punim diplome - edukimi.uni-gjk.org nivokazi (e... · punimi gjatë trajtimit të kësaj tematike...
TRANSCRIPT
1
UNIVERSITETI I GJAKOVËS “FEHMI AGANI”
FAKULTETI I EDUKIMIT
PROGRAMI FILLOR
PUNIM DIPLOME
TEMA:
RETARDIMI MENTAL I FËMIJËVE
Udhëheqësi shkencor: Studentja:
Prof. ass. dr. Behxhet Gaxhiqi Abetare Nivokazi
GJAKOVË, 2019
2
Ky punim diplome u mbrojt me para komisionit vlerësues në përbërje:
1. Kryetari
2. Anëtar
3. Mentori
Komisioni vlerësues e vlerësoi punimin me notën ( )
3
PËRMBAJTJA
Falënderimi ………………………………………….…...…………….....… V
Abstrakti ………………………………………..........…………….……..… VI
Hyrje ……………………………………………………………................... VII
KAPITULLI I
1. Retardimi mental …………………………………..………..……..…… 8
1.1. Shkaqet e retardimit mental ……..………………………............... 8
1.2. Trajtimi dhe parandalimi i retardimit mental …………………….. 9
1.3. Sindromi Down …………………………………………………… 9
1.4. Karakteristikat ……………………………………………….......... 10
1.5. Kujdesi për fëmijet me Down …………………………………….. 12
1.6. Mbrojtja nga infeksionet ………………………………………….. 12
1.7. Parandalimi i deformimit të shputave dhe problemet e tjera …...… 13
1.8. Parandalimi i sindromit Down…………………………...…..……. 13
KAPITULLI II
2. Kretenizmi (Hipo-Tireoza) …………….………………………………. 14
2.1. Shenjat dhe parandalimi ………………………………………….. 14
2.2. Miqësia …………………………………………………………… 15
2.3. Fëmija me disa paaftësi të rënda………………………………….. 16
2.4. Kujdesi institucional ………………….…………………………... 17
2.5. Disa caqe në kujdesin për fëmijën me paaftësi të rendë dhe të
shumëfishtë………………………………………………………… 18
KAPITULLI III
3. Zhvillimi i fëmijës dhe zhvillimi i vonuar ………..………………….… 18
3.1. Gjuha me shenja ………………………………………………….. 18
3.2. Stimulimi i hershëm ………………………………….…………… 19
3.3. Zhvillimi normal i fëmijës ………………………………………… 20
4
KAPITULLI IV
4. Të ushqyerit …………………………………….………………………. 22
4.1. Mosushqyeshmeria te fëmijët e paaftë …………………………… 23
4.2. Të ushqyerit e suksesshem ……………………………..………… 23
4.3. Pozita për marrjen e ushqimit ………………………..…………… 24
4.4. Ushqimi i vetvetes ………………………………………………… 24
KAPITULLI V
5. Veshja………………………………………………….…………………. 25
5.1. Ushtrimet e Toaletit ……………………….……..…..…………………. 26
5.2. Menyrat për ta bërë ushtrimin për Toalet më të lehtë …….…………… 27
5.3. Problemet specifike ……...…….………………………….………….… 28
5.4. Larja………………………………………………………..…………… 29
5.5. Kujdesi për dhëmbët dhe mishin e dhëmbëve ………..………………… 31
KAPITULLI VI
6. Sjellja e fëmijës…………………………………………………………. 32
6.1. Mënyrat për t’i përmirësuar mësimin dhe sjelljet …….………………. 32
6.2. Problemet e caktuara të sjelljes të cilat paraqiten të disa fëmijë me
nevoja të veçanta ….…………………………………..……………… 33
6.3. Sjellja e çuditshme ….……………………………………..…………. 34
KAPITULLI VII
7. Fëmija i retarduar mentalisht dhe seksi ……..………………………. 35
7.1. Martesa dhe familja ………………………….……………………….. 35
7.2. Nevoja për pranimin e një amplitude të gjerë të sjelljes seksuale …… 36
Përfundimi …………………………………………………………………. 37
Literatura …………...……………………………………………................ 39
Autobiografia ………………………………………………………………. 40
5
Falënderimi
Fale nderimet ne jete jane fjale qe tregojne pe ruljen e shpirtit tone ndaj atyre qe na ndihmuan
te arrijme majat e suksesit tone . E une ke te pe rulje shpirte rore ua be j te gjithe familjes sime,
profesoreve, të dashurit dhe miqve te jetes te cile t ishin gardianet e udhe s sime. Nje fale nderim
I vecante shkon pe r prof. ass. dr. Behxhet Gaxhiqi i cili me personalitetin e tij te
jashte zakonshe m u be shembulli me i cmuar i mire sise, dijes, e guximit ne te cilen u mbe shteta
qe nga njohja me te . Këtë punim ia kushtoj prindërve te mi, të cilët ishin inspirimi më i mirë
në rrugën time të shenjtë. Mami, babi, ëndërra jonë e përbashkët sot po realizohet. Sot, po marr
epitetin më të bukur “Mësuese” .
Thank you
These two simple words - ‘Thank you’ - show the humbleness of our soul to those who have helped
us reach our successes. My gratitude goes to all of my family, teachers, my love and life
friends who were my rock throughout. A special thanks goes to Prof.Ass.Dr. Behxhet Gaxhiqi,
who with his extraordinary personality became the most precious example of kindness,
knowledge, and courage on which i was supported in since knowing him. i dedicate this work
to my parents, who were my inspiration throughout my journey. Mum, dad, today our dream
is becoming a reality. Today, I’m taking the most beautiful title of "Teacher".
6
ABSTRAKTI
Nëpërmjet këtij punimi synohet të tregohen mënyrat, procedurat dhe ngecjet e fëmijëve, pastaj
puna e prindërve me këta fëmijë, metodat, teknikat, strategjitë e gjithë shoqërisë që vënë në
përdorim. Po ashtu nga natyra e këtij punimi janë trajtuar edhe llojet e zhvillimit normal të fëmijës,
parimet dhe karakteristikat e tyre, duke shqyrtuar më vonë ngecjet që ata mund t’i kenë të lindura
apo të fituara gjatë jetës. Fëmijët me ngecje në zhvillim, edukimin dhe arsimimin e tyre i studion
pedagogjia speciale. Edukimi inkluziv apo gjithëpërfshirës iu jep të drejta fundamentale këtyre
fëmijëve, të drejtat për arsimim dhe gjithëpërfshirje njësoj si të gjithë fëmijëve të tjerët të botës.
Gjatë trajtimit të këtyre koncepteve janë trajtuar dimensione të ndryshme të mënyrës së trajtimit
të këtyre fëmijëve. Punimi gjatë trajtimit të kësaj tematike është ndalur edhe te sensibilizimi i
shoqërisë për pranimin e këtyre fëmijëve në shoqëri dhe shtytjen sa më të madhe të tyre për
gjithëpërfshirje.
Fjalet kyce: zhvillim, ngecje, edukim inkluziv/gjithëpërfshirës, pedagogji speciale etj.
ABSTRACT
Through this paper you will gain an understanding of the ways, the procedures and the overall
development of children, then the work of the parents with their children, and methods, techniques,
and strategies that the whole society put into place. Additionally, by the nature of this paper, the
types of child development, their principles and characteristics were also considered, examining
later if slow development is from birth, or acquired during their lifetime. Special Pedagogy is
undergoing for children with slow development and their education and long life learning.
Inclusive or comprehensive education gives children with special needs fundamental rights, an
education and inclusive rights as children in mainstream education. In dealing with these concepts,
different dimensions of the treatment of children with needs have been addressed. The work on
tackling this issue has also stopped awareness of society for accepting children with needs in a
mainstream society and pushing them as much as possible for inclusion.
Key words: development, slow development, inclusive / inclusive education, special pedagogy
etc.
7
HYRJE
Mësuesi është prind, menaxher është shok, trajner i ekipit, ku në këtë rast ekipi janë nxënësit.
Marrja e një diplome kurrë nuk mund të garantojë se një mësues mund të jetë i suksesshëm dhe i
aftë. Duhet shumë punë për të ardhur deri tek rezultatet dhe deri tek suksesi, në radhë të parë duke
poseduar shprehi, aftësi dhe vlera të veçanta. Mësuesi duhet të ndjekë zhvillimin e jetës dhe duhet
të dijë se si nxënë fëmijët dhe si e krijojnë mjedisin që e lehtëson të nxënit. Sjellja e mësuesit
ndikon në shëndetin mendor të fëmijës, por edhe në rezultatet e tyre në të nxënë. Zhvillimi është
një proces i cili nënkupton të gjitha ndryshimet që ndodhin që nga frytnimi e deri në përfundim të
jetës, ku nënkuptohen të gjitha ato ndryshime të cilatfillojnë që nga ajo kohë. Të zhvilluarit është
proces mjaft interesant. Është shpjeguar shumë herë përmes teorive të ndryshme se fëmija qysh në
fëmijërinë e hershme fillon të dallojë gjërat, t’i njohë ato, e madje të jetë i vetëdijshëm edhe për
ekzistimin e tyre, edhe pasi i kemi larguar ato, e shumë gjëra të tjera që na bëjnë kurioz për studimin
e mëtutjeshëm të këtyre dukurive.
Fëmija gjatë rritjes së tij mund të pësojë edhe lloje të ndryshme të ngecjeve në zhvillim, të cilat
mund të jenë të natyrave të ndryshme, mirëpo këto ngecje në zhvillim mund të jenë të lindura,
biologjike, që i bie të jenë të trashëguara, pastaj mund të jenë të fituara nga shumë faktorë të tjerë
dhe ngecjet që fëmija mund t’i pësojë nga ndonjë aksident. Pedagogjia speciale si një disiplinë
shkencore studion të gjitha ligjësitë e zhvillimit, edukimit dhe arsimimit të personave me nevoja
të veçanta. Personat me nevoja të veçanta janë me të vërtetë të veçantë për një lloj arsye, prandaj
edhe ky term është më i përgjegjshëm dhe është konsideruar si më i butë për ta.
P.sh., fëmijët me sindromin e Down-it, pavarësisht ngecjeve që kanë, ata mund të tregojnë zotësi
në lëmenj të caktuar, pastaj fëmijët me dëmtime në të parë, realisht ata mund të mos kenë ndonjë
ngecje mentale, gjë që nuk i cungon ata të tregojnë zotësi në ndonjë fushë tjetër apo personat me
dëmtime fizike apo në të dëgjuar. Secili nga ata mund të japë kontribut në fusha të ndryshme dhe
është pikërisht kjo që ata nuk duhet të ndihen inferiorë dhe personat e tjerë duhet të kuptojnë se të
gjithë jemi të barabartë, kështu që pranimi në shoqëri, angazhimi si dhe përkujdesja ndaj tyre
asnjëherë nuk duhet të mungojë.
“Për këta fëmijë gjithsesi duhet të përpilohet kurrikulë e veçantë, në të cilën duhet të përfshihen të
gjitha llojet dhe mënyrat e mësimëdhënies, duke iu përshtatur ngecjeve në zhvillim të tyre, punë
kjo sa e mundimshme, po aq edhe e vështirë, mirëpo që duhet përkushtim dhe shumë delikatesë.
Këtyre fëmijëve më shumë u nevojitet punë kreative, në mënyrë që t’u mundësohet punë më
efikase motorike, nxitje të manovrimit me gjërat që ua ngacmon kujtesën (mbajtjen në mend) etj.
Fakti më i rëndësishëm që duhet ditur rreth fëmijëve me sindromin Down, është se me kujdesin
dhe mbështetjen e duhur terapeutike që në fëmijërinë e hershme, këta fëmijë mund të arrijnë të
përmbushin potencialin e tyre, fakt ky që çon në mundësinë për të jetuar një jetë të gjatë
gjithëpërfshirëse dhe të pavarur, pra të jenë pjesë aktive e komunitetit ku jetojnë. Fëmijët me
sindromin Down përfitojnë përkujdesje, vëmendje dhe përfshirje në jetën në komunitet sa edhe
çdo fëmijë tjetër." 1 Si më të gjithë fëmijët, edukimi kualitativ në shkolla apo në qendra
parashkollore është i rëndësishëm që të përfshijë të gjitha mundësitë që i nevojiten fëmijës për të
zhvilluar aftësi të forta akademike. Gjithashtu, fëmijët me sindromin Down janë shfrytëzuës të
1Romanathon, N.; Morgan, B., TESOL and policyenactments, Perspectives from practice, TESOL Quarterly 41, 2007
8
hershëm të evaluimeve të gjëra shëndetësore dhe intervenimeve profesionale, por e rëndesishme
për t’u mbajtur mend është që çdo fëmijë meriton të jetë i rrethuar nga njerëz që i duan, i
respektojnë dhe admirojnë të gjithë fëmijët.
1. Retardimi mental
Retardimi mental është vonim ose ngadalësim në zhvillimin mendor të fëmijës. Fëmija i mëson
gjërat më ngadalë se sa fëmijët e tjerë të moshës së tij. Ai mund të jetë i vonshëm në fillimin e
lëvizjes, të të qeshurit, në interesimin për gjëra, në përdorimin e duarve, në të ulur, në të folur dhe
në kuptim. Në disa raste mund t'i zhvillojë disa nga këto shkathtësi, por të vonohet në të tjerat.
Retardimi mental radhitet nga i lehti deri te i rëndi. Fëmijës i cili është lehtë i retarduar i nevojitet
më shumë kohë që t'i përvetësojë shkathtësitë e caktuara. Por me ndihmën, ai mund të rritet dhe të
aftësohet që të kujdeset për vetvetën dhe të bëjë një jetë aktive dhe të ketë vend me përgjegjësi në
bashkësinë e tij. Fëmija i cili është rëndë i retardua,r edhe pse rritet, mund të mbesë në moshën
mendore të një foshnjeje ose fëmije të vogël. Ai do të ketë nevojë përherë për kujdes në disa
aspekte.
Retardimi mental nuk mund të shërohet. Sidoqoftë, të gjithë fëmijët e retarduar mentalisht mund
të ndihmohen që të zhvillohen më shpejt. Sa më herët që të fillojë ndihma speciale ose "stimulimi",
fëmija ka gjasa të fitojë më shumë aftësi.
Format më të shpeshta të retardimit mental janë: Sindromi Down dhe kretenizmi. Sidoqoftë,
retardimi mental është e vetmja arsye e zhvillimit të ngadalësuar të fëmijëve. Fëmija i cili është i
verbër do të jetë i ngadalshëm në kapjen e gjërave dhe në lëvizjen përreth, nëse mungon ndihma
dhe inkurajimi. Fëmija i cili është i shurdhër do të vonohet në mësimin e komunikimit, nëse nuk
ndihmohet në mësimin e të "folurit" në mënyra të tjera. Fëmija i cili ka paaftësi të rëndë fizike
është shpeshherë i ngadalshëm në përdorimin e trupit dhe të mendjes.2
1.1. Shkaqet e retardimit mental
Ekzistojnë shumë shkaqe:
1. Shpeshherë shkaku nuk dihet.
2. Disa fëmijë lindin me tru shumë të vogël, ose truri nuk rritet apo nuk funksionon
normalisht.
1) Nganjëherë ekziston "gabim në kromozome" ose ndonjë porosi e vogël që determinon se si
do të jetë fëmija (trashëgimia). Kjo ndodh te sindroma Down.
2) Ndonjëherë nëna nuk merr sasi te mjaftueshme të ushqimit të caktuar ose të mineraleve
gjatë shtatzënisë.
2Werner, David, (1987), “Fshataret e vegjël me paaftësi “U.S.A, fq. 277
9
3) Dëmtimi i trurit mund të ndodhë përpara, gjatë ose pas lindjes. Si shtesë e të qenit të
retarduar këta fëmijë mund ta përjetojnë po ashtu edhe paralizën cerebrale, verbimin,
shurdhimin ose krizat.
4) Fruthin gjerman (rubeolën) gjatë shtatëzënisë.
5) Meningjitin (infektimin e trurit) nga bakteriet, tuberkulozi ose malarja, më së shpeshti
gjatë fëmijërisë së hershme.
6) Hydrocefalusin, shpesh me spina bifida.
7) Lëndimet e kokës.
8) Shkaktarët tjerë, duke përfshirë tumoret e trurit, helmimin me plumb, pesticidet, ilaçet dhe
ushqimet e caktuara dhe disa forma të distrofisë muskulare ose të atrofisë. Në shumë pjesë
të botës, shkaqet më të shpeshta të retardimit mental janë dëmtimi i trurit dhe sindromi
Down. Por në disa rajone malore, shpesh shkaktohet nga mungesa e jodit në ushqim dhe
në ujë.
9)
1.2. Trajtimi dhe parandalimi i retardimit mental
Zakonisht nuk ka trajtim për retardimin mental. Për këtë arsye, shpeshherë nuk na nevojitet shkaku
i saktë. Përkundrazi, ne duhet ta ndihmojmë fëmijën që të zhvillohet më mirë. Sidoqoftë, në raste
të caktuara, ilaçet e caktuara, ndërrimet me dietë, ose parandalimi i helmimit të mëtutjeshëm mund
të rezultojnë me ndryshime të mëdha.
Nëse fëmija e ka ndonjë shenjë të kretenizmit ose duket se gradualisht është duke e humbur aftësinë
mendore. Mirëpo është e mirëqenë të kërkohet këshilla e ekspertit mjekësor.3
1.3. Sindroma Down
Sindromi Down nuk është një sëmundje, por është kusht gjenetik, është një çrregullim
kromozomik, i cili ndërlidhet me çrregullime intelektuale. Shkaku është deformimi kromozomik,
ku gjatë zhvillimit të qelizave krijohen 47 në vend të 46 kromozomeve. Kromozomet janë njësi
që gjenden në çdo qelizë të trupit tonë. Ato kujdesen për karaktristika si ngjyra e syve, e flokëve
që ne i trashëgojmë nga prindërit tonë. Ato paraqiten në formën e një mesazhi të koduar në
substancat kimike të quajtura ADN.
2 B. Gaxhiqi, (2017): Stresi dhe dekoncetrimi i fëmijëve në mësim. Prishtinë, fq,23-24
10
Një individ ka 23 çifte kromozomesh në çdo qelizë, pra 46 kromozome teke. Tipi më i shpeshtë i
sindromit Down, është trisomia 21. Kur veza bashkohet me spermën, qeliza e parë e zhvillimit ka
47 kromozome në vend të 46. Të gjitha qelizat që do të zhvilohen më pas do të kenë gjithashtu 47
kromozome. Në varësi të niveleve të ndryshme gjenetike, ka manifestime të ndryshme të
sëmundjes.
Disa lloje të sindromit Down nuk mund të vërehen menjëherë, ndërsa disa të tjera bien menjëherë
në sy. Diagnoza me sindromin Down e fëmijëve dhe e të rriturve nuk i klasifikon këta persona si
të sëmurë apo si viktima. Ata mund t'i kenë disa karakteristika të përbashkëta fizike, të cilat
ndryshojnë nga personi në person. Mirëpo këto karateristika nuk janë tregues të ardhmërisë, sa i
përket aftësive të personit ose të aftësisë së tij apo të saj për të mësuar.
Në shumë rajone, sindromi Down ose "mongoloizmi" - është forma më e shpeshta e ngadalësisë
mentale ose e retardimit. Këta fëmijë janë më të ngadalshëm sesa të tjerët në mësimin e përdorimit
të trurit dhe trupit të tyre. Po ashtu, ekzistojnë edhe disa probleme të caktuara fizike.
Ky kombinim i shenjave të ndryshme quhet "sindrom". Foshnja nuk zhvillohet normalisht në mitër
për shkak të gabimit në "kromozome" (material i cili gjindet në çdo qelizë të trupit dhe i cili
determinon se çfarë do të jetë foshnja dhe si do të duket).4
1.4. Karakteristikat
Karakteristikat e pergjithshme te femijeve me sindromin Down:
1. Tonusi i dobet i muskujve apo fuqia e dobet e muskujve; 2. Qafa e shkurter dhe koka e vogel; 3. Arrin ngadale ne peshe normale te stabilizuar; 4. Forma e gojes eshte e vogel; 5. Perpelitje e kapakeve te syrit me copë lekure ne qoshet e brendshme te syrit; 6. Kane problem ne te folur; 7. Syte e pjerret; 8. Shuplaka te gjera dhe te shkurtera; 9. Aftesi te çuditshme ne ekstremitete (gjestikulacion).
4 Werner, David, (1987): “Fshataret e vegjël me paaftësi “U.S.A, fq. 279
11
Karakteristikat e pamjes fizike:
1) Koken prapa e kane te sheshte; 2) Qafe te shkurter dhe koke te vogel; 3) Ure te sheshte te hundes; 4) Veshe te shkurter dhe te ulet; 5) Shenja te bardha ne irisin e syrit; 6) Gojen e kane te vogel; 7) Gjuhe te madhe e te zgjatur; 8) Kane vetem nje nyje perkulese ne gishtin e peste ne vend te nyjeve; 9) Duar te shkurtëra dhe te gjera, me nje vije te thelluar te vetme ne pellemben e njeres dore
ose te te dyja duarve; 10) Profil i rrafshet facial dhe drejtim prej se larti te syve; 11) Kembe te gjera me gishta te shkurter; 12) Ne korne gjenden disa njolla qe quhen njollat e Brushfildit; 13) Mungon aftesia e mendimit abstrakt.
Vecorite psiqike:
1) Disponim te luhatshem; 2) Paaftesi te udheheqin vetveten; 3) Nuk reagojne nga ngacmimet e jashtme; 4) Kenaqësi patologjike, paaftesi per vetembajtje.5
Shenjat e tjera të mundshme:
1) Bërrylin, kërdhokullat dhe nyjet e këmbëve mund t'i ketë shumë të çliruara ose fleksibile; 2) Njëri nga tre personat e tillë ka probleme me zemër; 3) Mund të zhvillohet edhe leukemia (kanceri i gjakut); 4) Te fëmijët e rritur kontrollojeni dëgjimin dhe të pamurit; 5) Një nga 10 fëmijë të tillë i ka eshtrat e deformuar të qafës të cilët mund t'i rrëshqasin dhe
ta pickojnë palcën kurrizore. Kjo mund të shkaktojë paralizën e papritur ose me rritjen graduale - ose vdekje të papritur.6
5 Bajrami, Vedat, (2003): “Edukimi special në Kosovë”, Prishtinë, fq.19 6 Po aty fq. 19
12
1.5. Kujdesi për fëmijët me Down
Retardimi mental te fëmijët me sindromin Down mund të jetë i lehtë, mesatar ose i rëndë. Disa
fëmijë të tillë kurrë nuk mund të mësojnë të flasin. Shumica prej tyre mund të mësojnë të lexojnë
dhe të shkruajnë. Shumica e këtyre vajzave dhe djemve janë të shoqërueshëm dhe shumë të dashur,
po ashtu sillen mirë me njerëzit të cilët i trajtojnë mirë. Madje edhe ata të cilët janë të retarduar
rëndë, me ndihmë dhe mësim të mirë, zakonisht mësohen që të kujdesen për nevojat themelore të
tyre dhe të ndihmojnë në punët e thjeshta.
“Mirëpo, zhvillimi i tyre fizik dhe mental është më i ngadalshëm sesa zhvillimi normal. Kështu,
prindërit dhe të gjithë ata të cilët kujdesen për këta fëmijë duhet të jenë shumë të durueshëm me ta
dhe qysh nga mosha shumë e re të bëjnë krejt çka është e mundshme që t'u ndihmojnë për t'i
zhvilluar kapacitetet e tyre fizike dhe mentale. Për të evituar ose zgjedhur problemet e sjelljes,
prindërit duhet të jenë shumë të qëndrueshëm në trajtimin e fëmijës së tyre dhe në pritjen e
rezultateve. Fëmija kërkon inkurajim për gjërat që i bën mirë. Disa fëmijë me sindromin Down
mund të shkojnë në shkollë, por kanë nevojë për ndihmë plotësuese.”7
Është me rëndësi që mësuesit ta kuptojnë problemin e tyre dhe t'u ndihmojnë fëmijëve të tjerë që
ta trajtojnë fëmijën e retarduar me respekt. Nëse fëmija nuk gëzon mirëkuptim ose ndihmë
plotësuese në shkollë, në rajonet rurale nganjëherë mund të jetë më mirë për fëmijën me sindromën
Down të edukohet përmes punës në familjen e tij përreth shtëpisë dhe në fusha. Ekzistojnë 3 gjëra
kryesore të cilat kanë lidhje me njëra tjetrën për t'u kujdesur për fëmijën me sindromin Down:
1. Ndihmoni fëmijës që t'i zhvillojë aftësitë fizike dhe mentale;
2. Mbrojeni fëmijën nga sëmundjet infektive;
3. Parandaloni ose korrigjoni deformimet.8
1.6. Mbrojtja nga infeksionet
Fëmijët me sindromin Down sëmuren më shpesh sesa fëmijët e tjerë. Ata mund të ftohen shumë
lehtë, të marrin bronhitis, pneumoni dhe infeksione të tjera.
Kështu që mbrojtja e shëndetit të tyre është shumë me rëndësi.
1) Ushqejeni me gji fëmijën sa më gjatë që është e mundur. Qumështi i gjirit përmban
"antitrupa" të cilat i ndihmojnë fëmijës që ta luftojë infeksionin. (Nëse nuk mund të pijë gji,
nxirrni qumështin nga gjinjët tuaj dhe ushqejeni atë me këtë qumësht, duke e përdorur
lugën ose ndonjë mënyrë tjetër e cila ka efekt.).
7Osmani, Sh.: Fjalor i pedagogjisë, Sh.B. “8 Nëntori”, Tiranë, 1983 8 Werner, David, (1987): “Fshatarët e vegjël me paaftësi” U.S.A. fq.280-281
13
2) Si edhe te çdo foshnje filloni në muajin e 5-të t'i jepni ushqime të tjera siç janë: pemët,
bishtajat, vezët dhe orizi, por po ashtu vazhdoni t'i jepni gji. (Sikur edhe çdo foshnje tjetër,
mateni çdo muaj në qendrën shëndetësore, në mënyrë që të siguroheni se po rritet mirë.)
3) Vaksinat - mund ta mbrojnë atë nga shumë sëmundje të fëmijërisë. Fëmija me sindromin
Down i cili e merr fruthin ose kollën e mirë, shumë lehtë mund ta marrë pneumoninë.
4) Kujdesi i hershëm mjekësor - Kur i sëmuret fyti, ka dhimbje të veshit ose ftohje të keqe,
dërgojeni te punëtori shëndetësor, sa më shpejt që është e mundur.
1.7. Parandalimi i deformimit të shputave dhe problemet e tjera
Parandalimi i deformimit të shputave dhe problemet tjera:
Kontrolloni të gjitha foshnjet e posalindura për kërdhokullat e zhvendosura (të dislokuara), në
mënyrë që të korrigjohen sa më parë që është e mundur;
Për fëmijën i cili e ka gishtin e madh të larguar nga të tjerët, mos përdorni këpucë të forta të cilat
e lakojnë gishtin e madh brenda në këtë mënyrë. Kjo mund të shkaktojë zhvendosje (dislocim).
Më mirë është të mbathen patikat, këpucët e buta ose sandallet. Kur gishti i madh del jashtë shumë,
pozita e tij mund të korrigjohet nganjëherë me operacion, kështu që këpucët do të pasojnë pa
problem;
Nëse fëmija i ka shputat shumë të rrafshta, shtojcat e brendshme speciale mund të bëjnë punë
mire;
Nëse në duar, shputa ose në trup i zhvillohet ndonjë shenjë e paralizës ose e humbjes së
ndjeshmërisë, kërkojeni këshillën e ortopedit ose të neurokirurgut.9
1.8. Parandalimi i sondromës Down
Një në çdo 800 fëmijë lind me këtë sindrom dhe ai paraqitet më shpesh te nënat më të reja se 18
vjet, dhe më të vjetra se 35 vjet. Gratë mbi moshën 40 vjeçare (ose madje edhe mbi 35 vjet) duhet
të konsiderojnë se më nuk dëshirojnë fëmijë.
9 Werner, David, (1987): “Fshatarët e vegjël me paaftësi” U.S.A. fq. 281
14
Po ashtu, nëse një çift tashmë e ka një fëmijë të tillë, gjasat për ta pasur edhe një, janë më të mëdha
se normalisht. Në disa shtete, në muajin e 4 të shtatëzanisë, mund të bëhet testi (amniocenteza),
për të parë se a e ka fëmija sindromin Down. Nëse është ashtu fëmija, duhet të mendohet për
abortim (në shoqëritë ku kjo është e lejuar).10
2. Kretenizmi (Hipo – Tireoza)
Kretenizmi është vonim në zhvillimin mental dhe fizik, i cili vjen për shkak se trupi nuk prodhon
sasi të mjaftueshme të "tiroksinës". Tiroksina është një substancë ose "hormon", i cili kontrollon
rritjen e fëmijës dhe funksionet e trupit të tij. Pa të çdo gjë është më e ngadalshme. Tiroksina
prodhohet nga një gjëndër, e cila gjendet në pjesën e përparme të qafës. Për të prodhuar tiroksinën,
gjëndra ka nevojë për jod. Shumica e njerëzve marrin sasi të mjaftueshme të jodit nga uji dhe
ushqimi.
Por në disa rajone, posaçërisht në ato malore, krypa, uji dhe ushqimi kanë sasi shumë të vogël të
jodit. Në përpjekjen që të pranojë sa më shumë jod, gjëndra tiroide nganjëherë rritet shumë, duke
krijuar një të ënjtur të quajtur gushë. Në rajonet ku ka pak jod dhe shumica e njerëzve e ka gushën,
kretenizmi është i shpeshtë.
Në këto rajone të njëjta, shpesh shumë fëmijë kanë dëgjim të vështirësuar ose janë pak a shumë të
retarduar mentalisht. Edhe pse nuk i manifestojnë të gjitha shenjat tipike të kretenizmit, shkaku
sipas të gjitha gjasave është i njëjtë. Nganjëherë në rajonet ku gusha nuk është e shpeshtë,
kretenizmi lajmërohet për arsye të tjera.
2.1. Shenjat dhe parandalimi
Më poshtë do t'i tregojmë disa nga shenjat tipike te kretenizmit dhe do t’i krahasojmë ato me
shenjat e sindromit Down, të cilat në njëfarë mënyre i ngjajnë shenjave të kretenizmit. Shpesh
është vështirë të themi për foshnjën e posalindur se a vuan nga kretenizmi. Ajo shpesh lind e madhe
dhe pastaj dështon në rritjen normale.
Foshnja mund të ketë probleme me ushqim ose vështirësi me frymëmarrje, ose bën zhurmë për
shkak të gjuhës së madhe. Ajo lëviz dhe qan pak.
Në moshën 3 deri në 6 muajshe, nëna shpesh brengoset për shkak se foshnja duket e mërzitur,
interesohet shumë pak për gjërat, flen shumë dhe është e ngadalshme në të gjitha fushat e
zhvillimit.
10 Po aty, fq. 281
15
Shenjat e kretenizmit:
Temperatura mbinormale;
Lëkura e trashë, e terur dhe e ftohtë;
Flokët e shkurtër dhe në ballë;
Kapakët e syve të mufatur;
Baza e hundës në mes të syve e rrafshët;
Fytyra, duartdhe shputat e mufatura;
Trashje poshtë qafës;
Rritet shumë ngadalë. Shumë i shkurtër për moshën e vet;
Opstipacione të shpeshta (mund të kalojë ditë pa e bërë nevojën e madhe);
Shpesh shurdhimi;
Me rritjen e fëmijës, gjunjtë mund të rriten dhe të bëhen të dhëmbshëm.
Shenjat që shihen te kretenizmi dhe te sindromi Down:
Zhvilim i ngadalshëm fizik dhe mental;
Sytë e larguar nga njëri tjetri;
Fytyra e rrumbullakët, shikimi i mërzitshëm;
Gjuha rri jashtë nga goja e hapur;
Qafa dhe gjymtyrët e shkurtëra, duart e shkurta dhe të gjera;
Barku i madh dhe shpina e lakuar;
Shprehet hernia e kërthizës.
Shenjat e sindromës Down
(të cilat janë më të rëndësishme për ta dalluar nga kretenizmi):
Flokët fillojnë në pjesën e sipërme të ballit;
Sytë e pjerrët, me palën e ngjitur në këndet e brendshme.11
2.2. Miqësia
Adoleshenca rëndom është periudha e largimit nga familja dhe periudha e zmadhimit të pavarësisë
nga aspekti i krijimit të shoqërisë. Në këtë drejtim, megjithëse të rinjtë me sindromin Down kanë
nje numër të interesave të përbashkta adoloshente, siç janë pop yjet, muzika dhe sporti – ata rrallë
mund t'i ndjekin interesat e tyre jashtë shtëpisë më moshatarët e vet. Në vend të kësaj përpiqen ta
11Werner, David, (1987): “Fshatarët e vegjël me paaftësi” U.S.A., fq. 282
16
kalojnë kohën duke shikuar televizionin ose duke dëgjuar kaseta. Shumica e tyre në aktivitet
sociale janë mjaft të varur nga familja.
Pjesa më e madhe e izolimit social të tyre është pasojë e aftësive të dobëta të komunikimit. Ndonëse
të folurit në katër nga pesë adoloshentë me sindromin Down është i kuptueshëm lehtë nga familja
e tyre, vetëm 30% prej vajzave dhe 14% e djemaloshave mund të kuptohen lehtë nga të huajt.
Gjatë një hulumtimi, vetëm një nga tre prej tyre ka shokë ose shoqe të mira dhe gjysma e vajzave
dhe një e treta e djelmoshave i shohin shokët e tyre më pak se një herë në javë. Kjo vetmi mund t'i
prijë krijimit të shokëve të imagjinuar diku në rreth 50% të adoloshentëve me sindromin Down.
Ky stil i sjelljes krijohet qysh në moshën e hershme. Me këta shokë të imagjinuar mund të bëhen
edhe biseda. Kjo, më tutje përmes lojës së imagjinuar me kukulla dhe lojëra të ngjashme duket se
u ndihmon adoloshentëve për t'i zgjidhur çështjet të cilat i shqetësojnë.
Megjithëse kjo sjellje nuk është e përshtatshme për moshën, ende nuk paraqet ndonjë psikozë,
sepse sjellja psikotike në realitet është mjaft e rrallë te sindromi Down. Të rriturit mund ta
shfrytëzojnë këtë lojë si formë të përkrahjes së personave të rinj me sindromin Down në tejkalimin
e disa shqetësimeve të tyre.
Takimi me familje të tjera që kanë fëmijë me sindromin Down dhe përkrahja e integrimit të tyre
në shoqëri është detyrë e prindërve.12
2.3 Fëmija me disa paaftësi të rënda
Disa fëmijë kanë kombinim të disa paaftësive të rënda. Themi se janë "shumëfish të paaftë" . Për
shembull, fëmija mund të jetë i retarduar rëndë mentalisht dhe të ketë pak ose fare të mos ketë
kontroll mbi trupin e tyre. Ai mund, po ashtu, të jetë i shurdhër ose i verbër, të përjetojë kriza ose
të ketë vështirësi me gëlltitje. Mund të ketë edhe kombinim të këtyre paaftësive - dhe ndoshta edhe
probleme të rënda me sjellje.
Kujdesi për fëmijët me aftësi të veçanta nuk është i lehtë. Ata kanë nevojë t'u kushtohet shumë
kohë, durim dhe dashuri. Pa dyshim se prindërit dhe familja e afërt duhet të bartin barrën kryesore.
Por prindërit kanë nevojë për përkrahje të madhe nga bashkësia, në mënyrë që të kujdesen si duhet
për fëmijën e tyre. Nëse prindërit nuk ndihmohen, ata shumë lehtë mund të mendojnë se përpjekjet
e vazhdueshme për kujdesin ndaj fëmijës së tyre janë të pamundshme. Majde edhe prindërit më të
dashur, pas muajve dhe viteve të kujdesit të vazhdueshëm për fëmijën me disa paaftësi, shumë
lehtë mund të bëhen të frustruar dhe të zemëruar. Kjo është posaçërisht e vërtetë kur fëmija
manifeston përparim të vogël dhe fare nuk përgjigjet, dhe nuk rritet e bëhet adapt me nevojat e
fëmijës së vogël.
Ka mënyra të shumta me të cilat bashkësia mund të ndihmojë familjen e cila ka fëmijë me disa
paaftësi. Në disa vende (zakonisht ato që qëndrojnë mirë), fëmijët me paaftësi të rënda, të
shumëfishta dhe të retarduar mund të dërgohen në qendrat për kujdes special, ose në "institucione
speciale". Edhe pse në shumicën e rasteve është më mirë për fëmijën e paaftë të rrijë në shtëpinë
12 Guire, D. Bethesda, B, (2010):” Udhëzues për shëndet të mirë për fëmijët dhe të rriturit me sidromin Down”, New
York, fq.48
17
e tij, së bashku me familjen, ka raste kur kujdesi institucional është i nevojshëm. Kjo mund të jetë
për shkak të vështirësive në shtëpi. Mund të jetë për shkak që fëmija me shumë paaftësi të kërkojë
më shumë kohë dhe shkathtësi sesa që mund t'i ofrojë familja.13
2.4 Kujdesi institucional
Kujdesi institucional, është zakonisht shumë i shtrenjtë dhe i mundshëm vetëm nëse shteti paguan
për të. Disa qeveri të shteteve të zhvilluara dëshirojnë dhe janë në gjendje ta bëjnë këtë. Kjo
nënkupton se në shtetet e varfëra - dhe posaçërisht në rajonet rurale - ndihma dhe përkrahja më e
madhe për këto familje duhet të vijë nga vetë bashkësia. Në rajonet ku ekziston programi
rehabilitues i bashkësisë, ky program mund të luajë rol me rëndësi. Zakonisht nuk do të jetë as e
dëshirueshme e as e mundshme për programin që të ndërrmarë kujdesin e plotë ose të vazhdueshëm
për fëmijën me disa paaftësi. Por, programi mund të jetë në gjendje të ndihmojë në disa mënyra:
a) Punëtorët rehabilitues të bashkësisë mund ta vizitojnë rregullisht shtëpinë e fëmijës me
disa paaftësi dhe të japin sugjerime, ndihmë dhe të ofrojë miqësi;
b) Ata mund të bëjnë ose të ofrojnë ulëse speciale ose mjete të cilat mund ta ndihmojnë
familjen që të kujdeset më lehtë për fëmijën;
c) Ata mund ta mësojnë familjen për mënyrat e stimulimit të zhvillimit të fëmijës dhe mund ta
planifikojnë me familje afrimin hap pas hapi në arritjen e synimeve reale;
d) Ndoshta mund të fillojnë me diçka siç është "qendra për kujdesin ditor" ku punëtorët e
rehabilitimit, prindërit e fëmijëve të ndryshëm me paaftësi, prindërit e tjerë të brengosur
nga bashkësia ose persona të rinj të papunë, të kujdesen për fëmijët e paaftë, gjatë një
pjese të ditës. Kjo mund të bëhet ne baza vullnetare.
“Paratë për t'i paguar kujdestarët mund të grumbullohen nga bashkësia, përmes donacioneve,
llotarisë, shitjes së bukës, ngjarjeve muzikore ose përmes aktiviteteve të tjera për mbledhjen e
parave. Është shumë më rëndësi që nëna dhe familja të kenë periudha të pushimit nga kujdesi për
fëmijën e tyre me disa paaftësi. Këto periudha të pushimit mund t'u ndihmojnë atyre që t'i
tejkalojnë vëzhtirësitë dhe të vazhdojnë ta trajtojnë fëmijën e tyre me dashuri dhe përkrahje. Në
disa raste është më mirë të ofrohet "kujdesi ditor" në shtëpinë e fëmijës.”14
Përsëri bashkësia mund të jetë në gjendje të ofrojë vullnetarë ose kujdestarë me pagesë. Sido që
të jetë, shumë shpesh, nëse bashkësia nuk ofron ndihmë dhe përkrahje bujare, është e tepërt që të
presim nga familja e fëmijës me disa paaftësi të rënda, të kujdeset në mënyrë adekuate për fëmijën.
13 Werner, David, (1987): “Fshatrët e vegjël me paaftësi” U.S.A., fq.283 14Senge, P., et.al.: Disiplina e pestë, Shkolla e të nxënit, Botim Instituti i Studimeve Pedagogjike Shtëpia botuese & Shtypshkronja Kristalina-KH, Tiranë, 2005
18
2.5 Disa caqe në kujdesin për fëmijën me paaftësi të rëndë dhe të shumëfishtë
Të ndihmohet që të jetë fizikisht e stabil, i pastër, i sigurt dhe i ushqyer mire;
Të ndihmohet me pozita të mira dhe ushtrime pë t'i parandaluar deformimet e ardhshme
dhe kështu kujdesi për të të bëhet më i lehtë;
T'i ndihmohet që t'i mësojë cilatdo shkathësi themelore që mundet, e sidomos zhvillimin e
kontrollimit të kokës dhe dorës, dhe disa formave të komunikimit. Po ashtu, ndihmoni që
të përzihet me të tjerët, në atë mënyrë që nevojat e tij të gjejnë mbështetje ndërsa sjellja e
tij të jetë e pranueshme;
Kjo, me qëllim që kujdesi ndaj fëmijës të bëhet më i lehtë dhe më zbavitës, për ata që janë
përgjegjës për të.15
3. Zhvillimi i fëmijës dhe zhvillimi i vonuar
Shkaqet e zhvillimit mendor të ngadalësuar ndahen në: gjendjen brenda kokës dhe atë jashtë saj.
Zakonisht te fëmijët, mendja e të cilëve është e ngadalshme në zhvillim, po ashtu edhe mësimi
për përdorimin e trupit është i ngadalshëm. Ata fillojnë më vonë se fëmijët e tjerë ta ngrisin kokën,
të rrotullohen, të ulen, t'i përdorin duart e tyre, të qëndrojnë në këmbë, të ecin dhe të bëjnë gjëra të
tjera. Ata vonohen në aftësimin fizik për shkak të zhvillimit mendor të vonuar. Te fëmijët e tjerë e
vërteta është e kundërta.
Mendja e tyre është komplete dhe e padëmtuar, por paaftësitë e caktuara fizike e bëjnë zhvillimin
e mendjes së tyre më të vëzhtirë dhe me të ngadalshëm.
Për shembull, fëmija i cili ka lindur i shurdhër, por truri i të cilit është normal, do të kuptojë me
vëzhtirësi se çka thonë njerëzit dhe do të ketë vëzhtirësi në mësimin e të folurit. Si rezultat, ai
shpesh lihet jashtë këmbimit të ideve dhe informatave.
Për shkak se gjuha është aq e rëndësishme për zhvillimin e plotë të mëndjes, në disa mënyra ai
mund të duket "mentalisht i ngadalshëm" për moshën e vet. Sidoqoftë, nëse fëmija mësohet të
komunikojë dhe t'i shprehë dëshirat dhe mendimet e veta përmes "gjuhës me shenja" në moshën
kur fëmijët tjerë mësojnë të flasin, fuqia e tyre e të menduarit (intelegjenca) zakonisht zhvillohet
normalisht. 16
15 Werner, David, (1987): “Fshatarët e vegjël me paaftësi”, U.S.A., fq.285 16 Po aty, fq.287
19
3.1. Gjuha me shenja
Gjuha e shenjave, të cilën e zhvillojnë familjet me fëmijët e tyre të shurdhër, zakonisht nuk është
komplete. Sidoqoftë, njerëzit janë bashkuar për ta krijuar gjuhën e shenjave e cila është shumë më
komplete, por ekzistojnë tre tipa kryesorë:
Gjuhët nacionale dhe rajonale me shenja:
Gati në të gjitha shtetet, personat e shurdhër e kanë krijuar gjuhën e tyre të shenjave, me të cilën
mund të mësohen të komunikojnë aq mirë, dhe afërsisht me të njëjtën shpejtësi sikur edhe personat
që dëgjojnë. Shenjat e ndryshme të duarve paraqesin gjëra të ndryshme, aksione dhe ide. Struktura
(gramatika) e kësaj gjuhe ndryshon nga gjuha e cila flitet dhe për këtë arsye është vështirë që
personat të cilët dëgjojnë, ta mësojnë. Këto gjuhë preferohen nga njerëzit të cilët kanë lindur të
shurdhër.
Shembull është Gjuha Amerikane me Shenja (GJASH) e cila përdoret në SHBA dhe Kanada, dhe
Gjuha Meksikane me Shenja.
Gjuhët me shenja të bazuara në gjuhën që flitet:
“Këto gjuhë e kanë organizimin dhe gramatikën e njëjtë sikur edhe gjuha e folur lokale. Këto janë
më të lehta për t’u mësuar nga personat që dëgjojnë dhe për ata të cilët shurdhohen pasi që të kenë
dëgjuar më parë. Nganjëherë ata e përdorin shkronjën e parë (shqiptimi me gishta) të fjalës si një
pjesë të shenjës. Kjo është më e vështirë të mësohet nga fëmijët të cilët nuk mund të lexojnë, por
mund të bëjnë mësimin për ta lexuar më të lehtë dhe më zbavitës. Shembuj janë Gjuha Angleze
me Shenja dhe ajo Spanjolle.”17
Shqiptimi me gishta
Çdo fjalë shqiptohet me shenjën e bërë me dorë, shenja e cila paraqet shkronjat e alfabetit lokal.
Kjo metodë e "shkrimit në ajër" është e ngadalshme, por e saktë. Është më e lehtë për personat që
tashmë dinë të shkruajnë dhe të lexojnë, që ta mësojnë. Sa i përket gjuhës angleze, britanikët e
përdorin sistemin me dy duar, ndërsa amerikanët atë me një dorë. Shumë persona të shurdhër i
kombinojnë këto tri sisteme.
Në kontakt me personat e tjerë të shurdhër, ata më së shumti e përdorin të parin, me persona që
dëgjojnë ose me "përkthyesin" ata kryesisht e përdorin të dytin dhe i shqiptojnë me gishta fjalët e
vështira. Kur "flasin" me dikë që nuk e di gjuhën me shenja, ata mund të shkruajnë atë që
dëshirojnë ta thonë - ose e përdorin një tabelë me shkronja.18
17Phillipson, R. 1993: Linguistic imperialism, Oxford, England, Oxford university Press, 18 Werner, David, (1987): “Fshatarët e vegjët me paaftësi”, U.S.A. fq.266
20
3.2. Stimulimi i hershëm
"Stimulim" do të thotë që t’u jepen fëmijëve një sërë mundësish pë të zbuluar, fituar eksperiencë
dhe lozur me gjërat përreth tyre. Kjo e nxit kyçjen e lëvizjeve të trupit dhe përdorimin e të gjitha
shqisave - posaçërisht të pamurit, dëgjimit dhe prekjes. Stimulimi i hershëm është i domosdosshëm
për rritjen e shëndoshë të trupit dhe mendjes të secilit fëmijë. Për fëmijën jo të paaftë, stimulimi
shpesh vjen lehtë edhe nga natyra, pëmes interaksionit me gjërat dhe njerëzit përreth tij. Por është
shpesh më vështirë për fëmijët e paaftë që të fitojnë përvojën dhe të zbulojnë botën përreth tyre.
Që truri dhe trupi i tyre të zhvillohet sa më herët dhe sa më plotësisht që të jetë e mundur, ai do
të ketë nevojë për ndihmë plotësuese dhe aktivitete special, të cilat i ofrojnë mënyra më të lehta
dhe zbavitëse të mësimit. Paaftësia fizike mund të shkaktojë paaftësi mendore, si dhe paaftësia
mendore mund të shkaktojë paaftësi fizike. Kjo ndodh nëse nuk ndërmerret kujdesi special për të
ndihmuar zhvillimin e trurit dhe trupit sa më shumë që është e mundur. Natyrisht secili fëmijë i ka
nevojat e veta speciale.
Prindërit dhe punëtorët e rehabilitimit mund të provojnë të gjejnë mjete se si të mbulojnë këto
nevoja. Por të gjithë fëmijët i kanë nevojat themelore të njëjta. Ata kanë nevojë për dashuri, ushqim
të mirë dhe strehim. Po ashtu, kanë nevojë që t'u jepet rasti ta zbulojnë trupin dhe botën përreth
tyre, sa më shumë që të kenë mundësi. Sa më i ri që të jetë fëmija kur fillon "programi i stimulimit"
më pak i retarduar ose i vonuar do të jetë kur të rritet.19
3.3. Zhvillimi normal i fëmijës
Për ta kuptuar se sa mirë po zhvillohet fëmija dhe në cilat fusha ka nevojë për ndihmë speciale, ne
mund ta krahasojmë zhvillimin e tij me zhvillimin e fëmijëve të tjerë. Secili fëmijë zhvillohet në
3 fusha kryesore: fizike (trupi), mendore (truri) dhe sociale (komunikimi dhe lidhja me njerëzit e
tjerë). Në secilën fushë, fëmija zhvillon shkathtësitë hap pas hapi, me rregull të caktuar. Gjatë vitit
të parë të jetës, foshnja normalisht arrin gjithnjë e më shumë kontroll mbi trupin e vet.
Kontrolli i trupit zhvillohet gradualisht nga koka dhe poshtë:
● Së pari arrrihet kontrolli i kokës dhe i syve;
● I krahëve dhe pak a shumë i duarve;
● Kontrollimi i trungut (trupit), ulja dhe drejtpeshimi;
● Dhe në fund kontrollimi i këmbëve.
“Para se të fillojë të ecë, fëmija duhet të kalojë në një sërë fazash të zhvillimit ose të “niveleve”.
Së pari, duhet të jetë në gjendje ta mbajë kokën e saj dhe të shohë çka po ndodh përreth. Kjo e
inkurajon atë që t'i përdorë krahët dhe duart në mënyrë që të mund të ngre vetveten dhe të ulet.
19Werner, David, (1987):“Fshatarët e vegjël me paaftësi”, U.S.A., fq.289
21
Gjatë fazës së uljes fëmija fillon të kapë, të përkulet dhe të lëkundet. Tërë këto i ndihmojnë që të
zhvillojë drejtpeshimin dhe të bartë peshën e vet nga njëra anë në tjetrën - shkathtësitë që së shpejti
do t'i nevojiten për qëndrim në këmbë dhe ecje.”20
Normalisht, stimulimi për të cilin ka nevojë fëmija për të përparuar nëpër këto faza vjen nga
interaksionet normale ditë pas dite me njerëz dhe gjëra. Sidoqoftë, fëmija i cili ka paaftësi mund
të ketë nevojë për ndihmë speciale për ta vazhduar zhvillimin. Për shembull: aftësia e fëmijës për
të parë, e bën atë që t'i shohë gjërat dhe të dëshirojë që t'i kapë dhe zbulojë. Të pamurit e stimulon
atë që të mësojë dhe të bëjë më shumë.
Nëse fëmija nuk mund të shohë, atëhere i mungon pjesa themelore e stimulimit të hershëm. Për ta
parandaluar tatëpjetëzën e saj, ne duhet t'i shikojmë mënyrat e inkurajimit të saj në mënyrë që të
mësohet t'i bëjë gjërat. Këtë mund ta bëjmë përmes zërit dhe prekjes, duke ia përshtatur llojin e
stimulimit që e përdorim me fazën e caktuar të zhvillimit të fëmijës.
Për shembull, nëse foshnja nuk mund të shohë: Prej fillimit duhet ta mbajmë atë dhe t'i flasim
shumë. T’i ndihmojmë që t'i kapë dhe prekë dhe t'i ndjejë gjërat e ndryshme. Më vonë mund ta
inkurajojmë që ta ngrisë dhe ta kthejë kokën për t'i dëgjuar zërat e ndryshëm. Kur të fillojë të ulet,
përsëri mund t'i ndihmojmë asaj që t'i njohë zërat e ndryshëm dhe të shtrihet e t'i kapë. Kur ajo
fillon të ecë, mund t'i ndihmojmë që ta gjejë rrugën me shtylla udhëheqëse dhe në mënyra të tjera.
Është me rëndësi që prindërit ta kuptojnë se kontrolli i fëmijës dhe përdorimi i trupit të tij
zhvillohet me rregull të caktuar.
KONTROLLI I KOKËS −>KONTROLLI ITRUPIT (ULJA DHE DREJTPESHIMI) −>
NGRITJA NË KËMBË DHE ECJA
Kjo është e vërtetë, madje edhe për fëmijën më të rritur. Shpesh prindërit e një fëmije të rritur, i
cili është i retarduar, provojnë ta mësojnë me shkathtësi të përparuara (të cilat janë duke i mësuar
fëmijët tjerë të moshës së tij) para se të jetë gati për to. Kjo shpesh e shkakton dëshpërimin dhe
frustrimin e prindërve dhe të fëmijës.
Për shembull: Nina është një vajzë 3 vjeçare me paralizë cerebrale. Ajo ende ka probleme për ta
mbajtur trupin lart ose për t'u ulur pa u rrëzuar. Sidoqoftë, nëna e saj është e sigurt se ajo” është e
gatshme për të ecur”. Disa herë çdo ditë ajo e mban Ninën në pozitë të qëndrimit në këmbë dhe e
shtyn përpara. Kështu shputat e saj i shtangohen dhe ajo bën hapa në maje të gishtërinjve duke u
dridhur.
Nëna nuk e di se këta hapa janë “refleks i hershëm “i cili normalisht shihet vetëm te foshnjet. Kjo
do të thotë se në një farë mënyre, zhvillimi i Ninës është ende në nivelin e zhvillimit të foshnjës 1
deri 3 mujore. Ajo ende nuk është e gatshme të ecë. Bërja e këtyre “hapave” vetëm do ta mbajë
aktiv refleksin të cilin ajo duhet ta humbë, në mënyrë që ta mësojë ecjen e vërtetë.
20Nishku, M.: Si të shkruajmë. Procesi dhe shkrimet funksionale, CDE, Tiranë, 2004
22
Ne duhet t'i ndihmojmë nënës së Ninës që ta kuptojë se Nina së pari ka nevojë për hapat e tjerë të
rëndësishëm të zhvillimit, para se të jetë e gatshme të ecë. Për t'i ndihmuar asaj që të zhvillohet më
tutje, nëna e saj duhet:
1. Ta zbulojë se në cilin nivel ose moshë të zhvillimit është ai fëmijë.
2. Të vendosim se cilët janë hapat e tjerë të ardhshëm përpara, në mëmyrë që fëmija të krijojë
shkathtësi të reja, krahas atyre të cilat i ka tash, me të njëjtën rregull të zhvillimit sikur të fëmijës
normal.
Për të bërë këto gjëra, nëna e Ninës duhet së pari ta vështrojë fëmijën e saj me kujdes. Në secilën
fushë të zhvillimit, ajo duhet t'i shënojë gjërat e ndryshme që Nina mund t'i bëjë, gjërat të cilat nuk
mund t'i bëjë ende dhe gjërat të cilat sapo ka filluar t'i bëjë, por ende ka probleme me to.
Pastaj nëna e saj duhet të krahasojë se çka mundet Nina dhe çka nuk mundet të bëjë në krahasim
me fëmijët e tjerë të moshës së saj. Ajo pastaj mund të vërejë se në cilin nivel është fëmija i saj në
secilën fushë të zhvillimit të saj, dhe të vendosë se cilët janë hapat e ardhshëm që duhet bërë.21
4. Të ushqyerit
Të ushqyerit është njëra nga aftësitë e para që zhvillohet te fëmija për t'i përmbushur nevojat e tij.
Madje edhe foshnja e posalindur i ka reflekset të cilat ndikojnë që ajo të:
Ta kthejë kokën për të thithur gjirin kur të preket faqja e saj;
Të thithë dhe të gëlltitë dhe
Të qajë kur është e uritur.
Kur i bën disa muaj, fëmija mëson që ta marrë ushqimin e fortë në gojë dhe ta hajë.
“Shkathtësitë normale të fëmijës për të thithur rriten normalisht, pa ndonjë trajnim special. Ajo
mëson së pari t'i përdorë buzët e saj dhe gjuhën për të thithur dhe gëlltitur lëngjet. Më vonë ajo
mëson të kafshojë dhe përtypë ushqimin e fortë dhe të futë ushqimin në gojë me duart e saja.
Refleksi i hershëm i kthimit të kokës dhe i thithjes gradualisht largohet pasi që ajo mëson t'i
kontrollojë lëvizjet për t'u ushqyer.
Disa fëmijëve nuk u zhvillohen aftësitë e të ushqyerit lehtë ose natyrshëm. Kjo mund të jetë për
shkak se i tërë zhvillimi është i ngadalshëm (i retarduar), ose për shkak se fëmija ka një vështirësi
të caktuar fizike (siç është vrima në qiellzë). “22
Fëmijët me paralizë cerebrale shpesh kanë probleme në të ushqyer, të cilat nganjëherë janë të
rënda. Vështirësitë me gëlltitje (ose paaftësia e thithjes) mund të jetë shenja e parë te fëmija te i
cili më vonë paraqiten shenjat e paralizës cerebrale. Fëmija mund të ketë vështirësi me gëlltitje
21 Werner, David, (1987):” Fshatarët e vegjël me paaftësi”, U.S.A. fq.290-291 22Martin, J.: Mentoring some genesis, genre based literacy pedagogy, N. Y., 1999
23
dhe përtypje të ushqimit. Lëvizjet e pakontrolluara të trupit, nxerrja e gjuhës jashtë ose buzët e
plogështa ose joaktive po ashtu mund të jenë problem.
Një arsye për shkak të së cilës disa fëmijë me aftësi të veçanta janë të ngadalshëm në zhvillimin e
shkathtësisë për t'u ushqyer vetë, është se fëmija vazhdon të bëjë çdo gjë për ta. Për shkak të
vështirësive të tjera të fëmijës, familja mund të vazhdojë ta trajtojë si foshnje. Ata mund t'i japin
asaj vetëm lëngje dhe t'i fusin çdo gjë në gojë, e jo ta inkurajojnë që të bëjë më shumë për
vetveten.23
4.1. Mos ushqyeshmëria të fëmijët e paaftë
Mosushqyeshmëria ose “malnutricioni “zakonisht rezulton nga mosngrënia e sasive të
mjaftueshme të ushqimit dhe është një nga shkaktarët më të shpeshtë të problemeve shëndetësore.
Me shenjat e veta, dobësinë - tëhollimin, mosrritjen dhe zvogëlimin e aftësisë për t'u rrezistuar
sëmundjeve, mosushqyeshmëria mund të konsiderohet si “paaftësi- apo aftësi e veçantë “. Kjo i
atakon së paku 1 nga 6 fëmijët e botës, kryesisht ata të cilët jetojnë në shtetet e varfëra.
Nganjëherë kjo është për shkak se fëmija ka vështirësi në thithje, gëlltitje ose mbajtje të ushqimit.
Nganjëherë kjo është për shkak se familjet u japin më shumë ushqim fëmijëve që janë më të fortë
dhe më të aftë për të bërë punët ditore. Sidoqoftë, nganjëherë kjo është kështu sepse prindërit edhe
pse trajtojnë fëmijën e tyre me aftësi të veçantë - me dashurinë më të madhe dhe kujdes, ata
vazhdojnë ta ushqejnë me shishe (qumësht, lëng te orizit ose lëngje me sheqer) derisa të bëhet 3-
4 vjeçar ose më i vjetër. Ata vazhdojnë ta trajtojnë - dhe ta ushqejnë - fëmijën e tyre si foshnje,
madje edhe pse ata rriten dhe kanë nevojë për të njëjtën llojllojshmëri në ushqim si edhe fëmijët e
tjerë.
T'i jepen fëmijës vetëm - ose kryesisht - qumësht dhe lëngje të ëmbla pas moshës 6 mujore, mund
ta bëjë atë të trashë apo të shtojë peshë. Por ai dalngadalë do të bëhet i paushqyer. Qumështi dhe
lëngjet e ëmbla kanë mungesë të hekurit (Fe), kështu që, fëmija bëhet gjithnjë e më shumë i zbehtë
ose anemik (gjaku i dobët).
4.2. Të ushqyerit e suksesshëm
“Të ushqyerit e suksesshëm e inkuadron tërë fëmijën. Sa më vështirë të jetë për fëmijën që t'i
konrollojë lëvizjet e trupit, aq më vështirë do të jetë që ta ushqejë vetveten. Fëmija me sindromin
Down mund të ketë vështirësi në të ushqyer për shkak të gojës dhe buzëve të dobëta, dhe kontrollit
të dobët të kokës.
Por problemet e të ushqyerit te fëmija me paralizë cerebrale janë edhe më komplekse. Ato mund
ta përfshijnë: mungesen e kontrollimit të gojës, të kokës dhe të trupit, drejtpeshimin e dobët gjatë
uljes, vështirësitë në lakimin e kërdhokullave, koordinimin e dobët duar-sy, dhe vështirësi në
23 Werner, David,(1987):”Fshatarët e vegjël me paftësi”, U.S.A., fq.319-322
24
mbajtjen e gjërave dhe në futjen e tyre në gojë. Ne duhet t'i marrim parasysh të gjitha këto shenja
kur provojmë t'i ndihmojmë fëmijës që të ushqehet në mënyrë më efektive. “24
Nuk është e mjaftueshme që vetëm t'ia fusim ushqimin ose lëngjet në gojën e fëmijës, i cili ka
vështirësi në thithje, ngrënie dhe pirje. Së pari, ne duhet t'i gjejmë mënyrat për ta ndihmuar fëmijën
që të mësojë të thithë, të gëlltisë, të hajë dhe të pijë normalisht dhe në mënyrë më efektive.
4.3. Pozita për marrjen e ushqimit
Fëmija, po ashtu, mund të ketë nevojë për ndihmë për përmirësimin e refleksit të thithjes - gëlltitjes
dhe për aftësinë që të hajë nga dora ose luga, dhe të pijë nga tasi. Nganjëherë kjo mund të
përmirësohet me përdorimin e të ashtuquajtur “kontrolli i nofullës”.
Kontrolli i nofullës: Para dhënies së gjirit, shishes, lugës ose tasit, vendoseni dorën tuaj në nofullën
e fëmijës, në këtë mënyrë.
Në fillim fëmija mund të shtyjë përkundër dorës suaj, por pasi që të mësohet me këtë, do t'i
ndihmojë në kontrollimin e lëvizjeve të gojës dhe të gjuhës. Kujdesuni qe të mos ia shtyni kokën
prapa, por t’ia mbani të lakuar pak përpara.
Derisa e ushqeni fëmijën, truseni butë dhe qëndrueshëm, por mos e largoni. Pozita e mirë së bashku
me kontrollin e nofullës do të ndihmojë lidhur me shumë probleme të shpeshta te paraliza
cerebrale, siç janë shtyrja e gjuhës përpara, zënia e frymës dhe jargët. Me përmirësimin e kontrollit
të gojës, gradualisht filloni ta zvogëloni dhe më në fund ndërprejeni kontrollin e nofullës.25
4.4. Ushqimi i vetvetes
Për të qenë i aftë qe ta ushqejë vetveten, fëmija duhet të ketë sa më shumë kontrollim të gojës, të
buzëve dhe të gjuhës. Po ashtu, duhet të jetë i aftë të ulet me kokën e saj drejt, dhe t'i kapë gjërat
dhe të i sjellë ato deri të goja e vet.
Për ta përgatitur vetushqyerjen nxiteni fëmijën të luajë, t'i fusë duart dhe lodrat në gojë. Po ashtu,
inkurajojeni që kur të ulet t'i përdorë të dy duart dhe ta mbajë drejtpeshimin. Fëmija me drejtpeshim
të dobët ose me lëvizje të pakontrollara mund të ketë nevojë në fillim për ulëse special, të adaptuar
për nevojat e saja.
24ISP: Arsimi nëpër botë, Pegi, Tiranë, 1997 25Werner, David, (1987):” Fshatarët e vegjël me paaftësi”, U.S.A., fq.323
25
Fig. nr. 7: Ulja e drejtë e fëmijës gjatë vetushqyerjes.
Kur fëmija është i ngadalshëm në përdorimin e duarve për kapjen e gjërave, ose për t'i sjellë gjërat
deri të goja e vet, mund t'i ndihmoni që ta zbulojë se si t'i përdorë duart dhe si të ushqejë vetveten,
në këtë mënyrë:
Dalngadalë ndihmoni gjithnjë e më pak. Ngriteni dorën e saj deri te goja dhe prekjani buzët me
ushqim. Shikoni se a e fut pastaj në gojën e saj. Kur ta ketë mësuar këtë, ngritjani dorën afër gojës
dhe shikoni se a do t'i bëjë të tjerat. Më vonë vetëm futjani gishtat në ushqim dhe inkurajojeni që
t'i çojë gishtat deri te goja. Sa herë që të bëjë më shumë për vetveten, shpërblejani me ngrohtësi.
Kjo metodë është pjesë e “afrimit të sjelljes” për mësimin e shkathtësive të reja. Afrimi i njëjtë
mund të përdoret për mësimin e shumë shkathtësive fëmijëve që janë të lidhura më të ushqyer, siç
është përdorimi i lugëve ose pirja nga gota.
Aq sa është me rëndësi të mos shtyhet ose ngutet fëmija shumë në zhvillimin e shkathtësive të të
ushqyerit, po ashtu është me rëndësi edhe e kundërta.26
5. Veshja
Fëmijët me paaftësi, si edhe fëmijët e tjerë, duhet të inkurajohen që nga mosha e re të ndihmojnë
për veshjen e tyre. Është me rëndësi që të mos detyrohet fëmija të mësojë shkathtësi të cilat janë
ende të vështira për nivelin e tij të zhvillimit.
Foshnja nën moshën njëvjeçare nuk ndihmon fare.
1 vjeçari bashkëpunon kur fillon veshja.
2 vjeçari zhvesh rrobet e shlira.
3 vjeçari vesh rrobet e shlira.
26 Werner, David, (1987): “Fshatarët e vegjël me paaftësi”, U.S.A., fq.326-327
26
4 vjeçari mbërthen pullat e mëdha.
5 vjeçari vishet vet, përveç për disa pjesë që janë të vështira.
6 vjeçari lidh këpucët ose përshtat sandalet.
“Fëmijët mund t’i përvetësojnë shkathtësitë e veshjes me mosha të ndryshme, varësisht nga
zakonet lokale dhe se sa rëndësi i japin prindërit mësimit të shkathtësive. Fëmijët mund të fillojnë
t’i zhveshin rrobat para se të bëhen 2 vjeçarë, por ende mund të mos mësojnë t’i zhveshin të gjitha
rrobat mirë deri sa të bëhen 5 ose 6 vjeçarë. Shumë shpesh një 6 vjeçar, i cili është plotësisht
normal mund ta veshë këmishën mbrapsht ose sandalen e majtë në këmbën e djathtë.”27
Fëmijët të cilët janë të ngadalshëm në zhvillimin e tyre ose që kanë vështirësi me lëvizje, mund të
jenë të ngadalshëm në mësimin e shkathtësive të veshjes. Mund të duket më lehtë dhe më shpejtë
për nënën ose motrën që t’ia veshë rrobat pa bashkëpunuar me fëmijën. Sidoqoftë, kjo vetëm do
ta vonojë më shumë zhvillimin e fëmijës. Është me rëndësi që ta përdorim veshjen si mundësi për
ta ndihmuar fëmijën që të zhvillohet në shumë fusha në të njëjtën kohë: vetëdija, drejtpeshimi,
lëvizjet e madje edhe gjuha.
5.1. Ushtrimet e toaletit
Me “ushtrimet e toaletit” nënkuptojmë ndihmën e fëmijës që të jetë i pastër dhe i terur. Fëmija
është i ushtruar për toalet kur:
E di kur ka nevojë të bëjë nevojat fiziologjike dhe është mësuar që “t’i mbajë” dhe të mos i
bëjë në rroba ose në dysheme (kontrollimi i mëshikzës dhe zorrës);
U tregon njerëzve kur ka nevojë të shkojë në toilet.
Ose (nëse është fizikisht i aftë):
Shkon në vendin special (toaleti apo WC) i heq rrobat e nevojshme, “e bën”, e pastron
vetveten sipas zakonit, dhe i vesh rrobat përsëri.
“Ushtrimet për toalet” janë të rëndësishme për zhvillimin e pavarësisë dhe krenarisë së
fëmijës. Ende shpesh kjo neglizhohet te fëmijët me aftësi dhe nevoja të veçanta.
“Shpeshherë ne takojmë fëmijë 5, 10 madje edhe 15 vjeçarë të cilët ende përdorin pelena, dhe të
cilët janë ende plotësisht të varur nga nënat e tyre për pastrim dhe ndërrim. Kjo situate është e
rëndë, si për familjen ashtu edhe për fëmijën. Me pak instruksione dhe inkurajim, është zbuluar se
shumë nga këta fëmijë janë “ushtruar për toalet” për disa ditë ose javë. Shumica nga ata mund të
kenë mësuar vite më parë. Mosha në të cilën fëmijët normalë bëhen të ushtruar për toalet, ndryshon
nga njëri fëmija te tjetri fëmijë.”28 Kjo, po ashtu, ndryshon nga njëri vend në tjetrin, varësisht prej
27ISP: Në ndihmë të zbatimit të programeve, Tiranë, 2000 28IKT: Metodat ndërvepruese të mësimit, Tiranë, 2008
27
zakoneve lokale, çfarë lloji të rrobeve bartin (nëse bartin) dhe sa ndihmon familja. Me ushtrime,
shumë fëmijë mund të mbesin të pastër dhe të terur që nga mosha 2 ose 2e1/2 vjeçare. Me pak ose
fare pa ushtrime, shumica e fëmijëve normalë mësohen të mbetën të pastër dhe të terur që nga
mosha 4 vjeçare.
Fëmijët me zhvillim të vonuar, ose të paaftë fizikisht, janë shpesh të vonshëm në mësimin e
të qenit të pastër dhe të terur
Kjo mund të jetë pjesërisht për shkak të paaftësisë së tyre. Por shpesh kjo është edhe për shkak se
prindërit nuk ua kanë ofruar mundësitë, ushtrimet dhe ndihmën për të cilën ka nevojë fëmija.
Për shembull: Një djalosh 10 vjeçar i shurdhër, me zhvillim të vonuar lehtë, nga Meksikoja, ende
varet nga nëna e tij e cila ia ndërron pelenat. Nëna e tij kurrë nuk kishte provuar që seriozisht ta
mësojë dhe ka menduar se nuk mundet ta bëjë atë. Me një ndihmë të vogël nga fshati dhe punëtorët
rehabilitues, ai u bë plotësisht i ushtruar për toalet për 3 ditë!
Fëmijët e hendikepuar duhet të ndihmohen që të bëhen të pavarur sa më shumë që të jetë e mundur
në toaletin e tyre. Me ndihmë, shumica e fëmijëve me zhvillim të vonuar ose të paaftë fizikisht
mund të bëhen të ushtruar për toalet prej moshës 3 deri 5 vjeçare.29
Natyrisht se fëmijët me paaftësi të rëndë fizike mund të kenë nevojë gjithnjë për zhveshje dhe
veshje, dhe për dërgim deri te toaleti. Por ata mund të mësohen që të tregojnë se kur kanë nevojë
dhe të bëjnë krejt çka është e mundur që ta “mbajnë” atë derisa të mbërrijnë te vendi i caktuar ose
u ofrohet kiblla.
Fëmijët të cilëve u mungon kontrolli i mëshikzës dhe zorrës se trashë për shkak të spina bifidës
ose lëndimit të palcës kurrizore, kanë probleme të veçanta. Por madje edhe këta fëmijë mund ta
arrijnë një lloj kontrolli dhe të bëhen relativisht ose plotësisht të pavarur.
5.2. Mënyrat për ta bërë ushtrimin për toalet më të lehtë
Filloni kur fëmija të jetë i gatshëm Ashtu siç që ushtrimi nuk duhet të fillojë vonë, nuk duhet të
fillojë as shumë herët. Nëse trupi i fëmijës nuk është ende i gatshëm ta kontrollojë mëshikzën dhe
zorrën e trashë, insistimi për ushtrim mund të shpjerë në dështim dhe frustrim, edhe për fëmijën
edhe për prindin. Normalisht fëmija është i “gatshëm” rreth moshës dy deri dy veç e gjysmë. “Por
te disa fëmijë, ushtrimi duhet të shtyhet deri në moshën 3 ose 4 vjeçare, ose nganjëherë edhe për
më vonë. Shumica e fëmijëve mësojnë të jenë të pastër shumë më parë se të jenë të terur. Sidoqoftë,
për shkak se fëmija e kryen nevojën e vogël shumë më shpesh se sa të madhen, nëse ushtrimi
bazohet në të qenit “të terur” atëherë “të qenit të pastër” pason.
Janë 3 teste të thjeshta për të kontrolluar nëse fëmija është i “gatshëm” për ushtrimet e toaletit.
Këto janë: kontrollimi i mëshikzës, gatishmëria e bashkëpunimit dhe gatishmëria fizike.
29 Werner, David, (1987): ” Fshatarët e vegjël me paaftësi” U.S.A., fq. 337.
28
Kontrollimi i mëshikzës. A e bën nevojën e vogël fëmija i juaj përnjëherësh apo pikon gjithnjë
pas disa minutave? A rri shpesh i terur për disa orë? A duket se e di se kur e ka kohën të bëjë
nevojën e vogël? (vrojtimi i tij, shtrëngimi ndërmjet dy këmbëve, etj.) Nëse fëmija i bën këto
tri gjëra (ose së paku dy të parat), ai me sa duket ka kontrollim të mjaftueshëm të mëshikzës
dhe njoftohet për nevojën e vogël, për të qenë ushtrimet e mundshme.
Gatishmëria për të bashkëpunuar. Për ta testuar se a ka fëmija mjaft mirëkuptim dhe a është i
gatshëm për bashkëpunim, kërkoni nga ai që t’i bëjë fisa gjëra të thjeshta: të shtrihet, të ulet,
t’i tregojë pjesët e caktuara të trupit të tij, ta fusë lodrën në kuti, t’ua japë juve ndonjë objekt
dhe ta imitojë ndonjë aktivitet siç është rrahja e shuplakave. Nëse i bën të gjitha këto gjëra me
dëshirë, ai duket se është mentalisht në rregull për ushtrime për toalet.”30
Gatishmëria fizike. A mundet fëmija t’i kapë objektet e vogla me lehtësi? A mund të ecë apo
të lëvizë mjaft mirë? A mund të rrijë galiç ose të ulet në shkam dhe të mbajë drejtpeshimin?
Nëse është ashtu, ai si duket është fizikisht i aftë ta bëjë toaletin e tij vetë. Nëse jo, ai ende
duhet të ushtrohet, por mund të ketë nevojë për ndihmë fizike.31
5.3. Problemet specifike
Nëse fëmija ende nuk ka kontroll të mjaftueshëm mbi mëshikzën ose njohuri, është më së miri të
presim të rritet edhe pak. Për shembull, disa fëmijë me paralizë cerebrale janë të ngadalshëm në
zhvillimin e kontrollit të mëshikzës.
Nëse fëmija nuk e dëgjon dhe nuk e kupton të folurit e thjeshtë, ose është i vonuar mentalisht,
shumica e ushtrimeve duhet të jenë vizuele e jo me të folur. Gjestet speciale ose “shenjat” duhet
të caktohen për “i lagur”, “ i ndytë”, “i pastër” , “kiblla” ose nevojtorja. Në vendë të mësimit me
ndonjë kukull është më mirë të merret një fëmijë tjetër i cili do të demonstrojë përdorimin e toaletit.
Nëse fëmija është kryeneç, refuzon të bashkëpunojë kur kërkojet nga ai që të bëjë gjëra të thjeshta,
ose shpesh qan ose bërtet kur nuk e merr atë që dëshiron, ushtrimet për toalet do të jenë shumë më
të vështira. Kokëfortësia dhe refuzimi për të bërë diçka që kërkohet nga ata janë të shpeshta të
shumë fëmijë me aftësi të veçanta, kryesisht për shkak se janë të llastuar dhe të tejmbrojtur. Para
se të provoni që ta ushtroni për toalet një fëmijë të tillë, është mirë që të punoni së pari në
përmirësimin e sjelljeve dhe të qëndrimeve të tij.
Nëse paaftësia fizike i pengon fëmijës që të shkojë deri te vendi për toalet, i pengon t’i shlirojë
pantallonat e tij, të ulet galiç ose të ulet që ta pastrojë prapanicën e tij, duhet të gjenden rrugët dhe
ndihmesat për të, që të bëhet sa më i pavarur që të jetë e mundur.
30Emrush.Bejtullahu, (2007):” Njohuri mbi aftësinë e kufizuar dhe rehabilitimi”, Prishtinë, fq,78-79 31 Werner, David, (1987):” Fshatarët e vegjël me paaftësi”, U.S.A., fq. 338
29
Shpërblejeni dhe lavdërojeni suksesin
“Te ushtrimi për toalet - si edhe te secila formë tjetër e edukimit, ka më shumë efekt të shpërblehet
suksesi sesa të ndëshkohet dështimi. Kur fëmija e bën nevojën aty ku duhet, lavdërojeni,
përqafojeni, putheni dhe jepni shenja tjera të miratimit. Sidoqoftë, kujdesuni që fëmija ta dijë se
jeni të kënaqur me të, jo pse ai e bën nevojën e madhe ose të vogël, por sepse rri i pastër dhe i
terur. Gjatë ushtrimeve, kontrollojeni fëmijën shpesh, në mënyrë që të vëreni nëse është “i terur”
ose “i pastër”. Kur është ashtu lavdërojeni, po ashtu mësojeni ta kontrollojë vetveten.”32
Kur fëmija bën “aksident” dhe e lag ose e ndot vetveten, mos e dënoni ose mos e qortoni. Është
më mirë që në qetësi ta pastroni vendin ose ta ndërroni atë. Më së shumti thuani diçka në mënyrë
shoqërore (por mos e miratoni) sikurse: “Shumë keq!”, “Fat më të madh herën e ardhshme!”
Udhëhiqni lëvizjet e fëmijës me dorën tuaj - jo me të folur
Kur fëmija ka vështirësi në tejkalimin e një detyre fizike - për shembull, të zhveshë pantallonat -
mos e bëni këtë për të (nëse mundet të mësojë fëmija diçka për vetveten). Dhe mos ia tregoni
gabimet dhe si duhet t’i korrigjojë. Në vend të kësaj, butësisht udhëhiqni duart e tij sipas tuajave
në mënyrë që ai të mësojë se si ta bëjë vetë.
Përdorni modelet, shembujt dhe demonstrimet
Shembulli është njëra nga mënyrat më të mira të mësimit - posaçërisht nëse bëhet nga personi të
cilin fëmija e do, e adhuron dhe përpiqet ta kopjojë. Madje edhe para se fëmijët të jenë mjaft të
rritur për fillimin e ushtrimeve për toalet, ndihmoni që të përgatiten për këtë duke u lejuar ta shohin
vëllanë ose motrën e tyre duke përdorur nevojtoren. Tregojuni se kur të rriten edhe pak do të jenë
në gjendje që edhe ata ta bëjnë në këtë mënyrë.
Përdorimi i kukullës e cila laget është po ashtu një mënyrë e mirë për ta njoftuar fëmijën me
ushtrimet për toalet.
Fig. nr. 10: Përdorimi i kukullës e cila laget, për ta njoftuar fëmijën me ushtrimet e toaletit
32Grup autorësh: “Studjo gjithçka, arsyes vendin e parë”, Tiranë, 1995
30
Tregoni fëmijës se si e bën kukulla nevojën e vogël në qyp. Ose edhe më mire është të kërkoni nga
fëmija juaj të ju ndihmojë që ta ushtroni kukullën për toalet. Kujdesuni që ta kyçni secilin hap i
cili është i nevojshëm për fëmijën që të bëhet sa më i sugurt në vetvete. 33
Pamja e përsëritur e personave (jo vetëm kukullave) duke u kënaqur ose duke u shpërblyer për
përdorimin e qypit ose toaletit është posaçërisht me rëndësi për fëmijën e vonuar, ose për atë që
ka vështirësi në të folur.
5.4. Larja
Larja e rregullt është me rëndësi për secilin fëmijë. Por larja e fëmijës me disa aftësi të veçanta,
shpesh nuk është e lehtë. Fëmijët, trupi i të cilëve shtangohet ose gjunjtë u bashkohen me njëri-
tjetrin, mund të jenë shumë vështirë që të pastrohen. Me rritjen e fëmijës ai fiton peshë edhe
vështirësitë shpesh rriten. Këtu janë përshkruar disa ide dhe ndihmesa të cilat ndoshta mund ta
bëjnë larjen më të lehtë.
Për fëmijët e vegjël ndonjë lloj i vaskës mund të ndihmojë shumë. Një vaskë e madhësisë që ju
nevojitet mund të bëhet nga argjili ose tullat e argjilit (ose tullat e terura) dhe të mbulohet me një
shtresë të hollë të çimentos.
Kjo është mënyrë e mirë për ta mbajtur fëmijën, i cili shtangohet ose lakohet prapa ose kur ta sillni
bie me duar të hapura.
Butësisht ndani këmbët e fëmijës nga njëra tjetra sa më shumë që të jetë e mundur, që të mund t’ia
lani atë pjesë. Po ashtu ngritjani krahët përmbi kokë. Në këtë mënyrë, larja mund të kombinohet
me ushtrimet e harkut të lëvizjes.
“Me rëndësi është që të bisedoni me foshnjën ose t’i këndoni asaj. Shpjegoni asaj për secilin hap
që ndërmerrni dhe emrin e secilës pjesë të trupit që ju e lani, madje edhe nëse ajo nuk mund të
kuptojë. Fëmija duhet të kalojë një kohë të gjatë duke dëgjuar para se t’i thotë fjalët e para. Prandaj
filloni sa më herët.
Me rritjen e fëmijës, bëni përpjekje që t’i ndihmoni që të merr pjesë në larjen e vetvetes. Ndihmoni
asaj që të bëjë gjithnjë e më shumë për vetveten pa ndihmë, nëse është e mundur. Caku ynë në
larje është VETËKUJDESI, madje edhe për fëmijën me disa paaftësi apo thënë më bukur me aftësi
të veçanta. “34
“Për shumicën e fëmijëve, drejtpeshimi është problem, madje edhe gjatë uljes. Çdo gjë që mund
ta ndihmojë fëmijën që ta mbajë drejtpeshimin dhe të rrijë në atë pozitë ku ka kontroll, do ta bëjë
larjen më të lehtë. Ja disa ndihmesa dhe sugjerime për t’i ndihmuar fëmijës që ta ketë më mirë.
Fëmija i cili ka vështirësi për t’u ulur për shkak se shtangohet prapa, mund të ketë nevojë për një
lloj mbështetëse për shpinë për t’u ulur gjatë larjes.
Por, sigurohuni se uji është i pastër dhe nuk përhap sëmundje.
33 Werner, David, (1987):” Fshatarët e vegjël me paaftësi”, U.S.A., fq. 339-341 34V.Imeraj. (2010): “Çrregullimet e të nxënit”, Tiranë, fq. 5-7-9
31
Për fëmijët të cilët nuk mund ta kontrollojnë mëshikzën ose zorrën e trashë, është posaçërisht me
rëndësi t’ia pastrojmë prapanicën e tij dhe ta lajmë ndërmjet këmbëve. Një gomë e brendshme
ndërmjet paraleleve, e mban atë në pozitë të mirë për ta larë.”35
2 goma të vjetra të automobilit (të jashtme ose te brendshme) të lidhura njëra me tjetrën. Çdo gjë
që ia mban kofshët e lakuara lart në këtë mënyrë, do ta ndihmojë fëmijën me spasticitet që të mos
shtangohet dhe të lakohet prapa.
Koha e larjes së fëmijës është kohë e mirë për ta mësuar atë me shumë shkathtësi të
ndryshme
Inkurajojeni ate që të mbajë dhe të luajë me lodra në ujë, t’i përsërisë fjalët dhe t’i imitojë
aktivitetet. Lejojeni që ta ndiejë dallimin ndërmjet shpuzës dhe materialit, ose ndërmjet sapunit të
terur dhe të lagur. Për ta mësuar që t’i përdorë të dy duart së bashku, lejojeni që ta shtrydhë ujin
nga shpuza.
Për ta ndihmuar fëmijën që të mësojë se si ta lajë vetveten, lejojeni që së pari të lajë lodrat dhe
kukullat. Tregoni se si duhet dhe inkurajojeni që të ju kopjojë.
Për fëmijën i cili frikësohet nga uji, lejimi që ta lajë kukullën ose lodrën mund t’ia zvogëlojë frikën.
Lodrat që lundrojnë në ujë e bëjnë larjen më zbavitëse. Përdorni tapën, copat e drurit ose shishet e
plastikës me kapakë në to. Bërja e anijeve të vogla me vela ose me “lopata” është zbavitëse dhe i
ndihmon fëmijës që t’i perdorë më mirë duart e tij. Fëmija me buzë të dobëta ose që jargon mund
të luajë duke i fryer anijes nëpër ujë.
Terja e fëmijës mund të shndërrohet po ashtu në lojë e cila e ndihmon zhvillimin. Fërkojeni fëmijën
herë me butësi herë më egër me peshqir. Emërtoni pjesët e ndryshme të trupit të saj, derisa i fërkoni.
Duhet mbajtur mend se derisa e lani dhe e terni fëmijën tuaj, bisedoni për secilën gjë që e bëni -
ose këndoni ndonjë këngë për këtë! Lëvizeni peshqirin me muzikë dhe inkurajoni fëmijën që të
levizë me ju. Përdorni imagjinatën tuaj për ta bërë më zbavitëse këtë lojë dhe që t’i ndihmoni asaj
që të mësojë. 36
Përdorni kohën e larjes si mundësi për mësim dhe lojë.
5.5. Kujdesi për dhëmbët dhe mishin e dhëmbëve
Shumë fëmijë me aftësi të veçanta kanë probleme me dhëmbë dhe me mishin e dhëmbëve.
Ekzistojnë shumë arsye:
Te fëmijët, të cilët kanë kontroll të dobët të gjuhës dhe gojës, ushqimi shpesh mbetet ndërmjet
dhëmbëve dhe mishit të dhëmbëve dhe nuk largohet me anë të lëvizjeve natyrore të gjuhës.
35 B. Gaxhiqi. (2015): “Mësimi I diferencuar në shkallë të ndryshme të vështirësisë”, Prishtinë, fq. 156. 36 Werner, David, (1987):” Fshatarët e vegjël me paaftësi”, U.S.A., fq. 345-347
32
Shumë fëmijë me aftësi të veçanta (madje edhe ata që nuk kanë probleme me të ushqyer)
ushqehen me ushqim të butë dhe ushqim që ngjitet me “ushqim të foshnjave”, edhe në kohën
kur duhet ta marrin ushqimin me të fortë me “ushqimin e të rriturve” . Kështu mishi i tyre i
dhëmbëve zbutet, dobësohet dhe e humb freskinë.
Ndonjëherë fëmijët me aftësi të veçanta janë “të llastuar” me ëmbëlsira - gjë që e rrit
shkatërrimin e dhëmbëve.
Disa barna që përdoren për kriza (epilepsi) e shkaktojnë të ënjturit e mishit të dhëmbëve dhe
humbjen e freskisë së tij.
Kujdesi për dhëmbët është më i veshtirë te disa fëmijë me aftësi të veçanta - posaçërisht te ata
me paralizë cerebrale. (Në disa vende, dentistët refuzojnë të merren me këta fëmijë.) Për këtë
arsye, duhet të kemi kujdes që t’ua mbajmë dhëmbët dhe mishin e dhëmbëve të shëndetshëm
dhe të pastër.37
6. SJELLJA E FËMIJËS
6.1. Mënyrat për t’i përmirësuar mësimin dhe sjelljet
Nëse fëmijët sillen keq gjithnjë, kjo është për shkak sepse nga kjo sjellje ata marrin ndonjë
satisfaksion ose shpërblim. Për këtë arsye, për të ndihmuar fëmijën që të sillet në mënyrë të
pranueshme, ne duhet gjithnjë t’ua lejojmë që ata ta shohin qartë se sjellja “e mirë” kënaq më
shumë se sa ajo “e keqe”.
Me qëllim që të vendosni se si t’i ndihmoni zhvillimit të fëmijës, filloni duke kërkuar se çka mund
të bëjë dhe çka nuk mund të bëjë fëmija. Me termin sjellje, ne mund t’i bashkojmë vështrimet tona
në katër grupe:
Sjelljet pozitive:
Shkathtësitë dhe karakteristikat të cilat tanimë i ka fëmija, posaçërisht ato të cilat mund t’i
ndihmojnë që të mësojë diçka të re. (Për shembull, aj qesh-kënaqet kur lavdërohet, mund
ta ushqejë vetveten me gishta, kënaqet gjatë larjes, e kupton vetveten, i thotë 6 fjalë: mama,
baba, shishja, ëmbëlsira, qisha dhe jo.)
Sjelljet negative:
Gjërat që i bën ai e janë të rrezikshme, trasuese ose që e ndalin përparimin e tij. (Për
shembull, thyerja e gjërave, goditja e njerëzve, bërtima gjatë larjes, gjuajtja e lodrave në
vend të lojës me to, e pshtyn ushqimin e saj dhe të tjerët, e mban me vete shishen për foshnja
dhe bërtet kur ndokush ia merr.)
Sjelljet e ndërmjetme:
“Këto e kanë edhe aspektin pozitiv edhe atë negativ, dhe kërkojnë angazhim në mënyrë që
të bëhen sa më pozitivë. (Për shembull, luan me lodrën vetëm për një moment, pastaj e
37 Po,aty, fq. 348
33
gjuan, nuk rri e qetë as për një minut - jargon kur ha ushqim; së pari thotë “qisha” e pastaj
i lag pantallonat. Fëmija që ka filluar të ushqejë veten, por i cili përbin (gëlltit) me ushqim
gjithçka: ne e inkurajojmë ushqimin e vetvetes (çka është pozitive), por jo edhe përbërjen
(çka është negative). Te fëmija që ka vështirësi të mëdha në komunikim, bile dhe të
bërtiturit ose të qarët për ta shfaqur një nevojë, mund të konsiderohet si pozitive. Ne duhet
t’i ndihmojnë që ky komunikim të jetë sa më i këndshëm).”38
Nevojat kyçe: Këto probleme në sjelljen e femijës duhet të zgjidhen në mënyrë që të kemi
përparim gjatë mësimit. Ato dallohen në bazë të shkallës së zhvillimit. (Për shembull, që të
mësojë fëmija nga nëna e tij, ai duhet të përgjigjet në emrin e tij, të shikojë atë që i flet dhe të
jetë i qetë, t’i vërë vëmendjen për së paku disa sekonda. Heqja e shishes për t’i çliruar duart
për gjëra te tjera. Këto “nevoja kyçe” sugjerojnë hapat e parë në mësimin e të folurit, lojës
ose zhvillimit të aftësive të reja).39.
6.2. Problemet e caktuara të sjelljes të cilat paraqiten te disa fëmijë
me nevoja të veçanta
Zemërimi:
Zemërimi” është krizë e përbërë nga të qarit, bërtima dhe sjellje destruktive ose nervoza. Fëmija
mund të provojë të thyejë, të gjuajë, të shqelmojë, të kafshojë ose në mënyra tjera të dëmtojë
ndonjë gjësend ose person që e ka afër - nganjëherë edhe vetveten. Zemërimi mund të shkaktojë
frikë edhe te prindërit, edhe te fëmija. Pasi të fillojë zemërimi, është vështirë që fëmija të jetë i
arsyeshëm ose të qetësohet. Dënimi shpesh e bën edhe më të keq. Fëmijët, duke i përfshirë edhe
ata me nevoja të veçanta mentalisht dhe fizikisht, mund të mësojnë ta përdorin zemërimin për ta
fituar atë që e duan.
Në këtë mënyrë, fëmijët e zbulojnë se zemërimi ua jep atë që e dëshirojnë. Për ta ndihmuar femijën
që të zemërohet më pak, prindërit duhet të gjejnë mënyra të tjera, më të pranueshme për të, që të
tregojë se çka dëshiron ose prej çka frikësohet. Ajo që është më e rëndësishmja, prindërit duhet t’i
shpërblejnë rrugët e pranueshme dhe në të njëjtën kohë ta refuzojnë përqëndrimin e vëmendjes në
fëmijën kur ai është i zemëruar.
Kështu, duke e shpërblyer sjelljen e mirë të Kvamit dhe duke e refuzuar ta përqëndrojë vëmendjen
në kërkesat e tij kur është i zemëruar, nëna e tij i ndihmoi që të mësojë se zemërimi nuk ia jep atë
që dëshiron. Në fillim ai u zemërua edhe më tepër. Por kur e pa se edhe kjo nuk po jep rezultate,
pak nga pak nuk zemërohej më. Ai zbuloi se format tjera të komunikimit i japin rezultate më të
mira.
Mbajtja e frymës:
38Ballhysa, A.: “ Formimi i aftësive gjuhësore komunikuese tek nxënësit, AEDP, Tiranë, 2000 39Werner, David, (1987): “Fshatarët e vegjël me paaftësi”, U.S.A. fq.349
34
Mospërkushtimi ndaj fëmijës derisa është i zemëruar, tingëllon shkëlqyeshëm. “Por, fëmija im
hidhërohet shumë; ai nuk merr frymë dhe mavijoset i tëri!” Por, zakonisht nëse nuk ndërmerrni
asgjë, atëherë më së paku e parandaloni fëmijën tuaj që të përsërisë të mbajturit e frymës! Fëmija
nuk do ta dëmtojë vetveten nëse e mban frymën. Në rastin më të keq, ai di ta humbë vetëdijen dhe
do të fillojë të marrë frymë normalisht, shumë kohë para se mungesa e frymës të mund t’i bëjë
ndonjë dëm. Posa të kuptojë fëmija se mbajtja e frymës po i frikëson dhe huton prindërit e saj, ajo
është e gatshme ta përsërisë çdo herë që hidhërohet me ta. (Shumë fëmijë tërësisht normalë e bëjnë
të njëjtën gjë.) Duhet të përpiqemi që të mos e tregojnë brengën ose shqetësimin tonë kur fëmija e
mban frymën dhe mavijoset. Në vend të kësaj, duhet të presim derisa të pushojë së provuari që të
na frikësojë dhe te fillojë sërish të marrë frymë normalisht. Pas kësaj, ne mund të bëjmë diçka që
t’i tregojmë se sa shumë e duam. Por asesi gjatë kohës kur e mban frymën!
Përplasja e kokës, kafshimi dhe dëmtimi i vetvetes:
Fëmijët mund t’i bëjnë këto gjëra për të njëjtat arsye që e mbajnë frymën- për t’i frikësuar dhe
dënuar prindërit e tyre. Sidoqoftë, nganjëherë, fëmijët me dëmtim truri, epilepsi ose me probleme
të rënda mendore mund të krijojnë shprehi për ta kafshuar vetveten, për ta përplasur kokën, për t’i
shkulur flokët dhe për sjellje të tjera vetëshkatërruese. Pa marrë parasyshë shkakun, veprimet
vetëshkatërruese nuk janë për t’u injoruar.
Prindërit duhet të gjejnë një mënyrë të thjeshtë e të butë, e cila mundësisht do ta ndihmonte fëmijën
për të mos e lënduar vetveten. Për shembull, ata mund t’ia mbajnë krahët për ta penguar që ta
kafshojë vetveten. Sidoqoftë, shumë shpesh afrimi i sjelljes i ndihmon në zgjidhjen e këtyre
problemeve.
Kujdesuni që të mos shqetësoheni ose që të mos i kushtoni me tepër vëmendje fëmijës kur e lëndon
vetveten. Në të njëjtën kohë, përpiquni sa më shumë qe t’i shpërbleni sjelljet pozitive dhe t’i
ndihmoni fëmijës që të fitojë vetëbesimin, që të mësojë shkathtësi të reja, të luajë me lodra dhe me
fëmijë të tjerë, dhe të ketë relacione shoqërore me njerëzit e tjerë. Natyrisht që mundësitë mëndore
nuk do t’iu lejojnë disa fëmijëve që të mësojnë ose luajnë më shumë.
Duke iu dhuruar këtyre fëmijëve sa më shumë dashuri, duke i përqafuar, duke u folur dhe kënduar
atyre, duke bërë gjëra me ta - të cilat ata i dëshirojnë, gjatë kohës kur nuk e lëndojnë vetveten,
mund t’u ndihmojmë që ata t’i ndalin veprat e tilla. Nëse e shpërblejmë fëmijën kur ajo ndalet së
lënduari vetveten mund të ndihmojmë qe fëmija mos të veprojë më asisoji. Por duhet pasur kujdes
që ta shpërbleni dhe t’i kushtoni kujdes fëmijës, bile më tepër kur nuk është duke e lënduar
vetveten. Kur ka mundësi, merrni këshillë nga psikologu i fëmijëve.40
40 Werner, David, (1987):“Fshatarët e vegjël me paaftësi” U.S.A., fq.362-363
35
6.3. Sjellja e çuditshme
Fëmijëve me nevoja të veçanta të ndryshme, nganjëhere u zhvillohen shprehi ose modele të
pazakonshme të sjelljes. Kjo është posaçërishtë e pranueshme për fëmijët e vonuar ose me dëmtime
të trurit, të cilët mund të jenë në konfuzion ose të frikësuar për shkak se kanë vështirësi të kuptojnë
se çka ndodh përreth tyre. Duke i ndihmuar fëmijët me këto vështirësi, së pari provoni ta kuptoni
se si fillon ose çka e shkakton atë sjellje.
Për shembull:
Lëkundja: Troi shpesh fillon të lëkundet prapa dhe para, dhe duket se humbet në botën e tij. Ai
pastaj nuk tregon interesim për asgjë që ndodh përreth tij! Nganjëherë lëkundet gati edhe për një
orë.
“Kur ndodh kjo më së shpeshti?”
“Kryesisht kur është me një grup të fëmijëve ose kur ka mysafirë. Por nganjëherë edhe kur është
vetëm”.
Troi duket se mbyllet në botën e vet të lëkundjes, kur gjërat i bën shumë konfuze, frikësuese ose
të mërzitshme. Për ta ndalur lëkundjen ai ka nevojë të ndihmohet që dalngadalë të kuptojë se
kontakti i ndërsjellë me persona dhe gjëra të tjera mund të sjellë kënaqësi. Por për ta evituar
konfuzionin dhe frustrimin e tij, njerëzit, lodrat dhe aktivitetet kanë nevojë t’i prezantohen me
butësi, pak nga pak edhe nga personat të cilët i njeh dhe të cilëve u beson më së shumti. (Por
kujdesuni që të kaloni më shumë kohë duke i bërë gjërat të cilat i pëlqejnë me të, kur nuk është
duke u lëkundur. Përndryshe do ta inkurajoni atë që të lëkundet më tepër për ta tërhequr vëmendjen
tuaj.
Ndrydhja e syve:“Vajza ime 5 vjeçare e quajtur Lea është e verbër dhe disi e vonuar në zhvillimin
mendor. Ajo ka shprehi t’i ndrydhë sytë me gishtërinjtë e saj. Si pasojë e kësaj, sytë e saj shumë
shpesh infektohen”. Për Lean, e cila jeton në terr, jeta nuk është gjithnjë interesante. Ajo nuk mund
t’i shohë gjërat që të luajë me to. Kur provon të gjurmojë, ngatërrohet në gjësende. Ajo e ka zbuluar
se ndrydhja e syve ia shkakton vezullimin e dritës dhe kështu ajo ka bërë lojë me këtë punë. Po
ashtu, ajo ka zbuluar se kur e bën këtë, nëna e saj i afrohet menjëherë. Nganjëherë nëna e saj e
godet në duar, por për të është më rëndësi se gjendet në qendër të vëmendjes!
Për t’u mësuar Lea të mos ndrydhë sytë e saj, ajo ka nevojë për ndihmë të madhe për të zbuluar
aktivitete të cilat janë më interesante dhe të cilat shpërblehen:
Lodrat me forma dhe sipërfaqe interesante, dhe që lëshojnë zëra të ndryshëm;
Ndoshta është mirë që të ketë hapësirën e saj në shtëpi, ku çdo gjë mbahet gjithnjë në vendin
e njëjtë, në mënyrë që ajo të gjejë rrugën e saj, gjithnjë për të gjetur lodrat e veta;
Përqëndrimi i vëmendjes në të dhe lavdërimi kur nuk i fërkon sytë.41
Duke provuar mbrojtjen e vajzave të retarduara nga keqtrajtimi seksual dhe shtatzënësia e
padëshirueshme dhe në të njëjtën kohë respektimin e të drejtave të vajzës, mund të jetë vështirë.
41 Werner, David, (1987):” Fshatarët e vegjël me paaftësi”, U.S.A.,fq.364
36
Disa programe provojnë të zgjidhin përmes edukimit seksual ose duke ofruar femrave të reja të
retarduara metoda për kontrollimin e shtatzënisë.
6.4. Martesa dhe familja
Në shtetet ku personat me nevoja të veçanta kanë arritur pranim dhe kyçje më të madhe në
bashkësi, një numër në rritje i personave me nevoja të veçanta, duke përfshirë edhe disa persona
me nevoja të veçanta mjaft specifike të rënda, po martohen dhe po krijojnë familjet e tyre.
Aftësia që ta mbajë familjen e personit me nevoja te veçanta i cili është i martuar, varet shumë nga
gjendja ekonomike e tij. Për këtë arsye, përpjekja për të ndihmuar personat e rinj me nevoja të
veçanta që të mësojnë shkathtësi të domosdoshme për punë dhe të fitojnë për jetesë ose mbajtjen
e shtëpisë, është një pjesë me rëndësi në përgatitjen për martesë dhe familje.
6.5. Nevoja për pranimin e një amplitude të gjerë të sjelljes seksuale
Mundësitë për relacionet e afërta mund të mos krijohen aq lehtë dhe aq shpesh për personat me
nevoja të veçanta, sikurse për personat tjerë. Shumica e rrugëve standarde në të cilat “djelmoshat
i takojnë vajzat” mund të mos jenë të hapura.
Për këtë arsye nuk është befasuese që disa njerëz me nevoja të veçanta hyjnë në tipet e relacioneve
të dashurisë më pak të shpeshta. Nganjëherë personi i ri me personin e vjetër, nganjëherë dy antarë
të të njëjtës familje ose të gjinisë së njëjtë, ose 2 persona nga fiset, racat, nivelet sociale ose nga
grupet tjera sociale, relacioni i të cilëve nuk miratohet nga lokaliteti.
Para dënimit të relacioneve të tilla, ëdhtë me rëndësi të merret në konsiderim se çfarë dobie ose
dëmi i ofron ky relacion secilit prej partnerëve. Nëse të dy partnerët kanë hyrë në relacion me
dëshirë dhe duken më të lumtur dhe më të plotë për shkak të relacionit, të brengosurit ndoshta
duhet t’i përkrahin, madje edhe nëse relacioni nuk miratohet nga shoqëria.
Shumë grupe ose organizata të personave me nevoja të veçanta ngrenë zërin në mbrojtjen e të
drejtës së personave që të jetojnë në mënyrat të cilat ndryshojnë nga ato normale, derisa asnjëri
nuk shtyhet me zor ose lëndohet. Ata e dinë mga eksperienca e vet se shoqëria është shpesh mizore
dhe jo e drejtë në trajtimin e atyre që ndodh të jenë “të ndryshëm”. Kështu ata provojnë ta marrin
udhëheqjen e riedukimin e bashkësisë për të arritur pikëpamje më fleksibile dhe më të pranueshme
me respektimin e variacioneve njerëzore.
Në anën tjetër fëmijët me nevoja të veçanta ose njerëzit e rinj janë nganjëherë në pozita në të cilat
mund të marrin më lehtë përparësi sesa fyerje. Vetmia e madhe e disa të rinjve me nevoja të veçanta
ose pafajshmëria e fëmijës së vonuar, shpesh i bëjnë ata caqe të lehta për fyerje. Duhet të merren
përmasat e domosdoshme.
Me rëndësi kur dy njerëz jetojnë së bashku nuk është se kush janë ata, por është me rëndësi se a
kujdesen dhe a e respektojnë njeri-tjetrin më të vërtetë.42
42 Po.aty, fq. 456
37
PËRFUNDIMI
E gjithë puna deri këtu ishte një nga më të bukurat dhe një nga punët më emocionuese, një temë
mjaft interesante dhe me shumë interes për t’u hulumtuar dhe studiuar për të. Realisht, tema ka të
bëjë me një realitet që secilën ditë e atakojmë.
Të zhvilluarit e fëmijëve dhe po ashtu ngecjet në zhvillim që mund të pësojnë ose më vonë apo
qysh në ngjizjen (krijimin) e fëmijës është temë që e preokupon çdo njeri të lexojë dhe të mësojë
qoftë për zhvillimin normal apo edhe ndonjë ngecje në zhvillim që mund të ketë fëmija, pastaj
kujdesja, trajtimi dhe arritja e rezultateve sa më të mira në shërbimin e fëmijës.
Temat që janë trajtuar të lënë të kuptosh se si duhet një person i rritur të sillet ndaj secilës kategori
të fëmijëve, e sidomos pranimin në shoqëri, inkurajimi, shtytja për gjithëpërfshirje, për punë të
pavarur sidomos të fëmijëve me ngecje në zhvillim.
Jo të gjithë njerzit dinë për çrregullimin të njohur me emrin sindromi Down. Të paktën, jo më këtë
emërtim shkencor. Por po t'ua tregosh ndonjë fotografi, shumica e tyre do të përgjigjeshin: “Ah,
mongoloidët!” apo “Ah, këta njerëëzit jonormalë!”, dhe shumë emërtime të tjera. Kjo është si
pasojë e mosinformimit të duhur sa i përket këtij sindromi. Prandaj, në këtë punim kemi dhënë
informacione dhe detaje shkencore për këtë sindrom.
Të jetosh me sindromin Down është një sfidë më vete, më shumë për shkak të infrastukturës dhe
barrierave sociale me të cilat kemi të bëjmë, sesa për shkak të vetë sfidave që sjell sindromi në
zhvillimin e individit.
Në punim kemi folur dhe kemi përmendur se si shkaktohet kjo anomali, pasi që sindromi Down
nuk është një sëmundje, por është një gjendje, një anomaly; kemi cekur shkaqet e kësaj anomalie
dhe pasojat e saj.
Por sa e veshtire eshte jeta e nje individi me sindromin Down?
Individët me sindromin Down, për shkak të problemeve me shëndetin duhet të ndjekin një
protokoll procedurash mjekësore të cilat janë specifike për këta individë. Fëmijët me sindromin
Down shpesh hasin vështirësi në pranimin në shkolla publike, mungon mësuesi asistent si dhe
zbatimi i një sërë hapash të tjerë të domosdoshëm për mbështetjën e duhur dhe sigurimin e
edukimit në një ambient gjithëpërfshirës.
Duke pasur parasysh mospranimin në shkolla, mungesën e sistemit të mbështetjes pas përfundimit
të shkollës që sigurojnë një jetë aktive, dhe gjithëpërfshirëse për një individ me sindromin Down,
është bërë fakt detyrues që njëri prej prindërve, kryesisht nëna, të bëhet shoqërues i këtij individi,
pra kthehet në një person pasiv që mbi të gjitha nuk mbështetet as financiarisht nga shteti, sepse
një individi me sindromin Down nuk i takon me ligj pagesa e kujdestarisë.
E gjitha kjo situatë kontribuon në një dobësim të sistemit familjar me pasoja sociale dhe
ekonomike.
38
Sindromi Down ka qenë dhe është një temë shumë aktuale edhe sot, prandaj secili nga ne duhet së
paku të jemi të informuar me shenjat e para të kësaj sëmundjeje, sepse nesër ky sindrom mund të
prekë edhe fëmijën tonë.
Duke marrë parasysh disa nga problemet shëndetësore që mund të kenë personat me sindromin
Down, shumica e njerëzve mendojnë se ata nuk janë të aftë të mësojnë apo të kuptojnë. Personat
e tillë kuptojnë dhe mund të mësojnë; ajo që u nevojitet është përkrahja jonë.
Si mund t’i perkrahim personat me sindromin Down?
Shumë e thjeshtë, me një buzëqeshje dhe me një përqafim, i bëjmë të ndihen pjesë e shoqërisë, me
përkrahje morale që ata kanë nevojë dhe me integrimin e tyre si pjesë e shoqërisë sonë.
Ajo që është më thelbësore është se qëllimi kryesor i hulumtimit rreth kësaj teme është arritur dhe
decidivisht duhet të cek se fëmijët me ngecje në zhvillim duhet të kenë shumë kujdes e trajtim të
veçantë, së pari duhet kujdes, dashuri, trajtim adekuat dhe më thelbësorja pranimin në shoqëri,
sepse në fund të gjithë jemi të barabartë dhe të gjithë jemi të veçantë.
39
Literatura
Werner, David, (1987): Fshatarët e vegjël me paaftësi, U.S.A
Bajrami, Vedat, (2003): Edukimi special ne Kosove, Prishtine
Skallerup, S, (2008): Bebet me sindromin Down: Udhezues per prinderit, New York
Bajraktari.
Florian, K. Lidra, R, Marina, N. (2014). Jam mes jush, i ngjashëm, i ndryshëm, i
barabartë. Tiranë.
Emrush, Bejtullahu, (2007). Njohuri mbi aftësinë e kufizuar dhe rehabilitimi. Prishtinë
I. D, Berisha, A, Halili, A, Gashi, A, (2012): Biologjia 12 Prishtine,
Newton, Dr, Richard, (2001): The Down ‘s syndrome handbook - A practical for parents and
carers
Guire, D, Bethesda, B, (2010): Udhezues per shendet te mire per femijet dhe te rriturit me
sindromin Down, New York.
40
AUTOBIOGRAFIA
Jam Abetare Nivokazi, e lindur me 22 korrik 1993, ne Gjakovë.
Erdha në këtë bote te madhe per t’u bërë nje personazh pozitiv dhe i rëndësishëm i saj. Shkollimin
fillor e kam perfunduar ne shkollen e mesme të ulët “Selman Riza” ne Gjakovë, ndersa shkollimin
e mesem e kam perfunduar ne shkollen e mesme të lartë të mjekësisë “Hysni Zajmi” ne Gjakovë.
Studimet universitare i fillova ne vitin akademik 2014\2015, ne Universitetin e Gjakoves “Fehmi
Agani”, sepse doja te isha mesuese, profesion qe kerkon pune dhe perkushtim maksimal per femijet
te cilët jane burimi yne natyror me i çmuar.