үнийн дүнгээр, буурч байна. 2013 оны төсвөөс харахад энэ зардал цаашид мөн буурах төлөвтэй байна. Гэсэн хэдий ч алдар цолтой ахмад настны замын зардал болон орон сууцтай холбоотой зардлууд буурахгүй хэвээр байна (Зураг 27).

Зураг 27: Инфляцийг оруулан тооцсон, алдар цолтой ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламжийн зардлын чиг хандлага (2010 оныг суурь он болгож авсан, сая төгрөгөөр)

500

1,000

1,500

2,000

2,500

3,000

2010 2011 2012 2013 ( )

, ,,

,,

, ,


Алдар цолтой ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчдын шинж чанар

Захиргааны мэдээллээс харахад зөвхөн 1864 хүн алдар цолтой ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авч байна. Үр шим хүртэгчдийн тархалтын хувьд Улаанбаатарт хамгийн өндөр байна. Дунджаар, нэг хүн гурван төрлийн тусламж дэмжлэг авдаг бөгөөд, үүнээс хоёр нь алдар цолтой ахмад настанд тухайлан олгодог хөнгөлөлт тусламж байна. Үр шим хүртэгчдийн дундаж нас 76, тэдний 82 хувь нь эрэгтэй, 18 хувь нь эмэгтэй байна.


68

Хүснэгт 26: Алдар цолтой ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчдын тоо, авсан тусламж хөнгөлөлтийн тоо, аймгаар

Газар зүйн код Аймаг Үр шим хүртэгчдийн тоо Хувь


21 Дорнод 19 1.02


23 Хэнтий 27 1.45

41 Төв 45 2.41


43 Сэлэнгэ 40 2.15


45 Дархан-Уул 47 2.52

46 Өмнөговь 23 1.23

48 Дундговь 36 1.93

61 Орхон 45 2.41


63 Булган 24 1.29


65 Архангай 25 1.34

67 Хөвсгөл 34 1.82

81 Завхан 30 1.61

82 Говь-Алтай 24 1.29

83 Баян-Өлгий 44 2.36

84 Ховд 45 2.41

85 Увс 21 1.13

Бүгд 1864 100



Алдар цолтой ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчдын боловсролын түвшин маш өндөр. Тэдний 60 хувь нь техник мэргэжлийн болон түүнээс дээш түвшний боловсролтой (Хүснэгт 27).

Хүснэгт 27: Алдар цолтой ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчдын боловсролын түвшин



2 Бага 247 13.26


4 Бүрэн дунд 178 9.55


6 Дээд 1130 60.65

Бүгд 1863 100


69



Алдар цолтой ахмад настанд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчдын 4 орчим хувь нь хөгжлийн бэрхшээлтэй гэж бүртгүүлсэн нь нийт хүн амын дундах ийм хүмүүсийн хувьтай ижил хэмжээнд байна. Бие махбодын/хөдөлгөөний бэрхшээл хамгийн түгээмэл (32 хувь) байгаа бол харааны бэрхшээл (26 хувь) дараа нь орж байна. Тэдний тавны нэг орчим нь хэд хэдэн төрлийн хавсарсан бэрхшээлтэй байна.

Хүснэгт 28: Ахмад настны хөнгөлөлт, тусламж авагч хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн тоо, хөгжлийн бэрхшээлийн төрлөөр

Хөгжлийн бэрхшээлийн төрөл Хөгжлийн бэрхшээлтэй үр шим хүртэгчдийн тоо Хувь

1 Харааны 19 25.68






7 Бусад 11 14.86

Бүгд 74 100



ООТА онооноос харахад ахмад настны хөнгөлөлт, тусламж нь ядуучуудад өгөөжгүй байна. Үр шим хүртэгчдийн 74 хувь нь ООТА оноогоор амьжиргааны түвшний дээд 40 хувьд багтаж байна (Хүснэгт 29, Зураг 28).

Хүснэгт 29: Ахмад настны хөнгөлөлт тусламж авагчдын тоо, ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгээр


Ахмад настны хөнгөлөлт, тусламж авагсдын тоо

Хувь

1 86 4.62

2 150 8.06

3 247 13.27

4 447 24.01

5 932 50.05

Бүгд 1862 100



70

Зураг 28: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэг тус бүр дэх иргэдийн эзлэх хувь, ахмад настны хөнгөлөлт тусламж авагчдын харьцаа

0

10

20

30

40

50

60

1 2 3 4 5, %

, %


Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж

Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэний нийгмийн хамгааллын тухай хууль (2005)-д бие махбодь, оюун санаа, сэтгэл мэдрэл, мэдрэхүйн байнгын согог нь бусад төрлийн бэрхшээлтэй нийлсний улмаас бусдын адил нийгмийн амьдралд оролцох чадвар нь хязгаарлагдсан хүнийг “хөгжлийн бэрхшээлтэй” гэж ойлгоно гэж тодорхойлсон.

Хуулийн 5 дугаар зүйлд хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд дор дурдсан тусламж, хөнгөлөлтийг үзүүлнэ гэжээ:

• Бүрэн хараагүй, бүрэн хэлгүй дүлий, одой иргэн болон байнгын асаргаа шаардлагатай хөдөлмөрийн чадвараа бүрэн алдсан хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэн болон байнгын асаргаа шаардлагатай хүүхдэд орон сууцны хөлс төлөхөд, хэрэв нийтийн халаалтгүй сууц, гэрт амьдардаг бол түлш худалдан авахад нь жилд нэг удаа мөнгөн тусламж олгох,

• 18 хүртэлх насны хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийн дотоодод хийлгэсэн протезийн үнийг эдэлгээний хугацаа дууссан болон тухайн хүүхдийн өсөлтийн улмаас бие эрхтэнд нь таарахгүй болсон тохиолдолд тухай бүр 100 хувь нөхөн олгох,

• Үйлдвэрлэлийн осол, мэргэжлээс шалтгаалсан өвчний даатгалын сангаас протез хийлгэх, сэргээн засалттай холбогдсон хөнгөлөлт авах эрх үүсээгүй хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэний дотоодод хийлгэсэн протезийн үнийг 3 жил тутам нэг удаа 100 хувь нөхөн олгох,

• 18 хүртэлх насны хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхэд, түүнчлэн үйлдвэрлэлийн осол, мэргэжлээс шалтгаалсан өвчний даатгалын сангаас протез хийлгэх, сэргээн засалттай холбогдсон хөнгөлөлт авах эрх үүсээгүй, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэний дотоодод хийлгэсэн болон худалдан авсан ортопед, тэргэнцэр зэрэг тусгай хэрэгслийн үнийг 3 жил тутам нэг удаа 100 хувь нөхөн олгох,

• Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхэд болон түүний асран хамгаалагч, харгалзан дэмжигчийн цэцэрлэг сургуульд ирж, очих унааны зардлыг жилд нэг удаа хөнгөлөх эсхүл автобусаар үйлчлэх,

• Дотоодын рашаан, сувилалд асруулах, сувилуулах шаардлагатай дараах этгээдэд нэг талын унааны болон эрхийн бичгийн үнийн зардлыг дор дурдсан хувиар жилд нэг удаа нөхөн

71


олгох / үүнд хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдэд 100 хувь; ийм хүүхдийг асрамжилж яваа нэг иргэнд 50 хувь; үйлдвэрлэлийн осол, мэргэжлээс шалтгаалсан өвчний даатгалын сангаас хөнгөлөлт авах эрх үүсээгүй хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд 50 хувь/,

• Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийн болон хөдөлмөрийн чадвараа бүрэн алдсан иргэний нэг хүүхдийн цэцэрлэгийн хоолны зардлын төлбөрт хөнгөлөлт үзүүлэх,

• Насанд хүрсэн бүрэн хараагүй иргэний харилцаа холбооны зардалд хөнгөлөлт үзүүлэх,

• Нийслэлээс 1000 ба түүнээс дээш км алслагдсан газарт байнга оршин суудаг хөгжлийн бэрхшээлтэй хүн аймгийн нэгдсэн эмнэлгийн нарийн мэргэжлийн эмч нарын хяналтын комиссын шийдвэрээр нийслэлд ирж эмчлүүлэх, шинжилгээ хийлгэх тохиолдолд нэг талын унааны зардлыг жилд нэг удаа нөхөн олгох,

• Хараагүй хүний брайлын үсгээр бичсэн захидал, ил захидал, брайль хэвлэл 10 кг хүртэлх илгээмжийг дотоодод үнэ төлбөргүй явуулж, хараагүй хүний зориулалттай техник, тоног төхөөрөмж, материал хэрэгслийг дотоодод үнэ төлбөргүй хүргүүлэх,

• Бүрэн хараагүй хүн эмнэлэгийн байгууллагын дүгнэлтээр эмчлүүлэх, рашаан сувилалд сувилуулахаар аймгаас нийслэлд, нийслэлээс аймагт зорчих шаардлагатай болвол ирж буцах унааны зардлын 75 хувийг жилд нэг удаа нөхөн олгох,

• Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхэд нь хүүхдийн зусланд амарвал эрхийн бичгийн үнийн 50 хувийг жилд нэг удаа олгох,

• Бүрэн хараагүй хүн эмнэлэгийн байгууллагын дүгнэлтээр эмчлүүлэх, рашаан сувилалд сувилуулахаар аймгаас нийслэлд, нийслэлээс аймагт зорчих шаардлагатай болвол ирж буцах унааны зардлын 75 хувийг жилд нэг удаа нөхөн олгох,

• Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэн олимп, тивийн наадам, дэлхийн зэрэглэлийн тэмцээнд оролцож алт, мөнгө, хүрэл медаль хүртсэн тохиолдолд түүний оролцсон тэмцээний давтамжийн хугацаанд ногдох тэтгэвэртэй нь тэнцэх хэмжээний нэг удаагийн мөнгөн тусламж олгох,

• Нийслэл, аймгийн төвийн нийтийн тээврийн хэрэгсэл /таксинаас бусад/-ээр орон нутгийн харъяалал харгалзахгүйгээр үнэ төлбөргүй зорчих,

• Худалдаа, тээвэр, холбоо, эрүүл мэнд, нийтийн үйлчилгээний байгууллагаар тэргүүн ээлжинд үйлчлүүлэх.

Дээрх тусламжийн дийлэнх нь үйлчилгээний хөлсний нөхөн олговор бөгөөд мөнгөн дүн оноогоогүй байдаг. Үүнээс ялгаатай нь орон сууцны хөлс төлөхөд, эсвэл нийтийн халаалтгүй сууц, гэрт амьдардаг бол түлш худалдан авахад зориулж жилд нэг удаа олгодог 140 мянган төгрөг (ойролцоогоор 76 ам.доллар), мөн хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхэд болон түүний асран хамгаалагч, харгалзан дэмжигчийн цэцэрлэг сургуульд ирж, очих унааны зардлын нэг удаагийн хөнгөлөлтөд жилд нэг удаа олгох 200 мянган төгрөг (ойролцоогоор 108 ам.доллар), мөн хараагүй хүний харилцаа холбооны зардалд сар тутамд 20000 төгрөг (ойролцоогоор 11 ам.доллар) –ийн мөнгөн тусламжууд байна.

Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламжийн зардал

Хэдийгээр орон сууцны холбогдолтой болон ортопедийн хэрэгслийн үнийн нөхөн олговрын зардал 2012 онд буурсан үзүүлэлттэй байгаа ч, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламжийн нийт зардал, бодит үнийн дүнгээр, нэг түвшинд хэвээр хадгалагдсан байна (Зураг 29).


72

Зураг 29: Инфляцийг оруулан тооцсон, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламжийн жилийн зардлын чиг хандлага (2010 оныг суурь он болгож авсан, сая төгрөгөөр)

200

400

600

800

1,000

1,200

1,400

1,600

1,800

2010 2011 2012 2013 ( )

18

18

, ,,


Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламжийг нийт 33897 хүн авч байна. (Хүснэгт 30). Үр шим хүртэгчдийн дундаж нас 44.7, хүйсийн хувь эрэгтэй эмэгтэй хүмүүсийн тоо бараг адил байна.

Хүснэгт 30: Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчид, аймгаар

Газар зүйн код Аймаг Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчид

Тоо Хувь


21 Дорнод 558 1.65


23 Хэнтий 733 2.16

41 Төв 588 1.73


43 Сэлэнгэ 1837 5.42


45 Дархан-Уул 1114 3.29

46 Өмнөговь 428 1.26

48 Дундговь 693 2.04

61 Орхон 1192 3.52


63 Булган 437 1.29


73


65 Архангай 710 2.09

67 Хөвсгөл 1732 5.11

81 Завхан 1715 5.06

82 Говь-Алтай 479 1.41

83 Баян-Өлгий 1619 4.78

84 Ховд 1352 3.99

85 Увс 1525 4.5

Бүгд 33897 100



Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагсдын боловсролын түвшин санд байгаа нийт хүн амын боловсролын түвшинтэй харьцуулахад доогуур байгаа нь магадгүй хөгжлийн бэрхшээлтэй байдалтай нь холбоотой байх. Боловсролгүй иргэдийн хувь 19.8 байгаа нь нийт хүн ам дахь ийм иргэдийн хувиас (4.8 хувв) даруй 4 дахин өндөр байна. Гэхдээ техник мэргэжлийн боловсролтой хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн хувь (10.4 хувь) нийт хүн ам дахь ийм иргэдийн хувь (8.9 хувь)-тай харьцуулахад илүү байна. Харин дээд боловсролтой иргэдийн хувьд ийм биш байна (Хүснэгт 31).

Хүснэгт 31: Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчдын боловсролын түвшин

Боловсролын түвшин Үр шим хүртэгчдийн тоо Хувь1 Боловсролгүй 6392 19.822 Бага 3422 10.613 Бүрэн бус дунд 5675 17.64 Бүрэн дунд 9428 29.245 Техник/мэргэжлийн 3356 10.416 Дээд 3973 12.32

Бүгд 32246 100



Сонирхолтой нь, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагсдын зөвхөн 76 хувь нь хөгжлийн бэрхшээлтэй гэж ООТА судалгаанд бүртгүүлжээ. Тэдний дунд хамгийн түгээмэл байгаа бэрхшээл нь оюун ухааны (22.7 хувь), дараа нь бие махбодын/ хөдөлгөөний (20.5 хувь), дараа нь харааны (10.4 хувь) бэрхшээл байна (Хүснэгт 32).

Хүснэгт 32: Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчдын тоо, хөгжлийн бэрхшээлийн төрлөөр

Хөгжлийн бэрхшээлийн төрөл Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн тоо Хувь1 Харааны 2675 10.352 Хэл ярианы 1411 5.463 Сонсголын 1845 7.144 Бие махбодын/хөдөлгөөний 5302 20.525 Сэтгэцийн/оюун ухааны 5883 22.776 Хавсарсан 3703 14.337 Бусад 5023 19.44

Бүгд 25842 100



74


Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж нь ядуучуудад илүү өгөөжтэй байна. Үр шим хүртэгчдийн дийлэнх нь амьжиргааны түвшний ядуу бүлгүүдэд багтаж байна (Хүснэгт 33, Зураг 30). Гэхдээ ООТА томьёо нь хөгжлийн бэрхшээлд нэлээд жин өгч байгааг энд тэмдэглэх нь зүйтэй. Томьёоны эл байдлаас шалтгаалан ядуу бүлэгт хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн хувь өндөр байж болох юм.

Хүснэгт 33: Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчдын тоо, ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгээр

ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү бүлгүүд1-хамгийн бага (ядуу) –аас5- хамгийн өндөр (чинээлэг)

Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж

авагчдын тоо / давхардсан тоогоор/

Хувь

1 12909 38.15

2 8032 23.73

3 6039 17.85

4 4515 13.34

5 2346 6.93

Бүгд 33841 100


Зураг 30: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэг тус бүр дэх иргэдийн эзлэх хувь, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд үзүүлэх хөнгөлөлт тусламж авагчдын харьцаа

05

10152025303540

1 2 3 4 5

, %

, %


Эх, хүүхдэд үзүүлэх тэтгэмж тусламж

“Эхийн алдар” одонтой эхчүүдэд олгох мөнгөн тусламж, жирэмсэн болон нярай, хөхүүл хүүхэдтэй эхийн тэтгэмж гэсэн хоёр төрлийн хөтөлбөр байна. Нийгмийн халамжийн тухай хуулийн 123 дугаар зүйлд дөрөв ба түүнээс дээш хүүхэд төрүүлж өсгөсөн эхэд олгох “Эхийн алдар” одонтой эхчүүдэд мөнгөн тусламж олгоно гэж заасан. Эхийн алдар 1 дүгээр зэргийн одонг зургаа ба түүнээс олон хүүхэд төрүүлж өсгөсөн эхэд, 2 дугаар зэргийн одонг дөрвөн хүүхэд төрүүлж өсгөсөн эхэд олгодог. Хуулийн мөн энэ зүйлд заасны дагуу жирэмсэн болон нярай, хөхүүл хүүхэдтэй эхийн тэтгэмжийг жирэмсний таван сартайгаас эхлэн 12 сарын хугацаанд сар тутамд олгоно.

Эхийн алдар 1 дүгээр зэргийн одонтой эхчүүд жилд нэг удаа 200 мянган төгрөгийн (ойролцоогоор 108 ам.доллар), 2 дугаар зэргийн одонтой эхчүүд жилд нэг удаа 100 мянган

75


төгрөгийн (ойролцоогоор 54 ам.доллар) мөнгөн тусламж авдаг. Жирэмсэн болон хөхүүл хүүхэдтэй эхийн сар тутмын тэтгэмж нь 40 мянган төгрөг (ойролцоогоор ам.доллар 22) байна. Жирэмсэн болон хөхүүл хүүхэдтэй эхийн тэтгэмжийг эмэгтэйчүүд жирэмсэн эсвэл хөхүүл байх хугацаанд л олгодог бол алдарт эхийн урамшууллыг одон авсан үеэс эхлэн насан туршид нь олгодог. Энэ урамшууллыг ингэж насан туршид нь олгож байгаа нь засгийн газрын төсөвт ихээхэн ачаалал өгдөг.

Энэ хоёр хөтөлбөр, ялангуяа алдарт эхийн урамшуулал нь үр шим хүртэгчдэд наад захын хэрэгцээг хангах нийгмийн халамжийн дэмжлэг гэхээсээ илүү хүн амын өсөлтийг дэмжихэд чиглэсэн байна.

Эх хүүхдэд үзүүлэх тэтгэмж тусламжийн зардал

Эх хүүхдэд үзүүлэх тэтгэмж тусламжийн нийт зардал нь, бодит үнийн дүнгээр, 2010 оноос хойш бага зэрэг өссөн байна. Хэдийгээр одонтой эхчүүдийн урамшууллын зардал буурсан ч жирэмсэн болон хөхүүл эхийн тэтгэмжийн зардал өсжээ (Зураг 31). Энэ хоёр хөтөлбөрөөс үр шим хүртэгчдийн тоо бараг өөрчлөгдөөгүй байна.

Зураг 31: Инфляцийг оруулан тооцсон эх хүүхдэд үзүүлэх тэтгэмж тусламжийн жилийн зардлын чиг хандлага (2010 оныг суурь он болгож авсан, сая төгрөгөөр)

5,000

10,000

15,000

20,000

25,000

30,000

2010 2011 2012 2013 ( )

, 1 2


Эх хүүхдэд үзүүлэх тэтгэмж тусламж авагчдын шинж чанар

Нийт 235059 эмэгтэй “Эхийн алдар” одонтой эхчүүдэд олгох мөнгөн тусламж, жирэмсэн болон нярай, хөхүүл хүүхэдтэй эхийн тэтгэмжийн аль нэгийг авч байна. Ийм тэтгэмж тусламж авч байгаа эхчүүдийн тооны тархалтыг НХ/ООТА мэдээллийн санд байгаа хүн амын ерөнхий тархалттай харьцуулахад аймаг орон нутгийн хооронд жигд байна (Хүснэгт 34). Үр шим хүртэгчдийн дундаж нас 48.7 байна. Тэдний 2 орчим хувь нь 15 нас хүрээгүй, эхийн алдар одон авсан эхчүүдийн талаас илүү хувь нь 50-аас дээш насны хүмүүс байна.


76

Хүснэгт 34: “Эхийн алдар” одонтой эхчүүдэд олгох мөнгөн тусламж, жирэмсэн болон нярай, хөхүүл хүүхэдтэй эхийн тэтгэмж авагчид, аймгаар

Газар зүйн код Аймаг “Эхийн алдар” одонтой эхчүүдэд олгох мөнгөн тусламж, жирэмсэн болон нярай, хөхүүл хүүхэдтэй эхийн тэтгэмжийн

авагчид

Тоо Хувь11 Улаанбаатар 79798 33.9521 Дорнод 6992 2.9722 Сүхбаатар 5695 2.4223 Хэнтий 6669 2.8441 Төв 8735 3.7242 Говьсүмбэр 1429 0.6143 Сэлэнгэ 8780 3.7444 Дорноговь 5427 2.3145 Дархан-Уул 7241 3.0846 Өмнөговь 5297 2.2548 Дундговь 4683 1.9961 Орхон 6787 2.8962 Өвөрхангай 10153 4.3263 Булган 5845 2.4964 Баянхонгор 8055 3.4365 Архангай 8617 3.6767 Хөвсгөл 12300 5.2381 Завхан 6818 2.982 Говь-Алтай 5409 2.383 Баян-Өлгий 11547 4.9184 Ховд 9253 3.9485 Увс 9529 4.05

Бүгд 235059 100



Эх хүүхдэд үзүүлэх тэтгэмж тусламж авагчдын боловсролын түвшин мэдээллийн сан дахь нийт хүн амын боловсролын түвшинтэй харьцуулахад бага зэрэг доогуур байна. Ялангуяа боловсролгүй болон бага, дунд боловсролтой иргэдийн хувь нийт хүн ам дахь ийм иргэдийн хувиас өндөр байна (Хүснэгт 35).

Хүснэгт 35: “Эхийн алдар” одонтой эхчүүдэд олгох мөнгөн тусламж, жирэмсэн болон нярай, хөхүүл хүүхэдтэй эхийн тэтгэмж авагчдын боловсролын түвшин

Боловсролын түвшин Үр шим хүртэгчдийн тоо Хувь1 Боловсролгүй 14192 6.052 Бага 33847 14.433 Бүрэн бус дунд 43744 18.654 Бүрэн дунд 72403 30.865 Техник/мэргэжлийн 28031 11.956 Дээд 42371 18.06

Бүгд 234588 100


77



“Эхийн алдар” одонтой эхчүүдэд олгох мөнгөн тусламж, жирэмсэн болон нярай, хөхүүл хүүхэдтэй эхийн тэтгэмж авагчдын 4.6 хувь нь хөгжлийн бэрхшээлтэй гэсэн нь НХ/ООТА мэдээллийн санд буй нийт хүн амын дундах хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн хувьтай (4.5 хувь) бараг ижил хэмжээнд байна. Тэдний 23.6 хувь нь бие махбодын/ хөдөлгөөний бэрхшээлтэй. Мэдээллийн санд буй нийт хүн амтай харьцуулахад энэ бүлэгт оюун ухааны бэрхшээлтэй иргэдийн хувь бага байна (Хүснэгт 36).

Хүснэгт 36: “Эхийн алдар” одонтой эхчүүдэд олгох мөнгөн тусламж, жирэмсэн болон нярай, хөхүүл хүүхэдтэй эхийн тэтгэмж авагчдын дундах хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд, хөгжлийн бэрхшээлийн төрлөөр

Хөгжлийн бэрхшээлийн төрөл Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн тоо Хувь

1 Харааны 1315 12.2






7 Бусад 3173 29.44

Бүгд 10779 100


Ажил

“Эхийн алдар” одонтой эхчүүдэд олгох мөнгөн тусламж, жирэмсэн болон нярай, хөхүүл хүүхэдтэй эхийн тэтгэмж авагч хөдөлмөрийн насны хүмүүсийн 46.1 хувь нь өмнөх долоо хоногт ажил эрхэлсэн байна. Өмнөх долоо хоногт ажил эрхлээгүй хүмүүсийн зөвхөн 8.13 хувь нь өнгөрсөн жил нь ажил эрхэлж байжээ. Хөдөлмөрийн зах зээлийн оролцооны энэ түвшин НХ/ООТА мэдээллийн сан дахь хөдөлмөрийн насны нийт эмэгтэйчүүдийн ийм хувьтай харьцуулахад доогуур байна.

Хөтөлбөр тус бүрээр задалж үзвэл, жирэмсэн болон хөхүүл хүүхэдтэй эхчүүдийн тэтгэмж авагч хөдөлмөрийн насны эхчүүдийн 45 хувь өмнөх долоо хоногт ажил эрхэлжээ. Ажил эрхлээгүй хүмүүсийн 15.0 хувь нь өмнөх онд ажил эрхэлж байсан байна. “Эхийн алдар” одонтой эхчүүдэд олгох мөнгөн тусламж авч байгаа хөдөлмөрийн насны эхчүүдийн 46.7 хувь өмнөх долоо хоногт ажил эрхэлсэн. Харин өмнөх долоо хоногт ажил эрхлээгүй байсан хүмүүсийн зөвхөн 5.0 хувь нь өмнөх онд ажил эрхэлж байсан байна. Үүнээс харахад эдгээр хөтөлбөрүүдээс үр шим хүртэгч хөдөлмөрийн насны эхчүүдийн хувьд богино хугацаанд ажил эрхлэхгүй байх хувь хэмжээ адилхан байгаа хэдий ч “Эхийн алдар” одонтой эхчүүд урт хугацаанд ажил эрхлэхгүй байх магадлал илүү байна.


Эх, хүүхдийн тэтгэмж тусламж нь ядуучуудад арай илүү өгөөжтэй байна. Үр шим хүртэгчдийн 28 орчим хувь нь ООТА оноо хамгийн багатай ядуу бүлэгт багтаж байна. Энэ хувь амьжиргааны түвшин дээшлэх тутам багасч байна. Үр шим хүртэгчдийн 12 хувь хамгийн чинээлэг бүлэгт багтжээ (Хүснэгт 37, Зураг 32).


78

Хүснэгт 37: “Эхийн алдар” одонтой эхчүүдэд олгох мөнгөн тусламж, жирэмсэн болон нярай, хөхүүл хүүхэдтэй эхийн тэтгэмж авагчид, ООТА онооны өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгээр

ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү бүлгүүд

1- хамгийн бага (ядуу) –аас5- хамгийн өндөр (чинээлэг)

“Эхийн алдар” одонтой эхчүүдэд олгох мөнгөн тусламж, жирэмсэн болон нярай, хөхүүл хүүхэдтэй

эхийн тэтгэмж авагсад

Хувь

1 65683 27.97

2 53433 22.76

3 47509 20.23

4 40247 17.14

5 27923 11.89

Бүгд 234795 100


Зураг 32: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэг тус бүр дэх иргэдийн эзлэх хувь, “Эхийн алдар” одонтой эхчүүдэд олгох мөнгөн тусламж, жирэмсэн болон нярай, хөхүүл хүүхэдтэй эхийн тэтгэмж авагчдын харьцаа

0

5

10

15

20

25

30

1 2 3 4 5

, %


Хүнсний эрхийн бичгийн хөтөлбөр

Хүнсний эрхийн бичгийн хөтөлбөрийн хууль зүйн үндэслэл нь 2012 оны нийгмийн халамжийн тухай хуулийн 22 дугаар зүйлд заасан хүнс тэжээлийн дэмжлэг үзүүлэх үйлчилгээний хүрээнд тодорхойлогддог. Нийгмийн халамжийн дэмжлэг туслалцаа зайлшгүй шааардлагатай өрхийн гишүүн-иргэдийн дотроос хүнсний хангамж зайлшгүй шаардлагатай өрхийн гишүүн-иргэн болон гэр оронгүй, тэнэмэл амьдралтай иргэнд хүнс тэжээлийн дэмжлэг үзүүлэх үйлчилгээ үзүүлнэ гэж заасан.

Хөтөлбөр нь хоол хүнс худалдан авахад зориулж сар бүр насанд хүрсэн иргэнд 10 мянган төгрөг (ойролцоогоор 5,4 ам.доллар), хүүхдэд 5 мянган төгрөг (ойролцоогоор 2,7 ам.доллар) -тэй тэнцэх хүнсний эрхийн бичиг олгодог.

79


Хүнсний эрхийн бичгийн хөтөлбөрийн үр шим хүртэгчдийн шинж чанар

НХ/ООТА мэдээллийн санд орсон нийт өрхийн 2.3 хувь буюу 15119 өрх хүнсний эрхийн бичгийн хөтөлбөрөөс үр шим хүртсэн байна. Хүнсний эрхийн бичгийн хөтөлбөрийн хамралт Хөвсгөл, Архангай болон Дорнод аймагт өндөр байна (Хүснэгт 38). Хөтөлбөрийн үр шим хүртэгчдийн тоо Улаанбаатар хотод хүн амд эзлэх хувьтай нь харьцуулахад харьцангуй бага байна. Үр шим хүртэгч өрхийн тэргүүний дундаж нас 44.9 (15-98 насны хооронд) байсан бөгөөд тэдний 74 хувь нь эрэгтэй байна.

Хүснэгт 38: Хүнсний эрхийн бичиг хөтөлбөрийн үр шим хүртэгчид, аймгаар

Газар зүйн код Аймаг Хүнсний эрхийн бичиг авагч

Өрх Хувь11 Улаанбаатар 2715 18.0%21 Дорнод 1603 10.6%22 Сүхбаатар 583 3.9%23 Хэнтий 893 5.9%41 Төв 271 1.8%42 Говьсүмбэр 33 0.2%43 Сэлэнгэ 339 2.2%44 Дорноговь 231 1.5%45 Дархан-Уул 259 1.7%46 Өмнөговь 110 0.7%48 Дундговь 260 1.7%61 Орхон 481 3.2%62 Өвөрхангай 1130 7.5%63 Булган 280 1.9%64 Баянхонгор 545 3.6%65 Архангай 1576 10.4%67 Хөвсгөл 2308 15.3%81 Завхан 285 1.9%82 Говь-Алтай 198 1.3%83 Баян-Өлгий 399 2.6%84 Ховд 248 1.6%85 Увс 372 2.5%

Бүгд 15119 100.0%

Хөтөлбөрөөс нэг өрх жилд дунджаар 529141 төгрөг (ойролцоогоор 286 ам.доллар)-ийн үр шим хүртсэн байна. Энэхүү хөтөлбөр нь нэн ядуу өрхөд (амьжиргааны түвшнээр хамгийн ядуу 5 хувь)-д тухайлан чиглэснийг тооцвол, ялангуяа үр шим хүртэгч өрхүүдийн ам бүлийн тоо өндөр (дунджаар 5.8) байгаа тохиолдолд дээрх тоо тийм ч их өгөөмөр биш юм. Үүнийг дунджилж тооцвол жилд нэг хүнд ногдох тэтгэмжийн хэмжээ нь 91231 төгрөг (ойролцоогоор 49 ам.доллар) байна гэсэн үг юм.

Өрхийн тэргүүний боловсролын түвшин

Өрхийн тэргүүний боловсролын түвшин ООТА томьёоны нэг хувьсагч болж орсон тул хүнсний эрхийн бичиг хөтөлбөрийн үр шим хүртэгч өрхийн тэргүүний 94 хувь нь дунд сургууль болон түүнээс доош түвшний боловсролтой байгаа нь гайхах зүйл биш юм. Нийт хүн амын гуравны хоёр нь дунд сургууль болон түүнээс доош түвшний боловсролтой байгаатай харьцуулахад хүнсний эрхийн бичиг хөтөлбөрийн үр шим хүртэгч өрхийн тэргүүний боловсролын түвшин ихээхэн доогуур байна (Хүснэгт 39).


80

Хүснэгт 39: Хүнсний эрхийн бичиг хөтөлбөрийн үр шим хүртэгч өрхийн тэргүүний боловсролын түвшин

Боловсролын түвшин Өрхийн тэргүүний тоо Хувь


2 Бага 3210 21.23

3 Дунд 4976 32.92

4 Бүрэн дунд 3653 24.16


6 Дээд 110 0.73

Бүгд 15117 100



Хүнсний эрхийн бичиг хөтөлбөрийн үр шим хүртэгчдийн дотор, өрхийн тэргүүн нь хөгжлийн бэрхшээлтэй гэж бүртгүүлсэн өрх 20.9 хувийг эзэлж байна. Энэ нь мэдээллийн сан дахь нийт хүн амын дундах хөгжлийн бэрхшээлтэй өрхийн тэргүүний хувьтай (7.2 хувь) харьцуулахад ихээхэн өндөр байна. Тэдний дунд хамгийн түгээмэл байгаа хөгжлийн бэрхшээл нь бие махбодын/ хөдөлгөөний (25.9 хувь), дараа нь оюун ухааны (7.9 хувь) бэрхшээл байна.

Хүснэгт 40: Хүнсний эрхийн бичиг хөтөлбөрийн үр шим хүртэгч хөгжлийн бэрхшээлтэй өрхийн тэргүүн, хөгжлийн бэрхшээлийн төрлөөр

Хөгжлийн бэрхшээлийн төрөл Хөгжлийн бэрхшээлтэй өрхийн тэргүүний тоо

Хувь

1 Харааны 458 14.53






7 Бусад 632 20.05

Бүгд 3152 100


Ажил

Хүнсний эрхийн бичиг хөтөлбөрийн үр шим хүртэгч 15119 өрхийн тэргүүний 10.8 хувь нь хөдөлмөрийн насны бус (18-аас доош насны эсвэл тэтгэврийн насны) хүмүүс байна. Тэдний дотор нэг өрхийн тэргүүн эрэгтэй 15 настай, нэг өрхийн тэргүүн эмэгтэй 16 настай байгаагаас бусад нь тэтгэврийн насны хүмүүс байлаа.36

Хөдөлмөрийн насны өрхийн тэргүүний 36.7 хувь нь өмнөх долоо хоногт ажил эрхэлжээ. Өмнөх долоо хоногт ажил эрхлээгүй хүмүүсийн зөвхөн 16.7 хувь нь өнгөрсөн жил ажил эрхэлж байсан гэжээ. Энэ нь хүнсний эрхийн бичиг хөтөлбөрийн үр шим хүртэгч өрхийн тэргүүний хөдөлмөрийн зах зээлийн оролцооны хувь нийт хүн амын ийм хувьтай харьцуулахад ихээхэн бага байгааг харуулж байна.

36 Хүнсний эрхийн бичиг хүлээн авагч, хөдөлмөрийн насны бус өрхийн тэргүүнийн дундаж нас эрэгтэй 68.5, эмэгтэй 65.2 байна.

81



Хүнсний эрхийн бичиг хөтөлбөрийн үр шим хүртэгч нийт өрхөөс амьжиргааны түвшний тэнцүү 5 бүлгийн 3 дугаар бүлэгт багтсан нэг өрхөөс бусад бүх өрх хамгийн ядуу бүлгийн өрхүүд байна.

Хүүхдийн мөнгөний хөтөлбөр

Хүүхдийн мөнгөний хөтөлбөр (ХМХ) хүний хөгжлийн сангаас санхүүждэг бөгөөд 0-18 насны бүх хүүхдэд сар бүр 20 мянган төгрөг (ойролцоогоор 11 ам. доллар)-ийн тэтгэмж олгодог. Үр шим хүртэгч нэг өрх дунджаар 0- 18 насны хоёр хvvхэдтэй байна. Үр шим хүртэгч нэг өрх жилд 480 мянган төгрөг (ойролцоогоор 260 ам.доллар) –ийн тэтгэмж авдаг. Өрхийн хүүхдийн тоо хамгийн олон нь 9 (29 өрх) байна.

Хүүхдийн мөнгөний хөтөлбөрийн үр шим хүртэгчдийн шинж чанар

Мэдээллийн сан бүртгэгдсэн нийт 785819 хүүхэд (0-18 насны) ХМХ-өөс үр шим хүртэж байна. Аймаг бүрт хөтөлбөрийн хамралт жигд сайн, хүн амын тоотой уялдаж байна. ХМХ-ийн үр шим хүртэгчдийн 50.9 хувь нь эрэгтэй бөгөөд үр шим хүртэгчдийн дундаж нас 8 байна.

Хүснэгт 41: Хүүхдийн мөнгөний хөтөлбөрийн үр шим хүртэгчид, аймгаар

Газар зүйн код Аймаг Хүүхдийн мөнгө авдаг

Хүүхдийн тоо Хувь

11 Улаанбаатар 292165 37.2%

21 Дорнод 21220 2.7%

22 Сүхбаатар 17161 2.2%

23 Хэнтий 21123 2.7%

41 Төв 24938 3.2%

42 Говьсүмбэр 4729 0.6%

43 Сэлэнгэ 28374 3.6%

44 Дорноговь 18498 2.4%

45 Дархан-Уул 25795 3.3%

46 Өмнөговь 16904 2.2%

48 Дундговь 12599 1.6%

61 Орхон 25160 3.2%

62 Өвөрхангай 33830 4.3%

63 Булган 17184 2.2%

64 Баянхонгор 26089 3.3%

65 Архангай 27856 3.5%

67 Хөвсгөл 39980 5.1%

81 Завхан 22126 2.8%

82 Говь-Алтай 18248 2.3%

83 Баян-Өлгий 34693 4.4%

84 Ховд 28658 3.7%

85 Увс 28489 3.6%

Бүгд 785819 100.0%



82


Хүүхдийн мөнгөний хөтөлбөрөөс үр шим хүртэгч 785081 хүүхдийн 74 хувь нь цэцэрлэг, сургууль, эсвэл их дээд сургуульд сурч байна. Насны булгээр задалж үзвэл, 3-5 настай хүүхдийн 65.2 орчим хувь нь цэцэрлэгт явдаг. 6-11 насны хүүхдүүдийн дийлэнх (95 хувь) нь сургуульд суралцаж байна. 12-15 насныхны дийлэнх нь (97 хувь) нь сургуульд сурдаг бөгөөд 95 хувь нь ерөнхий боловсролын сургуульд сурч байна. 16-18 насныхны 90 орчим хувь нь сургуульд сурч байгаагаас 68 хувь нь ерөнхий боловсролын сургууль, 6 хувь нь техникийн болон мэргэжлийн боловсролын сургууль, 4.3 хувь нь их дээд сургуульд сурч байна.


ХМХ-ийн үр шим хүртэгч хүүхдүүдийн 1.2 хувь нь хөгжлийн бэрхшээлтэй гэж бүртгэгджээ. ООТА мэдээллийн санд бүртгэгдсэн нийт хүн амтай адилаар, хамгийн нийтлэг хөгжлийн бэрхшээл нь бие махбодийн (22 хувь), дараагийнх нь оюун ухааны (20 хувь) бэрхшээл байна.

Хүснэгт 42: Хүүхдийн мөнгөний хөтөлбөрөөөс үр шим хүртэгч хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийн тоо, хөгжлийн бэрхшээлийн төрлөөр

Хөгжлийн бэрхшээлийн төрөл Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийн тоо Хувь

1 Харааны 892 10.16






7 Бусад 1496 17.04

Бүгд 8781 100


Ажил

ХМХ-ийн үр шим хүртэгч 16 ба түүнээс дээш насны хүүхдүүдийн 8 хувь нь сүүлийн нэг долоо хоног ажил эрхэлсэн гэжээ. Өмнөх долоо хоногт ажил эрхлээгүй хүүхдүүдийн 5.4 хувь нь өнгөрсөн жил ажил эрхэлж байжээ.


ХМХ-ийн үр шим хүртэгчдийг ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгээр задалж үзвэл хүүхдийн мөнгө авч буй ядуу өрхийн хүүхдийн тоо олон байгаа нь харагдана. Хүүхдийн мөнгө авч байгаа нийт хүүхдийн 30.4 хувь нь амьжиргааны түвшний 5 бүлгийн хамгийн ядуу бүлгийн өрхөд багтаж байна. Харин хүүхдийн мөнгө авагч нийт хүүхдийн 14 хувь нь өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгийн хамгийн чинээлэг бүлгийн өрхөд амьдарч байна (Хүснэгт 43, Зураг 33). Энэ нь эдийн засгийн хувьд ядуу өрхүүд чинээлэг өрхүүдтэй харьцуулахад 0-18 насны илүү олон хүүхэдтэй байгаатай холбоотой.

83


Хүснэгт 43: Хүүхдийн мөнгөний хөтөлбөрөөс үр шим хүртэгч хүүхдийн тоо, ООТА онооны өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлгээр


Хүүхдийн мөнгөний хөтөлбөрөөс үр шим хүртэгч

хүүхдүүдийн тоо

Хувь

1 238862 30.43

2 161299 20.55

3 140780 17.94

4 136703 17.42

5 107192 13.66

Бүгд 784836 100


Зураг 33: ООТА оноогоор өрхийн тооны тэнцүү 5 бүлэг тус бүр дэх иргэдийн эзлэх хувь, хүүхдийн мөнгөний хөтөлбөрөөс үр шим хүртэгч хүүхдүүдийн харьцаа

0

5

10

15

20

25

30

35

1 2 3 4 5

, % , %



84

ХАВС

РАЛТ

II: ИНФЛЯЦ

ИЙГ ОРУУ

ЛЖ

ТООЦСО

Н ХАЛАМЖИЙН

ШИЛЖҮҮ

ЛГИ

ЙН

ЗАРДАЛ

, 20

10 -

2013

ОН

Зард

лын тө

рөл

(мян

ган тө

грөг

)

2010

2011

2012

2013

Үр шим

хүртэгч-

дийн

тоо

төгрөг

(суурь

он)

Үр шим

хүртэгч-

дийн

тоо

Бүгд,

төг

(нэр

лэсэ

н үн

ийн

дүнгээ

р )

Бүгд,

төг

(бод

ит

үний

н дү

нгээ

р )

Үр шим

хүртэгч-

дийн

тоо

Бүгд,

төг

(нэр

лэсэ

н үн

ийн

дүнгээ

р )

Бүгд,

төг

(бод

ит

үний

н дү

нгээ

р )

Үр шим

хүртэгч-

дийн

тоо

Бүгд,

төг

(нэр

лэсэ

н үн

ийн

дүнгээ

р)

Бүгд,

төг

(бод

ит

үний

н дү

нгээ

р )

Ний

гмий

н хала

мжий

н тэтгэв

эр56

708

2764

1131

5792

535

6500

2732

7064

4760

658

6561

5826

5207

6052

6342

383

1912

2760

7235

23

Жир

эмсэ

н бо

лон хө

хүүл

эхи

йн

тэтгэм

ж

8717

116

1127

0087

171

2087

0824

1914

7545

8897

132

0871

3425

4659

7994

882

3889

5382

2839

0790

Ний

гмий

н хала

мжий

н тэтгэм

ж33

074

8216

164

3191

011

2991

6810

3662

0931

971

14,2

39,9

2211

3015

2542

260

2344

2090

1711

1015

Оло

н ни

йтий

н ор

олцо

онд

түшиглэ

сэн үй

лчил

гээ

1758

813

3630

842

845

3340

612

3064

782

3736

634

5060

027

3857

124

104

5566

419

4063

080

Аса

ргаа

ны тэтгэмж

33

910

4315

032

3525

247

1257

643

2346

425

272

5506

331

4370

104

3641

115

9063

6411

6104

85

Хөгжли

йн бэр

хшээ

лтэй

иргэд

эд

олгох тусл

амж

хөн

гөлө

лт

3588

853

0616

036

451

5477

055

5024

821

3285

253

9483

442

8161

438

743

6526

413

4763

805

Ахм

ад нас

танд

олгох

тусла

мж

хө

нгөл

өлт

1081

5884

0110

711

8672

9576

516

8785

794

1141

0311

2629

4089

3884

112

5941

1442

9702

1053

2629

Хүсни

й эр

хийн

бич

гийн

хө

төлб

өр

3569

164

46

0646

442

2611

4

8439

603

6698

098

9791

910

9754

5180

1127

8

Алд

арт эхий

н ур

амшуула

л 12

5556

1570

7658

2043

1329

8949

2127

4265

3320

4378

2893

7787

2296

6498

2024

7428

0985

5820

5098

96

Алд

ар цол

той ахмад

ад олгох

тусл

амж

хөн

гөлө

лт52

2857

0345

950

2554

9034

450

3701

340

4251

0603

440

5240

8

4962

636

3622

362

Төрө

лжсө

н ас

рамжий

н үй

лчил

гээ

48

207

4422

7

5760

645

719

10

0000

7299

3

Хүүхд

ийн мөн

гөни

й хө

төлб

өр( б

атал

сан тө

сөв)

9700

0058

2000

0046

1904

7610

0000

024

0000

000

1751

8248

2

Инф

ляци

йн хүч

ин зүй

л

Он

2010

2011

2012

2013

Инф

ляци

йн хүчин

зүй

л10

010

912

613

7Эх

сур

валж

: Дэл

хийн

хөгжли

йн үзүүл

элтүүд

85


ХАВС

РАЛТ

III: А

МЬЖ

ИРГА

АНЫ

ТҮВ

ШНИЙ

ӨӨР

ӨӨР

БҮЛ

ГҮҮД

(ООТА

ОНООГО

ОР

ӨРХИ

ЙН

ТООНЫ

ТЭНЦҮҮ

5 БҮЛ

ЭГ)

НИЙГМ

ИЙН

ХАЛАМЖИЙН

ХӨТӨ

ЛБӨ

РҮҮ

ДЭЭС

ҮР

ШИМ

ХҮР

ТЭЖ

БАЙГА

А БАЙДАЛ

Хөтө

лбөр

ийн нэ

р

НХ/ООТА

мэд

ээлл

ийн са

нд

бүртгэгдсэ

н үр

шим

хүр

тэгчди

йн

тоо

Үр шим

хүр

тэгчди

йн хув

ь, амьж

иргаан

ы түв

шни

й бү

лэг тус бү

рээр

(О

ОТА

оно

ог үнд

эслэ

н өр

хийн

тоо

ны тэн

цүү

5 бү

лэгт

хув

ааса

н ба

йдла

ар)

Q1

(амьж

ир-гаа

ны

түвш

ин- хам

гийн

яд

уу)

Q2

Q3

Q4

Q5

(амьж

иргаан

ы

түвш

ин- хам

гийн

чи

нээл

эг

Ний

гмий

н хала

мжий

н тэтгэв

эр

serv

ice1

11Тэ

жээ

н тэтгэх

хүүхэд,

төр

өл сад

ангүй

ахмад

нас

тан

724

41.6

%31

.2%

15.2

%7.

6%4.

4%

serv

ice1

12

Тэжээ

н тэтгэгч нь

ахм

ад нас

тан,

эсхүл

хө

гжли

йн бэхшээ

лтэй

иргэн

бай

х ахмад

на

стан

169

51.5

%30

.8%

11.8

%5.

3%0.

6%

serv

ice1

21

Хөдө

лмөр

ийн ча

двар

ааа

50 -6

9 хув

иар

алдс

ан, 1

6 на

санд

хүр

сэн хө

гжли

йн

бэрх

шээ

лтэй

иргэн

1789

449

.5%

22.8

%14

.4%

9.2%

4.1%

serv

ice1

22

Хөдө

лмөр

ийн ча

двар

ааа

70 ба түүн

ээс

дээш

хув

иар ал

дсан

, 16 на

санд

хүр

сэн

хөгж

лийн

бэр

хшээ

лтэй

иргэн

1647

951

.4%

23.4

%13

.3%

8.3%

3.6%

serv

ice1

3016

нас

анд хүрс

эн одо

й ир

гэн

121

38.0

%24

.8%

19.0

%10

.7%

7.4%

serv

ice1

40

4 ба

түүнэ

эс дээ

ш хүүхэдт

эй, өр

х толгой

лсон

45 на

санд

хүр

сэн эх

(50 на

санд

хүрс

эн эцэ

г)-ийн

хал

амжий

н тэтгэв

эр22

59.1

%31

.8%

0.0%

4.5%

4.5%

serv

ice1

50Тэ

жээ

гч нь на

с ба

рсан

18 хүртэл

х на

сны

хүүхэд

1092

739

.1%

23.5

%17

.3%

12.3

%7.

7%

serv

ice1

60Ний

гмий

н да

атгала

ас өнд

өр нас

ны

тэтгэв

эр ава

х эр

х үүсэ

эгүй

ахм

ад нас

тан

742

46.2

%27

.4%

14.7

%8.

4%3.

4%Ний

гмий

н хала

мжий

н тэтгэм

ж

serv

ice2

11Ах

мад

нас

тныг ас

арч ба

йгаа

иргэн

д ол

гох

тэтгэм

ж29

678

38.0

%23

.3%

17.7

%13

.6%

7.5%

serv

ice2

12

Бүтэн өн

чин хүүхди

йг үрч

лэн ав

сан бо

лон

асра

н хамгаал

ж хар

галз

ан дэм

жиж

бай

гаа

иргэнд

олгох

тэтгэмж

1574

38.2

%21

.5%

16.7

%14

.1%

9.4%


86

Хөтө

лбөр

ийн нэ

р

НХ/ООТА

мэд

ээлл

ийн са

нд


н үр

шим

хүр

тэгчди

йн

тоо

Үр шим

хүр

тэгчди

йн хув

ь, амьж

иргаан

ы түв

шни

й бү

лэг тус бү

рээр

(О

ОТА

оно

ог үнд

эслэ

н өр

хийн

тоо

ны тэн

цүү

5 бү

лэгт

хув

ааса

н ба

йдла

ар)

Q1

(амьж

ир-гаа

ны

түвш

ин- хам

гийн

яд

уу)

Q2

Q3

Q4

Q5

(амьж

иргаан

ы

түвш

ин- хам

гийн

чи

нээл

эг

serv

ice2

13

Хамгаал

алт шаа

рдла

гатай бо

лсон

хүүхди

йг гэр

бүл

дээ ав

ч ас

рамжил

ж

байгаа

иргэн

д ол

гох

тэтгэмж

;30

041

.7%

21.3

%18

.0%

11.3

%7.

7%

serv

ice2

14

Тэжээ

н тэтгэх

хүүхэдгүй

ган

ц би

е ахмад

нас

тан бо

лон ганц

бие

хөгжли

йн

бэрх

шээ

лтэй

иргэн

ийг ас

рамжил

ж бай

гаа

иргэнд

олгох

аса

ргаа

ны тэтгэмж

27

437

.6%

26.3

%18

.2%

12.4

%5.

5%

serv

ice2

15

Байн

гын ас

аргаа шаа

рдла

гатай

16 хүр

тэлх

на

сны

хүүхэд

51

4449

.1%

20.3

%14

.2%

11.4

%5.

0%

serv

ice2

24Хо

ёр ба түүн

ээс дэ

эш ихэр хүүхэд

тө

рүүл

сэн өр

хийн

тэтгэмж

35

7837

.8%

19.6

%16

.2%

15.8

%10

.6%

serv

ice2

25Өнч

ин хүүхэд бо

лон гэнэ

тийн

эрс

длээ

с гэр

орон

гүй бо

лсон

иргэн

д ол

гох тусл

амж

31

1545

.6%

24.3

%15

.2%

10.4

%4.

6%

serv

ice2

27Ба

йнгы

н ас

аргаа шаа

рдла

гатай ир

гэнд

ол

гох тэтгэм

ж

2583

536

.0%

26.2

%18

.4%

12.8

%6.

6%

serv

ice2

2814

хүр

тэлх

нас

ны 3

ба түүн

ээс хүүхэд

тэй

өрх толгой

лсон

эх,

эцэ

г 18

1376

.6%

13.1

%6.

5%2.

8%1.

1%

Оло

н ни

йтий

н ор

олцо

онд түшиглэ

сэн үй

лчил

гээ

serv

ice3

10

Ахмад

нас

тан,

хөгжли

йн бэр

хшээ

лтэй

ир

гэн,

өнч

ин, хүчир

хийл

элд өр

тсөн

ир

гэдэ

д чи

глэс

эн зөв

лөгөө,

сур

галт

95

039

.7%

24.4

%16

.1%

13.6

%6.

2%se

rvic

e311

Шил

жин

суурь

шса

н өр

х 0

serv

ice3

20

Ахмад

нас

тан,

хөгжли

йн бэр

хшээ

лтэй

ир

гэн,

өнч

ин, хүчир

хийл

элд өр

тсөн

ир

гэдэ

д чи

глэс

эн орл

ого нэ

мэгдү

үлэх

дэ

мжлэ

г 10

5233

.1%

24.4

%18

.5%

15.2

%8.

7%se

rvic

e330

Нөх

өн сэр

гээх

үйл

чилгээ

42

0622

.9%

21.0

%21

.8%

22.0

%12

.3%

serv

ice3

40Тү

р ба

йр

165

21.2

%16

.4%

17.6

%23

.0%

21.8

%se

rvic

e350

Гэри

йн аса

ргаа

, үйл

чилгээ

475

26.5

%25

.3%

23.4

%16

.2%

8.6%

87


Хөтө

лбөр

ийн нэ

р

НХ/ООТА

мэд

ээлл

ийн са

нд


н үр

шим

хүр

тэгчди

йн

тоо

Үр шим

хүр

тэгчди

йн хув

ь, амьж

иргаан

ы түв

шни

й бү

лэг тус бү

рээр

(О

ОТА

оно

ог үнд

эслэ

н өр

хийн

тоо

ны тэн

цүү

5 бү

лэгт

хув

ааса

н ба

йдла

ар)

Q1

(амьж

ир-гаа

ны

түвш

ин- хам

гийн

яд

уу)

Q2

Q3

Q4

Q5

(амьж

иргаан

ы

түвш

ин- хам

гийн

чи

нээл

эг

serv

ice3

6030

33.3

%43

.3%

6.7%

10.0

%6.

7%

serv

ice3

70Гэ

рийн

аса

ргаа

, үйл

чилгээ

ний ур

чад

вар

олгох сургал

т 7

71.4

%14

.3%

14.3

%0.

0%0.

0%Тө

рөлж

сөн ас

рамжий

н үй

лчил

гээ

serv

ice4

10Ах

мад

нас

тны

төр

өлжсө

н ас

рамжий

н үй

лчил

гээ

100

5.0%

8.0%

16.0

%38

.0%

33.0

%

serv

ice4

20Хө

гжли

йн бэр

хшээ

лтэй

иргэн

ий

төрө

лжсө

н ас

рамжий

н үй

лчил

гээ

240.

0%4.

2%4.

2%58

.3%

33.3

%

serv

ice4

30Хө

гжли

йн бэр

хшээ

лтэй

16 хүртэл

х на

сны

ир

гэни

й тө

рөлж

сөн ас

рамжий

н үй

лчил

гээ

185.

6%0.

0%5.

6%55

.6%

33.3

%

serv

ice4

403 бо

лон түүн

ээс дэ

эш ихэр хүүхди

йн

төрө

лжсө

н ас

рамжий

н үй

лчил

гээ

Ахмад

нас

танд

үзүүл

эх тэтгэмж

хөн

гөлө

лт

serv

ice5

10Ах

мад

нас

тны

ортоп

едий

н хэрэ

гсэл

4910

713

.5%

21.3

%24

.2%

23.2

%17

.9%

serv

ice5

20Ах

мад

нас

тны

амра

лт сув

илал

1353

47.

2%14

.8%

20.7

%27

.1%

30.2

%se

rvic

e530

Ахмад

нас

тны

оро

н сууц

ы хөл

с/ түл

ш

1239

130

.9%

31.0

%22

.9%

11.3

%3.

9%

serv

ice5

40

Хүнд

эт дон

ор ахм

ад нас

тны

раш

аан

суви

лалд

амра

хад тээв

рийн

хэр

эгсл

ийн

зард

лын

50 %

1800

27.

0%13

.6%

19.2

%27

.1%

33.2

%se

rvic

e550

Ахмад

нас

тны

орш

уулгын за

рдал

34

23.5

%23

.5%

14.7

%32

.4%

5.9%

serv

ice5

60

Ний

слэл

ээс

1000

-аас

илү

ү км

зай

д ам

ьдар

даг ахмад

нас

тан эм

чилгээ

ний

шаа

рдла

гаар

хот

ява

х за

рдал

33

609.

5%22

.6%

30.7

%23

.4%

13.8

%se

rvic

e570

1006

618

.3%

24.8

%24

.7%

21.6

%10

.6%

serv

ice5

73Ха

маа

рах ба

йгуулл

агагүй

ахм

ад нас

тан

2401

19.7

%26

.0%

24.1

%19

.5%

10.6

%Ал

дар цо

лтой

ахм

ад нас

танд

үзүүл

эх тусла

мж

дэ

мжлэ

г


88

Хөтө

лбөр

ийн нэ

р

НХ/ООТА

мэд

ээлл

ийн са

нд


н үр

шим

хүр

тэгчди

йн

тоо

Үр шим

хүр

тэгчди

йн хув

ь, амьж

иргаан

ы түв

шни

й бү

лэг тус бү

рээр

(О

ОТА

оно

ог үнд

эслэ

н өр

хийн

тоо

ны тэн

цүү

5 бү

лэгт

хув

ааса

н ба

йдла

ар)

Q1

(амьж

ир-гаа

ны

түвш

ин- хам

гийн

яд

уу)

Q2

Q3

Q4

Q5

(амьж

иргаан

ы

түвш

ин- хам

гийн

чи

нээл

эг

serv

ice6

10

Улсы

н ба

атар

, хө

дөлм

өрий

н ба

атар

, да

йнд ор

олцо

ж бай

сан ахмад

нас

тан,

эс

вэл тэдн

ий гэр

бүл

д өгөх

тэтгэмж

,46

012

.0%

18.7

%22

.2%

24.8

%22

.4%

serv

ice6

20Га

вьяа

цол

той ахмад

нас

тны

нэм

эгдэ

л,39

5.1%

5.1%

15.4

%15

.4%

59.0

%

serv

ice6

30Га

вьяа

цол

той ахмад

нас

тны

тээ

врий

н за

рдал

18

51.

1%6.

5%16

.8%

29.2

%46

.5%

serv

ice6

40Га

вьяа

цол

той ахмад

нас

тны

амра

лт

суви

лалд

очи

х за

мын за

рдал

30

90.

6%2.

6%11

.0%

26.9

%58

.9%

serv

ice6

50

Гавь

яа цол

той ахмад

нас

тны

оро

н сууц

, түлш

ний хө

нгөл

өлт,

ард

ын бо

лон гавь

яат

цолт

ны нэм

эгдэ

л 17

354.

6%8.

3%14

.0%

24.1

%49

.0%

serv

ice6

70Ул

сын ба

атар

, хөд

өлмөр

ийн ба

атар

, ард

ын

цолт

он ахм

ад нас

тны

нэм

эгдэ

л 24

43.

3%8.

2%12

.3%

24.2

%52

.0%

serv

ice6

71Га

вьяа

т цо

лтон

ахм

ад нас

тны

нэм

эгдэ

л10

711.

4%3.

8%10

.0%

23.8

%61

.0%

Хөгж

лийн

бэр

хшээ

лтэй

иргэд

эд үзүүл

эх тэтгэмж

тусл

амж

serv

ice7

10Хө

гжли

йн бэр

хшээ

лтэй

иргэд

ийн ор

он

сууц

/түл

шни

й хө

нгөл

өлт

1724

346

.8%

24.0

%15

.0%

10.0

%4.

2%

serv

ice7

3018

хүр

тэлх

нас

ны хөгжли

йн бэр

хшээ

лтэй

ир

гэди

йн ортоп

едий

н хэрэ

гсэл

26

3330

.4%

23.4

%20

.5%

15.3

%10

.3%

serv

ice7

40Хө

гжли

йн бэр

хшээ

лтэй

иргэд

ийн

ортопе

дийн

хэр

эгсэ

л 69

5431

.5%

25.1

%20

.2%

15.4

%7.

9%

serv

ice7

50

18 хүр

тэлх

нас

ны бол

он нас

анд хүрс

эн

хөгж

лийн

бэр

хшээ

лтэй

иргэд

ийн

ортопе

дийн

бол

он бусад

тусла

х хэрэ

гсэл

6771

31.0

%23

.4%

21.6

%16

.1%

7.8%

serv

ice7

60

Хөгж

лийн

бэр

хшээ

лтэй

хүүхд

ийн

сургууль

д яв

ах тээ

врий

н хэрэ

гсли

йн

зард

ал

1373

42.2

%18

.3%

17.1

%14

.4%

7.9%

serv

ice7

70Хө

гжли

йн бэр

хшээ

лтэй

иргэд

ийн ам

ралт

суви

лалд

ява

х за

мын за

рдал

23

7622

.2%

19.6

%20

.2%

21.5

%16

.5%

89


Хөтө

лбөр

ийн нэ

р

НХ/ООТА

мэд

ээлл

ийн са

нд


н үр

шим

хүр

тэгчди

йн

тоо

Үр шим

хүр

тэгчди

йн хув

ь, амьж

иргаан

ы түв

шни

й бү

лэг тус бү

рээр

(О

ОТА

оно

ог үнд

эслэ

н өр

хийн

тоо

ны тэн

цүү

5 бү

лэгт

хув

ааса

н ба

йдла

ар)

Q1

(амьж

ир-гаа

ны

түвш

ин- хам

гийн

яд

уу)

Q2

Q3

Q4

Q5

(амьж

иргаан

ы

түвш

ин- хам

гийн

чи

нээл

эг

serv

ice7

91Хө

гжли

йн бэр

хшээ

лтэй

хүүхд

ийн

цэцэ

рлэгий

н хо

олны

мөн

гө

650

.0%

33.3

%0.

0%16

.7%

0.0%

serv

ice7

9218

нас

хүр

сэн хө

гжли

йн бэр

хшээ

лтэй

ир

гэни

й хари

лцаа

хол

боон

ы зар

дал

1437

42.7

%24

.1%

17.7

%11

.4%

4.0%

serv

ice7

93

Ний

слэл

ээс

1000

км

-ээс

илү

ү за

йд

амьд

арда

г хөгжли

йн бэр

хшээ

лтэй

ир

гэни

й хүүхди

йн эмчи

лгээ

ний зо

рилгоо

р УБ

ява

х за

мын за

рдал

15

7929

.8%

25.1

%21

.8%

15.5

%7.

8%

serv

ice7

94Ха

раагүй

иргэн

ий эмчи

лгээ

, амра

лт

суви

лалд

ява

х за

мын за

рдал

10

829

.6%

26.9

%15

.7%

16.7

%11

.1%

serv

ice7

95Хө

гжли

йн бэр

хшээ

лтэй

хүүхд

ийн

зусл

ангийн

зар

дал

2015

.0%

45.0

%15

.0%

15.0

%10

.0%

serv

ice7

96Хө

гжли

йн бэр

хшээ

лтэй

иргэн

ий

оршуулгын

зар

дал

7953

.2%

22.8

%15

.2%

5.1%

3.8%

Эх,

хүүхд

ийн тэтгэм

ж тусла

мж

serv

ice8

10Жир

эмсэ

н бо

лон хө

хүүл

хүүхэдт

эй эхи

йн

тэтгэм

ж

6294

223

.6%

20.0

%18

.6%

19.3

%18

.5%

serv

ice8

20Ал

дарт

эх

– 1р зэ

рэг,

6473

529

.5%

26.3

%22

.4%

15.1

%6.

7%se

rvic

e821

Алда

рт эх

– 2р зэ

рэг,

1117

9330

.4%

22.3

%19

.7%

16.7

%10

.8%


90

public disclosure authorized - world...

Documents