quechua conversación

256
D I A L O G O N° 1 M. Maestru. A. Alumnu. J. José. ----------------------------- M. Kana punchaw claseta qallarinchik. A. Maestruchu qam kanki. M. Arí, runasimitam ñoqa yachachini. A. Kaypi achka runachu runasimita rimankichik. M. Arí, castellanotapas achkan rimaniku. A. Facilchu icha sasachu runasimi. M. Ñoqaykuqa facilllatam rimaniku. -------------------------------- A. Maypitaq llaqtayki. M. LLaqtayqa Ayakuchum. A. Karuchu chay llaqtaykichik. M. Manam llumpay karuchu. J.Hayka punchawpitaq chayamunkichik. M. Carruwan iskay punchawllapim chayamuniku. J. Anchatachu paran wakpi. M. Arí, chaymi sarakuna sumaqta wiñanku. ----------------------------------------- A. José, tapuy maestruta familianmanta. J. Penqakunim. Qam tapuy. A. Maestru, maypitaq familiayki M. Ayacuchupim. A. Achkachu familiaykipi kankichik. M. Soqtallam kaniku: tayta-mamay, iskay paniy, huk wawqey. A. Qawaychik… huk allqo hamuchkan/ kayman. J. Lloqsiy kaymanta, allqo. A. ¡Ama qatiychu! ¡Ama maqaychu! Runasimitan yachaytamunan. M. Maestro. A. Alumno. J. José. -------------------------------------------- M. Hoy día empezamos las clases. A. ¿Es usted el maestro? M. Sí yo enseño quechua. A. ¿Hablan mucho el quechua aquí M. Sí. Muchos hablamos castellano también. A. ¿Es fácil o difícil el quechua. M. Nosotros lo hablamos fácilmente. ---------------------------------- A. ¿Dónde queda su pueblo? M. Mi pueblo es Ayacucho. A. ¿Es distante su pueblo? M. No es distante. J. ¿En cuantos días llegan? M. En carro sólo llegamos en dos días. J. ¿Llueve mucho allá? M. Sí, por eso el maíz crece bien. ------------- A. José pregúntale al maestro acerca de su familia. J. Tengo vergüenza. Pregúntale tú A. Maestro, ¿dónde está su familia. M. En Ayacucho. A. ¿Son muchos en su familia? M. Somos solamente seis mis padres, mis dos hermanas y un hermano. A. Miren…. Viene un perro hacia aquí. J. Sal de aquí perro. A. ¡No lo eches ¡No le pegues! Quiere aprender quechua. ESTRUCTURA DE LA PREGUNTA Y RESPUESTA QUECHUA Ejemplos: A. Maestru chu = Mestruchu. (Maestruchu qam kanki).

Upload: ashber

Post on 28-Jan-2016

584 views

Category:

Documents


27 download

DESCRIPTION

Curso de Quechua

TRANSCRIPT

D I A L O G O N° 1

M. Maestru. A. Alumnu. J. José. -----------------------------

M. Kana punchaw claseta qallarinchik. A. Maestruchu qam kanki. M. Arí, runasimitam ñoqa yachachini. A. Kaypi achka runachu runasimita rimankichik. M. Arí, castellanotapas achkan rimaniku. A. Facilchu icha sasachu runasimi. M. Ñoqaykuqa facilllatam rimaniku. -------------------------------- A. Maypitaq llaqtayki. M. LLaqtayqa Ayakuchum. A. Karuchu chay llaqtaykichik. M. Manam llumpay karuchu. J.Hayka punchawpitaq chayamunkichik. M. Carruwan iskay punchawllapim chayamuniku. J. Anchatachu paran wakpi. M. Arí, chaymi sarakuna sumaqta wiñanku. ----------------------------------------- A. José, tapuy maestruta familianmanta. J. Penqakunim. Qam tapuy. A. Maestru, maypitaq familiayki M. Ayacuchupim. A. Achkachu familiaykipi kankichik. M. Soqtallam kaniku: tayta-mamay, iskay paniy, huk wawqey. A. Qawaychik… huk allqo hamuchkan/ kayman. J. Lloqsiy kaymanta, allqo.

A. ¡Ama qatiychu! ¡Ama maqaychu! Runasimitan yachaytamunan.

M. Maestro. A. Alumno. J. José. -------------------------------------------- M. Hoy día empezamos las clases. A. ¿Es usted el maestro? M. Sí yo enseño quechua. A. ¿Hablan mucho el quechua aquí M. Sí. Muchos hablamos castellano también. A. ¿Es fácil o difícil el quechua. M. Nosotros lo hablamos fácilmente. ---------------------------------- A. ¿Dónde queda su pueblo? M. Mi pueblo es Ayacucho. A. ¿Es distante su pueblo? M. No es distante. J. ¿En cuantos días llegan? M. En carro sólo llegamos en dos días. J. ¿Llueve mucho allá? M. Sí, por eso el maíz crece bien. ------------- A. José pregúntale al maestro acerca de su familia. J. Tengo vergüenza. Pregúntale tú A. Maestro, ¿dónde está su familia. M. En Ayacucho. A. ¿Son muchos en su familia? M. Somos solamente seis mis padres, mis dos hermanas y un hermano. A. Miren…. Viene un perro hacia aquí. J. Sal de aquí perro. A. ¡No lo eches ¡No le pegues! Quiere aprender quechua.

ESTRUCTURA DE LA PREGUNTA Y RESPUESTA QUECHUA Ejemplos:

A. Maestru chu = Mestruchu. (Maestruchu qam kanki).

B. Karu chu = Karuchu. (Karuchu chay llaqtaykichi). C. Sasa chu = Sasachu. (Facilchu icha sasachu runasimi).

I. Estructura de la Pregunta. Explicación.- Toda pregunta que exija en la respuesta un sí o un no , se marca con el

sufijo –chu; éste debe ser aplicado en el elemento que constituye cuestión de duda. Por ejemplo, si tenemos las palabras KARU y CUZCO, aplicaremos el sufijo – CHU en KARU, por ser éste el elemento de duda, y así tendremos la pregunta:

Karuchu Cuzco. = ¿Es distante Cuzco?

a. Escuche y repita. Maestruchu Karuchu Sasachu Yachachiqchu Albertuchu Michiqchu Tarpucchu.

b. Convierta a preguntas las siguientes palabras:

Ejemplo: Maestru (repita) Maestruchu (cambio) Michiq Tarpuq Yachachiq Karu Sasa Albertu.

II. RESPUESTA AFIRMATIVA. SUFIJO DE COMENTARIO

Ejemplo: Maestruchu. – Arí, maestrum. Michiqchu. – Arí, michiqmi.

Explicación. La respuesta afirmativa se introduce con “arí”, seguido de los elementos que aparecen en la pregunta, teniendo cuidado de aplicar el sufijo de comentario o validación: -m, o -mi , en lugar del chu interrogativo. (-m, si la palabra termina en vocal y –mi, si termina en consonante). Cabe anotar que esta marcación es característica no sólo de la respuesta afirmativa, sino también de toda expresión afirmativa.

a. Repita las siguientes preguntas y respuestas. - Maestruchu, - Arí, maestrum. - Karuchu. - Arí, karum. - Sasachu. - Arí, sasam.

- Runasimichu. - Arí, runasimin. - Albertuchu. - Arí, Albertum.

b. Responder afirmativamente a las siguientes preguntas: Ejemplo: Maestruchu. - Arí, maestrum. Karuchu -

Sasachu. - Runasimichu - Albertuchu - Mariachu - Tantachu - Aychachu - Aqachu - Yacuchu -

c. Formule preguntas usando las sugerencias y pida respuestas afrmativas.

Ejemplo: (Maestru) Alumno “A”: Maestruchu. - Arí, maestrum. (karu) (sasa) (runasimi) (tanta) (aycha) (aqa) (yaku) (Albertu)

d. Repita las siguientes preguntas y respuestas: Michiqchu. - Arí, michiqmi. Tarpuqchu - Arí, tarpuqmi. Yachachiqchu - Arí yachachiqmi. Facilchu. - Arí, facilmi. Hatunchu - Arí, hatummi. Sumaqchu. - Arí, sumaqmi.

e. Responda afirmativamente a las mismas preguntas del ejercicio anterior. f. Formule preguntas con las sugerencias dadas y pida respuestas afirmativas.

Ejemplo: (michiq) Alumno: Michiqchu - Arí, michiqmi. (Tarpuq) - (Yachachiq) - (Hatun) - (Sumaq) - (Facil) - (Capataz) -

III. RESPUESTA NEGATIVA.

Ejemplo: Maestruchu. - Manam, maestruchu. Michiqchu. - Manam, michiqchu.

Explicación. La respuesta negativa presenta la siguiente estructura: manam……chu. - chu, cumpliendo aquí la función de negador y ocupando exactamente la misma posición del – chu interrogativo. (Karuchu Lima. = Manam karuchu Limaqa).

a. Repita las siguientes preguntas y respuestas.

Maestruchu. - Manam maestruchu. Michiqchu, - Manam michiqchu. Tarpuqchu. - Manam tarpuqchu Capatazchu. - Manam capatazchu. Sasachu. - Manam sasachu. Tantachu. - Manam tantachu.

b. Responda negativamente a las mismas preguntas del ejercicio anterior.

c. Formule preguntas con las sugerencias y pida respuestas negativas.

Ejemplo: (karu) Alumno: Karuchu. - Manam karuchu. (sasa) (tanta) (Michiq) (Tarpuq) (yachachiq) (aycha) (Aqa)

IV. EL SUFIJO DE TOPICO EN RESPUESTAS AFIRMATIVAS Y NEGATIVAS. Ejemplo: Mestruchu Pedro. – Arí, maestrum Pedroqa.

- Manam maestruchu Pedroqa. Explicación. TOPICO Y COMENTARIO. Cuando una frase es un poco más compleja, se puede advertir en ella un elemento nuclear, centro del juicio quechua: EL TOPICO que se marca con el sufijo –qa. Los otros elementos son los elementos descriptivos, adjetivales o secundarios, en relación al tópico. Nótese las siguientes posibilidades: Albertuqa runasimitam yachachin. = Alberto enseña quechua. Runasimitam Albertuqa yachachin. = Alberto enseña quechua. Albertum runasimita yachachin. = Es Alberto el que enseña quechua. Albertum runasimitaqa yachachin. = Es Alberto el que enseña quechua.

a. Repita las siguientes preguntas y respuestas:

Yachachiqchu Gonzalo. - Arí, yachachiqmi Gonzaloqa. - Manam yachachiqchu Gonzaloqa. Sasachu ranasimi. - Arí, sasam runasimiqa. - Manam sasachu runasimiqa. Karuchu Lima. - Arí, karum Limaqa. - Manam karuchu Limaqa. Karuchu Cuzco Llaqta. - Arí, karum Cuzco llaqtaqa. - Manam karuchu Cuzco Llaqtaqa.

b. Responda afirmativa y negativamente las siguientes preguntas:

Ejemplo: Maestruchu Juan. - Arí, maestrum Juanqa. - Manam maestruchu Juanqa. Hatunchu Ayakuchu. - Sasachu Castellano. - Karuchu Huamanga Llaqta. - Sumaqchu ñan. - Michiqchu Albertu. - Capatazchu Francisco. - Miskichu tanta. - Sasachu tanta - Hatunchu llaqta. - Sumaqchu chakra. -

c. Formule preguntas con los siguientes pares de elementos y pida respuestas

afirmativas y negativas. Ejemplo: (karu – Abancay) - Karuchu Abancay. - Arí, karum Abancayqa. - Manam karuchu Abancayqa. (sumaq – chakra) (Capataz – Demetrio) (Hatun - llaqta) (Sasa – wanka) (Miski – aqa) (Yachachiq – María) (Maestru – Pablo)

MAN y TA, CON VERBOS DE MOVIMIENTO.

Ejemplos: Huk allqo hamuchkan kayman. Limatam rin Explicación. Los sufijos – man y – ta, con verbos de movimiento, marcan la meta del movimiento. Los equivalentes en español son: - man = hacia; -ta= a.

Para su uso es necesario distinguir la clase de actores a los que se atribuye la acción. Si el actor es animado, en la mayoría de los casos humanos, se puede usar indistintamente cualquiera de los sufijos. Si el actor es inanimado sólo se podrá usar el sufijo – ma. A veces, verbos que por naturaleza no son de movimiento pueden contextual o metafóricamente ser usados como tales, por lo tanto se encontrará el sufijo correspondiente de meta. a. Efectúe las sustituciones indicadas: 1. Kay runaqa Limamanmi rin. Huanta Huamanga Cuzco Cajamarca 2. Kay runaqa Limatam rin. Huanta Huamanga Cuzco Cajamarca 3. Kay ñanqa Limamanmi rin. Huancayo Oroya Puno Abancay

b. Conteste como en el modelo Ejemplo: (1) Kay runa Limatachu rin. - Arí, kay runaqa Limatam rin. - Manam kay runaqa Limatachu rin. Kay runa chakratachu rin. Kay warma escuelatachu rin. Kay maestru llaqtatachu rin. Kay warmi Huamangatachu rin. Ejemplo: (2) Kay runa Limamanchu rin. - Arí, kay runaqa Limamanmi rin. - Manam kay runaqa Limamanchu rin

PRESENTE DEL VERBO « KAY », SER O ESTAR.

KAY – SER = ESTAR

Ka -

1ª. - ni - nchik (Inclusivo)

- Niku (Exclusivo) 2ª - nki - nkichik 3ª ------- - nku

Explicación. Todo infinitivo verbal quechua se caracteriza por la terminación –y (ka-y). Partiendo de esto, las raíces verbales son inflexionadas para indicar la persona (1ª, 2ª, 3ª), el número (singular o plural) y el tiempo (presente que es el tema que nos ocupa). Para la primera persona del plural el quechua distingue una forma inclusiva (-nchik) cuando la segunda persona está incluida en el significado verbal y la otra exclusiva si se excluye a la 2ª persona (-niku). La tercera persona del singular del verbo “Kay” que lógicamente sería “kan” nunca se usa por ser la – n terminación de 3ª persona, a menos que sea con un significado especial (ver más adelante). Entonces, una frase como “maestrum” está en 3ª persona = es maestro. a. Escuche y repita.

Profesor Alumno - Maestrum kani. Maestrum kani. - Maestrum kanki. - Maestrum. - Maestrum kanchik. - Maestrum kaniku. - Maestrum kankichik. - Maestrum kanku. b. Conteste usando las sugerencias. Siga el modelo. Ejemplo: Maestruchu kanki. (Alumnu) - Manam, alumnum kani. Tarpuchu kanki. (Michiq) Albertuchu kanki. (Francisco) Yachachiqchu kanki. (Capataz) Aymara maestruchu kanki. (Runasimi maestru) Michiqchu kanki. (Tarpuq) c. Responda las siguientes preguntas. Siga el ejemplo. Ejemplo: Maestrum kani, qamqa *. - (alumnu)

Alumnum kani. Michiqmi kani, qamqa. - (Tarpuq) Albertum kani, qamqa. - (María) Yachachiqmi kani, qamqa. - (Capataz) Runasimi maestrum kani, qamqa - (Castellano maestru) d. Construya frases en 3ª persona del singular, usando los elementos que se le den. Siga el ejemplo. Ejemplo: Maestru. - Francisco. Cambio: Maestrum Franciscoqa. Capataz - Demetrio. Runasimi - Yachachiq - Demetrio. Castellano - alumnu - Roberto. e. Conteste las siguientes preguntas en forma afirmativa y negativamente. Ejemplo: Maestruchu kani Arí, maestrum kanki. Manam maestruchu kanki.

1. Maestruchu kani. Maestruchu kanki Maestruchu.

2. Yachachiqchu kani

Yachachiqchu kanki Yachachiqchu.

3. Runasimi alumnuchu kani.

Runasimi alumnuchu kanki. Runasimi alumnuchu.

f. Escuche y repita.

Runasimi rimaqmi kanchik. Runasimi rimaqmi kaniku. Runasimi rimaqmi kankichik. Runasimi rimaqmi kanku. g. Conteste afirmativa y negativamente.

Ejemplo: Maestruchu kanchik. Arí, maestrum kanchik. Manam maestruchu kanchik. Runasimi rimaqchu kanchik. Alumnuchu kanchik. Ejemplo: Yachachqchu kaniku. Arí, yachachiqmi kankichik. Manam yachachiqchu kankichik.

* Cuando se cambia el giro de la conversación se usa el –qa, implicando éste una pregunta; como ocurre en el ejemplo de arriba (Soy maestro, ¿y tú?. En algunos lugares se usa –ri (qamri) con el mismo valor.

Runasimi rimaqchu kaniku, Runasimi yachachiqchu kaniku. Ejemplo: Alumnuchu kankichik. Arí, alumnum kaniku. Manam alumnuchu kaniku. Capatazchu kankichik. Runasimi yachachiqchu kankichik. Ejemplo: Runasimi rimaqchu kanku. Arí ruansimi rimaqmi kanku Manam runasimi rimaqchu kanku. Runasimi yachachiqchu kanku. Alumnuchu kanku.

LOS PRONOMBRES PERSONALES

SINGULAR PLURAL

1ª (Yo)

Ñoqa (Nosotros) (I.) (Nosotros) (E.)

Ñoqanchik Ñoqayku

2ª (Tú o Ud.)

Qam (Ustedes) Qamkuna

3ª (El, ella)

Pay (Ellos, ellas)

Paykuna)

Como se puede observar en el cuadro de arriba, los pronombres personales en plural se forman a base de las formas del singular, pudiéndose notar en la 1ª. Persona del plural una forma inclusiva (I.) y otra exclusiva (E.), como en las flexiones verbales del presente. En quechua, como en el español, el uso de los pronombres no es obligatorio, ya que el verbo es suficiente para indicar la persona. La aplicación de los pronombres se da por razón de énfasis. Por ejemplo: “Maestrum kani”. Expresa la 1ª. Persona del singular sin necesidad de decir: “Ñoqaq maestrum kani.” (Yo soy maestro). I. PRONOMBRES PERSONALES. FORMAS DEL SINGULAR.

a. Escuche y repita. 1. Ñoqaqa maestrum kani. Ñoqaqa runasimi yachachiqmi kani. Ñoqaqa Albertum kani. 2. Qamqa maestrum kanki. Qamqa runasimi yachachiqmi kanki. Qamqa Albertum kanki. 3. Payqa maestrum. Payqa runasimi yachachiqmi. Payqa Albertum. b. Conteste las siguientes preguntas. Siga el modelo. 1. Ñoqa maestruchu kani Arí qamqa maestrum kanki. Manam qamqa maestruchu kani. Qam maestruchu kanki. Pay maestruchu. 2. Ñoqa Castellano yachachiqchu kani. Qam Castellano yachachiqchu kanki. Pay Castellano yachachiqchu. 3. Ñoqa Joseychu kani Qam Joseychu kanki. Pay Joseychu. c. Efectúe las sustituciones indicadas. 1. Ñoqaqa Huamangamantam kani. (Qam) (Pay) 2. Maymantam ñoqa kani. (qam) (pay) 3. Ñoqaqa runasimi yachachiqmi kani. (Qam) (Pay)

****************************

II. PRONOMBRES PERSONALES. FORMAS DEL PLURAL a. Escuche y repita.

1. Ñoqanchikqa maestrum kanchik. Ñoqanchikqa runasimi yachachiqmi kanchik. Ñoqanchikqa michiqmi kanchik. 2. Ñoqaykuqa maestrum kaniku. Ñoqaykuqa runasimi yachachiqmi kaniku. Ñoqaykuqa michiqmi kaniku. 3. Qamkunaqa runasimi yachachiqmi kankichik. Qamkunaqa maestrum kankichik. Qamkunaqa Huamangamantam kankichik. 4. Paykunaqa Huantamantam kanku. Paykunaqa Lucanasmantam kanku. Paykunaqa yunkamantam kanku. b. Conteste las siguientes preguntas: Ejemplo 1. Ñoqanchik maestruchu kanchi. Arí, ñoqanchikqa maestrum kanchik

Manam ñoqanchikqa maestruchu kanchik Ñoqanchik Huamangamantachu kanchik. Ñoqanchik runasimi yachachiqchu kanchik. Ñoqanchik alumnuchu kanchik. Ejemplo 2. Ñoqayku Limantachu kaniku. Arí, qamkunaqa Limamantan kankich Manam qamkunaqa Limamantachu kankichik. Ñoqayku michiqchu kaniku. Ñoqayku capatazchu kaniku. Ñoqayku runasimi rimaqchu kaniku. Ejemplo 3. Qamkunaqa, maymantam kankichik. - Ñoqaykuqa Cuzcomantan kaniku Qamkunaqa, runasimi rimaqchu kankichik. Qamkunaqa, yachachiqchu kankichik Qamkunaqa, michiqchu kankichik. Ejemplo 4. Paykuna runasimi rimaqchu kanku. - Arí, paykunaqa runasimi maqmi Kanku. Manam paykunaqa runasimi rimaqchu kanku. Paykuna Castellano yachachiqchu kanku. Paykuna Puquiomantachu kanku.

Paykuna tarpuqchu kanku. c. Efectúe las sustituciones indicadas. 1. Ñoqaqa Ayakuchumantam kani. (Qam) (Pay) (Ñoqanchik) (Ñoqayku) (Qamkuna) (Paykuna) 2. Ñoqaykuqa maestrum kaniku. (Qamkuna) (Ñoqa) (Paykuna) (Ñoqanchik) (Qam) (Pay)

EJERCICIOS CON VERBOS EN PRESENTE

Los verbos en presente no tienen ninguna irregularidad; las mismas terminaciones usadas para el verbo KAY se aplican para cualquier verbo. a. Escuche y repita. Profesor Alumno 1. Runasimitam rimani. (1) - Runasimitan rimani. Runasimitam rimanki Runasimitam riman. Runasimitam rimanchik. Runasimitam rimaniku. Runasimitam rimankichik. Runasimitam rimanku. 2. Ñoqaqa runasimitam rimani. Qamqa runasimitam rimanki. Payqa runasimitam riman. Ñoqanchikqa runasimitam rimanchik. Ñoqaykuqa runasimitam rimaniku. Qamkunaqa runasimitam rimankichik. Paykunaqa runasimitam rimanku. b. Efectúe las sustituciones indicadas. 1. Kanan punchaw clasetan qallarinchik. (ñoqa, qam, pay, ñoqanchik, ñoqayku, qamkuna, paykuna).

2. Runasimitam ñoqa yachachini. (qam, pay, ñoqanchik, ñoqayku, qamkuna, paykuna). 3. Runasimitam ñoqa rimani. (rimanki, riman, rimanchik, rimaniku, rimankichik, rimanku). 4. Ñoqaykuqa facilllatam rimaniku. (ñoqa, qam, pay, ñoqanchik, ñoqayku, qamkuna, paykuna). 5. Hayka punchawpitaq chayamunkichik. (ñoqa, qam, pay, ñoqanchik, etc.) 6. Hayka punchawpitaq ñoqa chayamuni. (chayamunku, chayamunkichik, chayamuniku, etc.) c. Conteste, siguiendo, en cada caso, el modelo que se le dé. Ejemplo: 1. Runasimitachu ñoqa yachachini. Arí runasimitam qamqa yachachinki

Manam runasimitachu qamqa yachachinki. (1) El objeto directo se debe marcar con el sufijo “-ta”. Ejemplo: Ñoqaqa runasimitam rimani. (Yo hablo quechua). Además “-ta” cumple una función adverbial con palabras como: “allin”, “sumaq”, “ancha”, “sinchi”, “llumpay”, etc. Ejemplo: Ñoqaqa allintam runasimita rimani. (Yo hablo bien el quechua). Runasimitachu qam yachachinki. Runasimitachu pay yachachin. Runasimitachu ñoqanchik yachachinchik. Runasimitachu ñoqayku yachachiniku. Runasimitachu qamkuna yachachinkichik. Runasimitachu paykuna yachachinku. 2. Ejemplo: Yachankichu runasimita. Arí, yachanim. Manam yachanichu. Yachanchu Castellanota. Yachankichikchu Castellanota Yachankuchu wankata Yachanichu runasimi rimayta. 3. Ejemplo: Runasimitachu icha Castellanotachu riman. (1) Runasimitam riman. Huantamantachu icha Huamangamantachu kankichik. Iskay punchawpichu icha kimsa punchawpichu chayamunku. Runasimi rimaytachu icha Castellano rimaytachu yachachini. Qamkunachu Aymarata yachachinkichik icha paykunachu. Mariachu icha Albertuchu claseta qallarin. Facilllatachu paykuna qellqanku icha sasatachu. Llumpaytachu Ayakuchupi paran icha tumpallatachu.

Sapa punchawchu wasita pichanku icha sapa sabadollachu. Iskay simitachu qam rimanki icha kimsatachu. d. Efectúe las sustituciones indicadas. 1. Ñoqaykuqa facilllatam rimaniku. Ñoqa ………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………….rimanchik. Pay…………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………….rimanku. Qamkuna…………………………………………………………………………….. ………………………………………………………………………………rimanki. Ñoqanchik…………………………………………………………………………… 2. Nispachaqa qamchu yachachiq kanki. ……………………………………pay……………………………………………… ………………………………………………………………………………kanchik. ……………………………………paykuna………………………………………… ………………………………………………………………………………..kaniku. ……………………………………ñoqa…………………………………………….. …………………………………………………………………………….kankichik. ……………………………………ñoqayku………………………………………… …………………………………………………………………………………..kani. (1) Las preguntas de alternativa requieren del sufijo “-chu” dos veces. ……………………………………ñoqanchik………………………………………. ………………………………………………………………………………...kanku. ……………………………………qamkuna………………………………………… 3. Manam iskay simitachu ñoqaqa yachani. ………………………………………………..pakuna…………………………………. ………………………………………………………………………….yachankichik. ………………………………………………ñoqayku………………………………… ………………………………………………………………………….. yachanki. ………………..kimsa………………………………………………………………….. ……………………………………………...ñoqa……………………………………... ……………………………………………………………………………yachanchik. ………………………………………………pay……………………………………… ……………………………………………………………………………yachaniku.

VOCABULARIO DE LA UNIDAD I

“A” achka - muchos, bastante. allqo - perro. allin - bueno. aqa - chicha. arí - sí. ancha - muy, mucho (con “-ta”). aycha - carne. “CH” chaskiy - recibir. chakra - campo, terreno de cultivo. chay - ese, esa, eso. chayamuy - llegar (con dirección al hablante). “H” hamuy - venir hatun - grande, alto. hayka - ¿cuántos? huk - uno. “I” ima - ¿qué? icha - o (conjunción) imayna - ¿cómo? iskay - dos. “K” kachi - sal. kimsa - tres. kanan - hoy, ahora. karu - distante, lejos. kay - infinitivo de ser o estar. kay - este, ese, eso. “LL” 1laqta - pueblo, ciudad. lloqiy - salir. llumpay - muy, mucho (con “-ta”). “M” mama - madre o señora. maqay - pegar may - ¿dónde? michiq - pastor. mincha - pasado mañana.

miski - dulce, azúcar, agradable. munay - querer, desear. “N” nispachaqa - entonces (indicando consecuencia) niy - decir, opinar. “Ñ” ñan - camino, calle. ñoqa - yo. ñoqanchik - nosotros (inclusivo). ñoqayku - nosotros (exclusivo). “P” pani - hermana de varón. paqarin - mañana. paray - llover. pay - él o ella. penqakuy - tener vergüenza. pichay - barrer. punchaw - día. paykuna - ellos o ellas. “Q” qallariy - empezar. qam - usted o tú. qamkuna - ustedes. qatiy - echar fuera, seguir qaway - mirar, observar qellqay - escribir.

“R” rimay - hablar. rimaykuy - saludar. rimaq - hablante. riy - ir. runa - persona, hombre. runasimi - quechua. “S” Sapa - cada. Sara - maíz. Sasa - difícil Simi - idioma, palabra. Soqta - seis. Sumaq - bueno, bonito, bien (con –ta). Suti - nombre.

“T” Tanta - pan. Tapuy - preguntar. Tarpuq - sembrador. Tayta - padre o señor. Tumpa - un poco. Tupay - encontrarse. “W” Wawqe - hermano de varón. Warma - muchacho. Warmi - mujer. Wasi - casa. Wiñay - crecer. “Y” Yachachiy - enseñar. Yachay - saber, aprender, vivir. Yachachiq - maestro, el que enseña. Yaku - agua.

UNIDAD II

D I A L O G O 2 T. Tayta, W. Warma Y. Yachachiq S. Sipas ----------------------- T. Yaw warma, imanasqataq ñanpi Pukllachkanki. Manachu escuelay kita rinki. W. Arí, taytáy, risaqmi, pero tempranoraqmi. T. Hinaptinqa, imanasqataq mana Wasikipichu imatapas ruwanki. W. Llamkaymantam hamuchkani, taytáy. Tumpatam samachkani.

S. señor, N. Muchacho Ma. Maestro J. Joven (femenino)

------------------------------ S. Oye muchacho, ¿por qué juegas en la calle? ¿No vas a tu escuela? M. Sí, señor, iré, pero es temprano todavía. S. Entonces, ¿por qué no haces algo en tu casa? M. Estoy viniendo del trabajo, señor. Estoy descansando un poco.

T. Maypitaq llamkanki. Imay cratataq hatarinki. W. Achikyaymantam llamkani chakrapi, taytáy. T. Chaymantaqa imatataq ruwanki. payqoqchu rinki. W. Escuelaman rini. Leeytam yachay- ta munani. T. Imay orakamataq escuelapi kanki. W. Las treskaman, taytáy. T. Achka alumnukunachu escuelayki- pi kan. W. Arí, yaqa qanchis chunkam.

**************

W. Imamantataq kanan punchaw rima- sunchik. Y. Kanan punchaw estudiasun achka mosoq palabrakunata. W. Llumpay sasachu chay mosoq pa- labrakuna. Y. Manam, puntata ñoqa leesaq sumaq- ta. Qamkuna uyarinkichik. W. Chaymantaqa, imatataq ruwasaqku. Y. Ñoqapa qepayta ninkichik hina chay Kikin palabrakunallata. W. Chay palabrakuna chay puka libruy- kipichu kachkan. Y. Arí, kay librullamantam estudiansun.

************** W. Escuelaykimantachu hamuchkanki. S. Arí, wakmantam hamuchkani. W. Escuelayki sumaqchu. S. Arí, ancha sumaqmi; ladrillomanta ruwasqam, vidriomanta ventanayoq. W. Maypitaq escuelaki. Karupichu icha Kayllapichu. S. Manam llumpay karupichu. Chakapa ladullanpim. W. Pitaq maestruyki. Maymantataq. S. Juanmi sutin. Ayakuchumantam. W. Ima añopitaq kachkanki. S. Transicionllapiraqmi.

S. ¿Dónde trabajas? ¿A qué hora te levantas? M. Desde el amanecer trabajo en la chacra, señor. S. Y después, ¿qué haces? ¿Vas a desa- yunar? M. Voy a la escuela. Quiero aprender a leer. S. ¿Hasta qué hora estás en la escuela? M. Hasta las tres, señor. S. ¿Hay muchos alumnos en tu escue- la? M. Sí aproximadamente setenta.

**************

M. ¿De qué vamos a hablar hoy día? Ma. Hoy día estudiaremos muchas pa- labras nuevas. M. ¿Son muy difíciles esas palabras? Ma. No, primero yo leeré bien y uste- des escucharán. M. Y luego, ¿qué haremos? Ma. Después de mí dirán sólo esas mis- mas palabras. M. ¿Esas palabras están en ese libro rojo? Ma.Sí, estudiaremos sólo las de este libro. M. ¿Vienes de tu escuela? J. Sí, vengo de allá. M. ¿Es bonita tu escuela? J. Sí, es muy bonita; está hecha de la- drillos y tiene ventanas de vidrio. M. ¿Dónde queda tu escuela? ¿Está lejos o cerca? J. No está lejos. Está junto al puente no más. M. ¿Quién es tu maestro? ¿De dónde es? J. Se llama Juan. Es de Ayacucho. M. ¿En qué año estás? J. En transición, nada más, todavía.

SUFIJOS NOMINALES DE PERSONA

Ejemplos: a. Maypitag llaqtayki. b. Llaqtayqa Ayakuchum. c. Karuchu chay llaqtaykichik. d. Maestru, maypitaq familiayki e. Escuelaykimantachu hamuchkanki. f. Achka alumnukunachu escuelaykipi kan. g. Manachu escuelaykita rinki.

raíz sufijo de persona equivalente - y “mi” - (y) ki “tu” llaqta - n “su” (de él) ñan (ni) - nchik “nuestro” (Inc.) - yku “nuestro (Exc.) - (y) kichik “su” (de Uds.) - nku “su” (de ellos) Explicación. Los sufijos de persona con raíces nominales indican posesión. Cuando las raíces terminan en –i, se pierde la y en los sufijos –yki (tu) y en los –ykichik (su, de ustedes). Ejemplo: Suti + yki = sutiki – Tu nombre. Suti + ykichik = sutikichik – Su nombre. Se debe notar también que distinguimos una forma inclusiva y otra exclusiva, dependiendo de la inclusión o la exclusión de la 2da persona como poseedor.

I. Efectúe las sustituciones indicadas. a. Maypitaq llaqtayki. (ñoqapa). Maypitaq llaqtay. (Paypa, ñoqanchikpa, ñoqaykupa, qamkunapa, paykunapa) b. Tapuy maestruta familianmanta (1). (Qampa) Tapuy maestruta familiaykimanta. (Paykunapa, qamkunapa, qampa, ñoqapa, ñoqanchikpa). c. Iman sutiki. (Paypa, qamkunapa, paykunapa, ñoqaykupa) d. Achka alumnukunachu escuelaykipi kan. (ñoqapa, paypa, ñoqanchikpa, ñoqaykupa, qamkunapa, paykunapa).

(1) Los sufijos de caso: -pi, -manta, -ta,. -man, y todos los demás van después del sufijo de persona. Ej.: Escuelaykimantachu hamuchkanki.

II. Formas del singular

Conteste las siguientes preguntas. Siga el ejemplo.

a. Karuchu llaqtay - Arí, karum llaqtaykiqa. Arí, llaqtaykiqa karum. Karuchu llaqtayki. - Karuchu llaqtan. - Sumaqchu wasiki. - Wasin sumaqchu. - Sumaqchu wasy. - Maestruyki allinchu. - Maestruy allinchu. - Maestrun allinchu. - Ñannim allinchu. - Ñanniki allinchu. - Ñanniy allinchu. - b. Iman sutiki. - Sutiyqa Albertum. Iman sutil. - Iman sutin - c. Maypitaq llaqtayki - Llaqtayqa Ayacuchum. Maypitaq llaqtan. - Maypitaq llaqtay -

III. Formas del Plural Conteste, las siguientes preguntas: a. Sumaqchu wasinchik. - Arí, sumaqmi wasinchikqa. Sumaqchu wasyku. - Arí, sumaqmi wasikichikqa. Sumaqchu wasinku. - Arí, sumaqmi wasinkuqa. Achkachu libruykichik. - Achkachu librunchik - Achkachu librunku - Achkachu libruyku. - Kayllachu chakranku. - Kayllachu chakraykichik. - Kayllachu chakranchik. - Kayllachu chakrayku. - Allinchu sayarkichik. - Allinchu maestrunku - Allinchu wasinchik - Allinchu ñanniyku. - IV. cambie los sufijos nominales de persona, según el modelo. a. Ejemplo: Manachu wasikita rinki. (Paypa) Manachu wasinta rinki. (Paykunapa) Manachu wasinkuta rinki. (Ñoqaykupa) Manachu wasiykuta rinki (Qampa) Manachu wasikita rinki (Qamkunapa) Manachu wasikichikta rinki. (Ñoqanchikpa) Manachu wasinchikta rinki. b. Chakraypim sapa punchaw llamkan. (qampa) ___________________________________ Chakraykipim sapa punchaw llamkan. (paykunapa) ___________________________________ Chakrankupim sapa punchaw llamkan. (paypa) ___________________________________ Chakranpim sapa punchaw llamkan. (qamkunapa) ___________________________________ Chakraykichikpim sapa punchaw llamkan. (ñoqanchikpa) ___________________________________ Chakranchikpim sapa punchaw llamkan. c. Ñoqaqa mamaytam yanapani. ________________yanapanki.

Paykuna _________________ __________mamanchik_______ __________________yanapaniku. Qam_______________________ ________maman ____________ ________________yanapankichik. ___________mamanku_________ V. Conteste afirmativa y negativamente. Siga el modelo. a. Wasiypichu llamkanki. - Arí, wasikipim llamkani. - Manam wasikipichu llamakani. Wasiypichu llamkanku. Wasiypichu llamkanchik. Wasiypichu llamkaniku. Wasiypichu llamkan. Wasiypichu llamkankichik. Wasiypichu llamkani. b. Wasikipichu kani. - Arí, wasiypim kanki. “ - Manam wasiypichu kanki. (etc. etc.) c. Wasinpichu kachkani. “ (etc. etc.) d. Wasinchikpichu saman. “ (etc. etc.) e. Wasiykupichu pukllanki. “ (etc. etc.) f. Wasikichikpichu yachan. “ (etc. etc.) g. Wasinkupichu mikun. “ (etc. etc.) h. Llaqtaypichu turiy. - Arí, llaqtaykipim turikiqa. - Manam llaqtaykipichu turikiqa. Llaqtaykipichu turiki. Llaqtanpichu Turín. Llaqtanchikpichu turinchik.

Llaqtaykupichu turiyku. Llaqtaykichikpichu turikichik. Llaqtankupichu turinku. i. Wasiypichu maestruyki kachkan. - Arí, wasikipim maestruyqa kachkan. - Manam wasikipichu maestruyqa kachkan. Wasikipichu maestrun kachkan. Wasinchikpichu maestrunku kachkan. Wasikichikpichu maestruyku kachkan. Wasinpichu maestruy kachkan. Wasinkupichu maestruykichik kachkan. Wasiykupichu maestrun kachkan. Wasikichikpichu maestrunchik kachkan. VI. Efectúe las sustituciones indicadas:

a. Iskay punchawpim llaqtaymanta chayamuni. ________________llaqtanku____________

__________________________chayamunki. ________________llaqtaykichik_________ __________________________chayamun. ________________llaqtayku____________ __________________________chayamunku. ________________llaqtayki_____________ __________________________chayamunkichik. ________________llaqtan_______________ __________________________chayamuniku.

b. Ñoqaqa maestruytam tapuni __________________tapunku. __________maestruykichik_____ Noqayku ____________________ __________________tapunchik. __________maestrun___________ Qam________________________ __________________tapunkichik. __________mestrunku_________ Pay_________________________ ____________________tapunki. _________maestrunchik________ Ñoqayku_____________________ ______________________tapun. __________maestruyki_________ Ñoqanchik___________________ _____________________tapuniku. Qamkuna____________________

VII. Conteste afirmativa y negativamente. 1. Runasimitachu maestruyki riman. 2. Llaqtaykichikpichu amiguy kachkan. 3. Anchatachu paran llaqtanpi. 4. Qawankichikchu allqoykichikta. 5. Llaqtankumantachu hamunku. 6. Maqankichu allqonta. 7. Achkachu familiaykipi kankichik. 8. Iman sutiki. 9. Karuchu wasikichik. 10. Qamchu ñañaykita pusanki.

EL IMPERATIVO DIRECTO

Ejemplos: José, tapuy maestruta familianmanta. Penqakunim. Qam tapuy. Qawaychik … Huk allqo hamuchkan kayman. Ama qatiychu! … Ama maqaychu! Runasimitam yachayta munan. Imperativo Directo Formas compulsivas Formas Prohibitivas Sing. Plur. Sing. Plur. ri-nki; ri –y ri-nkichik; ri-ychik ama rinkichu; ama riychu

ama rinkichikchu; ama riychikchu

Explicación. En el imperativo directo distinguimos: formas compulsivas y formas prohibitivas. Dentro de las formas compulsivas encontramos dos modalidades: un mandato leve, que se expresa por las terminaciones de segunda persona, singular y plural, equivaliendo a rinki = tienes que ir o debes ir, y un mandato terminante, fuerte, realmente –ychik (para el plural). Ejemplo: tapuy= pregunta, e; tapuychik=pregunte. Las formas prohibitivas se construyen en base a las formas compulsivas, ya que sólo se las hace preceder por el prohibitivo ama como forma libre, y como forma ligada al verbo el sufijo –chu. Ejemplo: ama rimaychu = no hables. I. Formas compulsivas del singular. Cambie las siguientes expresiones como en el ejemplo: a. Jose, yanapanki taytata. -José, yanapay taytata. Jose, kumpañanki taytata. Jose, yachachinki taytata. Jose, tapunki taytata. Jose, pusanki taytata. Jose, ninki taytata. b. Allichallamanta apanki. - Allichallamanta apay. Allichallamanta rinki. Allichallamanta yanapanki. Allichallamanta ruwanki. Allichallamanta kachunki. c. Runasimipi rimanki. - Runasimipi rimay. Castellanoman tikranki. Aymarapi parlanki. Aychata apamunki. Yakuta apanki Escuelaman rinki. Wasikita kutinki.

EL FUTURO Ejemplos: Arí, taytáy, risaqmi. Maypitaq paqarin llamkanki. Runasimitam yachachinqa. Imamantataq kanan punchaw rimasunchik. Chaymantaqa imatataq ruwasaqku. Qamkuna uyarinkichik. Paykunam aychata apanqaku. SINGULAR PLURAL_______________ 1ª. Ri-

Pers. -saq - sun (chik) /inclus. - saqku / exclus. 2ª Pers. -nki - nkichik 3ª Pers. - nqa - nqaku. Explicación. La primera persona del plural presenta dos formas que son usadas indistintamente: - sun o – sunchik. Las terminaciones de presente y de futuro en la segunda persona (singular y plural) son idénticas. La diferencia de tiempo se dará por el contexto, por un adverbio de tiempo o hábitos linguísticos: preferencia de – nki y – nkichik para el futuro y el uso de – chka para el presente, como se verá más adelante. I. Repita después del profesor. a. Ñoqa qawasaq wasita. - Ñoqa qawasaq wasita. ruway tukuy rantiy qallariy b. Qam rinki escuelaman. - Qam rinki escuelaman. hamuy chayay kallpay kutiy c. Allin wasitam munanqa. - Allin wasitam munanqa. qaway ruway tukuy rantiy II. Cambie las oraciones al futuro como en el ejemplo: a. Ñoqaqa ruwanim. - Ñoqa ruwasaq. qallariy rimay tapuy pukllay b. Qamqa yachachinkim. - Qam yachachinki lloqsiy samay urariy tapuy c. Payqa rimanmi. - Pay rimanqa. mikuy munay hatariy

lloqsiy III. Repetir después del profesor. a. Ñoqanchik tapusun (chik) taytata. ÑOQANCHIK TAPUSUN (CHIK) TAYTATA. qaway uyariy niy pusay b. Ñoqayku llamkasaqku chakrapi ÑOQAYKU LLAMKASAQKU CHAKRAPI. rimay qaway maqay ruway c. Qamkuna mikunkichik aychata. QAMKUNA, MIKUNKICHIK AYCHATA. qaway kachuy munay rantiy d. Paykuna maqanqaku warmata. PAYKUNA MAQANQAKU WARMATA yachachiy tapuy qaway niy IV. Cambie la oración al futuro como en el ejemplo: a. Ñoqanchikqa qallarinchikmi. - Ñoqanchik qallarisun (chik). tapuy hamuy yachay tukuy b. Ñoqaykuqa maskanikum. - Ñoqayku maskasaqku uyariy payqoy samay qallariy c. Qamkunaqa llamkankichikmi. - Qamkuna llamkankichik niy payqoy lloqsiy pusay d. Paykunaqa pukllankum. - Paykuna pukllanqaku. wiñay kachuy

tukuy qatiy V. Cambie los infinitivos verbales por las formas correspondientes del futuro. Ejemplo: Ñoqaqa _________________wasiman. yaykuy Ñoqaqa yaykusaqmi wasiman. Payqa taytaytam___________________(yanapay) Paykunaqa allin wasitam ____________(rantiy) Ñoqanchikqa taytaypaqmi ___________(llamkay) Ñoqaykuqa sumaq librutam __________(apamuy) Qamkunaqa limamantam ____________(hamuy) Paykunaqa achka runatam ___________(rikuy) Kanan punchaw paykuna klaseta _____________(qallariy) Ñoqaykuchu runasimita ____________________(yachachiy) (¿?) Hayka punchawpitaq ñoqa __________________(chayamuy) (¿?) Anchatam llaqtaypi ________________________(paray) Ñoqanchikqa soqtam familianchikpi ______________(kay) Qamkunachu allqoyta ____________________(maqay) VI. Responda afirmativa y negativamente como en el ejemplo: a. Kaypichu llakasaqku. - Arí, kaypim llamkankichik. - Manam kaypichu llamkankichik. Kaypichu llamkasaq. Kaypichu paqarin llamkanki. Kaypichu llamkasunchik. Kaypichu paqarin llamkankichik. Kaypichu llamkanqaku. b. Wallpatachu mikuyta munasaq. Wallpatachu mikuyta munanki. Wallpatachu mikuyta munanqa. Wallpatachu mikuyta munasun Wallpatachu mikuyta munasaqku. Wallpatachu mikuyta munankichik. Wallpatachu mikuyta munanqaku. c. Warmakunachu maestrukunata maskanqaku. Tantatachu paqarin kachunki. Chakrapichu llamkasaq. Imatataq paqarin mikusunchik. Rimanqakuchu runasimita. Maestruykitachu rimaykusaqku. Lima llaqtatachu rinqa. Paqarinchu llaqtapi samankichik. Maestruykimantachu rimachkanqaku.

Maykamataq yachachichkasaq. VII. Efectúe las sustituciones indicadas.

a. Paqarinñam ñoqaqa maestruywan kutisaq. ___________pay____________________ _________________maestrunchik_________ _____________________________kutinki. ____________ñoqayku__________________ __________________maestruykichik______ ____________qam_____________________ __________________maestrun___________ _____________________________kutisaqku. ____________ñoqanchik________________ _____________________maestruyki_______ ____________qamkuna__________________ _____________________maestrun_________ ______________________________kutisun _____________________maestrunku_________

b. Taytaypaqmi kuchitapas apasaq. Maestruyki_____________________________ ________________wallpatapas_____________ ______________________________apanqaku. Taytanchik_____________________________ ________________tantatapas______________ ______________________________apasaqku. Taytanchik_____________________________ ______________________________apanqa. Taytanku_______________________________ ______________________________apasunchik. _____________________yakutapas__________ Maestrun________________________________ ______________________________apanqaku. Maestruyku______________________________ VIII. Traduzca al quechua.

1. ¿Qué haremos mañana? (E) 2. ¿A dónde irás pasado mañana? 3. Compraremos buena ropa. (I.) 4. Van a ver (Uds.) mucha gente. 5. Hoy día empezaran el trabajo. 6. Trabajará todos los días en la chacra. 7. Los llevaré a tu casa. 8. No vendrán. 9. ¿Dónde vas a trabajar mañana? 10. Comeremos en mi casa.

EL DURATIVO - CHKA

________________________________________ Llamka chka ni nki n nchik niku nkichik nku

_________________________________________ Explicación. El sufijo –chka es un sufijo verbal que expresa una acción durativa en un tiempo determinado, ya sea presente, pretérito u otro tiempo. Una forma verbal con – chka da a entender que la acción se está realizando en un momento determinado, en este momento. Por ejemplo, si hacemos una comparación, en español usamos el presente cuando preguntamos: ¿A dónde vas? O ¿Qué haces?, mientras que en quechua debemos decir literalmente: ¿A dónde estás yendo? = Maytataq richkanki. O ¿Qué estás haciendo? = Imatataq ruwachkanki. Esta forma difiere también de una acción habitual, que en quechua se expresa por el prsente simple, de ahí que sean diferentes: Maypitaq llamkanki. (¿Dónde trabajas? -/habitualmente todos los días/) o (¿Dónde vas a trabajar?) y Maypitaq llamkachkanki. (¿Dónde estás trabajado? /ahora, en este momento/). I. Repita después del profesor. a. Ñoqam qallarichkani. - Ñoqam qallarichkani. Qanmi qallarichkanki. Paymi qallarichkan. Ñoqanchikmi qallarichkanchik. Ñoqaykum qallarichkaniku. Qamkunam qallarichkankichik. Paykunam qallarichkanku. b. Ñoqam eatudiachkani. Qanmi tukuchkanki. Paymi llamkachkan. Ñoqanchikmi samachkanchik. Ñoqaykum yachachichkaniku. Qamkunam chayamuchkankichik. Paykunam maqachkanku. II. Cambie las oraciones siguientes, usando la partícula –chka como en el ejemplo. a. Maestruywanmi pukllani. - Maestruywanmi pukllachkani.

Maestruywanmi pukllanki. Maestruywanmi pukllan. Maestruywanmi pukllanchik. Maestruywanmi pukllaniku. Maestruywanmi pukllankichik. Maestruywanmi pukllanku. b. Llaqtanmantachu hamuni - Llaqtanmantachu hamuchkani. Llaqtanmantachu hamunki. Llaqtanmantachu hamun. Llaqtanmantachu hamunchik Llaqtanmantachu hamuniku. Llaqtanmantachu hamunkichik. Llaqtanmantachu hamunku. c. Warmakunam wasi ukupi pukllanku. - Warmakunam wasi ukupi pukllachkanku. ruway mikuchiy qaway kachuy rimay mikuy leey III. Conteste las siguientes preguntas afirmativa y negativamente. Kaypichu runasimita yachachkankichik. Amiguywanchu pukllachkanki. Chakraykipichu warmakuna llamkachkanku. Wasiykupichu yachachkanku. Wasimanchu yaykuchkanku allqokuna. Papatachu mikuchkani. Allqokunachu chaypi kachkanku. Runasimitachu rimachkaniku. IV. Efectúe las sustituciones indicadas. a. Warmakunatam escuelapi yachachichkani. ______________________qaway_________ _______________wasiy_________________ Wallpakuna___________________________ ______________chakrayki_______________ Patukuna______________________________ _________________________cuiday_______ Asnukuna_____________________________ ________________pampa________________ __________________________michiy______ Llama_________________________________

b. Ñoqaqa runasimi librutam qollqachkani. _________________________rikuy_________ _______________puka___________________ Qam__________________________________ __________________________rikuchkan_____ Ñoqanchik______________________________ _________________hatun__________________ Ñoqayku_______________ _________________ _________________chakra__________________ Qamkuna________________________________ ___________________wasi_________________ ____________________qomer_______________ Paykuna_________________________________ __________________pampa_________________ V. Sustituya las formas verbales infinitivas por las progresivas, según el caso. Ejemplo: Warmakunaqa kallepim _________________(pukllay) Warmakunaqa kallepim pukllachkanku. 2. Qamqa maypitaq _____________________(llamkay) 3. Warmakunaqa________________________(hatariy) 4. Imatataq taytayki______________________(ruway) 5. Tantatachu ñoqa ______________________(mikuy) 6. Ñoqanchikqa wasitam __________________(qaway) 7. Qamkunaqa librutam ___________________(leey) 8. Ñoqaykum kaypi_______________________(samay) 9. Maestruyqa runasimitam ________________(yachachiy) 10. Kananga maytataq qam_________________(riy) 11. Runasimitam warmakuna________________(yachay) VI. Traduzca al quechua.

1. ¿A dónde vas? 2. ¿Qué están haciendo los niños? 3. Estoy descansando un poco. 4. Estamos aprendiendo aymara. 5. ¿Qué hablan? (Uds.) 6. ¿Qué hacen? (ellos) 7. Está haciendo la comida. 8. ¿Qué estás enseñando? 9. Vienen de Ayacucho. 10. Estamos trabajando todos los días.

LOCATIVO – PI

Ejemplos: a. Imanasqataq ñanpi pukllachkanki.

Maypitaq llamkanki. Achikyaymantam llamkani chakrapi, taytáy. Imay orakamataq escuelapi kanki.

b. Enero killapim hamusaq. c. Haykapitaq kutimunki.

Imaynapitaq tantata munanki. Explicación. Este sufijo nominal expresa locación, ya sea desde el punto de vista espacial (Ej.: chakrapim llamkani = Trabajo en la chacra) o temporal (Ej,: Eneropim hamusaq = Vendré en enero); desde este último punto de vista, cuando el –pi se aplica con nombres de días el significado es indefinido (Ej.: Lunespim hamusaq = Vendré un lunes). Es importante anotar también que algunas palabras que por sí mismas indican locación en español, en quechua requieren del locativo –pi; estas palabras son: hanay = arriba (hañaypi), uray = abajo (uraypi), uku = adentro (ukupi), hawa = afuera (hawapi). Además, hay dos palabras interrogativas que normalmente exigen en la respuesta el –pi, estas son: haykapi = ¿cuándo? Y haykapitaq = ¿Cuánto?. I. Efectúe la sustitución que se le indica. a. Imanasqataq ñanpi pukllachkanki. wasi chakra allpa uku wasi uku

b. Achikyaymantam llamkani chakrapi, taytáy. kay orqo wak chay hanay uray c. Achka maestrukunachu escuelaykipi kan. wasinku llaqtanchik chakrayku llaqtaykichik

d. Agostopim runasimitam estudiasunchik. Lunes

Setiembre Marzo Martes Paqarin e. Haykapitaq llaqtata rinki.

escuela chakra Lima Tumbes

f. Imaynapitaq tantata rantisaq. kuka tragu cigaru aycha

II. Conteste afirmativa y negativamente. a. Llaqtaypichu yachanki - Arí, llaqtaykipim yachani - Manam llaqtaykipichu yachani. Escuelapichu kanki. Wasi ukupichu kanchik. Orqopi sachata rikunkichu. Wasikipichu pukllanki. Llaqtaykipichu estudian. Haykapitaq hamunki. Imaynapitaq tantata rantisaq. Lunespichu escuelata rinki. Haykapitaq asnuta rantisunchik. Sitiembrepichu hamunki. Imaynapitaq traguta munanki. III. Responda usando la palabra opuesta, como en el ejemplo. Ejemplo: Hanaypichu kachkan. - Manam, uraypim, kachkan. Ukupichu llamkasunchik. Uraypichu pukllachkanku. Hawapichu warmakuna rimachkanku. Mesa hawanpichu libruyki. Mesa sikinpichu puyñu. IV. Traduzca al quechua.

1. Hoy trabajaremos en tu chacra. 2. ¿Dónde está? ¿Arriba o abajo? 3. ¿Dónde vive tu hermano?

4. Volveremos en diciembre. 5. ¿En cuántos días llegan al Cuzco? 6. Los niños están jugando afuera. 7. ¿Llueve mucho en tu pueblo? 8. Mi libro está sobre la mesa. 9. Ponlo debajo de la mesa. 10. Crece mucha hierba dentro del maizal.

EL ABLATIVO – MANTA

Ejemplos:

a. Escuelaykimantachu hamuchkanki. Wakmantam hamuchkani.

b. Ladrillomanta ruwasqam, vidriomanta ventanayoq. c. Imamantaq kanan punchaw rimasunchik.

Explicación. Este sufijo nominal expresa hastra tres ideas diferentes, dependiendo su significado exclusivamente de las palabras a las cuales se aplica; así, expresa; procedencia (Ejm. Maymantam kanki = ¿De dónde eres?); materia de que está hecha una cosa (Ejm. Kullmanta chakatam ruwachkanku = Están haciendo un puente de madera); aunque en este caso hay que aclarar que en el habla normal se omite el –manta, y así podemos escuchar decir simplemente por oposición de palabras: kullu chaka = puente de madera, adobe wasi = casa de adobe, etc.; y finalmente –manta expresa el tema de la conversación, del pensamiento o del discurso – dicho en una forma más amplia (Ejm. Wasimantam rimasunchik = hablaremos de la casa). P R O C E D E N C I A I. Efectué las susticiones que se le indican. a. Escuelaykimantachu hamuchkanki. wasiki chakrayki llaqtanku wasin chakray

b. Wakmantam kutimuchkani. hanay

uray yunka mayu pukyu c. Maymantataq kankichik. (qam) (pay) (paykuna) (ñoqayku) (ñoqanchik) (taytayki)

d. Qayna watamantam kaypi kachkaniku. Qayna killa Qayna semana Qayna punchaw Qayna lunes Ñaqa

II. Responda negativamente, usando la sugerencia. Siga el modelo a. Limamantachu hamuchkanki. (Arequipa) - Manam, Arequipamantam hamuchkani. Yunkamantachu kutimuchkanku. (sallqa) Hanaymantachu hamuchkanku. (uray) Wasimantachu lloqsichkanku (llanta) Chakramantachu jutimuchkanki (sallqa) Qayna watamantachu haypi kachkankichik (qayna killa) Miércoles punchawmantachu qallarinqa. (sábado punchaw). b. Maymantataq kanki. - Ayacuchumantam kani. Maymantataq hamuchkanku. Maymantataq taytayki. Maymantataq kutimuchkanku. Maymantataq kankichik. Maymantataq kutimunqa. III. Traduzca al quechua.

1. Vengo de mi escuela. 2. El muchacho viene de su casa. 3. Mi padre viene de la chacra. 4. Estamos aquí desde ayer. (E.) 5. ¿De dónde vuelven? (Uds.) 6. Mañana volverá mi padre de la montaña. 7. ¿De dónde es tu profesor? 8. ¿Vendrás desde el domingo o desde el lunes? 9. Vienen de arriba. 10. ¿Cómo vienes de tu casa?

MATERIA DE QUE ESTA HECHA UNA COSA I. Efectúe las sustituciones indicadas. a. Ladrillomantam escuelayqa. adobe kullu cemento rumi b. Papamantam chupita ruwasaqku. sara chuñu

trigu cebada kaya c. Imamantam punchuyki. wasi escuela pacha chupi wali II. Traduzca al quechua las siguientes expresiones españolas.

1. Mi casa está hecha de ladrillos. 2. Tu puerta la harán de madera. 3. Yo quiero una puerta de vidrio. 4. Estoy haciendo sopa de papas. 5. Esta olla es de tierra. 6. Mañana haremos sopa de caya. 7. ¿De qué es tu ropa? 8. ¿Sopa de qué estás comiendo? 9. ¿La quieres de lana? 10. ¿De qué son las casas en la selva?

III. Responda las siguientes preguntas. Use las sugerencias como en el ejemplo. - ¿Imamantam wasikichikta ruwankichik? (adobe) ADOBEMANTAM WASIYKUTA RUWASAQKU. - ¿Imamantam chupita ruwanki? (pusra) - ¿Imamantam chakata ruwanqaku? (kullu) - ¿Imamantam chay mankayki? (allpa) - ¿Imamantam punchuykita ruwanki? (millwa) - ¿Imamantam sierrapi wasikuna? (adobe) TEMA DEL PENSAMIENTO O DEL DISCURSO I. Efectúe las sustituciones indicadas. a. Libruymantam tapuchkanku. wasi tayta escuela chacra b.Orqopi wasimantam taytakuna rimachkanku. sacha chakra kuchi llanta c. Imamantam rimachkankichk. (tapuy) (asikuy) (parlay)

(niy) II. Traduzca al quechua las siguientes expresiones.

1. Hoy hablaremos (indic.) del quechua. 2. Están hablando de mi padre. 3. Preguntarán (Uds.) de mi pueblo. 4. Pregunta acerca del profesor. 5. Estoy hablando de mi casa. 6. Preguntarán por ti. 7. ¿De qué te ríes? 8. Pregúntale de su familia. 9. ¿Por quién preguntan? 10. Estamos hablando de la gente de la sierra.

III. Conteste las siguientes preguntas: Ejemplo: Imamantam rimasunchik, runasimimantachu. - MANAM RUNASIMIMANTACHU, AYMARAMANTAM. - Imamantam asikuchkan, warmimantachu? (warma) - Imantam tapuchkanku, taytaymantachu. (taytayki) - Imamantam tapuchkan, saramantachu. (trigo) - Imamantam parlachkankichik, tarpuymantachu. (cosecha) IV. Efectúe las sustituciones indicadas. a. Rumimantam wasiyta ñoqa ruwasaq. ____________wasikita____________ ___________________qam________ Kullu__________________________ ________________________ruwanqa. ____________wasinchikta__________ Ladrillo_________________________ _________________paykuna________ ________________________ruwankichik. ____________wasiykuta____________ Adobe____________________________ ___________wasinta________________ b. Limamantam ñoqa hamuchkani. Ayakuchu_________________________ _____________pay_________________ ________________hamuchkaniku. Wasiki___________________________ _____________paykuna_____________ Llaqtayku_________________________ Hanay ____________________________ ________________warma____________ Uray_____________________________

________________sipas_____________ Hawa_____________________________ c. Ñañaymantam payqa tapuchkan. Turin_____________________________ _______________ñoqaqa____________ _____________________tapuchkanku. Paninku__________________________ ____________ñoqaykuqa____________ Wawqeyku________________________ Wawayku_________________________ _______________warmakunaqa_______ _________________runaqa___________ Churin____________________________

EL PLURALIZADOR -KUNA

Ejemplos: Achka palabrakunatañam yachani. Manaraqmi tiempoy kanchu kay punchawkuna. Achka alumnukunachu escuelaykipi kan. Achka alumnuchu escuelaykipi kan. Explicación. El pluralizador universal en quechua es el sufijo –kuna. Este va antes de los sufijos de caso (Ejm.; warmakunata, warmakunaman; warmakunamanta; warmakunapaq), pero va después de los sufijos nominales de persona (indicando posesión) (Ejm.: wawaykuna, churinkuna, etc). Cabe anotar que cuando antes del nombre hay un numeral o una palabra que por sí sola expresa pluralidad –co-kuna o de no aplicarlo. Además, cuando el sujeto es de 3ª. del plural el verbo puede ir en 3ª persona del singular o del plurarl. (Ej.: warmakunam hamunqaku/ o / warmakunam hamunqa/). I. Pluralice las siguientes oraciones como en el ejemplo. a. Maestrum hamun. - Maestrukunam hamun. Wasitam rikuni. Punku mana kanchu. Wallpam hamuchkan. Kuchita qawankichu. Amiguymi kaypi llamkachkan. b. Runam rimachkan. - Runakunam rimachkanku. Wallpam hamun.

Kuchim mikuchkan. Maestrum tapuchkan. Allqom kachuchkan. Runam maqan. c. Iskay runatam qawani. - Iskay runatam qawani. - Iskay runakunatam qawani. Achka wasitam munam. As wasitam rikuni. Kimsa llaqtamantam hamunku. Pichqa runawanmi llamkani. Achka tantatam mikunku. d. Punkutam qawanchik. (iskay) - Iskay punkukunatam qawanchik. - Iskay punkutam qawanchik. Rikunkichu chay yana kuchi (pichqa) Maestrum hamun. (achka) Amiguykim hamuchkan. (tawa) Wallpatam munani. (kimsa) Wawatam apasaq (as) Kay runawanmi parlasaq. (tawa) Chay yana kuchitam rantinqa. (soqta) Wak yuraq vacatam munan. (kimsa) Warmatachu apasaq. (achka) II. Efectúe las sustituciones indicadas. Wak pampapi huk wasita rikuni. _______________wasikuna__________ _____llaqtapi______________________ ___________achka__________________ _______________________rikuniku. _______________kuchi______________ _______________Huk_______________ _______________________rikun. _______________tawa_______________ ___________________wallpa_________ _______________as_________________ ______________________runa________ ________________pichqa_____________ III. Conteste las preguntas usando el imperativo. Como en el ejemplo. Ejemplo: 1. Warmakunachu llaqtaman rinqaku. - ARI, WARMAKUNA RICHUNKU. 2. Wawakunatachu yachachinqa. 3. Hatun llaqtakunamantachu hamunqaku. 4. Achka tiyanakunatachu apamunqa. 5. Uchuy llaqtakunapichu rimanqa.-

6. Churinkunatachu apanqa. 7. Paykunamantachu mañanqaku. 8. Asnukunamanchu rinqaku. 9. Wawqekikunatachu pusasaq. 10. Ñañanchikkunawanchu risaqku.

- M A N

Ejemplos: Pachamanmi richkani. Yukumanmi kutichkaniku. Explicación. Con verbos de movimiento el sufjio –man expresa el objetivo del movimiento; en español su equivalente es la preposición por. La particularidad de su uso (para diferenciarlo del uso de –man con nombres de lugares) es que se manifiesta con nombres de objetos. I. Efectúe las sustituciones indicadas. a. Tiendamanmi richkani pachaman. llaqta wasi Lima wak b. Tiendamanmi richkani pachaman. tanta libru aycha sara c. Yakumanchu risaq. kachi miski pacha alta pastu II. Conteste las siguientes preguntas usando las sugerencias que están entre paréntesis. a. Imamantaq hamunki. (yaku) - Yakumanmi hamuni. hamunkichik (wallpa) hamusaqku (pelota) hamunku (kuchi) kutisunchik. (aycha) b. Maymataq rinkichik. (Lima) - Limamanmi risaqku rinqaku. (llaqta) richkanku. (escuela) richkanku. (pampa) richkanki. (chaka) rinki. (uray)

III. Responda usando la sugerencia. Siga el ejemplo. Ejemplo: 1. Kachimanchu richkanki. (sara) - Manam, saramanmi richkani. 2. Aychamanchu hamun. (miski) 3. Wallpa aychamanchu richkankichik. (carnero aycha) 4. Oqamanchu kutichkan (ullucu) 5. Aqamanchu richkanki. (yaku) 6. Pachamanchu richkanku (manka) 7. Kaspimanchu risunchik. (soqos) 8. tiyanamanchu hamuchkan (pacha)

EL INFINITIVO EN USO NOMINAL

Ejemplos: Ñachu tumpata rimayta atinkiña. Rimaytaqa manaraqmi atinichu. Kay libruta estudiayta tukunki hinaspa rimayta yachankiñachu. Haykapitaq estudiayta qallarinki ñoqaykuwan. Explicación. Un infinitivo cualquiera puede cumplir la función de objeto, debiendo marcarse como cualquier nombre con el sufijo –ta. Puede darse el caso de dos objetos juntos, aquí, se pueden marcar ambos con –ta (ejemplo: runasimitam yachayta munani) o sólo uno –el infinitivo- (ejemplo: runasimi yachaytam munani). I. Efectúe las sustituciones indicadas. a. Kaypim llamkayta munaniku. yachay yachachiy tarpuy rantiy mikuy b. Manaraqmi rimayta atinichu. puriy hatariy qaway uyariy uyariy hampiy c. Chaytam yachayta precisan. uyariy qallariy tukuy apay mikuy d. Haykapitaq llamkayta qallarinkichik. (tukuy) (atiy)

(precisay) (munay) II. Responda afirmativa y negativamente.

1. Rimaytachu munanki. 2. Yachaytachu precisan. 3. Samaytachu munankichik. 4. Atinkichu escribiyta. 5. Suyaytachu tatayki munan. 6. Imatam yachayta munan. 7. Mikuchiytachu munanku.. 8. Allin chayaytachu munanki. 9. runasimi rimaytachu qallarin. 10. Haykapitaq hamuyta atin.

EJERCICIOS DE REVISION

I. Traduzca. a. Estoy yendo a Lima.

(a Ica, a Tumbes, al pueblo, a la escuela, a la chacra, a m i pueblo, a nuestra (I.) casa, a tu chacra, a su (de ellos) escuela, a su (de ellos) pueblo).

b. El ve la casa. (quiere, empieza, hace, termina, trabaja)

(tú empiezas, ellos quieren, yo hago, ustedes terminan, nosotros (I.) trabajamos, nosotros (E.) empezamos).

c. Sal de aquí. (del pueblo, de mi casa, de Lima, de su (de él) casa, de la chacra).

(Salgan del pueblo, salgan de mi casa, salgan de Lima, salgan de nuestra (E.) casa, salgan de la chacra).

d. Yo enseño quechua en esta escuela. (hablo, estudio, escucho, leo)

(Nosotros (I.) hablamos, ellos estudian, tú escuchas, nosotros (E.) leemos, él escucha, ustedes hablan.

e. Yo no trabajo en la escuela.

(en Lima, en la casa, en el pueblo, en la chacra, en el camino, en tu casa, en la chacra, en el camino, en el camino, en tu casa, en nuestro (I) pueblo.

II. Conteste afirmativa y negativamente.

1. Manachu escuelaykita kanan rinki. 2. Llaqtaymantachu hamuchkanki. 3. Wasikitachu haypi ruwasaqku.

4. Warmakunatachu qawachkanki. 5. Apurawtachu hamusaqku 6. Escuelaykichikpi achkachu alumnukuna. 7. Taytaykimantachu rimachkanku 8. Ladrillomantachu wasinkuna. 9. Llaqtaytachu richkanki. 10. Wantamanchu amiguyki rinqa. 11. Paytachu tapuchkanki libruymanta. 12. Ñoqaykuchu Limaman risaqku. 13. Wasikipichu amiguykuna kachkanku. 14. Llaqtaykimantachu maestruykichik hamunqa. 15. Maestruchu amiguykikuna kanku.

III. Efectúe las sustituciones indicadas.

a. Ñoqaqa Limamantam hamuchkani. paykuna………………………………

………………………….hamuchkan ………….Cuzco……………………… Ñoqanchik……………………………. ………………………..hamuchkanki. ñoqayku……………………………….. qamkuna………………………………. …………..yunka……………………… …………..sallqa………………………

b. Agosto killapim yunkaman risaqku. …………llaqtayki……………………. Marzo killa……………………………. ………………………..risunchik. Wata tukuyta…………………………. ……………………….wasinku…………… ……………………………risaq. ……………………wasikichik…………. Semana tukuyta…………………………. ………………………………rinqa. …………………wasiyku………………. Killa tukuyta…………………………….

c. Qayna punchawmantam kaypi kachkaniku. Qayna killa………………………………… ………………………………wak………… ……………………………….kachkani. Qayna wata ……………………………….. …………………………………wasin……. ……………………………….kachkanku. ………………………..llaqta……………… Qaynimpa punchaw………………………..

……………………………..wasiyku……… Chisi………………………………………..

CASO GENITIVO -PA

Ejemplo: Imay oratataq tayta Juanpa chakranman tarpuq risunchik. Karachu chay taytapa chakran. Chimpa orqokunapa qepanpiraqmi. Explicación. Cuando en la frase se señala el poseedor y la cosa poseída independientemente, es necesario aplicar –pa con el poseedor y el sufijo de posesión con la cosa poseída; el sufijo de posesión debe concordar con el poseedor, por muy redundante que nos parezca. Así, Mariapa wasin equivale a: la chacra de nosotros. Se aplicará el sufijo de posesión sólo si el poseedor y la cosa poseída van contiguos, de lo contrario no. (Ejm.: qam pachu kay wasi) además siempre debe ir el poseedor por delante: taytaypa pachan, ñañaypa librun, etc. Finalmente es posible aplicar más de una vez el –pa, si la relación que se establece es de posesión. Ejemplo: Mariapa wasinpa punkun= La puerta de la casa de María. Otra variante del uso de –pa se da cuando queremos expresar locación o procedencia o dirección en relación con un lugar determinado. Por ejemplo: escuelaykipa ladunpim yachani. = vivo junto a tu escuela. Wasiypa chinpanpim yachan = vive frente a mi casa. Etc. I. Efectúe las sustituciones indicadas. a. Mariapa chakrantam richkani. Taytáy Ñañayki Juan Turín Mamayki b. Runakunapa wasinpim yachasaq. maestru warma alumnu tayta c. Ñoqapa mikunaychu chay. wali punchu baldi wasi allqo d. Karupichu chay taytapa chakran.

runa sipas warma warmi amiguyki e. Escuelapa ladunpim yachani. wasi pampa llaqta orqo sacha f. Wasikipa chimpanpim llamkan. ladu waqta chaylla ichuq alliq g. Pipapitaq llamkachkanki. samay kay tarpuy hallmay parqoy II. Efectúe las sustituciones indicadas.

a. Taytaypa wasinmanmi richkani. (de nuestro/I/, de su/su de él/padre, de tu maestro, de nuestro padre, de su/de ellos/amigo, de su/de Uds. padre) b. Manam ñoqapachu chay buwiskunaqa. (de nosotros(I), de ti, de ellos, de Uds. De nosotros (E.) de él).

III. Conteste afirmativa y negativamente o según convenga.

1. Pipataq kay puka libru. 2. Qampachu wak atún wakakuna. 3. Kuchipa korralninmanchu risun. 4. Qamkunapa uywaykichikchu chay. 5. Allinchu runakunapa wasinku. 6. Wasinpa punkun achu ruwachkanki 7. Taytaykipa llaqtanmanchu rinki. 8. Yachankichu maestruypa sutinta. 9. Qampachu icha Pedropacha chay pacha. 10. Mariapachu kay wislla.

IV. Traduzca las siguientes expresiones españolas al quechua.

1. Estoy yendo a la chacra de Juan. 2. Está jugando en la casa de José. 3. Vengo de la casa del muchacho. 4. Trabajo con el hermano de Miguel. 5. ¿De quién es esto? 6. ¿Es buena la maestra de Pablo? 7. Vivimos frente a tu casa. 8. Siéntate junto a mí. 9. Está descansando debajo del árbol. 10. Lo puse debajo de la mesa. 11. No lo pongas al borde de la mesa. 12. Es padre de mi amigo. 13. Estoy en la casa de mi amigo. 14. Es el libro del maestro. 15. Es de nuestra €. escuela.

-PA ACCION REPETIDA Ejemplos: Ruwapaytam munani. Ama qawapankichikchu. Explicación. Como sufijo verbal, el –pa expresa una acción repetida, a veces con la intención de mejorar algo. Así podemos mencionar infinitivos con –pa: ruwapay = rehacer, akllapay = volver a escoger, etc. I. Efectúe las sustituciones indicadas. a. Maestruyqa ruwapaytam munam. qaway mikuy llamkay akllay maqay b. Imanasqataq chay libruta qawapachkankichik. estudiay qallariy leey escribiy hapiy II. Cambie, como en el ejemplo. Wasitam ruwachkan. - Wasitam ruwapachkan. Warmatam yachachichkan.

Runasimimantam tapuchkan. Librutam qawachkaniku. Allqonchiktam maqachkan. Qella warmaqa payqochkan. Tantatam mikuchkanku. Libruytam estudiachkanku. Runasimimantam nichkan. Kay perqatam ruwayta munaniku. III. Conteste afirmativa y negativamente. Maskapachkankichu sarakunata. Estudiapanqakuchu runasimita. Ruwapasaqkuchu wak percata. Maskapasaqchu tantakunata. Leepasunchikchu chay puka libruta. Allqoytachu maqapanqa. Wasikitachu ruwapanqaku. Tarpupankichikchu chakrayta. Tapupasunchu runasimimanta.

- P A Q Ejemplos: 1. Hapiy qampaq.

Iskay qampaq, iskay ñoqapaq, huk allqopaq. 2. Tempranu chayananchikpaq tempranum lloqsinanchik.

Tempranum chayananchik animalkuna samananpaq. Explicación. Con raíces nominales el sufijo –paq expresa el beneficiario, o sea alguien que se beneficia con algo o con la acción del sujeto. Ejemplo: paypaqmi llamkani = Trabajo para él o hapiy qampaq = tómalo para ti. Con raíces verbales el –paq requiere de la presencia de –na, dándose casos impersonales: kayqa mikunapaqmi esto es para comer. Y otros con referencia a persona aplicando los sufijos nominales de persona entre –na y –paq, así: apurawman buwiskunata qatimay wakman rinanchikpaq = trae rápido los bueyes para que vayamos allá; sean diferentes las personas en los dos verbos o la misma, estamos obligados a usar los sufijos de persona entre –na y –paq. Ejemplos: Chay yachanaypaqmi kutisaq – volvereé para averiguar eso. O escuelaman rinaykipaqmi tempranu kutimusaq = Volveré temprano para que vayas a la escuela. En cuanto al sentido, es el propósitode la acción el que se expresa por cualquiera de estas formas. I. Efectúe las sustituciones indicadas. a. Wasiypaqmi kay punkuta ruwachkani. escuela llaqta tayta

maestru amigu b. Qampaqmi yakuta warmakuna apamuchkanku. ñoqa pay ñoqanchik qamkuna paykuna c. Iskay runapaqmi mikunata ruwachkani. tayta warma warmi maestru allqo wallpa d. Pipaqtaq kay wasi. chay libru. wak pacha. kay punkukuna. chay qollqe. II. Conteste afirmativa y negativamente o según convenga.

1. Pipaqtaq kay punkuta ruwachkanchik. 2. Pipaqtaq chay mikuna. 3. Wawaykipaqchu pelotata apachkanki. 4. Kuchikipaqchu chay mikuna. 5. Juanpaqchu icha Mariapaqchu kay. 6. Pipataq llamkachkanki. 7. Taytaykipaqchu tantata ruwachkanki. 8. Amiguypa wasinpaqchu rumikunata apachkanki. 9. Qampaqchu chay chakrata rantichkanki.

III. Efectúe las sustituciones indicadas. Qampaqmi wak puka wasita ruwachkanku. __________________punchu_____________ Pay__________________________________ _________kay_________________________ _______________yana__________________ _________________________ruwachkani. Paykuna______________________________ _______________hatun__________________ _____________________perqa____________

_____________chay_____________________ Taytakuna_____________________________ ___________________yuraq______________ ________________________ruwachkan. ____________________bola______________ Warmaykuna___________________________ ________________________churachkaniku. IV. Efectúe las sustituciones indicadas. a. Apurawman buwiskunata qatimuy wakman rinanchikpaq. (ñoqa) (qam) (pay) (ñoqayku) (qamkuna) b. Apurawman hamunki, wasimanta rimanapaq. tapuy estudiay hikutay niy parlay c. Yuyanaykupaqmi chayta ruwachkaniku. qaway lloqsiy yachay tukuy V. Conteste afirmativa y negativamente. Pukllanaykichikpaqchu llaqtaman richkankichik. Wasi ruwananpaqchu hamuchkan. Llamkananpaqchu richkan. Payqonaykipaqchu tantata munachkanki. Lloqsisunchu pukllananchikpaq. Escuelaykimanchu rinqaku estudianankupaq. Uyarinaykipaqchu llaqtaman richkanki. Purinaykipaqchu samachkanki. VI. Traduzca al Quechua

1. Estoy estudiando quechua para trabajar en la sierra. 2. ¿Qué quieres para empezar? 3. Te quedarás en casa para que pueda salir. 4. Quiere aprender para hablar con ellos. 5. Irá a la escuela para aprender a leer. 6. Vendrá para que hablemos de la casa. 7. Vendremos temprano para que vayas a la escuela

8. Lo queremos para salir del pueblo. 9. Necesitamos mucho dinero para comprar esa chacra. 10. Irán para ver el juego.

PALABRAS INTERROGATIVAS

Pi = ¿Quién? Hayka = ¿Cuántos? May = ¿Dónde? Haykayna = ¿Cuántos? (más o menos) Ima = ¿Qué? Haykap (i) = ¿Cuándo? Imayna = ¿Cómo? Mayqen = ¿Cuál? Imay = ¿Qué? (tiempo) Imanasqa = ¿Por qué? Imaynampi = ¿Cómo así? Explicación. Todas las palabras interrogativas funcionan seguidas del sufijo –taq o el sufijo de validación –m o –mi (de acuerdo a su terminación vocálica o consonántica); por ejemplo: pitaq o pim. Al contestar debe marcarse con –m o –mi la palabra que responde exactamente a la pregunta. Ejemplo: Imataq kay. Mesam chayqa. PI A. Responda las preguntas usando las sugerencias en español, como en el ejemplo. Pitaq wasikipi kachkan. (mi padre) – Taytaymi wasiypi kachkan. Pim hamunqa paqarin. (nuestro maestro) Pi wasikimanta lloqsinqa. (él) Pitaq runasimita estudiachkan. (su amigo) B. Formule la pregunta en base a la expresión dada y, luego, dé la respuesta con la sugerencia. ESCUELAYKIPI KACHKAN

====================== (Pitaq) - Pitaq escuelaykipi kachkan. (taytáy) - Taytaymi escuelaypi kachkan. (Pim) - Pim escuelaykipi kachkan. (taytayki) - Taytaykim escuelaypi kachkan. (pi) - Pi escuelaykipi kachkan. (Taytanchik) - Taytanchikmi escuelaypi kachkan. RUNASIMITA ESTUDIACHKANKU ============================ (pikunataq) - Pikunataq runasimita estudiachkanku. (runakuna) - Runakunam runasimita estudiachkanku. (pikunam) - Pikunam runasimita estudiachkanku. (paykuna) - Paykunam runasimita estudiachkanku. (pikuna) - Pikuna runasimita estudiachkanku. (warmakuna) - Warmakunam runasimita estudiachkanku. CHAKRAPI LLAMKACHKAN ======================== (pitaq) - Pitaq chakrapi llamkachkan. (warma) - Warman chakrapi llamkachkan. (pim) - Pim chakrapi llamkachkan. (runa) - Runan chakrapi llamkachkan. (pi) - Pi chakrapi llamkachkan. (warmi) - Warmin chakrapi llamkachkan. M A Y A. Responda las preguntas usando las sugerencias en español, como en el ejemplo. Maymi libruyki. (está en mi casa) - Libruyqa wasiypim kachkan. Maytaq buwisniy. (está en la chacra de tu papá) May takllanchik. (esta en mi casa) Miami pachanku. (está allá) B. Formule la pregunte en base a la expresión dada y, luego, dé la respuesta con la sugerencia. LIBRUYKIQA ESCUELAPIM KACHKAN ================================ (maytaq) - Maytaq libruyki. (wasi) - Libruyqa wasipim kachkan. (maymi) - Maymi libruyki. (escuela) - Libruyqa escuelapim kachkan. (may) - May libruyki. (wasin) - Libruyqa wasinpim kachkan.

WALLPAYKUQA CORRALPIM KACHKAN ================================== (maytaq) - Maytaq wallpayku. (wasi) - Wallpaykichikqa wasipim kachkan. (maymi) - Maymi wallpayku (chacra) - Wallpaykichikqa chakrapim kachkan. (may) - May wallpayku. (escuela) - Wallpaykichikqa escuelapim kachkan. TAYTAYQA LIMAPIM KACHKAN =========================== (maytaq) - Maytaq taytáy. (wasi) - Taytaykiqa wasipim kachkan. (maymi) - Maymi taytáy. (llaqta) - Taytaykiqa llaqtapim kachkan. (may) - May taytáy. (chacra) - Taytaykiqa chkrapim kachkan. I M A A. Responda las preguntas usando las sugerencias en español, como en el ejemplo. Imam chay. (es una mesa) - Mesam kayqa. Imam chaypi kachkan. (mi muchacho) Imataq kay. (es una gallina) Ima kanki. (soy maestro) B. Formule la pregunta en base a la expresión dada y, luego, dé la respuesta con la sugerencia. CHAYQA HUK MESAM. =================== (imataq) - Imataq chay (wasi) - Chayqa huk wasim (iman) - Imam chay. (libru) - Chayqa huk librum (ima) - Ima chay. (runa) - Chayqa huk runam. HUK RUNAM PURICHKAN ====================== (Imataq) - Imataq purichkan. (wallpa) - Huk wallpam purichkan. (imam) - Imam purichkan. (kuchi) - Huk kuchim purichkan. (ima) - Ima purichkan. (allqo) -Huk allqom purichkan. IMAYNA

A. Responda las preguntas usando las sugerencias en español como en el ejemplo. Imaynataq taytayki kachkan. (está bien) - Allinllam taytayqa kachkan. Imaynam maestruyki kachkan. (está enfermo) Imaynam warma kachkan. (está triste) Imaynataq amiguyku kachkan. (está alegre) B. Formule la pregunta en base a la expresión dada y, luego, dé la respuesta con la sugerencia. ALLINLLAM TAYTATQA KACHKAN ============================== (imaynataq) - Imaynataq taytáy kachkan. (allin) - Allinmi taytaykiqa kachkan. (imaynam) - Imaynam taytáy kachkan (kusisqa) - Kusisqam taytaykiqa kachkan. (imayna) - Imayna taytáy kachkan. (llakisqa) - Llakisqam taytaykiqa kachkan. (imayna) - Imayna taytáy kachkan. (piñasqa) - Piñasqam taytaykiqa kachkan. ALLINMI FAMILIAYkiqa kachkan ========================== (Imaynataq) - Imaynataq familiayki kachkan. (allinlla) - Allinllam familiayqa kachkan. (imaynam) - Imaynam familiayki kachkan. (kusisqa) - Kusisqam familiayqa kachkan. (imayna) - Imayna familiayki kachkan. (piñasqa) - Piñasqam familiayqa kachkan. I M A Y A. Responda las preguntas usando las sugerencias en español como en el ejemplo. Imay orataq (hora). (son las nueve) - Las nueve. Imay punchawmi. (es jueves) Imay killam (es enero) H A Y K A A. Responda las preguntas usando las sugerencias en español como en el ejemplo. Haykataq wasiki. (dos) (iskay) - Iskaymi wasiyqa. Haykam chakranku. (muchas) Hayka libruyki. (tres) (kimsa) B. Formule la pregunta en base a la expresión dad y, luego, dé la respuesta con la sugerencia. ACHKAM ÑOQAPA WALLPAYQA. (haykataq) - Haykataq ñoqapa wallpay. (aslla) - Asllam qampa wallpaykiqa.

(haykam) - Haykam ñoqapa wallpay. (iskay) - Iskaymi qampa wallpaykiqa. (hayka) - Hayka ñoqapa wallpay. (achka) - Achkam qampa wallpaykiqa. HAYKAYNA A. Responda las preguntas usando las sugerencias en español como en el ejemplo. Haykaynataq amiguyki. (son dos o tres) - Iskay kimsam amiguykunaqa. Haykaynam escuelaykipi warmakuna. (muchos) Haykaynataq wasikipi kankichik. (pocos-as) HAYKAPI A. Responda las preguntas usando las sugerencias en español como en el ejemplo Haykap (i) hamunqaku. (mañana) - Paqarinmi hamunqaku. Haykap (i) taq qallarisaqku. (pasado mañana) Haykap (i) m estudiasun. (el lunes) Haykapi ruwanki. (el sábado). B. Formule la pregunta en base a la expresión dada y, luego, dé la respuesta con la sugerencia. PAQARINMI TAYTAYQA HAMUNQA. ============================== (haykapitaq) - Haykapitaq taytay hamunqa. (paqarin) - Paqarinmi taytaykiqa hamunqa. (haykapim) - Haykapim taytáy hamunqa. (lunesta) - Lunestam taytaykiqa hamunqa. (haykapi) - Haykapi taytáy hamunqa. (sabadotam) - Sabadotam taytaykiqa hamunqa. MINCHAM LLAMKAYTA QALLARISAQKU =================================== (haykapitaq) - Haykapitaq llamkayta qallarisaqku. (paqarin) - Paqarinmi llamkayta qallarinkichik. (haykapim) - Haykapim llamkayta qallarisaqku. (mincha) - Mincham llamkayta qallarinkichik. (haykapi) - Haykapi llamkayta qallarisaqku. (lunesta) - Lunestam llamkayta qallarinkichik. MAYQEN – MAYQAN A. Responda las preguntas usando las sugerencias en español como en el ejemplo. Mayqe (a) ntaq amiguyki. (él) Paymi qamiguyqa. Mayqe (a) nmi taytanku. (él) Mayqen llaqtamantaq rinki. (al pueblo de mi padre). Mayqen wasi-pitaq yachanki. (en la casa blanca) (yuraq). IMANASQA

A. Responda las preguntas usando las sugerencias en español como en el ejemplo. Imanasqataq hamuchkanku. (quieren comer) Imanasqam ruwachkankichik. (queremos terminar). PALABRAS INTERROGATIVAS. Combinaciones posibles. PI: Responda las siguientes preguntas: Pitataq yanapachkanki. -Taytaytam yanapachkani. Pitataq maskachkan. Pikunatam suyachkankichik. Pimantam rimachkanku. Pikunamantam asikuchkan. Pipataq kay wasi. Pipa chakranpitaq llamkachkanki. Pipapitaq llamkachkanki. Pipa wasintam richkankichik. Pipatataq richkankichik. Pipa wasinmantam hamuchkanku. Pipamantam hamuchkanku. MAY Responda las siguientes preguntas: Maypitaq paqarin llamkankichik. Maypim warmakuna pukllachkanku. Maymantaq richkankichik. Maytataq sapa punchaw rinki. Maymantam kutimuchkanku. Maymantam chay sipaskuna chayamunqaku. Maykamataq purisaqku. Maykaman chayasunchik. IMA Responda las siguientes preguntas: Imapim llamkanki. Imapim churasaq. Imamantaq warmakunata kachanki. Imamanmi hamuchkanku. Imatam chay wawa munan. Imakunatam apachkanki Imamantam yachachiqkuna rimachkanku. Imamantataq tapusunchik. Imamantam wasiki. Imamantam chupita ruwachkankichik. Imapaqtaq kay. Imapaqtaq runasimita yachachkankichik.

IMAYNA: Responda las siguientes preguntas: Imaynapitaq munanki. Imaynapitaq kachita rantisaq Imaynakaman chay chiwchikuna. Imaynakaman runtuta rantikuchkanki. IMAY Responda las siguientes preguntas: Imay oramantam sapa punchaw llamkankichik. Imay oramantam paqarin qallarisaqku. Imay punchawkaman kaypi kedasunchik. Imay punchawmanta imay punchawkaman estudiankichik. Imay killapaqtaq munanki. HAYKA: Responda las preguntas siguientes: Haykatam munanki. Hayka tantatataq munanki. Haykakaman yupayta yachankichik Haykamantam yupayta qallarisaqku. Hayka haykamantam yupasaq. Hayka chay mikuna. HAYKAPI: Responda las siguientes preguntas: Haykapimantataq estudiayta qallarinki. Haykapimantam kaypi turiki kachkan. Haykapimantataq wakpi llamkachkanki. Haykapikamataq llaqtapi kedankichik. Haykapkamataq runasimita yachankichik. Haykapipaqtaq wasikita qespichinki. Haykapipaqtaq chayta ruwasaqku. MAYQEN – MAYQAN: Responda las siguientes preguntas: Mayqentaq libruyki. Mayqen wisllatataq apamusaq. Mayqentataq munanki. Mayqen wasipim yachankichik. Mayqenpim yachankichik. Mayqen llaqtamantaq risun. Mayqenmantaq risun. Mayqen pukyumantam yakuta wisisaqku. Mayqen chakrapim yapuchkanku. Mayqen chakakaman chayankichik. Mayqen warmapaqtaq kay libru.

FORMAS INDEFINIDAS

Pipas = alguien. Maypas = cualquier lugar. Haykapas = cualquier Haykapipas = Algún día, cual- número. quier tiempo. Mayqenpas = Cualquiera. Imapas = Algo. Imaynapas = de cualquier Imanasqapas = Por cualquier modo. motivo. Explicación. Las formas indefinidas se construyen tomando las palabras interrogativas como raíz y aplicándoles el sufijo –pas. Después del sufijo –pas, no se puede aplicar ningún otro sufijo. Además, cualquier sufijo de caso irá entre la palabra raíz y el sufijo –pas.Ejemplo Maypipas = en cualquier lugar. I. Efectúe las sustituciones indicadas. a. Pipas chaytaqa yachanmi. (yuyay) (niy) (kutipay) (yachachiy) (atiy) b. Pitapas apaychik. (maskay) (yanapay) (ayariy) (pusay)

II. Responda las siguientes preguntas. Siga el ejemplo: Pitaq hamunqa. -Pipas hamuchun Pitaq tantata rantimunqa. Pim chayta ruwanqa. Pitaq yunkaman rinda. Pim yakuta apamunqa. Pitataq yanapasaq. Pimantataq mañasaq. Pipaqtaq ruwasaqku Piwantaq kutisaq. Pimantataq rimanqa. III. Efectúe las sustituciones indicadas. a. Maypas allinmi estudianapaqqa. (llamkay) (pukllay) (samay) (reqsiy) b. Maymanpas riychik. (kutiy) (hamuy) (kutimuy) (chayay) (chayamuy) c. Maypipas allintam llamkani. (mikuy) (puñuy) (yachay) (samay) IV. Conteste las siguientes preguntas. Siga el ejemplo: Maypitaq puñunki. - Maypipas puñusaqmi. Maypitaq puñunkichik. Maypitaq sarata churasaq. Maytataq risun. Maymantam hamunqaku. Maykamataq rinki. Maymantaq pusasaq. Maypitaq yantata huñumusaqku. V. Efectúe las sustituciones indicadas. a. Haykapas hamuchunku. (riy) (chayay)

(yaykuy) (kutiy) (yaykumuy) b. Haykatapas apaychik. (qoy) (mikuy) (ruway) (pallay) (huñuy) c. Hayka tantatapas ñoqaqa mikuyta atinim. (miski) (paqay) (Tumbes) (yakon) (oqa) VI. Conteste las siguientes preguntas. Siga el ejemplo. Haykataq hamunqaku. - Haykapas hamuchunku. Haykataq rinqaku. Haykatataq apayta atinki. Haykataq wasita ruwanqaku. Hayka wasitataq ruwanqaku. Hayka miskitataq mikuyta atinki. VII. Efectúe las sustituciones indicadas. a. Haykapipas riychik. (kutiy) (lloqsiy) (niy) (willay) b. Haykapipas risaqmi llaqtaykiman. (kutiy) (chayay) (hamuy) (yaykuy) VIII. Responda las siguientes preguntas. Siga el ejemplo: a. Haykapitaq risaq. - Haykapipas riy. Haykapitaq kutimunqa. Haykapitaq risunchik. Haykapitaq hamunqaku. Haykapitaq risaqku. Haykapitaq illasun.

IX. Efectúe las susticiones indicadas. a. Mayqenpas hamuchun. (riy) (kutiy) (ruway) (yanukuy) (rimay) b. Mayqentapas apaychik. (apamuy) (yanapay) (uyariy) (kutipay) c. Mayqenpaqpas ruwaychik. (apay) (puchkay) (llamkay) (rantiy) X. Responda las siguientes preguntas. Siga el ejemplo. Mayqentataq rantisaq. - Mayqentapas rantiy. Mayqenwantaq risaqku. Mayqenmantam orqosaqku. Mayqenpaqtaq rantisaq. Mayqenpitaq puñunki. XI. Efectúe las sustituciones indicadas. a. Imapas allinmi mikunapaqqa. (pukllay) (llamkay) (apay) (qaway) (hampiy)

b. Imatapas apachun. (ruway) (akllay) (tarpuy) (pallay)

c. Imapipas churachunku. (apay) (qoy) (huñuy) (mikuchiy) (timpuchiy)

XII. Responda las siguientes preguntas. Siga el ejemplo. Imatataq apasaqku. – Imatapas apaychik. Imamantaq risunchik. Imapitaq apamusaq. Imawantaq hapisaqku. Imapaqtaq valen. Imataq allin hampinapaq. XIII. Efectúe las sustituciones indicadas. a. Imaynapas chayasaqmi. (riy) (qoy) (yanapay) (yachachiy) (pusay) b. Imaynatapas apay. (churay, ruway, apa, uy, yanukuy, rimay) XIV. Conteste las preguntas. Siga el ejemplo. Imaynataq rinki. - Imaynapas risaqmi. Imaynataq chayankichik. Imaynataq pusanqaku. Imaynataq rimanku. Imaynatataq yanukun. XV. Efectúe las sustituciones indicadas. a. Imanasqapas maqanmi. (waqay, llakikuy, peleay, qapariy, qaqchay) b. Imanasqataq chayta ruwachkanki. Imanasqapas. hapichkanki. apachkanki. pakichkanki. XVI. Traduzca al quechua.

1. Ponlo en cualquier lugar. 2. Iré adonde sea. 3. Volveremos de cualquier manera. 4. ¿Llevas algo? 5. Ve con cualquiera. 6. Llevaré cualquier cosa.

FORMAS NEGATIVAS

Manam pipas = Nadie Manam maypipas = En ningún lugar Manam maytapas = A ningún lugar Manam maymantapas = De ningún lugar Manam mayquenpas = Ninguno Manam imapas = Nada Manam haykapipas = Nunca.

Explicación. Las formas negativas se construyen haciendo preceder solamente el negador a las formas indefinidas. Así de “imapas” que singnifica ALGO se obtiene “manam imapas” = nada. Hay que recordar que cualquier sufijo de caso va entre la palabra raíz y el –pas. Ejemplo: “manam pitapas” = a nadie; “manam pimantapas” = de nadie, etc. I. Cambie las formas afirmativas a las formas negativas. Ejemplo: Pipas hamunqam. - Manam pipas hamunqachu. Pipas richun. - Ama pipas richunchu. Maypipas tarisaqmi. - Manam maypipas tarisaqchu. Maytapas risaqkun. - Manam maytapas risaqkuchu. Maymantapas hamunqakum. - Manam maymantapas hamunqakuchu. Mayqenpas kutichun. - Ama mayqenpas kutichunchu. Imatapas niy. - Ama imatapas miychu. Haykapipas kutimusaqmi. - Manam haykapipas kutimusaqchu. Imatapas apaychik. - Ama imatapas apaychikchu. Pitapas reqsinmi. - Manam pitapas reqsinchu. Maypipas puñuy. - Ama maypipas puñuychu. Mayqentapas apaychik. - Ama mayqentapas apaychikchu. Imatapas mikunmi. - Manam imatapas mikunchu. Piwanpas rimanmi. - Manam piwanpas rimanchu.

Haykapipas yachanqam. - Manam haykapipas yachanqachu. II. Efectúe las sustituciones indicadas. a. Manam pipas escuelaman rinqachu. (kutiy) (chayay) (yaykuy) (chayamuy) b. Manam pitapas llaqtapi reqsinichu. (yanapay, rikuy, qaway, yupay) c. Manam pipaqpas yanukusaqchu. (rantiy, apay, apamuy, qellqay) d. Manam maypipas yakuta tarinchu. (miski) (kachi) (aycha) (yanta) (millwa) e. Manam maymanpas risaqkuchu. (moqa, pay, ñoqanchik) f. Manam maymantapas hamunqakuchu. (qaway, uyariy, musilla, apay) g. Manam mayqenpas yanapawanchu. (kuyay, yuyal, reqsiy, qonqay) h. Manam mayqen warmatapas reqsinichu. (runa, warmi, sipas, wawa, churin) i. Manam mayqenwanpas riyta munanchu. (kutiy, hamuy, yaykuy, yachay) j. Manam imatapas apasaqkuchu. (ruway, yachachiy, qoy, niy, willay) k. Manam imapas kanchu. (valey, takyay, sucedey, pasay) l. Manam haykapipas kutimunqachu. (chayay, yachay, yuyay, yanapay) III. Conteste negativamente las siguientes preguntas. Ejemplo.

Maypitaq llamkan. - Manam maypipas llamkanchu. Maymantaq rinkichik. Mayqentam yuyanki. Maymantataq hamunku. Pipaqtaq llamkanku. Imapaqtaq valen. Piwantaq tupanki. Imatataq apasaq. Piwantaq rimanku. Haykapitaq chayasunchik. Imataq llaqtapi kan. IV. Traduzca al quechua.

1. Nadie quiere nada. 2. No compraré para ninguno. 3. No hay para nada. 4. No vendrán nunca. 5. No quiere volver con nadie. 6. No hay sal en ninguna parte. 7. Ninguno me dice la verdad. 8. No salgo a ninguna parte. 9. Nadie quiere hablar con él. 10. Nadie irá al pueblo mañana 11. No lleves nada. 12. No lleven a ninguno de los chicos. 13. No digan nada. 14. Que no vayan a ninguna parte. 15. Que no hable con nadie.

USO DE “KAY” CON SIGNIFICADO DE EXISTENCIA.

Ejemplos: Taytáy, wakpi pasto kanchu animalkunapaq. Achkan wakpiqa pasto kan, yakupas. Explicación. La tercera personas del singular del verbo “kay” expresa existencia, y en consecuencia es equivalente al verbo HABER. Esta forma es única como en español; ya sea para referirse a un objeto singular o plural. Ejemplo: “kanchu runasimi libro” = ¿Hay un libro de quechua? O “kanchu runasimi librokuna = ¿Hay libros de quechua?. I. Efectúe las sustituciones indicadas. a. Achka warmakunachu kan. (sipas, wawa, runasimi rimaq, warmi, qari)

b. Huk tantallam kan. (wislla, taklla, punchu, manka, allqo) c. Manachu wallpakuna kaypi kan. (kuchi, asnu, sisi, chuspi, wanwa) d. Qoñi yaku-kanchu. (timpusqa yaku) (chiri yaku) (vaca aycha) (qowi aycha) (wallpa aycha) II. Responda las siguientes preguntas.

1. Achka alumnokunachu escuelaykipi kan. 2. Maypitaq kullumanta wasikuna kan. 3. Achkachu runasimi rimaqkuna kan. 4. Hayka tantataq mesapi kan. 5. Yana runakuna kanchu llaqtaykipi. 6. Qoñi yaku kanchu. 7. Hayka runasimi rimaqtaq escuelaykipi kan. 8. Wasikipi kanchu allqokuna.

SUFIJOS INDEPENDIENTES

Estos sufijos independientes formas un grupo que se usan con raíces nominales y verbales. Son los siguientes:

1º 2º 3º 4º 5º 6º 7º 8º - puni - pas - raq - taq -chu - m (i) - iki - ña - s (i) a - ch (a) -ya - qa

Explicación: Este cuadro muestra el orden en que estos sufijos pueden ser usados en caso de que en la frase haya necesidad de usarse más de uno. Muestra también los casos de mutua exclusión; los sufijos agrupados en 3, 6 y 7 son mutuamente excluyentes. En la construcción siguen a los sufijos de caso. Ejemplo: "Escuelatapunim rinqa"

- P U N I Ejemplos: Nispachaqa ñoqapas chaytapuni ruwasaq. Paqarinpuni risaq wasinman. Explicación. Con raíces nominales el sufijo -puni indica precisión, exactitud, seguridad. Ejemplo: "kaypipunim llamkasaq" = trabajaré aquí mismo (y no en otro lugar, tajantemente aquí, con seguridad aquí, necesariamente aquí); "chawpi punchawtapunim hamusaq" = Vendré exactamente al medio día. Con elementos verbales expresa seguridad, necesidad insustituible. Ejemplo: Risaqpunim = Iré (con seguridad) I. Efectúe las sustituciones indicadas. a. Wasipipunim kanan punchaw samasunchik (llaqta, ñan, escuela, uku, hawa) b. Taytakitapunim maskachkani. (mama, turi, ñaña, wawqe, pani, wawa) c. Payqa escuelatapunim rinqa. (orqo, llaqta, wasi, pukyu, mayu) d. Paqarinpunim kutimusaq. (mincha, sabadota, hamuq martes, hamuq semana, killa tukuyta, killa qallariy). e. Chawpi punchawtapunim hamusaqku. (chawpi tuta) (chawpi semana) (chawpi killa)

(chawpi wata) (wata tukuy) (semana tukuy) (inti seqaykuy) (inti lloqsimuy) II. Aplique -puni en la posición correcta. Ejemplo: Albertotam maskachkani. - Albertotapunim maskachkani. Llaqtatam riyta munan. Qanmi yantata maskanki. Maestruykichiktam tapunkichik. Kaypim llamkayta munaniku. Chay wasitam munanku. Wata tukuytam kutimunqa. Taytaykipatam rinki. Imay oratam hamunqaku. Paymi runasimita yachachin. Hamunqakum wawankuman. Chayasaqkum llaqtakama. Kutinqam munaspa mana munaspapas. III. Cambie a la forma negativa cada una de las frases siguientes. Imaynapas risaqmi. - Manapunim risaqchu. Imaynapas hamunqam. - Manapunim hamunqachu. Imaynapas yachanqakum. - Manapunim yachanqakuchu. Imaynapas lloqsisaqmi. - Manapunim lloqsisaqchu. Imaynapas kutisaqkum. - Manapunim kutisaqkuchu. IV. Efectúe las sustituciones indicadas.

Wasitapunim kay sumaq pampapi ruwasaqku. Escuela................................................................ .............................qomer..................................... ............................wak......................................... .............................................orqopi..................... Perqa................................................................... .....................................hatun................................ ...........................................llaqtapi.......................... ....................................................ruwachkan........... ..........................chay.............................................. Corral..................................................................... ............................................escuelapi....................... Punku....................................................................... .....................................................ruwachkanku.

V. Conteste aplicando el sufijo -puni.

Ejemplo:

Paywanchu parlayta munanki. - Arí, paywanpunim. Taytaytachu maskachkanki. Abancaymantachu hamunqaku. Kaypichu llamkayta munan. Paykunachu chayta ruwanku. Sabadokamachu kaypi kankichik. Chay puka librutachu apanqa. Enero killakamachu estudiankichik. Paytachu maskachkan. Ñoqawanchu riyta munanku.

- P A S Ejemplos: a. Nispachaqa ñoqapas chaytapuni ruwasaq. b. Manam paykunapas rinqakuchu. c. Tantatapas kachitapas rantikunmi. Explicación. El sufijo -pas con raíces nominales en frases afirmativas significa "también", comoen el ejemplo "A" = Entonces, yo también haré eso mismo; en cambio en frases negativas significa lo opuesto "tampoco", como en el ejemplo "B" = Ellos tampoco irán; y mencionando una serie de nombres, en cualquier caso, sirve de unión, como en el ejemplo "C" = Vende pan, sal, etc. I. Efectúe las sustituciones indicadas. a. Ñoqapas chayraqmi paqarin parqosaq.

(pay) (taytáy) (ñoqayku) (paykuna) (wawqen)

b. Warmakunapas hamunqam wasiyman.

(wawa) (tayta) (qari) (sipas)

c. Manam paykunapas yachankuchu.

(ñoqayku) (qamkuna) (pay) (Pedro) (taytay)

d. Manam Cuzcotapas reqsinichu.

(Arequipa) (llaqtayki) (mamanku) (taytan) (panikichik)

e. Warmipas qaripas llaqtatam rinqaku.

Ramon istiku Pay paykuna Taytay taytanku Alumnu maestru Maria Pedro

f. Uchutapas kachitapas rantisaqmi.

aycha miski papa oqa leche tanta runtu kuta II. Responda afirmativamente las siguientes preguntas. a. Qampas rinkichu. - Arí, ñoqapas risaqmi.

Wawaykikunapas rimankuchu runasimita. Paykunapas yachankuchu. Franciscotapas reqsinkichu. Tantatapas rantisaqchu. Ñoqaykupas risaqkuchu escuelaman.

III. Conteste negativamente. a. Ñoqaqa manam llaqtaman risaqchu, ¿qamqa?

Manam ñoqapas risaqchu. Paykunaqa manam runasimita rimankuchu, ¿payqa? Ñoqaykuqa manam Ayakuchuta reqsinikuchu, ¿qamkunaqa? Taytayqa manam castellanota rimayta yachanchu, ¿taytaykiqa? Ñoqaqa manam chay llaqtaman kutisaqchu, ¿qamkunaqa?

IV. Use -pas en ambos elementos nominales al dar la respuesta. a. Cuzcotachu icha Punotachu reqsinki.

- Cuzcotapas Punotapas reqsinim. Mariapa wasintachu icha Pedropa wasintachu risunchik. Hatun llaqtakunamantachu icha uchuy llaqtakunamantachu hamunqaku. Taytaytachu icha mamaytachu reqsinki. Chakrapichu icha escuelapichu sinchita llamkankichik. Warmichu icha qarichu rinqa.

- R A Q

Ejemplos: Yakum manaraq ñoqapaq haypanchu. Manaraqmi tiempoy kanchu kay punchawkuna. Explicación. El equivalente español de -raq es "todavía". Cuando la frase es negativa este sufijo puede ir con el negador, con el verbo o con ambos a la vez. Ejemplo: Manam yachaniraqchu; manaraqmi yachanichu o manaraqmi yachaniraqchu. Cuando el sufijo -raq sigue a los sufijos de caso (-ta, -pi, -paq, -raq, -kama) etc. expresa anterioridad. Ejemplo: Wasitaraqmi pichasaq = Barreré la casa primero; Juanpaqraq qaray = Sirve primero para Juan. Etc. I. Efectúe las sustituciones indicadas. a. Manaraqmi yakuta tarinichu.

(tanta) (aqa) (aycha) (kachi) (muya)

b. Manam samanikuraqchu.

(paykuna, pay, ñoqanchik, qamkuna, ñoqa) c. Sabadokamarqchu llamkani. (mincha, martes, hamuq semana, hamuq miercoles, domingo) d. Jaupaqraqchu icha Pedropaqraqchu qarasaq.

(María) (Justina) (taytáy) (mamáy) (churinkuna) (churikikuna) (qam) (pay) (paykuna) (ñoqanchik)

II. Aplique el sufijo -raq en la posición correcta. Ejemplo: Manam mikunichu. -Manam mikuniraqchu. Wasipim kachkan. - Wasipiraqmi kachkan. Sasam runasimiqa. - Sasaraqmi runasimiqa. Manam yachanikuchu. - Manam yachanikuraqchu. Runasimitam yachasaq. - Runasimitaraqmi yachasaq. Kay punchutam tukusaq. - Kay punchutaraqmi tukusaq. Manam mikusaqkuchu. - Manam mikusaqkuraqchu. Taytayqa kawsachkanmi. - Taytayqa kawsachkanraqmi. Kaypim kachkanku. - Kaypiraqmi kachkanku. Paykunapaq apay. - Paykunapaqraq apay. Karupim yachaniku. - Karupiraqmi yachaniku.

III. Conteste afirmativamente 1. Minchakamaraqchu llamkankichik. 2. Llaqtapitaqchu warmakuna kachkan. 3. Wasitaraqchu pichanki. 4. Sama chkankuraqchu. 5. Pedropaqraqchu ruwachkanki. 6. Qayna watamantaraqchu kaypi kachkanku. 7. Runasimitaraqchu yachanqaku. 8. Mosoqraqchu runasimi librukichik. 9. Agostokamaraqchu llamkanqaku. 10. Sabadopaqraqchu ruwanqa.

IV. Traduzca al quechua. 1. Todavía no están en la casa. 2. Todavía no sabe hablar. 3. ¿Está aquí todavía tu hermano? 4. Conozco a tu papá, pero a tu mamá todavía. 5. Todavía no terminamos de trabajar. 6. Barre primero tu casa. 7. Iremos primero a Huancayo. 8. Primero compraremos sal. 9. Primereo quiero conocer tu pueblo. 10. Sirve primero para los muchachos. 11. Primero aprenderemos quechua. 12. Primero quieren trabajar aquí.

- Ñ A Ejemplos: Ñachu oraña, taytáy Hatariyña, warma. Nispachaqa hakuchikña, ñam, listuña kachkani. Explicación. El equivalente español es "ya"; funciona con raíces verbales o nominales. Cuando se usa con elementos nominales el sentido general implica una referencia al pasado. Ejemplo: Runasimitañam yachachkan, es decir ahora está estudiando quechua (antes estaba estudiando castellano) o Wasinpiñam llamkachkan = ahora está trabajado en su cas. Si aplicáramos el -ña con el verbo tendríamos una idea diferente: Yachachkanñam runasimita = Ya está aprendiendo quechua. Por razón de sentido los sufijos –raq y –ña se oponen cuando se da una respuesta negativa. Ejemplos:

Pgta. -Karuraqchu llaqtayki = ¿Está lejos todavía tu pueblo? Rspta. - Manam karuñachu = Ya no está lejos. Pgta. - Risaqñachu = ¿Ya voy a ir? Rspta. - Manam rinkiraqchu = Todavía no irás.

I.Efectúe las sustituciones indicadas.

a. Manam kutisaqñachu. (riy) (chayay) (watukuy) (rimay) (kutimuy)

b. Manañam hamuyta munankuchu.

(pay) (ñoqayku) (qamkuna) (warmakuna) (taytáy)

c. Runasimitañam yachanqa.

(Castellano) (Aymara) (Wanka) (leey)

d. Manañam llamkanñachu. (hamuy, reqsikuy, uyariy, mikuy, yachachiy) e. Taytaywanñam llamkachkan.

(turiy) (wawqey) (paniy) (sullkay) (churiy)

II. Traduzca al quechua. 1. Ya no quiere venir. 2. Ahora ya está hablando bien. 3. Ya están jugando en la casa. 4. Ya mañana lo visitaremos. 5. Ahora quiere aprender aymara. 6. Ya no quieren trabajar. 7. ¿Ya está aquí tu papá? 8. Ahora, ¿dónde trabajarás? 9. Ya no vamos a poder llegar. 10. Ya quieren descansar.

III. Responda negativamente.

Ejemplo: Mikunkiñachu. - Manam mikusaqraqchu. Karuraqchu llaqtayki. - Manam karuñachu. Sasaraqchu runasimi.

Runasimitañachu estudiasaq. (Castellano) Wasipiñachu kachkanku. Mosoqraqchu pachayki. Kutisaqkuñachu. Karuraqchu taytaykipa llaqtan. Samasaqkuraqchu. Escuelapiraqchu kachkan.

- T A Q Ejemplos: Rimanikutaqmi. manam risaqkutaqchu. Ñoqamanñataq kanankama mana qowanchu. Explicación. Con raíces verbales el sufijo -taq expresa lo mismo que el sufijo -pas con elementos nominales, es decir, en una afirmación: "también" y en una negación "tampoco". Cuando se trata de una serie de frases relacionadas, la forma -ñataq sirve de enlace. Ejemplo: Ñoqa llaqtaman risaq, qamñataq wasipi kedanki, robertoñataq yantata apamunqa. = Yo iré al pueblo, tú te quedarás en casa y Roberto traerá leña. I. Efectúe las sustituciones indicadas.

a. Warmakunapas kusikuntaqmi. (pukllay, ampamuy, riy, kutiy, samay) b. Wasinmanpas risaqkutaqmi. (yaykuy, kutiy, apay, astay)

c. Manam munankutaqchu. (ñoqayku, qamkuna, paykuna, qam, ñoqa) d. Manam tayta Juanpas yaykuntaqchu.

(mama Gertrudis) (tayta Andrés) (mama Elisa) (tayta Esteban) (warmakuna)

e. Ñoqa llaqtaman risaq qamñataq wasipi kedanki.

(pay) (paykuna) (qamkuna) (waway) (warmakuna)

f. Mariapaqqa llikllitatam rantisaq Robertopaqñataq punchuta.

(Juan) (Miguel) (Enrique) (Esteban)

II. Conteste como en el ejemplo: Ejemplo: Ñoqaykuqa llamkanikum, ¿paykunaqa? - PAYKUNAPAS LLAMKANKUTAQMI. Mariaqa kusikunmi chaymanta, taytanqa? - TAYTANPAS KUSIKUNTAQMI. Taytayqa rinqam llaqtaman, taytaykiqa? - TAYTAYPAS RINQATAQMI Mamayqa manam rinchu, mamaykiqa? - MANAM MAMAYPAS

RINTAQCHU. Turiykuqa manam estudianchu. ¿turikichikqa? - MANAM TURIYKUPAS ESTUDIANTAQCHU. Ñoqaqa manam reqsinichu llaqtata, ¿qamqa? - MANAM ÑOQAPAS REQSINITAQCHU. Payqa yachanmi runasimita, ¿taytanqa? (taytanpas yachantaqmi)

Ñoqaykuqa risaqkum sapa punchaw, ¿qamkunaqa? (Ñoqaykupas risaqkutaqmi) Manam, kachita tarinichu, ¿qamqa? (Manam ñoqapas tarinitaqchu)

III. Una de las dos frases que se le dan usando -ñataq.

Ejemplo: Pay yakuta apamunqa. Ñoqa yanukusaq. - Pay yakuta apamunqa ñoqañataq yanukusaq. Ñoqayku wasita cuidasaqku. Qamkuna llaqtata rinkichik. Maria llaqtaman rinqa. José wasipi keday. Ayakuchupim kachita rantisaqku. Huantapi miskita. Aychatam kaypi churasun. Tantata wakpi. Huamanqamantam warmakuna hamunqaku. Ikamanta sipaskuna. Qampaqmi punchuta rantisaq. Pedropaq camisata. Hanaymantam sarata apamunqaku. Uraymanta trigota. Kanan watam papata tarpusaqku. Hamuq wata sarata. Paymi Castellanota yachachinqa. Ñoqa runasimita. Ñoqaykum pampapi riyakusaqku. Qamkuna tiyanakunapi.

POSIBILIDAD, CONJETURA DUDA, DESCONOCIMIENTO: - ch - chá

Ejemplos: Paqarinchá hamunqa. Sasachá. manam yachanichu.

Imataq kay = Imachá. Explicación. Este es un sufijo nominal o verbal, que en su forma enfática se presenta con la "á" acentuada, para indicar: posibilidad (Ejemplo: Mariacha hamunqa = Posiblemente vendrá María), conjetura (Ejemplo: Karupichá = Debe estar lejos), desconocimiento, cuando se responde a una pregunta (Ejemplo: Maypitaq chay runa yachan = Maypichá - ¿Dónde vive ese hombre? - No sé donde vive), duda (Ejemplo: Risaqpaschá = Tal vez vaya). I. Efectúe las sustituciones indicadas.

a. Karupichá, manam reqsinichu. (sumaq) (hatun) (mosoq) (kayllapi)

b. Mariachá, punkuta kichay.

(Pedro) (mamayki) (warmakuna) (taytanku) (maestruy)

c. Timpuchkanpasñachá.

(chiriy) (hamuy) (takiy) (samay)

d. Risaqpaschá, manaraqmi yachanichu. (Pay) (paykuna) (ñoqayku) (ñoqanchik) (taytáy)

II. Conteste usando el sufijo -chá, como en el ejemplo. a. Karupichu wasin. - Karupichá, manam yachanichu.

Sasachu Castellano. Hatunchu chay llaqta. Paychu hamunqa. Sallqapichu kachkan. Hatun llaqtakunamantachu hamunqaku. Papatachu apasunchik. Ñoqachu yanapasaq.

b.Timpuchkanñachu. - Timpuchkanñachá.

Hamuchkankuñachu. Samachkankuñachu. Mikuchkanñachu. Yachachkankuñachu.

c. Rinqakuchu. - Rinqkupas, manaraqmi yachankuchu. Kutimunkichu. Illankichikchu. Kutipasunchikchu. Llamkasaqkuchu.

d. Pitaq hamunqa. - Pichá o - Pichá hamunqapas.

Maypitaq llamkanku. Maymantataq uyarinqa. Maytataq risunchik Imataq chay. Pipaqtaq ruwachkan. Haykapitaq taytayki kutimunqa. Haykapitaq tukunki. Imawantaq onqochkan. Imatataq tarpusunchik. Imataq sutin. Imaynakamataq chay uchukuna. Imanasqataq tuta-punchaw llamkachkan. Imaynapitaq munan.

III. Traduzca al quechua.

1. Debe estar sobre la mesa. 2. Debe estar enfermo, no sabemos. 3. Posiblemente vendrá mañana. 4. Seguramente viene con su mamá. 5. Posiblemente volveré en el mes de enero. 6. Ya deben estar durmiendo. 7. Tal vez vaya, todavía no lo sé. 8. Ya debe saber castellano. 9. Debe ser difícil, pero me gusta. 10. No sé donde vive. 11. No sé a donde irán. 12. No sé qué es. 13. No sé como vamos a llegar. 14. No sé por qué llora. 15. No sé que voy a hacer.

ENFATICO - IKI

Ejemplos: Hatun chakramiki, imaynamá las docekamallaqa tukurusaq. Hatun chakrasiki. Hatun chakrachiki. Explicación. Este es un sufijo enfático. Funciona siempre siguiendo a -m (sufijo de comentario, dando la combinación -miki), -s dando la combinación chiki). –s (reportativo, dando la combinación –siki, y a-ch (dubitativo,dando la combinación chiki) Cuando se combina con el sufijo de comentario, expresa algo obvio. Ejemplo: Sasamiki = Obviamente es difícil; efectivamente es difícil. Hay que aclarar que otra forma de expresar la misma idea es usando la palabra -riki después de un elemento con -m, -s o -ch. Así: Hatun chakramiki o Hatun chakram riki = Ciertamente es una chacra grande; Hatun chakrasiki o Hatun chakrasriki = Dicen que efectivamente es una chacra grande: y Hatun chakrachiki o Hatun chakrach riki = Obviamente debe ser una chacra grande. I. Efectúe las sustituciones indicadas.

a. Ñoqamiki taytaypa chakranpi llamkasaq. (qam) (pay) (qamkuna) (paykuna)

b. Paqarinmi riki kutimusaqku.

(mincha) (kunanpuni) (sabadota) (hamuq killa) (hamuq wata)

c. Sapa tutasiki hamun. (wata) (semana) (killa) (punchaw) (iskay killa) (kimsa wata)

d. Kaypis riki sapa tuta pukllanku. (wakpi) (ukupi) (hawapi) (hanaypi) (chimpapi)

e. Saratachiki asnukunaman kargasaq.

(papa) (oqa) (cebada) (kullu)

f. Paytach riki tapusaq

(paykunata) (Joseyta) (María) (Mamayta)

II. Conteste como en los ejemplos. Ejemplos: Kaypichu yachanku. - Arí, kaypimiki - o- Arí, kaypim riki. Saratachus apanqaku. - Arí, saratasiki - o - Arí, saratas riki. Pukllanqachuch. - Pukllanqachiki. - o- Pukllanqach riki. Papatachu mikunku. Abancaymantachus kanku. Llaqtapichuch tupasunchik. Hatunchu chay llaqta. Sapa tutachus rinku. Paqarinchuch hamunqaku. Yachankuchuch. Millmamantachus punchun. Kaypichuch llamkasun. Sumaqchu runasimi.

III. Aplique el sufijo -iki y la palabra riki en la posición correcta.

Ejemplo: Runasimitam rimanku. - Runasimitamiki rimanku.

- Runasimitam riki rimanku. Runasimitas yachachinqaku. Sumaqchá chay wasiqa. Hanaymantam hamunqaku. Sapa punchawsi kutin. Kaypipunim llamkanku. Chaytach ruwasaqku. Paqarinmantas qallarisunchik. Marzo killapim paran. Papatas kanan wata tarpunqaku. tuta punchawmi llamkan.

ENFÁTICO -á

Ejemplos: a. Kaypimá llamkankichik. Mikuyyá, manachu gustanki. b. Kaypisá samanqaku. c. Rinqachá, manam yachanichu. Explicación. Si comparamos los sufijos enfáticos -iki (que acabamos de estudiar) y -á, vemos que ambos se aplican después de elementos terminados en -m (sufijo de comentario), -s (reportativo) y -ch (dubitativo); en cuanto al sentido, el énfasis que se da con -á es mucho más fuerte que con -iki, tanto que al aplicarse la -á en el primer caso de los ejemplos (a.): kaypimállamkankichik, expresa una imposición = Es aquí ( y no en otros sitio) donde trabajarán ustedes; en los casos de los ejemplos (b.) y (c.) es más o menos similar el énfasis dado por -iki. El sentido fuerte se da también aplicando la -á después de un imperativo, rimayyá = habla; rimaychikyá = hablen; rimachunyá = que hable, rimanchunkuyá. I. Aplique el enfático -á, como en el ejemplo.

a. Ejemplo: Kaypim llamkankichik. - Kaypimá llamkankichik. Agostopimkutimunqaku. Ruwanqakum. Chaytam ñoqapas nini. Hatun llaqtakunamantam hamunqaku. Saratam tarpusunchik, manam papatachu. mamaypaqmi kayqa, manam mamaykipaqchu. Kutinkichikmi. Ayakuchu llaqtatam rinkichik. Chaytam ruwanki.

b. Ejemplo:

Ayakuchupis llamkanqaku. - Ayakuchupisá llamkanqaku. Abancaytas rinqa. Allin cargatas apamunqaku. Wakpis kachkanku. Kullumantas chakataqa ruwanqaku. Diciembrepis runasimitaqa estudianqa. Sumaq wasipis yachanku. Manas yachankuchu. Manas puñuyta atinkuchu. Mamanpaqsi puntata ruwanqa.

c. Ejemplo:

Rinqach, manam yachnichu. - Rinqachá, manam yachanichu. Kaypich llamkasaqku. Yachankuch, manam yachanichu. Agosto killapich hamusaq. Saratach apasaqku.

Hamuq watach kutimunqaku. Sasach runasimiqa. Karuch chay llaqtaqa. Yanqach riman. Mayupich kachkanku.

d. Ejemplo:

Samay, manachu pisipanki. - Samayyá, manachu pisipanki. Tapuy, manachu rimayta yachanki. Lloqsiychik, manachu llaqtta reqsinkichik. Apamuy, reqsiytam munani. Hamuy kay lawman. Suyaychik, manam kachi kanchu. Mikuy, manachu yarqasunki.

e. Conteste usando el sufijo -ch enfatizado -cha

Ejemplo: Maypitaq yachan. - Maypichá. Maypichá yachanpas. Imataq kay. - Imachá. Imachá kanpas. Maymantam chayamunqaku. Imamantam kay. Haykapitaq hamunki. Imay killamantam qallarisun Maytataq richkanku. Imamantam rimachkanku. Imapaqtaq valen. Imataq sutin. Imanasqataq peleachkanku.

- W AN (INSTRUMENTAL, COMPAÑÍA, ADICIONAL) Ejemplo: a. Carrowan iskay punchawllapi chayamuniku. b. Sullka turiywanmi risaq. c. Triguta papatawanmi tarpusun. Abancaymanta Ayacuchumantawanmi rimanqaku. Pedrowan Joseypiwanmi hamusaqku. Mariapaq qampaqwanmi rantichkan. Explicación. Para expresar el instrumento se usa el sufijo -wan como en el ejemplo (a.) En el ejemplo (b.), -wan expresa compañía y en los ejemplos (c.), -wan une dos elementos del ismo caso, pudiéndose aplicarlo en el primer elemento o en el segundo. Al unir dos elementos del mismo caso implica por ejemplo unir dos objetos directos, dos acusativos: Ejemplo: Saratawan papatam munani = Quiero maíz y papa. I. Efectúe las sustituciones indicadas.

a. Carrowanmi maytapas riniku. (chaki) (llamkana) (pukllana) (avión)

b.Taytaywanmi hamusaq.

(turiy) (ñañay) (churin) (waway)

c. Taytanwanmi maytapas rin.

(sullka churin) (mayor wawan) (sullka ñañan) (mayor wawqen) (amígan)

d. Papatwan saratam apasaqku.

(chuño) (trigo) (kaya) (oqa) (olluco)

e. Taytaykita mamaykitawanmi reqsiyta munani. (turiki) (paniki) (wawqeki) (ñañayki) (churiki)

f. Mamaykitawanmi reqsini. (taytayki) (maestruykichik) (wawanku) (sullka churiki) (mayor wawqeki)

II. Una de los elementos sugeridos usando -wan. Ejemplos: Tantata kachita munani. - Tantatawan kachitam munani. Sarata frejolta tarpusun. - Sarata frejoltawanmi tarpusun. Huantamanta Huamangamanta hamunqaku. - Huantamanta Huamangamantawanmi

hamunqaku. Mituta rumita apamunqa. - Mitutawan rumitam apamunqa.

Mariapaq Juanpaq rantisaq. - Mariapaq Juanpaqwanmi rantisaq. Qanmanta ñoqamanta rimanku. - Qanmantaman ñoqamantam rimanku. Pedrowan mariawan hamusaqku.- Pedrowan Mariapiwanmi hamusaqku. Aychata tantata mikuyta munani.- Aychatawan tantatam mikuyta munani. Runasimita Castellanota rimayta yachanku. – Runasimitawan castellanotam rimayta yachanku.

III. Traduzca al quechua.

1. Volveremos en carro. 2. Vengo a pie todos los días. 3. Ven con tu padre. 4. No voy con mi esposo. 5. Volveré con mi maestro. 6. Conozco Huancayo y Lima. 7. Vendrán de los pueblos grandes y pequeños. 8. Quiero llevar a Juan y a Pedro. 9. Volveré con María y Justina. 10. Traeré para ti y para mí.

PRESENTE CON SIGNIFICADO DE PASADO INMEDIATO. Ejemplos: Ñam ñoqaykuqa samanikuña. Wawakunaqa mikunkuñam. Explicación. El sufijo -ña añadido a las terminaciones de presente simple sirve para expresar un pasado inmediato; el -ña aplicado como sufijo (en la forma indicada) puede reforzarse - aunque parece redundante - por la palabra ña = ya, precediendo a toda la expresión. I. Efectúe las sustituciones indicadas.

a. Alumnukunaqa samankuñam pampapi. (runa) (wawa) (churiy) (wawayki)

b. Ñoqaqa mikuniñam wallpa aychata. (pay) (ñoqanchik) (paykuna) (qamkuna) (ñoqayku)

c. Ñam yakuta apaniña.

(qoy) (tomachiy) (churay) (apamuy)

d. Ñam yakuta apaniña, kuchiman mikuchiniña.

(yanta) (mikuna) (llamkana) (tanta) (wallpa)

II. Aplique -ña, como se indica en el ejemplo. Chaytaqa rikunikum. - Chaytaqa rikunikuñam.

- Ñam chaytaqa rikunikuña. Manam masta rikunichu - Manam masta rikukiñachu.

- Manañam masta rikunichu. Runasimitaqa yachanim. - Runasimitaqa yachaniñam. Kuchimanqa mikuchinim - Kuchimanqa mikuchiniñam. Payqa mikunmi. - Payqa mikunñam. Ñoqaykuqa rinikum llaqtata. - Ñoqaykuqa rinikuñam llaqtata. Qollqetaqa qonkum - Qollqetaqa qonkuñam. Mikuchinikum. - Mikuchinikuñam

- Ñam mikuchinikuña.

III. Responda afirmativa y negativamente como en el ejemplo. Ejemplo: Mikunkuñachu. - Arí, mikunkuñam. Mikunkuñachu. - Manam mikunkuraqchu. Warmakuna kutimunkuñachu. Samankichikñachu. Wawaman mikuchinkiñachu. Yakuta apamunkuñachu. Kayta rikunkichikñachu. Chakramanta rimanchikñachu. Yunkamanta kutimunkuñachu.

SUFIJOS DE ACTOR OBJETO O DIRECCIONALES.

yachachiki. Ejemplo: yachachiwan. Presente. Runasimitam: yachachiwanki. yachachisunki. qos (q) ayki. qowanqa. Imatataq qowanki. Futuro. Qosunki. - wan (me escucha) - wanqa (me escuchará) - sunki (te escucha o te Uyari escuchará) - wanki (me escuchas o - (y) ki (te escucho) me escucharás. - s (q) ayki (te escucharé) Explicación. Si consideramos la relación de actor singular - objeto singular (el objeto puede ser directo o indirecto) tendremos el cuadro anterior, incluyendo las formas del presente y del futuro. Cuando el objeto (directo o indirecto) es la tercera persona del singular no hay formas especiales, sólo el verbo con un actor cualquiera determinará su sentido. Así en: ñoqam yanapasaq = yo la ayudaré o la ayudaré, o en qanmi ninki = le dirás tú, es eltipo de verbo el que nos induce a entender el objeto de 3a. persona como directo o indirecto; para mayor claridad se puede marcar el bjeto con -ta o con -man: paytam yanapasaq o paymanmi qosaq, pero no es necesario. FORMAS DEL PRESENTE. I. Repita las siguientes expresiones.

a. Paymi maskawan.

Sapa punchawmi yanapawan. Runasimitam yachachiwan.

b. Paymi qosunki.

Wakmantam uyarisunki. Allitam yachachisunki.

c.Qanmi pusawanki.

Imatam qowanki. Maymantam uyariwanki.

d. Ñoqam qoyki.

Cheqaptam niki. Allitam uyariki.

e. Paytam yanapani.

Paytam apanki. Paymanmi qon.

II. Efectúe las sustituciones indicadas.

a. Sapa punchawmi chakrapi yanapawan. (maskay, willay, parlapayay, suyay)

b. Imatam pay qosunki. (yachachiy, niy, manuy, willay) c. Allintachu chaymanta uyariwanki. (qaway, rikuy, entendey, yapuy) d. Manam allintachu reqsiki.

(yuyay, uyariy, yanapay, pagay) e. (Paytam) reqsiyta munani.

(qam, pay) III. Cambie los sufijos de actor - objeto, usando las sugerencias.

Ejemplo: Kaypim suyawan. (pay - qamta) - Kaypim suyasunki. a.Paymi Castellanota yachachiwan (pay-qamta)

Paymi Castellanota yachachisunki (ñoqa-qamta) Ñoqam castellanota yachachiki. (qam-ñoqata) Qanmi castellanota yachachiwanki. (ñoqa-payta) Ñoqam castellanota yachachini (qam-payta) Qanmi castellanota yachachinki.

b.Runasimipichu parlapayasunki. (qam-payta) Runasimipichu parlapayanki. (ñoqa-qamta)

Runasimipichu parlapayayki. (pay-ñoqata) Runasimipichu parlapayawan. (ñoqa-payta) Runasimipichu parlapayani. (qam-ñoqata) Runasimipichu parlapayawanki. (pay-payta) Runasimipichu parlapayan.

c.Manam ñoqataqa reqsiwanchu. (ñoqa-payta) Manam paytaqa reqsinichu. (qam-ñoqata) Manam ñoqataqa reqsiwankichu. (pay-payta) Manam paytaqa reqsinchu. (ñoqa-qamta) Manam qamtaqa reqsikichu (qam-payta) Manam paytaqa reqsinkichu (pay-qamta) Manam qamtaqa reqsisunkichu.

IV. Conteste las siguientes preguntas haciendo los cambios debidos.

1. Mariachu castellanota yachachisunki. 2. Reqsiwanchu chay runa. 3. Pitaq chayta yachachisunki. 4. Reqsiwankichu icha manachu. 5. Ñoqachu yacchachiki. 6. Runasimipichu parlapayawanki. 7. Pitataq pusanki. 8. maymantam uyarichkan. 9. Allintachu pagasunki.

V. Traduzca al quechua.

1. Me escribe todos los meses. 2. No me recibe bien. 3. Te conozco desde el año pasado. 4. ¿Me entiendes bien? 5. ¿Qué te enseña Miguel? 6. Te digo la verdad. 7. Le enseño quechua. 8. El no me ayuda. 9. No te escucho bien. 10. ¿Por qué no me esperas? 11. El le da el dinero.

FORMAS DEL FUTURO. I. Repita las siguientes expresiones.

a.Paymi imatapas qowanqa. Manam yuyawanqachu.

Tempranochá suyawanqa.

b.Paqarinmi qollqeta qosunki. Mincham yanapasunki. Maypitaq suyasunki.

c.Hayka choqllotataq qowanki.

Sabadotachu watukuwanki. Imatataq paqarin yachachiwanki.

d.Acha mikuytam qosqayki.

Manañam imatapas willasqaykichu. Hayka kutitam nisqayki.

e. Hamuq watachu escuelaman churanki.

Kaypichu suyasaq. Pitataq yapanqa.

II. Efectúe las sustituciones indicadas.

a. Imatataq pay yachachiwanqa. (qoy, willay, tapuy, niy)

b. Paqarinmi chakranpi suyasunki.

(rantiy, rantikuy, qawachiy, llamkachiy) c. Imay oratataq maskawanki.

(pusay, apay, hampiy, kachay) d. Manañam imatapas willasqaykichu.

(qoy, chaskiy, creey, rantiy) e. Paqarinñam willasaq.

(qam, pay) III. Cambie los sufijos de actor-objeto usando las sugerencias.

a. Maypichá suyawanqapas. (pay-qamta) Maypichá suyasunkipas. (ñoqa-qamta) Maypichá suyasqaykipas. (qam-ñoqata) Maypichá suyawankipas. (pay-qamta) Maypichá suyasunkipas. (ñoqa-payta) Maypichá suyasaqpas. (qam-payta) Maypichá suyankipas.

b. Manam imatapas qosunkichu. (ñoqa-payman)

Manam imatapas qosaqchu. (pay-ñoqaman) Manam imatapas qowanqachu. (qam-payman) Manam imatapas qonkichu (qam-ñoqaman)

Manam imatapas qowankichu (pay-payman) Manam imatapas qonqachu.

c. Abankaykaman apasqayki. (pay-ñoqata)

Abankaykaman apawanqa. (ñoqa-payta) Abankaykaman apasaq. (pay-qamta) Abankaykaman apasunki. (pay-payta) Abankaykaman apanqa. (qam-payta) Abankaykaman apanki.

IV. Conteste haciendo los cambios debidos, en el futuro; use la sugerencia en los casos que se le indique.

Kaypichu paqarin suyasunki. Pitaq mincha yanapawanqa. (turiy) Pitataq llaqtaman apanki. (mamay) Imatataq qonqa. (qollqe) Pitaq runasimita yachachiwanqa. (pedro) Qamchu llaqtaman pusawanki. Imatataq qosqayki. (wislla) Qamchu allichanki. Ñoqachu willasaq. Pimantaq qollqeta qonqa. (wawqen)

V. Traduzca al quechua.

1. El te dirá la verdad 2. No te daré nada. 3. No me entenderá en castellano. 4. ¿Quién te va a llamar? 5. Te ayudaré hasta pasado mañana. 6. ¿A dónde me vas a llevar? 7. Le vas a hablar de tu pueblo. 8. Seguramente no me va a escuchar.

______________________________________________________________________ NOTA FINAL. Los verbos gustay, nanay, seqsiy, rawray- cuyos significados son: gustar, doler, picar, arder- y otros que en castellano exigen el uso de un pronombre objetivo, en quechua pueden funcionar con los sufijos direccionales o sin ellos. Así es posible preguntar: Kay mikuyta gustankichu. O kay mikuy gustasunkichu. VI. Efectúe las sustituciones indicadas.

a. Umaymi nanawan. (O - Umaymi nanan) (maki) (ñawi) (chaki) (kiru)

b. Seqsisunkichu icha manachu. (rawra) (nanay) (chiriy) (rupay) (gustay)

c. Manam kayqa gustawanchu. (qamta)

Manam kayqa gustasunkichu. (payta) Manam kayqa gustanqachu.

VII. Dé las expresiones equivalentes usando los sufijos direccionales

Kiruymi nanan. = Kiruymi nanawan. Ñawiymi seqsin. = Ñawiymi seqsiwan. Umaykichu nanan. = Umaykichu nanasunki. Kay mikuytaqa gustanim. = Kay mikuyqa gustawanmi. Carnavalta gustankichu. = Carnavalga gustasunkichu. Manam chaytaqa gustankichikchu. = Manam chayqa gustasunkichikchu. Seqsinchu icha rawranchu. = Seqsisunkichu icha rawrasunkichu.

Imaykitaq nanan. = Imaykitaq nanasunki. Manam imaypas nanachu. = Manam imaypas nanawanchu.

VIII. Responda usando las sugerencias en los casos indicados.

Ejemplo: Imantaq manachkan. (wiksa) - Wiksanmi manachkan. Imaykitaq nanasunki. (chaki) Imankutaq nanachkan. (uma) Imantaq seqsin. (qallu) Chirisunkichu. Chirisunkichu icha rupasunkichu. Haykapimantam rawrasunki. (qayna punchaw) Gustasunkichu icha manachu. Limachu icha Cuzcochu aswanta gustasunki.

- K A M A Ejemplos: a. Chakakaman chayasaqku. Febrero kllakamam kaypi kanqa. b. Paywan rimanaykaman lloqsinki. c. Imaynakaman chay uchukuna. Iskay chakrayoqkamam chay runakunaqa.

Explicación. El sufijo -KAMA puede usarse hasta en tres contextos marcadamente diferentes. 1) como expresivo de límite espacial o temporal (con nombres que se refieren a lugares o al tiempo), en este caso su significado es "hasta" (Ej. a.) "llegaremos hasta el río" y "estará hasta el mes de febrero". 2) - KAMA con un verbo dependiente, el que a su vez -como se puede ver en el ejemplo b.- debe llevar -na y flexión de persona, para expresar simultaneidad de acciones de sujetos diferentes (Ejemplo b. "Saldrás mientras yo hable con él). 3) - KAMA siguiendo a -yoq = "cada uno de" (Ejemplos c. "¿A cómo están los ajíes?", "Cada una de esas personas tiene dos chacras."). LIMITE ESPACIAL O TEMPORAL. I. Efectúe las sustituciones indicadas.

a. Orqokaman qawayta atini. (mayu) (wasiki) (escuelaykichik) (sacha)

b. Ayakuchukaman chayayta munaniku.

(Huamanga) (Cuzco) (Chakrayki) (Wasikichik)

c. Maykamataq reqsinkichik.

(riy), (chayay), (kutiy), (yuyay)

d. Paqarinkaman kaypi kasaqku. (mincha) (wata) (hamuq killa) (domingo)

e. Haykap (i) kamataq runasimita estudianki.

(kaypi kay) (taytaykita yanapay) (chaymanta rimay) (sarata tarpuy)

II. Conteste afirmativamente o usando las sugerencias cuando se trata de una palabra interrogativa.

1. Mayukamachu risunchik. 2. Sabadokamachu llamkankichik. 3. Haykapikamataq kaypi yachanqaku. (Enero killa) 4. Maykamataq sapa punchaw rinkichik. (Orqo) 5. Viernes punchawkamachu icha sabado punchawkamachu kaypi llamkakichik.

6. Maykaman riyta munanku. (wasinku) 7. Tutakamachu llamkasaqku. 8. Maykamataq richkanki. (taytaypa chakran) 9. Haykapikamataq qollqeta qosqayki. (Domingo) 10. Imay orakamataq suyawanki.

III. Traduzca al quechua.

1. Estaré allá hasta pasado mañana. 2. Conocemos hasta Arequipa. 3. ¿Hasta qué hora te va a esperar? 4. ¿Hasta cuándo vas a estudiar quechua? 5. ¿Por qué no te quedas hasta mañana? 6. Llegaremos hasta el puente de madera. 7. Quiero ir hasta Tarma.

ACCIONES SIMULTÁNEAS DE DIFERENTES SUJETOS. I. Efectúe las sustituciones indicadas. a. Ñoqa llaqtaman rinaykaman qam yanukunki.

(pay) (paykuna) (ñoqayku) (mamay)

b. Llamkanaykichikkaman pay puñun

(ñoqayku) (paykuna) (ñoqanchik) (ñoqa)

c. Rimanankaman lloqsinki.

(pukllay) (puñuy) (samay) (mikuchiy) (yanukuy)

d. Kutimunaykikamam wasipi kedanqa.

(ñoqa) (paykuna) (ñoqayku) (qamkuna) (ñoqanchik)

II. Construya frases en base a lo sugerido. Ejemplo: Ñoqa llamkasaq payñataq yanukunqa. llamkanaykaman pay yanukunqa.

1. Ñoqayku llaqtama risaqku paykunañataq yantata huñunqaku. (Llaqtaman rinaykukaman yantata huñunqaku). 2. Qamkuna pachata taqsankichik ñoqaykuñataq triguta kutasaqku. (Pachata taqsanaykichikkaman triguta kutasaqku). 3. Qam Joseywan rimanki ñoqañataq lloqsisaq. (Joseywan rimanaykikamam lloqsisaq). 4. Pay puchkan paykunañataq awanku. (Pay puchkanankaman paykuna awanku). 5. Warmikuna yanukuchkanku qosankuñataq yapuchkanku. (Warmikuna yanukunankukamam qosanku yapuchkanku. 6. Paykuna samanqaku ñoqanchikñataq llamkasunchik. (paykuna samanankukamam ñoqanchik llamkasunchik.) 7. Qam runasimita estudianki ñoqañataq castellanota. (Runasimita estudianaykikaman castellanota estuddiasaq. 8. Paykuna tayta Juanta suyanqaku ñoqanchikñataq parlachkasunchik. (Tayta Juanta suyanankukamam parlachkasunchik).

III. Responda las siguientes preguntas. Use la sugerencia cuando se le indique.

1. Mikunaykikamachu pukllan. 2. Pqñunankukamachu lloqsisun. 3. Ima ruwanaykikaman llamkan. (Yanukuy) 4. Mikunankamachu sapa punchaw lloqsinku. 5. Ima ruwanaykukamam llaqtamam rinki. (llamkay) 6. Llamkayta tukunanchikkamachu llamkasunchik. 7. Yanukunaykikamachu lloqsisaqku. 8. Ima ruwanankaman. Pukllankichik. (puñuy) 9. Kutimunankukamachu suyassaqku. 10. Mikuyta tukunankamachu kedankichik.

- K A M A. (POSESIÓN INDIVIDUAL) I. Efectúe las sustituciones indicadas. a. Willkaykunaqa iskay libroyoqkamam. (pukllana, cuaderno, lapiz, mati) b. Imaynakamataq chay uchukuna.

(runtu, mati, wislla, kesillo, tunas).

c. Lapizniyoqkamam rirqaniku. (*)

(paykuna, qamkuna, ñoqanchik) d. Ñoqaykuqa chakrayoqkamam kaniku.

(qamkuna) (atoq) (paykuna) (wayqa) (ñoqanchik) (lapiz)

e. Sapakamam tawnata apasunchik (ñoqayku, qamkuna, paykuna) II. Responda como en el ejemplo. Ejemplo: Maestro. Ñoqaqa mana libroyoqmi kani. ¿paykunaqa? Alumno. Paykunaqa libroyoqkamam kanku. O, Paykunaqa sapakama libroyoqmi (kanku). 1. Maest. Payqa huk lapizniyoqllam, ¿qamkunaqa?

Alumn. Ñoqaykuqa tawa lapizniyoqkamam kaniku. O, Ñoqaykuqa sapakama lapizniyoqmi kaniku.

2. Maest. Qamqa mana wasiyoqmi kanki, ¿churikikunaqa? Alumn. Churiykunaqa wasiyoqkamam (kanku). O, Churiykunaqa sapakama wasiyoqmi (kanku). ______________________________________________________________________ (*) Cuando la palabra a la que se le aplica el sufijo -yoq termina en consonante previamente se aplicará el conectivo -ni, como en el caso de los posesivos.

3. Maest. Ñoqaykuqa kimsa pukllanayoqmi Maniku, ¿qamkunaqa? Alumn. Ñoqaykuqa chunka pukllanayoqkamam kaniku. O,

Ñoqaykuqa sapakama chunka pukllanayoqmi kaniku. 4. Maest. Paykunaqa mana matiyoqmi kanku, ¿ñoqanchikqa? Alumn. Ñoqanchikqa matiyoqkamam kanchik. O, Ñoqanchikqa sapakaman matiyoqmi kanchik. 5. Maest. Ñoqaykuqa huk llamkanayoqmi kaniku, ¿qamkunaqa? (Iskay) Alumn. Ñoqaykuqa iskay llamkanayoqkamam kaniku. O, Ñoqaykuqa sapakama iskay llamkanayoqmi kaniku. 6. Maest. Wawaykunaqa chulla libruyoqmi kanku, ¿wawankunaqa? (Kimsa) Alumn. Wawakunaqa kimsa libruyoqkama (kanku). O, Wawakunaqa sapakama kimsa libruyoqmi (kanku). 7. Maest. Ñoqaykuqa huk carroyoqmi kaniku, ¿paykunaqa?

Alumn. Paykunaqa iskay carroyoqkaman (kanku). O, Paykunaqa sapakama iskay carroyoqkamam (kanku). III. Traduzca al quechua.

1. Cada uno tiene un lápiz. 2. Cada uno de mis alumnos tiene un libro. 3. Cada uno de ustedes preguntará. 4. Cada uno de ellos tiene una casa. 5. ¿A cómo están los quesos? 6. Cada uno sabe eso. 7. Cada uno de nosotros tenemos una tarea. 8. ¿A cómo los vendes? 9. ¿A cómo los compraron?

REPASO DE INTERROGATIVOS

Formule preguntas con los interrogativos indicados. Use como referencia la frase que los precede. Siga el modelo. Ejemplo: 1. Achikyaymantam llamkani chkrap, taytáy.

Repita: Achikyaymantam llamkani chakrapi, taytáy. (ñay) - Formule la pregunta: Maypitaq achikyaymanta llamkanki. (imay ora) Imay oramantataq llamkanki chakrapi. (ima ruway) Imatataq achikyaymanta ruwanki.

2. Kanan punchaw estudiasun achka mosoq palabrakunata. (ima) Imata kanan punchaw estudiasun. (haykapi) Haykapi estudiasun achka mosoq palabrakunata.

3. Huk killamantawanqa allintañam yachasaq.

(imayna) Imaynatañataq huk killamantawan yachanki. (hayka) Hayka killamantawantaq allintaña yachanki.

4. Repartidorpa wasinman puntaat rini; huk (1) wallpata apani paypa warminpaq.

(may) Mayman puntata rinki.

(pi) Pipa wasinman puntata rinki. Pipaq wallpata apanki. Pipa warminpaq huk wallpata apanki. (hayka) Hayka wallpata apanki paypa warminpaq. (ima) Imata apanki paypa warminpaq.

5. Sarachallaymi yakumanta chakichkanña, chaymi yakuykiman hamuchkani.

(Imanasqa) Imanasqataq yakuyman hamuchkanki. (ima) Imamantataq sarachallyki chakichkanña. Imataq yakumanta chakichkanña.

6. Taytaypam wak hatun wasiqa.

(pi) Pipataq wak hatun wasi. (imayna) Imaynataq taytaykipa wasin. (mayqen) Mayqentaq taytaykipa wasin. (2)

7. Kastellanotaqa achkam rimaniku.

(haykayna) Haykaynataq kastellanota rimankichik. (ima) Imatataq achka rimankichik.

(1) Se acostumbra omitir "qa" en una pregunta. Es explicable, porque en la mente del hablante hay un desplazamiento de interés hacia la idea, punto de la cuestión. Cuando la pregunta incide en la misma idea que llevaría "qa" en una frase declarativa, es obvio que sea reemplazado por algún sufijo de pregunta. Por tanto se prefiere: "Imaynatañataq huk killamantawan yachanki" a ".............killamantawanqa." No cabe duda en "hayka killamantawantaq..."pues "taq" reemplaza a "qa". Los sufijos de caso (-ta, -man,-pa, -pi, -wan, -manta,-paq, -kama, -rayku, -pura) e independientes (-puni, -pas, etc.) o los elementos a los que se unen, se usan inmediatamente después de los interrogativos y precediendo a "taq" o "mi": "Imapunitaq", "hayka killamantawanñataq" y no "imataqpuni", "imataqmantapuni", "haykataq killamantawanña", respectivamente. (2) Note la falta de "n" en el sustantivo "wasi". La secuencia "-pa..." (cualquier sufijo de posesión del sustantivo) se da sólo cuando pertenecen a un núcleo nominal continuo: "ñoqapa wasiy" = mi casa; donde el elemento "-pa", en este caso "mi", no es sino un elemento más del sustantivo "wasi". Cuando esta unidad se quiebra y el elemento poseído está separado del poseedor por algún otro elemento (por ejemplo, un demostrativo), la

unidad del núcleo nominal se pierde y ya no debe usarse los sufijos de posesión en el elemento poseído. Compárese las frases españolas: "La casa de mi padre" y "Esa casa es de mi padre", luego las quechuas: "Taytaypa wasin" y "Taytaypam chay wasiqa".

EL DIMINUTIVO -CHA Ejemplos: a. Ñoqaqa munani mosoqchatam. b. Sumaq wasichatam ruwachkanku. c. Purichachkanñam. d. Justinachawanmi risaq. Explicación. El sufijo de diminutivo se aplica inmediatamente después de la palabra raíz y por ende antes de cualquier otro sufijo. En quechua como en castellano se aplica el diminutivo no sólo cuando nos referimos a algo pequeño sino fundamentalmente cuando queremos expresar afectividad, y esto se expresa en el quechua aún con verbos, cosa que es intraducible. Por ejemplo, al ver que un bebé ya puede hablar unas cuantas palabras decimos: ¡Qué lindo, ya está hablando!, cosa que en quechua diríamos simplemente: "Rimachchkanñam". El sufijo -cha aplicado a nombres de personas funciona para el mestizo más como despectivo. I. Efectúe las sustituciones indicadas. a. Sumaq wasichatam ruwachkanku. (ñan, chaka, punku, liklla, chumpi, likllita) b. Wa-wachkunatam apachkan. (warma, warmi, qari, turichay, sullkachay) c. Kay pampachapi tiyakuy.

(pata, tiyana, rumi, qara, silla) d. Wawachayqa mikuchachkanñam.

(puriy, rimay, puñuy, samay, pukllay) e. Juanachawan riychik. (Justina, Juan, Jacinto, Demetrio, Maria). f. Escuelaykipa chimpachllanpim (qepa, ladu, hichpa, chay, kay, law) II. Responda usando las sugerencias y aplicando el sufijo "cha" en cada caso. Ejemplo: Pimantam rimachkan. (wawa) - Wawachamantam rimachkan.

1. Pipaqtaq kay. (Miguel) 2. Imatam ruwachkanku. (tiyana) 3. Imatam wawa ruwachkan. (pukllay) 4. Maypitaq warmakuna samachkanku. (pampa) 5. Maymantam pay. (uchuy llaqta) 6. Pikunam hamunqa. (warma) 7. Imatam wawa munan. (pukllana) 8. Imatam ruwachkankichik. (punchu) 9. Imatam warmachakuna ruwachkan. (puñuy) 10. Iman faltachkan. (kachin) 11. Pitataq suyachkanki. (turiykuna) 12. Pipaqtaq kay mikuna. (waway)

III. Aplique el sufijo -cha en la pisición correcta. Ejemplo: Chay warmakunataqa reqsinim. Chay warmachakunataqa reqsinim.

1. Joseymi sapa punchaw mikuchin. (Joseycham sapa punchaw mikuchin)

2. Qarakunata tiyakunankupaq apamuy. (Qarachakunata tiyakunankupaq apamuy)

3. Wawaykunam hawapi waqachkanku. (Wawachaykunam hawapi waqachkanku)

4. Sumaq punchutam ruwachkan. (Sumaq punchuchatam ruwachkan)

5. Kayllapim yachaniku. (Kaychallapim yachaniku)

6. Kay warmapaqmi rantiytaa munani. (Kay warmachapaqmi rantiyta munani)

7. Pukllananwanmi pukllachkan. (Pukllanachanwanmi pukllachkan)

8. Imatam munankichik. (Imachatam munankichik)

9. Wasikipa ladunpim yachani. (Wasikipa laduchallanpim yachani)

10. Kay patapi tiyakuy. (Kay patachapi tiyakuy)

11. Karupim yachanku. (Karuchapim yachanku).

IV. Traduzca al quechua

1. Está debajo de la mesita. 2. Quiero una puertecita de madera. 3. Mi hermanito ya está en la escuela. 4. Queremos comprar dos perritos. 5. En este pueblecito vive mucha gente. 6. Vendrá con sus amiguitos. 7. Cortaremos estos arbolitos.

8. Lo quiero para mis alumnitos. 9. Mi hijita ya está hablando. 10. Los pollitos están arriba. 11. Miguelito trabaja bien. 12. Ese muchachito llora todas las noches.

EL SUFIJO - SU (aumentativo) Ejemplos: a. Arí, piñasum, wasiykuta cuidan. Hatunsum. b. Takllasutam ruwachkan. Explicación. El sufijo -su es exclusivamente un sufijo nominal, pues se puede aplicar sólo a sustantivos o a adjetivos. cuando se aplica a un adjetivo se expresa el superlativo (cabe aclarar que ésta es sólo una de las formas de expresarlo), pero los únicos verbos que pueden regir dentro de la oración son ser o estar. Cuando se aplica a un sustantivo el sufijo -su cumple la función de aumentativo, aumentativo de calidad y tamaño, así en el ejemplo (b) la intención del hablante es decir que está haciendo un arado grande y bueno, en suma un gran arado. I. Efectúe las sustituciones indicadas.

a. Sumaqsum ñoqaykupa escuelaykuqa. (hatun) (karu) (mosoq) (allin) (escuela)

b. Piñasum chay allqoqa.

(runa, warmi, tayta, misi, sipas) c. Wasisutam ruwachkanku. (punku, taklla, punchu, perqa, iglesia)

II. Dé el equivalente de la expresión sugeridad, usando el sufijo -su. Ejemplo: Hatu-hatunmi chay llaqtaqa. - HATUNSUM CHAY LLAQTAQA. Piña-piñam allqoykiqa. - PIÑASUM ALLQOYKIQA. Karu-karutam richkanku. -KARUSUTAM RICHKANKU. Karu-karupim yachanku. - KARUSUPIM YACHANKU. Karu-Karukamam richkanku. - KARUSUKAMAM RICHKANKU Machu-Machuñam chay asnuqa. - MACHUSUÑAM CHAY ASNUQA.

Achka-Achkatam munan. - ACHKASUTAM MUNAN. Hatun wasitam ruwachkanku. - WASISUTAM RUWACHKANKU. Moso-Mosoqmi taytanpa wasinqa. - MOSOQSUM TAYTANPA WASINQA. Hatun punkutachu ruwanqaku. - PUNKUSUTAM RUWANQAKU. Karu karupim wasinkuqa. - KARUSUPIM WASINKUQA. III. Responda usando -su Ejemplo. Sumaqchu wasin. - Arí, sumaqsum wasinqa. Hatunchu Lima llaqta. Karukamachu rinkichik. Machuñachu chay runa. Karupichu chay warmakuna yachanku. Karumantachu hamuchkanku. Hatun punkutachu ruwayta munan. Hatun wasipichu yachan. Achkatachu mañan.

EL SUFIJO LIMITATIVO -LLA Ejemplos: a. Iskay tantallapaq qosayki. Chay qoqo punchullatam. b. Ama qatiychu allqochallata. c. Punkullaykita kichay. Explicación. El uso más frecuente de -lla se da como limitativo de una idea, es equivalente a "sólo, solamente, nomás" del español; este uso se presenta en los ejemplos de (a.); pero también puede expresar lástima, pena, compasión por alguién o por algo, especialmente si el -lla sigue al sufijo de diminutivo (b.), o cuando queremos suavizar un imperativo para pedir un favor. I. Efectúe las sustituciones indicadas.

a. Payllam chaytaqa yachan. (qam) (qamkuna) (ñoqa) (ñoqanchik) (1) (ñoqayku) (2) (paykuna)

b. Huk tantallatachu munanki.

(manka)

(tawna) (puyñu) (wislla) (aptay)

c. Kullu chakakamallam chayasaqku. (3)

(plaza) (chuklla) (llaqtayki) (wasinku) (wayqo)

d. Panillaymi wasiypi kachkan. (4)

(mama) (tayta) (wawqeykuna) (sullka waway) (mayor turiki)

II. Aplique el sufijo -lla en la posición correcta. Ejemplo: Paypaqmi pachata rantisaq. - PAYLLAPAQMI PACHATA RANTISAQ. Abankaymantam hamunqaku. - ABANKAYLLAMANTAM HAMUNQAKU. Tayta-mamantam reqsiniku. - TAYTA-MAMALLANTAM REQSINIKU. Kaypim sapa punchaw kani. - KAYLLAPIM SAPA PUNCHAW KANI. Chakrakamam risunchik. - CHAKRAKAMALLAM RISUNCHIK. Juanpam kaspinqa kan. - JUANLLAPAM KASPINQA KAN. Ñoqaykum chaytaqa ruwasaqku. - ÑOQALLAYKUM CHAYTAQA RUWASAQKU. Wawakunamantam rimanqaku. - WAWAKUNALLAMANTAM RIMANQAKU. Ñoqanchikpunim llaqtamanqa risunchik. - ÑOQALLANCHIKPUNIM LLAQTAMANQA RISUNCHIK. Mayukamam paqarin rinqaku. - MAYUKAMALLAM PAQARIN RINQAKU. Escuelapa ladunpim yachanku. - ESCUELAPA LADULLANPIM YACHANKU. Hanaypim kachkan. - HANAYLLAPIM KACHKAN. Uraymanta apamuychik. - URAYLLAMANTA APAMUYCHIK. ______________________________________________________________________ (1) y (2) La posición de -lla en ñoqanchik y ñoqayku es: ñoqallanchik y ñoqallayku respectivamente. (3) Podemos generalizar de que el sufijo -lla va antes de los sufijos de caso (pi, manta, ta, etc.) pero la excepción se da con -kama, puesto que -lla siempre va después de -kama. (4) El sufijo -lla también precede a los posesivos, pero no ocurre lo mismo cuando está de por medio el pluralizador; entonces tendremos: turillay: "sólo mi hermano" y turiykunalla = "sólo mis hermanos".

III Efectúe las sustituciones indicadas.

a. Wak wasipa qepachallanpim ñoqaqa yachani. Kay................................................................. ........ñanpa...................................................... ..................laduchallanpi.................................. ............................................payqa.................. ............escuelapa............................................. ......................chimpachallanpi............................ .........................................paykunaqa................ Chay................................................................. ............chakrapa............................................... ...........................waqtachallanpi........................ b. Ñoqallaykum sapa punchaw llaqtaman riniku. Paykuna............................................................. .......................................................orqoman...... ............................sapa viernes............................ Waway.............................................................. ............................................mayuman................ .............................................................rinkichik. Warmakuna....................................................... ....................sapa semana tukuyta...................... ........................................wawqenkupaman....... .................................sapa killa tukuyta............... Ñoqa................................................................

IV. Ejemplos: a. Samayllam samasunchik. b. Tapuyllam tapuchkani. Explicación. En los ejercicios anteriores aplicamos el sufijo -lla sólo a elementos nominales. Cuando la idea de limitación se da en relación con una idea determinada, el verbo debe aplicarse usando la forma infinitiva con -lla seguida del mismo verbo con flexión de persona y de tiempo. Así, en los dos ejemplos expresamos: a. Solamente descansaremos, y b. Solamente le estoy preguntando. De acuerdo al contexto en el que se use cada una de esas expresiones pueden expresar disculpa. a. Efectúe las sustituciones indicadas.

Pukllayllam pukllachkani. (rimay, qaway, mastay, maskay, tapuy) Kutipayllam kutipasaqku.

(ñoqa, pay, qamkuna, paykuna, ñoqanchik, qam) b. Responda como en el ejemplo. Hágalo primero con la sugerencia y después

libremente. Ejemplo: Pitaq rinqa. (Juan) Juanlla richun. Maypitaq yachanki. (WASIKIPA QEPAN) Imay punchawkunam llaqtaman rinkichik. (SABADOKUNA) Pikunatataq kay llaqtapi reqsinki. (ISKAY RUNA) Mayqen llaqtakamam chayanqaku. (HUAMANGUILLA) Imakunatam apachkan. (ALLPA MANKA) Haykapikamataq runasimita yachanki. (HAMUQ KILLA) Imatataq ruwachkankichik. (PUKLLAY) Imatataq ruwanqaku. (KUTIPAY) Imatataq ruwasunchik. (MAÑAY) Imatataq ruwachkan. (QAWAY)

V. A continuación tiene un párrafo, léalo primero y luego aplique el sufijo -lla donde crea conveniente.

Ñoqaqa wasiypim llamkani qosayñataq chakrapi, chaymi wawaykunawan wasipi kedani qosay chakramanta kutimunankama. Kunan wataqa saratam tarpuniku, pero watamanqa trigutapas, cebadatapas, alverjastapas tarpusaqkum. Wawaykunaqa pukllankum tukuy punchaw ñoqa wasipi ruwanakunata ruwanaykama. Mayor kaq wawaykum chakrapipas wasipipas yanapawan, huknin waway. Kunaqa taksam kanku. Watamanqa mayor kaq wawaykutam escuelaman churayta munaniku, pero kay llaqtaykupi escuelamanchá churasaqku, Huantapi escuelaqa karusum.

VI. Ejemplos: a. Ama qatiychu allqochallata. Sarachallaymi yakumanta chakichkanña. b. ama maqallaychu. Explicación. Cuando se quiere expresar lástima, pena o compasión por algo o por alguién se aplican al elemento nominal -cha y -lla en secuencia, aunque a veces se elimina el -cha. Así, los ejemplos dados equivalen: a. "No lo eches al pobre prerrito" y "Mi pobre maícito se está secando por falta de agua"; y aún se da este mismo sentido aplicando el sufijo -lla al verbo, como en el ejemplo (b.) a.Cambie la expresión del imperativo compulsivo al prohibitivo, usando -challa al hacer el cambio. Ejemplo: Qatiy allqota. - AMA QATIYCHU ALLQOCHALLATA. Wawata apay. - AMA WAWACHALLATA APYCHU. Ñawsamanta rimaychik. - AMA ÑAWSACHALLAMANTA RIMAYCHIKCHU. Warmata waqachiy. - AMA WARMACHALLATA WAQACHIYCHU. Wallpata nakay. - AMA WALLPACHALLATA NAKAYCHU. Wawaman chayta mikuchiychik - AMA WAWACHALLAMAN CHAYTA

MIKUCHIYCHIKCHU.

Machuta maqachun. - AMA MACHUCHALLATA MAQACHUNCHU. Wak payamantam rimakuchkanku. - WAK PAYACHALLAMANTA

RIMAKUCHKANKU Saraymi yakumanta chakichkanña. - SARACHALLAYMI YAKUMANTA

CHAKICHKANNA. b. Aplique el sufijo -lla, como en el ejemplo. Ejemplo: Maqay - AMA MAQALLAYCHU. Maqachkanmi. - MAQALLACHKANMI. Apaychik. - AMA APALLAYCHIKCHU. Waqachkankum. - WAQALLACHKANKUM. Ñaqamantam chaypi. - ÑAQAMANTAM CHAYPI SAYALLACHKAN. Rupaypim sayachkanku. - RUPAYPIM SAYALLACHKANKU. Hawapim tiyachkan. - HAWAPIM TIYALLACHKAN. Anchatachá waqachkanku. - ANCHATACHA WAQALLACHKANKU. Imatataq mikuchkan. - IMATATAQ MIKULLACHKAN. Wakcham kani. - WAKCHAM KALLANI (1) Ñaqamantam suyachkaniku. - ÑAQAMANTAM SUYALLACHKANIKU. Qayna watamantam onqoni. - QAYNA WATAMANTAM ONQOLLANI. Upam kani. - UPAM KALLANI. VII. Expresiones de amenaza y concesión o permiso. Ejemplos: a. Rimaylla rimay, maqarusaykim. rimaylla rimaychik. rimay hinalla, panyarusaykim. rimaychik hinalla. b. Samaylla samakuy. samaylla samakuychik. Explicación. Los ejemplos dados en (a.) expresan amenaza, equivalen a decir: "habla y verás" y "hablen y verán". La estructura es la siguiente infinitivo + lla + imperativo singular o plural o simplemente: imperativo (singular o plural) + hinalla. Los ejemplos dados en (b.) expresan concesión o permiso, equivalen a: "puedes descansar" o "pueden descansar".La estructura es muy similar, con la diferencia de que en el imperativo (singular o plural) se aplica el sufijo -ku, que actúa como suavizante del imperativo. a. Efectúe las sustituciones indicadas.

¡Pukllaylla pukllay, qella warma! (rimay, tapuy, willay, riy, mikuy)

2. Cambie la expresión del singular al plural o viceversa.

Ejemplo: ¡Pukllaylla pukllay! - ¡PUKLLAYLLA PUKLLAYCHIK! ¡Rimaylla rimay! - ¡RIMAYLLA RIMAYCHIK!

¡Mikuylla mikuychik! - ¡MIKUYLLA MIKUY! ¡Samaylla samachun! - ¡SAMAYLLA SAMACHUNKU! ¡Kutiylla kutichunku! - ¡KUTIYLLA KUTICHUN! ¡Qapariylla qapariychik! - ¡QAPARIYLLA QAPARIY! ¡Niylla nichun! - ¡NIYLLA NICHUNKU! ¡Apaylla apay! - APAYLLA APAYCHIK! ¡Ruwaylla ruwachunku! - ¡RUWAYLLA RUWACHUN!

(1) En este ejemplo y en los siguientes la intención del hablante es inspirar compasión o lástima por sí mismo; esto se da generalmente cuando el sujeto es de primera persona. b. Efectúe las sustituciones indicadas. 1. Pukllaylla pukllakuy. (rimay, qallariy, yaykuy, lloqsiy, qaway) 2. Use la expresión de permiso o concesión después de lo sugerido, haciéndola preceder por: nispachaqa. Ejemplo: Ñam kuchiman mikuchiniña. (pukllay) NISPACHAQA PUKLLAYLLA PUKLLAKUY. O NISPACHAQA PUKLLAKUYNA. Ñam mankata churkunikuña. (samay) NISPACHAQA SAMAYLLA SAMAKUYCHIK. Ñam chay warmaqa mikunña. (pasay) NISPACHAQA PASAYLLA PASAKUCHUN. Ñam estudiayta tukunkuña. (tiyay) NISPACHAQA TIYAYLLA TIYAKUCHUNKU. Ñam yakuta apamuniña. (Qaway) NISPACHAQA QAWAYLLA QAWAKUY. Ñam chaytaqa yachanikuña. (ripuy) NISPACHAQA RIPUYLLA RIPUKUYCHIK. Ñam llamkayta tukunña. (rimay) NISPACHAQA RIMAYLLA RIMAKUCHUN. Ñam wawaman mikuchiniña. (lloqsiy) NISPACHAQA LLOQSIYLLA LLOQSIY. Ñam yantata apanikuña. (mikuy) NISPACHAQA MIKUYLLA MIKUKUYCHIK. VIII. El sufijo -lla en expresiones de cortesía. Ejemplos: rimaykullayki, tayta Esteban. Chaskillaykim, mamáy, allinllachu. Allinllam, taytáy. Qampas allinllachu ñoqapas allinllam, mamáy. Explicación. Finalmente debemos agregar el matiz de cortesía que agrega -lla en los ejemplos dados y en otros que indicaremos a continuación; cabe aclarar que en estos casos es mejor incluir el -lla.

1. Repita las siguientes expresiones:

a. Rimaykullayki, mama Elisa. Chaskillaykim, taytáy. Imaynallam kachkanki. Allinllam, mamáy. Qampas allinllachu. Ñoqapas allinllam, gracias. b. Ñoqallaymi. Yaykukamuy. Ñoqallaykum. Yaykukamuychik. c. Imay sonqolla. (1) Pobrechalla. (2)

(1) y (2) Independientemente de las expresiones de cortesía estos ejemplos expresan lástima, equivalen ambos a "¡Pobrecito!" IX. Traduzca al quechua. a. 1. Solamente nosotros (E) iremos al pueblo.

2. Lo conocemos solamente a Pedro. 3. Vayan solamente hasta su casa. 4. Vendrán sólo de los pueblos grandes. 5. Quiere comer sólo con ella.

b. 1. Solamente hablaremos.

2. Los muchachos solamente juegan. 3. Solamente la estoy cuidando, no le pego. 4. Solamente lo están mirando, no lo tocan. 5. Solamente te ayudaré.

c.1. No le pegues al pobre muchachito.

2. No maten a la pobre gallinita. 3. Está llorando mi pobre hijito. 4. No lo insulten al pobrecito. 5. Deben estar sufriendo los pobrecitos.

d.1. Díselo y verás.

2. Puedes sentarte. 3. ¿Ya terminaron? - Sí, - Entonces, pueden irse. 4. Vuelvan y verán. 5. Que entre y verá.

USO DE HUK CON SIGNIFICADO DE "OTRO" Ejemplos: a. Huk runawanmi parlayta munani, manam paywanchu. b. Ama chay matita apamuychu, hukninta apamuy.

Explicación. Sabemos que huk es equivalente a "uno" o "un, una", pero en un ejemplo como el dado en (a.) huk = otro; si quisiéramos expresar la forma plural aplicaríamos el pluralizador al nombre solamente, así el plural de (a) es “Huk runakunawanmi parlayta munani, manam paykunawanchu" (Quiero hablar con otras personas, no con ellos). En el ejemplo (b.) tenemos la palabra "huk" nominalizada; para nominalizarla sólo es necesario agregarle una "n" que actúa de nominalizador, pero como eso es imposible debemos aplicarle el concectivo -ni que ya encontramos en otras estructuras, entoces resulta: "huknin y hukninkuna" que equivalen a: "el otro, la otra, los otros y las otras" o "lo otro". I. Efectúe las sustituciones indicadas. a. Huk runatam suyachkani, manam paytachu.

(tayta) (warma) (sipas) (warmi)

b. Qawaychik chay huk warmakunata.

(sacha, wasi, punku, allqo, perqa). c. Hukwanmi risaq, manam qanwanchu. (1)

(pay, María, Esteban, Segundo) II. Nominalice la palabra "huk", como en el ejemplo.

Ejemplo: Huknim matita apamuy. - HUKNINTA APAMUY. 1. Huknin warmatam kuyani. 2. Huknin wawapaqmi chayqa. 3. Huknin chakramantam rimasunchik. 4. Huknin wasitam munaniku. 5. Huknin mankapim kachkan. 6. Huknin watapaqmi tukusaqku. 7. Ama huknin punkuta kuchaychu. 8. Huknin warmawanmi riyta munan. 9. Huknin escuelamanchu churanki. 10. Huknin taytapaqchu apachkanki.

III. Conteste como en los ejemplos: Ejemplo 1 Kay librutachu rantinki.

Manam, huktam rantisaq. Ejemplo 2 Kay warmawanchu riyta munanki.

Manam, hukninwanmi riyta munani. 1. Kay escuelamanchu churanki. 2. Kay sipaswanchu llamkankichik. 3. Kay wasitachu rantinqaku. 4. Chay amigunwanchu hamunqa. 5. Kay llaqtatachu reqsiyta munanku.

6. Chay runapaqchu llamkachkanki. 7. Kanan watapaqchu tukunqaku. 8. Kay takllatachu apasaq. 9. Kay wasimantachu rimachkanku.

IV. Traduzca al quechua.

1. Trabajo en otro pueblo, no aquí. 2. Iremos a otra casa, no a la de Juan. 3. Queremos comprar otra chacra, no ésta. 4. Quiere hablar con la otra señora. 5. Lo quiero para mi otro hijo. 6. La comprarán para el otro año. 7. Trae el otro libro. 8. Vayan a otra escuela. 9. Están hablando de otra cosa. 10. Traigan el otro arado.

(1) El pronombre "qam" cambia en "qan" si va seguido del sufijo "wan".

EL VOCATIVO Ejemplos: Achikyaymantam llamkani chakrapi, taytáy. Imaynallam kachkanki, mamáy. Explicación. El vocativo en quechua se obtiene agregando el sufijo -y al nombre y acentuándolo en su última sílaba; la posición del vocativo se da al principio o al final de la expresión, según la necesidad de cada caso. Es muy importante acentuar la última sílaba para el vocativo porque si acentuamos otra sílaba decirmos otra cosa. I. Repita las siguientes expresiones.

Allinllachu, taytáy. Mamáy, maymantaq kay ñan rin. Yaykukamuy, wawqéy. Elisáy, kay sillachapi tiyakuy. Tapukusayki, mamáy.

II. Aplique las palabras tayta, mama, wawqe o turi como vocativo.

Ejemplo: Kaypichu qosayki Kaypichu qosayki, mamáy. Maypitaq puñunki. Enero killamantachu kaypi kachkanki. Sasachu runasimi rimay.

Karupichu yachanki. Maymantaq kay orasta richkanki. Ancha saam chkrapi llamkay. Unaymantam hamuchkaniku. Wasi ukupim pukllachkanku. Manam imatapas yachanichu. Docekamallam qosayki. Maytataq risaqku.

III. Aplique las palabras mama o tayta de acuerdo al nombre, como en el ejemplo.

Ejemplo: Elisáy, maypitaq taytayki. Mamáy Elisa, maypitaq taytayki. (1) Mama Elisa, maypitaq taytayki. Lorenzóy, haykapmantam kaypi kachkanki. Simonáy, imanasqataq mana llamkankichu. Marianóy, allinllachu familiayki.

(1) Las palabras tayta y mama delante de nombres significan Don y Doña respectivamente, pueden usarse, como se observará en los ejemplos, con la terminación de vocativo o solas (delante de nombres de personas).

Pascualáy, yakuta haywaykamuway. Dionisiáy, haykapitaq kutimunkichik. Elenáy, llamkayta tukunkiñachu. Domingóy, imatataq ruwachkanki.

IV. Construya expresiones que incluyan el vocativo.

EL SUFIJO - (NI) YOQ Ejemplos: Manam uruyoq papataqa munanikuchu. Sikinman churay uruyoqkunata. Allqoyoqchu kanki. Ancha sumaqmi, ladrillomanta ruwasqam, vidriomanta ventanayoq. Sumaq ñanniyoqmi chay llaqtaqa.

Explicación El sufijo -yoq (para las palabras terminadas en vocal) con su variante -niyoq (para las palabras que terminan en consonante) en combinación con el verbo Kay constituye una de las tantas formas de expresar la idea de posesión, o más exactamente del verbo tener.

Iskay wasiyoqmi kani. - TENGO DOS CASAS. Iskay wasiyoqmi kanki. - TIENES DOS CASAS. Iskay wasiyoqmi - TIENE DOS CASAS Iskay wasiyoqmi kanchik. - TENEMOS DOS CASAS (I) Iskay wasiyoqmi kaniku. - TENEMOS DOS CASAS. (E.) Iskay wasiyoqmi kankichik. - TIENEN DOS CASAS. (2a. P1) Iskay wasiyoqmi kanku. - TIENEN DOS CASAS.

Como se puede observar el sufijo -yoq se aplica al objeto de posesión y el verbo kay sirve para expresar la persona. Cabe advertir que cuando la oración es negativa en esta estructura funciona el negador "mana" sin -chu; ejemplo: "Mana taytayoqmi kani."Independientemente de esta forma, pero expresando la misma idea se dan dos sustantivos en oposición, el primero de los cuales lleva el sufijo -yoq (Ejemplo: Qollqeyoq runa = El hombre que tiene dinero. O el hombre con dinero); como las dos forman una unidad de significación, cualquier sufijo de caso irá después de la última palabra; así diremos: Qollqeyoq runata, qollqeyoq runamanta, etc.Comparemos el siguiente par de oraciones, en función de una pregunta:

Qollqeyoq runawanchu parlayta munan. Manam qollqeyoq runawanchu parlayta munan. Manam mana qollqeyoq runawanmi parlayta munan.

Analizando tenemos que: la primera es una pregunta; la segunda una respuesta negativa -donde funcionan "manam" y -chu como en cualquier oración negativa, y la tercera una afirmación (porque está el sufijo de comentario -mi) con sólo un segmento negado (por eso sólo debe funcionar mana); en consecuencia, la última oración significa: QUIERE HABLAR CON LA PERSONA QUE NO TIENE DINERO. I. Efectúe las sustituciones indicadas. a. Ñoqaqa wasiyoqmi kani. (qam, pay, ñoqanchik, ñoqayku, qamkuna, paykuna) b. Iskay lapizniyoqmi kani. (wawa, churi, allqo, turi, wata) c. Ramonqa mana taytayoqmi. (mama, churi, libru, lapiz) d. Wasiyoq runatam suyachkani. (chakra, qollqe, punku, tawna, wallpa). II. Cambie cada expresión afirmativa a su forma negativa.

Ejemplo: Taytayoqmi kaniku. MANA TAYTAYOQMI KANIKU. 1. Escuelaykiqa punkuyoqmi. 2. Kay warmachaqa mamayoqmi. 3. Allqoyoqmi kaniku. 4. Chakrayoq warmitam maskachkani. 5. Triguyoq chakramanmi risunchik. 6. Wasiyoq runawanmi parlayta munan. 7. Uñayoq vacatam munan. 8. Qollqeyoq runatam maskachkanku. 9. Wallpayoq sipastaqa rikunim. 10. Ñoqaqa lapizniyoqmi kani.

III. Ejercicio de sustitución múltiple.

a. Chakrayoq runatam tukuy punchaw suyani. Wasiyoq......................................................... ...............................tukuy semana................... .....................warmita...................................... ..............................tukuy killa.......................... ..........................................................suyan. qollqeyoq........................................................ …………………………………….suyaniku ....................taytata.......................................... ...............................qayna punchaw................... ............................................................suyanku. Kaspiyoq........................................................... ..................................qaynimpa punchaw........... ........................sipasta........................................ b. Ñoqaqa achka runasimi libruyoqmi kani.

......................Castellano..................................... Ñoqayku............................................................ .................tawa................................................. Pay.................................................................... ..............................wawa................................... ....................kimsa............................................. .................................churi.................................. .................................wata..................................

c. Hayka watayoqtaq qam kanki. (1)

...........................................pay..........................

...........................................qamkuna..................

...........................................paykuna...................

...........................................taytayki....................

...........................................Pedro.......................

...........................................churiki.......................

.....................................................sullka wawayki.

......................................................mayor churiki. IV. Ejercicios de respuesta fija. 1. Hayka watayoqtaq kanki. - Chunka watayoqmi kani.

Hayka watayoqtaq Esteban. Hayka watayoqtaq turiki. Hayka watayoqtaq sullka wawayki.

2. Hayka lapizniyoqtaq kankichik. - Iskay lapizniyoqmi kaniku.

Hayka chkrayoqtaq kanki. Hayka libroyoqtaq churiki. Hayka watayoqtaq Maria.

3. Chakrayoqchu kankichik. - Mana chakrayoqmi kaniku.

Taytayoqchu kanki. Mamayoqchu kay warma. Lapizniyoqchu kay warmakuna.

4. Qollqeyoq runapaqchu chay. - Manam.mana qollqeyoq runapaqmi.

Mikunayoq runamanchu qosun. Wasiyoq warmitachu maskachkan. Uñayoq vacatachu rantiyta munan.

5. Wasiyoqwanchu parlayta munanki. - Arí, wasiyoqwanmi

Qollqeyoqtachu maskachkan. Iskay watayoqkunallachu rinqaku. Ovejayoqkunallachu chay. Iskay chakrayoqkunallachu hamunqaku.

(1) Este no es el único modo de preguntar la edad, también se usa frecuentemente:"Hayka wataykipitaq kachkanki". V. Ejemplos:

Puka waliyoq warmim willawan. Yanay yanay chukchayoq warmacham.

Explicación. Este uso de -yoq tiene mucha relación con el uso anterior, pero resulta tal vés más claro decir que la parte de la oración que precede al sustantivo (warmi y warma - en los ejemplos-) funciona adjetivalmente. Así, los ejemplos equivalen a decir: "Me lo contó la mujer de la pollera roja" y "Es un niñito de cabellos muy negros". 1.Aplique la forma adjetival sugerida, como en el ejemplo. Ejemplo:

Warmim hamuchkan, (Yana waliyoq) YANA WALIYOQ WARMIM HAMUCHKAN. 1. Simasmi hamunqa. (Yuraq llikllita) YURAQ LLIKLLITAYOQ SIPASMI HAMUNQA. 2. Sapa punchawmi warmacha rin. (Oqe chompayoq) SAPA PUNCHAWMI OQE CHOMPAYOQ WARMACHA RIN. 3. Chay warmaqa hamun.(Limpio pacha) LIMPIO PACHAYOQMI CHAY WARMAQA HAMUN. 4. Taytayqa chay taytam. (Hatun sombrero) TAYTAYQA CHAY HATUN SOMBREROYOQ TAYTAM. 5. Wasitam rantiyta munanku. (Hatun punku) HATUN PUNKUYOQ WASITAM RANTIYTA MUNANKU. 6. Plantakunatam rantiyta munani. (Sumaq wayta) SUMAQ WAYTAYOQ PLANTAKUNATAM RANTIYTA MUNANI. 7. Chay runaqa iglesiamanpas yaykunmi. (Roqo) CHAY RUNAQA ROQOYOQMI IGLESIAMANPAS YAYKUN. 8. Chakratam rantikuyta munam. (Hatun corral) HATUN CORRALMIYOQ CHAKRATAM RANTIKUYTA MUNAN. 9. Sachatam plantanku. (Miski ruru) MISKI RURUYOQ SACHATAM PLANTANKU. 10. Chakrakunatam tariyta munanku. (Sumaq allpa) SUMAQ ALLPAYOQ CHAKRAKUNATAM TARIYTA MUNANKU. 11. Warmatam rikuchkani. (Puka chompa) PUKA CHOMPAYOQ WARMATAM RIKUCHKANI. 12. Sipasmi yaykuchkan. (Yuraq liklla) YURAQ ILIKLLAYOQ SIPASMI YAYKUCHKAN. 13. Rikuniñam chay plantataqa. (Qellu wayta) RIKUNIÑAM CHAY QELLA WAYTAYOQ PLANTATAQA. 2. Contestar como en el ejemplo. Ejemplo: Yuraq llikllayoq taytacachu qawachkanki. (Oqe lliklla) - MANAM, OQE LLIKLLAYOQTAM. 1. Puka waliyoq warmimanchu qonki. (qellu wali)

MANAM, PUKA WALIYOQMANMI. 2. Hatun sombreroyoq runamantachu rimachkanku. (Uchuy sombrero) MANAM, UCHUY SOMBREROYOQMANTAM. 3. Yuraq waytayoq planta kunatachu munanku. (Puka wayta) MANAM, PUKA WAYTAYOQKUNATAM MUNANKU. 4. Yana roqoyoq taytapaqchu chay. (Azul roqo) MANAM, AZUL ROQOYOQPAQMI. 5. Hatun markayoq wasitachu rantiyta munanku. (Hatun corral) MANAM, HATUN CORRALNIYOQTAM RANTIYTA MUNANKU. 6. Limpia yakuyoq mayuchu chay. (Qachu yaku) MANAM, QACHA YAKUYOQMI. 7. Hatun muruyoq paltastachu tarpunki. (Taksa muru) MANAM, TAKSA MURUYOQTAM TARPUSAQ. 8. Yana pollerayoqchu hamun. (Puka pollera) MANAM, PUKA POLLERAYOQMI HAMUN. VI. SECUENCIA YOQKAMA Ejemplos: a. Wawaykunaqa iskay lapizniyoqkamam Ñoqaykuqa runasimi libruyoqkamam kaniku. b. Imaynakamam chay uchukuna. Huk solkamam Explicación. Lo primero que debemos observar en estos ejemplos es que el sujeto es plural; esto es importante para el funcionamiento de la secuencia -yoqkama, pues ésta expresa posesión individualizada; entonces, los dos primeros ejemplos equivalen a : "Cada uno de mis hijos tiene dos lápices" y "Cada uno de nosotros tenemos un libro de quechua". En el par de ejemplos que aparecen en (b) usamos también -kama, sin expresar posesión, pero con el mismo significado, o sea: "Cada uno" -preguntando por el precio de cada ají, diremos como en el ejemplo (b): "Imaynakamam chay uchukuna" = ¿A cómo están esos ajíes? y la respuesta: "Huk solkamam" = - A sol. 1. Cambiar el sujeto del singular al plural y agregar el sufijo -kama después de -yoq. Ejemplo: Churiyqa tawa libruyoqmi. CHURIYKUNAQA TAWA LIBRUYOQKAMAM 1. Wawayqa iskay sombreroyoqmi. WAWAYKUNAQA ISKAY SOMBREROYOQKAMAM.

2. Warmaqa tiyanayoqmi. WARMAKUNAQA TIYANAYOQKAMAM. 3. Chakrapi wasiqa patayoqmi. CHAKRAPI WASIKUNAQA PATAYOQKAMAM. 4. Wasinqa markayoqmi. WASIKUNAQA MARKAYOQKAMAM. 5. Wakpi wasiqa huk ventanayoqllam. WAKPI WASIKUNAQA HUK VENTANAYOQKAMALLAM. 6. Warmiqa mikunayoqñam. WARMIKUNAQA MIKUNAYOQKAMAÑAM. 7. Sierrapi runaqa llikllayoqmi. SIERRAPI RUNAKUNAQA LLIKLLAYOQKAMAM. 8. Escuela warmaqa achla libruyoqmi. ESCUELA WARMAKUNAQA ACHKA LIBRUYOQKAMAM. 9. Plazapi warmiqa qatuyoqmi. PLAZAPI WARMIKUNAQA QATUYOQKAMAM. 10. Sierrapi wasiqa tullpayoqmi. SIERRAPI WASIKUNAQA TULLPAYOQKAMAM. 2. Ejercicios de sustitución múltiple. a. Escuela warmakunaqa achka libruyoqkamam kanku. .........................................iskay................................. ................................................lapiz........................... wasipi........................................................................ .............................sipaskuna...................................... ......................................................ñaqcha................. ......................................kimsa.................................... .......................................................wali....................... wakpi........................................................................... ........................................................lliklla..................... ...........................runakuna............................................ b. Ñoqaykuqa iskay chkrayoqkamam kaniku. paykuna........................................................................ ............................................wasi................................... ............................................................kanchik.............. .............................................llamkana........................... qamkuna........................................................................

.............................................taklla.................................

....................................................................kaniku.

...................................kimsa...........................................

..........................................................................kanku. Wamakuna..................................................................... VII.Otros modos de expresar posesión Ejemplos: a. Manam qollqey kanchu. Kanchu mamayki. b. Mariapum iskay lapiznin kan. Ñoqaykupam kimsa takllayku kan. Explicación. Otras estructuras que expresan posesión son las que se presentan en los ejemplo de arriba; en ellos podemos observar elementos que ya conocemos. a. Por un lado, el uso de kan (que es invariable), funcionando con el objeto de posesión que debe incluir necesariamente el sufijo de posesión, para señalar quién es el poseedor; éste sí podrá variar de este modo:

Manam qollqey kanchu = No tengo dinero. Manam qollqeki kanchu = No tienes dinero. Manam qollqen kanchu = No tiene dinero, etc. Manam qollqenchik kanchu. Manam qollqeyku kanchu. Manam qollqekichik kanchu. Manam qollqenku kanchu.

b. Por otro lado, en la segunda estructura, lo único nuevo, en comparación con la forma que acabamos de explicar es la aplicación del genitivo -pa al nombre del poseedor. 1. Efectuar las sustituciones indicadas. a. Manam qollqey kanchu.

(taklla) (tiempo) (kuta) (sara) (miski)

b. Kanchu taytayki.

(paypa, qamkunapa, paykunapa, Mariapa. c. Iskay lapizniymi ñoqapa kachkan.

(Paypa, paykunapa, ñoqanchikpa, paykunapa, ñoqaykupa) d. Manam imampas paypaqa kanchu.

(qampa, qamkunapa, paykunapa, ñoqanchikpa, Estebanpa, warmakunapa).

2. Ejercicios de respuesta fija. a. Ej.

Wasita rantiy. - Manam atinichu. Manam qollqey kanchu. Wasita rantiychik. Wasita rantichun. Wasita rantichunku. Wasita rantisunchik.

b. Llaqtaman riychik - Manam tiempoyku kanchu.

Llaqtaman richun. Escuelaman riy. Mayuman richunku. Chakraman hakuchik.

c. Sarayki kanchu. - Manam ñoqapaqa kanchu. Juanpam kachkan.

Libruykichik kanchu. Takllanku kanchu. Qollqen kanchu. Mankanchik kanchu. Llikllaykichik kanchu. Mikuyniyku kanchu. Kachin kanchu. Kutayki kanchu.

d. Pipataq runasimi librun kam (Ñoqa) - Ñoqapam iskay libruy kachkan.

Pipataq llikllan kan. (Ñoqayku) Pipataq kaspin kan. (Paykuna) Pipataq allpa mankan kan. (Maria) Pipataq millmamanta punchun kan. (Andrés) Pipataq qellu polleran kan. (Justina)

Pipataq puka lapiznin kan.(Ñoqayku) Pipataq chiwchin kan. (Elisa) Pipataq yana llikllitan kan. (Juana) Pipataq kulli saran kan. (Tayta Juan).

EL SUFIJO -SAPA Ejemplos: a. Arí, pero urusapam papakuna. Hinaspa qollqesapa kasaq. b. Chay umasapa wawachá. c. Rimaysapa warmim chay warmiqa. Llamkaysapachu chay runa.

Explicación. Para usar el sufijo -sapa (sufijo nominal) es necesario tener en cuenta el tipo de palabra al que se le aplica, pues de acuerdo a eso tendremos una significación diferente. Así en los ejemplos de (a.) los nombres "uru" y "qollqe" hacen referencia a "objetos" de naturaleza contable, y con ellos el sufijo -sapa indica: posesión múltiple. Ejemplo: Chay runaqa qollqesapam = "Ese hombre tiene mucho dinero" (Cabe anotar que este sufijo funciona del mismo modo que -yoq, y, ambos expresan la idea de posesión. En (b.) el sufijo -sapa funciona como aumentativo; en este caso, generalmente se aplica a los nombres que señalan determinadas partes del cuerpo; Ejemplo: umasapa = cabezón (estas formas funcionan adjetivalmente), y finalmente en (c.) podemos obtener formas adjetivales de contados infinitivos como: rimay, dándonos rimaysapa = hablador, -a llamkay - llamkaysapa = trabajador, - a; etc. I. a. Efectúe las sustituciones indicadas. Hinaspa qollqesapa kasaq.

(chakra, wasi, wawa, churi, kallpa) b. Wak warmiqa wallpasapam.

(kuchi, allqo, asnu, wawa, qowi) c. Qollqesapa runawanmi parlayta munachkan.

(churi) (hucha) (wallpa)

d. Chay umasapa wawachá. (ñawi, simi, chakim chukcha, urku, wasa) e. Manam umasapakunawanqa riyta munanchu. (chaki, senqa, maki, wiksa, wasa) f. Rimaysapa warmatam maskachkani. (llamkay, mikuy, pukllay (1), puñuy (2). II. Construya una expresión equivalente en su significación a la que se sugiere. a. Ejemplo: Chay runaqa achka qollqeyoqmi.

CHAY RUNAQA QOLLQESAPAM. Sierrapi warmikunaqa achka waliyoqmi kanku. SIERRAPI WARMIKUNAQA WALISAPAM KANKU.

Achka wasiyoq warmitam maskachkan. WASISAPA WARMITAM MASKACHKAN.

ACHKA CHURIYOQMI KANI. CHURISAPAM KANI.

Chay warmiqa achka wawayoqmi,.

CHAY WARMIQA WAWASAPAM. (1) y (2) El mismo sentido dado en pukllaysapa (jugetón) y puñuysapa (dormilón) se da en pukllaysiki y puñuysiki. Achka uruyoqmi papakuna. URUSAPAM PAPAKUNA. Achka wawayoqkunatam qayachkanku. WAWASAPAKUNATAM QAYACHKANKU. Chakrayqa achka rumiyoqmi. CHAKRAYQA RUMISAPAM. Achka kallmayoq sachakunatam kuchusaqku. KALLMASAPA SACHAAKUNATAM KUCHUSAQKU. Ama urusapakunata rantiychu. AMA URUSAPAKUNAAATA RANTIYCHU. Achka churiyoq runakunatam yanapanqaku. CHURISAPA RUNAKUNATAM YANAPANQAKU. Achka qorayoq chakrakunapim llamkasun. QORASAPA CHAKRAKUNAPIM LLAMKASUN. Achka rumiyoq trigutam puntata akllasunchik. RUMISAPA TRIGUTAM PUNTATA AKLLASUNCHIK. Chay runaqa achka chakrayoqmi. CHAY RUNAQA CHAKRASAPAM. Achka ñawayoq papakunam aswan miski. ÑAWISAPA PAPAKUNAM ASWAN MISKI. b. Ejemplo:

Hatun umayoq warman maskasunki. UMASAPA WARMAM MASKASUNKI.

Chay hatun ñawiyoq wawaykim niwan. CHAY ÑAWISAPA WAWAYKIM NIWAN. Hatun wasayoq warmachá. WASASAPA WARMACHA. Hatun chukchayoq warmakunataqa ruturusaqmi. CHUKCHASAPA WARMAKUNATAQA RUTURUSAQMI. Hatun senqayoqchu chay runa. SENQASAPACHU CHAY RUNA. Hatun makiyoqmi chay chipiqa. MAKISAPAM CHAY CHIPIQA. c. Ejemplo: Chay warmiqa llumpaytam riman. CHAY WARMIQA RIMAYSAPAM. Taytayqa llumpaytam llamkan. TAYTAYQA LLAMKAYSAPAM. Ñoqaqa achkatam mikuni.

ÑOQAQA MIKUYSAPAM KANI. Chay warmakunaqa llumpaytam puñunku. CHAY WARMAKUNAQA PUÑUYSAPAM KANKU. Escuela wawakunaqa llumpaytam pukllanku. ESCUELA WAWAKUNAQA PUKLLAYSAPAM KANKU. III. Conteste usando el sufijo –sapa. Ejemplo. a. Achka wasiyoqchu kanku. ARI, WASISAPAM KANKU. Achka chakrayoq runatachu maskachkan. ARI, CHAKRASAPA RUNATAM MASKACHKAN. Achka qollqeyoq warmiwanchu parlayta munanki. ARI, QOLLQESAPA WARMIWANMI PARLAYTA MUNANI. Achka rumiyoqchu chakrayki. ARI, RUMISAPAM CHAKRAYQA. Achka wawayoq warmichu hamuchkan. ARI, WAWASAPA WARMIM HAMUCHKAN. Achka punkuyoqchu escuelayki. ARI, ESCUELAYQA PUNKUSAPAM. Achka waliyoqchu sallqapi warmikuna. ARI, WALISAPAM SALLQAPI WARMIKUNAQA. b. Ejemplo: Hatun ñawiqoq warmachu hamuchkan. ARI, ÑAWISAPA WARMAM HAMUCHKAN. Hatun chukchayoq wawakunatachu ruturunqaku. ARI, CHUKCHASAPAKUNATAM RUTURUNQAKU. Hatun chupayoqchu qarachupa. ARI, CHUPASAPAM QARACHUPAQA. HATUN WIKSAYOQÑACHU KACHKAN. ARI, WIKSASAPAÑAM KACHKAN. c. Ejemplo: Chay warma llumpaytachu riman. ARI, CHAY WARMAQA RIMAYSAPAM. Qamkuna LLumpaytachu puñunkichik. ARI, (ÑOQAYKUQA PUÑUYSAPAM KANKICHIK). Taytan llumpaytachu llamkan. ARI, (TAYTANQA LLAMKAYSAPAM) WAWAYKUNA ackatam mikunku.

ARI, (WAWAYKIKUNAQA MIKUYSAPAM KANKU). Churikikuna llumpaytam pukllanku. (CHURIYKUNAQA PUKLLAYSAPAM KANKU).

DERIVACION SUSTANTIVA – y

Ejemplos: Llamkaymantachu chayraq hamukuchkanki. Hatun huñunakuymi kanqa. Qallariyninmanta tukuyninkamam yachani. Explicación. Si retomamos los infinitivos como: “llamkay, huñunakuy, qallariy, etc., podemos decir que como infinitvos nos dan un sentido genérico de la acción, pero esas mismas formas tiene un sentido muy concreto, pudiendo por eso funcionar como cualquier sustantivo. De acuerdo a lo dicho, “llamkay” por ejemplo significa “trabajar” y “trabajo”; “pukllay” = “jugar” y “juego”; “tukuy” = “terminar” y “final”; “qallariy” = “empezar” y “principio”, etc. I. Efectúe las sustituciones indicadas. a. Pelota pukllaymanmi warmakuna richkan. (runakuna, warmikuna, taytakuna, sipaskuna, wawakuna) b. Imay oratam llamkaymanta kutimunki. (pukllay, huñunakuy, pelota pukllay) c. Kay mikuyta gustankichu. (pukllay, llamkay, tukuynin, qallariynin) II. Responda afirmativamente las siguientes preguntas.

1. Llamkaymanchu richkankichik. 2. Imay oratam llamkaymanta kutimunki. 3. Chukchu onqoywanchu kachkan. 4. Achkachu mikuyniki kachkan. 5. Ñoqapa mikuyniytachu wawa mikuchkan. 6. Clase qallariymantachu parlachkanku. 7. Wata tukuytachu kutimunqa. 8. Semana qallariytachu taytayki illanqa. 9. Qallariyninmantachu qallarisun. 10. Iskay huñunakuychu kanqa. 11. Onqoyninmanta hampichkankichikchu.

III. Responda primero usando las sugerencias y luego libremente Ejemplo:

Maymantaq richkanki. (llamkay) Llamkaymanmi richkani.

Maymantam hamuchkankichik. (Pelota pukllay) Imatam ratuman ruwanki. (mikuy) Maypim taytayki. (llamkay) Imamantam qayna punchaw rimankichik. (tarpuy) Imamantam parlachkanku. (Clase qallariy) Ima onqoywantaq kachkan. (Chukchu) (viruela) Ima tusuytam yachanki. (waylas tusuy) Imaynam presidenteta chaskinku. (kusikuy) Ima onqoymantam hampichkan. (sustu) Haykapitaq kutimunkichik. (wata tukuy) Imatam tapasunki. (sasa tapuykuna) Imatam tusuyta yachan. (achka tusuy) Haykapimantam wakpi kachkan. (Enero killa qallariy) Haykapitaq hamunqa. (samay tiempo)

NOTA FINAL. Hay algunos sustantivos que más bien derivan de verbos, pero de manera diferente a la anterior, pues toman solamente la raíz. Así, de “takiy” = “cantar”, obtenemos “taki” = canción; de “hampiy” = “curar”, obtenemos “hampi” = “medicina; de “paray” = “llover”, obtenemos “para” = lluvia, etc.

LOS NUMEROS

A. huk - 1 B. Chunka hukniyoq - 11 iskay - 2 iskayniyoq - 12 kimsa - 3 kimsayoq - 13 tawa - 4 tawayoq - 14 pichqa - 5 isqonniyoq - 19 soqta - 6 qanchis - 7 pusaq - 8 C. Iskay chunka - 20 isqon - 9 kimsa “ - 30 chunka - 10 Soqta “ - 60 pusaq “ - 80 isqon “ - 90 Pachak - 100 E. Wararanqa - 1000 F. Unu - 1 millón. Explicación. La numeración en quechua tiene una base decimal. Para formar las cifras mayores de 10, se emplea el procedimiento indicado en (B), usando para ello –yoq (si la palabra termina en vocal) y –niyoq (si la palabra termina en consonante). Tomando las cifras básicas, procederemos exactamente del mismo modo que en (B) para decir cualquier

número. Por ejemplo, para decir 125, diremos “pachak iskay chunka pichqayoq”, o para decir 1,320, diremos “waranqa kimsa pachak iskay chunka”, etc. I. Efectúe las sustituciones indicadas. a. Iskay llikllaymi kapuwan. (1, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10) b. Qanchis cheqtatam apasaqku. (1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10) II. Conteste como en el ejemplo. Ejemplo:

1. Kimsachu chakraykikuna (dos) Manm, iskayllam.

2. Isqonchu amuguykikuna. (cinco) 3. Pichqachu allqokuna (tres) 4. Tawachu llamanchikkuna (una) 5. Qanchischu wawaykikuna (seis) 6. Pichqachu churinkuna (cuatro) 7. Pusaqchu asnunkuna (siete)

III. Dé respuestas completas. Siga el modelo. Ejemplo:

1. Tawa llamawanchu llaqtata rinki. (cinco). Manam, pichqa llamawanmi llaqtata risaq.

2. Chunka watayoqchu turiki. (nueve) 3. Kimsachu taytaykipa chakran. (cuatro) 4. Iskay punchutachu rantinki. (ocho) 5. Pichqa wawayoqchu chay warmi. (siete) 6. Chunka costaltachu apanki. (seis) 7. Tawa runawanchu llamkankichik. (dos) 8. Kimsa solestachu qowanki. (cinco) 9. Soqta tantachu qowanqa. (diez)

IV. Efectúe las sustituciones indicadas. a. Kay llaqtaqa chunka runayoqmi. (20, 30, 40, 50, 60, 70, 80, 90, 100)

b.Chunka hukniyoq watayoqñam kani. (12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19) c. Ñoqapa ovejaykunaqa iskay chunka hukniyoqmi.

(22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29)

d. Pachak solestam munachkani. (200, 300, 400, 500, 600, 700, 800, 900)

e. Waranqa runakunam hamunqaku. (600, 305, 39, 420, 810, 68, 92, 123)

V. Conteste, primero usando las sugerencias y después libremente. Ejemplo:

1. Chakrasapachu chay runakuna. (10) Arí, chunka chakrayoqmi (kanku)

2. Wawasapachu chay warmi. (12) 3. Churisapachu chay runa. (9) 4. Chiwchisapachu chay wallpa. (16) 5. Allqosapachu kankichik. (8) 6. Wallpasapachu kanku. (150) 7. Walisapachu sierrapi warmikuna. (7)

VI. Ejercicio de lectura.

1. Llaqtayqa 2,000 runayoqmi. 2. 120 alumnukunam hamunqaku. 3. Taytayta 62 watayoqmi. 4. Sullka wawayqa 15 watayoqñam. 5. Chay runapaqa 12 churinmi kan. 6. 1,500 solestas qowanqa. 7. 25 escuela wasikunatas ruwanqaku. 8. 28 costaltam apachkanku. 9. Yaqa 4,500 runam chay llaqtapi kan. 10. 395 wallpatam chakranpi uywan. 11. 50 solestaqa qosqaykim, manam 100 qoytaqa atikichu.

DERIVACION SUSTANTIVA (Continuación) Sufijo – q

Ejemplos:

1. Llamkaqkunam mana tarikunchu. Kaynaqa lliw wasi ruwaqkuna apuyanqaku ratulla.

2. Mayu ladunpi yachaq runapam achka kaspinqa kan.

Explicación. De todos los verbos podemos obtener un elemento nominal que expresa el agente de la acción, valiéndonos del sufijo –q, el que se aplica después de la raíz verbal. Así de “llamkay”- trabajar; obtendremos “llamkaq” – “trabajador”. “Pukllay” = “trabajar”- “pukllaq” = “jugador” o “el que juega”. Estos nuevos términos pueden ser usados entonces, como cualquier sustantivo, pero también pueden preceder a otro sustantivo, funcionando como adjetivo; esto se da en el ejemplo 2.

I. Ejercicio de Repetición. a. Achka llamkaqkunam hamunqaku. Coca rantiqtam maskachkani. Wasi ruwaqkunatam necitachkanku. Achkachu runasimi yachachiqkuna. b. Pitaq taytaykiwan llamkaq runa. Wasiypi taqsaq warmim hamunqa. Ñoqawan estudiaq warmam rinqa. Pitaq punku wichqaq sipas. Pampapi sayaq runawanmi parlayta munani. II. Efectúe las sustituciones indicadas. a. Achka llamkaqkunatam necitachkanku. (tarpuy, hallmay, yanukuy, takiy, wasi ruway, yauy, yachachiy) b. Pukllaqkunawanmi parlachkan. (coca rantiy, runasimi yachay, trigu akllay, orqopi yachay, yapuy, millma achay, punchu away) c. Paykunaqa allin rimaq runakunam. (pukllay, ruway, llamkay, takiy, entendey) d. Manam pukllaq warmakunataqa gustanichu (llullakuy, qapariy, kutipakuy, waqay, maqay, kachuy, piñakuy) e. Manachu kaypi pukllaq warmakunata reqsinki. ………………………takiy……………………… ……………………………….qari……………… .. .……………............tusuy……………………… .……………………………..warmi……………… ……………………..llamkay…………………….. ……………………………….runa………………. ……………………..yachay……………………… …………………………………maestru………… ………………………yanukuy…………………… …………………………………..sipas…………. III. Construya una nueva expresión en base a lo sugerido.

1. Ejemplo: Wasiypim llamkachkanku, manam hamuyta munankuchu. (Wasiypi llamkaqkunaqa manam hamuyta munankuchu)

2. Miskitam chay sipasqa yanukun; paytam maskachkani

(Miski yanukuq sipastam maskachkani)

3. Wakpim warmaqa tiyachkan, paywanmi hamusaqku. (Wakpi tiyaq warmawanmi hamusaqku)

4. Achkam runasimita yachachinku.

(Achkam runasimi yachachiqkuna)

5. Qanwanmi chay maqtaqa pukllan; pay paqmi chayta rantisaq. (Qanwan pukllaq maqtapaqmi chayta rantisaq)

6. Orqopim chay llaqtaqa kachkan. Wakkamam chayasunchik.

(Orqopi kaq llaqtakamam chayasunchik)

7. Wasiypim chay warmiqa taqsan; paymi hamunqa. (Wasiypi taqsaq warmim hamunqa)

8. Pampamin chay runaqa sayachkan. Pitaq.

(Pitaq pampapi sayaq runa)

9. Llaqtapiñachu churikikuna yachachkanku; allinllachú kachkanku. (Allinllachu llaqtapi yachaq churikikuna)

10. Mesa hawanpim mankaqa kachkan, Chayta apamuy.

(Mesa hawanpi kaq mankata apamuy)

11. Qochapim chay yuyuqa wiñan; manachu reqsinki. (Manachu qochapi wiñaq yuyuta reqsinki)

12. Chakra ukupim chay wawakunaqa pukllachkanku; qayamuy.

(Qayamuy chakra ukupi pukllaq wawakunata)

13. Abankaymantam chay runakunaqa hamunku; paykunam willawan. (Abankaymanta hamuq runakunam willawan)

14. Qosaykiwanmi turiyqa parlachkan. Manachu reqsinki.

(Manachu qosaykiwan parlaq turiyta reqsinki)

15. Puka librutachu apamusaq. (Puka kaq librutachu apamusaq)

16. Lechetam chay warmiqa apamun; paymi niwan.

(leche apamuq warmim niwan)

17. Mariapa wasinpa chimpanpim chay runaqa yachan; paymi awayta yachan. (Mariapa wasinpa chimpanpi yachaq runam awayta yachan).

18. Achkam runasimita rimanku.

(Achkam runasimi rimaqkuna)

19. Hatun chakrapim chay runakunaqa tarpunku; paykunapas hamunqakum.

(Hatun chakrapi tarpuq runakunapas hamunqakum)

20. Achkam cocata akunku. (Achkam coca akuqkuna)

IV. Responda como en el ejemplo, use la sugerencia. Ejemplo:

a. Achkachu castellano rimaqkuna. (runasimi) Castellano rimaqkunaqa asllam, runasimi rimaqkunam ichaqa achka.

1. Achkachu awaq warmikuna. (puchkay)

(awaq warmikunaqa asllam, puchkaq warmikunam ichaqa achka)

2. Achkachu runasimi yachaqkuna. (castellano) (Runasimi yachaqkunaqa asllam, castellano yachaqkunam ichaqa achka)

3. Achkachu coca rantikuqkuna. (rantiq)

(Coca rantikuqkunaqa asllam, coca rantiqkunam ichaqa achka)

4. Achkachu sara tarpuqkuna. (papa) (Sara tarpuqkunaqa asllam, papa tarpuqkunam ichaqa achka)

5. Achkachu runasimi yachachiqkuna. (castellano)

(Runasimi yachachiqkunaqa asllam, castellano yachachiqkunam ichaqa achka) V. Traduzca al quechua. 1. Quien es el hombre que está parado allá? 2. Me lo dijo la mujer que trae pacaes. 3. Dónde vive la chica que trabaja en tu casa? 4. Quiero ver a los bailarines. 5. Los albañiles deben ganar bien. 6. Lo sabe el hombre que vive frente a tu casa. 7. Trae la olla que está en el fogón. 8. No conoces al señor que vive junto a la escuela? 9. Los que mienten no irán. 10. Cómo están sus hijos que trabajan en el pueblo? 11. Vendrán los muchachos que juegan contigo. 12. Quiénes son los que han llegado ayer a tu casa? 13. Lo harán sólo los que quieran. 14. Los que vinieron ayer ya no vendrán pasado mañana. 15. Los que trabajan en las minas son pocos. VI. FINALIDAD DEL MOVIMIENTO Ejemplos: Imay oratataq tayta Juanpa chakranman tarpuq risunchik.

Hamuq sabadotam huktawan mañakuq risaq. Chakraykutam sarayku parqoq rin. Explicación. Con verbos de movimiento, para indicar la finalidad de dicho movimiento se aplica –q a cualquier raíz verbal. De acuerdo con lo dicho tendremos: R.V. + -q + V. de movimiento Sara tarpuqmi richkani. = Estoy yendo a sembrar el maíz. Es importante anotar que en el habla normal de todos los días, no se marca el objeto en esta estructura. I. Complete cada una de las expresiones siguientes. Ejemplo: Warmakunaqa mikuytam munanku, chaymi mikuq richkanku. 1. Mincham chakray parqoyta munani, chaymi yaku mañakuq richkani. 2. Wasi ruwaytam munaniku, chaymi wasi ruwaq (albañil) maskaq richkaniku. 3. Manam yanta kanchu, chaymi yanta huñuq richkani. 4. Manam paqarin escuelaman riyta atisaqchu, chaymi maestruwan parlaq risaq. 5. Kay mankaqa manam imapaqpas valinchu, chaymi huk manka rantiq richkan. 6. Manam qollqey kanchu, chaymi taytaymanta mañaq richkani. 7. Manam imapas ruwanankupaq kanchu, chaymi sapa punchaw pukkllaq hamunku. 8. Chisillam chayamunku, chaymi mana llamkaq hamunkuchu. 9. Manam wawankunapa pachan kanchu, chaymi pacha rantiq richkan. 10. Runasimi rimaqkunawanmi llamkasaqku, chaymi runasimi yachaq hamuchkaniku. 11. Unayñam tayta-mamayta mana rikunichu, chaymi tayta mamay watukuq richkani. 12. Manam jueves punchaw llamkanchikchu, chaymi domingopas llamkaqmi risunchik. 13. Imanasqam samachkankichik, manachu llamkaq hamunkichik. 14. Chisiqa manam allintachu puñuni, chaymi wasiyman puñuq richkani. 15. Sapa punchawmi cocata akunku, chaymi sapa punchaw coca rantiq rinku. II. Preguntas de alternativa. Ejemplo Llamkaqchu icha samaqchu richkankichik. - Samaqmi richkaniku. 1. Coca rantiqchu icha aqa rantiqchu richkanki. 2. Sapa punchawchu icha vierneskunallachu estudiaq hamunku. 3. Qamchu icha paychu yanta huñuq rinqa. 4. Sara tarpuqchu icha qinwa tarpuqchu hamunqaku. 5. Parqoqchu icha tarpuqchu richkankichik. 6. Taytanku watukuqchu icha librukuna rantiqchu llaqtam richkanku. 7. Trigu maskaqchu icha sara huñuqchu risunchik. 8. Yachachiqwanchu icha tayta padrewanchu rimaq richkankichik. 9. Puñuqchu icha llamkaqchu escuelaman rinkichik. III. Conteste primero con la sugerencia y después libremente.

Ejemplo: Imamantaq richkanki. (sara rantiy) Sara rantiqmi richkani. Imamantaq warmakuna richkanku. (Yaku apamuy) Imamantaq sapa punchaw hamunkichik. (runasimi yachay) Imamantaq llaqtaman risunchik. (yayawan parlay) Imamantaq tayta domingopa wasinta richkankichik. (chirinwan pukllay) Imamantaq Limaman rinki. (papay rantikuy) Imamantaq chay sipaskuna hamunku. (trigu akllay) Imamantaq chakrata kutichkanki. (taklla huñuy) Imamantaq kunan tuta yaykunki.. (taytanwan parlay) IV. Traduzca al quechua. 1. Esos muchachos vienen todos los días a jugar. 2. Voy a descansar, no a trabajar. 3. Adónde van a comprar coca? 4. Esas chicas sólo vienen a conversar. 5. Volveré a comer. 6. Fuimos a hablar con el papá de Andrés. 7. Todos los domingos vamos a oír misa. 8. Estoy yendo a rezar. 9. Quién irá a recoger leña? 10. Quiénes vendrán a hablar con mi papá?

EL NOMINALIZADOR – SQA

Ejemplos: “Ñam qespisqaña mama Adelapa wasinqa” Haykapimantataq tukusqa kachkan. Kichasqa punkuta rikunkichu. Infinitivo Participio Traducción akllay akllasqa escogido, a. kichay kichasqa abierto, a. wichqay wichqasqa cerrado, a. tukuy tukusqa terminado, a. ruway ruwasqa hecho,a. Explicación. El sufijo –sqa deriva una forma equivalente al participio pasado, agregándole a la raíz verbal, como podemos observar en la listas; y, funcionarán como formas adjetivales, sin posibilidad de llevar ningún sufijo. (Si precede a un nombre); sólo cuando se nominalizan los participios pueden llevar inclusive el pluralizador – kuna. Ejemplo: Pakisqakunata apamuy = trae los rotos. I. Repita las siguientes expresiones:

Wasiqa pichasqañam. Timpusqa yakuta apamuy. qespisqañam wasinqa. akllasqa triguta apamuychik. tiendakunaqa kichasqañam kachkan. manam urusqa papataqa munankuchu. Triguqa suysusqañam kachkan. II. Construya una oración usando el verbo de la expresión que se le sugiere como participio, en función de adjetivo. Ejemplo: Ñam punkuta kichaniña. Punkuqa kichasqañam (kachkan) 1. Manaraqmi mama Adelapa wasinta qespichinkuchu. (Manaraqmi mama Adelapa wasinqa qespisqaraqchu) 2. Yakuqa timpunñam. (Yakuqa timpusqañam kachkan) 3. Ñam trigu suysuytaqa tukinikuña. (Ñam triguqa suysusqaña kachkan) 4. Ñam punkukunata kichankuña. (Ñam punkukunaqa kichasqaña kachkan) 5. Aqaqa poqonñam. (Aqaqa poqosqañam kachkan) 6. Iskay semanañam onqochkan. (Iskay semanañam onqosqa kachkan) 7. Llumpaytam wawanmanta llakikun (1) (Llumpay llakisqam (2) wawanmanta kachkan) 8. Llamkaytaqa qallarinikuñam. (Qallarisqañam llamkayqa (kachkan) 9. Sarataqa tarpunkuñam. (Saraqa tarpusqañam kachkan) 10. Escuela punkutaqa wichqankuñam. (Escuela punkuqa wichqasqañam kachkan) III. Ejercicio de sustitución. a. Ancha llakisqatam rikuni. (ñoqa-qamta) Ancha llakisqatam rikuyki. (pay-qamta) (1) y (2) El sufijo –ku (verbal) desaparece para el efecto de convertirlo en participio. Ejemplo: llakikuy – llakisqa; piñakuy-piñasqa; etc. Ancha llakisqatam rikusunki. (pay-ñoqata) Ancha llakisqatam rikuwan. (ñoqa-payta) Ancha llakisqatam rikuni.

(pay-Mariata) Ancha llakisqatam rikun. b. Akllasqatañam tariniku. (ñoqa, Pedro, warmakuna, qam, qamkuna, ñoqanchik) c. Pakisqakunata apamuy. (qamkuna, pay, paykuna, ñoqanchik) d. Kichasqatañam tariniku. (wichqay) (ruway) (tukuy) (wañuy) (nakay) (suysuy) e. Ancha kusisqatam rikuni. (llakikuy) (onqoy) (pisipay) (piñakuy) (mancharikuy) IV. Construya una oración cuyo contenido esté relacionado con el contenido de la sugerencia Ejemplo: 1. Manaraqmi escuelata kichankuchu. (wichqasqaraqmi escuelaqa kachkan) 2. Llumpaytam wawanmanta llakikun. (wawanqa llumpay onqosqam kachkan)

3. Taytayqa tukuy punchawmi llamkan. (taytayqa pisipasqam kachkan)

4. Iskay punchutam qosaypaq rantini. (qosayqa kusisqam kachkan)

5. Manam imatapas churinkunamanta yachanchu. (llumpay llakisqam kachkan)

6. Hamuq killaraqmi wasinta qespichinqaku. (wasinqa manam qespisqaraqchu)

7. Qayna punchawmi hampiqpaman apanku. (llumpay onqosqam kachkan) 8. Manam runtukanata apamunichu. Runtukunaqa pakisqam kachkan) 9. Chay triguqa achka rumiyoqmi. (Triguqa manaraqmi suysusqachu) 10. Llumpay qacham wasiqa kachkan. (wasiqa manam pichasqaraqchu)

EL SUFIJO NOMINALIZADOR – NA

Ejemplos: Mana llamkanayoqtaq kanku. Pichanata apamuy. Explicación. El sufijo –na, aplicada después de una raíz verbal deriva un nombre, cuyo significado es el instrumento con que se ejecuta la acción en referencia. Así, de: pukllay = jugar derivamos pukllana = juguete. puñuy = dormir “ puñuna = cama. pichay = barrer “ pichana = escoba. Llamkay = trabajar “ llamkana = herramienta, etc. I. Ejercicio de repetición. Juampa puñunanpim kachkan. Ichu pichanata apamuy. Imapaqtaq iskay rutunata munanki. Hatun suysunawanmi suysusaq. Tiyanakunata apamuy, Pascualáy. Tunas pallanata haywaykamuway. Clavos takanatam maskachkani. Hatun awanakunapim punchukunata awanku. Maypim pukunata churanki. Puñunaykipim kachkan. II. Ejercicio de sustitución. a. Hatun suysunata apamuy, taytáy. Kullumanta tiyana……………… Nina punkuna………………….. Pacay pallana …………………. Aycha takana …………………. Sara suysuna ………………….. b. Pacarinmi pukllanakuta apamusqayki. ………………tiyana ……………….. ………………pukuna………………. ………………piki pichana ………… ………………llamkana ….………… ………………rutuna….……………. c. Maypitaq allqo watana waska. …………kuchi……………………… …………qepi……………………….

…………cabra……………………… …………asnu……………………….. …………oveja………………………. d. Uchuy pichanatam munani, manam hatun pichanataqa. (piki pichana) (ichu pichana) Piki pichanatam munani, manam ichu pichanataqa. (tunas pallanas) (paqay pallana) Tunas pallanatam munani, manam paqay pallanataqa. (trigo suysuna) (sara suysuna) Trigo suysunatam munani, manam sara suysunataqa. (allqo watana) (kuchi watana) Allqo watanatam munani, manam kuchi watanataqa. (wawa qepina liklla) (yanta qepina lliklla). III. Responda, primero, con la sugerencia, después, libremente.

Ejemplo: 1. Imawantaq ninata pukunkichik. (kay pukuna) Kay pukunawanmi pukuniku. 2. Imawantaq sarata suysunku. (Mariapa suysuna) Mariapa suysunanwanmi suysunku. 3. Imawantaq llillakunata awasunchik. (Wasipi awana) Wasipi awanawanmi awasunchik. 4. Imawantaq kuchita watanqa. (allqo watana waska) Allqo watana waskawan watachun. 5. Imawantaq wasita pichasaq (kullu pichana) Kullu pichanawan pichay. 6. Imawantaq sarata rutunku (atún rutunakuna) Hatun rutunakunawanmi rutunku. 7. Imawantaq tunasta pallankichik. (tunas pallana)) Tunas pallanawanmi pallaniku. 8. Imawantaq warmakuna pukllachkanku. (wawaykipa pukllanan) Wawaykipa pukllananwanmi pukllachkanku. 9. Imawantaq callekunata pichanku. (retama pichana) Re tama pichanawanmi pichanku. 10. Imatam apamusaq. (alloqopa puñunan) Allqopa puñunanta apamuy. 11. Maypim puñunki. (mamaypa puñunan) Mamaypa puñunanpim puñusac. 12. Imatam maskachkanki. (hatun rutunay) Hatun rutunaytam maskachkani. 13. Imatam mañasunki. (aycha takana) Aycha takanatam mañawan. 14. Imakunatam apachkanku. (ichu pichana) Ichu pichanakunatam apachkanku. 15. Imatam munanki. (churiypa pukllanacha) Churiypa pukllanachantam manani.

EL SUFIJO VERBALIZADOR -YA Ejemplo: Lukuyaypaq hinam chaykuna ruway. kaynaqa, lliw wasi ruwaqkuna apuyanqaku ratulla. Explicación. Tomando como raíces elementos nominales (adjetivos o sustantivos), podemos derivar -valiéndonos del sufijo -ya -verbos que en su significado implican un cambio en relación con un estado anterior. de "apu" = rico derivamos "apuyay" = enriquecerse o volverse rico, de "wakcha" = pobre derivamos "wakchayay" = empobrecerse, de "machu" = viejo derivamos "machuyay" = envejecerse, (1) de "paya" = vieja derivamos "payayay" = envejecerse, (2) Los verbos así obtenidos son intransitivos. I. Ejercicio de transformación. Ejemplo:

1. Tantawanmi wira kachkan. Tantawanmi wirayachkan. 2. Payañam Justinapa mamanqa. Payayachkanñam Justinapa mamanqa. 3. Oqakunaqa miskiñam. Oqakunaqa miskiyachkanñam. 4. Taytayqa allinñam kachkan. Taytayqa allinyachkanñam. 5. Churiykunaqa hatunñam. Churiykunaqa hatunyachkanñam. 6. Kay hampiwanmi allin kachkan. Kay hampiwanmi allinyachkan. 7. Imanasqam tullu kachkanki Imanasqam tulluyachkanki. 8. Runasimi libruchallayqa qelluñam kachkan. Runasimi libruchallayqa qelluyachkanñam. 9. Imanasqam puka kachkanki. Imanasqam pukayachkanki. 10. Llikllitayqa mawkañam kachkan. Llikllitayqa mawkayachkanñam.

11. Taytayqa machuñam kachkan. taytayqa machuyachkanñam.

(1) y (2) "machu" y "paya" son dos de las contadas formas quechuas que diferencian claramente el género, pues, la primera es una palabra masculina, y la segunda, femenina; por la misma razón usaremos los verbos obtenidos siempre teniendo cuidado de que el sujeto sea masculino -con machuyay- y, sujeto femenino si usamos payayay.

12. Manam wira kayta munanchu. Manam wirayayta munanchu. 13. Chaysi luku kachkan. Chaysi lukuyachkan. 14. Imanasqam upa kachkan. Imanasqam upayachkan. 15. Wawayqa mikuysapañam kachkan. Wawayqa mikuysapayachkanñam.

II. Efectúe las sustituciones indicadas.

a. Chay warmaqa llumpaytam wirayachkan. (hatun, tullu, qellu, qella, llulla, suwa)

b. Runasimi libruchallayqa mawkayachkanñam.

(yana, qellu, latapa, oqe) c. Kallpasapayanaypaqmi kayta ruwachkan. (yachaysapa, mikuysapa, llamkaysapa, rimaysapa) d. Chaysi lukuyan.

(apu, wakcha, allin, paya, machu, kallpasapa) III. Responda como en el ejemplo: Wirachu qosayki. = Manam, pero kananqa wirayachkanmi. Hatunchu wawayki = Manam, pero kananqa hatunyachkanmi. Tulluchu kanki. = Manam, pero kananqa tulluyachkanim. Machuchu kanku. = Manam, pero kananqa machuyachkankum. Payachu mamayki. = Manam, pero kananqa payayachkanmi. Yachaysapachu churiki. = Manam pero kananqa yachaysapayachkanmi. Mikuysapachu kanki. = Manam, pero kananqa mikuyapayachkanim. Miskiñachu oqakuna. = Manam, pero kananqa miskiyachkanmi. IV. Use la forma opuesta a la sugerida.

Ejemplo: Llumpaytam wirayachkan. Llumpaytam tulluyachkan.

1. Manam wakchayayta munankuchu. Manam apuyayta munankuchu. 2. Mamayqa sipasyachkanmi. Mamayqa payayachkanmi.

3. Wawayqa qellayachkanmi. Wawayqa yachaysapayachkanmi. 4. Tayta Domingoqa manam mozoyayta munanchu. Tayta Domingoqa manam machuyayta munanchu. 5. Papakunaqa akapayachkanmi. Papakunaqa hatunyachkanmi. 6. Manam imawanpas yuraqyanchu. Manam imawanpas yanayanchu. 7. Escuelaqa mosoqyarunmi. Escuelaqa mawkayarunmi. 8. Yuraqyanankamam qamkanki. Yanayanankamam qamkanki. 9. Chay warmiqa llumpaytam sipasyarun. Chay warmiqa llumpaytam payayarun. 10. Wirayanankamam corralpi hatallisun. (Tulluyanankamam corralpi hatallisun). 11. Tutayarunim. (Punchawyarunim). 12. Punchawyaruwanmi. (Tutayaruwanmi) (Chisiyaruwanmi) 13. Chay warmakunaqa llamkaysapayarunkum. (Chay warmakunaqa qellayarunkum) 14. Manam punchawyaruyta munanikuchu. (Manam tutayaruyta munanikuchu) 15. Chisiyanankamam kaypi kasunchik. (Punchawyanankamam kaypi kasunchik).

EL SUFIJO VERBALIZADOR -CHA Ejemplos: Ancha sumaqta wasichakunki. Kaypim perqachayta munanku. Explicación. El sufijo -cha (verbalizador) deriva un verbo en base a muy contadas raíces nominales, implicando la idea de creació, de "hacer algo". Así; de "wasi" = casa, derivamos "wasichay" = hacer una casa, construir una casa. de "perqa" = pared, derivamos "perqachay" = hacer una pared, etc. En otros contados casos, el sufijo -cha deriva un verbo que implica la idea de "quitar", ejemplo: "usachay" = despiojar; "qorarchay" = deshierbar, etc. I. Efectúe las sustituciones indicadas.

a.Wak pampapim mituchachkanku. (ñoqayku, pay, ñoqanchik, qamkuna, ñoqa)

b. Wallpakunapaqmi kaypi qesachasaq.

(taytay, ñoqanchik, paykuna, qamkuna, ñoqayku, pay, warmakuna).

c. Ancha sasam wasichay.

(mitu, qesa, qora, aqa, cerco, perqa). II. Construya una nueva oración expresando el significado sugerido en la base. Ejemplo: Ancha sasam wasi ruwayqa. (Ancha sasam wasichayqa)

1. Tayta Juanpa chakranpim cercota ruwanqaku. (Tayta Juanpa chakranpim cercochanqaku. 2. Pitaq qepita ruwachkan. (Pitaq qepichahckan) 3. Orqo patapim wasita ruwayta munanku. (Orqo patapim wasichayta munanku) 4. Patokunapaqmi qesata ruwachkan. (Patokunapaqmi qesachachkanku) 5. Imanasqataq mana cercota ruwankichu. (Imanasqataq mana cercochankichu) 6. Pikintam orqochkanku. (Pikichachkankum) 7. Sapa punchawmi usankuta orqonku. (Sapa punchawmi usachakunku) 8. Tayta Estebanpa chakranpim qorata orqochkaniku. (Tayta Estebanpa chakranpim qorachachkaniku. 9. Manam adobekunapaq mitu ruwayta munankuchu. (Manam adobekunapaq mituchayta munankuchu) 10. Warmikunaqa fiestapaqmi aqata ruwachkanku. (Warmikunaqa fiestapaqmi aqachachkanku)

III. Conteste primero con la sugerencia, y después libremente. Ejemplo: Prof. Imatam ruwachkankichik. (wasi) Alum. Wasichachkanikum. Prof. Pipaqtaq wasichachkankichik. (Tayta Ramon) Alum. Tayta Ramonpaqmi wasichachkaniku.

1. Imatam warmakuna ruwanqaku. (aqa) Imapaqtaq aqachanqaku. (todos santos fiesta) 2. Imatam mincha ruwasunchik. (perqa) Imawantaq perqachasunchik.(mitu) 3. Imatam ruwachkanki, tayta Nazario. (qesa)

Imapaqtaq qesachachkanki. (wallpakuna wachay) 4. Warmakuna, imatam ruwachkankichik. (qepi) Imapaqtaq qepichachkankichik. (llaqtaman riy) 5. Imatam ruwasunchik. (qora) Imatam qorachasunchik. (sara chakra) 6. Imatam ruwachkankichik. (allqota pikichay) Sapa punchawchu pikichankichik. 7. Imatam llamkaqkuna ruwanqaku. (mitu) Imapaqtaq mituchanqaku. (adobekuna chutay) 8. Imatam ruwachkanku. (yakuta qochachay) Imapaqtaq yakuta qochachachkanku. (chakranku parqoy) 9. Imatam ruwachkankichik. (chakra) Imapaqtaq chakrachachkankichik. (trigu tarpuy) 10. Imatam warmikuna ruwanqaku. (chuñu)

Haykapikamataq chuñuchanqaku. (mincha punchaw) IV. Ejercicio de transformación Ejemplo: Ama yanachaychu. (1) Ama yanachaychikchu.

1. Ama mituchaychu. Ama mituchaychikchu. 2. Ama qachachaychu. Ama qachachaychikchu. 3. Ama qanrachaychu. Ama qanrachaychikchu. 4. Ama huchachaychu. Ama huchachaychikchu. 5. Ama kuchichachunchu. Ama kuchichachunkuchu. 6. Ama imatapas allichachunchu. Ama imatapas allichachunkuchu. 7. Ama pachaykita qanrachaychu. Ama pachaykichikta qanrachaychikchu. 8. Ama warmachallata huchachaychu. Ama warmachallata huchachaychikchu. 9. Ama matikunata qachachaychu. Ama matikunata qachachaychikchu. 10. Ama aswanta sasachachunchu. Ama aswanta sasachachunkuchu. V. Preguntas con respuestas libre

Pitaq wasita qachachachkan. Imatataq taytayki allichachkan. Imamantam chay runata huchachanku. Imawantaq pachaykita qachachanki. Pitaq perqata yanachan.

(1) Todos los verbos que aparecen en este ejercicio incluyen también el sufijo verbalizador -cha, pero cada uno de ellos tiene un significado especial.

EJERCICIOS DE REVISION Kay -con significado de "ser" y "existir" I. Efectúe las sustituciones indicadas.

a. Ñoqaykuqa chakra tarpuqmi kaniku, pero manam chakrayku kanchu. ........................(runasimi yachachiq).....................(alumnuyku)........... ........................(michiq).........................................(animalniyku)......... ........................(casarasqa).................................... (wawayku)............. ........................(kuchi michiq)...............................(kuchiyku).............. ........................(kamachikuq)................................ (qollqeyku)............

b. Paykunaqa Arequipamantam kanku, pero ayakuchupim yachanku. (Qamkuna)........................................................................................ (Pay)................................................................................................. (Ñoqayku)........................................................................................ (Qam)............................................................................................... (Ñoqanchik)......................................................................................

c. Chay llaqtapiqa manam imapas kanchu.

(wasi) (cuarto) (qatu) (chakra) (chuklla) d. Allinllachu tayta-mamayki kachkan.

(churikikuna) (wawaykikuna) (familiayki) (aylluykikuna) (sullka turikikuna)

II. Complete los espacios en blanco con la forma que le sugiera el sentido de la lectura Ñoqaykuqa Lucanas llaqta..................kaniku, pero achka watañam Cuzco llaqta ...................yachaniku. Unayñam Lucanas .........................mana kutinikuchu, pero sapa killam mamitayku imacha....................... apachimuwanku. Kay...........................kusisqam llamkaniku mana imapas faltawaptinku. Cuzco llaqtaqa ancha sumaq...............chaymi manaraq llaqtayku........................kutiy........................piensanikuraqchu; ichapas hamuq wata..............kutisaqku taytayku, mamayku, aylluyku ima watuku. TAPUYKUNA 1. Maymantam kaypi rimaqkuna kanku.

2. Maypitaq yachanku. 3. Hayka watañataq Cuzco llaqtapi yachanku. 4. Hayka unayñam mana Lucanasta kutinkuchu. 5. Pitaq imachatapas paykunapaq apachimun. 6. Imanasqataq unayña mana llaqtankuta kutinkuchu. 7. Imaynas Cuzco llaqta. 8. Haykapitaq llaqtankuta kutinqaku. 9. Imamantaq kutinqaku. 10.Runasimi rimaqchu paykuna kanku. III. Hacer que el alumno trate de reconstruir lo que se dice en la lectura, en primera persona. IV. EJERCICIOS DE REVISIÓN A. Pluralice las siguientes oraciones como en el ejemplo.

1. Warmam hamuchkan. - WARMAKUNAM HAMUCHKAN. (HAMUCHKANKU) 2. Iskay warmim lloqsichkan. 3. Turikim kanan hamuchkan. 4. Achka runam escuelapi kan. 5. As yachachiqmi kaypi kan. 6. Tiyanallata apamuy. 7. Hatun llaqtamanta hamuchunku. 8. Wasiypim churikiqa kachkan. 9. Uchuy llaqtata riychik. 10. Warmachu tantata mikuchkan. 11. Pukllanatachu apanki. 12. Piwantaq rinki. 13. Llamkanallatachu munachkan. 14. Qanmantawanmi rimachkan. 15. Orqopi wasimantam rimachkaniku 16. Ñampim pukllanku. 17. Sumaq wasitam ruwan. 18. Achka llaqtatam reqsiyta munaniku. 19. Kaspita apanki. 20. Hatun llaqtallapim chayqa kan.

B. Traduzca al quechua.

1. Trabajo en Abancay. 2. Mis padres son de Arequipa. 3. Mis hermanos también son de Arequipa. 4. Solamente nosotros (EX) vamos todos los días. 5. Juego con los muchachos de la escuela. 6. Trae tus juguetes. 7. ¿Para quién trabajan?

8. ¿De dónde vienen? (2a. pl.) 9. ¿Cómo se llama tu papá? 10. Esos hombres no quieren trabajar. 11. ¿Qué te enseña Francisco? 12. No me da nada. 13. No hay nada dentro de la casa. 14. ¿A dónde van a ir mañana? 15. No queremos trabajar en Lima. 16. No conozco ese pueblecito. 17. ¿Cuántos años tienes? 18. ¿Hay agua hervida? 19. La tienda de doña María ya está abierta. 20. Vendrán de muchos pueblos.

C. Ejercicio de Claves Léxicas.

1. mosoq/punkukuna/qawachkay/ñoqa. Mosoq punkukunatam qawachkani. 2. alumnu/iskay/kan. 3. chakranpi/tayta Franciscopa/llamkay/paykuna. 4. uchuta/munay/pay/kachta/rantiyta. 5. yunkapi/imamanta/wasikuna. 6. Juanapa/warmakuna/wasinpi/pukllay. 7. runa/escuelapi/achka/kachkan. 8. sinchita/wasipi/chakrapi/llamkay/ñoqayku. 9. maestru/allin/Pedro. 10. qollqe/necitay/ñoqayku/adobekuna ruwanaykupaq. 11. yaku/apamuy/timpusqa. 12. escuelata/manaraq/riy/ñoqayku. 13. kachi/richkaniku/tiendanta/mama/Elisapa. 14. Castellano/yachachinku/runasimi/kaypiqa. 15. Yachachiqkuna/achkachu/runasimi. 16. Juanpaqmi/kayqa/manam qam. 17. escuelamanta/imay ora/lloqsiy/qamkuna. 18. qollqetaqa/qoy/ñoqa/taytayki. 19. wasi uku/pukllachkay/warmakuna. 20. kaypi/ruway/ima/qam. 21. llaqta/karu/hamuchkay/ñoqa. 22. tayta Albertu/parlay/munanku. 23. yachachkay/pay/kananqa/aymarata. 24. taytayki/watayoq/hayka. 25. runasimi/yachachisunki/pi.

D. Cambie a preguntas las siguientes oraciones.

1. Unayñam kaypi llamkaniku. Unayñachu kaypi llamkankichik. 2. Llaqta escuelatam richkaniku. 3. Chay runakunaqa Ayakuchumantam hamuchkanku.

4. Tayta Vicentepa chakranpim taytaykiqa kachkan. 5. Wasipiraqmi taytayqa kachkan. 6. Kichasqañam tiendakunaqa kachkan. 7. Ñoqanchikpam wak hatun wakakunaqa. 8. Hawapim otaq ukupim pukllanqaku. 9. Martestam otaq viernestam kutimusunchik. 10. Yuraq wallpatam otaq yana wallpatam nakanki.

E. Formule preguntas con palabras interrogativas. Ejemplo: Abancaypim llamkayta munaniku. Maypitaq llamkayta munankichik.

1. Enero killapim taytayqa kutimunqa. 2. Wawqeykunaqa tayta Segundopa chakranmantam hamuchkanku. 3. Kayqa wallpa aycham. 4. Runasimitam yachachkani. 5. Mariapa wasinqa hatunmi. 6. Iskay killañam llamkachkaniku. 7. Manam munankuchu. 8. Paqarinqa Andahuaylastam risaq. 9. Orqo patakamam chayayta munanku. 10. Mamaykimanmi pachaykitaqa qosaq. 11. Kananqa aymaratañam yachachkanku. 12. Chunka watayoqmi kani. 13. Kay buwiskunaqa tayta Estebanpam. 14. Mama Elisatam suyaaachkaniku.

15. Qampaqmi puntata qarasaq. F. Transforme las siguientes oraciones, como en el ejemplo. Ejemplo: Allintam reqsiniku. Manam allintachu reqsiniku.

1. Runa simi librutam leechkani. 2. Tawam kanchik. 3. Puno llaqtamantam kaniku. 4. Rantikunankupaqmi munanku. 5. Sapa punchawmi llaqtata rinqaku. 6. Chay runaqa churisapam. 7. Pukllaqmi amigunpataqa rinku. 8. Qamkunaqa chakra tarpuqmi kankichik. 9. Chaytaqa mikunkum. 10. Tayta Donatotam maskachkani.

G. Transforme las oraciones como en el ejemplo. Ejemplo: tayta Albertupatam rinki. manachu tayta Albertupata rinki.

1. Manam pipas hamunchu. 2. Manam maytapas risaqkuchu. 3. Wankatam yachan 4. Chacra ukupim pukllachkanku. 5. Manam imatapas wawanmantaqa yachanchu. 6. Kichasqa punkuta rikunkichu. 7. Manam mamayta reqsinchu. 8. Manam timpusqa yakutaqa munanchu. 9. Manam yaku aypuqta reqsinkichikchu. 10. Manam rimayta yachankuchu.

H. Transforme las oraciones como en el ejemplo. Ejemplo: kayta taytaykipaq apanki. kayta taytaykipaq apay.

1. hawa punkuta wichqanki. 2. kay qarachapi tiyakunki. 3. allinta taqsanki. 4. kay yantata churanki. 5. allichallamanta chimpanki. 6. taytaykichikta rimaykunkichik. 7. chay hatun takllata apankichik. 8. hawapi suyankichik. 9. mama Rosapa tiendanpi rantinkichik. 10.taqsasqa pachata apamunkichik.

I. Transforme las oraciones como en el ejemplo. Ejemplo: chayta niy. ama chayta niychu. 1. wawakunata pusay.

2. taytaykiman willay. 3. onqosqa wawakunata apamuy. 4. yakuta hinay. 5. uchuy llaqtakunaman riy. 6. Francisco, upallay. 7. chayta ruwaychik. 8. pachata masaychik. 9. imatapas niychik. 10. piwampas parlaychik.

EL SUFIJO CAUSAL -RAYKU Ejemplos: A. chayraykum anchata llamkachkani. imaraykutaq llumpayta educayta munanki. Churikikunata. B. onqosqanraykum mana rinchu.

amiguykiwan pukllanaykiraykum riyta munanki, ¿aw? Explicación. El sufijo -RAYKU expresa causa. Es equivalente a: "por, porque, a causa de, por motivo de". Con raíces nominales la aplicación de -RAYKU no presenta nada especial, pero con raíces verbales, el sufijo -rayku debe ir combinado con el -sqa o el -na, para indicar el tiempo (presente o pretérito con -sqa y proyectándose al futuro con -na). Por eso en los ejemplos B.,la primera oración puede valer como: "no va porque esta enfermo" o "no fue porque estuvo enfermo", en cambio la segunda es equivalente a: "quieres ir por jugar (para jugar) con tu amigo, ¿verdad?". 1. Ejercicios de sustitución.

a. qamraykum llaqta escuelapi kachkanku. pay......................................................... .....................................................yachay ..............sumaq wasi............................... ñoqayku................................................. ....................................................llamkay Pedro....................................................... ...................fabrica................................... taytay........................................................ ............................................................kay ......................Lima...................................

b. qella kasqanraykum mana yanukunchu. ..................................................(qam) ..................................................(paykuna) ..................................................(qamkuna) ..................................................(ñoqayku) ..................................................(ñoqanchik) c. urmasqanraykum manaña puriyta munanchu manchakusqanrayku....................................... ..........................................riy........................ ..........................................................paykuna onqosqankurayku........................................... .........................................kutiy...................... parasqanrayku………………………………. ........................................................ñoqayku ..........................................llamkay.................. ..............................................................pay d. tayta Tomaswan parlanayraykum riyta munani. mama Elisa....................................................... ......................................tupanayrayku............... ................................................................munan escuela warmakuna............................................ ..............................................pukllananrayku.......

.............................................................munanku yachachiq............................................................. ..............................................rimanankurayku...... .............................................................munaniku yaku aypuq.........................................................

e. Kachita rantinayraykum rini. (pay) (paykuna) (ñoqayku) (ñoqanchik) (qamkuna)

II. Construya una nueva oración, en base a la sugerencia: use RAYKU.

1. mamanmi onqosqa kachkan, chaymi waqachkan. (maman onqosqa kasqanraykum waqachkan) 2. wardiakunam maskachkan, chaymi pakakuchkan. (wardiakuna maskasqanraykum pakakuchkan) 3. tukuy punchawmi purini, chaymi pisipasqa kachkani. (tukuy, punchaw purisqayraykum pisipasqa kachkani) 4. sinchitam paran, chaymi mana rinikuchu. (sinchita parasqanraykum mana rinikuchu) 5. ismusqa, aychatam mikuni, chaymi onqochkani. (ismusqa aychata mikusqayraykum onqochkani) 6. kaypim taytay kachkan, chaymi mana haymuyta munankuchu. (kaypi taytay kasqanraykum mana hamuyta munankuchu). 7. qaynimpa punchawmi maqanki, chaymi manaña parlapayasunkichun. (qayninpa punchaw maqasqaykiraykum manaña parlapayasunkichu) 8. manam wasinta rinikuchu, chaymi piñasqa kachkan. (mana wasinta risqaykuraykum piñasqa kachkan) 9. manam pachanta taqsanichu, chaymi maqawan. (mana pachanta taqsasqayraykum maqawan) 10. manam wasita pichakichikchu, chaymi mamaykichikqa rimachkan. (mana wasita pichasqaykiraykum mamaykichikqa rimachkan)

11. tayta curawanmi parlayta munanku, chaymi paqarin rinqaku. (tayta curawan parlanankuraykum paqarin rinqaku)

12. warmakunatam yachachiyta munani, chaymi sapa punchaw hamuni. (warmakunata yachachinayraykum sapa punchaw hamuni) 13. runasimitam yachayta munanku, chaymi paywan parlayta gustanku. (runasimita yachanankuraykum paywan parlayta gustanku) 14. taytaykiwanmi tupayta munani, chaymi llaqtata risaq. (taytaykiwan tupanayraykum llaqtata risaq) 15. yanapaytam munanku, chaymi, wasinta rinku. (yanapanankuraykum wasinta rinku) 16. wasikichiktam pichayta munanku, chaymi yaykunku. (wasikichita pichnankurayhum yaykunku).

17. allintam reqsiyta munaniku, chaymi paywan parlaniku. (allinta reqsinaykuraykum paywan parlaniku) 18. escuela warmakunawanmi tupayta munanku, chaymi lloqsiyta munanku. (escuela warmakunawan tupanankuraykum lloqsiyta munanku). 19. allintam yachayta munaniku, caymi achka kutita kutipaniku. (allinta yachanaykuraykum achka kutita kutipaniku) 20 taytaywanmi parlayta munani, chaymi riyta munani.

(taytaywan parlanayraykum riyt munani) III. Preguntas de respuesta libre.

1. imaraykum waqachkanku, Mamanku onqosqa kasqanraykum. 2. imaraykum mana yanapankichikchu. 3. imaraykum pakakuchkan. 4. imaraykum llamkachkankichik. 5. imaraykum wawakuna waqachkan. 6. imaraykum mana wasinta rinkichikchu. 7. imaraykum mana hamuyta munankuchu. 8. imaraykum maqasunki. 9. imaraykum chayta ruwachkanki. 10. imaraykum piñasqa kachkanku. 11. imaraykum sapa punchaw hamunku. 12. imaraykum onqosqa kachkan. 13. imaraykum kusisqa kachkanki. 14. imaraykum mana sapa punchaw kichankuchu. 15. imaraykum riyta munankichik.

EL SUFIJO -PURA Ejemplos: llaqtaman riytam pensachkani, pero warmipuralla wasiypi kedanqaku. qaripurallam parlachkanku. Explicación. El sufijo -PURA indica la idea de localización de un objeto entre los objetos de su clase. Su equivalente es "entre". Así, en los ejemplos: "pienso ir al pueblo, pero en mi casa se quedarán solo entre mujeres"; "están conversando entre hombres", etc. Cabe anotar además, que con esta forma no es posible usar el pluralizador -KUNA. 1. Efectúe las sustituciones indicadas.

a. qaripurallam risunchik. (warmi) (warma) (sipas) (qollqesapa) b. ñoqaykupuram chaymantaqa parlasaqku. (ñoqanchik)

(qamkuna) (paykuna) (llamkaq) (yachachiq) c. apupurallam wakpiqa yachanku. (wakcha) (llamkaq) (suwa) (chakra tarpuq) (runasimi rimaq)

II. Cambie al imperativo las siguientes oraciones y use el sufijo -PURA.

1. Ejemplo: runasimi rimaqkunallam parlankichik. runasimi rimaqpura (lla) parlaychik. 2. warmikunallam rinqaku. (warmipura richunku) 3. qarikunallam parlasunchik. (qaripuralla parlasunchik) 4. suwakunallam wakpiqa yachanku. (suwapuralla wakpi yachachunku) 5. qamkunallam chaytaqa ruwankichik. (qamkunapura chayta ruwaychik) 6. paykunallam chaymantaqa rimanqaku. (paykunapura chaymanta rimachunku) 7. ñoqallanchikmi wasi ukupi parlasunchik. (ñoqanchikpura wasi ukupi parlasunchik) 8. castellano rimaqkunallam rimanqaku. (castellano rimaqpuralla rimachunku) 9. qari warmakunallam maytapas rinku. (qari warmapuralla maytapas richunku) 10. paykunallam rimachkanku. (paykunapuram rimachkanku)

III. Conteste las siguientes preguntas, afirmativamente:

1. warmapurallachu pukllachkanku. maypitaq pukllachkanku. 2. yachachiqpurallachu huñunakunqaku imamantataq huñunakunqaku. 3. qollqeyoqpurallachu rimachkanku. imamantataq rimachkanku. 4. suwapurallachu wak llaqtapi yachanku. unayñachu wakpi yachanku. 5. qamkunapurachu chaymanta parlankichik. imanasqataq qamkunalla chaymantaqa parlankichik. 6. ñoqanchikpurachu kachkanchik.

imamantataq parlayta qallarisunchik. 7. llaqtamasipurachu huñunakunkichik. sapa punchawchu huñunakunkichik.

EL PRETERITO Ejemplos: ima nisurqankitaq, munarqachu. Arí, munaram,pero "sapa kalla huk ovejata apamuwanki", nirqam Arí, mikuytapas apachirqanim

CUADRO DE LA FORMACIÓN DEL PASADO R.V. I. Pret. Act. verbal equivalente español - ni - nki - - nchik - niku - nkichik - ku escuché escuchaste escuchó escuchamos (I) escuchamos (E)

escucharon (2da. Pl.) escucharon (3ra. Pl.) - rqa - ra

UYARI Explicación. Como se puede observar en el cuadro, el pretérito se forma aplicando la partícula -RQA ó -RA entre la raíz verbal y la terminación de actor verbal. Lo más notorio (en el dialecto ayacuchano), es la ausencia de la -N propia de la tercera persona, cosa que no ocurre en otros dialectos. Cabe anotar que, más adelante encontraremos otros tipos de pasado, esta forma enfoca la acción como algo terminado, concluido, y nada más. I. Efectúe las sustituciones indicadas:

a. qayna punchawmi wasinta rirqani. (paykuna) (qamkuna) (qam) (ñoqanchik) (pay) (qamkuna)

b. maypitaq runasimi rimayta yacharqanki.

(pay) (qamkuna) (Francisco)

(paykuna) (warmakuna)

c. manam imatapas chaskirachu.

(ñoqayku) (qamkuna) (paykuna) (ñoqnchik) (taytay) (ñoqa) (wawakuna)

II. Cambie al pretérito cada una de las oraciones que se le sugiere a continuación. Ejemplo: manam maytapas rinichu. manam maytapas rirqanichu.

1. imatataq warmaman qon. 2. maypitaq kay rumikunata tarinkichik. 3. manam imatapas mikuyta munankuchu. 4. tayta Joseywampas tupanikum. 5. qayna wataqa Lucanas llaqtapim llamkanchik. 6. qayna punchwmi chay warmakunaqa hamunku. 7. payllam llaqtataqa rin. 8. imamantam maestruykichikwan rimankichik. 9. paykunam chaytaqa apanku. 10. taytaykupatam riniku. 11. haykapitaq paywan parlanchik. 12. imanasqataq chayta ruwanki. 13. ñampim chay warmataqa tarinchik. 14. pitaq takin. 15. maestruykupaqmi chaytaqa apaniku.

III. Cambie al pretérito el siguiente párrafo:

- Yaw, Justinacha, maypitaq qayna punchaw kanki, wasikitapas rinim, pero manam tarikichu.

- llaqtatam rini, taytay, pero tempranum kutimuni. Imapaqtaq maskawanki. - paqarinmi triguta rutusaqku, chaymi trigu astaqta maskachkani. Taytaykiwampas

parlanim chakraypi llamkanaykipaq. - imatam nin. Munanchu. - manam munanchu. Imatachá ruwasaqpas. - ama llakikuychu, taytay. Kunam tutapunim amiguypa wasinta risaq. Payqa

munanqapunim, manam maypipas llamkanchu. - Diospagrasunki, Justinu. Pasakusaqña, ratukama. - ratukama, taytay.

IV. Conteste las siguientes preguntas. Ejemplo:

P. chakrata rirqankichu. A. manam rirqanichu. P. imanasqa (tiempo) A. manam tiempoy karqachu.

1. P. punchuta rantirqankichikchu A. manam rantirqanikuchu. P. imanasqa (qollqe) A. manam qollqeyku karqachu. 2. P. yanukurqakuchu. A. manam yanukurqakuchu. P. imanasqa (yanta) A. manam yantanku karqachu. 3. P. tayta vicentepa wasinta rirqachu. A. manam rirqachu. P. imanasqa (tiempo) A. manam tiempon karqachu. 4. P. qayna punchaw llamkarqankichikchu A. manam llamkarqanikuchu. P.imanasqa (taklla) A.manam takllayku karqachu. 5. P. leccionta estudiarqankichu. A. manam estudiarqanichu. P. imanasqa (libru) A. manam libruy karqachu. 6. P. fiestaman rirqachu. A.manam rirqachu. P. imanasqa (sumaq pacha) A. manam sumaq pachan karqachu.

Ejemplo:

P. pukllarankichikchu A. Arí, pukllaranikum P. piwantaq pukllarankichik A. Juanwanmi pukllaraniku.

7. P. yaku aypuqpata rirankichu. A. Arí, riranim. P. imachatam aparanki (respuesta libre) 8 P. tributa ruturakuchu A. Arí, ruturakum. P. imay oratam rutuyta tukuraku. (respuesta libre) . 9. P. lloqsiranchikchu. A. Arí, lloqsiranchikmi P. maytataq riranchik. (respuesta libre) 10. P. parlaqchu rirankichi.

A. Arí, parlaqmi riraniku. P. imamanta parlaqtaq rirankichik. (respuesta libre) 11. P. qamchu pachanta sirarqanki. A. Arí, parlaqmi sirarqani. P. haykapitaq sirarqanki. (respuesta libre) 12. P. warmakunata aparakuchu. A. Arí, aparakum. P. maykamataq aparaku. (respuesta libre) 13. P. mikuraniñachu. A. Arí, mikurankiñam. P. imatataq mikurqani. (respuesta libre) 14. P. Papatapas tarpurakuchu. A. Arí, papatapas tarpurakum. P. imatawantaq tarpuraku. (respuesta libre) 15. P. runasimita estudiarankichikchu

A. Arí, estudiaranikum P. imapaqtaq estudiarankichik. (respuesta libre)

V. Ejercicios de sustitución múltiple

a. ñoqaqa manam wakpichu llamkarqani. pay........................................................ .............................kaypi........................ ..........................................llamkarqaku qam...................................................... ............................Abaykaypi.................. qamkuna................................................ .............................Huantapi................... ............................................llamkarqaniku ñoqnchik.................................................. b. unaymi escuelapa chimpampi suyarqaniku chawpi punchawkama................................. .................................................suyarqayki .................................iglesiapa qepanpi....... las diezkama............................................... ..............................Mariapa wasimpi........... ................................................pukllarqaku chawpi tutakama......................................... .................................................upiarqanchik ........................................................karqani

VI. Complete las siguientes expresiones. Siga el ejemplo:

Ejemplo: manam escuelatachu rirqani.................................. manam escuelatachu rirqani, Juanpa wasintam rirqani. 1. manam llamkaqchu rirqaku.................................... 2. manam castellanotachu estudiarqaniku................... 3. manam onqosqachu karga.................................... 4. manam ñoqachu chaytaqa nirqani......................... 5. manam paykunachu ruwarqaku............................ 6. manam Junchu piñasqaqa karqa........................... 7. manam kichasqachu punkuqa karqa..................... 8. manam warmakunachu chaymantaqa rimarqaku..... 9. manam aymarapichu rimarqaniku........................... 10. manam qamkunachu pakarqankichik................... 11. manam yachachiqnikiwanchu parlarqaniku.......... 12. manam cocatachu rantirqanchik ......................... 13. manam paywanchu parlaytaqa munarqani........... 14. manam ñoqaraykuchu chaytaqa ruwarqa............ 15. manam samaqchu payqa hamurqa......................

EL -SQA NOMINALIZADOR Ejemplos A. ruwasqaykipa manam allinchu, taytay B. manam nisqaykita entendenichu. rantisqaykita apamuy. karu kasqantaqa yachanim C. rimasqaykichikmantam willachkan. Explicación. Estas expresiones obedecen a la siguiente estructura: Raíz verbal + sqa + suf. nom. de persona + complemento (-ta, manta, qa) + V. Principal. El tiempo de la forma verbal dependiente se refiere a una acción o estado pasado, o también a algo presente; es pasado o presente con respecto al verbo principal. Como podemos observar en los ejemplos, la forma dependiente después del sufijo nominal de persona (formas posesivas) puede llevar el sufijo de tópico -QA (si cumple la función de sujeto), el -TA (acusativo, si cumple la función de objeto) o el sufijo -MANTA (complemento circunstancial de tema, causa, etc).

-SQA (Función de sujeto) I. Efectúe las sustituciones indicadas:

a. cheqapmi nisqayqa (qampa) cheqapmi nisqaykiqa (paypa)

cheqapmi nisqanqa (ñoqanchikpa) cheqapmi nisqanchikqa (ñoqaykupa) cheqapmi nisqaykuqa (qamkunapa) cheqapmi nisqaykichikqa (paykunapa) cheqapmi nisqnkuqa.

b. kay ruwasqayqa allinchu (paykunapa)

kay ruwasqankuqa allinchu (ñoqaykupa) kay ruwasqaukuqa allinchu (paypa) kay ruwasqanqa allinchu (ñoqanchikpa) kay ruwasqanchikqa allinchu (qamkunapa) kay ruwasqaykichikqa allinchu (qampa) kay ruwasqaykiqa allinchu

II. Haga el comentario negativo de las siguientes expresiones, cambiando de persona en forma objetiva. Ejemplo:

nisqayqa cheqapmi manam, nisqaykiqa manam cheqapchu. 1. allinsi ruwasqaykuqa. manas allinchu ruwasqaykichikqa. 2. sumaqmi rantisqanqa. manam sumaqchu rantisqanqa. 3. cheqapmi nisqaykichik simikunaqa. manam cheqapchu nisqayku simikunaqa. 4. llullam Pedropa nisqanqa. manam llullachu Pedropa nisqanqa. 5. Pablopam apamusqay punchuqa. manam Pablopachu apamusqayki punchuqa. 6. mosoqmi rantisqanku wasiqa. manam mosoqchu rantisqanku wasiqa. 7. nawkam rikusqay pachaqa. manam mawkachu rikusqayki pachaqa. 8. sasam ruwasqanqa. manam sasachu ruwasqanqa. 9. apamusqaykichik saraqa kaymi apamusqayku saraqa manam kaychu. 10. uyarisqayqa cheqapmi uyarisqaykiqa manam cheqapchu.

III. Traduzca al Quechua

1.No me gusta lo que dices. 2. Lo que dice Pedro es verdad. 3. El pueblo que conocí es bonito. 4. ¿De quién es el poncho que trajiste? 5. ¿De dónde es la persona que conociste ayer? 6. Lo que hace María es difícil.

7. ¿Dónde está lo que compré? 8. ¿Dónde está el maíz que compramos? 9. Dicen que no es verdad lo que escuchamos en el pueblo. 10. ¿Para quién es la manta que hiciste?

- S Q A (función de objeto) I. Efectúe las sustituciones indicadas.

a. manam nisqanta creenichu (qampa) manam nisqaykita creenichu (paykunapa) manam nisqankuta creenichu (qamkunapa) manam nisqaykichikta creenichu (Pedropa) manam nisqanta creenichu.

b. yachanikum pi kasqaykita (pay)

yachanikum pi kasqanta (qamkuna) yachanikum pi kasqaykichikta (paykuna) yachanikum pi kasqanta.

c. qampa rimasqaykitaqa manam entendenichu (paykunapa)

paykunapa rimasqankutaqa manam entendenichu (paypa) paypa rimaasqantaqa manam entendenichu (qamkunapa) qamkunapa rimasqaykichiktaqa manam entendinichu (Mariapa) Mariapa rimasqantaqa manam entendinichu.

d. yacharqachu mayman risqaykita (pay)

yacharqachu mayman risqanta (qamkuna) yacharqachu mayman risqaykichikta (paykuna) yacharqachu mayman risqankuta (ñoqa) yacharqachu mayman risqayta (ñoqanchik) yacharqachu mayman risqanchikta (ñoqayku) yacharqachu mayman risqaykuta (Josefina) yacharqachu mayman risqanta.

II. Cambie las siguientes oraciones en su forma negativa. Ejemplo:

yacharqanim varayoq kasqanta manam yacharqanichu varayoq kasqantaqa. 1. uyarirqanikum nisqantaqa. manam uyarirqanikuchu nisqantaqa. 2. creenmi Limamanta kasqayta. manam creenchu Limamanta kasqayta. 3. yachankum maymanta kasqanchikta manam yachankuchu maymanta kasqanchikta. 4. yachanmi mayman risqaykita

manam yachanchu mayman risqaykita. 5. creenikum karuman illasqankuta manam creenikuchu karuman illasqankuta. 6. yachanim pi kasqaykita manam yachanichu pi kasqaykita. 7. entendenkum nisqayta manam entendenkuchu nisqayta. 8. qawankichikñam rantisqaykutaqa manam qawankichikraqchu rantisqaykutaqa. 9. paymi nisqaykitaqa willawan manam paychu nisqaykitaqa willawan. 10. qampa rantisqaykitam qorqa. manam qampa rantisqaykitachu qorqa. 11. uyarirqanikum achikyayta lloqsisqnkutaqa. manam uyarirqanikuchu achikyayta lloqsisqankutaqa. 12. yachanikum qollqesapa kasqantaqa. manam yachanikuchu qollqesapa kasqantaqa. 13. qamkunapa ruwasqaykichiktam rikurqani manam qamkunapa ruwasqaykichiktachu rikurqani. 14. yacharqanim wawasapa kasqantaqa. manam yacharqanichu wawasapa kasqantaqa. 15. qayna punchaw ruwasqaykutam ruwaparqaniku manam qayna punchaw ruwasqaykutachu ruwaparqaniku. 16. Juanman qosqaykitam apamunki. manam Juanman qosqaykitachu apamunki. 17. yachankum achka ruwanayoq kasqaykitaqa. manam yachankuchu achka ruwanayoq kasqaykitaqa. 18. rikurqanikum carru tikrakusqantaqa. manam rikurqanikuchu carru tikrakusqantaqa.

III. Ejercicios de traducción.

a. yachankichu runasimi yachachiq kasqayta. yachankichu runasimi yachachiq kasqasta.

¿Sabes que soy ladrón? yachankichu suwa kasqayta ¿Sabes que soy mentiroso? yachankichu llulla kasqayta. ¿Sabes que soy de Abankay? yachankichu Abankaymanta kasqayta ¿Saben que vivo en Lima? yachankuchu Limapi yachasqayta. ¿Sabe que tengo un poncho rojo? yachanchu puka punchuyoq kasqayta ¿Saben que vino Juan? yachankichikchu Juanpa qamusqanta. ¿Sabes que soy su menor? yachankichu sullkan kasqayta

¿Saben donde vivo? yachankuchu maypi yachasqayta ¿Saben de donde son? yachankichikchu maymanta kasqankuta.

b. manam nisqanta creenikuchu.

manam nisqanta creenikuchu. No creemos lo que cuentan manam willasqankuta creenikuchu No creo que haya venido. manam qamusqanta creenichu No creen que vine temprano manam temprano hamusqayta creenkuchu. No cree lo que dijimos manam nisqanchikta creenchu no creo lo que hayan ido lejos. manam karuman risqankuta creenichu. no creen que sea un mentiroso manam llulla kasqanta creenkuchu no creo que sean ladrones manam suwa kasqankuta creenichu no creemos que estudie todos los días. manam sapa punchaw estudiasqanta creenikucho. no creen que haya entrado en mi casa manam wasiyman yaykusqanta creenkuchu

c. yachachiqpa nisqanta yuyarqankichu

yachachiqpa nisqanta yuyarqankichu ¿Recordaste lo que dijo Felipe? Felipipa nisqanta yacharqankichu. ¿Recuerdas qué traje? yuyankichu ima apamusqayta no recordamos donde estuvieron manam maypi kasqankuta yuyanikucho recuerdo que dijiste eso chay nisqaykitaqa yuyanim no recuerdan donde lo han puesto manam maypi churasqankuta yuyankuchu ¿Recuerdas quién lo dijo? yuyankichu pi nisqanta. no recordamos quién lo trajo manam pi apamusqanta yuyanikuchu recuerdo lo que puse en el poyo patapi churasqaytam yuyani. no recuerdan que haya vivido aquí manam kaypi yachasqanta yuyankuchu.

IV. Dé respuestas negativas, usando el -SQA en función de objeto. Ejemplo: chaytam Mariaqa nirqa, yuyankichu. manam Mariapa nisqantaqa yuyanichu.

1. kaypim churarqani, yuyankichikchu. Manam yuyanikuchu maypi churasqaykita. 2. maymantaq rirqaku, yachankichikchu. manam mayman risqankuta yachanikuchu 3. pitaq takllata apamurqa, yachankichu. Manam yachanichu pi taklla apamusqanta. 4. mesa patanpim churasqa, rikurqankichikchu manam maypi churasqantaqa rikurqanikuchu. 5. maymantam chay runa, yachankuchu

manam maymanta kasqantaqa yachankuchu 6. chay runaqa suwas, yachankichikchu manam suwa kasqantaqa yachanikuchu 7. payqa qollqesapas, yachankichu manam qollqesapa kasqantaqa yachanichu 8. layqas chay runaqa, creenkichu manam layqa kasqantaqa creenichu 9. karumantas hamunku, creenkichikchu manam karumanta hamusqankutaqa creenikuchu 10. ñoqaqa yaku aypuqmi kani, yacharqankichu. manam yaku aypuq kasqaykitaqa yacharqanichu 11. onqosqam karqa, yacharqankichikchu manam onqosqa kasqantaqa yacharqanikuchu 12. pitaq chay sipas, yachankichu manam pi kasqantaqa yachanichu

- SQA (en combinación con el sufijo – MANTA)

I. Repita las siguientes expresiones: a. qayna punchaw rimasqaymantam willachkan qayna punchaw rimasqaykimantam willachkan qayna punchaw rimasqanmantam willachkan qayna punchaw rimasqaykichikmantam willachkan qayna punchaw rimasqanchikmantam willachkan qayna punchaw rimasqaykumantam willachkan qayna punchaw rimasqankumantam willachkan

b. Pedrochata maqasqaykimantam piñakurqa Pedrochata maqasqanmantam piñakurqa Pedrochata maqasqaykichikmantam piñakurqa Pedrochata maqasqankumantam piñakurqa Pedrochata maqasqaykumantam piñakurqa

Pedrochata maqasqaymantam piñakurqa Pedrochata maqasqanchikmantam piñakurqa.

II. Ejercicios de sustitución doble. a. trigu qosqaymantam rimachkanku (qam)

trigu qosqykimantam rimachkanku (tanta) tanta qosqankimantam rimachkanku

(qamkuna) tanta qosqaykichikmantam rimachkanku (miski) miski qosqaykichikmantam rimachkanku

(ñoqayku) miski qosqaykumantam rimachkanku (mikuy) mikuy qosqaykumantam rimachkanku (ñoqanchik) mikuy qosqanchikmantam rimachkanku.

b. mankata pakisqaykumantam pagachkani (puyñu)

puyñuta pakisqaymantam pagachkani (pay)

puyñuta pakisqaymantam pagachkan (kallana) kallanata pakisqaykumantam pagachkan

(paykuna) kallanata pakisqaykumantam pagachkanku (platu) platuta pakisqaykumantam pagachkanku.

c. Conteste las siguientes preguntas, use las sugerencias para la respuesta. Ejemplo:

imamantataq rimachkanku (wasinkupi ruway) wasinkupi ruwasqankumantam rimachkanku.

1. imamantataq willasunki (imayna llaqtata hamuy) imayna llaqtata hamusqankumantam willawan 2. imamantataq rimarqankichik (qayna punchaw ruway) qayna punchaw ruwasqaykumantam rimarqaniku 3. imamantataq pagachkanku (wasinpi mikuy) wasinpi mikusqankumantam pagachkanku. 4. imamantataq pi; akuchkan (wawata apay) wawata apasqaykichikmantam piñakuchkan. 5. imamantataq parlachkanku (clasepi estudiay) clasepi estudiasqankumantam parlachkanku.

6. imamantataq piñakurqa (Pedrochata maqay) Pedrochata maqasqaykichikmantam piñakurqa. 7. imamantataq rimachkankichik (mana imata ruway) mana omata ruwasqankumantam rimachkanku

8. imamantataq willachkan (llaqtapi rikuy) llaqtapi rikusqankumantam willachkan.

EL PASADO PROGRESIVO Ejemplos: mamakutam yanapachkarqaku. imatataq ruwachkarqanki Explicación. El pasado progresivo se forma haciendo preceder el sufijo -CHKA a la partícula que indica el tiempo pasado (-RQA o -RA). Estas formas así obtenidas pueden interpretarse en la traducción como el imperfecto progresivo o el pretérit progresivo. S. Durativo Persona TAQSA - RQA - RA Estuve ó (estaba) lavando. Estuviste (estabas) lavando. Estuvo (estaba) lavando. Estuvimos ó (estábamos) lavando (I). Estuvimos ó (estábamos) lavando. (E). Estuvieron ó (estaban) lavando. Estuvieron ó (estaban) Lavando (3ra. Pl). - ni - nki ---- - nchik

- niku - nkichik - ku - CHKA

Equivalente Esp. S. tiempo R. Verbal

I. Complete la expresión con la forma verbal que requiera el sujeto:

Ejemplo: ñoqaqa chakrapim llamkachkarqani, qamqa imatataq (ruway) ñoqaqa chakrapim llamkachkarqani, qamqa imatatqa ruwachkarqanki.

- ñoqaykuqa taqsachkarqanikum, paykunaqa...................................... - Robertoqa pampapim pukllachkarqa, Mariaqa................................. - Warmakunaqa estudiachkarqakum, qamkunaqa.............................. - ñoqanchikqa samachkarqanchikmi, paykunaqa................................ - qamqa cocatam rantikuchkarqanki, payqa.......................................

II. Ejercicios de sustitución múltiple:

a. maymatam sapa punchaw yanapachkarqanki ..................................................pay...............

taytanta........................................................... ..............................qayna punchaw.................. maestrunkuta................................................... ........................chisi........................................ …………………………….(ñoqayku) wawqeykuta................................................... ............................qaynimpa punchaw............. paninchikta..................................................... .........................qayna killa............................. .................................................(ñoqa)...........

b. turinpaqmi hatun wasita maskachkarqa.

............................................................ruway

.......................chay........................................ paninkupaq.................................................... ................................tiyanata......................... amiguykupaq................................................. ...............................................................apay ............................................takllata................ wawqeypaq....................................................

III. Conteste las siguientes preguntas:

1. maypitaq warmakuna karqaku. imatataq ruwachkarqaku 2. imatataq qayna wata estudiarqankichik hayka unaytaq estudiachkarqankichik 3. maymantataq hamurqanki piwantaq hamurqanki. 4. imatataq maskachkarqaku maypitaq maskachkarqaku 5. maypitaq Juanta tarirqankichik sapallantachu tarirqankichik 6. maytataq qayna punchaw rirqanchik sapallanchikchu rirqanchik 7. pitataq yanapachkarqaku tukuy punchawchu yanapachkarqaku 8. maykamataq chayarqanki imatataq maskachkarqanki wakman rinaykipaq, 9. imataq llaqtapi karqa. achka runakunachu richkarqaku

FORMA DEL NARRATIVO SORPRESIVO

Ejemplos: tayta Tomaspa wasinmanpas yaykusqa suwa qayna killa. Arí, llapa imanta apasqaku, animalchankunata wañuchisqaku.

R. Verbal

S. Narrativo S.

Persona PUÑU - - SQA - ni - nki ----- - nchik - niku - nkichik - ku Explicación. Esta forma verbal puede expresar hasta tres cosas: Sorpresa, la irresponsabilidad del sujeto en relación con algo ocurrido en el pasado y el conocimiento de algo por testimonio ajeno.

- S Q A, EXPRESANDO SORPRESA I. Ejercicio de repetición:

karu kasqantam creerqani, kayllataq kasqaqa. Diospagrasunki, mamay, miskim kasqa. "Pedrochá" nispa nirqani, qamllataq kasqankiqa. "Sasachá nispa nirqani, faciltaq kasqaqa. "manachá sumaqchu" nispa nirqaniku, sumaqtaq kasqaqa. "karumantachá hamunku", nispa nirqani, kayllamantataq hamusqaku.

II. Complete la expresión con la palabra que se le sugiere: Ejemplo:

"mesachá", nispa nisqani..............................................(tiyana) "mesachá", nispa nirqani, tiyanallataq kasqaqa.

1. "mawkachá", nispa nirqani.......................................(mosoq) "mawkachá", nispa nirqani mosoqllataq kasqaqa. 2. "warmakunachá", nispa nirqaniku.........................(qamkuna) "warmakunachá", nispa nirqaniku, qamkunallataq kasqankichikqa. 3. "machuñachá", nispa nirqayki.................................(joven) "machuñachá", nispa nirqayki, jovenllaraqtaq kasqankiqa. 4. "pukachá", nispa nirqani..........................................(yuraq) "pukachá", nispa nirqani, yuraqtaq kasqaqa. 5. "qatqechá", nispa nirqa...........................................(miski) "qatqechá", nispa nirqa, miskitaq kasqaqa. 6. "Pedrochá", nispa nirqani........................................(qam) "Pedrochá", nispa nirqani, qamllataq kasqankiqa. 7. "hatunchá Huanta llaqtaqa" nispa nirqani (uchuy) "hatunchá Huanta llaqtaqa", nispa nirqani, uchuyllataq kasqaqa. 8. "llaqtapiñachá", nispa nirqayki................................(kaylla) "llaqtapiñachá", nispa nirqayki kayllapiraqtaq kasqankiqa. 9. "mikuqchá rin", nispa nirqayki...............................(puñuq) "mikuqchá rin", nispa nirqaykim puñuqtaq risqankiqa. 10. "mikuchkankuchá", nispa nirqani.........................(samay) "mikuchkankuchá", nispa nirqani, samachkasqakutaq.

III. Complete libremente la oración con una palabra relacionada. Ejemplo:

- manam yanachu................................. - manam yanachu, yuraqmi kasqa.

1. manam Mariachu................................... 2. manam mawkachu................................ 3. manam karuchu.................................... 4. manam apuchu kanku........................... 5. manam pukachu................................... 6. manam sasachu..................................... 7. manam uchuyllachu............................... 8. manam miskichu................................... 9. manam uyarinchu.................................

10. manam samayta munakuchu............... 11. manam hatariyta munanchu................. 12. manam warmakunachu....................... 13. manam runasimi yachachiqchu............ 14. manam Ayacuchumantachu................. 15. manam hamuyta atinchu......................

- S Q A (expresando irresponsabilidad), sobre una acción. I. Ejercicio de sustitución: a. machasqamantam chayta rimasqani

(qam) machasqamantam chayta rimasqanki. (pay) machasqamantam chayta rimasqa (qamkuna) machasqamantam chayta rimasqankichik (paykuna) machasqamantam chayta rimasqaku (ñoqanchik) machasqamantam chayta rimasqanchik (ñoqayku) machasqamantam chayta rimasqaniku.

b. puñusqamantam parlasqanki. (pay) puñusqamantam parlasqa. (qamkuna) puñusqamantam parlasqankichik (ñoqanchik) puñusqamantam parlasqanchik (paykuna) puñusqamantam parlasqaku. (ñoqayku) puñusqamantam parlasqaniku.

c. mana munaspallam asnuchayta wañuchisqani

(allqo) mana munaspallam allqochayta wañuchisqani

(misi) mana munaspallam misichayta wañuchisqani

(kuchi) mana munaspallam kuchichayta wañuchisqani

(uña) mana munaspallam uñachayta wañuchisqani (oveja)

mana munaspallam ovejachayta wañuchisqani. II. Ejercicio de respuestas fijas.

a. Ejemplo: imaynampim yarqaman urmaykunqanki machasqamantam (yarqaman) urmaykusqani.

1. imaynampim mayuman urmaykurqankichik machasqamantam (mayuman) urmaykusqaniku

2. imaynampim wayqoman urmaykurqaku machasqamantam (wayqoman) urmaykusqaku 3. imaynampim qochaman urmaykurqani machasqamantam (qochaman) urmaykusqanki 4. imaynampim uchkuman urmaykurqa. machasqamantam (uchkuman) urmaykusqa. 5. imaynampim pampaman urmaykurqankichik. machasqamantam (pampaman) urmaykusqaniku.

b. Ejemplo: imaynampim chaytaqa nirqa

(puñusqamantam nisqa)

1. imaynampim chaytaqa nirqaku (puñusqamantam nisqa) 2. imaynampim chaytaqa nirqanki (puñusqamantam nisqani) 3. imaynampim chaytaqa nirqankichik (puñusqamantam nisqaniku) 4. imaynampim chaytaqa nirqanchik (puñusqamantam nisqanchik) 5. imaynampim chaytaqa nirqaniku (puñusqamantam nisqankichik)

c. Ejemplo: imaynampim wawantaqa wañurachirqa

(mana munaspallam wawantaqa wañurachisqa)

1. imaynampim churintaqa wañurachirqa. (mana munaspallam (churintaqa) wañurachisqa. 2. imaynampim allqontaqa wañurachirqa (mana munaspallam (allqontaqa) wañurachisqa. 3. imaynampim kuchiktaqa wañurachirqanki (mana nunaspallam (kuchiytaqa) wañurachisqani) 4. imaynampim chay runataqa wanurachirqaku (mana munaspallam wañurachisqaku) 5. imaynampim chay wawataqa wañurachirqankichik (mana munaspallam wañurachisqaniku)

- S Q A (expresando conocimiento por testimonio ajeno) I. Repita las siguientes expresiones:

qayna punchawsi chay runaqa hamusqa. kaypis tukuy wata llamkasqaku. inti seqaykuytas lloqsisqaku

achka unaysi onqosqa kasqa manas imatapas apasqakuchu.

II. Ejercicios de sustitución:

a. Jacintucham usutaykita pakasqa (warakayta) Jacintucham warakayta pakasqa (pukllananta) Jacintucham pukllanantam pakasqa (pachayta) Jacintucham pachayta pakasqa. (hachaykichikta) Jacintucham hachaykichikta pakasqa (libruykita) Jacintucham libruykita pakasqa.

b. qayna punchawmi wañusqaku (hamusqaku)

qayna punchawmi hamusqaku (tarisqaku) qayna punchawmi tarisqaku (lloqsisqaku) qayna punchawmi lloqsisqaku (illasqaku) qayna punchawmi illasqaku (tupasqaku) qayna punchawmi tupasqaku

c. qamkunas chaytaqa ruwasqankichik (pay)

paysi chaytaqa ruwasqa. (qam) qamsi chaytaqa ruwasqanki (paykuna) paykunas chaytaqa ruwasqaku (ñoqa) ñoqas chaytaqa ruwasqani (Pedro) Pedros chaytaqa ruwasqa

III. Conteste las siguientes preguntas, primero con las sugerencias, y luego libremente.

Ejemplos: pimsi hamusqa (padrecitu) Padrecitus hamusqa.

1. haykapsi hamusqa (qayna punchaw) imamansi hamusqa (taytaywan rimaq) unaytachus suyasqa (chawpi punchawkama) sapallanchus hamusqa (varayoq) imamantas tapusqa (fiesta punchawmanta)

2. maypis kasqaku (escuela wasi)

imatas ruwasqaku (estudiay) imatas estudiaysqaku (runasimi) imapaqsi estudiasqaku (Abankaypi llamkay) hayka unaysi estudiasqaku (tawa killantin) haykapsi estudiayta tukusqaku (diciembre killa tukuy)

3. maytas warmakuna risqaku (maestrunkupata)

piwansi risqaku (sapallankus) imamansi risqaku (mana yachasqankuta tapuq) tarisqakuchus (wawqellanta) nispachaqa, imanaspas unamusqaku (huknin escuelamanta alumnikunawan tupay)

IV. Ejercicios contrastando tiempos: Presente perfectivo Narrativo sorpresivo Todos Santos fiestapim wawa tantata Todos Santos fiestapim wawa tantata mikuni. mikusqani. machasqamantam yarqaman machasqamantam yarqaman urmaykuni. urmaykusqani. animalchankunatam wañuchinku. animalchankunatam wañuchisqaku. Fiesta tukuytam maqani wayqomanmi fiesta tukuytam maqasqani wayqomanmi carruqa wichiykun. carruqa wichiykusqa. mamanqa payachañam. mamanqa payachañam kasqa. Presente perfectivo Narrativo sorpresivo Manam yuraqchu. yanam. manam yuraqchu. Yanam kasqa. manam qatqechu. miskim. manam qatqechu. miskim kasqa. manam sasachu. facilmi. manam sasachu. facilmi kasqa. puñusqamqantam ruwasqaykuta puñusqamantam ruwasqaykuta rimaniku. masqaniku. kaypim puñuni. kaypim puñusqani. panteón ukupim achikyaniku. panteón ukupi achikyasqaniku. Pretérito Narrativo sorpresivo wawa kaspam rirqaniku. wawa kaspas rirqaniku. qamkunam chaytaqa ruwarqankichik. qamkunas chaytaqa ruwasqankichik. manam maytapas rirqachu. manas maytapas risqachu. qayna watam wañukurqa. qayna watas qañukusqa. unaymi llamkarqaniku. unaysi llamkasqaniku. kimsa killantinmi estudiarqaku. kimsa killantinsi estudiasqaku. sapa punchawmi escuelataqa rirqaku. sapa punchawsi escuelataqa risqaku. manam imatapas mikurqakuchu. manas imatapas mikusqakuchu. qonqaymantam wañukurqa. qonqaymantas wañukusqa. achka watantinmi kaypiqa yacharqaku. achka watantinsi kaypiqa yachasqaku. tukuy tutam upiarqaku. tukuy tutas upiasqaku. achikiaytam lloqasirqankichik. achikiaytas lloqsisqankichik.

- S Q A (expresivo de locación) Ejemplos:

- .. huknintañataq hina wañuchsqallanpi saqesqa. - imanasqataq mana kasqayman hamunkichu. - kikin yachasqaykichik wasipim paypas yachan.

Explicación Si recordamos la nominalización con -SQA (en sus funciones de sujeto, de objeto y de circunstancial), veremos que aquí también está cumpliendo la misma función de nominalizador, expresando la circunstancia de lugar, ya sea que exprese locación (con -PI), procedencia (con -MANTA), límite espacial, etc. Acorde con esto, tendremos las siguientes posibilidades: llamkasqaypi: en lugar donde trabajo o (donde trabajé) llamkasqayman o llamkasqayta: al lugar donde trabajo. llamkasqaymanta: del lugar donde trabajo. llamkasqaykama: hasta el lugar donde trabajo. Para indicar la persona nos valdremos de los sufijos nominales de persona; y el tiempo indicado por esta forma, o presente o pretérito. 1. Efectúe las sustituciones indicadas:

a. llamkasqay llaqtapim reqsirqani (pay) llamkasqan llaqtapim reqsirqa (paykuna) llamkasqanku llaqtapim rersirqaku (ñoqayku) llamkasqayku llaqtapim rersirqaniku (qam) llamkasqayki llaqtapim rersirqanki (ñoqanchik) llamkasqanchik llaqtapim rersirqanchik.

b. sapa punchaw pukllasqayku pampatam richkaniku. (pay)

sapa punchaw punllasqan pampatam richkan (paykuna) sapa punchaw pukllasqanku pampatam richkanku (ñoqanchik) sapa punchaw pukllasqanchik pampatam richkanchik. (ñoqa) sapa punchaw pukllasqay pampatam richkani.

c. chayraqmi llamkasqankumanta kutimuchkanku (ñoqa)

chayraqmi llamkasqaymanta kutimuchkani (ñoqayku) chayraqmi llamkasqaykumanta kutimuchkaniku (pay) chayraqmi llamkasqanmanta kutimuchkan (qamkuna) chayraqmi llamkasqaykichikmanta kutimuchkankichik.

II. Conteste las siguientes preguntas, como en el modelo.

a. maypitaq samarqankichik (Pedropa yachay) Pedropa yachasqanpim samarqaniku.

maypitaq runasimita yacharqaku (runasimita yachachiy) runasimita yachachisqankupim yacharqaku. maypitaq pukllarqanchik (qayna viernes pukllay) qayna viernes pukllasqanchikpim pukllarqanchik. maypitaq llamkarqanki (Juampa llamkay) Juampa llamkasqanpim llamkarqani. maypitaq rikurqankichik (taytanpa llamkay) taytanpa llamkasqanpim rikurqaniku.

b. maymantataq hamuchkanku (pukllay)

pukllasqankumantam hamuchkanku. maymantataq kutimuchkanki (taytaypa pampakuy) taytaypa pampakusqanmantam kutimuchkani. maymantataq kutimuchkanku (tarpuy) tarpusqankumantam kutimuchkanku. maymantataq hamuchkanki (yachahiy) yachachisqaymantam hamuchkani. maymantataq hamuchkankichik (tayta-mamaykupa llamkay) tayta mamaykupa llamkasqankumantam hamuchkaniku.

c. maykamataq risunchik (warmakunapa pukllay)

warmakunapa pukllasqankukamam risunchik. maykamataq paqarin rinkichik (hatunkaray rumi kay) hatunkaray rumi kasqankuman risaqku. maykamataq risaqku (ichu wiñay) ichu wiñasqankamam rinkichik. maykamataq riyta munanku (mayor wawqenkupa kay) mayor wawqenkupa kasqankaman riyta munanku. maykamataq chayayta munankichik (chay suwakunapa yachay) chay suwakunapa yachasqankamam chayayta munaniku.

III. Ejercicios de traducción:

1. Llegaré hasta donde están. 2. Estamos viniendo del lugar donde trabaja Pedro. 3. Ellos trabajan donde nosotros enseñamos. 4. Hablan de eso donde yo trabajo. 5. Llegamos tarde hasta donde juegan los muchachos todos los días. 6. Estaba en el lugar donde está la olla. 7. Lo compramos en el lugar donde compramos tu ropa. 8. Se me olvidó en el lugar donde juego.

SUFIJOS DE ACTOR OBJETO Actor Plural - Objeto singular.

TIEMPO PRESENTE.

Raíz Verbal ACTOR - OBJETO - wankichik ------------------ - (y) kiku (Uds. a mi) (nos a ti) YACHACHI - - wanku ----------------------- - sunki (paykuna) (ellos a mi) (ellos a ti)

TIEMPO FUTURO

Raíz Verbal ACTOR - OBJETO - wankichik ------------------ s (q) aykiku YANAPA – - wanqaku ------------------- sunki (paykuna) (ellos a mi) (ellos a ti) Explicación: El cuadro nos muestra los llamados sufijos de actor- objeto o DIRECCIONALES en presente y en futuro. La relación puede ser: de actor -objeto directo o de actor -objeto indirecto, dependiendo esto del tipo de verbo. Podemos observar que las formas -wankichik y -sunki (paykuna), son exactamente iguales en presente y en el futuro; el tiempo se determinará en esos casos - por una palabra que indique futuro (paqarin, mincha, etc,) o por el contexto. FORMAS DEL PRESENTE: 1. Efectúe las sustituciones indicadas: a. chaymanta allintachu uyariwankichik

(qaway) (rikuy) (musyay) (cuiday)

b. ñoqaykuqa anchatam kuyaykiku

(qoy) (niy) (tapuy) (mikuchiy) (rantikuy)

c. manachu paykuna yanapasunki. (pusay) (reqsiy) (qayay) (paqay) (willay)

II. Haga los cambios que se le indiquen: a. manam allintachu uyarikiku (qamkuna - ñoqata)

manam allintachu uyariwankichik (paykuna - ñoqata) manam allintachu uyariwanku (paykuna - qamta) manam allintachu uyarisunki.

b. paykunaqa runasimitam yachachiwanku (qamkuna - ñoqata)

qamkunaqa runasimitam yachachiwankichik (paykuna - qamta) paykunaqa runasimitam yachachisunki (ñoqayku - qamta) ñoqaykuqa runasimitam yachachikiku.

c. manam imatapas qowankichikchu (paykuna - ñoqaman) manam imatapas qowankuchu (ñoqayku - qanman) manam imatapas qoykikuchu (paykuna - qanman) manam imatapas qosunkichu. III. Responda las siguientes preguntas: primero con las sugerencias y después libremente: a. pikunataq yanapasunki (warmakuna)

warmakunam yanapawanku sapa punchawchu paykuna yanapasunki (martes punchaw) manam, martes punchawllam yanapawanku. imapim paykunaqa yanapasunki (chacra tarpuy) chacra tarpuypim yanapawanku. allintachu paykuna yanapasunki (arí) arí, allintam yanapawanku.

b. maymatam uyariwankichik (kay)

kaymantam uyarikiku sapa punchawchu uyariwankichik (sábado punchawkunalla) sábado punchawkunallam uyarikiku. allintachu uyariwankichik (arí) arí, allintam uyarikiku.

c. qollqeta qoykikuchu (arí)

arí, qollqetaqa qowankichikmi haykatam qoykiku (waranqa soles) waranqa solestam qawankichik. imapaqtaq chay qollqetaqa qoykiku (pachay rantinaypaq)

pachay rantinaypaqmi qowankichik. haykapitaq qoykiku (qayna killa) qayna killam qowankichik.

d. paykunachu chayta nisunki (arí)

arí, paykunam chaytaqa niwanku imatataq paykuna nisunki ("Ama escuelaykita riychu") "Ama escuelaykita riychu" nispam niwanku. pikunataq chaytaqa nisunki (Juanwan Andreswan) Juanwan Andreswanmi niwanku

FORMAS DEL FUTURO 1. Efectúe las sustituciones indicadas: a. maypitaq paqarin suyawankichik. (maskay, qoy, yachachiy, rantikuy) b. manam imatapas mañasqaykikucho. (tapuy, qoy, qawachiy, mikuchiy, niy) c. paykunachu mincha yanapawanqaku. (pusay, apay, yachachiy, qayay, mañay) d. paykunam chaytaqa qosunki.

(rantiy) (rantikuy) (willay) (ruwachiy) (rimachiy)

Efectúe los cambios que se le indiquen: a. qamkunam cheqaptaqa niwankichik (paykuna-ñoqata) paykunam cheqaptaqa niwanqaku (ñoqayku-qamta)

ñoqaykum cheqaptaqa nisqaykiku. (paykuna-qamta) paykunam cheqaptaqa nisunki.

b. imatataq llaqtamanta apamuwanqaku (paykuna-qampaq) imatataq llaqtamanta apamusunki (qamkuna-ñoqapaq) imatataq llaqtamanta apamuwankichik (ñoqayku - qampaq) imatataq llaqtamanta apamusqaykiku c. ñoqaykum wasiykutaqa pusasqaykiku (paykuna-ñoqata) paykunam wasinkuta pusawanqaku (qamkuna-ñoqata) qamkunam wasikichiktaqa pusawankichik (paykuna-qamta) paykunam wasinkutaqa pusasunki.

Conteste las siguientes preguntas: a. maypitaq suyawankichik (escuelapa-chimpan)

escuelapa chimpampim suyasqaykiku imay oratataq suyawankichik (chawpi punchaw) chawpi punchawtam suyasqaykiku. imapaqtaq suyawankichik (chacrata riy) chacrata rinanchikpaqmi suyasqaykiku. sapallaykichikchu suyawankichik (Pedro) manam, Pedrowanmi suyasqaykiku.

b. imatataq qosqaykiku (qollqe)

qollqetam qowankichik haykatataq qosqaykiku (waranqa soles) waranqa solestam qowankichik imapaqtaq chay qollqetaqa qosqaykiku (kaspikuna rantiy) kaspikuna rantinaypaqmi qowankichik. haykaptaq qosqaykiku (paqarinpuni) paqarinpunim qowankichik. imatawantaq qosqaykiku (chaylla) chayllatam qowankichik.

c. paykunachu apawanqaku (arí)

arí, paykunam apasunki. maykamataq apawanqaku (kullu chaka) kullu chakakamam apasunki. carruwanchu apawanqaku (arí, puni) arí carruwanpunim apasunki. imapaqtaq apawanqaku (declaray) declaranaykipaqmi apasunki.

d. paykunachu mincha yanapasunki. (arí)

arí, paykunam minchaqa yanapawanqaku. imapitaq yanapasunki (chacra wanyay) chacra wanyaypim yanapawanqaku. haykapkamataq yanapasunki (hawan semanalla) hawan semanakamallam yanapawanqaku.

TRADUZCA AL QUECHUA 1. Te esperamos en el puente de madera. 2. ¿Qué me van a traer? (Uds a mí) 3. Ellos me van ha llevar al pueblo. 4. Ellos te enseñan bien.

5. Ustedes no me dan nada. 6. Te extrañamos mucho. 7. Te escucharemos desde aquí. 8. Ellos no me escuchan. 9. Los muchachos te llevarán a su chacra. 10. Ustedes no me compran nada. 11. ¿Ellos no te ayudan en nada? 12. Te buscamos todo el día. 13. ¿Quienes me buscan? 14. Ellos te quieren mucho. 15. Te buscamos todos los días, pero no te encontramos.

EL SUFIJO VERBAL -PU Ejemplos: Arí, qam nakapuway, yachankichu taytaypaq pachata rantipamusaq. manachu monanki iskay kimsa kullu kuchupuwayta. Explicación. Normalmente un verbo transitivo quechua nos hace sobrentender siempre un objeto directo, de ahí que las formas "rantisaq", "yanapasaqku", "ruwani", etc., se entienden como: "lo compraré o la compraré", "lo ayudaremos o la ayudaremos", "lo hago o la hago", etc. Pero, si a cada una de las formas le aplicamos el sufijo -PU: rantipusaq, ruwapusaq y ruwapuni, estaremos haciendo referencia además a un beneficiario (que en estos casos es la 3era. persona), de tal modo que los equivalentes serán: "se lo (la) compraré", "se lo (la) haremos" y "se lo (la) hago". Si el beneficiario es la 2da. persona, la 1ra u otra, nos valdremos de los sufijos de actor objeto. Así, si tomamos el verbo RUWAY: hacer, tendremos las siguientes posibilidades de combinación (en futuro):

ruwasaq: lo haré ruwapusaq: se lo haré ruwapusayki: te lo hará ruwapuwanqa: me lo hará ruwapuwanki: me lo harás. ruwapusunki: te lo hará. ruwapuwankichik: me lo harán (Uds. por mi o para mi) ruwapusaykiku: te lo haremos, etc. y con todos los sufijos de actor

objeto que conocemos y conoceremos después. Debemos agregar además, que el *PU, no solo hará referencia al beneficiario, sino también a la persona que resulta afectada por la acción del sujeto (ejemplo: con el verbo Pakiy: romper) e inclusive la persona por quien (o en cuyo lugar) hacemos algo; ejemplo: kay cartachallayta qellqaykapullaway.

1. Efectúe las sustituciones indicadas. a. ñoqam wasintaqa pichapuni.

(pay) (ñoqayku) (qam) (ñoqanchik) (paykuna) (qamkuna)

b. haykapitaq pachanta serapunki. (pay) (qamkuna) (ñoqanchik) (ñoqa) (paykuna)

c. paymi cartaytaqa qellqapuwan (pay-qampaq)

paymi cartaykitaqa qellqapusunki (ñoqa-qampaq) ñoqam cartaykitaqa qellqapuyki (qamkuna-ñoqapaq) qamkunam cartaytaqa qellqapuwankichik (paykuna-ñoqapaq) paykunam cartaytaqa qellqapuwanku (ñoqayku-qampaq) ñoqaykum cartaykitaqa qellqapuykiku (paykuna-qampaq) paykunam cartaykitaqa qellqapusunki. (ñoqayku-paypaq) ñoqaykum cartantaqa qellqapuniku (paykuna-paypaq) paykunam cartantaqa qellqapunku.

d. paqarinsi pachaytaqa serapuwanqa (pay-qampaq)

paqarinsi pachaykitaqa serapusunki (ñoqa-qampaq) paqarinsi pachaykitaqa serapusayki (ñoqayku-qampaq) paqarinsi pachaykitaqa serapusaykiku (paykuna-ñoqapaq) paqarinsi pachaytaqa serapuwanqaku (qamkuna-ñoqapaq) paqarinsi pachaytaqa serapuwankichik (paykuna-paypaq) paqarinsi pachantaqa serapunqaku (ñoqanchik-paypaq) paqarinsi pachantaqa serapusunchik (qam-ñoqapaq) paqarinsi pachaytaqa serapuwanki.

e. imanasqataq wawayta waqachipuwanki (pay-wawaykita)

imanasqataq wawaykita waqachipusunki (paykuna-wawayta) imanasqataq wawayta waqachipuwanku (qamkuna-wawayta) imanasqataq wawayta waqachipuwankichik (paykuna-wawanta) imanasqataq wawanta waqachipunku (qam-wawanta) imanasqataq wawanta waqachipunki (qamkuna-wawanta) imanasqataq wawanta waqachipunkichik.

f. imaynampitaq kay mankaytaqa pakipuwan (pay-mankaykita)

imaynampitaq kay mankaykitaqa pakipusunki (pay-mankanta) imaynampitaq kay mankantaqa pakipun (qamkuna-mankayta)

imaynampitaq kay mankaytaqa pakipuwankichik. (paykuna-mankayta)

imaynampitaq kay mankaytaqa pakipuwanku (paykuna-mankaykita)

imaynampitaq mankaykitaqa pakipusunki. II. Aplique el SUFIJO -PU, y use el direccional correcto en cada caso: Ejemplo:

taytaypaqmi pachata rantisaq taytaypaqmi pachata rantipusaq qampaqmi huk punchuta ruwasaq huk punchutam ruwapusayki.

1. manam qellqayta yachanichu chaymi, pay cartaytaqa qellqanqa (manam qellqayta yachanichu, chaymi pay cartaytaqa qellqapuwanqa) 2. ñoqam libruykitaqa llikini. (ñoqam libruykitaqa llikipuyki) 3. paymi pachaytaqa taqsan. (paymi pachaytaqa taqsapuwan) 4. imanasqataq wawaykitaqa maqan. (imanasqataq wawaykitaqa maqapusunki) 5. taytaymi sumaq pukllanata ñoqapaq rantinqa. (taytaymi sumaq pukllanata rantipuwanqa) 6. qamkunam pachaytaqa serankichik. (qamkunam pachaytaqa serapuwankichik) 7. pitaq roqoyta pakay. (pitaq roqoyta pakapuwan) 8. pitaq qollqekita hatallin (pitaq qollqekita hatallipusunki) 9. imanasqataq wawayta qarqonki. (imanasqataq wawayta qarqopuwanki) 10. paymi puñuykitaqa pakin (paymi puñuykitaqa pakisunki) 11. qanmi punchuyta ruwanki (qanmi punchuyta ruwapuwanki) 12. paykuna pachanta ruwachunku (paykuna pachanta ruwapuchunku. 13. qamkunas misintaqa wañuchisqankichik (qamkunas wasintaqa wañuchipusqankichik) 14. pay mankanta apachun (pay mankanta apapuchun) 15. imanasqataq wawayta waqachinki (imanasqataq wawayta waqachipuwanki) 16. pitaq saraykita hallman (pitaq saraykita hallmapusunki) 17. ñoqam wallpaykitaqa nakasaq (ñoqam wallpaykitaqa nakapusayki)

18. haykaptaq qollqenta kitichinki (haykaptaq qollqenta kutichipunki) 19. allintam wawaytaqa yachachin (allintam wawaytaqa yachachipuwan) 20. imanasqataq wawayta tratan (imanasqataq wawayta tratapuwan) III. Conteste las siguientes preguntas, libremente: a. pitaq wawayta waqachipuwan imanasqataq waqachipuwan ima ruwanaykamataq waqachipuwan sapa punchawchu waqachipuwan b. pipa pachantam serapuchkanki haykapipaqtaq serapunki payllapaqchu serapunki unayñachu serapunki c. pitaq roqoykita pakapusunki. maypitaq pakapusunki imanasqataq pakapusunki chayllatachu pakapusunki. d. pitaq qollqenta hatallipun

imanasqataq pay hatallipun maypitaq hatallipun payllachu qollqentaqa hatallipun haykapkamas hatallipunqa.

e. ñoqaykuchu saraykita hallmapusqaykiku haykaptaq hallmapusqaykiku imanasqataq mana Juanqa hallmapusunkichu allintachu halmapuykiku. pitaq parqopusunki. f. qamkunachu pachayta taqsapuwankichik. maypitaq taqsapuwankichik taqsayllachu taqsapuwankichik pitaq serapuwanman. g. pitaq kartankunata qellqapun. castellanupichu icha runasimipichu qellqapun sumaqtachu qellqapun pikunapaqtaq cartankunataqa qellqapun. IV. Traduzca al quechua: 1. El me lo va hacer. 2. ¿Quién te compró ese juguete? 3. ¿Porqué no me hilaron la lana? 4. ¿Quién me la hizo llorar? 5. Le cantan muy lindo. 6. ¿Porqué le rompió el libro? 7. ¿Quién me la insultó?

8. Yo te lo llevaré hasta el pueblo. 9. ¿Quién te lava la ropa? 10. Ella me lo cose bien la ropa. 11. ¿Porqué me lo mataron? 12. Nosotros le cortamos el árbol. 13. ¿Quién te lo abrió la puerta? 14. ¿Ya te lo devolvió? 15. Yo no te lo voy a arregalr. 16. Te daré todo 17. ¿Quién te escribe tus cartas? 18. ¿Cuando le ven ha terminar su casa? 19. Ellos me van ha comprar lindos juguetes. 20. ¿Quién cría a tus hijos?

SUFIJOS DIRECCIONALES EN LA FORMA IMPERATIVA Y EN FUNCIÓN DE ACUSATIVO

Ejemplos: A). Arí, qam nakapuway, yachankichu. kaypi yanapawaychik imallatapasya qowayku Albertu yanapawachun. Pachak solesta qowachunku. B). Manam yanapawayta munanchu Manam yanapuwaykuta munanchu Manam pusayta atikichu. Explicación. Los sufijos direccionales en imperativo presentan formas especiales; estas aparecen en los ejemplos A), y damos sus equivalente españoles a continuación:

yanapaway - Ayúdame o ayúdeme (formal o fam.) yanapawaychik - ayúdenme. yanapawayku - ayúdanos yanapawachun - que me ayude. yanapawachunku - que me ayuden.

Dos de estas formas (-way y -wayku) pueden aplicarse a una raíz verbal que dentro de la oración funciona como objeto de otro verbo, de tal modo que: "manam yanapawayta munanchu" y "manam yanapawaykuta munanchu", equivalen respectivamente a: "no quiere ayudarme" y "no quiere ayudarnos, las otras posibilidades de sufijos direccionales en este tipo de construcción son las siguientes: "manam yanapayta atisunkichu --- No puede ayudarte

atinkichikchu --- No pueden ayudarme (Uds. a mí) “manam yanapawayta atinkuchu --- (ellos a mí)

atinkuchu --- (tú a mí) antichu --- (él a mí) atinchu --- no puede ayudarnos “manam yanapawaykuta (él a nos) atinkichu --- (tú a nos) atinkichikchu --- (Uds. a nos) atinkuchu --- (ellos a nos) Hay muchas otras posibilidades de combinación, pero aparecerán más tarde, cuando conozcamos las otras direccionales. 1. Efectúe las sustituciones indicadas. a. allinta uyariway (yanapay, taqsapuy, yachachiy, yachachipuy, ruwapuy, qellqapuy, llavipuy) b. kaymanta yanapawaychik (uyariy, tapuy, qayay, qawachiy, aysapuy, qarqopuy, qawapuy) c. sapa punchawyá maskawayku (yanapay, yachachiy, qayay, yanapuy, kwidapuy, apapuy) d. paqarinyá taqsapuwachun (akllapuy, serapuy, yapupuy, rutupuy, pallapuy, hallmapuy, kuchupuy) e. wasiyta qowachunku. (entregay, allichapuy, limpiapuy, pichapuy, pintapuy) II. Responda usando la forma imperativa correcta: use la palabra sugerida Ejemplo:

imatataq qosqayki (kachi) kachita qoway

a. maypitaq suyasqayki (hawa) haykatataq qosqayki (waranqa soles) imatataq haywasqayki (wislla) maymantataq uyarisayki (kay)

b. maykamataq pusasqaykiku (kullu chaka) kullu chkakama pusawaychik. imatataq entregasqaykiku (takllay) pipapitaq suyasqaykiku (wawqey) ñoqaykuchu ruwapusqaykiku (arí) imatataq tarpupusaykiku (qinua) c. ñoqachu yanapas (q) aykichik (arí) Arí, qam yanapawayku maypitaq suyasqaykichik (wasi uku) imatataq haywasqaykichik (qoñi yaku) maymantataq qawasqaykichik (hanay) imatataq yachachisqaykichik (chay) d. pitaq pachaykita taqsapusunki (paniy) paniy taqsapuwachun maypitaq suyasunki (wasin) imatataq haywasunki (tunaw) paychu apasunki (arí) imay orakamataq suyasunki (chawpi punchaw) e. paykunachu yanapasunki (arí) arí paykuna yanapawachunku. paykunachu saraykita halmapusunki (Arí) paykunachu pichapusunki (arí) paykunachu qellqapusunki (arí) paykunachu kutapusunki (arí) III. Traduzca al quechua:

1. Que me dé mi dinero. 2. Pásame el cucharón. 3. Denme cualquier cosa. 4. Que me lo lleven ellos. 5. Enséñame eso mismo. 6. que me lo compre en el pueblo. 7. Que me esperen hasta el medio día. 8. Que me lo diga el mismo. 9. Espérame en la puerta de la escuela. 10. Muestrénme su libro. 11. Escúchenme bien. 12. Llévame a donde tu papá. 13. Que no me dé nada. 14. Que no me esperen. 15. Pasénme algo.

IV. Exprese las relaciones que le indiquen, partiendo de cada base:

a. manam uyariwayta munanchu (qam-ñoqata) manam uyariwayta munankichu (qamkuan-ñoqata) manam uyariwayta munankichikchu (paykuna-ñoqata) manam uyariwayta munankuchu

b. manam yanapawaykuta atinchu (qam-ñoqaykuta)

manam yanapawaykuta atinkichu (paykuna-ñoqaykuta) manam yanapawaykuta atinkuchu (qamkuna-ñoqaykuta) manam yanapawaykuta atinkichikchu (María-ñoqaykuta) manam yanapawaykuta atinchu.

c. manam pusaytaqa atikichu (pay-qamta)

manam pusaytaqa atisunkichu (pay-ñoqata) manam pusaytaqa atiwanchu (qamkuna-ñoqata) manam pusaytaqa atinwankichikchu (paykuna-ñoqata) manam pusaytaqa atiwankuchu (paykuna-qamta) manam pusaytaqa atisunkichu (ñoqayku-qamta) manam pusaytaqa atikikuchu.

V. Conteste las siguientes preguntas: como en el ejemplo: Ejemplo: imanasqataq payqa mana pusasunkichu (manam pusawayta atinchu, manam tiempon kanchu) a. imanasqataq qamqa mana pusawankichu. (manam pusayta atikichu, manam tiempoy kanchu)

imanasqataq payqa mana pusawanchu (manam pusayta atisunkichu, manam tienpon kanchu) imanasqataq qamkunaqa mana pusawankichikchu. (manam pusayta atikikuchu, manam tiempoyku kanchu)

imanasqataq paykunaqa mana pusawankuchu (manam pusayta atisunkichu, manam tienponku kanchu) imanasqataq ñoqaqa mana pusaykichu (manam pusawayta atinkichu, manam tienpoyki kanchu) imanasqataq ñoqaykuqa mana pusaykichikchu (manam pusawayta atinkichikchu, manam tiempoykichik kanchu) b. apallaway, taytay. (manam apaytaqa atikichu)

apallawaychik taytay. (manam apaytaqa atikikuchu) apallawachunku taytay. (manam apaytaqa atinsunkichu)

c. manachu uyarisunki (manam uyariwayta atinchu, upam kallan) manachu uyariwan (manam uyariyta atisunkichu, upam kallan) manachu uyariwanki (manam uyariyta atikichu, upan kallani) manachu uyariwankichik (manam uyariyta atikikuchu, upam kallaniku) manachu paykuna uyarisunki (manam uyariwayta atinkuchu, upam kallanku)

VI. Siga el ejemplo y efectúe los cambios indicados: Ejemplo: manam apawayta munanchu. manam apayta munawanchu. imanasqataq mana uyariwayta munankichikchu (imanasqataq mana uyariyta munawankichikchu) imatataq willawayta munanku (imatataq willayta munawanku) manam imatapas qowayta munanchu (manam imatapas qoyta munawanchu) haykatataq rantikuwayta atinki (haykatataq rantikuyta atiwanki) maypitaq suyawayta munakichik (maypitaq suyayta munawankichik) manam yanapawaykuta atinkichu (manam yanapyta atiwankikuchu) manam paqawayta munankuchu (manam pagayta munawankuchu) manam kachi rantikuwayta munanchu (manam kachi rantikuyta munawanchu)

SUFIJOS DIRECCIONALES EN LOS TIEMPOS BASICOS

MANERA DE COMBINARLOS Presente progresivo Pretérito Pret. Progresivo uyariwachkanki qowarqanki suyawachkarqanki uyarichkayki qorqayki suyachkarqayki uyariwachkan qowarqa suyawachkarqa uyarisuchkanki qosurqanki suyasuchkarqanki uyariwachkankichik qowarqankichik suyawachkarqankichik uyarichkaykiku qorqaykiku suyachkarqaykiku uyariwachkanku qowarqaku suyawachkarqaku

Narrativo sorpresivo Apawasqanki Apawasqa Apasusqanki Apawasqankichik apawasqaku Explicación. La forma como se combinan los sufijos direccionales con las partículas que indican un tiempo específico se dá en el cuadro de arriba, donde podemos observar los regular de la posición de cada uno de ellos, como debemos recordar, aquí no se dan todavía todas las posibilidades de direccionales, solamente presentamos las formas conocidas hasta ahora. I. Cambie el verbo de cada oración que se le dé, del presente al presente progresivo, al pretérito y al pretérito progresivo. Siga el ejemplo: a. imatataq qowanki imatataq qowachkanki

imatataq qowarqanki imatataq qowachkarqanki

manachu uyariwanki imamantataq tapuwanki rikuwankichu chaymanta imawantaq hampiwanki qamchu yanapawanki b. paymi tratawan paymi tratawachkan

paymi tratawarqa paymi tratawachkarqa

manam imatapas qowanchu kanankamaqa allintam yachachiwan taytaymi maqawan kaypim paniyqa suyawan pitaq kayta hapipuwan c. allintam kaymantaqa uyariki. allintam kaymantaqa uyarichkayki

allintam kaymantaqa uyarirqayki. allintam kaymantaqa uyarichkarqayki.

achkatam riki rantiki ñoqachu maqayki haykatam qoyki manachu allinta pagayki. qayna punchawmantam suyayki. d. haykatam pagasunki haykatam pagasuchkanki

haykatam pagasurqanki haykatam pagasuchkarqanki

paychu hampisunki Albertum maskasunki maykamataq apasunki hanaymantam hayasunki manam tapusunkichu. II. Conteste las siguientes preguntas: a. uyariwachkankichu allintachu uyariwachkanki maymantataq uyariwachkanki qayna punchawpas uyariwarqankichu piwantaq uyariwarqanki b. suyawachkanraqchu maypitaq suyawachkan sapallanchu suyawachkan imapaqtaq suyawachakan chisipas suyawarqachu c. ñoqachu maqachkayki imanasqataq maqachkaykiqa ñoqallachu maqachkayki imanasqataq payqa maqasuchkanki. d. pitaq runasimita yachachisuchkanki maypitaq yachachisuchkanki sapa punchawchu yachachisuchkanki maymanta runasimitataq yachachisuchkanki paupunichu castellanotapas yachachisurqanki. III. Use estas mismas preguntas en los otros tiempos: IV. Traduzca al Quechua: 1. ¿Cuánto te dí ayer? 2. Te estuvo esperando desde el medio día 3. Nunca me escribió. 4. Te estoy esperando desde hace rato. 5. ¿Cuánto me estas dando para la carne? 6. ¿Porqué te insultó? 7. María me estuvo lavando la ropa. 8. ¿Qué te contó de sus hijos? 9. Yo no te pedí nada. 10. ¿De qué te estuvo curando? 11. Me dolió toda la noche. 12. ¿Te estuvo ardiendo?

13. ¿Qué te estuvo doliendo? 14. ¿Qué te picó? 15. ¿Porqué te resondró tu padre? V. Cambie el tiempo de los verbos, como se le indica en cada ejemplo: a. imapaqtaq maskawankichik. imapaqtaq maskawachkankichik.

imapaqtaq maskawarqankichik. imapaqtaq maskawachkarqankichik.

qamkunam chaytaqa willawankichik. imatataq llaqtamanta apamuwankichik. qamkunaqa manam pagawankichikchu. imatataq qawawankichik. pukllaqchu icha llamkaqchu pusawankichik. b. manachu allinta ruwapuykiku.

manachu allinta ruwapuchkaykiku manachu allinta ruwapurqaykiku manachu allinta ruwapuchkarqaykiku.

kaypimiki mikuchikiku rimaykuykikum, taytay manam imatapas apamuykikuchu manam trataykikuchu kaymantapunim uyarikiku c.tukuy imatam tapuwanku.

tukuy imatam tapuwachkanku tukuy imatam tapuwaqaku tukuy imatam tapuwachkarqaku

maypitaq warmakuna suyawanku imapaqtaq qollqeta qowanku paykunam nisqayta uyariwanku imapaqtaq kaypiqa maskawanku. d. chay sipaskunam ruwapusunki. chay sipaskunam ruwapusuchkanki.

chay sipaskunam ruwapusurqanki. chay sipaskunam ruwapusuchkarqanki.

kay warmakunam qayasunki paykunam chaymantaqa tapusunki ñoqamantam chay runakunaqa suyasunki imatataq paykuna qosunki mama Mariapa wawankunachu taqsapusunki. VI. Conteste las siguientes preguntas: a. unayñachu suyawachkankichik. imay oramantataq suyawachkankichik imapaqtaq maskawachkankichik

qamkunachu qaynimpa punchawpas maskawarqankichik. qamkunallachu maskawarqankichik. b. allintatachu yanapachkaykiku imatataq qochkaykiku haykatataq qochkaykiku ñoqaykuchu tratachkaykiku manachu allinta qarachkaykiku. c. suyawachkanku maypitaq suyawachkanku pikunataq suyawachkanku imapaqtaq maskawachkanku unayñachu suyawachkanku d. paykunachu saraykita parqopusuchkanki haykapmantaq parqopusuchkanki kikinkuchu hallmapusurqanki kikinkuchu tarpupusurqanki paykunapunichu rutupusunki VII. Use estas mismas preguntas en los otros tiempos. VIII. Traduzca al quechua: 1. ¿Me están escuchando todavía? 2. ¿Cuánto me dieron Uds.? 3. ¿Porqué te estaban pegando esos chicos? 4. ¿A dónde me lo llevaron? 5. ¿No te lo están diciendo ellos? 6. ¿Porqué me mintieron? 7. Te estuvimos esperando exactamente desde el medio día. 8. Te estuvieron buscando esos chicos. 9. No me preguntaron nada. 10. ¿Te lo dijeron mis alumnos? 11. ¿Quiénes te rompieron el cántaro? 12. ¿Me buscaron ellos? 13. ¿Quiénes te dijeron eso? 14. ¿A qué hora me buscaron? (Uds. a mí). 15. ¿Dónde me están esperando?

EL SUFIJO DIRECCIONAL -MU Ejemplos: A) Sinchitam paramuchkan.

Abankaypiqa llumpaytam parachkan B) kallpamuchkankuchu. kallpachkankuchu. haykapitaq kutimunki. haykapitaq kutinki. C) kuchilluta haywamuway imatapas qomuwaychik D) taytaykita yanapamuy. Kachita rantimuchum. Explicación. En general el sufijo -MU es un direccional. A) Con verbos que se refieren a fenómenos climáticos, el -MU implica la realización del fenómeno en el lugar donde está el hablante o en un área cercana a él; la ausencia del -MU expresa automáticamente la realización del fenómeno en otro lugar (compárese los dos ejemplos). Ejemplos:

rupay: hacer calor rupamuy: hacer calor donde uno está paray: llover paramuy: llover donde uno está. chiriy: hacer frío chirimuy: hacer frío donde uno está.

B) Con verbos de movimiento, la presencia del sufijo -MU expresa dirección hacia el hablante; al eliminarlo se indica justamente una dirección contraria. Ejemplos:

kutiy: regresar kutimuy: regresar hacia acá. kallpay: correr kalpamuy: correr hacia acá. yaykuy: entrar yaykumuy: entrar hacia acá.

C) Con verbos de entrega, en combinación con los sufijos direccionales, el sufijo -MU tiene que ver con la dirección expresada por el sufijo de actor objeto. D) En muchos casos el sufijo -MU añade la idea de movimiento. Ejemplos:

rantiy: comprar rantimuy: ir a comprar pukllay: jugar pukllamuy: ir a jugar puñuy: dormir puñumuy: ir a dormir

I. Con verbos que se refieren a fenómenos climáticos. A) Efectúe las susticiones indicadas: a. llumpaytam paramuchkan, haku wasi ukuman.

(rupay) (chiriy) (wayray) (qasay) (ritiy)

b. Abankaypiqa sintitam pararqa (chiriy) (qasay) (ritiy) (chiriy)

(rupay) B) Use el direccional -MU al hacer el cambio. Siga el ejemplo.

Huamangapiqa sinchitam paran. KAYPIQA SINCHITAM PARAMUN.

Qayna punchawqa tumpallatas chirisqa. Qayna punchawqa tumpallatas chirimusqa. Abankaypiqa ritichkanchu. KAYPIQA RITIMUCHKANCHU. Chisiqa qasarqachu. CHISIQA QASAMURQACHU. Manam kanankama paranchu. MANAM KANANKAMA PARAMUNCHU. Puñunaykamachu ritirqa. PUÑUNAYKAMACHU RITIMURQA. Achikyaytam puyuchkarqa. ACHIKYAYTAM PUYUMUCHKARQA. Imay killapitaq aswanta qasan. IMAY KILLAPITAQ ASWANTA QASAMUN. Leqley leqleytas parasqa. LEQLEY LEQLEYTAS PARAMUSQA. Qayna wata sinchitachu wayrarqa. QAYNA WATA SINCHITACHU WAYRAMURQA. Tukuy tutantinmi pararqa. TUKUY TUTANTINMI PARAMURQA. Amaláy rupanman. AMALAY RUPAMUNMAN. Amaláy paranman. AMALAY PARAMUNMAN. Ojalaya rupanman. OJALAYA RUPAMUNMAN. Ojalaya qasanman. OJALAYA QASAMUNMAN.

C) Conteste las siguientes preguntas, libremente o con la sugerencia, cuando se le indique. Qayna punchaw rupamurqachu. Sinchitachu rupamurqa. Maypi kanaykamataq rupamurqa. Qaynimpa punchawpas rupamurqachu. Tutapiqa paramurqachu icha wayrayllachu wayramurqa. Tutapichu icha punchawpichu aswanta chirimun. Qayna watachu aswanta paramurqa icha kunan watachu. Imay killamanta imay killakamataq sierrapi paran. Limapichu icha llaqtaykipichu aswanta chirin. Kanan wata paramunqachuch. (amaláy) Kanan killa qasamunqachuch. (amaláy) Qaynimpa punchaw rupamurqachu. (manam) II. Con verbos de movimiento A) Efectúe las sustituciones indicadas. a. Pisipay pisipay yaykumuchkan.

(kallpay, kutiy, lloqsiy, hamuy, pusay) b. Haykaptaq taytayki kutimunqa.

(chayay, hamuy, apay, kachay, illay) c. Haykaptaq chayamurqankichik.

(qam, paykuna, pay, takiqkuna) B) Aplique el sufijo direccional -MU. Siga el ejemplo. Ejemplo: Imay oratataq yaykurqankichik. - IMAY ORATATAQ YAYKUMURQANKICHIK. Pitataq pusankichik. - PITATAQ PUSAMUNKICHIK. Imatataq apasaqku. - IMATATAQ APAMUSAQKU. Haykapitaq ripunqaku. - HAYKAPITAQ RIPUMUNQAKU. Pitataq kachi rantinampaq kacharqanki. - PITATAQ KACHI RANTINAMPAQ

KACHAMURQANKI. Maykamataq kallparqankichik. - MAYKAMATAQ KALLPAMURQANKICHIK. Pikunataq yaykuchkanku. - PIKUNATAQ YAYKUMUCHKANKU. Wawaykita apay. - WAWAYKITA APAMUY. Chawpi punchawtachu sapa punchaw yaykunku. - CHAWPI PUNCHAWTACHU

SAPA PUNCHAW YAYKUMUNKU. Piwantaq kacharqanki. - PIWANTAQ KACHAMURQANKI. Haykapitaq llaqtaykichikman kutinkichik. - HAYKAPITAQ LLAQTAYKICHIKMAN KUTIMUNKICHIK. Tempranu pasachun. - TEMPRANU PASAMUCHUN. Yaykuy, taytáy. - YAYKUMUY, TAYTAY. Mamaykita pusay. - MAMAYKITA PUSAMUY. Imanasqataq mana churinta kachanchu. - IMANASQATAQ MANA CHURINTA KACHAMANCHU. C) Conteste las siguientes preguntas:

Maymantataq chay warmakuna chayamuchkanku.

Taytaykiqa chayamunñachu. Pikunataq kayman yaykumurqaku. Qamkunapas yaykumurqankichikchu. Imamantaq yaykumurqankichik. Maymantattaqsi chaytaqa apamusqaku. Chayllatachus apamusqaku. Haykaptaq mamayki kutimurqa. Sapallanchu kutimurqa. Imanasqataq chaylla kutimurqa. Kay orastachu sapa punchaw lloqsimunku. Mayor wawaykitachu icha sullka wawaykitachu kachamurqanki. Maymantataq kallpamurqa. Imay oratataq chayamurqankichik.

III. Con verbos de entrega. A) Efectúe las sustituciones indicadas. a. Aychata haywaykamuway.

(yaku) (kachi) (pacha) (qollota) (tunaw)

b. Imatapas qomuway. (qamkuna-ñoqaman) Imatapas qomuwaychik. (pay-ñoqaman) Imatapas qomuwachun. (paykuna-ñoqaman) Imatapas qomuwachunku.

B) Conteste como en el ejemplo. Use la sugerencia. Ejemplo. Imatataq haywamusayki (yanta)

YANTATA HAYWAMUWAY. Imatataq qomusaykiku. (hacha) - HACHATA QOMUWAYCHIK. Imatataq haywamusunki. (tawna) - TAWNATA HAYWAMUWACHUN. Wisllatachu haywamusayki. (arí) - ARÍ, WISLLATA HAYWAMUWAY. Mayqen wisllatataq haywamusayki. (hatun kaq) - HATUN KAQTA HAYWAMUWAY) Timpusqa yakutachu icha chiri yakutachu haywamusqaykiku.

CHIRI YAKUTA HAYWAMUWAYCHIK. Puñupi kaqtachu icha mankapi kaqtachu haywamuwaychik.

MANKAPI KAQTA HAYWAMUWAYCHIK. Qoqo pachatachu icha chaki pachatachu qomusunki.

CHAKI PACHATA QOMUWACHUN. Qayna punchaw taqsasqanchikyachu icha kunan taqsasqanchiktachu qomusunki.

KUNAN TAQSASQANCHIKTA QOMUWACHUN.

Kulli saratachu icha almidón saratachu haywamusqayki. ALMIDON SARATA HAYWAMUWACHUN.

IV. El Sufijo -Mu Expresando Movimiento A). Aplique el sufijo -mu en su posición correcta. Ejemplo: Alfata rantiy. - Alfata rantimuy.

Puñuyña. - Puñumuyña. Wakpiyá llamkaychik. - Wakpiyá llamkamuychik. Taytanwan rimachun. - Taytanwan rimamuchun. Imatapas ruwachunku. - Imatapas ruwamuchunku. Samasunña. - Samamusunña. Warmakuna, mikuychikña. - Warmakuna, mikumuychikña. Pachayta taqsay. - Pachayta taqsamuy. Mamaykiwanmi parlasaq. - Mamaykiwanmi parlamusaq. Imatataq wakpiqa ruwasaqku. - Imatataq wakpiqa ruwamusaqku. Misata uyarisaqchu. - Misata uyarimusaqchu. Taytaykiwanmi tratasaqku. - Taytaykiwanmi tratamusaqku. Wakpi pukllaychik. - Wakpi pukllamuychik. Triguta rutuchun. - Triguta rutumuchun. Yakuta timpuchichunku. - Yakuta timpuchimuchunku. Wawaykiman mikuchiy. - Wawaykiman mikuchimuy. Pachaykichikta taqsachiychik. - Pachaykichikta taqsachimuychik. Hawapi puñuchun. - Hawapi puñumuchun. Ruwanaytam ruwasaq. - Ruwanaytam ruwamusaq. Piwantaq parlasaqku. - Piwantaq parlamusaqku.

B) Conteste libremente.

Imatataq rantimusaqku. Maypitaq puñumusaq. Piwantaq parlamusaqku. Imatataq wakpiqa ruwamunqa. Maypitaq pukllamunqa. Piwantaq tupamurqanchik. Maypitaq chaytaqa uyarimurqaku. Qamkunachu tapumurqankichik. Ima nispataq tapumurqankichik. Taripamusaqkuchu. Maypitaq taripamusaqku. Uyarimuwankichikchu. Maymantataq uyarimuwankichi.

C) Ejercicios de traducción. a. Sarata rantimusaq.

Voy a ir a hablar con María. - Mariawan parlamusaq. Voy a ir a hacer mi tarea. - Ruwanaytam ruwamusaq. Voy a ir a jugar con Esteban. - Estebanwan pukllamusaq. Voy a ir a comprar un reboso. - Llikllitatam rantimusaq. Voy a ir a darle el encuentro a mi padre. - Taytaytam taripamusaq.

Voy a ir a escuchar misa en el pueblo. - Llaqtapim misata uyarimusaq. Voy a ir a comprar ropa. - Pachatam rantimusaq.

b. Ruwananta ruwamuchun.

Que vaya a comprar una escoba. - Pichanata rantimuchun. Que vaya a preguntarle a José. - Joseyta tapumuchun. Que vaya a avisarle a su mamá. - Mamanman willamuchun. Que vaya a decirle a su hermano. - Wawqenman nimuchun. Que vaya a coger pacaes. - Paqayta pallamuchun. Que vaya a recoger molle. - Molleta huñumuchun. Que vaya a moler el trigo. - Triguta kutamuchun.

c. Taytakutam yanapamunqaku.

Vamos a ir a buscar a nuestro padre. - Taytaykutam maskamusaqku. Voy a ir a estudiar quechua. - Runasimitam estudiamusaq. Va a ir a hablar con Miguel. - Miguelwanmi parlamunqa. Van a ir a coger tunas. - Tunastam pallamunkichik. Vamos a ir a cortar esos árboles. - Chay sachakunatam

kuchumusaqku. Voy a ir a sembrar el maíz. - Saratam tarpumusaq. Van a ir a buscar semilla. - Muyatam maskamunqaku. Va a ir a ayudar a su hermano. - Wawqentam yanapamunqa. Vamos a ir a preguntarle precisamente de eso. – Chaymantapunim

tapumusunchik.

LA PARTICULA DE OBLIGACION -NA Ejemplos: Timpuwanmi rantina molletaqa, mamáy. Sumaqta nuyuchina hinaspa timpuchina. Ñoqapas achkam ruwanay, kostalkunam seranay. Dispensaykuway, taytáy. Yanakunaymi kachkan. Pachaytam taqsanay karqa. Explicación. El sufijo -na, como sufijo verbal sirve para expresar la idea de obligación. Como podemos observar en los ejemplos, puede darse la idea de obligación de un modo impersonal o personal. Veamos el siguiente ejemplo:

Saratam rantinay (kachkan) (Karqa) Saratam rantina. Saratam rantinayki (kachkan) (Karqa) Saratam rantina kachkan. Saratam rantinan. (kachkan) (Karqa) Saratam rantina karqa. Saratam rantinanchik. (kachkan) (Karqa)

Saratam rantinayku (kachkan) (Karqa) Saratam rantinaykichik (kachkan) (Karqa)

Saratam rantinanku (kachkan) (Karqa) Si la obligación es personal, para indicar la persona gramatical nos valdremos de los sufijos nominales de persona, mas no de las terminaciones verbales. I. Efectúe las sustituciones indicadas. a. Timpuwanmi rantina molletaqa, mamáy.

(maskay) (nuyuchiy) (timpuchiy) (pallay) (huñuy)

b. Imatataq ruwana (kachkan) (karqa) (apay, rutuy, kuchuy, kutay, chamchay)

c. Ñoqallam llaqtataqa rinay. (pay, ñoqayku, qamkuna, ñoqanchik, qam)

d. Conradopa pachantam seranay kachkan (karqa) (pay, qam, Elisa, ñoqayku, qamkuna, paykuna)

II. Cambie las siguientes oraciones como en el ejemplo: Ejemplo:

Ñoqaykuqa manam qawasaqkuchu chayta. ÑOQAYKUQA MANAM QAWANAYKUCHU CHAYTA. Uchutawan kachitam rantisaq. UCHUTAWAN KACHITAM RANTINAY. Kanan punchawqa llaqtatam rinqa. KANAN PUNCHAWQA LLAQTATAM RINAN. Juanpa chakrantam cercuchasaqku. JUANPA CHAKRANTAM CERCUCHANAYKU. Imatataq qayna punchawqa ruwanki. IMATATAQ QAYNA PUNCHAWQA RUWANAYKI KARQA. Saratam kutasaq, kuchiman mikuchisaq. SARATAM KUTANAY, KUCHIMAN MIKUCHINAY. Achka pachatam qayna punchawqa taqsaniku. ACHKA PACHATAM QAYNA PUNCHAWQA TAQSANAYKU KARQA. Tukuy punchawmi llamkankichik. TUKUY PUNCHAWMI LLAMKANAYKICHIK. Kaypim sapa tuta tupasaqku. KAYPIM SAPA TUTA TUPANAYKU.

Qamchu chaymanta paganki. QAMCHU CHAYMANTA PAGANAYKI. Maytataq qaynimpa punchawqa rinku. MAYTATAQ QAYNIMPA PUNCHAWQA RINANKU KARQA. PAQARINMI MARIATAQA YANAPASUNCHIK. Paqarinmi Mariataqa yanapananchik. Piwantaq qayna killa hamunki. PIWANTAQ QAYNA KILLA HAMUNAYKI KARQA. Imapaqtaq ñoqaykuqa risaqku. IMAPAQTAQ ÑOQAYKUQA RINAYKU. Chisim tayta Conradowanqa parlani. CHISIM TAYTA CONRADOWANQA PARLANAY KARQA.

III. Conteste las siguientes preguntas. Siga el ejemplo. a. Ejemplo: Llaqtata rinkichu.

- Rinaymi kachkan, pero manachusmi kunanqa atisaqchu. Misata uyarinkichikchu.

- Uyarinaykum kachkan, pero manachusmi kunanqa atisaqkuchu.. Llamkaqkunaman paganqakuchu.

- Paganankum kachkan, pero manachusmi kunanqa atinqakuchu. Kunanchu saranta hallmankichik.

- Arí, kunanmi hallmanayku kachkan, pero manachusmi kunanqa atisaqkuchu. Aqata ruwankichu.

- Ruwanaymi kachkan, pero manachusmi kunanqa atisaqchu. Taytaywan parlanqakuchu.

- Parlanankum kachkan, pero manachusmi kunanqa atinqakuchu. b. Ejemplo: Pachata taqsarqankichikchu. - Taqsanaykum karqa, pero manam atirqanikuchu.

Takllata maskarqankichu. - Maskanaymi karqa, pero manam atirqanichu. Mamaykiqan tuparqakuchu. - Tupanankum karqa, pero manam atirqakuchu. Qayna punchaw lloqsirqankichu. - Lloqsinaymi karqa, pero manam atirqanichu. Estebampa wasinta chayarqankichikchu - Chayanaykum karqa, pero manam atirqanikuchu. Chay sachataqa kuchurqakuchu. - Kuchunankum karqa, pero manam atirqakuchu. c. Preguntas de respuesta libre.

Imatataq apana.

Imatataq ruwana karqa. Maykamataq pusana. Pitataq pusana karqa. Piwantaq tupanayki karqa. Maykamataq paqarin rinaykichik. Maypitaq tupananku karqa. Haykatam Franciscoman qonayki. Imay oratataq lloqsinanchik. Hayka kutitataq rinan.

IV. Traduzca al quechua. 1. Tenemos que estar allá al medio día. 2. ¿Cuánto tienen que darle a José? 3. Tuvimos que esperar mucho tiempo. 4. Deben hablar con mi padre. 5. Hay que hacer muchas cosas. 6. Tienen que comprar una nueva hacha. 7. Tenía que haberme encontrado con Miguel, pero no tuve tiempo. 8. ¿Qué hay que hacer mañana? 9. Debemos ir a la escuela desde mañana. 10. Tienen que terminar de comer. 11. Tenemos que ir con los escolares. 12. Tenías que haber terminado de trabajar ayer, pero llovió mucho. 13. Tus hijos deben ir a la escuela. 14. Debemos amar a nuestros semejantes. 15. Deben comer más.

SUFIJOS DIRECCIONALES. ACTOR SINGULAR - OBJETO PLURAL.

Tiempo Presente R. V. Actor – Objeto Uyari - wankiku - (y) kichik (tú a nos) (yo a Uds.) - wanchik (Id.) (el a nos. I.) - wanku - sunkichik (él a nos E.) (él a Uds.)

Tiempo Futuro

R.V. Actor – Objeto

Qaya - wankiku - s (q) aykichik (tú a nos) (yo a Uds.) - wasun (chik) Id. - wanqaku - sunkichik (él a nos. E.) (él a Uds.) Explicación. Para completar la relación de los sufijos direccionales, presentamos las formas que expresan actor singular y objeto plural. Podemos observar que las formas -wankiku (tú a nos) y -sunkichik (él a Uds.) son válidas tanto para el presente como para el futuro. FORMAS DEL PRESENTE I. Efectúe las sustituciones indicadas. a. Uyariwankikuchu chaymanta. (rikuy, qaway, musyay, tapuy) b. Ñoqaqa manam reqsikichikchu. (hikutay, qaqay, mikuchiy, yachachiy, uyariy) c. Payqa allintam yanupuwanchik. (seray, uyway, ruway, taqsay, parqoy) d. Sapa punchawmi maskawanku. (qqyay, llamkachiy, tapuy, qawapuy, manuy) e. Chay warmaqa kuyasunkichikmi.

(yuyay, reqsiy, uyariy, llakikuy, nesitay) II. Exprese las relaciones indicadas tomando como base la oración modelo. a. Hayka unayñataq reqsiwankiku. (Pay-ñoqaykuta)

Hayka unayñataq reqsiwanku. (pay-qamkunata) Hayka unayñataq reqsisunkichik (ñoqa-qamkunata) Hayka unayñataq reqsikichik. (pay-ñoqanchikta) Hayka unayñataq reqsiwanchik.

b. Imatataq ñoqaqa qoykichik. (qam-ñoqaykuman)

Imatataq qamqa qowankiku. (pay-qamkunaman) Imatataq payqa qosunkichik. (pay-ñoqanchikman) Imatataq payqa qowanchik. (pay-ñoqaykuman) Imatataq payqa qowanku.

c. Manam haykapipas yanapawanchikchu. (pay-ñoqaykuta)

Manam haykapipas yanapawankuchu. (ñoqa-qamkunata) Manam haykapipas yanapaykichikchu. (pay-ñoqanchikta) Manam haykapipas yanapawanchikchu. (pay-qamkunata) Manam haykapipas yanapasunkichikchu. (qam-ñoqaykuta) Manam hakapipas yanapawankikuchu.

d. Mariaqa allintam taqsapuwanku. (Rosa-qamkunapaq) Rosaqa allintam taqsapusunkichik (ñoqa-qamkunapaq) Ñoqaqa allintam taqsapuykichik. (Elisa-ñoqanchikpaq) Elisaqa allintam taqsapuwanchik. (qam-ñoqaykupaq) Qamqa allintam taqsapuwankiku.

III. Conteste las siguientes preguntas. a. Reqsiwankichu. Maypitaq reqsiwankiku. Unayñachu reqsiwankiku. b. Yachachikichikchu. Imatataq yachachikichik. Maymanta runasimitataq yachachikichik. c. Uyariwanchikchu. Maymantataq uyariwanchik. Payllachu uyariwanchik. d. Maskawankuchu. Sapa punchawchu maskawanku. Imapaqtaq maskawanku. e. Paychu yanapasunkichik. Imapitaq yanapasunkichik. Imay punchawmanta imay punchawkamataq yanapasunkichik. FORMAS DEL FUTURO I. Efectúe las sustituciones indicadas. a. Paqarinchu qollqeta qowankiku.

(manay, apamuy, yapay, apachiy) b. Manañam mastaqa yanapasqaykichikñachu.

(pusay, willay, rantipuy, yuyachiy) c. Mariachu icha Elisachu pusawasunchik.

(tapuy, reqsichiy, qawachiy, yanupuy, serapuy) d. Payqa manam imatapas tapuwanqakuchu.

(yapay, qawachiy, chaskiy, mikuchiy, ruwachiy) e. Wakmantaqa manam uyarisunkichikchu.

(musyay, reqsiy, rikuy, escribimuy) II. Expresa las relaciones que se le indiquen tomando como base la oración modelo. a. Paqarinchu icha minchañachu yanapawankiku. (ñoqa-qamkunata)

Paqarinchu icha minchañachu yanapasqaykichik (pay-ñoqaykuta) Paqarinchu icha minchañachu yanapawanqaku. (pay-ñoqanchikta) Paqarinchu icha minchañachu yanapawasunchik. (pay-qamkunata) Paqarinchu icha minchañachu yanapasunkichik.

b. Paqarinñam pachaykichiktaqa taqsapusqaykichik. (pay-ñoqaykupaq) Paqarinñam pachaykutaqa taqsapuwanqaku. (pay-ñoqanchikpaq) Paqarinñam pachanchiktaqa taqsapuwasun. (pay-qamkunapaq) Paqarinñam pachaykichiktaqa taqsapusunkichik. (qam-ñoqaykupaq) Paqarinñam pachaykutaqa taqsapuwankiku.

c. Imamantataq tapuwasunchik. (pay-ñoqaykuta) Imamantataq tapuwanqaku. (ñoqa-qamkunata) Imamantataq tapusqaykichik. (pay-qamkunata) Imamantataq tapusunkichik.(qam-ñoqaykuta) Imamantataq tapuwankiku. d. Haykapitaq wasintaqa pusawanqaku. (pay-ñoqanchikta) Haykapitaq wasintaqa pusawasunchik. (ñoqa-qamkunata) Haykapitaq wasiytaqa pusasqaykichik. (pay-qamkunata) Haykapitaq wasintaqa pusasunkichik. (qam-ñoqaykuta) Haykapitaq wasikitaqa pusawankiku. III. Conteste las siguientes preguntas. a. Paqarinchu icha minchachu pusawankiku. Maykamataq pusawankiku. Manachu llaqtakamapuni pusayta atiwankiku. b. Ñoqachu mincha punchaw suyasqaykichik. Maypitaq suyasqaykichik. Imapaqtaq suyasqaykichik. c. Joseychu yanapawasunchik. Imapitaq yanawasunchik. Trigu rutuypipas yanapawasunchu. Payllachu yanapawasun. d. Tapuwanqakuchus. Imamantataqsi tapuwanqaku. Ñoqallaykutachus tapuwanqaku. Chayllamantachus tapuwanqaku. e. Pitaq qollqeta qosunkichik Imapaqtaq chay qollqetaqa qosunkichik. Ñoqaykumanqa pitaq qowanqaku. Haykapitaqsi qosunkichik. IV. Traduzca al quechua.

1. Los esperaré en la puerta de la iglesia. 2. El nos dirá la verdad. (I) 3. ¿Cuándo nos presentas a tu papá? 4. ¿Quién los va a llevar al pueblo?

5. Ya no los voy a llevar. 6. ¿Con qué les lavo la ropa? 7. El ya no querrá ayudarnos. (E) 8. No tengo nada, ¿qué les voy a dar? 9. Nos hace trabajar duro. (E) 10. Yo no se lo dije. ¿quién les dijo eso? 11. ¿Por qué no nos vas a ayudar? 12. Yo les diré la verdad. 13. Dicen que no nos va esperar. 14. Nos esperará frente a la casa de María.

COMBINACION DE LOS SUFIJOS DIRECCIONALES (Acto Singular - Objeto Plural)

CON PARTÍCULAS DE TIEMPO. Pte. Progresivo Pretérito Pretérito Progresivo Narrat. Sorpresivo Niwachkankiku Niwarqankiku Niwachkarqankiku Niwasqankiku Nichkaykichik Nirqaykichik Nichkarqaykichik ---------------- Niwachkanchik Niwarqanchik Niwachkarqanchik Niwasqanchik Niwachkanku Niwarqaku Niwachkarqaku Niwasqaku Nisuchkankichik Nisurqankichik Nisuchkarqankichik Nisusqankichik

Explicación. Aquí damos las posibilidades de combinación de los sufijos de actor-objeto con las partículas de tiempo que conocemos, para expresar los tiempos que indicamos en el cuadro. I. Efectúe las sustituciones indicadas. a. Qamqa manam cheqaptachu niwachkankiku.

(pay-ñoqaykuman) Payqa manam cheqaptachu niwachkanku.

(pay-qamkunaman) Payqa manam cheqaptachu nisuchkankichik.

(pay-ñoqanchikman) Payqa manam cheqaptachu niwachkanchik.

(ñoqa-qamkunaman) Ñoqaqa manam cheqaptachu nichkaykichik.

b. Wasinmanta qawamusuchkankichikña. (ñoqa-qamkunata) Wasiymanta qawamuchkaykichikña. (pay-ñoqaykuta) Wasinmanta qawamuwachkankuña. (pay-ñoqanchikta) Wasinmanta qawamuwachkanchikña. (qam-ñoqaykuta) Wasikimanta qawamuwachkankikuña.

II. Conteste las siguientes preguntas. Uyariwachkankikuraqchu. Suyasuchkankichikchu. Qowachkanchikchu. Haykatataq qochkaykichik. Maskawachkankuchu. Qawawachkankikuchu. Ñoqachu nichkaykichik. Manusuchkankichikchu. Yanapawachkanchikchu. Tapuwachkankuchu.

III. Efectúe las sustituciones indicadas. a. Tukuy imatam yachachiwarqaku. (pay-ñoqanchikta)

Tukuy imatam yachachiwarqanchik. (pay-qamkunata) Tukuy imatam yachachisurqankichik. (ñoqa-qamkunata) Tukuy imatam yachachirqaykichik. (qam-ñoqaykuta) Tukuy imatam yachachiwarqankiku.

b. Imanasqataq chayta nirqaykichik. (pay-ñoqaykuman)

Imanasqataq chayta niwarqaku. (pay-qamkunaman) Imanasqataq chayta nisurqankichik. (pay-ñoqanchikman) Imanasqataq chayta niwarqanchik. (qam-ñoqaykuman) Imanasqataq chayta niwarqankiku.

IV. Conteste las siguientes preguntas

Tarisurqanckichikchu. Maypitaq tarisurqankichik. Maskawarqakuchu. Imay oratataq maskawarqaku. Mañawarqanchikchu. Imatataq mañawarqanchik. Llakikuwarqankikuchu. Llumpaytachu llakikuwarqankiku. Pitaq castellanota yachachisurqankichik. Hayka unaytaq yachachisurqankichik. Pitaq qayawarqaku. Maymantataq qayawarqaku.

V. Efectúe las sustituciones indicadas.

a. Paymi riki tratasuchkarqankichik, manachu yuyan. (pay-ñoqaykuta)

Paymi riki tratawachkarqaku, manachu yuyan. (pay-ñoqanchikta)

Paymi riki tratawachkarqanchik, manachu yuyan. (qam-ñoqaykuta)

Qanmi riki tratawachkarqankiku, manachu yuyanki.

(ñoqa-qamkunata) Ñoqam riki tratachkarqaykichik, manachu yuyankichik. b. Tukuy Enero killantinmi yanapawachkarqaku.

(pay-qamkunata) Tukuy enero killantinmi yanapasuchkarqankichik.

(qam-ñoqaykuta) Tukuy enero killantinmi yanapawachkarqankiku.

(pay-ñoqanchikta) Tukuy enero killantinmi yanapawachkarqanchik.

(ñoqa-qamkunata) Tukuy enero killantinmi yanapachkarqaykichik.

VI. Conteste las siguientes preguntas.

Yanapasuchkarqankichikchu. Imapitaq yanapasuchkarqankichik. Justinachu uyariwachkarqaku. Maymantataq uyariwachkarqaku. Ñoqachu yachachichkarqaykichik. Imatataq yachachichkarqaykichik. Maskawachkarqanchikchu. Imapaqtaq maskawachkarqanchik. Qayawachkarqankikuchu. Imapaqtaq qayawachkarqankiku.

VII. Cambie cada una de las siguientes expresiones a los tres tiempos que se le ejemplifican. Ejemplo: Haykatam qowanku. - Haykatam qowachkanku.

- Haykatam qowarqaku. - Haykatam qowachkarqaku.

Sapa punchawmi maskasunkichik. Manam ñoqachu chaymantaqa tapuykichik. Llaqtata rinanchikpaqmi maskawanchik. Imapaqtaq kay qollqetaqa qowankiku. Ñaqamantam qayaykichik. Chay warmam uyariwanchik. Pitaq qayasunkichik. Maypitaq chay runa suyawanku. Qamqa manam imapipas yanapawankikuchu. Allintachu rikuwankiku. Imamantataq tapusunkichik. Pitaq maskawanku. Imanasqataq tratasunkichik. Imatataq manuwanchik. 1. Ñoqayku maqaykiku qamkunata. (Nos. a Uds.)

2. Ñoqayku maqaniku paykunata. (Nos. a ellos) 3. Qamkuna maqawankichik ñoqaykuta. (Uds. a Nos.) 4. Qamkuna maqankichik paykunata. (Uds. a ellos) 5. Paykuna maqawanku ñoqaykuta. (Elñlos a Nos.) 6. Paykuna maasunkichik qamkunata. (Ellos a Uds.) Nota.Como podemos observar, las relaciones de actor plural a objeto plural no presentan formas especiales, sino que para expresarlas se toman como préstamos algunos de los sufijos direccionales, que tienen en común o el actor o el objeto con las nuevas formas que presentamos en el cuadro. Así el direccional -ykiku, que normalmente expresa la relación nosotros a ti, vale también para -nosotros a ustedes, si especificamos el objeto.

EL SUFIJO -ku (Reflexivo)

Ejemplos: "Qonqorakusaq" nisqa. Manachiki confesakurqachu. "Yanqachuch hamuchkani, manachus pipas kanchu" nispa mancharikusqa tumpata. Explicación. El sufijo -ku, añadido a una raíz verbal determinada expresa una acción reflexiva, es decir, una acción donde el sujeto y el objeto es la misma persona. Por medio de este mismo sufijo podemos expresar, como en castellano al usar un verbo reflexivo: lástima, emotividad, interés del sujeto en la acción, etc. El -ku también se usa para suavizar los imperativos. I. Efectúe las sustituciones indicadas. a. Makiytam mayllakuchkani. (pay, ñoqayku, paykuna, qamkuna, ñoqanchik) b. Maypitaq bañakurqaku. (qamkuna, pay, warmakuna, ñoqanchik) c. Imanasqataq mana ñaqchakunkichu. (pay, paykuna, qamkuna, qam) d. Pachakuchkankuñachá. (qam, pay, qamkuna, turikikuna) e. Imawantaq hampikuchkarqanki. (pay, qamkuna, ñoqayku, paykuna, ñoqanchik) f. Mayqen punchutataq churakunki. (pay, ñoqa, Domingo, taytay) II. Convierta cada una de las siguientes expresiones a su correspondiente construcción reflexiva. Ejemplo:

Manam paykunachu asirqakuqa. MANAM PAYKUNACHU ASIKURQAKUQA. 1. Manam ñaqchayta yachanchu. (MANAM ÑAQCHAKUYTA YACHANCHU)

2. Sapa punchawmi kay orasta mayllanku. (SAP PUNCHAWMI KAY ORASTA MAYLLAKUNKU) 3. Imanasqataq mana ñañaykita simpankichu. (IMANASQATAQ MANA SIMPAKUNKICHU) 4. Umantam hampichkan. (UMANTAM HAMPIKUCHKAN) 5. Imamantataq hampirqankichik. (IMAMANTATAQ HAMPIKURQANKICHIK) 6. Chay sipaswanmi kasarachirqa. (CHAY SIPASWANMI KASARAKURQA) 7. "Qonqoray" nispam niwan. ("QONQORAKUY", NISPAM NIWAN) 8. Imanasqataq taytaykitaqa piñachinki. (IMANASQATAQ PIÑAKUNKI) 9. Amayá mamaykitaqa llakichiychu. (AMAYA LLAKIKUYCHU) 10. Maypitaq kasarachirqankichik. (MAYPITAQ KASARAKURQANKICHIK) 11. Sierrapi warmikunaqa sumaqtam wawankuta pachachinku. (SIERRAPI WARMIKUNAQA SUMAQTAM PACHAKUNKU) 12. Qayna watallam tayta Domingollaqa wañurqa. (QAYNA WATALLAM TAYTA DOMINGOLLAQA WAÑUKURQA) 13. Pitaq libruykunataqa aparqa. (PITAQ LIBRUYKUNATAQA APAKURQA) 14. Mayman rinanpaqtaq allichachkan. (MAYMAN RINANPAQTAQ ALLICHAKUCHKAN) 15. Imay oratataq pasarqankichik. (IMAY ORATATAQ PASAKURQANKICHIK) 16. Yakupim qawachkanku. (YAKUPIM QAWAKUCHKANKU) 17. Paqarinqa wallpa waqaytam hatarisaq (PAQARINQA WALLPA WAQAYTAM HATARIKUSAQ) 18. Achka qollqetas tarisqaku. (ACHKA QOLLQETAS TARIKUSQAKU) 19. Paqarinpunim wasinmantaqa lloqsisaqku. (PAQARINPUNIM WASINMANTAQA LLOQSIKUSAQKU) 20. Imanasqataq pakanki. (IMANASQATAQ PAKAKUNKI) 21. Imanasqataq warmataqa penqachinkichik. (IMANASQATAQ PENQAKUNKICHIK) 22. Tayta Pedrowan parlanankamam lluptisaqku. (TAYTA PEDROWAN PARLANANKAMAM LLUPTIKUSAQKU) 23. Imanasqataq umaykichikta aspinkichik. (IMANASQATAQ UMAYKICHIKTA ASPIKUNKICHIK) 24. Maymantaq ripusqaku. (MAYMANTAQ RIPUKUSQAKU) 25. Imawantaq taqsachkanki.

(IMAWANTAQ TAQSAKUCHKANKI) III. Al contestar, use una construcción reflexiva.

Ejemplo: Pitaq hampichkan. MANAM PIPAS HAMPINCHU, KIKILLANMI HAMPIKUCHKAN. 1. Pitaq pachanta serapun. MANAM PIPAS SERAPUNCHU, KIKILLANMI SERAKUN. 2. Pitaq kay wawata pachachirqa. MANAM PIPAS PACHACHIRQACHU, KIKILLANMI PACHAKURQA. 3. Pitaq ñaqchasunki. MANAM PIPAS ÑAQCHAWANCHU, KIKILLAYMI ÑAQCHAKUNI. 4. Pitaq pisqokunapaq qesachapun. MANAM PIPAS QESACHAPUNCHU, KIKILLANKUM QESACHAKUNKU. 5. Piataq wasikita pichapusunki. MANAM PIPAS PICHAPUWANCHU, KIKILLAYMI PICHAKUNI. 6. Pitaq chay sombrerotaqa churachirqa. MANAM PIPAS CHURACHIRQACHU, KIKILLANMI CHURAKURQA. 7. Pitaq punkuta kicharqa. MANAM PIPAS KICHARQACHU, KIKILLANMI KICHARURQA. 8. Pitaq qayna punchaw upachisunki. MANAM PIPAS UPACHIWANCHU, KIKILLAYMI UPAKUNI. 9. Pitaq pachaykita serapusunki. MANAM PIPAS SERAPUWANCHU, KIKILLAYMI SERAKUNI. 10. Pitaq taqsapuchkan. MANAM PIPAS TAQSAPUCHKANCHU, KIKILLANMI TAQSAKUCHKAN.

IV. Aplique el sufijo -ku, para suavizar el imperativo.

Ejemplo Kaychapi tiyay. - kaychapi tiyakuy. 1. Samaychikña. - Samakuychikña. 2. Yaykuy. - Yaykukuy. 3. Samachunña. - Samakuchunña. 4. Wasi ukupi samachunku. - Wasi ukupi samakuchunku. 5. Qonqoraychik. - Qonqorakuychik. 6. Upyasunña. - Upyakusunña. 7. Puñuyña. - Puñukuyña. 8. Upallaychikña. - Upallakuychikña. 9. Upallay. - Upallakuy. 10. Yaykuchunku. - Yaykukuchunku. 11. Kaypi taqsay. - Kaypi taqsakuy. 12. Sayariychik. - Sayarikuychik. 13. Upallachunña. - Upallakuchunña. 14. Samayña, taytáy. - Samakuyña, taytáy. 15. Upyaychik, upyaychik, baratullapi rantikuchkani. - Upyakuychik, upyakuychik,

baratullapi rantikuchkani. V. Conteste las siguientes preguntas.

a. Onqosqachu kachkanki. Hampikuchkankichu. Iwawantaq hampikuchkanki. Imamantataq hampikuchkanki. Hayka unayñataq kay hampiwan hampikuchkanki.

b. Warmakuna bañakurqakuchu. Maypitaq bañakurqaku. Kananqa bañakuchkankuchu. Mayupichu qochapichu bañakuchkanku. Sapa punchawchu bañakunku.

c. Imanasqataq pakakuchkarqankichik. Maypitaq pakakurqankichik. Piwantaq pakakurqankichik. Pimantataq pakakuchkarqankichik. d. Sumaqtachu sierrapi warmikuna pachakunku. Imaynatataq pachakunku. Imawantaq weqawninkuta watakunku. Hatun llaqtakunapi hinachu paykunaqa pachakunku. Imatawantaq churakunku. e. Kasarasqañachu kanki. Piwantaq kasarakurqanki. Maypitaq kasarakurqanki. Fiestata ruwarqankichikchu kasarakunaykichikpaq. Hayka uñayñataq kasarakusqaykimanta.

f. Kikillanchu punku kichakurun.

Imawantaq kichakurun. Tutapichu icha punchawpichu kichakurarqa. Imay oratataq escuela kichakun. Tiendakunaqa imay oratataq kichakunku. g. Pasakunkichikchu. Maytataq pasakunkichik. Imanasqataq pasakunkichik. Sapallaykichikchu pasakunkichik. Ñoqaqa haykapsi pasakusaq. h. Kikillaykichikchu pachaykichikta serakunkichik. Kikillaykichiktaqchu taqsakunkichik. Maypitaq taqsakunkichik. Pitaq yanupusunkichik. Pitaq wasikichikta pichapusunkichik. Semanapi hayka kutitataq pichakunkichik.

i. Asikuchkarqakuchu. Pimantataq asikuchkarqaku. Qamkunapas asikurqankichikchu. Imanasqataq asikurqankichik. Ñoqa asikuchkanichu.. j. (Conteste usando una forma imperativa)

Ejemplo: Puñukusaqñachu. - Arí, puñukuyña. Samakusaqkuñachu. - Arí, samakuychikña. Tiyakunqañachu. - Arí, tiyakuchunña. Yayakukunqakuñachu. - Arí, yaykukuchunkuña. Lloqsikusaqñachu. - Arí, lloqsikuyña. Pasakunqañachu. - Arí, pasakuchunña. Ripukusaqkuñachu. - Arí, ripukuychikña. Pachakunqakuñachu. - Arí, pachakuchunkuña. Chutukunqañachu. - Arí, chutukuchunña. Upallakusaqkuñachu. - Arí, upallakuychikña. Hatarikusaqñachu. - Arí, hatarikuyña.

VI. Traduzca al quechua.

1. ¿Ya te lavaste los pies? 2. No quiere peinarse. 3. ¿Ya te estás curando? 4. Me salí a mediados de mes. 5. ¿Cómo así te mordiste la lengua? 6. Siéntese en esa silla. 7. Ella misma se cose la ropa. 8. Ellos se visten muy bien. 9. Dicen que se fueron temprano. 10.Ellos se subieron al árbol. 11. ¿Quién se lavó aquí? 12. Fueron ustedes los que se pusieron ese sombrero. 13. ¿Por qué se estaba enojando tu papá? 14. No te preocupes. 15. Nos asustamos mucho. 16.Nos fuimos temprano. 17. Amárrate bien. 18. ¿Por qué te pusiste mi camisa? 19. Tienen verguenza por eso se ocultan. 20. Nadie se rio de él, ¿por qué se averguenza? 21. Se golpeó la cabeza en la puerta. 22. ¿Por qué te ensucias tanto? 23. ¿Por qué no se cura con la medicina que le dí? 24. Cada uno se comió cinco panes.

VARIANTES DE LOS SUFIJOS -KU Y -PU ANTES DE -MU. Ejemplos: a. Puñuka muyña. Samakamuychikña. b. Taytaypaqmi pachata rantipamusaq. Qollqenta qopamuy Explicación. Como podemos observar en los ejemplos, los sufijos -ku y pu que ya estudiamos, camban en -ka y -pa respectivamente antes del sufijo -mu. I. Efectúe las sustituciones indicadas.

a. Yaw, Esteban, puñukamuyña. (Samay) Yaw, Esteban, samakamuyña (tiyay) Yaw, Esteban, tiyakamuyña (pukllay) Yaw, Esteban, pukllakamuyña (Llamkay) Yaw, Esteban, llamkakamuyña (yaykuy) Yaw, Esteban, yaykukamuyña. b. Amiguchaywanmi pukllakamurqani. (ñoqayku) Amiguchaykuwanmi pukllakamurqaniku. (paykuna) Amiguchankuwanmi pukllakamurqaku. (pay) Amiguchanwanmi pukllakamurqa. (qam) Amiguchaykiwanmi pukllakamurqanki. (ñoqanchik) Amiguchanchikwanmi pukllakamurqanchik.

c. Wak llaqtapiñam llamkakamusaqku. (ñoqa)

Wak llaqtapiñam llamkakamusaq. (paykuna) Wak llaqtapiñam llamkakamunqaku. (ñoqanchik) Wak llaqtapiñam llamkakamusunchik. (qam) Wak llaqtapiñam llamkakamunki. (pay) Wak llaqtapiñam llamkakamunqa. (qamkuna) Wak llaqtapiñam llamkakamunkichik.

II. Aplique la variante del sufijo -ku en cada uno de los casos

Ejemplo: Wakpi puñumuy. - WAKPI PUÑUKAMUY. 1. Makikichikta aymimuychik. MAKIKICHIKTA AYWIKAMUYCHIK. 2. Ñam oraña, mikumuchnña.

ÑAM ORAÑA, MIKUKAMUCHUNÑA. 3. Llaqtapim purimurqaniku. LLAQTAPIM PURIKAMURQANIKU. 4. Maypitaq bañakurqankichik. MAYPITAQ BAÑAKAMURQANKICHIK. 5. Imanasqataq mana taytaykimanta qollqetaqa mañamunkichu. IMANASQATAQ MANA TAYTAYKIMANTA QOLLQETAQA MAÑAKAMUNKICHU. 6. Ñoqaykum chay qollqetaqa tarimurqaniku. ÑOQAYKUM CHAY QOLLQETAQA TARIKAMURQANIKU 7. Chirimuyata pallamuy. CHIRIMUYATA PALLAKAMUY. 8. Tukuy punchawmi pukllamurqaku. TUKUY PUNCHAWMI PUKLLAKAMURQAKU. 9. Kanan orakamachu puñumurqankichik. KANAN ORAKAMACHU PUÑUKAMURQANKICHIK 10. Tusuqkunatam qawamuchkarqaniku.

TUSUQKUNATAM QAWAKAMUCHKARQANIKU. 11. Paymanta mañamuychik. PAYMANTA MAÑAKAMUYCHIK. 12. Manachu pisipankichik, manachu achikyaykama tusumurqankichik. MANACHU PIPANKICHIK, MANACHU ACHIKYAYKAMA TUSUKAMURQANKICHIK. 13. Imatataq kaypi ruwachkan, samamuchunña. IMATATAQ KAYPI RUWACHKAN, SAMAKAMUCHUNÑA. 14. Ama kaypi pukllaychikchu, hawapi pukllamuychik. AMA KAYPI PUKLLAYCHIKCHU, HAWAPI PUKLLAKAMUYCHIK. 15. Juanpa wasimpim puñumusqaniku. JUANPA WASIMPIM PUÑUKAMUSQANIKU. 16. Mayllakuchkankuñachu. MAYLLAKAMUCHKANKUÑACHU. 17. Munasqaykichikta hapimuychik. MUNASQAYKICHIKTA HAPIKAMUYCHIK. 18. Kikinyá qarakuchun. KIKINYA QARAKAMUCHUN. 19. Yaw warmakuna, ñaqchakuychikña. YAW WARMAKUNA, ÑAQCHAKAMUYCHIKÑA. 20. Munasqankutam akllakurqaku. MUNASQANKUTAM AKLLAKAMURQAKU.

VARIANTE DEL SUFIJO -pu ANTES DE -mu I. Efectúe las sustituciones indicadas.

a. Pachantam serapamuchkarqani. (taqsay) Pachantam taqsapamuchkarqani (warkuy) Pachantam warkupamuchkarqani. (limpiay) Pachantam limpiapamuchkarqani (pataray)

Pachantam patarapamuchkarqani. (orqoy) Pachantam orqopamuchkarqani. b. Qamyá rantipamuway, taytáy. (apay) Qamyá apapamuway, taytáy. (tarpuy) Qamyá tarpupamuway, taytáy. (kuchuy) Qamyá kuchupamuway, taytáy.(akllay) Qamyá akllapamuway, taytáy. (hallmay) Qamyá hallmapamuway, taytáy. c. Wawaymi pallapamuwanqa. (waway-qampaq) Wawaymi pallapamusunki.(waway-qamkunapaq) Wawaymi pallapamusunkichik. (waway-ñoqaykupaq) Wawaymi pallapamuwanqaku. (waway-paypaq) Wawaymi pallapamunqa. (ñoqa-qampaq)

Ñoqam pallapamusayki. (ñoqa-qamkunapaq) Ñoqam pallapamusaykichik. (pay-ñoqanchikpaq) Paymi pallapamuwasunchik. II. Aplique la variante del sufijo -pu en su posición correcta.

Ejemplo: Wasinta kichamuy. Wasinta kichapamuy. 1. Wawanta cuidamuychik. WAWANTA CUIDAPAMUYCHIK 2. Payyá taqsamuchun. PAYYA TAQSAPAMUCHUN. 3. Ñoqam tarpupusayki. ÑOQAM TARPUPAMUSAYKI 4. Wasintam pichapuchkarqani WASINTAM PICHAPAMUCHKARQANI. 5. Imanasqataq mana apamuwankichu. IMANASQATAQ MANA APAPAMUWANKICHU. 6. Pachaykitam patarapuchkarqayki. PACHAYKITAM PATARAPAMUCHKARQAYKI. 7. Tayta Juanmi qellqapuwarqa. TAYTA JUANMI QELLQAPAMUWARQA. 8. Paymi rantipusunki. PAYMI RANTIPAMUSUNKI. 9. Puñunantam mastapuchkarqani. PUÑUNANTAM MASTAPAMUCHKARQANI. 10. Ñachu qollqenta kutichipunkiña. NACHU QOLLQENTA KUTICHIPAMUNKIÑA. 11. Paymi tunasta pallapuwanku. PAYMI TUNASTA PALLAPAMUWANKU. 12. Qamchu tratapuwarqanki. QAMCHU TRATAPAMUWARQANKI.

13. Ñoqallaykum yanupuniku. ÑOQALLAYKUM YANUPAMUNIKU. 14. Ama hina kaychu, akllapuwayyá. AMA HINA KAYCHU, AKLLAPAMUWAYYA. 15. Tukuy punchawmi maskapuyki. TUKUY PUNCHAWMI MASKAPAMUYKI.

EL -SQA NARRATIVO. Ejemplo: - Huk wallpas kasqa chiwchisapallaña. - Huk llatapis huk warmi "manakuq risaq, resakuq risaq" nispan iglesiata risqa. - Chayraykus allillamanta yaykusqa. Explicación. Esta forma verbal que ya conocemos en otros contextos, se usa en todas las narraciones, en los cuentos particularmente, pero cabe aclarar que sólo el narrador usa esta forma para referirse a las acciones de los personajes del cuento; los personajes mismos -al intervenir en un diálogo- usarán cualquier tiempo.

LEA LA SIGUIENTE NARRACIÓN, Y LUEGO REPRODÚZCALA CON SUS PROPIAS PALABRAS.

LLAMKAYSAPA YANA WALLPAMANTA. Huk wallpas kasqa chiwchisapallaña; huk punchawsi chay wallpatrigu muhuta tarikurusqa hinaspas amiguchankunata nisqa: "pitaq kay muhuchata tarpurunman", nispa, misichañataq: "Ñoqaqa manam atinichu", nispas nisqa,allqochapas, kuchichapas, pavochapas chaynallatataqsi contestasqaku, "ñoqaqa manam", "ñoqaqa manam", nispanku. "Nispachaqa kikiypuni tarpukurusaq", nispas, yana wallpachaqa trigu muhuta tarpurusqa. Hinaptinsi triguga sumaqllataña wiñarusqa poqonankama."Triguyqa rutunapaq hinañam kachkan"; nispas wallpaqa kusikusqa, hinaspas kaqmanta allqochatapas, misichatapas, kuchichatapas, pavochatapas tapusqa: "pitaq kay triguta ruturunman",nispa, pero ñawpaq kuti hinas "ñoqaqa manam atinichu", nispa sapakama contestasqaku. "Chaypachaqa kikiypuni rutukurusaq", nispas wallpachaqa chiwchichankunawan trigutaqa rutukurusaq", nispas wallpachaqa chiwchichankunawan trigutaqa rutukurusqa. Rutuy tukuytaqa molinomanñas trigutaqa apana kasqa, hinaptinsi yapamanta llapan amigunkunata triguqa rutusqañam kachkan, pitaq molinoman aparunman", nispa tapukusqa, hinallatataqsi contestasqaku, ñawpaq kutikunapi hina; "nispachaqa kikiypuni aparusaq", nispas yana wallpachaqa molinoman triguntaqa kutachinanpaq aparusqa. Ña trigu kutasqaña kaptinsi wallpachaqa

yapamanta amigunkunata tapukusqa: "triguqa kutasqañam kachkan, pitaq tantata ruwarunman; nispa, pero manas mayqenpas tanta ruwaytaqa munasqachu, hinaptinsi wallpachaqa sapallan tantataqa ruwakurusqa. Wasinpi tantata hornomanta qorqoptinsi amigunkunaqa qawarayasqaku tantata munapayastin; "imanasqataq mana tantaykitaqa qowankikuchu", nispas tapusqaku, wallpachañataq nisqa: "qamkuna yanapawayta munarqankichikchu" - "manapunim munarqankichikchu, kananqa ñoqallam tantataqa mikukusaq", nispa, hinaspas chiwchichankunawan mikukuyta qallarisqa, mana amigunkunapa nisqankuta kasukuspa.

FORMAS DE EXPRESAR EL SUPERLATIVO. Ejemplos: Allqoyoqchu kanki, piñachu. - Arí, piñallañam. Qaynimpa huk runa willawarqa suwallaña atoqmanta. Qaway, taytáy, ancha wira aycha, miskillaña chupipaq. Explicación. Uno de los modos de expresar el grado superlativo en quechua es aplicando la secuencia -llaña después de una raíz adjetival; antes vimos otra forma de expresar esto mismo (sufijo -su), y también podemos agregar que el uso del pre-adjetivo ancha nos da este mismo sentido. Así, si tomamos el adjetivo karu, tenemos las siguientes posibilidades: karusu, karullaña, ancha karu, y aun podemos duplicar el adjetivo para expresar lo mismo: karu karu, karu karullaña. I. Aplique la secuencia -llaña en cada caso.

Ejemplo: Llaqtaykiqa karum kasqa. Llaqtaykiqa karullañam kasqa. 1. Allqoykiqa piñam kasqa. ALLQOYKIQA PIÑALLAÑAM KASQA. 2. Sumaqmi wasin, ¿aw? SUMAQLLAÑAM WASIN, ¿AW? 3. Kay uvasqa miskim kasqa. KAY AVASQA MISKILLAÑAM KASQA. 4. Mariapa turinqa onqosqam kachkasqa. MARIAPA TURINQA ONQOSQALLAÑAM KACHKASQA. 5. Lima llaqtaqa hatu-hatunmi. LIMA LLAQTAQA HATU-HATUNLLAÑAM. 6. Chay sipasqa miskitam takin. CHAY SIPASQA MISKILLATAÑAM TAKIN. 7. Tullum Juampa kuchinkunaqa kasqaku. TULLULLAÑAM JUAMPA KUCHINKUNAQA KASQAKU. 8. Payqa suma-sumaqtam awan.

PAYQA SUMA-SUMAQLLATAÑAM AWAN. 9. Chay hampita qatqe-qatqem kasqa. CHAY HAMPIQA QATQE-QATQELLAÑAM KASQA. 10. Qella-qellam chay wawaykiqa kasqa. QELLA-QELLALLAÑAM CHAY WAWAYKIQA KASQA. 11. Achka runakunas hamusqaku. ACHKALLAÑA RUNAKUNAS HAMUSQAKU. 12. Sinchi-sinchitam parachkan SINCHI-SINCHILLATAÑAM PARACHKAN. 13. Karu-karupim yachasqaku. KARU-KARULLAPIÑAM YACHASQAKU 14. Kallpasapam kasqanki. KALLPASAPALLAÑAM KASQANKI. 15. Qamkunaqa achkatam mikusqankichik. QAMKUNAQA ACHKALLATAÑAM MIKUSQANKICHIK.

II. Ejercicios de sustitución múltiple a. Chay allqoqa piñallañam kasqa. ……………suwa………….….. ……….runa…………………… Kay……………………………. ……………..llulla……………. Qam…………………………… ………………qella…………… ………………………kasqankichik. …………….yachaysapa…………… Chay warma ………………………. ………………..kallpasapa………… b. Laqataykipi warmakunaqa qellallañam kasqaku. …………….runakuna…………………………. …………………………….maqlla……………. Wasikipi……………………………………….. ………………………………..llamkaysapa….. ………………warmikuna…………………….. Kaypi………………………………………….. ……………….qarikuna………………………. ………………………………..yachaysapa…… Wakpi…………………………………………. ………………………………..apu…………… III. Conteste las siguientes preguntas como en el ejemplo. a. Ejemplo: Hatunchu wasin kasqa. ARI, HATUNLLAÑAM KASQA. Sumaqchu pachan kasqa.

Piñachu allqoykichik. Miskichu tunas kasqa. Apuchu chay runakuna. Qollqesapachu amiguyki. Qellachu chay warmakuna kasqaku. Maqllachu chay runa.

b. Ejemplo: Qatqechu chay hampi kasqa. Arí, qatqe-qatqellañam kasqa. Sumaqchu Cuzco llanta kasqa. Kallpasapachu chay runakuna kasqaku. Chaninchu kasqa. Hatunchu Lima llaqta kasqa. Miskitachu riman. Karupichu chay warmakuna yachanku. Achkachu rirqaku.

c. Cambie al superlativo como en el ejemplo. Ejemplo: P. Chayqa ancha sasam A. Chayqa sasallañam P. Chayqa sasa-sasam. A. Chayqa sasa-sasallañam. Piñam allqotam apachkanku. PIÑALLAÑA ALLQOTAM APACHKANKU. Karu-karumantam hamuchkaniku. KARU-KARULLAMANTAÑAM HAMUCHKANIKU. Sasa-sasatam riman. SASA-SASALLATAÑAM RIMAN. Piña-piñam chay runaqa. PIÑA-PIÑALLAÑAM CHAY RUNAQA. Chay warmiqa chani-chanintam rantikun CHAY WARMIQA CHANI-CHANINLLATAÑAM RANTIKUM Achka-achkam hamusqaku. ACHKA-ACHKLLAÑAM HAMUSQAKU. Chay warmiqa llulla-llullam kasqa. CHAY WARMIQA LLULLA-LLULLALLAÑAM KASQA.

LA FORMA HINA

Ejemplos:

a. Yunkapi hinam llaqtaykipiqa parasqa. Paykuna hina sinchitam ñoqaykupas llamkaniku. b. Tutachiki rirqa, aw, taytáy. Mana llumpay tutachu, las seis chikata hina. Chawpi tutata hinam kutimusaqku. c. Kaymanta Limakam hinam purirqaniku. Maykama hinataq rirqankichik. d. Tanta rantiq hinam risaqku. Maman watukuq hinam yaykusunchi. e. Manam llamkasqayman hinachu pagaqan. Joseypa nisqanman hinam ruwarqaniku. Explicación. Los ejemplos dados de (a). a (e), corresponde a 5 usos diferentes de la forma hina. En el primer caso, hina sirve para expresar el comparativo de igualdad, advirtiendo que hina se debe aplicar después del elemento base de la comparación. (Ej. (a.) ¡En tu pueblo llueve como en la montaña!; Nosotros trabajamos tan fuerte como ellos) El segundo caso, (b.) corresponde a la idea de aproximación en el tiempo (tiempo aproximado) (Ej.; Posiblemente fue de noche, ¿verdad, señor?; No muy de noche, a las seis aproximadamente; Volveremos más o menos a media noche.) El tercer caso, (c.) incluye ejemplos expresivos de distancia aproximada y comparada. (Ej.: Caminamos más o menos como de aquí a Lima.; ¿Comparando aproximadamente hasta dónde llegaron?) El cuarto caso, (d) la estructura: R.V. – q – hina = expresa la idea de pretexto. (Ej.: Iremos con el pretexto de comprar panes. Entraremos con el pretexto de visitar a su mamá). En el quinto caso, (e) expresamos conformidad de una acción con otra. (Ej.: No me paga conforme a mi trabajo.; Lo hicimos de acuerdo a lo que dijo José). FUNCIÓN DE COMPARATIVO I. Ejercicio de repetición. Yunqapi hinam llaqtaykipiqa parasqa. Paykuna hina sinchitam ñoqaykupas llamkaniku. Allqoyqa qampa hina hatunmi. Qamkunaqa ñoqayku hina kallpasapam kasqankichik. Pachaykiqa ñoqapa hina yuraqmi. Imanasqataq llakikun, wasinpi hinallataq kaypiqa kakun. II. Efectúe las sustituciones indicadas. a. Ñoqaqa manam qam hina qellachu kani. ………………..pay…………………… ………………………………suwa…… ………………..paykuna……………… …………………………….llulla…….. ………………..qamkuna…………….. ………………………….maqlla……… ………………..Pedro………………… ……………………………yachaysapa.

………………Elisa…………………… …………………………….rimaysapa.. b. Ñoqapa hina qacham pachaykiqa kasqa. Paypa………………………………….. …………………..wiswi………………. …………………..qanra………………. paykunapa……………………………… …………………..qellu……………….. Mariapa……………………………….. …………………..yana……………….. Elisapa…………………………………. …………………..yuraq……………….. Mamaypa………………………………. …………………..puka………………… III. Construya una nueva oración haciendo funcionar la forma hina como comparativo. Ejemplo: Wasiyqa hatunmi. Paypa wasimpas hatuntaqmi. Wasiyqa paypa hina hatunmi.

1. Kay waytaqa sumaqmi. Chay waytapas sumaqtaqmi. Kay waytaqa chay wayta hina sumaqmi.

2. Ñoqaykuqa wakcham kaniku. Qamkunapas wakchallataq kankichik. Ñoqaykuqa qamkuna hina wachkallam kaniku.

3. Llaqtaykipiqa sinchitam parasqa yunkapipas sinchitataqmi parasqa. Llaqtaykipiqa yunkapi hina sinchitam parasqa.

4. Turikiqa piñallañam kasqa. Turiypas piñataqami. (Turikiqa turiy hina piñam kasqa)

5. Ñoqaqa sinchitam llamkani. Paykunapas sinchitataqmi llamkanku. (Ñoqaqa paykuna hina sinchitam llamkani)

6. Taytaykiqa kallpasapam kasqa. Taytaypas kallapasapataqmi. (Taytaykiqa taytay hina kallpasapam kasqa)

7. Wawaykunapa librunkunaqa mosoqmi. Wawaykikunapapas mosoqmi kasqa. (Wawaykunapa librunkunaqa wawaykikunapa hina mosoqmi)

8. Kaypiqa alintam mikuniku. Wasiykupipas allintataqmi mikuniku. (Kaypiqa wasiykupi hina allintam mikuniku)

9. Pachaykiqa qellum kasqa. Ñoqapapas qellum. Pachaykiqa ñoqapa hina qellum kasqa.

10. Escuelaykuqa hatunsum. Qamkunapapas hatuntaqmi kasqa. (Escuelaykuqa qamkunapa hina hatunmi)

11. Taytaykiqa machuchañam kasqa. Taytaypas machuchañataqmi. (Taytaykiqa taytay hina machuchañam kasqa)

12. Kay wasikunaqa adobemantam kasqaku. Sierrapi wasikunapas adobemantataqmi. (Kay wasikunaqa sierrapi wasikuna hina adobemantam kasqaku) 13. Chay warmaqa qellam kasqa. Qampas qellataqmi kanki.

(Chay warmaqa qam hina qellam kasqa)

14. Paykunaqa llumpay miskitam upyanku. Paypas miskitataqmi upyan. (Paykunaqa pay hina miskitam upyanku)

15. Condorqa altu-altutam pawan. Ankapas altu-altutam pawan. (Condorqa anka hina altu-altutam pawan)

16. Tukuqa tutallapim purikun. Qarachupapas tutallapitaqmi purikun. (Tukuqa qarachupa hinam tutallapi purikun)

17. Pumaqa aychallatam mikun. Atoqpas aychallatataqmi mikun. (Pumaqa atoq hinam aychallata mikun)

18. Tunasqa miskim kasqa. Paqaypas miskitaqmi. (Tunasqa paqay hina miskim kasqa)

19. Qayna punchawqa sinchitam paramurqa. Qaynimpa punchawpas sinchitataqmi paramurqa. (Qayna punchawqa qaynimpa punchaw hina sinchitam paramurqa)

IV. Traduzca al quechua.

1. Rosa no es tan alta como su hermana. 2. Aquí vivimos tan tranquilamente como en nuestro pueblo. 3. Ellos son tan pobres como ustedes. 4. Pedro es tan diligente como su hermano. 5. Ellos tienen tanto dinero como tú. 6. Ella baila tan bien como ellos. 7. La gente de Abancay habla como la gente de Ayacucho. 8. Este año no llovió como el año pasado. 9. Mi perro es tan bravo como el tuyo. 10. tu escuela no es tan bonita como la mía. 11. Esa mujer es tan habladora como aquélla. 12. El libro de mi hijo no es tan nuevo como el suyo. 13. Yo no soy adinerado como tú. 14. Aquí viven como en su propia casa. 15. Ellos se visten como nosotros.

TIEMPO APROXIMADO I. Efectúe las sustituciones indicadas. a. Las seis hinatam chayamurqaniku. (las diez, las doce, las cinco, las ocho, las once) b. Imay ora hinatam chayamurqaku. (yaykumuy, lloqsimuy, kachamuy, pusamuy, tupamuy) II. Use la forma hina expresando aproximación en el tiempo o las otras formas que aparecen en este ejercicio. Ejemplo: P. Las diez chay – chaytam hamusaqku. (1) A. Las diezta hinam hamusaqku. P. Las doceta hinam chayamurqaku. A. Las doce chay-chaytam chayamurqaku. P. Las seis chikatam hamusaq. (2)

A. Las seista hinam hamusaq.

1. P. Las once chay chaytachá tuparqaniku. A. Las onceta hinachá tuparqaniku.

2. P. Las cinco hintachá lloqsinkichik, ¿aw? A. Las cinco chaychaytachá lloqsinkichik, ¿aw? 3. P. Las doce chikitam samarqaku. A. Las doceta hinam samarqaku. 4. P. Wallpa waqay orasta hinañam hatarirqani. A. Wallpa waqay oras chaychaytañam hatarirqani. 5. P. Las nueve chaychaytachá hamusaq. A. Las nueve hinatachá hamusaq. 6. P. Las diez chaychaytam sapa punchaw akukuniku. A. Las diezta hinam sapa punchaw akukuniku. 7. P. Inti seqaykuyta hinam tukurqaniku. A. Inti seqaykuy chaychaytam tukurqaniku. 8. P. Imay oratam hamurqaku. A. Imay orata hinam hamurqaku. 9. P. Las doce chaychaytam rikcharirqani. A. Las doceta hinam rikcharirqani. 10. P. Kay orastam sapa punchaw hamunku. A. Kay orasta hinam sapa punchaw hamunku. III. Conteste libremente las siguientes preguntas, usando hina.

1. Imay oratataq chayamurqankichik. 2. Imay oratataq hatarirqaku. 3. Imay oratataq escuelaman yaykunkichik. 4. Imay orataq. 5. Imay oratataq tupamunkichik. 6. Imay oratataq qayna punchaw hamurqanki. 7. Imay oratataqsi yaykumusqaku. 8. Imay oratataq sapa tuta puñunki.

Distancia aproximada y comparada. I. Efectúe las sustituciones indicadas. a. Kaymanta Limakama hinam purirqaniku. (1) y (2) Estas formas son otras dos maneras más de expresar un tiempo aproximado. (chakra, abancay, wasiki, kullu, chaka, kinray) b. Kaymanta maykama hinataq rirqankichik. (puriy, kallpay, kutiy, lloqay, wichariy) II. Aplique la forma hina, como en el ejemplo. Ejemplo: Limamanta Chosikakamam purisaqku. Limamanta Chosikakama hinam purisaqku.

1. Kaymanta wasikikamam purinay karqa.

(Kaymanta wasikikama hinam purinay karqa) 2. Pukyumanta chakrakamam risunchik.

(Pukyumanta chakrakama hinam risunchik) 3. Wasiymanta wasikikamam kallpasaqku.

(Wasiymanta wasikikama hinam kallpasaqku) 4. Kaymanta waru kasqankamam rinqa.

(Kaymanta waru kasqankama hinam rinqa) 5. Iglesiapa kasqanmanta escuelapa kasqankamam sapa punchaw purinayku.

(Iglesiapa kasqanmanta escuelapa kasqankama hinam sapa punchaw purinayku) 6. Taytaypa llamkasqanmanta mamaypa llamkasqankamam risunchik.

(Taytaypa llamkasqanmanta mamaypa llamkasqankama hinam risunchik) 7. Maypi carrupa tikrakusqanmanta yakupa kasqankamam kallparqaku.

(Maypi carrupa tikrakusqanmanta yakupa kasqankama hinam kallparqaku) 8. Kaymanta mayukamam kutisaq.

(Kaymanta mayukama hinam kutisaq) La forma hina expresando pretexto I. Efectúe las sustituciones indicadas. a. Paywan parlaq hinam yaykusaq. (rimay, llamkay, estudiay, tupay)

b. Reqsiq hinam rirqaniku. (uyarikuy, qawakuy, samay, yanapay, trigu akllay) c. Tanta rantiq hinam chayrunki.

(taklla apay) (chaymanta tapuy) (churinwan parlay) (coca rantikuy) (muhu maskay)

II. Responda usando la forma hina, como en el ejemplo. Ejemplo: Imaynatataq yaykurusaq. (turinwan parlay) Turinwan parlaq hinalla yaykuruy.

1. Imaynatataq chayarunqa. (taytan watukuy) (Taytan watukuq hinalla chayruchun)

2. Imaynampitaq kutirqankichik. (takllan kutichipuy) (Takllan kutichipuq hinallam kutirqaniku)

3. Imaynatataq chayarunqaku. (wallpa rantikuy) (wallpa rantikuq hinalla chayaruchunku)

4. Imaynampitaq hamurqaku. (taytaywan parlay) (Taytaywan parlaq hinallam hamurqaku) 5. Imaynatataq yaykurusaqku. (allqo maskay)

(Allqo maskaq hinalla yaykuruychik) 6. Imaynatataq yaykumurqaku. (llamkanankuna apakuy)

(Llamkanankuna apakuq hinallam yaykumurqaku) 7. Imaynatataq hamunqaku. (ñoqawan rimay)

(Ñoqawan rimaq hinalla hamunchunku) 8. Imaynatataq yaykurusaqku. (alfa rutuy)

(Alfa rutuq hinalla yaykuruychik) Conformidad de una acción con otra I. Efectúe las sustituciones indicadas. a. Llamkasqaykiman hinachu pagasunki. (qam-payman) Llamkasqanman hinachu paganki. (pay-qamkunaman) Llamkasqaykichikman hinachu pagasunkichik. (pay-payman) Llamkasqanman hinachu pagan. (pay-ñoqayku) Llamkasqaykuman hinachu pagawanku. (ñoqa-qanman). Llamkasqaykiman hinachu pagayki. (ñoqa-qamkunaman) Llamkasqaykichikman hinachu pagaykichik.

b. Pedropa nisqanman hinam ruwanqa. (Maria) Mariapa nisqanman hinam ruwanqa. (qam) Qampa nisqaykiman hinam ruwanqa. (qamkuna) Qamkunapa nisqaykichikman hinam ruwanqa. (ñoqanchik) Ñoqanchikpa nisqanchikman hinam ruwanqa. (paykuna) Paykunapa nisqankuman hinam ruwanqa. c. llullam Estebampa nisqanpi hina .(cheqap) cheqapmi Estebampa nisqanpi hina. (suwa) suwam Estebam nisqanpi hina. (karu) karum Estebampa nisqanpi hina. (sasa) sasam Estebampa nisqampi hina. (maqlla) maqllam Estebampa nisqanpi hina (qella) qellam Estebampa nisqanpi hina.

II. Complete las expresiones siguientes con la sugerencia que se le dé en cada caso. Ejemplo: - Manam kikillanpa munasqanman hinachu ruwanqa. (taytanpa niy) - Manam kikillanpa munasqanman hinachu ruwanqa tatanpa nisqanman hinam ruwanan.

1. Manam kikillaypa munasqayman hinachu ruwasaq, (tayta mamaypa niy). 2. Manam kikillaykichikpa munasqaykichikman hinachu ruwankichik.

(gobiernopa kamachikuy) 3. Manam kikillanchikpa munasqanchikman hinachu ruwasunchik, (kamachikuqpa

kamachikuy). 4. Manam kikillaykipa munasqaykuman hinachu ruwasaqku, (llapankupa munay) 5. Manam kikillaykipa munasqaykiman hinachu ruwanki, (llaqtamasikikunapa niy) 6. Manam aychallanchikpa munasqanman hinachu kawsananchik, aswanmi

(espiritunchikpa munay) 7. Manam kikillaykipa munasqaykiman hinachu ruwanayki, (autoridadpa

kamachikuy) 8. Manam kikillanchikpa munasqanchikman hinachu ruwananchik, (runamasinchikpa

munay)

III. Conteste las siguientes preguntas.

1. Llamkasqaykiman hinachu pagasurqanki. 2. Llamkasqankuman hinachu sierrapi llamkaqkunaman paganku. 3. Ñoqapa nisqayman hinachu ruwarqankichik. 4. Gobiernopa kamachikusqanman hinachu ruwachkanku. 5. Kamachikuykunapa nisqanman hinachu ruwananchik. 6. Pipa nisqanman hinataq ruwachkanku. 7. Tempranachu rirqankichik taytaykichikpa nisqanman hina. 8. Kawsasqanchikman hinachu tukusunchik.

EL SUFIJO CAUSAL – chi Ejemplos: Ama suyachiwaykuchu. Chaysi riki kanan llaqtan-llaqtan alman purin, runakunata manachachin. Hamuychik kayninta, ñoqa reqsichisaykichik. Manam lloqsichisaykichikchu.. Ama mikuchiychu. Explicación. El sufijo –chi es un sufijo verbal; expresa la idea de causalidad, pero no al modo de –rayku (que ya conocemos) sino dando a entender que el sujeto es el causante de la acción de otra u otras personas; especialmente en la forma negativa, y con sufijos direccionales, podemos expresar por medio del –chi la idea de permitir o no permitir algo. Este sufijo tiene la propiedad de convertir los verbos intransitivos en transitivos, y algunos transitivos en otro tipo de transitivos. Ejemplos: Wañuy = morir - wañuchiy = matar. Waqay = llorar - waqachiy = hacer llorar. Samay = descansar - samachiy = hacer descansar. Ruway = hacer - ruwachiy = mandar hacer. Takiy = cantar - takichiy = hacer cantar. Yanuy = cocinar - yanuchiy = hacer cocinar. I. Efectúe las sustituciones indicadas. a. Wawakunatam pukllachichkaniku. (puñuy, takiy, pacha, samay, maskay) b. Pitaq chakraykipi llamkachichkan. (hallmay, parqoy, tarpuy, yapuy, michkay, rutuy). c. Manam mikuchisaykichu. (lloqsiy, samay, puñuy, ñakariy, maqay) d. Manam llamkachisaykichu. (ñoqa-qamkunata) (pay-ñoqata)

(pay-ñoqanchikta) (pay-qamta) (ñoqayku-qamta) II. Aplique el sufijo –chi en su posición correcta, y haga los cambios que crea conveniente dentro de la frase. Ejemplo: Warmakunam llamkachkanku. WARMAKUNAM LLAMKACHICHKANKU. WARMAKUNATAM LLAMKACHICHKANKU.

1. Maypitaq kachita rantimunki MAYPITAQ KACHITA RANTICHIMUNKI.

2. Ñoqallam taytaytaqa hampirqani. ÑOQALLAM TAYTAYTAQA HAMPICHIRQANI.

3. Karumantam yakutaqa apamuniku. KARUMANTAM YAKUTAQA APACHIMUNIKU.

4. Piwantaq cuchikita nakarqanki. PIWANTAQ KUCHIKITA NAKACHIRQANKI.

5. Gregoriam chaypiqa puñurqa. GREGORIAM CHAYPIQA PUÑUCHIRQA.

6. Wasikichikta allichankichikñachu. WASIKICHIKTA ALLICHACHINKICHIKÑACHU.

7. Kaychapim tiyasunchik. KAYCHAPIM TIYACHISUNCHIK.

8. Sapa punchawmi estudianiku. SAPA PUNCHAWMI ESTUDIACHINIKU

9. Juanwanmi tapumurqaniku. JUANWANMI TAPUCHIMURQANIKU.

10. Pitaq wak sachakunata kachuchkan. PITAQ WAK SACHAKUNATA KUCHUCHICHKAN.

11. Manam imawanpas sanuyayta atinichu. MANAM IMAWANPAS SANUYACHIYTA ATINICHU.

12. Imanasqataq mana punkutaqa kichankichu. IMANASQATAQ MANA PUNKUTAQA KICHACHINKICHU.

13. Manam wañuyta munanikuchu. MANAM WAÑUCHIYTA MUNANIKUCHU.

14. Tayta Juanwanmi cartachata aparqaniku. TAYTA JUANWANMI CARTACHATA APACHIRQANIKU.

15. Manam punkullamanpas lloqsinchu. MANAM PUNKULLAMANPAS LLOQSICHINCHU.

16. Imawantaq pukllarqankichik. IMAWANTAQ PUKLLACHIRQANKICHIK.

17. Manam waqanchu, kaypim ñoqaqa karqani. MANAM WAQACHINCHU, KAYPIM ÑOQAQA KARQANI.

18. Manam ñoqachu maqarqayki. MANAM ÑOQACHU MAQACHIRQAYKI.

19. Imawanchá allinyachkanpas. IMAWANCHA ALLINYACHICHKANPAS.

20. Kanan wataqa saratam tarpusaqku. KANAN WATAQA SARATAM TARPUCHISAQKU.

21. Manam mikusaqchu. MANAM MIKUCHISAQCHU.

22. Mama Domingawanmi taqsasaq. MAMA DOMINGAWANMI TAQSACHISAQ.

23. Manam imatapas ruwasaqkuchu. MANAM IMATAPAS RUWACHISAQKUCHU.

24. Maypipas tarisunchikmi MAYPIPAS TARICHISUNCHIKMI

25. Wasiykutam allichachkaniku. WASIYKUTAM ALLICHACHICHKANIKU.

III. Conteste las siguientes preguntas. a. Imatataq kunan wata tarpuchinki. Mayqen chakraykipitaq tarpuchinki. Piwantaq tarpuchinki. Sarallatachu tarpuchinki. Imatataq qayna wata tarpuchirqanki.

b. Onqosqas wawaykichik kachkan, aw? Hampichichkankichikchu. Maypitaq hampichichkankichik. Imamantataq hampichichkankichik. Hayka unaytañataq hampichichkankichik.

c. Pitaq kay sachakunata kuchuchirqa. Imanasqataq kuchuchirqa. Haykaptaq kuchuchirqaqa. Piwantaq kuchuchirqa. Kikinpunichu rosaskunatapas pallachirqa.

d.Imatataq wawakikunaman apachikurqanki. Piwantaq apachikurqanki. Cartatapas apachikurqankichu. Tayta-mamaykipaqqa manachu imatapas apachikurqanki Kananga imatataq apachikuchkanki.

Piwantaq pachaykita taqsachinki.

Sapa punchawchu taqsachinki. Imawantaq millmamanta pachaykikunata taqsachinki. Piwantaq serachikunkiqa. Kikinwantaqchu puchkachinki.

d. Imatataq yanuchichkankichik. Qamkunallapaqchu yanuchikuchkankichik. Imanasqataq mana kikikichikqa yanukunkichikchu. Imatataq qayna punchawqa yachikurqnkichik. Piwantaq yanuchikurqankichik.

IV. Traduzca al quechua.

1. ¿Quién hizo abrir la puerta? 2. Hoy mismo haremos empezar el trabajo. 3. Lo mandé traer de la montaña. 4. ¿Por qué lo asustaron a mi hijo? 5. ¿Por qué no hierves primero el agua? 6. Ayer mandamos cosechar el trigo. 7. No te permitiré llevar nada. 8. La hizo lavar en el río. 9. De ninguna manera nos permitirá salir. 10. Yo lo mandé asar. 11. Lo hicimos curar en el hospital del pueblo. 12. Lo haré trabajar hasta el mediodía. 13. No lo revientes. 14. Estoy mandando hacer nidos para mis gallinas. 15. ¿Por qué va a mandarte aprisionar?

EL CONDICIONAL

Ejemplos: Atichwanchu patachi ruwayta, paqarin hallmaqkunaman mikuchinapaq. Imanasqataq mana atinchikmanchu. Arí, mamáy, hikutaykuy, manachayqa penqawachwanchikmi, hinaspa manaña aynikuwanchikmanchu yapapi. Ñoqaykupas munaymanku chayna atún uchku ruwayta. Ñoqapas anchata munayman yaku haypayta. Formas regulares Formas irregulares 1ª. Llamkayman Singular 2ª. Llamkankiman ---------------------------- llamkawaq

3ª llamkanman 1ª. Llamkanchikman (I) ---------------------- llamkachwan (chik) Plural llamkaykuman (llamkaymanku) (E)

2ª. Llamkankichikman ---------------------- llamkawaqchik 3° llamkankuman (llamkanmanku)

Exxplicación. Las formas regulares del condicional se forman agregando el sufijo –man después de la flexión de persona; podemos observar que en la primera persona del plural exclusivo y en la tercera del plural hay dos posibilidades. Las formas irregulares se presentan sólo en tres personas, segunda persona del singular y del plural y primera del plural inclusivo; estas últimas son más usuales que sus correspondientes formas regulares. En cuanto al sentido, coincide en gran parte con el condicional español, pero cabe aclarar que en emuchos contextos el –man expresa el verbo poder (en condicional) más el verbo que se da como raíz. Ejemplo Suyaykuymanchu = ¿Podría esperarlo? I. Ejercicio de Repetición.

Imatataq wakpiqa ruwayman Manam imatapas qawawaqchu. (qawankimanchu) Payqa piwanpas pelyanmanmi. Pedroqa llamkasqankamam chayaruchwan (chik) (chayarunchikman) Paywanqa manapunim llamkaykumanchu (llamkaymankuchu) Imatataq sapallaykichiqa ruwawaqchik (ruwankichikman) Paykunaqa maytapas chayarunkumanmi (chayarunmankum) II. Efectúe las sustituciones indicadas.

a. Manam qollqey kanchu, manam imatapas qoymanchu. (pay) Manam qollqen kanchu, manam imatapas qonmanchu. (ñoqayku) Manam qollqeyku kanchu, manam imatapas qoykumanchu. (paykuna) Manam qollqenku kanchu, manam imatapas qonkumanchu. (ñoqanchik) Manam qollqenchik kanchu, manam imatapas qochwanchu. (qamkuna) Manam qollqekichik kanchu, manam imatapas qowaqchikchu.

b. Manam sapallayqa riymanchu. (paykuna) Manam sapallankuqa rinkumanchu. (ñoqayku) Manam sapallaykuqa riykumanchu. (pay) Manam sapallanqa rinmanchu. (ñoqanchik) Manam sapallanchikqa richwanchu. (qamkuna) Manam sapallaykichikqa riwaqchikchu. (qam) Manam sapallaykiqa riwaqchu. c. Payqa hayka tantatapas mikunmanmi. (ñoqayku)

Ñoqaykuqa hayka tantatapas mikuykumanmi. (paykuna) Paykunaqa hayka tantatapas mikunkumanmi. (qam) Qamqa hayka tantatapas mikuwaqmi. (ñoqa) Ñoqaqa hayka tantatapas mikuymanmi. (qamkuna) Qamkunaqa hayka tantatapas mikuwaqchikmi. (ñoqanchik) Ñoqanchikqa hayka tantatapas mikuchwanmi.

d. Yanqataq allqo kanisunkiman. (ñoqata)

Yanqataq allqo kaniwanman. (payta) Yanqataq allqo kaninman. (qamkunata) Yanqataq allqo kanisunkichikman. (ñoqaykuta) Yanqataq allqo kaniwankuman. (paykunata) Yanqataq allqo kaninman.

e. Imanasqataq qala chaki purinki, yanqataq onqoruwaq. (pay)

Imanasqataq qala chaki purin, yanqataq onqorunman. (qamkuna) Imanasqataq qala chaki purinkichik, yanqataq onqoruwaqchik. (paykuna) Imanasqataq qala chaki purinku, yanqataq onqorunkuman. (José) Imanasqataq qala chaki purin, yanqataq onqorunman.

f. Ojalaya paramunman, qayna wataqa manam paramurqachu. (rupay)

Ojalaya rupamunman, qayna wataqa manam rupamurqachu. (qasay) Ojalaya qasamunman, qayna wataqa manam qasamurqachu. (wayray) Ojalaya wayramunman, qayna wataqa manam wayramurqachu. (chiriy) Ojalaya chirimunman, qayna wataqa manam chirimurqachu.

g. Amaláy tariyman, maqaruymanmi. (pay)

Amaláy tarinman, maqarunmanmi. (ñoqayku) Amaláy tariykuman, maqaruymankum. (paykuna) Amaláy tarinkuman, maqarunkumanmi. (ñoqanchik) Amaláy tarichwan, maqaruchwanmi. (qamkuna) Amaláy tariwaqchik, maqaruwaqchikmi. (qam) Amaláy maqaruwaq, maqaruwaqmi.

III. Use el condicional al responder a la orden dada. O a la pregunta. Siga el modelo.

a. Chakranmanyá yaykuy. Manam yaykuymanchu, wakanmi waqraruwanman.

1. chakranmanyá yaykuychik. Manam yaykuykumanchu, wakanmi waqraruwankuman.

2. chakranmanyá yaykuchun. Manam yaykunmanchu, wakanmi waqrarunman.

3. chakramanyá yaykusun. Manam yaykuchwanchu, wakanmi waqraruwachwan.

b. Ejemplo: Imatataq wakpi ruwawaq. (Mariapa wawanta cuiday) Mariapa wawantachiki cuidayman.

1. Imatataq wakpi ruwanman. (sarata hallmay) Saratachiki hallmanman.

2. Imatataq wakpi ruwawaqchik. (sachakunata kuchuy) Sachakunatachiki kuchuykuman.

3. Imatataq wakpi ruwankuman. (millmata achay) Millmatachiki achankuman.

4. Imatataq wakpi ruwachwan. (tukuy imata ruway) Tukuy imatachiki ruwachwan.

5. Imatataq wakpi ruwaykuman. (sarata pelay) Saratachiki pelawaqchik.

6. Imatataq wakpi ruwayman. (pachata taqsay) Pachatachiki taqsawaq.

c. Ejemplo. Wasinta riymanchu.

Riyyá, pero yanqataq allqon kanisunkiman. 1. wasinta riymankuchu.

riychikyá, pero yanqataq allqon kanisunkichikman. 2. wasinta rinmanchu.

richunyá, pero yanqataq allqon kaninman. 3. wasinta richwanchu.

Hakuyá, pero yanqataq allqon kaniwachwan. 4. Wasinta rinkumanchu.

Richunkuyá, pero yanqataq allqon kaninman.

d. Ejemplo. Hayka punchawpitaq wakman chayawaq. (ISKAY PUNCHAW) 1. Hayka punchawpitaq wakman chayawaqchik.

Iskay punchawllapim chayaruymanku. 2. Hayka punchawpitaq wakman chayanman.

Iskay punchawllapim chayarunman. 3. Hayka punchawpitaq wakman chayankuman.

Iskay punchawllapim chayaruymanku. 4. Hayka punchawpitaq wakman chayachwan.

Iskay punchawllapim chayaruchwan. 5. Hayka punchawpitaq wakman chayayman.

Iskay punchawllapim chayaruwaq. 6. Hayka punchawpitaq wakman chayaykuman.

Iskay punchawllapim chayaruwaqchik.

e. Ejemplo. Imatataq qamqa mikuyta munawaq. (patachi) Ñoqaqa patachitam mikuyta munayman.

1. Imatataq qamkunaqa mikuyta munawaqchik. (puka picanti) Ñoqaykuqa puka picantitam mikuyta munaykuman.

2. Imatataq payqa mikuyta munanman. (weqo) Payqa weqotam mikuyta munanman.

3. Imatataq paykunaqa mikuyta munankuman. (kuchi kanka) Paykunaqa kuchi kankatam mikuyta munankuman.

4. Imatataq Pedroqa mikuyta munanman. (ataho picanti) Pedroqa ataho picantitam mikuyta munanman.

5. Imatataq qamkunaqa mikuyta munawaqchik. (calabaza watya) Ñoqaykuqa calabaza watyatam mikuyta munaykuman.

f. Ejemplo. Pedro hamunqachuch. (qollqe kamay)

Amaláy hamunman, manachayqa manam qollqe kamawasunchu. 1. Maria chayamunqachuch. (escuelata riy)

Amaláy chayamunman, manachayqa manam escuelata risunchu. 2. Paramunqachuch. (kawsaykuna chakiy)

Amaláy paramunman, manachayqa kawsaykuman chakirunqa. 3. Qasamunqachuch. (chuñu ruwayta atiy)

Amaláy qasamunman, manachayqa manam chuñu ruwayta atisunchu. 4. Rupamunqachuch. (pacha chakiy)

Amaláy rupamunman, manachayqa manam pacha chakinqachu.

5. Wayramunqachuch. (trigu wayrachiyta atiy) Amaláy wayramunman, manachayqa manam trigu wayrachiyta atisunchu.

IV. Cambie el tiempo de la oración sugerida, del presente al condicional, y después del futuro al condicional. PRESENTE CONDICIONAL Taytaykiwanmi parlayta munani. Taytaykiwanmi parlayta munayman. Manam chaytaqa rantinkuchu. Manam chaytaqa rantinkumanchu. Haykaptaq llamkaq hamunkichik. Haykaptaq llamkaq hamuwaqchik. Chaytaqa manam mikullanikuchu. Chaytaqa manam mikullaykumanchu. Imatataq wakpiqa ruwanki. Imatataq wakpiqa ruwawaq. Payllam wasintaqa yaykun. Payllam wasintaqa yaykunman. Kayllapichu llamkayta munanku. Kayllapichu llamkayta munankuman. Ñoqaqa utqayllam tariruni. Ñoqaqa utqayllam tariruyman. Ama chayta ruwaychu, Piñakunmi. Ama chayta ruwaychu, piñakunmanmi. Ama chayta ruwaychikchu, Ama chayta ruwaychikchu, maqarusunkichikmi maqarusunkichikmanmi. Paywanqa manam rimanikuchu. Paywanqa manam rimaykumanchu. Chay allqoqa kanikunmi. Chay allqoqa kanikunmanmi. Maytataq rinki. Maytataq riwaq. Jueves punchawllam rinchik. Jueves punchawllam richwan. Payqa ratuchallam chayarun. Payqa ratuchallam chayarunman. FUTURO CONDICIONAL Manam imatapas qosaykichu. Manam imatapas qoykimanchu. Ama willaychikchu, piñakunqam. Ama willaychikchu, piñakunmanmi. Manam qollqeyku kanchu, manam Manam qollqeyku kanchu, manam imatapas apasaqkuchu. imatapas apaykumanchu. Ama rupaypi tiyaychu, onqorunkim. Ama rupaypi tiyaychu, onqoruwaqmi. Ama pukllaychikchu, kunachallanmi Ama pukllaychikchu, kunachallanmi papacha chayramunqa. papacha chayaramunman. Ama yaykuychu, allqonmi kanirusunki. Ama yaykuychu, allqonmi kanirusunkiman. Pitaq triguta tarpurunqa. Pitaq triguta tarpurunman. Imatataq paqarin mikuyta munankichik. Imatataq paqarin mikuyta munawaqchik. Ama rumiwan chamqaychikchu, Ama rumiwan chamqaychikchu, waqrarusunkichikmi. waqrarusunkichikmanmi. Manapunim wasintaqa yaykusaqkuchu. Manapunim wasintaqa yaykuykumanchu. Imawantaq asnuta watasaq. Imawantaq asnuta wataruyman. Maypitaq seqoyninta pakarusun. Maypitaq seqoyninta pakaruchwan. Tutapiqa manam tarinkichikchu. Tutapiqa manam tariwaqchikchu. Manapunim kutisaqkuchu, Manapunin kutiykumanchu, pisipaypisipaymi kachkaniku. pisipaypisipaymi kachkaniku. Kanan wataqa manam habasta Kanan wataqa manam habasta tarpusaqkuchu. tarpuymankuchu.

V. Traduzca al quechua. 1. ¿Quién cosecharía el trigo? 2. No vayas a salir. 3. No juegues con agua, podrías enfermarte. 4. ¿Cómo podríamos llegar allá? 5. No lo molestes, podría picarte. 6. ¿En cuántos días podríamos llegar a tu pueblo? 7. El lo terminaría rápidamente, es muy trabajador. 8. Desearíamos hablar con el maestro. 9. No volvería hasta pasado mañana. 10. ¿Irían ustedes a su casa o a su chacra? 11. ¿Por qué no traes a tu hijo? El te lo curaría. 12. No vayas a salir. 13. Yo no podria hacerlo. 14. No le toquen nada, podría enojarse. 15. ¿Dónde nos encontraríamos para hablar de ese asunto? 16. Ojalá pudiera hablar. 17. Ojalá que lleguemos temprano. 18. Ojalá que hables con mi papá. 19. Ojalá no estuviera enfermo. 20. ¿Qué haría yo solo?

EL SUFIJO –neq (EXPRESIVO DE APROXIMACIÓN)

Ejemplos: Qampa saraykiqa allinsi riki, ciertuchu. Allinneqmi, pero kay usyawanmi achkallawa aqaruwaykuna chakrayman hamun. Kayneqpim paykunaqa yachanku. Sachakunaneqmantam hamunqaku. Explicación. El sufijo –neq es un sufijo nominal que aplicado a términos que expresan lugar (locación, procedencia, meta) o a adjetivos expresa la idea de aproximación. Ejemplos: Kayneqpim churarqani = Lo puse por aquí.; Wakneqmantam sapa punchaw hamunku. = Todos los días vienen de allá más o menos.; Llaqtaykiqa karuneqmi kasqa. = Tu pueblo es más o menos distante. (Un poco distante). I. Efectúe las sustituciones indicadas.

a. Kayneqpim qayna wataqa yacharqaku. (wak, chay, karu, mayu, kalla) b. Sachakunaneqmantam paykunqa hamunqaku. (kullu, rumi, soqos, chuklla, wayta) c. Sasaneqmi chayqa kasqa. (yuraq, puka, qellu, oqe, facil, sumaq)

II. Aplique el sufijo –neq en la posición correcta. Ejemplo: Karumantam hamuchkaniku. Karuneqmantam hamuchkaniku. 1. Wakpim chaytaqa rikurqani. Wakneqpim chaytaqa rikurqani. 2. Qatqem chay hampiqa kasqa. Qatqeneqmi chay hampiqa kasqa. 3. Kullu chaka ladunpim yachanku. Kullu chaka ladunneqpim yachanku. 4. Hatuntayá qoway. Hatunneqtayá qoway. 5. Rumikunamantam rikurinqaku. Rumikunaneqmantam rikurinqaku. 6. Pochqom chay laranqaqa kasqa. Pochqoneqmi chay laranqaqa kasqa. 7. Allintam riman. Allinneqtam riman. 8. Ama qatiwaykuchu, karutam risaqku. Ama qatiwaykuchu, karunneqtam risaqku. 9. Llañu kaspitam maskachkani. Llañuneq kaspitam maskachkani. 10. Ruyru rumitam qollotapaq necitachkaniku. Ruyruneq rumitam qollotapaq necitachkaniku. 11. Suytum runtu hina kasqa. Suytuneqmi runtu hina kasqa. 12. Maypitaq chay runapa ayanta tarirqankichik. Mayneqpitaq chay runapa ayanta tarirqankichik. 13. Sasam runasimiqa kasqa. Sasaneqmi runasimiqa kasqa. 14. Raku sachatam sacha-kuchuypaq maskachkaniku. Rakuneq sachatam sacha-kuchuypaq maskachkaniku. 15. Raktatam punchutaqa munani. Raktaneqtam punchutaqa munani. III. Dé una expresión equivalente a la que se le suguiere, usando –neq.

Ejemplo: Tumpa sasatam riman. Sasaneqtam riman. 1. Tumpa onqosqam kachkasqa. Onqosqaneqmi kachkasqa. 2. Tumpa karupim yachasqankichik.

Karuneqpim yachasqankichik. 3. Tumpa sasam hallmayqa kasqa.

Sasaneqmi hallamayqa kasqa. 4. Tumpa raktatam ruwapunwanki.

Raktaneqtam ruwapuwanki. 5. Tumpa llañutam soqostaqa munaniku.

Llañuneqtam soqostaqa munaniku. 6. Tumpa poqosqatam tunastaqa pallananchik.

Poqosqaneqtam tunastaqa pallananchik. 7. Tumpa miskillatam gustani.

Miskineqllatam gustani. 8. Tumpa llakisqatam rikuyki.

Llakisqaneqtam rikuyki. 9. Tumpa sinchitam qayna punchawqa paramurqa.

Sinchineqtam qayna punchawqa rupamurqa. 10. Tumpa sinkatam rikurqaniku.

Sinkaneqtam rikurqaniku. IV. Conteste las siguientes preguntas; use –neq con la sugerencia dada en cada caso: Ejemplo:

Maypitaq rikurqankichik (wak) Wakneqpim rikurqaniku. 1. Maymantataq rikurinqaku. (qorakuna)

Qorakunaneqmantam rikurinqaku. 2. Maykamataq chayarqankichik. (kullukuna)

Kullukunaneqkaman chayarqaniku. 3. Imaynatataq takinku. (sumaq) Sumaqneqtam takinku.

D I A L O G O N° 3

RUNASIMIMANTA M. Miguel A. Alonso M. Kananqa ima ninkitaq runasimimanta. Facilchu icha sasachu. A. Kananqa manam llumpay sasañachu; achka palabrakunatañam yachani. M. Ñachu tumpata rimayta atinkiña. A. Rimaytaqa manaraqmi atinichu. M. Hayka punchawñam kaypi estudiachkanki. A. Chunka punchawñam. Huk killamantawanqa allintañam yachasaq. M. Llumpaytachu sapapunchaw estudiankichik. A. Arí, achka achka kutitam

ACERCA DEL QUECHUA M. Miguel A. Alonso M. Y ahora, ¿qué dices del Quechua? ¿Es fácil o difícil? A. Ahora ya no es muy difícil. Ya sé muchas palabras. M. ¿Ya puedes hablar un poco? A. Todavía no puedo hablar. M. ¿Cuántos días ya estás estudiando aquí? A. Ya diez días. Después de un mes más ya sabré bien. M. ¿Estudian mucho todos los días? A. Sí, muchas veces nos hacen repetir todo.

kutipachiwanku llapa imata. M. Manachu pisipanki chayna estudiayta. A. Arí, pisipani anchatam, pero anchatam chaynata yachani. M. Kay libruta estudiayta tukunki hinaspa rimayta yachankiñachu. A. Chaynatam maestruy nin. A. Nispachaqa ñoqapas runasimita estudiasaq. B. Arí, hamuy ñoqaykuwan "Mosoq alumnu hamunqa" nisaqku maestruykuta. A. Amaraq willaychikchu maestruykichikman, manaraqmi tiempoy kanchu kay punchawkuna. B. Nispachaqa, haykapitaq estudiata qallarinki ñoqaykuwan. A. Huknin killamantañam. Haykataq runasimita yachachkankichik. B. Asllam, Chaynam aswan allin yachanapaq. A. Kananqa maytataq richkanki. B. Tiendamanmi pachamanmi richkani A. Nispachaqa paqarin tupasunchik huktawan. B. Arí, parlasun aswan allinta runasimimanta. Tupananchikkama. A. Qamña allinlla.

M. ¿No te cansas de estudiar de ese modo? A. Sí, me canso mucho, pero así aprendo bastante. M. ¿Ya sabrás hablar al terminar de estudiar este libro? A. Así dice mi maestro. A. Entonces, yo también estudiaré Quechua. B. Sí, ven con nosotros. "Vendrá un nuevo alumno" le diremos a nuestro maestro. A. Todavía no le digan a su maestro; no tengo tiempo en estos días. B. Entonces, ¿cuándo empezarás a estudiar con nosotros? A. Ya desde el próximo mes. ¿Cuántos están aprendiendo Quechua? B. Pocos. Así es mejor para aprender. A. Y ahora, ¿a dónde vas? B. A la tienda. Estoy yendo por la ropa. A. Entonces, mañana nos encontraremos nuevamente. B. Sí, conversaremos mejor acerca del Quechua. Hasta la vista. A. Que te vaya bien.

D I A L O G O N° 4

TARPUY

T. Tomás W. Muchacho T. Imay oratataq tayta Juanpa chakranman tarpuq risunchik,¡hatariyña warma! W. Ñachu oraña, taytay. Llumpay tutaraq, manaraq qowayta atinichu. T. ¡Ama chayta niychu! apurawman buwiskunata qatimuy wakman rinanchikpaq. W. Anri... taytay... anchata qellakuni kay oras hatariyta.

LA SIEMBRA T. Tomás W. Muchacho T. ¿A qué hora iremos a sembrar a la chacra de Don Juan? ¡Levántate ya, muchacho! W. ¿Ya es hora, señor? Está muy oscuro todavía, aún no puedo ver. T. ¡No digas eso!; arrea rápidamente los bueyes para ir allá. W. Bueno... señor... tengo mucha pereza de levantarme a esta hora.

T. ¡Ama chayta niwaychu! qella warma! ¡apurawta hatariy! W Karucho chay taytapa chakran. Hayka oratataq purisunchik. T. Arí, karupiraqmi; manachu yuyanki. Qayna wata rirqanchik wakman. W. Manam allintachu yuyani. Maynintataq risunchik. T. Chimpa orqokunapa qepanpiraqmi. Tempranu chayananchikpaq, tempranum lloqsinanchik. W. Imanasqa. Las nuybitaraq llamkayta qallarisun. T. Tempranum chayananchik animalkuna samananpaq. W. Cirtu, manaraq inti kachkaptin.Taytay, wakpi pastu kanchu animalkunapaq. T. Arí, achkam wakpiqa pastu kan, yakupas. W. Nispachaqa hakuchikña, ñam listuña kachkani. T. Arí, hikutasun, manachayqa rupaywanmi buwiskuna pisipanqa. W. Arí, taytay, umbruchkaniñam takllatapas. T. Mayqentataq apachkanki. W. Hatuntam. T. Ama chayta apaychu, llumpaytam llasan. ¿Maypitaq hukninqa? W. Kaypi kachkan. Hakuña. T. Hakuña, taytay.

T. ¡No me digas eso, muchacho flojo!¡Levántate de prisa! W. ¿Es distante la chacra de ese señor? ¿Cuántas horas caminaremos? T. Sí, es distante todavía, ¿no recuerdas?, el año pasado fuimos hasta allá. W. No recuerdo bien.j ¿Por dónde iremos? T. Queda detrás de los cerros de enfrente todavía. Para llegar temprano debemos salir temprano. W. ¿Por qué? A las nueve todavía empezaremos a trabajar. T. Debemos llegar temprano para que descansen los animales. W. Es cierto, antes de que salga el sol, señor. ¿Hay pasto allá para los animales. T. Sí, allá hay mucho pasto y agua también. W. Entonces, vamos ya, ya estoy listo. T. Sí, apresurémonos, de lo contrario los bueyes se cansarán con el calor. W. Sí, señor, ya estoy cargando el arado también. T. ¿Cuál de ellos estás llevando? W. El grande. T. No lleves ése, pesa mucho. ¿Dónde está el otro? W. Está aquí. Vamos ya. T. Vamos ya, señor.

D I A L O G O N° 5

J. Juan D. Domingo

J. Imaynataq sarayki kachkan, taytáy, ñachu parqosqaña. D. Manaraqmi, yakum manaraq ñoqapaq haypanchu. Hamuq sabadotam huktawan mañakuq risaq. J. Achachllawya, kanan timpuqa pisim lliwpaq yaku, taytáy. D. Chaynam, taytáy, ¿qamqa parqorunkiñachu?

J. ¿Cómo está su maíz, señor, ya está regado? D. Aún no, el agua todavía no alcanza para mí. el próximo sábado iré nuevamente a pedirla. J. ¡Qué lástima!, en este tiempo es poca el agua para todos, señor- D. Así, es señor, ¿y usted ya lo regó?

J. Ñoqapas chayraqmi paqarin parqosaq. D. Imanasqataq qanmanqa yakuta qosunki, ñoqamanñataq kanankama manaqo*wanchu. J. Repartidorpa wasinmam puntata rini, huk wallpata apani paypa warminpaq. D. Nispachaqa ñoqapas chaytapuni ruwasaq. Paqarinpuni risaq wasinman, manachayqa saraymi chakinqa.

P. Pedro S. Señora

P. Rimaykullayki mamáy, kaypichu kachkan tayta Domingo. S. Manam taytáy, chakraykutam sarayku parquq rin. P. Imay oratataq kutimunqa, Suyaykuymanchu. Anchata precisachkani paywan rimayta. S. Nispachaqa kaypi tiyakuy, ñachá chayamunqaña. Mikuna orañam kanpas. P. Diospagarasunki, mamáy. Señorachu kachkanki. S. Arí, taytáy... dispensaykuway, yanukunaymi kachkan. P. Anri, mamáy, ama llakikuychu. Mana lugarniyoqmi señorakunaqa kankichik riki.

P. Pedro D. Domingo

P. Rimaykullayki, taytáy, siño Domingo, Llamkaymantachu chayraqhamukuchkanki. D. Imaynallataq, taytáy... chakramantam chayraq kutimuchkani. Imaynanpitaq wasiykunam asuykamunki. P. Rimaykuqnikim, taytáy asuykamuni, kay regalochata apamuyki. D. Gracias, taytáy. Imaynallataq kachkan familiayki.

J. Yo también recién lo regaré mañana. D. ¿Y por qué a Ud. le dan agua, y a mí hasta ahora no me dan? J. Voy primero a la casa del repartidor, le llevo una gallina para la esposa de él. D. Entonces, yo también haré eso mismo. Mañana mismo iré a su casa, de lo contrario se secará mi maíz. P. Buenos días, señora, ¿está aquí Don Domingo? S. No, señor, fue a nuestra chacra a regar nuestro maíz. P. ¿A qué hora volverá? ¿Puedo esperarlo? Necesito hablar urgentemente con él. S. Entonces, sientése aquí, posiblemente ya llegará, ya es inclusive hora de comer. P. Gracias, señora. ¿Es Ud. su esposa? S. Sí, señor... discúlpeme, tengo que cocinar. P. Bueno, señora, no se preocupe. Ciertamente ustedes, las señoras, no tienen lugar. P. Buenos días, Don Domingo, ¿recién viene del trabajo? D. ¿Cómo está, señor? ... Recién estoy volviendo de la chacra. ¿cómo así se acercó a nuestra casa? P. Me acerqué a saludarlo, señor, le traigo este regalito. D. Gracias, señor, ¿cómo está su familia?

D I A L O G O N° 6

J. José P.Pablo

J. Pïtaq kay orasta wasiyman hamun. Llumpay tardiña. P. Ñoqam kani. Punkullaykita kichay. J. Imatataq maskachkanki kay orasta. P. Hawa qoqo pampapi kay punchuta tarini. Hapiy qampaq. Ñoqammanñataq tantaykita qoway. J. Mawkaña chay punchuqa, ñoqaqa munani mosoqchatam. P. Iskay tantallapaq qosayki. Ya qawachkanmi. J. Kaypi pichqa tanta kachkan, iskay qampaq, iskay ñoqapaq, huk allqopaq. P. Allqoyoqchu kanki. Piñachu. J. Arí, piñasum, wasiykuta kwidan, chaymi tantata qoniku. P. Tantata gustanchu allqoyki. J. Arí, llapa imatam mikun; hatunsum. P. Ñoqapas mikuyta munani; chaki punchutataq munani, lumpaytam chirimuchkan. J. Arí, qosayki chaki punchuta, tantatapas qosayki. Imatawantaq qam qowanki. P. Chay qoqo punchullatam. Manam qollqey kanchu. J. Maypitaq llaqtayki. Riy wakman. P. Manam atinichu, karusum, ama qarqowaychu. J. Tiyay chaypi, tantata maskasaq Maypitaq tanta, Pitaq hapin tantata. P. Allqoyki hapin kimsa tantata. Maskay allqota. J. Maypitaq chay suwa allqo. P. Rikuniña, ukuman rin tantakunawan, ¡kallpay! J. ¡Hamuy allqo! Pipaqtaq chay tanta. Mana qampaqchu. Lloqsiy hawaman! P. Ama qatiychu allqochallata; hawapi

J. ¿Quién viene a esta hora a mi casa? Ya es muy tarde. P. Soy yo, abre tu puerta. J. ¿Qué buscas a esta hora? P. Afuera, en el suelo mojado, he encontrado este poncho, cógelo para ti, y a mi dame tu pan. J. Ese poncho ya está viejo, yo quiero uno nuevecito. P. Te lo daré sólo por dos panes. Tengo hambre. J. Aquí hay 5 panes: dos para ti, dos para mí, y uno para el perro. P. ¿Tienes perro? ¿Es bravo? J. Sí, es muy bravo. Cuida nuestra casa, por eso le damos pan. P. ¿Le gusta el pan a tu perro? J. Sí, como de todo. Es muy grande. P. Yo también quiero comer y además quiero un poncho seco. Está haciendo mucho frío. J. Sí, te daré el poncho seco, te daré pan también. ¿Qué más me darás tú? P. Sólo ese poncho mojado. No tengo dinero. J. ¿Dónde queda tu pueblo? Ve allá. P. No puedo. Es muy distante. No me eches. J. Siéntate allí. Buscaré el pan. ¿Dónde está el pan? ¿Quién ha cogido el pan? P. Tu perro ha cogido tres panes. Busca el perro. J. ¿Dónde está ese perro ladrón? P. Ya lo he visto ha ido adentro con los panes. ¡Corre! J. Ven perro! ¿Para quién es ese pan? No es para ti. ¡Sal! P. No lo eches al pobre perrito. Afuera

qoqo pampa kachkan; chiriwan wañunqa. J. Imanasqa mikun tantakunata. ¡Riy qoqo pampaman, allqo! P. Pitaq kwidanqa wasikita suwakunamanta. J. Arí, ama qatisaqchu, kikiypa huchaymi. P. Kananmanta tantaykita churay altupi ama allqo haypananpaq.

el suelo está mojado. Se morirá con el frío. J. ¿Por qué como los panes? ve al suelo mojado, perro. P. ¿Quién cuidará tu casa de los ladrones? J. Sí, No lo echaré. Es mi propia culpa. P. Desde ahora, pon tu pan en un lugar alto para que el perro no lo alcance.

D I A L O G O No. 7

E. Enrique S. Santos E. Hayka cheqta papatataq apanki rantikuq, taytáy. S. Manam llumpaytachu siñu, kananwataqa manam llumpaytachu kosechani. E. Imanasqa. Sumaqtataq ñoqaqa qawani chakraykita. S. Arí, pero urusapam papakuna, chaymi wakillan allin rantikunapaq. E. Hina urusqa papantinta kostalman hinay, manachayqa manam allintachu gananki. S. Manam uruyoq papataqa munanikuchu ninkum, hinaptin aswanta perdeni. E. Ama upa kaychu, sikinman churay uruyoqkunata ama qawanankupaq. S. Cirtu, hinaspa qollqesapa kasaq; ma, llamakunaman kargasaq. E. Ñoqapas llaqtasaqmi. Imay oratataq qam rinki kumpañakunanchikpaq. S. Kanachallanmi, llamaykunaman kargayta tukuspalla. E. Nispachaqa ñoqapas llamaykunaman kargasaq, chunka iskayniyoq cheqtam ñoqapa kachkan. S. ¡Chunka iskayniyoq!, ancha achka, Imaynapitaq qam rantikunki cheqtata.

E. ¿Cuántas cheqtas de papas llevará para vender, señor? S. No mucho, señor. Este año no he cosechado mucho. E. ¿Por qué? Yo veo que tu chacra está bien. S. Sí, pero las papas tienen muchos gusanos, por eso sólo algunas son buenas para vender. E. Echa las papas agusanadas también en el costal, de lo contrario no ganarás. S. No queremos las papas con gusanos -dicen- y entonces pierdo más. E. No seas tonto, pon en la base las agusanadas para que no las vean. S. Es verdad y entonces seré adinerado, pues, cargaré las llamas, E. Yo también iré al pueblo. ¿A qué hora irás tú para acompañarnos? S. Ahorita, no bien termine de cargar las llamas, E. Entonces, yo también cargaré a mis llamas, yo tengo doce cheqtas. S. ¡Doce!, es demasiado. ¿A cómo vendes la cheqta?

E. Isqon chunka soqtayoqpim...manam llamaykuna haypanchu lliw papayapanaypaq. Prestaway tawa llamata. S. Manam, taytáy. Lliuwanmi llaqtata risaq. S. Mamalláy, llumpay yana puyu kachkan, apurawman animalkunata qatisun. E. Arí, kanallanmi para tallikaykamunqa. S. Maymantaq risun llantukunapaq. E. Ñoqanchik llantukuyta atisun, papanchikqa. Nuyunqa. S. Apurasunchik, mayupas wiñanqam, hinaptin mana pasayta atisunchu. E. Manañachu chaypi chaka kan. S. Manañam, qayninpa mayu apan E. Mamalláy, mana llaqtaman chayasunchu allin orapi hinaptinqa atisunchu rantikuyta papachikta. S. Apurawman risunchik, llallisunchik parata. E. Manachu llamakuna pisipanqa. S. Mayu chimpanakamallam apurawta risun.

E. A 96 soles... Mis papas no se abastecen para llevar toda mi papa. Préstamo 4 llamas. S. No, señor. Iré al pueblo con todas. S. ¡Dios mío! Las nubes están muy oscuras, conduzcamos rápidamente los animales. E. Sí, en este momento se vendrá la lluvia. S. ¿Adónde iremos para guarecernos? E. Nosotros podremos guarecernos, ¿y nuestra papa? Se mojará. S. Apresurémonos, el río también crecerá y no podremos pasar. E. ¿Ya no hay un puente allí? S. Ya no, la vez pasada se lo llevó el río. E. Dios mío, no llegaremos al pueblo a buena hora y no podremos vender nuestra papa. S. Iremos rápidamente, ganaremos a la lluvia. E. ¿No se cansarán las llamas? S. Iremos de prisa sólo hasta cruzar el río.

D I A L O G O N° 8

T. Tomás A. Adela T. Rimaykullayki, señora. Imaynallataq kachkanki. A. Buenos días, taytáy, yaykukamuy. Imaynampitaq wasillayman hamunki. T. Manam llumpay unaymantachu hamuchkani, iskay semanallamantam. A. Arí, yayaniñam. T. Qespisqaña wasikiqa kasqa; ancha sumaqta wasichakunki. Haykapimantataq tukusqa kachkan. A. Qepan semanallamantaraqmi; ancha sasam wasichay.

T. Le saludo, señora. ¿Cómo está Ud.? A. Buenos días, señor, pase, ¿cómo así ha venido a mi casa? T. No estoy viniendo después de mucho tiempo, solamente después de dos semanas. A. Sí, ya recuerdo. T. Su casa ya está concluída, construye muy bien la casa. ¿Desde cuándo está concluída? A. Sólo desde la semana pasada, es muy difícil construir una casa.

T. Arí, mamáy, ñoqapa musianim. "Ñam qespisqaña mama Adelapa wasinqa", nispay qawaq hamuni. A. Diospagarasunki, taytáy, watukaykamuwasqaykimanta. T. Ancha chaninmi mosoq wasi ruway, aw, mamáy. A. Awriki, taytáy, llamkaqkunam mana tarikunchu. T. Chaynam, señora, chakra tarpuyllapaqpas ancha sasam runakuna tariy. A. Llumpaytataq mañanku, mikunatawan mañakunku, cigarruta, kukata, traguta. T. Mana llamkanayoqtaq kanku, hinaptin chaypas alkilana. A. Lukiyaypaq hinam chaykuna ruway. T. Kaynaqa, lliw wasi ruwaqkuna apuyanqaku ratulla. A. Qamqa. Haykapitaq qallarinki wasiki ruwayta. T. Manaraqmi qollqey kanchu; hamuq para tinpupa qepantañam qallarisaq. A. Maypitaq kaspikuna kan. Chayta maskachkani cerko ruwanaypaq. T. Mayu ladunpi yachaq runapam achka kaspinqa kan. Ñoqapapas kachkanmi iskay kimsallaqa. A. Rantikunkichu. Kananpunim

necitachkani, chay runapa wasinqa llumpay karum. Hayka kaspikunataq wasikipi kan. T. Manam rantipaqchu, mamáy, ñoqapas wasitam ruwasaq. A. Ama hinachu kay, munani kaspi kikunata. T. Anri, pero iskay chunka soleskamam sapa kaspi valen.

T. Sí, señora, yo supongo "ya está lista la casa de Doña Adela", diciéndome he venido a ver. A. Gracias, señor por visitarme. T. Es muy costoso hacer una casa nueva, ¿verdad, señora? A. Sí, señor, no se encuentran trabajadores. T. Así es, señora, para sembrar la chacra siquiera es muy difícil encontrar personas. A. Y piden demasiado, piden además: comida, cigarro, coca, aguardiente. T. Y no tienen herramientas, y entonces se debe alquilar eso también. A. Hacer esas cosas es como para enloquecer. T. De este modo, todos los albañiles se enriquecerán rápidamente. A. Y, Ud. ¿cuándo empezará a hacer su casa? T. Todavía no tengo dinero, la empezaré después de la próxima temporada de lluvias. A. ¿dónde hay palos?, estoy buscando eso para hacer el cerco. T. El hombre que vive junto al río tiene muchos palos, yo también tengo dos o tres. A. ¿Los vende?, los necesito ahora mismo, la casa de ese hombre es muy distante, ¿cuántos palos hay en su casa? T. No son para venta, señora, yo también haré una casa. A. Por favor, quiero tus palos. T. Bueno, pero cada palo cuesta 20 soles.

D I A L O G O N° 9

A. Antonio J. Jacinto

A. Tayta Jacinto, warmaykikunata escuelaman churankiñachu. J. Manaraqmi, llaqta escuelamanñam pusasaq; kay llaqtanchikpiqa, manam allintachu yachachinku. A. Pero ancha gastum llaqtapi warmakuna hatalliyqa. J. Chaynam, taytáy, pero imanallasaqtaq, sumaq yachanankutam munani. A. Paykuna pasakuptinqa, pitaq yanapasunki chkrapi llamkayta, animalkuna kwidayta. J. Sapallaychiki llamkasaq. A. Ama chayta ruwaychu, mosoq pacha rantinayki, cuadernokuna. J. Chayraykum anchata llamkachkani, llapa imakuna rantinaypaq. A. Pipa wasinpitaq wakpi yachanqaku. J. Qaynimpam patronanchikpa wasinman rirqani chaypaq roygakuq. A. Ima nisurqankitaq. Munarqachu. J. Arí, munaram, pero "sapa killa huk ovejata apamuwanki" nirqam. A. Ñoqapa manam wakman kachayta atiymanchu. Imaraykutaq llumpayta edukayta munaki churikikunata. J. Imallapas kanankupaqmi, taytáy. A. Imatataq willawanki llaqtapi estudiaqchurikikunamanta. J. Manam imatapas yachanichu, warmiypas llumpay llakisqam chayrayku kachkan. A. Manachu llaqta riqkunata encarganki. J. Arí, mikuytapaq apachirqanim "manaraqmi escuelamanta lloqsisqakuchu, chaymi apachiwasqaykitapas patronallaman saqerqani, niwarqa wakman riq runa. A. Hinaptinqa imatataq ruwanki. J. Llaqtaman riytan pensachkani, pero warmipuralla wasiypi kedanqaku, chayta mana munanichu. A. Arí, manam allinchu, taytáy, suwapas yaykunmanmi wasikiman.

A. Don Jacinto, ¿ya los puso a sus hijos en la escuela? J. Aún no, los llevaré ya a la escuela del pueblo, en este nuestro pueblo no enseñan bien. A. Pero es muy costoso mantener a los muchachos en el pueblo. J. Así es señor, pero, ¿qué voy a hacer?, quiero que aprendan bien. A. Si ellos se van, ¿quién le ayudará a trabajar en la chacra? ¿a cuidar los animales? J. Posiblemente trabajaré solo. A. No haga eso, tiene que comprar ropa nueva, cuadernos. J. Por eso estoy trabajando bastante, para comprar todas las cosas. A. ¿En casa de quién vivirán allá? J. Anteayer fui a la casa de nuestra patrona, a rogarle para eso. A. ¿Que le dijo? ¿acepto? J. Sí, aceptó, pero "cada mes me traerás una oveja" me dijo. A. Yo no podría mandarlos allá. ¿Por qué quieres educar tanto a tus hijos? J. Para que sean algo, señor. A. ¿Qué me cuenta de sus hijos que estudian en el pueblo? J. No sé nada, mi esposa también está muy apenada por eso. A. ¿No encargas a los que van al pueblo? J. Sí, mandé comida también, "todavía no habían salido de la escuela", por eso lo que me mandaste se lo dejé a la patrona, me dijo el hombre que fue allá. A. Y, entonces ¿qué harás? J. Estoy pensando ir al pueblo, pero en mi casa se quedarán sólo mujerees, no quiero eso. A. Sí, no es bueno, señor, el ladrón también podría encontrar tu casa.

J. Chaymantam manchakuni, tayta Tomaspa wasinmanpas yaykusqa a suwa qayna killa. A. Arí, llapa imanta apasqaku, animalchakunata wañuchisqaku. J. Manachu qam yanapawanki wasiy kwidayta. A. Imanasqataq manaqa.

J. Temo por eso, el mes pasado el ladrón había entrado en la casa de Don Tomás. A. Sí, se habían llevado todas sus cosas, habían dado muerte a sus animalitos. J. ¿No me ayudará Ud. a cuidar mi casa? A. Por qué no.

D I A L O G O N° 10

F. Felipe E. Enrique F. Maytataq illachkanki, taytáy. E. Ayakuchutam richkani llamkanakuna rantipakuq. F. Ñoqapas waktam paqarin risaq, taytaypaq pachata rantipamusaq. E. Nispachaqa kumpañakusunchik. F. Anri, allichamusaq llapa imaykunata. Imay oratataq lloqsisunchik. E. Achka bultokunatachu apanki. Allinta seranki, manachayqa llikikunqam. F. Arí, taytáy, chaynatam ruwasaq. Qamqa imakunatataq apanki. E. Ñoqaqa yantatam apasaq, Chaymi kanallan achkata kuchumusaq, manachu munanki iskay kimsa kullu kuchupuwayta. F. Manam atiymanchu, ñoqapas achkan ruwanay, kostalkunam seranay... F. Pitaq wak orqomanta kallpamuchkan. Qawankichu. Qaparimuchkan. Ñoqanchiktachu qayamuwachkanchik. E. Justinam... paniki, pisipay pisipay hamuchkan. F. Paniychu. Imaraq suceden. J. ¡Atoq! ¡Atoq!... ovejanchikkunata atoq wañuchichkan. F. ¡Qamqa! Imatataq ruwachkarqanki. J. Pachayki taqsaqmi mayuman

J. Justina A. Antonio F. ¿Adónde viaja, señor? E. Estoy yendo a Ayacucho a comprar herramientas. F. Yo también iré allá mañana, compraré ropa para mi padre. E. Entonces, nos acompañaremos. F. Bueno, arreglaré todas mis cosas, ¿a qué hora saldremos? E. ¿Llevarás muchos bultos?, debes coserlos bien, de lo cotnrario se romperán. F. Sí, señor, así lo haré, y ¿Ud. qué cosas llevará? E. Yo llevaré leña, por eso en este momento cortaré bastante. ¿No quieres cortar para mí dos o tres troncos? F. No podría, yo también tengo que hacer, debo coser los costales. F. ¿Quién está corriendo desde aquel cerro? ¿Ves? Está gritando. ¿Nos está llamando a nosotros? E. Es Justina... tu hermana, viene muy cansada. F. ¿Es mi hermana? ¿Qué ocurirá? J. ¡El zorro! ¡El zorro!... El zorro está matando nuestras ovejas. F. ¿Y tú que estabas haciendo? J. Fui al río a lavar tu ropa. Volví y el

ririqani, kutirqani hinaptin atoq ovejanchikta mikuchkasqa. F. Maskamusun chay qanra atoqta, manachayqa huktawanmi kutimunqa. F. Hayka ovejatataq atoq wañuchisqa. A. Iskaytam...hukninta allintaña mikusqa, huknintañataq hina wañuchis qallanpi saqesqa. F. Nispachaqa chay wañusqa ovejakunata nakasunchik aychan Ayakuchuman apananchikpaq. A. Arí, qam nakapuway, yachankichu. F. Anri, haykatataq pagawanki. A. Chunka solesta qosaykiku, huk ovejapa umantawan, allinchu. F. Arí, allinmi, kanachallan qallarisaq, apamuy kuchilluykita. A. Taytáy, kay aychaypaq qowankichikchu huk palatawan iskay pikota. C. Manam, huk palatawan huk pikollatam qosaykiku. Manam llumpay allin aychachu. A. Qaway, taytáy, ancha wira aycha, miskillaña chupipaq. C. Ñoqaqa vaca aychatam munani, manam oveja aychataqa. A. Nispachaqa huk lawta risaq, iskay pikotam munani. Ratukama, taytáy. C. Ama... ama pasakuychu, anri, qosaykikum. A. Razonllam, taytáy.

zorro había estado comiendo nuestra oveja. F. Busquemos a ese zorro sucio, si no, volverá nuevamente. F. ¿Cuántas ovejas había matado el zorro? A. Dos... una de ellas ya la había comido en gran parte y la otra la había dejado en el mismo lugar donde la mató. F. Entonces, degollaremos esas ovejas muertas, para llevar su carne a Ayacucho. A. Sí, deguéllamela tú, ¿sabes? F. Bueno, ¿cuánto me pagarás? C. Yo quiero carne de vaca, no carne de oveja. A. Entonces, iré a otro lugar, quiero dos picos. Hasta luego, señor. C. No...no te vayas, bueno, te daremos. A. Es razonable, señor. A. Te daremos 10 soles más la cabeza de una oveja. ¿Está ben? F. Sí, está bien, empezaré ahorita, trae tu cuchillo. A. Señor, ¿me darán por esta carne dos picos y una pala? C. No. Te daremos sólo un pico y una pala. No es carne muy buena. A. Mire, señor, una carne muy gorda, muy agradable para la sopa.

D I A L O G O N° 11 A. Antonia T. Tomasa C.Clotilde D. Dionisio E. Elisa

A. Imatataq ruwachkanki kaynaña rupaypi, mama Tomasa. Yanqataq

A. ¿Qué hace en tanto calor, Doña Tomasa? No vaya a enfermarse.

onqoruwaq. T. Manam mamáy, costumbrasqañam kani. aqakuchkanim fiestapaq. A. Pero fiestapaqa achka punchawraqmi faltan. Kananmantaqa imanasqataq ruwachkanki. T. Allin poqonanpaqmi, mana timpuwan ruwasqaqa qamyallañam. A. Ñoqapas ruwakuytan pensachkani, pero manaraqmi molleta tarinichu, tayta Juansitutam mirqani rantikuwananpaq. Pero kutimunraqchu yunkamanta. T. Tiempowanmi rantina molletaqa, mamáy, sumaqta nuyuchina hinaspa timpuchina. Haykapiñataq chaykunata ruwanki. A. Ñoqaqa ratullan ruwarusaq. Qaynawatapas as punchawllapim qespichirqani. T. Hikutay, mamáy, wawaykikuna chakran molleta huñumuchunku, hinaspa maqmapi nuyuchichunkupuni. C. Mamáy, maqmakunata qepichkasaqkunachu. T. Arí, qepinaykichikñam, manachayqa mana qatuyoqmi kedarusunchik. C. Mayladupitaq churamusaqku. T. Escuela wasipa chinpanpikaq sachapa sikinpi. C. Arí, chaypim kusallaña. Qaynawata chaypi, mama Mikaela karqa, anchachuchpiñakunqa. T. Imanasqam piñakunqaqa, llallikuchun munaspaqa. Apurawman apaychik, maqtakuna. C. Anri, mama. C. ¡Sumaq aqa! ¿Sumaq aqa! Ancha allin mollewan rurasqa ¡Upiakuychik, upiakuychik! Bar atullapi rantikuchkani... D. Qamchu señora kaypi qayna watapas rantikurqanki. Kay sacha sikinpim, sumaq aqata qayna wata

T. No señora, ya estoy acostumbrada. Estoy haciendo chicha para la fiesta. A. Pero, para la fiesta faltan muchos días todavía. ¿Por qué hace la chicha desde ahora? T. Para que madure bien. Si no se hace con tiempo es muy insípida. A. Yo también estoy pensando hacer, pero todavía no encuentro molle. Le dije a Don Juanito que me vendiera, pero aún no vuelve de la montaña. T. Con tiempo se debe comprar el molle, señora, se debe hacer remojar bien y luego se debe hacer hervir ¿Cuándo hará esas cosas? A. Yo lo haré rápidamente. El año pasado también la hice en pocos días. T. Apresúrese, señora, que sus hijos recojan el molle de chacra en chacra y que lo hagan remojar de inmediato en la tinaja. C. Mamá, ¿cargamos ya las tinajas? T. Sí, ya deben cargarlas, si no nos quedaremos sin puesto de venta. C. ¿Dónde las pondremos? T. Debajo del árbol que está frente a la escuela. C. Sí, allí está muy bien. El año pasado estuvo allí Doña Micaela, ¿no se enojará? T. Por qué se va a enojar; que lo gane si quiere. ¡Llévenlas rápidamente muchachos! C. Bueno, mamá. C. ¡Buena chicha! ¡Buena chicha!, hecha con muy buen molle... ¡Beban, beban! La vendo barata... D. ¿Ud., señora, vendió aquí el año pasado también? bajo este árbol tomé buena chicha el año pasado.

upiaykurqani. C. Awriki, siño. Imaynapitaq muranki. E. Llullakusuchkankim, taytáy, ñoqam charpiqa rantikurqani, qatuytam chay warmi llalliruwan. Hamuy ñoqapata. D. Arí, chaytaqa musiachkarqaniñam, manaraqmi machasqachu kachkani. E. Ñaqamantaraqmi qayachkarqayki hinaptin mana uyarimuwarqankiqa chu. D. Ma. qayna wata allinta rawarqanki, kananpas chaynata qaraway. E. Arí, nispachaqa. Imaynatataq qaramuchkaykiman... Wak warmiñataq qawamuwachkan piñallaña. D. Ama kasuychu, qasilla rantikuy aqaykita.

C. Sí, señor, ¿cuánto quiere? E. Le está mintiendo, señor, allí vendí yo, esa mujer me ha ganado el puesto. Venga a beber al mío. D. Sí, estaba presintiendo eso, todavía no estoy ebrio. E. Desde hace rato lo estuve llamando y no me escuchó. D. Pues, el año pasado me sirvió bien ahora también, sírvame así. E. Sí, entonces, ¿cómo le estoy sirviendo?... y esa mujer me está mirando muy enojada. D. No le haga caso, tranquila venda su chicha.

D I A L O G O N° 12

A. Anselmo B. Bernardo A. Haykapikamaraqtaq runasimita kaypi estudianki. Manaraqchu pisipanki. B. Manaraqmi, iskay killatawanraqmi kaypi estudiasaq. Allintam yachayta munani. Ancha sasam, pero sumaqmi yachanay. A. Imanasqataq sumaqta runasimita yachayta munanki. Kay llaqtapiqa manam pipas runasimitaqa rimanchu. B. Arí, pero ñoqaqa manamkaypichu llamkasaq. Runasimi rimaqkunawanmi yachasaq. A. Nispachaqa... Maypitaq llamkanki. B. Ayakuchutam llamkaq risaqku. Wakpiqa achkan runasimita rimanku, hinaptin imatapas niwanqaku runasimillapi. A. Cirtu, haykataq wakta llamkaq rinkichik. B. Tawan. Puntata ñoqa sapallayraq

A. ¿Hasta cuándo estudiarás quechua aquí?, ¿No te cansas aún? B. Todavía no, esudiaré aquí dos meses más. Quiero aprender bien. Es muy difícil, pero tengo que aprender bien. A. ¿Por qué quieres aprender bien el quechua?, en este pueblo nadie habla quechua. B. Sí, pero yo no trabajaré aquí. Viviré con hablantes quechuas. A. Entonces, ¿dónde trabajarás? B. Iremos a trabajar a Ayacucho. allá hablan muchos el quechua, y cualquier cosa nos dirán sólo en quechua. A. Es verdad, ¿cuántos irán a trabajar allá? B. Cuatro. Primero iré yo solo, después

risaq, chaymanta rinqaku kimsa amiguykuna. A. Nispachaqa Ayakuchumanta willamuwankiku llapa ima ruwasqaykimanta. B. Anri, llapa imata willamusqaykichik kartapi. A. Yaw amiguykuna, maynintataq wamanguilla eskuelaman chayanapaq rina. Mosoq maestrukunam kaniku. Manam reqsinikuchu kaykunata. B. Hamuychik kayninta, ñoqa reqsichisaykichik. A. Yaw Pedro, hamuy kaylawman, kay amigu reqsichiwasun ñanninchikta. C. Pitaq... Qamchu pusawankiku Wamanguillaman. B. Qawayllam qawachisaykichik, nikichikmi, manam pusaytaqa atikichikchu. Ñoqapa huklaw llaqtatam richkani. C. Llakichiwankiku, taytáy, karuraqchu Wamanguillaman chayanapaq. B. Manam karuñachu; wak orqota qespinkichik hinaspaqa qawankichikñam llaqtata. A. Hayka ora puriyraqtaq. Manachu tutayarusaqku. C. Manam tutayankichikchu, iskaykimsa oras puriyllañam. A. Diospagarasunkichik taytaykuna kananqa yachanikuñam maynin riyta. C. Imamantataq, taytáy, qamkunaña allinlla.

irán tres amigos míos. A. Entonces, desde Ayacucho nos contarás de todo lo que hagas. B. Bueno, les contaré todo en carta. A. Oigan, amigos, ¿por dónde se debe ir para llegar a la escuela de Huamanguilla. Somos maestros nuevos. No conocemos estos lugares. B. Vengan por aquí, yo les haré conocer. A. Oye, Pedro, ven aquí, este amigo nos hará conocer nuestro camino. C. ¿Quién?... ¿Tú nos llevarás a Huamanguilla? B. Les digo que solamente se los mostraré, no puedo llevarlos, yo estoy yendo a otro pueblo. C. Nos apenas, señor...¿Es distante todavía para llegar a Huamanguilla? Ya no es distante, al llegar a aquel cerro ya verán el pueblo. A. ¿Cuántas horas de camino todavía hay? ¿No nos anocheceremos? C. No se anochecerán, sólo faltan dos o tres horas de camino. A. Gracias, señores, ahora ya sabemos por donde ir. C. De qué, señor, que les vaya bien.

D I A L O G O N° 13

A. Alonso E. Enrique P.Pablo A. Kanan punchaw willasqaykichik huk kwentota. E. Imamantataq

A. Hoy día les narraré un cuento. E. ¿Sobre qué nos contarás? ...

willawankiku...Ñoqaykuqa anchatam Gustaniku cuentokunata. Ama suyachiwaykuchu. A. Ñoqaqa achka cuentokunatam yachani. Imamantataq munankichikman willanayta.Ñoqa yachani, ukumarimanta, qarqachamanta, manchachikuqkunamanta, llapa imamanta. E. Qaynimpa huk runa willawarqa- suwallaña atoqmanta. A. Chaypachaqa willasqaykichik llamkaysapa yana wallpamanta. P. Anri, uyarisqaykiku... ñachu. A. Huk wallpas kasqa chiwchisapallaña... E. Ama... chaytaqa chayanikuñam, qaynimpa Juansitucha willawarqaku. P. Pero ñoqaqa manamiki uyarirqanichu. E. Ñoqaykuqa munaniku manchachikuqkunamantam, taytáy. A. Anri, ama pelyaychikchu chaymanta, ratuman qamtasapallaykiman wallpamanta willasqayki, kananqa manchachikumanta lliwnkichikman.Willasqaykichik. E. Imamantataq willawankiku. A. Almamanta, huk llaqtapis huk warmi, "mañakuq risaq, resakuq risaq" nispan, iglesiata risqa. E. Tutachiki rirqa, aw, taytáy. A. Mana llumpay tutachu, las seis chikata hina. Chunniqchunniq llaqtaqa kasqa, masukunapas pawakachachkasqaña. Yanqachuch hamuchkani, manachus pipas kanchu, nispa mancharikusqa, tumpata. E. Imaynataq iglesiaqa kasqa. P. Mawkay-mawkayñachiki.... A. Arí, chayraykus allillamanta

Nosotros gustamos mucho de los cuentos. No nos hagas esperar. A. Yo sé muchos cuentos. ¿De qué quisieran que les cuente? Yo sé el del oso, el del espíritu maligno, el del fantasma, de todo. E. Anteayer una persona me contó el de un zorro muy ladrón. A. Entonces, les contaré el de una gallina muy trabajadora. P. Bueno, te escucharemos... ¿ya? A. Dicen que había una gallina de muchos pollitos... E. No... ese ya lo sabemos, anteayer nos lo contó Juanito. P. Pero, yo no lo escuché. E. Nosotros queremos de fantasmas, señor. A. Bueno, no peleen por eso, dentro de un rato te contaré a ti solo el de la gallina, ahora les contaré a todos el del fantasma. E. De qué nos contarás? A. De un alma. Dicen que en un pueblo lejano una mujer había ido a la iglesia, diciéndose "iré a pedir" "iré a rezar". E. Posiblemente fue de noche, ¿verdad? A. No muy de noche, más o menos a las seis. El pueblo estaba muy silencioso. Los murciélagos también ya revoloteaban y diciéndose: Creo que he venido en vano, creo que no hay nadie, se había asustado un poco. E. ¿Y, cómo era la iglesia? P. Posiblemente muy vieja. A. Sí, dicen que por eso había entrado

yaykusqa; qonqatayta kampana tanlanyamuyta qallarisqa, "qonqorakusaq" nisqa. P. Hinaptinqa. A. Hinaptin huk hatu-hatun yana llantuñitirusqa wañunankama. E. Condenasqa warmichiki karqa. A. Arí, huchasapas kasqa, chaysi riki mana runakuna iglesiaman paywan riyta munasqakuchu. E. Manachiki confesakurqachu. A. Arí, chaysi kanan llaqtan-llaqtan alman purin. Runakunata manchachin.

lentamente. De improviso, la campana había empezado a sonar. Y se dijo "me arrodillaré". P. ¿Y entonces? A. Entonces, una gran sombra la aplastó hasta que murió. E. Seguramente era una mujer condenada. A. Sí, dicen que era muy pecadora por eso la gente no quería ir con ella a la iglesia. E. Posiblemente no se confesó. A. Sí, dicen que por eso, ahora, su alma deambula de pueblo en pueblo. Asusta a la gente.

D I A L O G O N ° 14

A. Andrés J. Juan

A. Tayta Juan, saraykitaqsi sumaqllaña kachkan, ñoqaqa manam yakuta tarinichu parqokunaypaq. J. Ñoqapas anchata munayman yaku haypayta, pero qampaq hinam ñoqapaqpas kimsa semana hinaña yakuqa mana haypanchu. A. Sapa sabado rini repartidorpata, pero mana qowanchu, manachu rabiawaq chaywan, sarayqa chakichkanñataq... qampa saraykiqa allinsi riki, ciertochu. J. Allinneqmi, pero kay usyawanmi achkallaña aqaruwaykuna chakrayman hamun sarallay mikuq. A. Achachallawya... Pero imaraykutaq saraykiqa mana ñoqaykupa hinayakumanta perdesqachu. J. Chakraypa waqtanpim hatun uku uku qochata ruwakurqaniku, chaymanmi para tiempupi yakuta huntachini. A. Ancha allin... ñoqaykupas munaymanku chayna hatun uchku ruwayta, pero chakrayqa qaqallañam, tumpata aspiykuptiyqa, ancha sasam toqoy.

A. Don Juan, dicen que su maíz está muy bien, yo no encuentro agua para regarlo. J. Yo también desearía mucho alcanzar (obtener) el agua, pero para mí también como para Ud. no alcanza el agua aproximadamente tres semanas. A. Cada sábado voy a la casa del repartidor, pero no me da, ¿no se enojaría con eso? y mi maíz ya se está secando... Se dice que su maíz está bueno, ¿es verdad? J. Está más o menos bien, pero con esta sequía vienen las langostas en abundancia a comerse mi maíz. A. ¡Qué lástima!... Pero su maíz por qué no está malogrado como el nuestro? J. Al lado de mi chacra hicimos un pozo profundo, allí en tiempo de lluvia hago llenar el agua. A. Muy bien.... Nosotros también desearíamos hacer un hueco semejante, pero mi chacra es muy rocosa, cuando la escarbo un poco es difícil agujerear.

J. Arí, sasacha, pero aswan allin qaqapiqa aswan allintam yaku takyan. A. Cierto... nispachaqa kay kay punchawcha saraykita hallmakunki, hamusaq yanapaqniki. J. Josefina J. Atichwanchu patachi ruwayta, paqarin hallmaqkunam mikuchinapaq. E. Imanasqataq mana atinchikmanchu, chaytapunimiki ruwana, nispachaqa imatataq mikuchisun llamkaqkunaman. J. Nispachaqa kanallan perolta churkuykusaq, Ramuncha waykuchkachun, sumaqta trigu patananpaq. Ñoqaqa llaqtanaymi, qam siño, yanyata cheqtaykuy, hinaspa warmaman haywaykuy. E. Ari, mamáy, hikutaykuy, manachayqa penqawachwanchikmi, hinaspa mañana aynikuwanchikmanchu yapapi. J. Arí, ratullam kutiramusaq, Justinachawan pasasaq, papapas, uchupas rantina kachkan. E. Arí, ñoqañataq lampakuna prestakuq risaq, ñoqanchikpaqa kimsallam. Ancha sasam hallmakuy.

J. Sí, debe ser difícil, pero es mejor, en lo rocoso se detiene mejor el agua. A. Cierto... Entonces posiblemente en estos días aporcará su maíz. Vendré a ayudarle.

E. Esteban J. ¿Podríamos hacer patachi para dar de comer mañana a los trabajadores? E. ¿Por qué no podríamos?, hay que hacer eso precisamente, entonces ¿qué les daremos de comer a los trabajadores? J. Entonces, en este momento pondré el perol. Que Ramón esté atizando el fuego para el trigo reviente bien. Yo tengo que ir al pueblo. Ud., señor, parta la leña y pásesela al muchacho. E. Sí, señor, apresúrese, sino nos criticarían y ya no nos prestarían su trabajo en otra oportunidad. J. Sí volveré rápidamente. Iré con Justina, hay que comprar papas y ají E. Sí, y yo iré a prestarme lampas, las nuestras son solamente tres. Es muy difícil aparcar.

D I A L O G O N° 15

P. Pedro J. Julia P. Imatataq chaypi ruwachkanki Juliacha, Manachu pukllakuyta munanki. J. Manam, mamaymi maqaruwanman, Doña Tomasawan rimaqmi rin, chaymi suyachkani. Imawantaq pukllasun. P. Kay pelotaywan mamaykita suyastin pukllasunchik. J. Manam, mamayqa piñallañam,

P. ¿Qué haces allí, Julia? ¿No quieres jugar? J. No. Podría pegarme mi mamá, ha ido a hablar con Doña Tomasa. Por eso la estoy esperando, ¿con qué jugaremos? P. Con esta mi pelota... jugaremos esperando a tu mamá. J. No, mi mamá es muy colérica, me

maqaruwanmanmi nisyullataña; qaynim papas chayna pukllachkaqta tariwaspa laqechuwarqa. P. Ñoqapa mamayqa manam maqawanchu, taytaymi isusi. J. Ñoqapa mamayqa riki aswan piñam qampamantaqa, chaymi mana kasuptiyqa laqechuwanpuni. Manchakunim mamayta. P. Nispachaqa mamayki lloqsimuptinña, payta nispa pukllakusunchik. J. Manachu imapas wasikipi ruwanaykipaq kan. Ñoqaqa wasiypim kanan kutispa triguta chamchasaq, kuchiman mikuchisaq. P. Haykataq qamkunapa kuchikichikkuna, ñoqaykupamanta aswan pisillachu icha aswan achkachu. J. Qamkunapaqa aswan pisillam ñoqaykupamantaqa. P. Haykama. ¿Chunka, Pachak? J. Mamáy hamuchkanña, huk punchawña pukllasunchik, kananqa lliwpunchawkunamanta aswan achkam ruwanay kachkan. P. Imanasqataq llumpayta llamkamki. J. Papaymi paqarin yunkata illanqa, chaymi qoqawninta ruwachkaniku. P. Qayna wataqa sapa punchaw pukllaq kanchik, kananqa manaña munankichu. J. Qayna wataqa manam kanan hinachu wasiypi llamkaq karqani.

castigaría severamente; anteayer también al encontrarme jugando me abofeteó. P. Mi mamá no me pega, mi padre sí. J. Es que mi mamá es más colérica que la tuya, por eso cuando no le hago caso me abofetea en el acto. Le temo a mi mamá. P. Entonces, ya cuando salga tu mamá jugaremos diciéndole a ella. J. ¿No tienes nada que hacer en tu casa? Yo, al volver ahora, moleré trigo en mi casa, daré de comer al chancho.... P. ¿Cuántos son tus chanchos?, ¿son menos que los nuestros o son más? J. Los suyos son menos que los nuestros. P. ¿Cuántos, pues? ¿diez?, ¿cien? J. Ya está viniendo mi mamá, jugaremos otro día ya, ahora tengo más que hacer todos los días. P. ¿Por qué trabajas mucho? J. Mi papá viajará mañana a la montaña. P. El año pasado jugábamos todos los días, ahora ya no quieres. J. El año pasado no trabajaba en mi casa como ahora.

D I A L O G O N ° 16

J. Justina S. Simona J. Ciertochu mama Juakinapa wawan wañukun. S. Asá mamáy, chayta willaykuwaptinkum mamanpas kayman hina anchata waqani. J. Achachallawya, imaynampisa

J. Es cierto que ha muerto el hijo de Doña Juaquina? S. Así, dicen, señora, cuando supe eso llore como si fuera su madre. J. ¡Qué lástima! ¿Cómo fue que se

wañurusqaqa. S. Unayñam riki onqollarqa, mamáy, pero manam creerqanichu wañurunantaqa. J. Chayta yachaspayqa watukuymancha karqa. Pero mama Juakinaqa yachanmi ñoqa hampiy yachasqaytaqa; hampiruy manmi karqa willawaptinqa. S. Nispachaqa manachu yacharqanki manataqma ñoqanchikpas unayña qawanakunchikchu, manachayqa willaykimanmi karqa. J. Manam imatapas yachallarqanichu, kikin tayta Alejandrowanpas qaynimpalla plasapi tuparqani, manataq imatapas willawarqachu. S. Manam llumpaychu, nispamá niqku, tayta Alejandro, taytanqa, aswan, qella warma, niq. J. Mana llumpay nisyu onqosqamanchikirikchakurqa. S. Asá, qonqaytas Yawarta toqarusqa hinaspaqa iskay punchawchallapi wañurusqa. J. Kananga anchatachá waqallachkanku, pero kikinkun ahuchayoq, hampiqta maskanmanku karqa. S. Chaytaqa ninim ñoqapas, pero manayá yachallarqakuchu. anchatamwawallankuta kuyarqaku. payllam riki qaricha karqa. J. Imanasunñamá, tayta Dioschiki Apakun.

murió? S. Estuvo enfermo mucho tiempo, pero no creí que se moriría. J. Sí hubiera sabido eso la habría visitado, pero Doña Juaquina sabe que yo sé curar; lo habría curado si me hubiese avisado. S. Entonces, no lo sabía? Es que nosotros no nos vemos hace mucho tiempo, sino le hubiera avisado. J. No supe nada y sólo anteayer me encontré en el mercado con Don Alejandro y no me dijo nada. S. Decían que no estaba muy enfermo y Don Alejandro, su padre, decía que era un muchacho flojo. J. Seguramente no parecía muy enfermo. S. Así, dicen, y que de repente arrojó sangre y que murió luego después de dos días. J. Ahora deben estar llorando mucho, pero ellos mismos tienen la culpa, debieron haber buscado a un médico. S. Yo también digo eso, pero los pobres no supieron. Querían mucho a su hijo. Era el único hombrecito. J. ¡Qué podemos hacer!, seguramente Dios se lo ha llevado.

D I A L O G O N° 17

C. Clotilde Dep. Dependiente J. Gertrudis C. Kayllayta, taytay… Justina Jawanapaq; chaswillanay, ancha apuradum kachkani. Dep. Suyayá, señora, achka runam atendenay, manachu qawachkanki ichapukllakuchkanichu

C. Por favor, mi encomienda, señor… para Justina Jahuana; recíbamela, estoy muy apurada. Dep. Espérese, señora, tengo que atender a mucha gente, ¿no lo ve? o ¿estoy jugando? C. Esperaré, señor, pero apúrese, por

C. Suyallasaqchiki, taytay, pero hikutachaykuyá, ama piñarikuspalla. Lliwmi riki achka ruwanayoq kanchik. Dep. Má, señora… apamuy chay encomiendaykita. Hayka kilotaq pesan. C. Hayka kilo, taytay… tantiya chaykuyñayá, qonqarusqanim pesaykuyta. Dep. Qawachu… hikutawanki atendenaypaq hinaspaqa manataq yachankichu encomiendaykipa llasayllantapas; pesachimuy wakpi sayaq runawan. C. ¡Taytallay! … tukuy imata ruwana… maynintataq risaq wakman; kaynaña runawan ichiytapas atiniñachu. C. Mamay Jertruis, llaqtanchiktachu richkanki. J. Arí mamay; kay Limapi qampas kakusqanki, haykapimantataq; imaynam manaqa tupaykuranchikchu. C. Yaqa huk watañam kaypi kani mamay, pero iskay wawaymi llaqtanchikpi, chaymi mikuychakunata apachichkani; ama hina kaspayá kay kartachallaytaqoykapullaway. J. Imanasqamá manaqa, chayaykuspallam entregasaq. C. Hinaspataq simikiwan niykapullawanki, ama llumpayta llamkachunkuchu samaririchunku eqos. J. Anri, mamay, nisaqmi… tupananchikkama; carrom lloqsichkanña.

favor, sin enojarse. Es verdad que todos tenemos muchos quehaceres. Dep. A ver, señora… traiga su encomienda. ¿Cuántos kilos pesa? C. ¿Cuántos kilos, señor? … Calcúlelo Ud., me olvidé de pesarla. Dep. ¿No ve? … me exige que la atienda y ni siquiera sabe el peso de su encomienda; hágala pesar con el hombre que está parado allá. C. ¡Dios mío!... hay que hacer de todo…¿Por dónde voy allá? Con tanta gente ya no puedo ni dar un paso. C. Doña Jertrudis, ¿se va a nuestro pueblo? J. Sí, señora. ¡Ud. También está en Lima!, ¿desde cuándo?; ¿cómo fue que no nos encontramos? C. Hace aproximadamente un año que estoy aquí, pero dos de mis hijos están en nuestro pueblo, por eso les estoy mandando víveres; hágame el favor de entregarles esta mi cartita. J. Cómo no, se la entregaré en cuanto llegue. C. Y además les dices verbalmente, que no trabajen mucho, que descansen un poco, dicen que están enfermizos. J. Bueno, señora, les diré… hasta la vista; ya está partiendo el carro.

D I A L O G O N° 18

J. Juana D. Dionisia J. Anchatam mikunayawachkan,

J. Tengo muchas ganas de comer. ¿No

manachu papa yanuychata ruwakuruchwan. Qam yantata maskaramuy ñoqañataq tullpata pukuchkasaq D. Imanasqataq qamqa mana yantata maskamunkichu, ñoqallata kachawachkanki. ¡Qamyá riy! J. Awqella, chayllamantapas waqatiyachkanki. Mana allintatullpata ratachkqata tariramuspaqa kutimustillanmi panyarusayki. D. Panyawaypas manapas, manam hawataqa lloqsiymanchu, anchatam chirikuchkan. J. Arí, imaynataq qaynapunchawqa mamacha chicharuta hawapi rantikuptintuky punchaw muyupayarqanki. D. Yarqawarqamiki. J. Kananqa manachu yarqasunki. ¡Quella! Mikuyllata munanki, aw. D. Yaw Juanacha, papanchik chayarusqaña; chay mateta haywamuway. J. Kay kimsa kaq hatuntachu. D. Ama, chayqa llumpay hatunmi, chay tawa kaqllapaqmi. Gustasunkichu machkata. J. Añallaw miski, aw. Uchunchikqa, maypitaq uchu kutanchik. D. Tapukachawachkankiraqmi, maskamuyá, maray hawanpichiki. J. Machka papapas, yaku papapas gustawanmi uchuyoqqa.

podríamos cocinar papas? Tú ve a buscar leña y yo atizaré el fogón. D. ¿Y por qué no vas tú a buscar leña?, me mandas sólo a mí. ¡ Ve tú! J. Oye, floja, hasta por eso estás lloriqueando. Si no encuentro ardiendo bien el fogón, te pegaré en cuanto llegue. D. Me pegues o no, no saldré; hace mucho frío. J. Sí, ¿y cómo ayer, cuando mamá vendía los chicharrones afuera, la rondaste todo el día? D. Es que tenía hambre. J. Y ahora, ¿no tienes hambre? ¡ Floja! Sólo quieres comer, ¿verdad? D. Oye, Juana, ya se coció la papa; pásame ese mate. J. ¿El tercer mate grande? D. No, ese es muy grande, es suficiente con el cuarto. ¿Te gustan las harinosas? J. ¡Qué ricas!, ¿verdad? ¿y el ají? ¿dónde está el ají molido? D. Y me lo preguntas todavía, ve a buscarlo, debe estar en el batán. J. Tanto las papas harinosas como las aguadas me gustan con ají.

D I A L O G O N° 19

J. Justina F. Francisca

J. Mamáy Franciska, manachu takichaykuwaq, kay festanchik kusirichinapaq, lliw upallalla tiyachkanchik; atatau, taqllarikusum, wintirikusun. F. Anri mama, harawiykusaqyá

J. Doña Francisca, ¿no podría cantar para alegrar nuestra fiesta?; Todos estamos sentados en silencio; ¡qué feo!, hagamos palmas, bailemos. F. Bueno, señora, cantaré para

animarikunanchikpaq. Señal punchaw piqa amayá llakisqaqa kasunchu manachayqa manam animalninchikunapas miranqanchu. J. Harawichkay mamáy, chaykama wak suwa allqokunata qatirusaq, qawarayamuchkanku llunkullaña, mikunanchiktam qonqayta laptarunqaku. F. Arí, ñaqamantaraqmi muyupayawachkanchik. Rumiwan daliparuy. F. Francisco. J. Julio F. Imay oratataq animalchakunata apamunqaku cintachinapaq. J. Manaraqmi Ramuncha hamunchu, paymi lasumunqa, kanallanchá chayaramunqaña. F. Jacintocha wakpi kachkan, paylasuruchun. J. Manam, payqa llumpaytam ñakarichin. Ramunchapunim lasupuwanqa. F. Mayqen uñatataq mamachik Karmencitamanqa qonki, paymi sumaq makiyoq. J. Arí, qayna watapas tukuy rikchaqcintakunata apamuspan, sumaq makichanwan cintaykachipuwarqa animalniyman, hinaptin miraytapacha qallarin. Wak puka uña kuchichaytam qosaq patronachayman. L. Yaw warma, aqata aypumuy taytakunaman, kunkankupas chakisqa tiyarayallachkanku. J. Amayá, aypuykuyá, ama chaynataqa hatallisunchu, rimakuwanchikmanmi.

animarnos. No estemos tristes en el día de la señal, sino tampoco se reproducirán nuestros animales. J. Vaya cantando, señora, mientras tanto echaré a esos perros ladrones, están mirando fijamente, de repente se llevarán nuestra comida. F. Sí, nos están rondando desde hace rato; apedréelos. L. Lorenzo F. ¿A qué hora traerán los animalitos para ponerles las cintas? J. Todavía no viene Ramón, él las pondrá el lazo; posiblemente va a llegar en este momento. F. Jacinto está allá; que él lo haga. J. No, él los hace sufrir mucho. Definitivamente Ramón lo hará. F. ¿Cuál de las crías le va a dar a nuestra patrona Carmencita? Ella da buena suerte. J. Sí, el año pasado también, trayendo toda clase de cintas les puso las cintas a mis animales, y empezaran a reproducirse. Ese mi chanchito rojo le daré a mi patronita. L. Oye, muchacho, distribuye la chicha entre los señores, están sentados con la garganta seca. J. ¡Oh, no! distribúyela, no los mantengamos así, podrían criticarnos.

D I A L O G O N° 20

S. Susana (madre de Justina) J. Justina S. Yaw Justinacha, chayerqe wawata upallachiy, qechu imachkanki icha pukllananta.

S. Oye, Justina, haz callar a esa niña llorona; a lo mejor le estás quitando su juguete. J. No, mamá. Ella me ha arañado la cara

J. Manam mama, paymi uyayta, mana imata ruwachkaptiy aspikuruwan. S. Chaychiki qamñataq laqechu imanachkanki. Amamá rabiaykachiwankichu warma; qasillamá uywaysiwanki chay ñañaykita. J. Arí, mama, manam maqachkanichu; sapallanmi qaparkachachkan, yarqamanmi yaykuyta. Munam. A. Alonso T. Teodoro A. Napata… Manachu Joseypata rinkichik tusupakuq. Sumaqtas riki kanan tuta fistachakunqa. T. Arí, hakuchik mikuypas achkallañam qayna wata hina kanqa. Amaláy puka pikantita ruwanmanku. A. Ama, nata… Fideyosta ichaqa. E. Qamkunaqa mikupakuyllapi pensachkankichik. Ñoqataqa manam llumpaytachu Gustawan mikuyqa; tusuymi ichaqa. A. Warmikunaqa wintikachayllatam munankichik, ñoqaykuqa, sumaq mikuq, sumaq upyaqmi maytapas riniku. E. Ama llumpayta rimasunchu. ¡Haku! Wañuykuchkaniñam tusuykuymanta. A. Suyayraqyá, pachaykutaraq allichaysiwayku. E. Asnuta mimuychik, ¿pitaq ñoqata imatapas ruwaysiwan?

sin que le hiciera nada. S. Y seguramente por eso tú la estás abofeteando. ¡No me des cólera, muchacha! Tranquila. Ayúdame a criar a tu hermana. J. Sí, mamá, no le pego, grita sola quiere entrar a la acequia. E. Elena A. Mmmmm….¿No van a bailar a la casa de José? Dicen que se festejará muy bien esta noche. T. Sí, vamos. Dicen que habrá abundante comida como el año pasado. Ojalá hicieran puka picante. A. Oh, no… Ojalá tallarines. E. Ustedes piensan sólo en comer. A mí no me gusta mucho la comida el baile sí. A. Ustedes las mujeres sólo quieren bailar. Nosotros vamos a cualquier parte a comer bien y a beber bien. E. No hablemos mucho.¡Vamos! Me muero por bailar. A. Espérate, todavía, ayúdanos a arreglar nuestra ropa. E. ¡Al diablo!,¿quién me ayuda a mí a hacer algo?

EXPRESIONES DE USO DIARIO Hacer el siguiente ejercicio en forma de diálogo

A. Rimaykullayki, mamáy. Chaskillaykim, taytáy. Allinllachu kachkanki. Allinllam, taytáy, qamqa. Ñoqapas allinllam, gracias. B. Imaynallam kachkanki, mamáy.

A. Le saludo, señora. Le recibo (el saludo), señor. ¿Cómo está? Muy bien señor, ¿y usted? Bien, gracias. B. ¿Cómo está señora?

Allinllam, taytáy, qamqa. Ñoqapas allinllam, gracias. C. 1. Paqarinkama, mamáy. Paqarinkamayá. 2. Ratukama, taytáy. Ratukamayá. 3. Minchakama, mamáy. Minchakamayá. 4. Tupananchikkama, taytáy. Tupananchikkamayá. 5. Qamña allinlla. Qamkunaña allinlla. 6. Yakullaykita, mamáy. Kayqa, taytáy.

Muy bien, señor ¿y usted?¡ Bien, gracias. C. 1. Hasta mañana, señora. Hasta mañana. 2. Hasta luego, señor. Hasta luego. 3. Hasta pasado mañana, señor. Hasta pasado mañana. 4. Hasta la vista, señor. Hasta la vista. 5. Que le vaya bien. Que les vaya bien. 6. El agua, por favor. Téngalo.

D. Efectúe las sustituciones indicadas. Ejemplo: Yakullaykita, mamáy. (miski) cambio: Miskillaykita, mamáy. (aqa) (kachi) (leche) (tanta) (cafey)

E. Hacer este ejercicio en forma de diálogo. 1. Iman sutiki. Sutyqa Franciscom. Qampaqa. Mariam (sutiyqa) 2. Maymantam kanki. Huamangamantam kani. 3. Ima ninantaq “tanta” “Pan” ninanmi. 4. Imaynatam nina “sal” runasimipi. “Kachi” niman.

1. ¿Cómo te llamas? Me llamo Francisco, ¿y tú? Me llamo María. 2. ¿De dónde eres? Soy de Huamanga. 3. ¿Qué significa “tanta”? Significa pan 4. ¿Cómo se dice “sal” en quechua. Se dice “kachi”.