rapport nr. 3 is-1411 rekruttering for betre...

Ra

pp

ort

nr

3IS

-14

11

Rapport nr. 3

Rekruttering for betre kvalitet

Rekrutteringsplan for helse- og sosialpersonell 2003–2006

Rapport nr. 3 fraHeftets tittel: Rekrutteringsplan for helse- og sosialpersonell 2003–2006

Utgitt: 11/2006

Bestillingsnummer: IS-1411

ISBN 978-82-8081-083-0

Opplag: 3000

Utgitt av: Sosial- og helsedirektoratetKontakt: Avdeling for sosialog helsepersonellPostadresse: Postboks 7000, St. Olavs pl., 0130 OsloBesøksadresse: Universitets gt. 2, Oslo

Sentralbord: 810 200 50 www.shdir.no

Heftet kan bestilles hos: Sosial - og helsedirektoratet v/Trykksaksekspedisjonene-post: [email protected] bestilling, oppgi bestillingsnummer: IS-1411

Bestillingstelefon: 24 16 33 68Bestillingsfax: 24 16 33 69

Illustrasjon: Lars Fiske

Design og produksjon: www.kursiv.no

RAPPORT nr. 3

Rekrutteringsplanfor helse- og sosialpersonell

2003–2006

REKRUTTERING FOR BETRE KVALITET

SOSIAL- OG HELSEDIREKTORATETAvd. for sosialog helsepersonell

Oktober 2006

INNLEIING

I samband med handsaminga av budsjettet for 2002 gav Stortinget regjeringa i oppdrag å lage ein ny handlingsplan for rekruttering av helsepersonell der det skulle leggjast vekt på konkrete tiltak for å rekruttere sjukepleiarar og anna omsorgspersonell til kommunane.

Planen ”Rekruttering for betre kvalitet” vart lagd fram på Kongsberg 20. november 2003, og skal verke i fire år fram til og med 2006. Denne planen byggjer på erfaringane frå handlingsplanen ”Rett person på rett plass” for åra 1998–2001. Det vart løyvt til saman 110 mill. kroner til tiltaka i planen i 2003. I statsbudsjettet for 2004 vart denne ramma auka til om lag 130 mill. kroner. Dette var òg ramma i 2005og er vidareført med 124 mill. kroner i 2006, som er siste året i planperioden. Samlaer det løyva om lag 490 mill.kroner til denne rekrutteringsplanen.

I 2004 vart 96 mill. kroner, i 2005 95 mill. kroner og i 2006 85,5 mill. kroner forvaltaav fylkesmennene. Avdette er 54 mill. kroner ei vidareføring av skjønstilskotet ihandlingsplanen for eldreomsorga, medan 9 mill. kroner er tilskot til kvalifisering avufaglærte over opptrappingsplanen for psykisk helse. Midlane skal nyttast etter detbehovet kommunane har for kvalifisering av pleie- og omsorgspersonell.

SHDIR mener både ”Rett person på rett plass” og ”Rekruttering for betre kvalitet”bør evaluerast, og vil vil ta initiativ til at ei slik evaluering kjem i gang i 2007 isamband med evaluering av “kompetanseløftet 2015”.

Dette er den tredje rapporten som dokumenterer resultata frå rekrutteringsplanen. Utviklinga i planperioden skal dokumenterast ved KOSTRA-data frå Statistisksentralbyrå. Men statistikken er ikkje tilfredsstillande. Det er brot i tidsserien for pleie- og omsorgstenesta 1998–2003 som følgje av endra grunnlag for statistikken frå skjema til register i 2002-2003. Vi kan difor ikkje nytte 2002 som grunnlag for vurdering avutviklinga i planperioden. I denne rapporten har tabellane berre tal for åra 2003-2005. Det er framleis dårleg kvalitet i rapporteringa frå kommunane til registeret ogikkje fullgod kvalitet på KOSTRA-dataene som ligg til grunn for tabellane i dennerapporten1. Endringar på +/-1 % (+/-1000 årsverk) bør difor ikkje tolkast i nokonretning, det ligg innanfor dei feilmarginane vi må rekne med i denne statistikken.

I tabellverket i denne rapporten er i hovudsak nytta “Personell i brukerretta pleie- ogomsorgsteneste i kommunene”, jf. kap. 1.4. Rapporten byggjer òg på rapportar fråkommunane og frå Fylkesmannen. Rapporten skal gi grunnlag for å samanlikneutviklinga i fylka og dessutan gi eit inntrykk av dei planane kommunane har for deinæraste åra. Målgruppa for rapporten er alle som arbeider med rekruttering ogopplæring av helse- og sosialpersonell i kommunar, vidaregåande skular, høgskular,organisasjonar, Aetat mfl.

Materialet er samla i ein database hos konsulent Hans Petter Hansvik, 7900 Rørvik, og spørsmål kan rettast til han på tlf. 90 55 34 77 eller [email protected].

2

1 SSB har i brukarrettleiinga til KOSTRA-publiseringa pr 15.juni 2006 teke atterhald når det gjeld2004-2005-tala. Utifrå dette og ei vurdering av PAI, løns- og driftsutgiftene i pleie- og omsorgstenesta ikommunane, har dei kome til at den reelle veksten har vore 1,5-2,0 %. Helse- og omsorgsdept harutifrå dette vorte einige med KS om at ein skal leggja til grunn at veksten 2004-2005 har vore om lag1900 årsverk.

Kontaktperson for rekrutteringsplanen i direktoratet er seniorrådgjevar Erling Steen, tlf. 24 16 35 83 og 410 28 688 (mobil), eller [email protected].

Særleg takk til Anne Eli Wangen hos fylkesmannen i Sogn og Fjordane for hjelpmed nynorsken.

Måloppnåing Målsettiinga for rekrutteringsplanen for helse- og sosialpersonell 2003 – 2006 harvore å auke tilgangen på fagutdanna personell i kommunen si pleie- ogomsorgsteneste med 4-5 % pr år, og å redusere vesentleg delen personell utanhelse- og sosialfagleg utdanning. Rapportene fra dei første åra tyder på at det varmogleg for rekrutteringsplanen å nå denne målsettinga2.

Auken i årsverk utført av fagpersonell i åra 2003-2005 har vore om lag 2,3 % pr år.Veksten har vore 4,1% pr år for yrkesgruppene med videregående opplæring, og6,3% pr år for høgskuleutdanna personell. Målet om vesentleg reduksjon avpersonell utan fagutdanning ser ikkje ut til å bli nådd. Resultatet blei ein reduksjonpå 2% for åra 2003-2005.

Dei endelege resultata for heile planperioden 2003-2006 vil liggje førei 2007.Dei viktigaste årsaksfaktorane til resultatet, er auka opptak til høgskulane fra 4500studenter i 1990 til 11400 studenter i 2003. Dette har ført til at tilgangen påuniversitets- og høgskuleutdanna personell er tilfredsstillende (med unnatak fortannlegar og psykologar). Når det gjeld yrkesgruppene med yrkesutdanning frå vidaregåande, har søkinga tilhelse- og sosialfaga gått ned. På den andre sida har Kompetansereformen samanmed opplæringstilskot fra rekrutteringsplanen gitt bra tilgang på vaksnehjelpepleiarar og omsorgsarbeidarar.

Det er stor avgang av personell fra sektoren. Sjukepleiarar har stor turn-over innanhelse- og sosialsektoren, medan hjelpepleiarar/omsorgsarbeidarar er meir stabile isektoren. Denne gruppa har stor avgang til attføring/uførepensjon sett i forhold tildei andre yrkesgruppene.

Figur 1 Måloppnåing, personell med fag - og høgskoleutdanning, 2003 – 2005

32 Sidan SSB har teke atterhald når det gjeld 2004 og 2005-tala, jf fotnote 1, vert det og nokousikkerheit når det gjeld måloppnåinga for planen.

3743 3391

2148

2938

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

4000

Personell med helse og sosialfagleg utd. frå VGO Personell med helse og sosialfagleg utd. frå

høgskole og univers.

Mål

Resultat

137 % av målet er nådd

91 % av målet er nådd

INNHALD

Innleiing ................................................................................................................. 2

Måloppnåing ............................................................................................................................... 3

1. PERSONELLSITUASJONEN ............................................................................ 61.1. Heile helse- og sosialnæringa 2003-2005 ..................................................... 61.2. Helse- og sosialpersonell i spesialisthelsetenesta 2003-2005....................... 71.3. Helse- og sosialpersonell i kommunal teneste 2003-2005 ............................ 81.4. Personell i brukarretta pleie- og omsorgsteneste i

kommunane 2003-2005 ................................................................................. 91.5. Utviklinga i pleie- og omsorgstenesta og i spesialisthelsetenesta

1995-2005 ................................................................................................... 101.6. Vurdering av personellsstatistikken i KOSTRA ............................................ 111.7. Rapportering til AA-registeret / KOSTRA ..................................................... 121.8. For mange ufaglærde?................................................................................. 131.9. Plantall 2006-2009 ....................................................................................... 14

2. TILGANG OG AVGANG PÅ PERSONELL ...................................................... 16

2.1. Tilgang frå vidaregåande opplæring ........................................................... 162.2. Tilgang frå høgre utdanning ......................................................................... 202.3. Samarbeid med utdanningsmyndigheitene ................................................. 222.4. Kven skal pleie dei gamle i framtida? ......................................................... 232.5. Avgang av personell..................................................................................... 242.6. Kvar går dei som sluttar i pleie- og omsorgstenesta? ................................. 242.7. Deltidsarbeid: arbeidskraftreserve og rekrutteringshinder .......................... 272.8. Lønn ............................................................................................................. 282.9. Menn i omsorgsyrka..................................................................................... 29

3. STATUS FOR TILTAKA I REKRUTTERINGSPLANEN..................................... 32

Tiltak 1 Styrkje tilgangen på hjelpepleiarar og omsorgsarbeidarar.............. 32Program for kvalifisering av ufaglærde................................................... 35Kompetansereforma ............................................................................... 37

Tiltak 2 Tilgang på personell med høgre utdanning ...................................... 38Tiltak for auka tilgang på tannlegar og tannpleiarar ............................... 38Rekruttering av legar .............................................................................. 39Sjukepleiarar ........................................................................................... 40

Tiltak 3 Desentral sjukepleiarutdanning .......................................................... 40Tiltak 4 Rekruttering av personell med utdanning frå utlandet..................... 41

Rekruttering av tannlegar med utdanning frå utlandet ........................... 42Rekruttering av sjukepleiarar og opplæring i nasjonale fag ................... 42Program for kvalifisering av minoritetspråklege...................................... 43

Tiltak 5 Vidareutdanning for helse- og sosialpersonell meir yrkesutdanning frå vidaregåande opplæring ................................... 44

4

Tiltak 6 Helse- og sosialfaga i vidaregåande opplæring – rekruttering,fagstruktur og yrkestitlar ..................................................................... 46

Tiltak 7 Vidareutdanning av høgskoleutdanna personell ............................. 46Tiltak 8 Program for utvikling av kliniske spesialitetar / kliniske stigar....... 47

Kliniske stigar i spesialisthelsetenesta ................................................... 47Kliniske stigar i kommunehelsetenesta .................................................. 48

Tiltak 9 Program for etterutdanning i samarbeid med sjukehusa................. 48Tiltak 10 Prosjektet ”Undervisningssjukeheimar” ............................................ 50Tiltak 11 Intensjonsavtalen om eit inkluderande arbeidsliv og tiltak

retta mot arbeidsmiljøet ...................................................................... 53Tiltak 12 Motverke aukande geografiske skilnader .......................................... 55

Storbyprogrammet 2004-2006................................................................ 57Tiltak 13 Kompetanseutvikling for personell i spesialisthelsetenesta ........... 58

4. SAMANFATNING AV OPPLÆRINGSTILTAKA: AKTIVITETAR OG TILSKOT2003-2005 ................................................................................................ 61

5. INTERVJU MED UTVALDE KOMMUNAR ...................................................... 64

5. 1. Val av kommunar.......................................................................................... 645. 2. Kommunane si rapportering av resultat- og plantall for opplæring ............. 655. 3. Kommunane si medverknad til opplæringa.................................................. 665. 4. Ytingar til dei som gjennomfører utdanning ................................................. 665. 5. Strategisk kompetanseplanlegging .............................................................. 675. 6. Nye og endra oppgåver................................................................................ 685. 7. Kommunane sine erfaringar med tilskotsordninga....................................... 695. 8. Kommunane si vurdering av utdaningstilbodet regionalt ............................ 745. 9. Helsearbeiderfaget ...................................................................................... 745.10. Kommunane si vurdering av utfordringane i perioden 2007-2010............... 76

6. LØYVINGANE TIL REKRUTTERINGSPLANEN ............................................. 79

5

1. PERSONELLSITUASJONEN

Analysane av personellsituasjonen i helse- og sosialsektoren er basert på ei inndeling av yrkesgruppene i fire kompetansenivå: • Personell utan formell helse- og sosialfagleg utdanning: assistentar,

heimehjelpar mfl. • Personell med vidaregåande opplæring (vgo): hjelpepleiarar/omsorgsarbeidarar,

helsesekretærar mfl. • Personell med høgskoleutdanning: sjukepleiarar, vernepleiarar mfl. • Personell med universitetsutdanning: legar, psykologar og tannlegar. For nærare omtale av dei ulike gruppene, sjå under tiltaka. Sidan den nogjeldande planen har hovudfokus på pleie- og omsorgsektoren i kommunane, gjeld dei fleste tabellane i denne rapporten personellet som arbeider i desse tenestene. Men vi startar med nokre tabellar for heile helse- ogsosialnæringa og spesialisthelsetenesta for å syne heilskapen i helse- ogsosialtenesta i Noreg.

1.1 Heile helse- og sosialnæringa 2003–2005 Tabell 2

Kjelde: SSB registerbasert sysselsetjingsstatistikk

Helse- og sosialnæringa i denne tabellen har ein vidare definisjon enn det som blirregistrert i KOSTRA (Kommune-Stat-Rapporteringa). I SSB sin sysselsettingsstatistikk omfattar helse- og sosialnæringa ogsåtannhelsetenesta, medisinske laboratorium, krisesentra, private barneverns -institusjonar, tiltak innanfor rusomsorga, private velferdsorganisasjonar som RaudeKross, Frelsesarmeen, Kirkens Bymisjon osb. KOSTRA omfattar berre denverksemnda som er kommunalt finansiert.

Då yrkeskodinga i sysselsettingstatistikken ikkje er gjennomførd i alle kommunar,kan gruppa ”Personell utan avslutta helse- og sosialfagleg utdanning”, i ein deldøme òg omfatta fagutdanna personell sjølv om utdanninga er relevant for arbeidet.

6

Sysselsette Årsverk %vis endr. 2003 - 2005

2003 2004 2005 2003 2004 2005 Sysselsette ÅrsverkPersonar utan helse- og sosialfagleg

utdanning 139489 141064 136669 92881 93350 91835 -2,0 % -1,1 %

Hjelpepleiarar 56574 56899 58162 41749 41996 43468 2,8 % 4,1 %

Omsorgsarbeidarar 10738 11248 11837 8105 8428 8970 10,2 % 10,7 %

Helsesekretærar 4862 5295 5870 3928 4295 4790 20,7 % 21,9 %

Andre med vidaregåande opplæring 10224 10513 10934 8329 8684 9094 6,9 % 9,2 %

Sum personar med vgo 82398 83955 86803 62112 63403 66322 5,3 % 6,8 %

Sjukepleiarar 50042 50509 53487 40914 41391 43922 6,9 % 7,4 %

Sjukepleiarar med spesialutdanning 12903 14589 14453 11445 13051 12998 12,0 % 13,6 %

Helsesystrer 2611 2702 2796 2172 2244 2320 7,1 % 6,8 %

Jordmødrer 2259 2304 2357 1802 1836 1910 4,3 % 6,0 %

Sum sjukepleiarar 67815 70104 73093 56333 58522 61150 7,8 % 8,6 %

Fysioterapeutar 7003 7360 7838 6552 7281 7418 11,9 % 13,2 %

Ergoterapeutar 2001 2137 2281 1783 1916 2011 14,0 % 12,8 %

Sum ergoterapeutar og fysioterapeutar 9004 9497 10119 8335 9197 9429 12,4 % 13,1 %

Barnevernspedagogar 4029 4424 4786 3702 4073 4438 18,8 % 19,9 %

Sosionomar 5774 6100 6564 5360 5650 6096 13,7 % 13,7 %

Vernepleiarar 6300 6815 7410 5705 6188 6726 17,6 % 17,9 %

Sum barnevernspedagogar, sosionomar og

vernepleiarar 16103 17339 18760 14768 15911 17261 16,5 % 16,9 %

Anna høgskoleutdanna personell 7806 8164 8627 6983 7341 7748 10,5 % 11,0 %

Sum høgskoleutdanna personell 100728 105104 110599 86419 90971 95587 9,8 % 10,6 %

Legar og legespesialistar 15718 16212 17343 15931 16162 17047 10,3 % 7,0 %

Psykologar 2876 3140 3411 2845 3171 3404 18,6 % 19,6 %

Anna universitetsutdanna personell 4281 4321 4589 4255 4505 4597 7,2 % 8,0 %

Sum universitetsutdanna personell 22875 23673 25343 23031 23838 25047 10,8 % 8,8 %

Sum sysselsette/årsverk 345490 353796 359414 264442 271563 278790 4,0 % 5,4 %

Heile helse- og sosialnæringa i Noreg femner om nærare 279 000 årsverk fordeltpå nærare 360 000 tilsette i både privat og offentleg teneste. Dette talet omfattarom lag 39 000 fleire årsverk enn den offentleg finansierte helse- og sosialtenesta.Det vil seie at om lag 85% av helse- og sosialtenesta i Noreg er offentleg finansiert.Årsverk i tenester som kommunane kjøper av private firma skal vere rekna somoffentleg. Det skal difor ikkje ha noko å seie for statistikken om kommunane ellersjukehusa kjøper tenester frå private firma. Vi ser at personellet i snitt arbeider 78 % av eit normalt årsverk. Men dette varierer frå legar og psykologar, som arbeider om lag 100 % av eit normalårsverk, til deiufaglærte, som berre arbeider 67 % i snitt. I perioden 2003–2005 har veksten i årsverk vore på 5,4% i heile næringa – sterkast for høgskuleutdanna personell med 10,6% vekst, mens personell med vidaregåande opplæring hadde ein vekst på 6,8%. Talet på ufaglærte minkar ikkje så raskt som ønskjeleg: Dei utgjorde 33% i 2005 mot 35% i 2003.

1.2 Helse- og sosialpersonell i spesialisthelsetenesta 2003–2005 Tabell 3

Kjelde: SSB registerbasert sysselsetjingsstatistikk.

Spesialisthelsetenesta omfattar somatiske og psykiatriske sjukehus, ambulanse -tenesta og frå 2004 rusinstitusjonane. Årsverk for legespesialistar og psykologarmed avtale er inkludert og henta frå skjemabasert statistikk.

Tabellen viser at veksten i personellinnsatsen i spesialisthelsetenesta heldt fram i2005. I 2004 vart ansvaret for rusomsorga lagt til føretaka. Dette aleine førte 2304nye årsverk inn i statistikken. Veksten innanfor somatikk og psykiatri var heller liten i2004, medan det i 2005 vart om lag 2300 nye årsverk.

Samla vekst dei siste to åra er 5,2 %, sterkast for høgskuleutdanna personell med 7,7 %, men også personell med vgo har hatt ein auke på 4,6 %. Hjelpepleiargruppahar minka med 243 årsverk på desse to åra medan helsesekretærane har vokse

7


2003 2004 2005 2003 2004 2005 Sysselsette ÅrsverkPersonar utan helse- og sosialfagleg utdanning

32950 32813 32804 26003 26211 25781 -0,4 % -0,9 %

Hjelpepleiarar 11588 11385 11115 8788 8644 8545 -4,1 % -2,8 %

Omsorgsarbeidarar 269 282 261 208 225 208 -3,0 % 0,0 %




Sjukepleiarar 28655 28360 29904 23823 23603 24807 4,4 % 4,1 %


Helsesystrer 374 416 405 312 347 335 8,3 % 7,4 %

Jordmødrer 1736 1790 1825 1401 1440 1482 5,1 % 5,8 %



Ergoterapeutar 724 762 812 660 700 747 12,2 % 13,2 %


Barnevernspedagogar 630 677 601 573 619 563 -4,6 % -1,7 %

Sosionomar 1308 1498 1444 1212 1374 1330 10,4 % 9,7 %

Vernepleiarar 1039 1150 1194 949 1067 1116 14,9 % 17,6 %


vernepleiarar 2977 3325 3239 2734 3060 3009 8,8 % 10,1 %



Legar og legespesialistar 9791 9965 10710 10249 10452 11088 9,4 % 8,2 %

Psykologar 1822 2042 2168 2166 2389 2506 19,0 % 15,7 %

Anna universitetsutdanna personell 281 334 341 262 306 321 21,4 % 22,5 %

Sum universitetsutdanna personell 11894 12341 13219 12677 13147 13915 11,1 % 9,8 %


Kjelde: SSBLegespesialistar og psykologar med avtale med Helseforetakane er berre med i tal for årsverk, (skjemabasert statistikk)Av den grunn vert det ikkje samsvar mellom sysselsette og årsverk for desse gruppene

med 560 årsverk (34 %) i perioden 2003–2005. Dei ufaglærte er stabilt ei storgruppe i spesialisthelsetenesta med om lag 26 000 årsverk både i 2003, 2004 og2005. Vi vil undersøke nærare kor desse arbeider.

1.3 Helse- og sosialpersonell i kommunal teneste 2003–2005

Tabell 4 Helse- og sosialpersonell i kommunal teneste 2003-05

Kjelde: SSB registerbasert sysselsetjingsstatistikk, skjemabasert statistikk for fysioterapeuter medavtale. Her er sysselsette rekna ut frå same sysselsettingsgrad som fast tilsette.

Tabellen viser utviklinga dei to første åra i planperioden. Både lønns- og personelldata tilseier ein liten vekst i perioden. I den kommunale helse- og sosialtenesta har den årlege veksten vore svakare enn i spesialisthelsetenesta. Tabellen viser at det i 2005 vart utført om lag 144500 årsverk i helse- ogsosialsektoren i kommunane i Noreg. Årsverka vart utførte av om lag 200 000personar. Sterkast har veksten vore for høgskoleutdanna personell med 10 % frå2003 til 2005. Veksten i personell med vidaregåande opplæring har vore 6,7%. Densamla kompetanseveksten har gitt ein reduksjon i personell utan fagutdanning påom lag 4% på desse to åra.

8


2003 2004 2005 2003 2004 2005 Sysselsette Årsverk

Personar utan helse- og sosialfagleg utdanning 87640 87903 83347 53572 52821 51395 -4,9 % -4,1 %

Hjelpepleiarar 43618 44138 45589 31886 32265 33774 4,5 % 5,9 %





Sjukepleiarar 19743 20121 21459 15787 16135 17376 8,7 % 10,1 %


Helsesystrer 2170 2214 2304 1800 1835 1910 6,2 % 6,1 %

Jordmødrer 515 501 513 392 389 408 -0,4 % 4,1 %



Ergoterapeutar 1108 1193 1261 968 1048 1077 13,8 % 11,3 %



Sosionomar 3979 3949 4251 3694 3667 3961 6,8 % 7,2 %

Vernepleiarar 5012 5386 5822 4529 4853 5245 16,2 % 15,8 %


vernepleiarar 11909 12386 13392 10897 11314 12261 12,5 % 12,5 %



Legar og legespesialistar 3847 4080 4189 4075 3949 4046 8,9 % -0,7 %

Psykologar 264 148 156 241 137 145 -40,9 % -39,8 %

Anna universitetsutdanna personell 78 74 77 52 53 56 -1,3 % 7,7 %

Sum universitetsutdanna personell 4189 4302 4422 4368 4139 4247 5,6 % -2,8 %


1.4 Personell i brukerretta pleie- og omsorgsteneste i kommunaneTabell 5

Kjelde: KOSTRA/SSB

Sidan planen rettar seg særleg mot pleie- og omsorgstenesta i kommunane, har viteke med ein tabell som syner personell i den brukarretta pleie- og omsorgs tenesta.Desse utgjer om lag 106 000 årsverk. I den offisielle statistikken er det registrert omlag 111 000 årsverk. Skilnaden er om lag 5000 årsverk som arbeider iadministrasjon, reinhald, kjøkken og anna drift. I dei følgjande tabellane, vil vi berrenytte ”årsverk i brukerretta teneste”. Dette gjev det beste uttrykket for ressurs -innsatsen til pasientane, og vert ikkje påverka av korleis kommunane organisererdrifta av kjøkken, administrasjon, osb. Ser ein perioden 2003 – 2005 under eitt, harpleie- og omsorgstenesta blitt styrka med 5700 årsverk, medan heile helse- ogsosialtenesta berre har vokse med 4500 årsverk. Samla har veksten i pleie- og omsorg vore 2,5% sterkare enn i heile helse- ogsosialtenesta i kommunane.

9


2003 2004 2005 2003 2004 2005 Sysselsette ÅrsverkPersonar utan helse- og sosialfagleg utdanning 62939 63915 61111 36120 36000 35537 -2,9 % -1,6 %

Hjelpepleiarar 41465 42307 43805 30233 30870 32416 5,6 % 7,2 %





Sjukepleiarar 17366 18236 19377 13895 14672 15776 11,6 % 13,5 %


Helsesystrer 290 265 263 223 198 197 -9,3 % -11,7 %

Jordmødrer 154 137 139 111 102 101 -9,7 % -9,0 %


Fysioterapeutar 343 291 288 296 244 239 -16,0 % -19,3 %

Ergoterapeutar 538 569 589 467 499 495 9,5 % 6,0 %

Sum ergoterapeutar og fysioterapeutar 881 860 877 763 742 734 -0,5 % -3,8 %


Sosionomar 735 737 790 618 630 682 7,5 % 10,4 %

Vernepleiarar 4052 4594 4972 3643 4119 4449 22,7 % 22,1 %


vernepleiarar 5344 5946 6409 4726 5257 5676 19,9 % 20,1 %



Legar og legespesialistar 212 130 156 138 139 158 -26,4 % 14,5 %

Psykologar 27 18 25 23 16 22 -7,4 % -4,3 %

Anna universitetsutdanna personell 60 55 59 35 35 39 -1,7 % 11,4 %

Sum universitetsutdanna personell 299 203 240 195 190 219 -19,7 % 12,3 %


1.5 Utviklinga i pleie- og omsorgstenesta og i spesialist-helsetenesta 1995–2005

Figur 6 Årsverk i pleie- og omsorgstenesta i kommunane og i spesialisthelsetenesta i perioden 19 95 - 2005

SSB har publisert ein tidsserie for årsverk innanfor pleie- og omsorgstenesta1997–2005 basert på registerrapportane for åra 2002–2005. Ein har rekna segtilbake til 1995 ved endringstala frå skjemarapporteringa til KOSTRA. For 2004-2005 har SSB teke atterhald. Dei meiner det har vorte betre rapporteringfrå kommunane i 2005 enn i 2004. Det vil seie at dei offisielle 2004-tala er lågareenn dei ville ha vore med rett rapportering. I denne figuren er difor 2004-tala justert isamsvar med veksten i løns- og driftsutgiftar i kommunane. Jf. også fotnote 1 side 2.

Som nemnd i innleiinga, vil Shdir arbeide vidare for å få på plass korrekte tal for alleåra i planperioden. Syner det seg at tal for einskilde år er feil, vil vi be SSB korrigeradei offisielle KOSTRA-tala tilbake i tid.

Figuren viser at ein i perioden 1995–2005 hadde ein samla vekst i årsverk i pleie og omsorgstenesta i kommunane på 27 600 årsverk (om lag 3% per år) og rundt 25600 årsverk i spesialisthelsetenesta i den same perioden (4% per år) 3.Rusinstitusjonane som vart overførte til spesialisthelsetenesta i 2004 med 2300årsverk, er rekna med. Sjølv om media i alle desse åra har vore prega av meldingar om underskot ognedskjeringar når det gjeld sjukehusa, viser denne framstillinga at dei har hattøkonomi til å tilsetje fleire folk kvart einaste år.

10

60000

70000

80000

90000

100000

110000

120000

Årsverk PO

Årsverk SPHELSE

Årsverk PO 79116 83580 90043 93851 97305 101644 104087 106202 106190 108638 110538

Årsverk SPHELSE 67098 69129 70782 74142 76222 80297 82929 85442 87897 91364 92700

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

3 For å få ei tallrekke der ein kan samalikne utviklinga frå 1995 er det nytta tal frå skjemabasertstatistikk. Det er derfor ikkje heilt samavar mellom tala i denne tabellen og tabell 3.

Av veksten i pleie og omsorg er 13 000 rapporterte som følgje av øyremerkte tilskot frå handlingsplanen for eldreomsorga (HPE) 1998–2001. Dette svarer til ein årlig vekst på 3–4 %. Etter 2001 heldt veksten fram i 2002 med om lag 2100 årsverk, mens det i 2003 var status quo. Som nemnd tidlegare, kan svak vekst 2002-2004skuldast manglande rapportering frå kommunane.

Sidan 1999 er det gitt øyremerkte tilskot til psykisk helsearbeid i kommunane. Det er rapportert at dei har utløyst 2337 nye årsverk i kommunane i åra 1999–2004 (Kjelde: St.prp.nr.1 2005–2006). For å nå målet i Opptrappingsplanen står det attom lag 2400 årsverk som må opprettast i dei siste fire åra i planperioden 2005-2008, eller om lag 600 pr år.

Det har også dei siste åra vore auka behov for fagpersonell i samband med bruk av makt og tvang (jamfør § 4A i sosialtenestelova) og som følgje av tidlegare utskriving av pasientar frå sjukehusa, men utan at dette kan talfestast nærare. .

Mange tenesteområde har ei flytande grenseflate mellom helse- og sosialtenesta ogpleie- og omsorg. Dette gjeld ikkje minst innan psykisk helsearbeid der bådevernepleiarar og sjukepleiarar vert rapportert både som helse, sosial- ogomsorgsteneste. Spørsmålet er om veksten i pleie- og omsorgstenesta reflektererei like stor betring av det samla helse- og sosialtenestetilbodet i kommunane ?

Det har vore ein vekst på 1200 fleire årsverk i pleie- og omsorgstenesta enn i heilehelse- og sosialtenesta i kommunane. Det tyder på at nokre tenester er bemannaned i denne perioden. Vi vil undersøkje nærare om dette er i brukarretta teneste oghar ramma pasientane, eller om nedgangen representerer omlegging/reduksjon iadministrasjon og driftspersonell.

Figuren viser at årsverkinnsatsen til eldreomsorga stagnerte og gikk noko attende etter at dei øyremerka driftstilskota frå HPE vart lagde inn i ramme -overføringa til kommunane i 2002. Veksten har teke seg oppatt i 2004-2005 i pleie- og omsorgsektoren. Årsaka kan vere at kommunane rapporterar vekst ipsykisk helsearbeid som vekst i pleie- og omsorg. Kommunane tilpassar segrapporteringskrava i dei statlege tilskotsordningane. Dette må ein ta omsyn til nårein nyttar øyremerkte tilskot som statleg styringsverktøy.

1.6. Vurdering av personellstatistikken i KOSTRA Ein føresetnad for å vurdera personellutviklinga i pleie- og omsorgsektoren, er at einkan leggja KOSTRA-data til grunn for vurdering av utviklinga. Som det går fram avdet som er skrive framfor, er dette vanskeleg no. Både SSB, HOD og KS meiner atveksten som 2004-2005-tala viser, er for høg. Vi trur dette skuldast for svakrapportering i 2003 og 2004. For å vurdera måloppfyllinga i rekrutteringsplanen iåra 2003-2006 må vi ha ei samanhengande tallrekke som viser den faktiskepersonellutviklinga på lands, fylkes- og kommunenivå, både samla og for dei ulikeyrkesgruppene. Når HOD/KS har justert ned veksten 2004-2005 med 1100årsverk, stiller vi spørsmål om kor vi kan finne desse ? Kva fylke, kommunar ogyrkesgrupper er det rapportert for låge tal for i 2004 ? Dette er umogleg å svara påutan å gå inn i den einskilde kommune. Dersom ein ønskjer truverdige tal for denneperioden, er det ingen veg utanom å gjere ein slik gjennomgang. Sidan dette er talsom er henta frå Arbeidsgjevar- og Arbeidstakarregisteret, vil det vere mogleg å

11

retta tala bakover i tid. Det vil seie at ein kan rette både 2003- og 2004-tala, ogsåseinare år, men ettersom tida går og folk sluttar og nye kjem til, vert dette stadigvanskelegare.

Våren 2006 gjennomførte Shdir møter med eit tilfeldig utval på 34 kommunar somdel av ei intern evaluering av Rekrutteringsplanen. Nøkkeltal for personell ikommunen si pleie og omsorgsteneste i flg. KOSTRA og anna statistikk fra SSB vartgjennomgått. KOSTRA-tala er basert på kommunen sin rapport til Arbeidsgjevar- ogarbeidstakarregisteret (AA-reg) pr 1.10.2005. Det var dirfor avtalt med AA-registereti Hamar at dei skulle sende ut uttrekk fra kommunane sine rapportar i forkant avmøta, slik at kommunen kunne sjå gjennom grunnlaget for personellregistreringa iKOSTRA. Føremålet var at dei skulle møte med ei meining om kvaliteten på datafor personell i pleie- og omsorgstenesta fra eigen kommune.

Som grunnlag for vurderinga av kommunane si rapportering til AA – registeret, bleidet nytta oppslag i KOSTRA, førebels 2005-tall pr. 15.03. 2006 for pleie – ogomsorgstenesta.. Det blei også nytta tabeller og grafar frå statistikkpakkane somSHdir har utarbeida til Fylkesmennene. Desse skildrar personellutviklinga iperioden 2002 – 2004 m.o.t.• Sysselsette og årsverk, hs-teneste og brukerretta po- teneste• Tabellar som viser del over 56 år og erstatningsbehov for hjelpepleiarar /

omsorgsarbeidarar og sjukepleiarar• Del med helse- og sosialfagleg utdanning.• Deltid for hjelpepleiarar og omsorgsarbeidarar.

1.7. Rapport til AA-registeret/KOSTRAOpplegget med utsending av utskrift fra AA-registeret til kommunane på førehandfor gjennomgang og kvalitetsikring fungerte dårleg. I mindre enn halvparten av deiutvalde kommunene hadde dei som representerte kommunen kjennskap til denneutskrifta. Av dei kommunane som hadde motteke utskrift, var det berre eit fåtallsom hadde utført ein gjennomgang. Der det var kjent at kommunen hadde mottekeutskrift, forsikra kommunen om at den ville bli gjennomgått. Shdir klargjorde at i den registerbaserte personellstatistikken tel både personell somhar legemeldt sjukefråvær og dei som erstattar desse. Det vil difor vera eindifferanse i forhold til stillingsheimlar i budsjettet og årsverk som tidlegare errapportert på skjema til KOSTRA. I lys av at det var gjennomført ein runde medinformasjonskonferansar for alle kommunane vinteren 2004, var forbausendemange av kommunane sine representanter ukjende med dette. Når dei tok omsyn tildette og fråvær blei trekt frå brutto-tala, var det likevel ca 50 % av kommunanesom meinte at nivåtalet for 2004 og/eller 2005 var feil. Dermed blei også utviklinga2004 – 2005 feil for desse kommunane.

Den andre halvparten av kommunane meinte at nivåtal og endringstal i årsverk var isamsvar med røynda.

Blant dei utvalde kommunane var det ein del store kommunar med usannsynligeavvik 2004 – 2005. I intervjuperioden låg berre førebels KOSTRA – tal føre, og det

12

blei forventa rettinger i dei endelege tala pr.15.6. fra SSB. Ein har i etterkant sett påkorrigeringar for nokre av dei større kommunane som hadde usannsynleg endring iårsverk 04-05.

Med unnatak av Tønsberg, er det framleis så store avvik at ein ikkje kan”friskmelde”rapporteringa for desse kommunane. (For Porsgrunn vart det svært stortavvik i den endelege publiseringa.) I denne vurderinga er det teke omsyn til at SSBhar gitt feilretting i 2005 og 2006 tilbakeverkande kraft for 2004, - så langt dette ermogleg.

I dei endelege KOSTRA-tala er det framleis 103 kommunar som har endringar fra2004 til 2005 med meir enn + / - 10%. Av desse, er dei største nemnd i tabellenover, men og andre store kommunar som Ski, Røyken, Skedsmo, Bamble ogHaugesund er i denne gruppa. Større endringer enn +/-10% vert vurdert som literealistisk å gjennomføre i praksis på eit år i pleie og omsorgstenesta, i alle høve istørre kommunar.

1.8. For mange ufaglærte?Mange kommunar har reagert på at årsverk utført av personell utan helse- ogsosialfagleg utdanning i brukerretta teneste verkar for høgt for deira kommune. Deimeiner det er registrert for mange utan slik utdanning, i høve til deira kunnskap omtenesta. Dette gjeld også sjølv om dei tek omsyn til at det alltid vil vere ein delvikarer som ikkje har utdanning. Desse kommunane opplever å ha eintilfredsstillande rekrutteringssituasjon. Dei har og sett utdanningskrav for fasttilsetting. Moglege forklaringar til dette avviket kan vera:• Kjøkken – og reinhaldspersonell vert medrekna p.g.a. mangelfull yrkeskoding. • Korttidstilsette og vikarar utan aktive arbeidsforhold er ikkje tekne ut i

rapporteringa (program eller rutinefeil).

Shdir si vurderning er at dersom ein skal kunne stole på registerbaserte data fraKOSTRA , må kvaliteten på innrapporteringa bli betre. Dette kan berre skje ved atdei ansvarlege for rapporteringa; kommunane, gjennomfører løpande internkontrollmed si eiga registrering og rapportering.

Vi registrerte overraskande og skuffande liten interesse for kvalitetssikring avKOSTRA-tala i dei kommunane vi snakka med. Mykje tyder på at det først og fremster staten som har interesse av korrekte KOSTRA-tal for å kunne følgje opp

13

Kommune Førebels tal årsverk pr 15.3.06 Endelege tal årsverk pr 15.6.06

2004 2005 % vis endring 2004 2005 % vis endring

Tønsberg 756 981 29,8 % 984 1012 2,8 %

Stavanger 2121 2360 11,3 % 2309 2613 11,6 %

Kristiansand 1445 1972 36,5 % 1491 1622 8,1 %

Ringsaker 963 792 -17,8 % 888 808 -9,9 %

Ålesund 947 1044 10,2 % 953 1049 9,1 %

Førde 149 196 31,5 % 215 198 -8,8 %

Porsgrunn 767 802 4,6 % 767 886 15,6 %

utviklinga i kommunane. Konklusjonen er at staten må ta eit fastare grep omopplæring og kvalitetsikring av rapporteringa til KOSTRA via AA-registeret.

Shdir vil halde fast ved at ”del med helse- og sosialfagleg utdanning” er einenkel og god indikator for kompetansenivået i helse- og sosialsektoren. Indikatorenblir likevel utan meining i alle høve på kommunenivå, - når sjølve utvalet, tallårsverk, viser for store svinginger fra år til år og yrkeskodinga er utilstrekkeleg.

Årsverk er del av ei rekke indikatorar i KOSTRA. Desse skal også bli tilpassainformasjon fra IPLOS for å vise årsverkinnsats ift pasient/brukergrupper. Einføresetnad er at årsverka blir rapportert korrekt til AA-reg på kommunenivå.

Sjølv om det er svake punkt ved rapporteringa, har vi ikkje anna val enn å nyttaKOSTRA-tal for perioden 2003-2006 som grunnlag for vurdering av måloppnåing irekrutteringsplanen. Shdir vil ta opp med SSB at kvalitetsikringa av rapportane frakommunane må bli betre. Ein kan ikkje gå inn i ein ny planperiode utan pålitelegstatistikk over årsverk i kommunane si helse- og sosialteneste.

1.9. Plantall 2006-2009 For å få betre oversikt over etterspurnaden etter personell i planperioden, har vibede kommunane opplyse om dei planane dei har for rekruttering av ulikeyrkesgrupper i 2006. Opplysningane er leverte på skjema til Fylkesmannen. Det vart bede om mest mogleg presise tal på nye årsverk som ein rekna med atkommunen ville trenge, eventuelt den reduksjonen ein rekna med. Tala skulle verarealistiske og innanfor den økonomiske ramma som kommunane ventar å ha i årframover.

Tabell 7Rekrutteringsplanane til kommunane 2004–2006

14

Planlagt Resultat Plantal Resultat Plantall

2004 2004 2005 2005 2006

Personar utan helse- og sosialfagleg utdanning -122 -751 -469 -1426 -238

Hjelpepleiarar 674 379 174 1509 525

Omsorgsarbeidarar 285 314 132 530 312

Helsesekretærar 25 30 -4 83 7

Andre med vidaregåande opplæring 45 -26 2 94 31

Sum personar med vgo 1029 698 319 2215 874

Sjukepleiarar 398 348 154 1241 378

Sjukepleiarar med spesialutdanning 126 578 144 -85 152

Helsesystrer 21 35 16 75 37

Sum sjukepleiarar 544 961 314 1231 567

Fysioterapeutar 26 -10 1 97 27

Ergoterapeutar 29 80 11 29 28

Sum ergoterapeutar og fysioterapeutar 55 70 11 126 56

Barnevernspedagogar 13 119 29 263 72

Sosionomar 22 -27 34 294 60

Vernepleiarar 124 324 132 392 214

Sum barnevernspedagogar, sosionomar og vernepleiarar 158 417 195 947 346

Anna høgskoleutdanna personell 24 24 38 64 91

Sum høgskoleutdanna personell 782 1472 558 2368 1060

Legar og legespesialistar 14 -126 23 97 23

Anna universitetsutdanna personell 8 -103 18 11 22

Sum universitetsutdanna personell 22 -229 41 108 45

Sum sysselsette/årsverk 1710 1190 435 3265 1768

Når det gjeld resultat 2004 og 2005 er nok 2004-talet for lågt og 2005 for høgt. Jf. fotnote 1, side 2.

Kommunane sine plantall vert fastsette innanfor ramma av forventa økonomiskhandlefridom kommande år. Vi ser at kommunane i 2004 venta at den strammekommuneøkonomien skulle halde fram året etter. Det viste seg imidlertid at den bleibetre enn forventa, og kommunane kunne tilsetje fleire nye årsverk i helse- ogsosialtenesta. Mange av desse er komne som følgje av øyremerka midlar tilpsykisk helsearbeid.

For 2006 planlegg kommunane om lag 1770 nye årsverk i si helse- og sosialtenestesamla. Dette talet omfattar også om lag 600 nye årsverk i psykisk helsearbeid4. Avdesse reknar vi med at om lag 400 kjem i pleie- og omsorgsektoren. Dersomkommunane gjennomfører planane sine, vil det seie om lag 1170 nye årsverk tileldre, funksjonshemma og andre delar av helse- og sosialtenesta i kommunane.

Regjeringa har ei målsetting om 10 000 nye årsverk i pleie- og omsorgstenestainnan 2009. Ein reknar då i høve til nivået i 2004. Helse- og omsorgsdepartementetlegg til grunn at det vart 1900 nye årsverk i pleie- og omsorgstenesta i 2005, jffotnote 1. Det vil seie at det står att 8100 årsverk for dei fire åra 2006-2009.

Opptrappingsplanen for psykisk helse skal innan 2008 ha finansiert 4770 årsverk ikommunane ved øyremerka midlar. Av desse vart 2337 oppretta i åra 1999-2004.Det vil seie at det står att 2433 årsverk i dei fire åra 2005-2008. Vi rekner at om lag1600 av desse kjem innan pleie- og omsorg. Reknar ein med årsverka i psykisk helsearbeid, står det att berre 6500 nye årsverksom skal opprettast i 2006-2009, eller omlag 1625 pr år.

Om auken i rammeoverføringane til kommunane held fram i åra framover, er det fulltmogleg å nå målet om 10 000 nye årsverk når ein inkluderar psykisk helsearbeid. Om det vert tilsvarende auke i den samla helse- og sosialtenesta i kommunane ereit anna spørsmål.

Plantala for 2007 viser at kommunane satsar på høgskuleutdanna personell med+1100 årsverk. Dei vil også rekruttera om lag 900 med vidaregåande utdanning. Detgir ein liten nedgang i ufaglærte på –238 årsverk frå 2005 til 2006. Om kommunanerekrutterar i samsvar med planane og held fram med dette i åra framover, vil alle dei10 000 nye årsverka bli fagutdanna personell.

SHdir vil vurdera om ein skal halde fram med å samla inn plantal frå kommunane iei ny planperiode.

15

4 Iflg St.prp.nr 1 (2005-2006), vart det oppretta 750 nye årsverk i psykisk helsearbeid i kommunane i2005. For å nå måltalet på 4770, står det att 2400 årsverk som må opprettast innan planperiodensluttar i 2008, tilsv ca 600 pr år.

2. TILGANG OG AVGANG PÅ PERSONELL

Korleis kan ein nå regjeringa sitt mål om 10 000 nye årsverk i pleie- og omsorgs -tenesta innan 2009? For å finne svar på dette må vi sjå på korleis tilgangen er venta å bli i åra framover, og på den avgangen vi må rekne med.

2.1 Tilgang frå vidaregåande opplæring

Tabell 8a Fagprøvekandidatar og avgangselevar 1990–2005 Kjelde: SSB 5

Figur 8a Fagprøvekandidatar og avgangselevar helse- og sosialfag 1990-2005

16

KANDIDATAR ETTER STUDIERETNING

89/90 90/91 91/92 92/93 93/94 94/95 95/96 96/97 97/98 98/99 99/00 00/01 01/02 02/03 03/04 04/05

Hjelpepleiar 3328 3888 3677 3995 4007 3524 1461 1744 1633 1366 1532 2013 3138 2991 2666 2863

Omsorgsarbeidar 408 591 873 935 1065 1235 627 1619 2210 2009 1900 1693 1546 1297 1092 884

Helsesekretær 295 455 381 537 639 639 64 539 612 539 507 701 705 774 795 691

Ambulansearbeidar 0 2 501 422 254 233 233 268 292

Barne- og ungd.arb 800 1069 1307 1576 1783 2070 354 1046 2130 2194 1361 1255 1330 1246 1336 1178

Apotekteknikar 211 225 212 194 229 262 264 235 170Andre 418 382 374 397 504 463 367 546 739 667 439 321 273 237 374 328

Sum 5249 6385 6612 7440 7998 7931 2873 5705 7551 7488 6355 6466 7487 7042 6766 6406

KANDIDATAR ETTER STUDIEORDNING

89/90 90/91 91/92 92/93 93/94 94/95 95/96 96/97 97/98 98/99 99/00 00/01 01/02 02/03 03/04 04/05

Kandidater vg.skole 5223 6340 6582 6650 7261 7368 1785 3256 2451 2198 2281 2823 3952 4016 3891 3952

Ordinære fagprøver 15 27 20 22 25 26 698 2348 2014 2036 1960 1786 1672 1405 1475 1351

§20/Praksiskand 11 5 10 0 9 113 0 16 2982 3239 2084 1644 1623 1528 1358 1103

VO-AMO-kurs 13 0 768 703 424 390 85 104 15 30 155 200 72 29

Anna 58 54 21 13

Sum 5249 6385 6612 7440 7998 7931 2873 5705 7551 7488 6355 6466 7501 7042 6766 6406

FAGPRØVEKANDIDATAR OG AVGANGSELEVAR HELSE- OG SOSIALFAG VGO 1990-2005

Fra 1997/98 er berre dei som har bestått tatt med. (tidlegare var dei som fullførte med stryk i ett eller fleire fag rekna med). Frå 2000/2001 er dataene supplerte med data frå NVB og HPR.

5 Frå 1997/98 skal berre dei som har tatt eksamen/fagprøve reknast med. Tidlegare vart dei somfullførte med stryk i eit eller fleire fag eller i praksis, og teke med. Undersøkingar i 2004 og 2005, tyderpå at fylkeskommunane likevel har halde fram med å rapportera alle som har teke skule-løpet (ikkjefagarbeidarane) sjølv om dei ikkje fullførte i alle fag. Dette er retta for 2004, 05 og 06, men tala for 00-03 kan framleis vera for høge.

0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

7000

8000

9000

89/90 90/91 91/92 92/93 93/94 94/95 95/96 96/97 97/98 98/99 99/00 00/01 01/02 02/03 03/04 04/05

Andre

Apotekteknikar

Barne- og ungd.arb

Ambulansearbeida

Helsesekretær

Omsorgsarbeidar

Hjelpepleiar

Tilgangen på personell med fagutdanning i helse- og sosialfag frå vidaregåande opplæring har gått ned i løpet av 1990-åra. Det har særleg vore nedgang i nyehjelpepleiarar frå over 4000 i 1994 til 1532 i 1999/2000. Nedgangen er til ein vissgrad kompensert ved at det har vore ein auke i omsorgsarbeidarfaget – frå 400 i1989/90 til over 2000 per år i slutten av 1990-åra.

Etter 2000 har tilgangen på hjelpepleiarar og omsorgsarbeidarar auka. Dette erbåde eit resultat av programmet for kvalifisering av ufaglærte i forrige personellplan1998-2001 og noverande rekrutteringsplan, og av Kompetansereforma i utdannings -sektoren. Kompetansereforma har opna for at vaksne fødd før 1978 som ikkjehadde vidaregåande opplæring, fekk rett til slik opplæring og kan få vitnemål somhjelpepleiar eller fagbrev som omsorgsarbeidar på grunnlag av realkompetanse ogsupplerande opplæring i samsvar med fagplanane. Mange av dei ufaglærtekvinnene i omsorgsyrka har nytta dette alternativet. Mange vaksne har òg gått oppsom privatistar eller teke fagprøve som omsorgsarbeidar. Men etter kvart som deifleste har teke i bruk retten sin, vil tilgangen som følgje av Kompetansereforma gåned.

I tabellen er berre dei som har bestått eksamen eller fagprøve teke med (tidlegarevar dei som fullførte med stryk i eit eller fleire fag og rekna med). Vi kan ikkje reknemed kandidatar som ikkje kvalifiserar for autorisasjon som helsepersonell. Frå2000/2001 er data difor supplerte med data frå NVB6 og frå HPR7 over dei som harfått autorisasjon. Tala for 03/04 som vi fekk frå SSB samstemte ikkje med HPRsom hadde langt lågare tal for nye autorisasjonar for hjelpepleiarar og helse -sekretærar i 03/04. Fylkeskommunane vart difor bedne om å rapportera særskilt tilSHdir om dei som hadde tatt eksamen/fagprøve. Etter dette vart 2269 kandidater,dei fleste hjelpepleiarar/ helsesekretærar, tekne ut av tabellen. For 2004/05 fekk vilein tabell frå SSB der alle som hadde fullført, vart tekne med. Også for dette åretvar det mange vi ikkje fann att i HPR. SSB laga då ein oversikt over dei som vartrapportert med fullført vgo i helse- og sosialfag frå fylkeskommunane, men som einikkje fann att i HPR og NVB. Dette er folk som ikkje hadde søkt autorisasjon ellerhøgre utdanning. Også for dette året måtte vi justera ned tilgangstalet, no med 1553personar. Både SSB-tala og dei nedjusterte tala går fram av tabell 7b, differansengår fram i raudt.

Tilgangen på hjelpepleiarar og omsorgsarbeidarar er om lag 3900 i snitt for dei tresiste åra. Sjølv om det er ei markert betring, er det eit godt stykke unna målet på4500. Dei som vart fjerna frå tabellen har vore 3-4 år i desse utdanningane, menikkje teke eksamen/fagprøve og dermed ikkje fått autorisasjon. Dei har fåttkompetansebevis, men er ikkje kvalifisert til å utøve yrka på sjølvstendig vis. Deiutgjer 30-40% av avgangskulla i hjelpepleie- og helsesekretær-faga, og syner eitmogleg kvalitetsproblem i desse utdanningane. Dette er elevar som har fullført eiyrkesutdanning utan å få yrkeskompetanse. Det er mogleg at dei kan gjere ein godjobb som ufaglærte i sektoren, men det gjev eit uheldig signal til ungdommen om atdesse faga passar for elevar med svak motivasjon og fullføringsevne. Vi vonardesse problema vil kunne løysast ved overgang til den nye helsearbeidar-utdanninga som følgjer lærefag-modellen, sjå nærare omtale under tiltak 6.

Målet i rekrutteringsplanen om eit nivå med tilgang på 4500 hjelpepleiarar ogomsorgsarbeidarar kvart år er såleis vanskeleg å nå utan at det kjem ein auke i denordinære søkinga til helse- og sosialfaga frå både ungdom og vaksne. Sjå meir omdette under Tiltak 1.

176 NVB= Nasjonal vitnemåldatabase7 HPR= Helsepersonellregisteret

Tabell 8 b Fagprøvekandidater og avgangselever med vitnemål i helseogsosialfag pr. fylke 2003/2004 og 2004-2005

Tabellen viser store fylkesvise variasjonar i tilgangen frå helse- og sosialfag ividaregåande opplæring.

Figur 8 c Tilgang i høve til årsverk i tenesta

Høve mellom tilgang på hjelpepleiarar og omsorgsarbeidarar og årsverk i pleie- ogomsorgstenesta etter fylke. I figuren er lagt til grunn gjennomsnittstal foravgangselever og fagprøvekandidatar for 04/05 og 05/06. Vi rekner at fylka må liggerundt 5% for å dekke avgangen. Rogaland er det einaste fylke som er sjølforsyntmed helsefagarbeidarar.

18

APOTEKTEKNIKER HJPL OMS.ARB H.SEKR AMBULANSE BARNE OG UNGD.ARB Anna SUM

2003/2004 2004/2005 2003/2004 2004/2005 2003/2004 2004/2005 2003/2004 2004/2005 2003/2004 2004/2005 2003/2004 2004/2005 2003/2004 2004/2005 2003/2004 2004/2005

ØSTFOLD 7 4 153 166 74 56 51 45 11 13 53 55 25 24 374 363

AKERSHUS 40 16 257 104 34 26 167 70 19 22 110 90 25 19 652 347

OSLO 18 24 51 117 33 26 67 97 12 9 46 46 30 35 257 354

HEDMARK 10 8 160 130 25 53 53 19 5 16 17 60 28 24 298 310

OPPLAND 2 3 174 170 73 33 34 55 12 15 66 47 5 15 366 338

BUSKERUD 0 4 163 253 37 9 33 38 11 7 57 50 31 23 332 384

VESTFOLD 21 15 120 128 64 35 64 31 5 5 59 49 11 6 344 269

TELEMARK 11 6 200 164 40 36 9 11 13 8 53 49 8 2 334 276

AUST-AGDER 0 0 44 49 61 55 12 9 3 2 46 45 9 11 175 171

VEST-AGDER 16 12 116 68 61 52 45 24 4 4 74 63 11 17 327 240

ROGALAND 19 15 218 321 163 138 44 46 13 22 218 168 31 30 706 740HORDALAND 25 17 304 169 109 106 43 63 38 38 120 93 64 51 703 537

SOGN OG FJORDANE 0 1 95 38 39 29 14 7 7 6 33 41 4 1 192 123

MØRE OG ROMSDAL 18 13 71 180 42 26 66 36 17 16 38 34 22 14 274 319

SØR-TRØNDELAG 18 17 127 277 93 89 35 38 19 28 127 90 33 22 452 561

NORD-TRØNDELAG 9 7 30 98 24 17 3 28 22 25 61 49 9 12 158 236

NORDLAND 5 5 187 243 67 48 46 34 34 22 99 72 20 14 458 438

TROMS 14 1 139 115 40 39 6 38 15 26 33 43 7 5 254 267

FINNMARK 2 2 57 73 13 10 3 2 8 8 26 34 1 3 110 132

SUM 235 170 2666 2863 1092 883 795 691 268 292 1336 1178 374 328 6766 6405

SSB-tall 341 216 4554 4117 1148 884 1190 1017 250 292 1293 1178 259 254 9035 7958

Differanse -106 -46 -1888 -1254 -56 -1 -395 -326 18 0 43 0 115 74 -2269 -1553

0,0 % 1,0 % 2,0 % 3,0 % 4,0 % 5,0 % 6,0 %

ØSTFOLD

AKERSHUS

OSLO

HEDMARK

OPPLAND

BUSKERUD

VESTFOLD

TELEMARK

AUST-AGDER

VEST-AGDER

ROGALAND

HORDALAND

SOGN OG FJORDANE

MØRE OG ROMSDAL

SØR-TRØNDELAG

NORD-TRØNDELAG

NORDLAND

TROMS

FINNMARK

Landet

Figur 8 d Læreplasser omsorgsfag 2005-06

Figurane 8c og d viser at lærefaga i offentleg sektor er høgst ulikt forankra i fylka.Fylke med svake fagarbeidartradisjonar har ei særleg utfordring når det gjeldlæreplassar for det nye helsearbeidarfaget. Det er urovekkjande at Oslo har så litevolum på yrkesutdanningane i helse- og sosialfag. Dette er mykje av årsaka til dethøge talet på ufaglærte i pleie- og omsorgsektoren i dette fylket.

Vi har nemnd at mange fullfører utan å ta eksamen eller fagprøve. Men det er og eitproblem at mange sluttar etter VG1 og går over til allmennfag. Ved hjelp av tal fråforskar H. Høst har vi sett opp eit diagram som syner kor mange som går ut i yrketav dei som tok hjelpepleiar- og omsorgsarbeidarutdanning gjennom ordinærtopptak, og kor mange av dei som tok utdanninga som privatist eller praksiskandidat.

19

161

138

118

70

67

51

46

43

42

40

38

34

33

25

22

18

12

10

8

0 50 100 150 200

Finnmark

Oslo

Sogn- og Fjordane

Akershus

Nord-Trøndelag

Buskerud

Troms

Møre og Romsdal

Telemark

Vestfold

Aust-Agder

Hedmark

Oppland

Nordland

Vest-Agder

Østfold

Sør-Trøndelag

Hordaland

Rogaland

Figur 9 Utdanningsforløp fram til yrkesdeltaking i 2003, hjelpepleiarar ogomsorgsarbeidarar med vitnemål eller fagbrev frå 2002

Av dei om lag 2500 som søkte hjelpepleiar- og omsorgsarbeidarutdanning VK1 i1999/2000, finn vi om lag 1100 (44 %) att i yrket i 2003. Men av dei 2850 som tokutdanninga som privatist eller praksiskandidat i 2002, var rundt 2500 (88 %) i yrketåret etter. Vaksenopplæringa er heilt avgjerande for rekrutteringa til yrket.Samstundes er det eit stort potensial i å motivere dei som vel hjelpepleie- ogomsorgsfag, til å gå ut i yrket. Her kan den nye helsefagarbeidarutdanninga ha eingod verknad dersom det blir lagt til rette for mange nok lærlingplassar ikommunane.

2.2. Tilgang frå høgre utdanning Det har vore ei kraftig utbygging av høgare utdanning i Noreg i 1990-åra. Dette har også kome helse- og sosialfaga til gode, særleg høgskulefaga. I tillegg kjem alle dei som studerer i utlandet. Det har vore tilstrøyming av hjelpepleiarar som søkjer opptak til sjukepleiar -utdanninga på grunnlag av realkompetanse. For dei fleste helse- og sosialstudia erdet godt med kvalifiserte søkjarar. Ut over på 2000-talet vil det kvart år kome om lag 5000–6000 fleire helse- ogsosialarbeidarar med universitets- og høgskoleutdanning ut på arbeidsmarknadenenn tidleg i 1990-åra. Desse går normalt rett ut i yrka. Dei fleste har til no funnearbeid i helse- og sosialtenesta og har ei høg yrkesdeltaking.

20

6800

2500

1700 15001100

2850

2500

0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

7000

8000

Utdanning voksne

Ordinært skoleløp

Utdanning voksne 2850 2500

Ordinært skoleløp 6800 2500 1700 1500 1100

elever grunnkurs HSelever vk1 hjelpepleier

eller omsorgsfag

elever VK2

hjelpepleier eller

lærling omsorgsfag

Vtnemål eller fagbrev

hjelpepleier eller

omsorgsarbeider 2002

I yrket 2003

Tabell 10 Nye i helse- og sosialutdanning 1990–2005

Kjelde: SSB

Tabellen syner kraftig auke i opptaket til høgre helsefagleg utdanning fram til 2002,og noko nedgang, ( - 4%), i opptaket etter dette. For sjukepleiar- og vernepleiar-utdanningane er reduksjonen i opptaket om lag 12% - 700 - frå 2002-2005.Nedgangen er uheldig då pleie- og omsorgstenesta treng alle dei fagutdannapleiarane den kan få frå høgre utdanning. Desse yrkesgruppene vil kunnekompensera svikt i tilgangen på hjelpepleiarar/omsorgsarbeidarar. Jf. Fig 11.

Figur 11Høve mellom tilgang og etterspurnad for pleiargruppane, 2004 - 2025

Kjelde SSB / Helsemod, alternativ i samsvar med forventa vekst i BNP

21

Utdanning % vis auke % vis auke

1990 1996 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2002 - 2005 1990 - 2005Barnevernspedagog 234 636 654 702 679 786 777 754 737 722 -7 % 209 %

Bioingeniør 176 234 265 298 256 243 269 290 302 280 4 % 59 %

Ergoterapeut 80 168 176 202 231 275 278 269 283 264 -5 % 230 %

Farmasøyt og reseptar 53 39 61 69 59 81 149 241 254 264 77 % 398 %

Fysioterapeut 180 286 237 317 299 331 328 341 308 309 -6 % 72 %

Helsesyster 121 169 154 165 263 141 237 179 296 124 -48 % 2 %

Jordmor 82 37 89 100 96 88 108 98 39 100 -7 % 22 %

Lege 206 195 337 474 482 493 500 462 475 493 -1 % 139 %

Psykolog 198 203 243 207 169 257 163 -21 %

Radiograf 80 112 132 179 205 232 231 243 265 254 10 % 218 %

Sosionom 336 815 788 851 810 979 1015 964 944 915 -10 % 172 %

Sjukepleiar 2466 3480 3848 4113 3811 4333 4913 4594 4137 4411 -10 % 79 %

Tannlege 66 75 80 85 94 97 92 113 95 116 26 % 76 %

Tannpleiar 47 47 64 59 57 59 59 62 62 59 0 % 26 %

Vernepleiear 274 623 911 990 937 856 1134 1134 1001 902 -20 % 229 %

Tannteknikar 22 24 35 28 28 -20 %

Ortopediingeniør/proteseteknikk 12 13 0

Audiograf 18 20 19 23 21 27 41 59 42 43 5 % 139 %

Optikar 45 44 59 168 47 62 51 74 69 71 39 % 58 %

Anna universitetsutd. lågare grad 88 187 231 290 402 549 949 991 885 1061 12 % 1106 %

Anna universitetsutd. Bachelor 325 234 318

Anna universitetsutd. høgare grad 9 24 37 2 -78 %

I alt 4552 7167 8105 9305 8976 9887 11382 11414 10735 10899 -4 % 136 %

Skoleår.

-30000

-25000

-20000

-15000

-10000

-5000

0

5000

10000

15000

2004 2006 2008 2010 2012 2014 2016 2018 2020 2022 2024

Hjelpepleiearar ogomsorgsarbeidarar

Sykepleiarar

Vernepleiarar

Samla alle pleiargruppene

22

Figuren viser eit kraftig underskot på hjelpepleiarar og omsorgsarbeidarar framover,overskot på sjukepleiarar fram til 2020 og eit veksande overskot på vernepleiararogså etter den tid. Samla syner den lyseblå kurva at tilgangen på sjukepleiarar ogvernepleiarar vil kompensera underskot på hjelpepleiarar/omsorgsarbeidarar fram tilom lag 2017. For å motverke mangel på helsefagarbeidarar i åra framover, må eindifor halde oppe eit høgt opptak til høgskuleutdanningane i helse- og sosialfag.Dette gjeld og i høve til Regjeringens målsettinger om 10 000 nye årsverk medfagutdanning fra 2004–2005 og om å auke delen med høgre utdanning med 10%innan 2015.

Dei nye framskrivingane frå HELSEMOD (2005) viser elles at tiltaka som er sette iverk for å utdanne fleire legar, truleg vil vere nok til å hindre mangel i åra framover. Men mangelen på tannlegar vil halde fram med å auke. Sjå omtale under tiltak 2.

2.3 Samarbeid med utdanningsmyndigheitene Dersom en skal sikre tilstrekkelig, kompetent og stabilt personell i helse- ogsosialsektoren, må samarbeidet mellom utdanningssektoren og helse- ogsosialsektoren fungere godt. Siktemålet må vere at utdanningssektoren gjennomdimensjoneringa av utdannings- og studietilbod leverer den kompetanse som helse-og sosialsektoren treng, slik at sistnemnde sektor ikkje må bruke ressursar som ersett av til å betre helsetenesta, til grunnopplæring av tilsette.

Eit godt samarbeid mellom helse- og utdanningsmyndigheitene på 90-talet førte tileit høgt opptaksnivå til helse- og sosialfaga i høgre utdanning. Dette har etter kvartgitt tilfredsstillande tilgang på nøkkelpersonell og har vore ein føresetnad for at tildømes fastlegereforma er blitt ein suksess. Grunnlaget for desse resultata ermellom anna utvikla gjennom samarbeid om modellerings-verktøyet HELSEMOD(sjå kap 2.2). Her har utdanningsmyndighetene hatt ansvaret for tilgangsida, medanhelsemyndigheitene har hatt ansvaret for etterspurnadsida, og SSB har utviklamodell-verktøyet. Ei jamnleg oppdatering av HELSEMOD er ein føresetnad forstatleg styring med sikte på balansert tilgang av helse- og sosialpersonell i åraframover.

Når det gjeld tilgang frå vidaregående opplæring, er denne ikke like enkel å styre.Dimensjoneringa skjer i større grad ut fra elevane sine val av studieretning/utdanningsprogram enn ut frå arbeidslivet sine behov. Kapasiteten i helseogsosialfag har vore til dels sterkt underdimensjonert i fleire fylke gjennom dei seinereåra, utan at det har vore mogleg for helse- og sosialmyndigheitene å treffe direktetiltak. Ein har freista med informasjonskampanjar og medietiltak. Jf tiltak 1.

Samarbeid om helse- og sosialfaga i vidaregåande har vore betre når det gjeldKompetansereformen for vaksne8. Denne har gitt gode resultat for personell utanfagutdanning i pleie- og omsorgsektoren.

Samarbeidet med Utdanningsdirektoratet som har ansvaret for vidaregåandeopplæring, er under utvikling. Sosial- og helsedirektoratet har fått ein observatør -

8 Denne ga vaksne født før 1978 rett til videregåande opplæring. Ca 2/3 av dei som har brukt denneretten har teke helse- og sosialfag.

plass i det nyetablerte rådet for helse- og sosialfaga i vidaregåande. Det er behovfor eit sterkare fokus på desse utdanningane si tilpassing til arbeidslivet sine behov.Det nye lærefaget ”helsefagarbeidar” vil kunne bidra til dette.

2.4. Kven skal pleie dei gamle i framtida ?

Figur 12Høvet mellom innbyggjarar i yrkesaktiv alder og eldre over 80 år i 2025

Kartet viser at mange kommunar vil ha få yrkesaktive pr eldre over 80 år i 2025.Finnmarkskommunar har ein låg andel over 80 år, då levealderen er kortare i dettefylket. Dei store byane har mange yrkesaktive, medan distriktskommunane har mangeeldre. Samstundes har distriktskommunane i dag best personelldekning innan pleie-og omsorg. Så kor vil det vere godt å bli gamal9? I sentrale kommunar med høgeskatteinntekter eller i mindre distriktskommunar med høg kvalitet i eldreomsorga?

23

4 - 89 - 1011 - 1314 - 20

innbyggjarar

9 Ordføraren i Arendal blei spurd av tidskriftet ”Sykepleien nr 10/06” om ho sjølv ville bli gamal ikommunen, og svarte at ”Det er en skrekkelig tanke”. Bakgrunnen er at denne kommunen har fjerna115 årsverk i pleie- og omsorg sidan 2002 (-13%). Kan hende bør ein sjekke KOSTRA-indikatoranefør ein vel kor ein skal slå seg ned på sine gamle dagar.

2.5. Avgang av personell Gjennomsnittleg avgang fra pleie- og omsorgstenestene er ca 10 % pr år. Det betyrat for å rekruttere 10 000 nye årsverk i de neste fire åra, må ein i tillegg erstatte omlag like mange årsverk kvart år. Det samla rekrutteringsbehovet blir difor om lag50 000 årsverk for perioden 2006 - 2009.

Den registerbaserte personellstatistikken gjer det mogleg å følgje inn- ogustrøyminga – turn-over - for den einskilde yrkesgruppa frå år til år. Vi har kikka pånokre yrkesgrupper som syner seg å ha ulik turn-over. Medan hjelpepleiarane er eistabil yrkesgruppe, ser vi at det høgskuleutdanna personellet skifter jobb oftare. Påden eine sida er det ei føremon for ei yrkesgruppe å ha fleire jobb-moglegheiter. Detmedverkar til å halde denne yrkesgruppa i sektoren. Vernepleiar-yrket er vortepopulært fordi dei har fått utvida arbeidsområde ut over omsorg for psykiskutviklingshemma. På den andre sida rapporterar kommunar om problem med åhalde på vernepleiar kompetansen i denne tenesta, og Fylkesmennene gjev framleismange dispensasjonar for personellkrava i samband med bruk av makt og tvang.Kommunar med sjukehus i nærleiken har også ofte stor gjennomstrøyming avsjukepleiarar (Tromsø 25% i 2005) og brukar mykje energi på tilsettingar. Forpasientar og brukarar er det mange ulemper ved stadig skifte av personale.

Tabell 13 Turnover for nokre yrkesgrupper i brukerretta pleie- og omsorgsteneste

2.6. Kvar går dei som sluttar i pleie- og omsorgstenesta?

Figur 14 Avgang av hjelpepleiarar/omsorgsarbeidarar frå brukarretta pleie- ogomsorgsteneste 2004–2005

24

2004-2005

Hjelpepleiarar og omsorgsarbeidarar 8,3 %

Sjukepleiarar 13,1 %

Vernepleiarar 10,8 %

Alle tilsette 9,6 %

Anna; 58; 1 %Til anna hs-næring;

645; 15 %

Til anna næring; 949;

22 %

Til utdanning; 282; 6 %

Til kontantstøtte og

f.perm.; 277; 6 %

Til attføring og

uførepens,; 890; 20 %

Til alderspensjon; 435;

10 %

Til ikkje sysselsatt; 861;

20 %

Turnover= utstrøyming iht sysselsette 1.10.2004.

Figur 15 Avgang av sjukepleiarar frå brukarretta pleie- og omsorgsteneste 2004–2005

SSB sin sysselsetjingsstatistikk gir godt grunnlag for å sjå avgangen frå pleie- og omsorgstenesta. Ein viss sirkulasjon må ein alltid rekne med i arbeidsmarknaden,men vi må vere merksame på kor dei som sluttar blir av. Held dei fram ipasientretta arbeid, eller mister vi dei til andre næringar eller går dei ut avarbeidsstyrken før pensjonsalder ?

Dei fleste (45 %) av sjukepleiarane som slutta i perioden 1.10.2004 – 1.10.2005gjekk til jobbar i andre delar av helse og sosialnæringa, til dømes til sjukehusa,medan vi mista 15 % til andre næringar. Av hjelpepleiarar og omsorgsarbeidarar, fann berre 15% anna arbeid i helse- ogsosialsektoren, medan 22% gjekk til andre næringar.

Når det gjeld dei som er registrerte utanfor arbeidsstyrken – ikkje sysselsett, erprosenten i figuren for høg. Mange av desse er gått vidare i utdanning, men det tekeit år før dei blir fanga opp av statistikken. Dette gjeld særleg for dei hjelpepleiaranesom går vidare i sjukepleiarutdanning, som først blir registrert som studentar åretetter at dei slutta i jobb.

”Naturleg avgang” til alderspensjon (inkl AFP) er 10% for hjelpepleiarane og 7% forsjukepleiarane. Vi vil undersøkje den faktiske pensjonsalderen både for dei somsluttar ved fylte 62 år og seinare, og for dei som sluttar før 62 år.

Av omsyn til rekrutteringa er det særleg viktig å sjå kor mange vi mister før dei gårav med alderspensjon. Her er biletet ulikt for sjukepleiarar, hjelpepleiarar ogomsorgsarbeidarar. Medan 9 % av dei sjukepleiarane som slutta, gjekk ut påattføring eller uførepensjon, galdt dette for heile 20 % av hjelpepleiar- ogomsorgsarbeidargruppa. Dette er ein kraftig auke frå 2001–2002 for denne gruppa,då avgangen til attføring og uførepensjon var 12 % av dei som slutta i dennegruppa. Det har ikkje vore ein slik auke for sjukepleiarar.

Auken i avgangen til attføring eller uførepensjon er noko av forklaringa på nedgangen i sjukefråværet for hjelpepleiarar og omsorgsarbeidarar. Mange av dei sjukmelde har slutta og gått over på attføring. Det er urovekkjande mange hjelpepleiarar som blir uførepensjonistar. Det forsterkar rekrutteringsproblema, samstundes som det gir dei det gjeld, ein lite verdig utgang frå yrkeslivet. Ein burde kunne vente at arbeidsplassane innanfor helse- og

25

Til alderspensjon; 219; 7 %

Til ikkje

sysselsatt; 374; 13 %Anna; 67; 2 %

Til anna hs-næring; 1294;

45 %

Til anna næring; 443; 15 %

Til utdanning; 86; 3 %

Til attføring og

uførepens,; 268; 9 %

Til kontantstøtte og

f.perm.; 188; 6 %

omsorgsektoren som blir leia av helsepersonell og er under tilsyn av helse myndigheitene, i større grad kunne førebyggje psykiske og fysiske slitasjeskader som sender personalet ut av yrkeslivet.

Arbeidstilsynet har sett på arbeidsmiljøet i heimetenestene, og arbeidslivssentra tilRTV arbeider med å motverke utstøyting frå arbeidslivet. Sjå meir om dette undertiltak 11.

Noko av bakgrunnen for avgangen er også at hjelpepleiarar/omsorgsarbeidararmanglar tilbod om vidareutdanning – fagskoleutdanning - for å meistre stadig meirkrevande arbeidsoppgåver. Opptrappingsplan for psykisk helse har ikkje hatt nokonkompetansetiltak retta mot desse arbeidstakarane og tiltaka i noveranderekrutteringsplan har ikke hatt tilstrekkeleg volum.

Avgangen av høgskoleutdanna personell er langt mindre. Desse yrkesgruppene eryngre og har tilgang til et breiare arbeidsmarked, ikke minst i spesialisthelsetenesta.Der er tilboda om videreutdanning, for eksempel for sjukepleiarar, langt betre enn ikommunane. Opptrappingsplanen har også sett av store ressursar til kompetanse -utvikling for høgskuleutdanna personell, m.a. ei ordning med 75% lønstilskot for deisom tek vidareutdanning i psykisk helsearbeid. Sjå nærare omtale under tiltak 7.

Med unntak for psykisk helsearbeid, er det ikkje tilbod om stipend til videre -utdanning for høgskuleutdanna personell i kommunane. Det er difor fare for at ogsåmange i dei yngre aldersgruppene, vil oppleve den same slitasjen somhjelpepleierne når dei har arbeida like lenge i tenesta som dagens hjelpepleiarar.Det er difor viktig med ein personalpolitikk som førebyggjer slitasje og utbrentpersonale. Kompetansehevande tiltak og godt arbeidsmiljø er sentralt.

Tabell 16Personell i brukarretta pleie- og omsorgsteneste, % 56 år og eldre

26

Sysselsette

2002 2003 2004 2005

Pers. utan helse- og sos.fagleg utd 17,9 % 17,6 % 18,2 % 18,7 %

Hjelpepleiarar 16,2 % 17,4 % 18,7 % 19,7 %

Omsorgsarbeidarar 8,8 % 10,5 % 12,1 % 14,0 %

Helsesekretærar 5,2 % 6,6 % 5,2 % 6,0 %

Andre med vidaregåande opplæring 6,4 % 7,8 % 9,1 % 10,5 %

Sum pers. med vgo 14,1 % 15,5 % 16,7 % 17,9 %

Sjukepleiarar 11,7 % 11,8 % 12,1 % 11,9 %Sjukepleiarar med spesialutdanning 15,7 % 18,4 % 16,2 % 17,9 %

Sum sykepleiarar 13,0 % 13,6 % 13,3 % 13,4 %

Fysioterapeutar 11,4 % 14,0 % 14,1 % 14,9 %

Ergoterapeutar 10,8 % 9,3 % 8,6 % 9,2 %

Sum ergoterapeutar og fysioterapeutar 11,0 % 11,1 % 10,5 % 11,1 %

Barnevernspedagogar 5,4 % 6,5 % 6,8 % 8,2 %

Sosionomar 11,5 % 12,2 % 11,5 % 11,6 %

Vernepleiarar 3,5 % 4,1 % 4,5 % 4,9 %

Sum barnevernsped., sosion. og vernepl. 4,9 % 5,5 % 5,6 % 6,1 %

Anna høgskoleutdanna personell 11,6 % 15,0 % 15,2 % 13,8 %

Sum høgskoleutdanna personell 11,4 % 12,0 % 11,7 % 11,8 %

Legar og legespesialistar 15,4 % 17,9 % 23,8 % 23,7 %

Psykologar 3,2 % 7,4 % 22,2 % 32,0 %

Anna universitetsutdanna personell 9,6 % 18,3 % 20,0 % 15,3 %

Sum universitetsutdanna personell 12,6 % 17,1 % 22,7 % 22,5 %

Sum sysselsette/årsverk 15,3 % 15,7 % 16,3 % 17,0 %

Tabellen syner ein aukande gjennomsnittsalder for pleiargruppene. Medan 16,2% avhjelpepleiarane var over 55 år i 2002, er talet 19,7% i 2005. Avsnittet ovanfor viserat dette ikkje skuldast at dei står lengre i jobbane. Tvert imot sluttar mange lenge førdei er 62 år. Også dei ufaglærte og omsorgsarbeidarane vert eldre. Vi vonar at deiyngre yrkesgruppene vernepleiar, ergoterapeutar og i nokon grad sjukepleiarar kangå inn i ein god del av dei hjelpepleiarjobbane som vil verte ledige dei næraste åra.

2.7. Deltidsarbeid: arbeidskraftreserve og rekrutteringshinder

Tabell 17 Sysselsette i brukerretta pleie - og omsorgsteneste, etter avtalt arbeidstid ogutdanning

Kjelde SSB, registerbasert sysselsetjingsstatistikk

Berre 35 % av personellet i pleie- og omsorgstenesta i kommunane arbeider over30 timar i veka, medan 38 % arbeider under 19 timar i veka. Det er særleg deiufaglærte, heimehjelper og assistentar som arbeider i dei små stillingane, men ogsåom lag 30 % av hjelpepleiarane og 21 % av sjukepleiarane arbeider under 19 timar iveka. Berre 35 % av hjelpepleiarane har tilnærma heil stilling, medan 53 % avsjukepleiarane har meir enn 30 timar i veka10. Dei to første åra i planperioden vardet ikkje merkbar endring i prosentdelen små stillingar. Det siste året, frå 2004 til2005, har prosentdelen helpepleiarar og omsorgsarbeidarar med små stillingar gåttned med 1 % medan prosentdelen store stillingar er auka med 2 %

Mange kommunar har arbeid i gang for å gi fleire tilbod om større / heile stillingar,bl.a. ved oppretting av vikarpool med verksemdovergripande arbeidsområde. Det ermange døme på at det er gitt politiske føringar om større stillingar, men leiaraneopplever at arbeidstidsavtalar og låg grunnbemanning set sterke grensar for dettearbeidet. Det er også kulturskilnader m.o.t. deltidsarbeid. Organiseringa i ”to-nivå-modell” fører til at det i mange kommunar ikkje er nokon over verksemdnivå somkan ta tak i problematikken, etablere vikar-pool, innføre nye turnus-ordningar, osb.

27

Pr. 1. okt. 2005 % andel sysselsatte % andel sysselsatte % andel sysselsatte

1-19 timer 20-29 timer 30 timer og mer

Pers. utan helse- og sos.fagleg utd 55 % 22 % 23 %

Hjelpepleiarar 30 % 35 % 35 %

Omsorgsarbeidarar 27 % 36 % 37 %

Helsesekretærar 51 % 25 % 24 %

Andre med vidaregåande opplæring 40 % 24 % 35 %

Sjukepleiarar 21 % 28 % 51 %

Sjukepleiarar med spesialutdanning 13 % 18 % 69 %

Fysioterapeutar 30 % 11 % 58 %

Ergoterapeutar 22 % 16 % 62 %

Barnevernspedagogar 26 % 18 % 56 %

Sosionomar 22 % 13 % 65 %

Vernepleiarar 12 % 19 % 69 %Anna høgskoleutdanna personell 39 % 18 % 43 %

Sum sysselsette 38 % 27 % 35 %

10 Tabell 16, rapport nr 2 frå rekrutteringsplanen.

Mange tusen11 årsverk går tapt fordi pleie- og omsorgstenesta er organisert med såmange små stillingar. SSB har rekna ut at om lag 24 % av hjelpepleiarane ønskjermeir arbeid, medan tilsvarande tal for sjukepleiarar var 14 % og for legar 4,6 %. Eit uttrykk for dette er at hjelpepleiarane arbeider om lag 3500 årsverk ogsjukepleiarane om lag 1600 årsverk meir enn dei som er avtalt12.

Det er dårleg samfunnsøkonomi å utdanne fleire pleiarar for å få eit årsverk. Det erogså eit stort problem for rekrutteringa av ungdom at dei ikkje kan rekne med 100 %stilling etter at dei er utdanna. Dette er kan hende det største hinderet forrekruttering til desse yrka og ei årsak til at berre 44 % av ungdom som tek denneutdanninga, er i yrka eit år etter eksamen.

Det utstrakte deltidsarbeidet er og forklaringa på at desse yrka har ord på seg for åvere dårleg betalt. Gjennomsnittsløna for hjelpepleiarar er ikkje dårlegare enn forandre fagarbeidarar i kommunane når dei arbeider i full stilling.

Organisering av tenesta med mange små stillingar, fører til at brukarane får hjelp avsvært mange tenesteutøvarar. Dette er ei stor ulempe for kommunikasjonen mellompasientar/brukarar og helsepersonellet, - særleg i heimetenesta i kommunane. I kommunar med stor gjennomstrøyming i stillingane, kan dette vere ein trussel motkvaliteten i tenestane.

Utviklinga frå 2004 har vore positiv. Den gjennomsnittlege stillingsbrøken har aukamed om lag 1% for både hjelpepleiarar og sjukepleiarar. Andelen med heile stillingarhar auka og andelen med små stillingar har gått ned. Ein auke i stillingsbrøkane på1% gav åleine over 1000 nye årsverk i pleie- og omsorgstenesta i 2005.

2.8. Lønn

Tabell 18 Gjennomsnittlig månadslønn i nokre stillingar

28

Pr okt 2005

REL SUM RELATIV

KODE TITTEL REG.LØNN REGLØNN TILLEGG OVERTID INNTEKT INNTEKT

6572 Assistent 19689 87 % 1246 204 21139 84 %

7517 Fagarbeidar 21146 93 % 1517 440 23103 92 %

7199 Helsesesekretær 21440 94 % 311 248 21999 88 %

7076 Hjelpepleiar 21300 94 % 3785 257 25342 101 %

6190 Heimehjelp 20054 88 % 1378 130 21562 86 %

6675 Miljøterapeut 23812 105 % 2702 371 26885 107 %

7681 Spesialhjelpepleier 22018 97 % 3293 196 25507 102 %

7534 Sosionom 24514 108 % 357 183 25054 100 %

7523 Spesialsjukepleiar 26679 117 % 1797 386 28862 115 %

7174 Sjukepleiar 24259 107 % 3464 518 28241 113 %

6455 Vernepleiar 24025 106 % 2787 323 27135 108 %

gjsn Helse- og sosial 227551 00 % 2008 300 25063 100 %

11 Om lag 14000 årsverk hjelpepl/omsarb og 5000 sjukepl i kommunane, tab 3, rapport nr 2. 12 Dette gjeld i heile sosialog helsenæringa, kjelde: SSB-magasinet 13.2.06 T.Köber)

Tabellen viser at det er små skilnader i løn mellom høgskuleutdanna helsep ersonellog personell med vidaregåande opplæring. Grunnløna til hjelpepleiarane ligg på 94 % av gjennomsnittet. Reknar vi med tillegg og overtid, ligg dei overgjennomsnittet; og over sosionomane som ikkje har så mykje tillegg. Dei ufaglærteligg 16 % under gjennomsnittet, mens spesialsjukepleiarane ligg om lag 15 % over.For nokre yrke er tillegg og overtid ein viktig del av inntekta, medan andre normaltberre har regulativløn. Tala viser at pleiargruppene i kommunane tener om lag somgjennomsnittet. Når det blir sagt at rekrutteringa til hjelpepleiaryrket sviktar fordi lønaer dårleg, heng det truleg saman med at det blir arbeidd mykje deltid. Inntekta blirdå låg fordi stillingsbrøken er låg, ikkje fordi årsløna er lågare enn andre grupper deter naturleg å samanlikne med.

2.9. Menn i omsorgsyrka

Figur 19 Menn, prosentdel av årsverkene i brukerrettet pleie- og omsorstjeneste, 2002 – 2005

Figuren viser at menn ikkje er ei stor gruppe innanfor omsorgsyrka. Det er berre blant vernepleiarar vi finn over 10 % menn. SHdir har sett søkjelyset på om det ermogleg å rekruttere fleire menn til pleie- og omsorgsyrka på bakgrunn av den storemangelen på pleiarar ein ventar i åra framover. Det er verdt å tenkje over kvifor det er slik at prosentdelen av jenter i mannsdominerte yrke aukar, medan ein ikkje ser tilsvarande utvikling i dei kvinnedominerte yrka. Prosentdelen menn i pleieyrka har halde seg særskilt lågt dei siste ti åra. Dette mønsteret må brytast dersom vi skal fådei pleiarane som trengst. Menn er ei stor og uutnytta rekrutteringskjelde. Blantufaglærte er det større andel menn enn blant faglærte. Her er det potensiale for åauke mannsandelen ved å tilby desse fagopplæring.

Shdir sitt arbeid med dette tema starta etter at effektmålingene i samband med”Institusjonen” viste at TV-filmen bidrog til å rekruttere fleire kvinner, men færremenn til omsorgsyrka. Bakgrunnen er at denne tv-serien ikkje hadde nokon godemannlege rollemodellar.

29

0 % 2 % 4 % 6 % 8 % 10 % 12 % 14 % 16 % 18 % 20 %

Pers. utan helse- og

sos.fagleg utd

Hjelpepleiar

Omsorgsarbeidar

Sjukepleiar

Vernepleiar

Sum sysselsatte/årsverk

2005

2004

2003

2002

Samstundes veit vi frå tilgjengeleg statistikk og forsking (H.Høst) at rekrutteringa tilomsorgsyrka er einsidig – nesten 100% kvinner, og at det ikkje har vore endringar idette bildet dei seinare åra.

Kampanjar for å få guter og jenter til å gjere utradisjonelle yrkesval, har ikkje hatteffekt når det gjeld å få guter og menn til å velje omsorgsyrka. Dei menn som velslike yrker, viser seg også ofte å forsvinne vidare til leiarstillingar, tillitsverv, ogliknande. Samstundes viser ny forsking at det er gjort svært lite på dette feltet framyndighetene si side dei seinare åra (M.Teigen, ISF 02/06). Det er eit tankekors atdet likestillings-orienterte samfunnet vårt fullstendig ignorerer det ekstremtkjønnsdelte arbeidsmarkedet.

Det er stor fare for at det einsidige rekrutteringsgrunnlaget ikkje vil vere tilstrekkelegtil å møte etterspurnaden etter omsorgspersonell når den store eldrebølgja kjem i2020 og 2030. På den andre sida; dersom vi får like mange menn til å søkjepleieyrka som kvinner, er rekrutteringsutfordringa truleg løyst også på lang sikt.

For å starte opp arbeidet med å rekruttere menn blei det arrangert ein idedugnadom ”Menn i omsorgsyrker” i Porsgrunn 21.6.05 i samarbeid med Høgskolen iTelemark. Nokre førebels konklusjonar i dette arbeidet:

1. Langsiktig perspektiv

Erfaringane frå prosjektet ”Menn i barnehager” tilseier at ein må ha eit langsiktigperspektiv og tydeleg politisk trykk for å få resultat i denne typen likestillingsarbeid.Målsettinga er å endre grunnleggjende haldningar i befolkninga. Ein kampanje børdirfor ha eit perspektiv på 10 år.

2. Sektoren må tilby akseptable løns- og arbeidsvilkår

Så lenge omsorgsektoren tilbyr mange deltidsstillinger, vil den ikkje vere attraktiv forfamilieforsørgarar (les:menn). Tenesta må difor organiserast slik at 1/1-stillinger blirdet normale. Det er diverre langt fram før denne målsettinga er nådd, men fokus pårekruttering av menn kan skunde på prosessen.

3. Sektoren må tilby karrieremoglegheiter

For fagarbeidarar, må det framstå som ei moleg og sannsynlig karriere å tavidereutdanning på fagskulenivå og kvalifisere seg for meir spesialisertearbeidsoppgåver i sektoren. Dette bør kome på plass i løpet av næraste 4-årsperiode. For høgskuleutdanna må det vere tilbod om videreutdanningar. Dette er i til ein vissgrad på plass i sjukehusa og innafor psykisk helsearbeid i kommunane, men ikkjeinnafor eldreomsorga. Dette kan vere noko av bakgrunnen for at nye sjukepleiararikkje ønskjer seg til denne delen av helse- og omsorgstenesta.

4. Menn må få høve til å etablere eigen kultur på arbeidsplassen.

Erfaringa er at menn som arbeider åleine på kvinnedominerte arbeidsplassar, ikkjetrivst og sluttar fort. Det er difor aktuelt å få kontakt med kommunar som er villige tilå vere pionerar med å legge til rette for mannsdominerte avdelingar/institusjonar. Vi har etterlyst slike gjennom Fylkesmennene, og har førebels fått respons frå Skien kommune.30

5. Kva vil skje med betre kjønnsbalanse i tenesta ?

Erfaringar fra ”Menn i barnehager” tilseier at betre kjønnsbalanse gir betrearbeidsmiljø og større fagleg openheit. Eit større innslag av mannskultur kan gi romfor meir fagleg usemje og diskusjonar. Mange hevdar at menn er flinkare til å stillekrav til og sette grenser for pasienter/brukarar. Pleiepersonalet si manglande evne tilå seie ifrå om uforsvarlege tilhøve er ei stor svakheit i pleie- og omsorgstenesta idag. Det eksisterer ein misforstått lojalitet overfor arbeidsgjevar og kollegaer derkritikkverdige tilhøve ikkje blir påtala. Ein konsekvens er at personellmangel ogpasientkøer ikkje vert synlege i kommunen si helse- og omsorgsteneste. Eit størreinnslag av menn, vil kunne føre til større openheit og meir synleg i omsorgstenestei kommunane.

6. Aktuelle tiltak

6.1. Haldningsskapande arbeid – media”Institusjonen” viste at TV er ein effektiv kommunikasjons- og påverknadskanal. Menein må skape truverdige rollemodellar (heltar). Her var ”Institusjonen” mangelfull ogbør følgjast opp med ein film med menn i hovurrollene.

6.2. Pionerkommunar/vg.skular/høgskularVidaregåande skular og høgskular bør verte utfordra til å samle grupper avmannlege elevar/studentar og i samarbeid med kommune/praksistad, følgje dessegjennom eit utdanningsløp, ut i yrket og gjerne vidare. Føremålet er å studere kvatilhøve som verkar stimulerande på rekruttering av menn og kva som verkerekskluderande.

6.3. Kvotering av menn til omsorgsutdanningar?Kvotering har virka effektivt i andre samanheng og må vurderast. Kva meinerutdannings- og likestillingsmyndigheitene?

6.4. KarriererettleiingKorleis kan den nye karriererettleiings-tenesta motverke det kjønnsdeltearbeidsmarkedet?

6.5. RekrutteringFor å rekruttere menn, er dei menn som alt er i tenesta og deira leiarar/tillitsvalte,dei beste agentar. Det er difor aktuelt å lage rekrutterings-patruljer blant mannlegeelevar/studentar/tilsette og samlingar for menn i omsorgsyrka.

31

3. STATUS FOR TILTAKA I REKRUTTERINGSPLANEN

Hovudmålet i planen er å styrke ”rekrutteringa og kompetanseutviklinga i helse- ogsosialtenesta med særleg vekt på pleie- og omsorgstenesta i kommunane”. Konkretskal ein i planperioden

1. Vidareføre den årlege veksten i personell med universitets- oghøgskoleutdanning som hadde lege på 4-5%

2. Auke den årlege veksten i personell med vidaregåande opplæring frå 2,4% til om lag 5%.

3. Redusere andelen utan fagutdanning vesentleg

Måloppnåinga for dei tre første åra i planperioden er utrekna til 137% på mål 1 og91% på mål 2. Det vil seie at veksten av fagpersonell med høgre utdanning har vore noko betre, og av fagpersonell med vidaregåande opplæring noko lågare ennmålsetjinga. Andelen utan fagutdanning har ikkje minka så mykje som ønska.Måloppnåinga er nærare omtalt under Innleiinga.

Tiltak 1. Styrke tilgangen på hjelpepleiarar og omsorgsarbeidarar

Hovudmålet er å auke den årlege veksten i personell med fagutdanning på vidaregåande nivå til om lag 5 %. Ein skal nå dette målet ved å aukebruttotilgangen på hjelpepleiarar og omsorgsarbeidarar til om lag 4500 per år iplanperioden mot rundt 3 000 per år i 2002.

Bakgrunnen for dette tiltaket er framskrivinga av tilhøvet mellom tilgang ogetterspurnad etter hjelpepleiarar og omsorgsarbeidarar i åra fram mot 2025. Omikkje tilgangen aukar, viser alle tre framskrivingsalternativa stort underskot, i bestefall først rundt 2012, men i verste fall alt dei næraste åra.

32

Figur 20 Framskriving av tilhøve mellom tilgang og etterspurnad hjelpepleiearar ogomsorgsarbeidarar, 2004 – 2025

Kjelde SSB / Helsemod

Hovudstrategien for tiltaket er å utdanne dei som alt er tilsette som ufaglærte ikommunane. Målet er å få prosentdelen utan helse- og sosialfagleg utdanningvesentleg ned i løpet av planperioden utan at dette er nærare talfesta. Resultata sålangt syner at det vil ta lang tid å halvere talet utan helse- og sosialfagleg utdanningmed novernade takt.

Figur 21 aProsentdelen med helse og sosialfagleg utdanning i brukarretta pleie – ogomsorgsteneste, 2003 – 2005, etter fylke

33

-40000

-35000

-30000

-25000

-20000

-15000

-10000

-5000

0

5000

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025

Moderat

BNP

Vekst

0 % 10 % 20 % 30 % 40 % 50 % 60 % 70 % 80 %

Østfold

Akershus

Oslo

Hedmark

Oppland

Buskerud

Vestfold

Telemark

Aust-Agder

Vest-Agder

Rogaland

Hordaland

Sogn og Fjordane

Møre og Romsdal

Sør- Trøndelag

Nord- Trøndelag

Nordland

Troms

Finnmark

Samlet landet

2005

2003

Vi har laga ein tabell og eit kart over prosentdelen med helse- og sosialfaglegutdanning som er på 66% for heile landet. Prosentdelen faglærte i fylka varierer fråover 75 % i Aust-Agder og Nord-Trøndelag til 56 % i Oslo.

Figur 21 bKartet viser den same prosentdelen på kommunenivå.

Ein del av dei som ikkje har helse- og sosialfagleg utdanning, har likevel ei relevantutdanning. Statistikken er ikkje heilt tilfredstillande på dette punktet. Den vil bli betrenår kodinga av yrke er på plass i AA-registeret. Då vil det bli klårare om personell istillingar som t d rådgjevar, konsulent eller assistent har yrke som tilseier at deiskulle hatt helse- og sosialfagleg utdanning, eller om den utdanninga dei har er godnok for oppgåvene. Det er mange i assistentstillingar som har arbeid der ein ikkjetreng fagarbeidarutdanning, sjølv om dette ville vore ein fordel. Mange av deiufaglærte har òg vore gjennom ei vidaregåande opplæring, men utan å få taeksamen eller fagprøve i eit helse- og sosialfag. Dei kan ha teke allmennfag eller eitanna yrkesfag, eller dei har nytta retten sin til 4 år i vidaregåande, men utan å taeksamen/fagprøve. I snitt var det berre 67% av elevane som starta på grunnkurshelse- og sosialfag i 2000 som fullførte utdanninga på fem år13. Ein skal og merkaseg at det er 30-40% av dei som fullfører hjelpepleiar/helsesekretærutdanningane,

34

20050,40 - 0,640,65 - 0,700,71 - 0,750,76 - 0,89

13 SSBs utdanningsstatistikk.

som ikkje tek eksamen, anten fordi dei stryk, fordi dei har for mykje fråvær eller deiikkje får godkjent praksis. Mange av desse kan likevel gjere ein god jobb i helse-og omsorgstenesta. Så vi kan ikkje seie heilt presist kor mange som manglarnaudsynt utdanning, men rapportar frå kommunane tyder på at det framleis er eistor gruppe som manglar fagutdanning. Det er urovekkjande at mange seier at dettesærleg gjeld i omsorg for psykisk utviklingshemma.

Tab 20 og 21 i Rapport nr. 2 viser at mange av dei ”ufaglærte” i sektoren, erstudentar eller elevar. Heile 25% på landsbasis og dei utfører om lag 20% avårsverka. Om lag 11% av desse tek helse- og sosialfag og kan ikkje reknast somufaglærte, sjølv om dei går i stillingar som assistent. I Oslo er andelen studentarendå høgre: 34%, men det er ikkje større andel i helse- og sosialfag enn i dei andrefylka.

Samla har andelen utan helse- og sosialfagleg utdanning gått ned med om lag 2,5%sidan 2003. Ikkje alle fylka har positiv utvikling (V-Agder har minus, men er framleispå eit høgt nivå) og Oslo står stille (55-56%). Lokale arbeidsmarknader eravgjerande, men og tilgangen frå vidaregåande. I Oslo har elev/lærlingetalet i helse-og sosialfag vore lågt i mange år.

Program for kvalifisering av ufaglærte 1998–2006 For å få ned talet på ufaglærte i pleie- og omsorgstenesta i kommunane, har sosialog helsemyndigheitene sidan 1998 hatt eit kvalifiseringsprogram for desse arbeidstakarane. Samla i denne planperioden vil det vere nytta 191,5 mill tilkvalifisering av ufaglærte. Om lag 50 mill kr pr år som er fordelt til kommunane ettersøknad til fylkesmannen. I 2004 vart 9 og i 2005 14 mill. kroner av desse midlane trekte ut til ei eigastorbysatsing. Sjå omtale under tiltak 12.

Dersom ein reknar med plantala for 2006, vil til saman 5610 få grunnopplæring (6-8 ukers kurs eller tilsvarande), og 5890 vil få ei fullverdig fagopplæring finansiertover rekrutteringsplanen i åra 2003-2006.

Kostnaden for staten er i snitt om lag 17 000. Reknar ein at grunnopplæringa harteke om lag 20% av kostnadene, vert kostnaden pr deltakar i fagopplæringa om lag26 650. Dette er noko høgare enn tidlegare anslag. Dette skuldast at kommunanesitt bidrag har vorte lågare enn tidlegare.

Rekruttering av ungdom til helse- og sosialfaga i vidaregåande opplæring Sjølv om vi satsar på dei vaksne som alt arbeider i sektoren, er det viktig å styrkje søkinga til helse- og sosialfag i vidaregåande opplæring. I 2002 vart det difor sett igang ein rekrutteringskampanje retta mot elevar i 10. klasse i ungdomsskolen.

SHdir har informert ungdom om moglegheitene ein har ved å velje eit helseogsosialfag i vidaregåande. Eit helse- og sosialfag i vidaregåande gir ei sjølvstendig yrkesutdanning med god tilgang på arbeid alt frå 19–20-årsalderen. Ei yrkesutdanning i helse- og sosialfaga gir eit godt grunnlag for å velje vidare utdanning på høgre eller fagskulenivå, samstundes som ein har god tilgang på arbeid medan ein studerer. Ein start med helse- og sosialfag i staden for allmennfagi vidaregåande, gir godt grunnlag for å velje vegar vidare.

35

Til rekrutteringskampanjen vil det samla verte nytta 16,2 mill i planperioden. Eit sentralt tiltak har vore å etablera nettstaden www.spormag.no. I 2004 fekknettstaden nytt namn: www.helseogsosialfag.no og ny operatør. Då gjekk aktivitetenned, men den har teke seg opp etter kvart. I 2005 og 2006 vart det laga informasjonsbrosjyre om helse- og sosialfaga som vartdistribuert som bilag til Se og Hør. Det er òg laga banner og lysbilete som har vorteutlånt og nytta på utdanningsmessar, opne dagar på skulane i 2004 og 2005. Deter laga nyheitsbrev til grunnkurselevane fire gonger i året for å motivere dei til åvelje hjelpepleiar- og omsorgsarbeidarutdanningane.

Fylkesmennene har i samarbeid med fylkeskommunane og KS i 2005 haldekonferansar for lærarar og skulerådgjevarar i alle fylka. Konferansane har informertom det nye helsearbeidarfaget og reforma i utdanningsystemet: Kunnskapsløftet.

SHDdir har støtta initiativ frå KS i Oslo/Akershus og Hordaland i 2004 og 2005 med særskilde patruljar med yngre yrkesutøvarar som vitjar ungdomsskulane oggrunnkursklassane. Prosjektet i Oslo heiter HELKRUTT og vert vidareført i sambandmed ”Aksjon helsefagarbeider”. Aksjon helsefagarbeidar er eit prosjekt initiert av dei3 arbeidsgjevarorganisasjonane i helse- og sosialsektoren: KS, NAVO, HSH.Siktemålet er å leggje til rette for lærlingeplassar i kommunane og helseføretakasamt å auke rekrutteringa til faget frå ungdom og vaksne. Shdir har løyva 1,5 mill i2005 og 3,3 mill i 2006 til dette prosjektet. Utdanningsdirektoratet har løyva 1 millkvart år.

Ei ulempe ved rekrutteringskampanjen i 2003 og 2004 har vore at kommunane iliten grad auka bemanninga i pleie- og omsorgstenesta. Det er òg vanskeleg åkunne love dei unge fast tilsetjing i 100 % stilling etter utdanninga. Her harkommunane ei utfordring med å organisere arbeidet slik at dei unge slepp å setjesaman mange små stillingsbrøkar og gå lenge i vikariat og mellombels tilsetjing førdei får fast jobb. Slike erfaringar kan gjere sitt til at mange går ut av yrket etter korttid.

Figur 22 Søkere helse- og sosialfag 1997 – 2006

36

0,00 %

2,00 %

4,00 %

6,00 %

8,00 %

10,00 %

12,00 %

14,00 %

1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Andel GK-søkere av alle

Andel VKI hjpl/oms av alle

Søkinga til helse- og sosialfaga i vidaregåande gjekk ned i siste halvdelen av 1990- åra. Medan det i 1997 var 8517 søkjarar til grunnkurs i helse- og sosialfag somutgjorde over 13% av samla søkarmasse, var det i 2002 berre 6082. Dette var9,4% av totalen. Det var ein viss auke i talet på søkjarar til grunnkurset i 2003 og 2004 (10,9%), men det gjekk attende igjen i 2005 og 2006 (10,5%). Søkinga til VK1 hjelpepleiar/omsorgsarbeidar har og gått ned frå om lag 6% i 1997 til 3,8% i 2003. Det var nokofleire søkjarar til hjelpepleiar/omsorgsfaga i 2004, men prosentdelen avsøkjarmassen vart ikkje høgare enn 3,8% i 2006. Når kampanjen ikkje verkar, kandet vere at den har vore feil innretta, men det kan og henge saman med dårlegemoglegheiter for arbeid i kommunane og usikkerheit omkring det nye faget. Deisvake resultata etter 2004 kan og henge saman med at kampanjen hadde ein godstart i 2002-03, medan det vart ein stans i arbeidet ved skifte av operatør i 03-04.Det kan og vere at søkninga ville ha vorte endå lågare utan ei slik kampanje.

Kompetansereforma Denne reforma har gitt alle vaksne som er fødde før 1978, rett til vidaregåande opplæring og rett til å få realkompetansen sin vurdert og verdsett. Dette har skapt ny dynamikk i den vidaregåande opplæringa for vaksne. Rundt 2/3 av dei som er realkompetansevurderte innafor yrkesfag, valde helse- og sosialfag. Etter avslutta vurdering har dei rett til å få tilpassa opplæringstiltak. Mange av fylkeskommunanegjer eit godt arbeid med kompetansereforma. Kompetansereforma er ei viktig årsaktil den auka tilgangen på hjelpepleiarar og omsorgsarbeidarar dei siste åra.

Tabell 20 Årsverk hjelpepleiarar og omsorgsarbeidarar i fylka 2003–2005

Vi ser at dei mange gode tiltaka for å auke tilgangen på hjelpepleiarar ogomsorgsarbeidarar no tek til å verke. KOSTRA-tala for 2005 for pleie- ogomsorgstenesta syner ein auke på over 2000 årsverk hjelpepleiearar/omsorgsarbeidarar frå året før. Dette er 5,4 % og i tråd med måltalet irekrutteringsplanen. Samla for dei to første åra, fekk vi ein vekst på 7%. Sjølv omtilgangen frå utdanningsystemet ikkje har nådd måltalet på 4500 pr år (jf figur 8a) såhar årsverka i tenesta auka. Forklaringa kan vere stillingsbrøkene er auka i snittmed 1%. Dette svarar åleine for om lag 4-500 årsverk på landsbasis i denne

37

Sysselsette Årsverk % vis auke i åÅrsverk pr Årsverk pr

2003 2004 2005 2003 2004 2005 2003 - 2005 eldre, 80+ innb.

Østfold 3 139 3 164 3257 2 177 2 212 2319 6,5 % 0,185 0,009

Akershus 3 536 3 639 3801 2 653 2 791 2976 12,2 % 0,166 0,006 Oslo 3 443 3 407 3557 2 925 2 890 3049 4,2 % 0,125 0,006

Hedmark 2 805 2 815 2875 2 143 2 139 2188 2,1 % 0,198 0,012

Oppland 2 909 3 031 3122 2 104 2 206 2289 8,8 % 0,222 0,012

Buskerud 3 095 3 117 3297 2 320 2 332 2495 7,5 % 0,210 0,010

Vestfold 2 449 2 494 2634 1 780 1 803 1906 7,1 % 0,175 0,009

Telemark 2 492 2 535 2698 1 837 1 848 2031 10,6 % 0,219 0,012

Aust-Agder 1 451 1 468 1539 1 006 992 986 -2,0 % 0,200 0,009

Vest-Agder 2 224 2 271 2314 1 338 1 400 1450 8,4 % 0,201 0,009

Rogaland 3 942 4 129 4353 2 725 2 904 3119 14,5 % 0,201 0,008

Hordaland 5 130 5 292 5398 3 781 3 814 3965 4,9 % 0,189 0,009

Sogn og Fjordane 1 537 1 587 1668 1 164 1 191 1251 7,5 % 0,207 0,012 Møre og Romsdal 3 504 3 502 3589 2 506 2 525 2677 6,8 % 0,202 0,011

Sør- Trøndelag 3 502 3 552 3726 2 694 2 696 2863 6,3 % 0,233 0,010

Nord- Trøndelag 1 938 2 018 2015 1 268 1 335 1312 3,5 % 0,199 0,010

Nordland 3 863 3 945 4002 2 877 2 934 3029 5,3 % 0,253 0,013

Troms 2 084 2 145 2232 1 642 1 680 1757 7,0 % 0,286 0,011

Finnmark 861 854 908 693 672 730 5,3 % 0,285 0,010

Samla landet 53 904 54 965 56 985 39 633 40 364 42 392 7,0 % 0,196 0,009

yrkesgruppa. Ei forklaring kan og vere at 2004-tala var for låge pga under -r apportering. Vi legg til grunn at 2003 og 2005-tala er riktige, slik at årsveksten i dei første to åra i planperioden har vore om lag 3,5% Tabellen viser at det er storeskilnader mellom fylka med Rogaland og Akershus på topp. Aust-Agder har hatt einnedgang, men dette fylket ligg høgt i andelen fagutdanna, slik at dette ikkje er nokostort problem. Verre er det at tilgangen i Oslo ligg lågt og under landsgjennomsnittet.

Tiltak 2. Tilgang på personell med høgare utdanning Tilgangen på de fleste personellgrupper med helse- og sosialfaglig utdanning frauniversitet og høgskule har vore tilfredsstillande i perioden 2003-2005. Tilvekstenhar i dei seinare åra vore på ca.4-5 % per år. Personellsituasjonen er difor langtbetre i dag enn for 10 år siden då den første handlingsplanen for helse- ogsosialpersonell blei sett i verk. Då var mangel på legar og sjukepleiarar eit stortproblem i helsesektoren.

Men i nokre tilfelle er personelldekningen framleis ikkje tilfredsstillande. Vi kansærlig nemne tannlegesituasjonen i heile landet, psykologar i kommunane og lege- og sjukepleiarsituasjonen i Sogn og Fjordane.

Tiltak for auka tilgang på tannlegar og tannpleiararAvgangen av tannlegar på grunn av nådd pensjonsalder, vil i fleire år framoverframleis vere større enn tilveksten frå dei store norske utdanningsinstitusjonane.Dette har ført til mangel på tannlegar i store delar av landet, og dermed ogsågeografiske skilnader i tannhelsetilbodet i ulike landsdelar og fylke. Det er ogsåmangel på tannpleiarar.

For å betre situasjonen vert det satsa på både grunnutdanning, vidareutdanning ogrekruttering frå utlandet.

GrunnutdanningHausten 2004 vart dei første 13 tannlegestudentane tekne opp på den nyetannlegeutdanninga ved Universitetet i Tromsø. I 2005 starta 22 studentar påutdanninga, og frå 2007 er det planlagt eit årleg inntak på 40 studentar.

Oppretting av nye utdanningsplassar for tannpleiarar i Midt-Noreg og i Vestfold erunder utgreiing.

Andre tiltakFrå 2001 er det årleg gitt tilskot til rekruttering av tannlegevikarar til kommunar ogdistrikt med spesielle problem.

38

Det vert gitt eit tilbod om spesialist- og vidareutdanning ved Universiteta i Oslo ogBergen og ved Tannhelsetjenestens Kompetansesenter i Tromsø. I 2005 vart dettildelt 17,2 millionar til føremålet.

Kurs i folkehelsearbeid har vore arrangert i studieåret 2005/2006. Av dei 28deltagarane var 11 tannlegar, 12 tannpleiarar og 5 tannhelsesekretærar. Det harogså vore arrangert ein fagdag dette studieåret, med over 90 deltakarar fråtannhelsetenesta.

Rekruttering av legar Statlege stimuleringstiltak, regulering av legemarknaden, innføringa av fastlegeordninga og auka tilgang på legar har samla ført til betra legedekning dei siste fem–seks åra. Stadig fleire kommunar kan tilby befolkninga fastlege, anten i eigen kommune eller i samarbeid med nabokommunen.

Tabell 24Legesituasjonen i kommunane 2003–2005

Tabellen viser at det vart utført 4042 legeårsverk i 2005, det vil seie 185 fleire årsverk enn i 2003. Det svarer til ein vekst på om lag 5 %. Den positive utviklinga i legedekninga for landet sett under eitt førte til ei kraftigomprioritering av innsatsområda når det galdt legerekruttering i 2005. Mellom annavil ordninga med tilskot til kurs i nasjonale fag for legar som er utdanna i utlandet, bli trappa ned. Tiltaka har vorte spissa mot stabilisering og fagleg styrking avlegetenesta i distrikta, rettleiing av turnuskandidatar og fagleg utviklingsarbeidinnafor distriktsmedisin.

I Sogn og Fjordane har det vore særskilde utfordringar når det gjeld å rekrutteralegar. I 2005 har det vorte arbeidd med tiltak for å betre kvaliteten på turnustenesta,mellom anna grupperettleiing for turnuskandidatar i distrikt og for turnuskandidatar isjukehusa i Helse Førde. Det har også vorte arbeidd mot Helse Førde for å betreden personlege daglege rettleiinga av turnuskandidatane. Helse Førde har ogsåarrangert kurs i akutt/legevaktmedisin for fastlegar og turnuslegar.

39


2003 2004 2005 2003 2004 2005 2003 - 2005 eldre, 80+ innb.

Østfold 190 218 218 195 210 209 7,2 % 0,0167 0,0008

Akershus 346 376 394 329 359 379 15,2 % 0,0211 0,0008

Oslo 492 480 485 493 436 441 -10,5 % 0,0181 0,0008

Hedmark 153 168 175 146 161 162 11,0 % 0,0147 0,0009

Oppland 160 174 178 148 153 158 6,8 % 0,0153 0,0009

Buskerud 183 214 220 173 201 202 16,8 % 0,0170 0,0008

Vestfold 160 168 179 177 168 174 -1,7 % 0,0160 0,0008

Telemark 136 147 155 138 146 154 11,6 % 0,0166 0,0009

Aust-Agder 91 100 102 93 97 96 3,2 % 0,0195 0,0009

Vest-Agder 144 147 151 140 128 135 -3,6 % 0,0187 0,0008

Rogaland 259 281 300 305 315 331 8,5 % 0,0213 0,0008

Hordaland 377 424 433 390 411 422 8,2 % 0,0201 0,0009

Sogn og Fjordane 103 106 110 96 97 104 8,3 % 0,0172 0,0010

Møre og Romsdal 213 225 228 202 212 213 5,4 % 0,0161 0,0009

Sør- Trøndelag 205 228 219 215 230 225 4,7 % 0,0183 0,0008

Nord- Trøndelag 116 111 106 121 113 113 -6,6 % 0,0171 0,0009

Nordland 223 249 260 241 252 258 7,1 % 0,0215 0,0011

Troms 147 164 162 161 155 159 -1,2 % 0,0258 0,0010

Finnmark 94 98 113 94 96 107 13,8 % 0,0418 0,0015

Samla landet 3 792 4 078 4 188 3 857 3 940 4 042 4,8 % 0,0187 0,0009

Sjukepleiarar Det har vore ein auke på sjukepleiarar i kommunane på 2180 årsverk i perioden 2003–2005. Dette gir ein årleg vekst på om lag 5% og er i tråd med målsettinga iplanen. Sjukehusa hadde ein auke på 2307 årsverk og ein noko lågare vekst i den sameperioden. Det gjekk ut mellom 3400 og 4100 kandidatar frå sjukepleiarutdanningane per år i denne perioden. Dei fleste arbeider no i sektoren. HELSEMOD syner rimeleg balanse mellom tilgang og etterspurnad etter sjukepleiarar i åra framover.

Tabell 25Sjukepleiarar i kommunane 2003–2005

Tabellen viser at det har vore god rekruttering samla sett, men at det er store variasjonar mellom fylka både når det gjeld rekrutteringa og dekninga i høve til talet på eldre over 80 år mv. Oslo har svak rekruttering samtidig somsjukepleiardekninga i høve til eldre er den dårlegaste i landet.

I intervjua med eit tilfeldig utval på 34 kommunar, kom det fram at dei aller fleste hargod søkning til sjukepleiarstillingane. Unntaket er Sogn og Fjordane. Kommunarmed sjukehus byane har problem med stor turn-over i kommunen sinesjukepleiarstillinger (25% pr år i Tromsø).

Tiltak 3. Desentralisert sjukepleiarutdanning Føremålet med dette tiltaket er å sikre stabil sjukepleiardekning i utsette kommunar.Desentralisert sjukepleiarutdanning gir personell med erfaring fra kommune -helsetenesta tilbod om eit tilpassa utdanningsløp over fire år. Fra 2003 har midlanevorte fordelt til Fylkesmennene etter ein tredelt nøkkel basert på talet på årsverk avhelse- og sosialpersonell i fylket, talet på årsverk uten helse- og sosialfaglegutdanning, samt fylka sine plantal for opplæringstiltak i 2005. Fylkesmennene har såfordelt dei tildelte midlane vidare til aktuelle kommunar i sitt fylke. Kommunane kandå gi tilskot/stipend til tilsette som deltek i desentraliserte sjukepleiarstudier, ellereventuelt gi tilskot til denne typen studieplassar ved aktuelle høgskular.I rapporteringa tilknytta rekrutteringsplanen for 2005 trekk Fylkes mennene og

40


2003 2004 2005 2003 2004 2005 2003 - 2005 eldre, 80+ innb.

Østfold 1 390 1 480 1 529 1 112 1 182 1 243 11,8 % 0,099 0,005

Akershus 1 854 1 931 2 007 1 483 1 554 1 657 11,7 % 0,092 0,003 Oslo 2 279 2 214 2 266 1 957 1 916 1 997 2,0 % 0,082 0,004

Hedmark 1 192 1 208 1 271 975 1 016 1 062 8,9 % 0,096 0,006

Oppland 1 118 1 161 1 231 911 970 1 028 12,8 % 0,100 0,006

Buskerud 1 208 1 267 1 380 982 1 044 1 128 14,9 % 0,095 0,005

Vestfold 1 238 1 274 1 358 980 1 018 1 097 11,9 % 0,101 0,005

Telemark 922 976 1 047 756 811 869 14,9 % 0,094 0,005

Aust-Agder 810 821 844 615 611 613 -0,3 % 0,124 0,006

Vest-Agder 1 127 1 235 1 286 823 907 963 17,0 % 0,133 0,006

Rogaland 2 431 2 568 2 706 1 906 2 030 2 145 12,5 % 0,138 0,005

Hordaland 2 682 2 890 3 021 2 162 2 322 2 456 13,6 % 0,117 0,005

Sogn og Fjordane 772 820 844 646 691 715 10,7 % 0,118 0,007 Møre og Romsdal 2 021 2 046 2 094 1 633 1 667 1 725 5,6 % 0,130 0,007

Sør- Trøndelag 1 357 1 371 1 466 1 150 1 162 1 247 8,4 % 0,101 0,005

Nord- Trøndelag 1 127 1 151 1 223 873 906 941 7,8 % 0,142 0,007

Nordland 1 636 1 699 1 778 1 409 1 454 1 546 9,7 % 0,129 0,007

Troms 1 055 1 122 1 189 944 988 1 063 12,6 % 0,173 0,007

Finnmark 545 567 555 481 494 483 0,4 % 0,189 0,007

Samla landet 26 764 27 801 29 095 21 798 22 743 23 978 10,0 % 0,111 0,005

kommunane fram at dei desentraliserte tilboda bidreg til å stabilisere sjukepleiar -situasjonen i kommunehelse tenesta. Fylkesmennene er opptekne avkompetanseutfordringane i kommunane som følgje av endra utskrivingspraksis ispesialisthelsetenesta. Dette fører til meir komplekse medisinske problemstillingarfor helsepersonell på sjukeheimane og i heimetenestene. Fleire Fylkesmennvurderer at tiltaket blir gradvis viktigare fordi utskriving av stadig meir medisinskkrevjande pasienter frå sjukehusa fører til auka kompetansebehov i 1. linje tenesta

Det vil bli utdanna om lag 850 sjukepleiarar gjennom desentral sjukepleierutdanningmed støtte fra rekrutteringsplanen i planperioden. Løyvinga vil samla bli om lag 29,4 mill, og snittkostnaden for staten vert om lag 35 000.

Tiltaket bør i åra framover i større grad bli spissa mot særleg utsette deler av landet.Framskrivingar av sosialog helsepersonell i Helsemod (2005) viser ein høgetterspørselsvekst etter sjukepleiarar fram mot 2025 med bakgrunn i den aukandedelen eldre i befolkninga. Det har vore ein auke i studiekapasiteten for sjukepleiarardei seinare åra. På landsbasis ser det ut til å kunne vere tilstrekkeleg tilgang påsjukepleiarar fram mot 2018. Truleg vil det likevel vere utsette kommunar der detframleis er problem med stabile sjukepleiarar. Difor er dette tiltaket tilrådd vidareført.Sett i høve til den store mangelen på helsefag arbeidarar som ein forventar framovermot 2025, kan truleg også ein noko auka del av helsepersonell med utdanning påhøgskulenivå vere med å avhjelpe mangelen. Tilskot til denne typen studium børutvidast til å omfatte også andre helsepersonellgrupper, for eksempel vernepleiarar.

Tiltak 4. Rekruttering av personell med utdanning frå utlandet Bakgrunnen for dette tiltaket er ei endring i forskrifta for arbeidsløyve som opna forat også spesialister på fagarbeidarnivå kunne få arbeidsløyve. For å unngåunderdekning i Noreg, blei rekrutteringsplanen i 2003 tilført 14 mill kr frå dåverandeKRD for å stimulere rekruttering av helsepersonell frå utlandet. Dette galdt særleglegar, sjukepleiarar og tannlegar. Tiltaket er praktisert slik at vi har unngått åimportere helsepersonell frå fattige land som har betre behov for dette personelletsjølve. Helsepersonell er henta frå land med overskot, mest frå Europa, Norden,Tyskland, Lithauen, mfl. Ein har tenkt at det er betre at dette personellet fårpraktisere yrket sitt i Noreg enn å vere arbeidslaus i heimlandet. Det er også bruktmykje ressursar til opplæring i "nasjonale fag" av personell med utanlandskutdanning. Dette er utdanning dei treng for å få autorisasjon i Noreg. Bakgrunnenfor at det er føreslege å avvikle tiltaket, er at Noreg no utdannar det helse -personellet vi treng på høgre nivå. Når det gjeld fagarbeidarnivået, blir det satsa påå kvalifisere dei minoritetspråklege som er i landet. Her synes det framleis å verereservar, men det kan oppstå mangel i framtida som kan gjere det aktuelt medarbeidsinnvandring. Her bør Noreg satse på ufaglærte som vi lærer opp sjølve.

Det er eit problem at helsepersonell frå fattige land får langt betre arbeidsvilkår iEuropa og USA. Det er vanskeleg å halde dei frå å søkje arbeid innan EU-området,herunder Noreg. Det er også vanskeleg å avvise søkjarar med grunngjevinga at deiheller burde blitt i heimlandet sitt. Men det er som sagt ikkje aktuelt at den norskestaten aktivt går ut og rekrutterer frå desse landa.

41

Målet må vere at Noreg utdannar det helsepersonellet vi treng, og at vi ikkje basereross på import av helsepersonell. Viss Noreg støttar utdanning av norske studentar iutlandet, skal det skje på ein måte som ikkje fortrengjer utdanning av landet sineeigne borgarar der det er behov for slik arbeidskraft.Dersom Noreg importerer utdanna helsearbeidarar frå andre land, skal vi så langtdet er mogleg syte for at det skje på ein måte som sikrar at dette ikkje indirektefører til arbeidsinnvandring av utdanna helsepersonell til dette landet frå fattigareland.

I rekrutteringsplanen sitt første år blei det gitt midlar for å rekruttere legar,sjukepleiarar og hjelpepleiarar fra utlandet. På bakgrunn av vurderingane ovanfor,blei dette avslutta i 2004. I åra frå 2003 til 2005 har det blitt gitt støtte til rekrutteringav tannlegar frå Tyskland via Aetat.

Det vil i planperioden samla vere løyva 34,2 mill til rekruttering frå utlandet. Detmeste til opplæring i nasjonale fag, 21,5 mill.

Rekruttering av tannlegar med utdanning frå utlandetHelse- og omsorgsdepartementet har sidan 1999 gitt tilskot til kvalifiseringstiltaksom skal kunne gi norsk autorisasjon til tannlegar med utdanning frå land utanforEU/EØS. Ved inngangen til 2006 hadde til saman 45 tannlegar ved Universitetet iBergen og 14 tannlegar ved Universitetet i Oslo gjennomført kvalifiserings -programmet og blitt tildelt norsk autorisasjon. Til same tid hadde i alt 19 tannlegarkvalifisert seg til autorisasjon gjennom prosjektet med rettleidd praksisteneste i denoffentlege tannhelsetenesta. I løpet av 2006 forventar ein at ytterlegare 14 tannlegarkvalifiserar seg til norsk autorisasjon gjennom desse tiltaka.

Sidan 2000 er det gitt tilskot til rekruttering av tannlegar frå EU/EØS- land,hovudsakeleg frå Tyskland. I 2005 vart det rekruttert 26 tyske tannlegar gjennom eitsamarbeid mellom AETAT og EURES. Ordninga vert vidareført, men vert vurdertfortløpande.

I desember 2005 fann ein at det var rundt 192 tannlegar med tysk autorisasjon iNorge. Dette svarar til rundt 12% av alle tannlegar i offentlig sektor.Fylkestannlegane gir uttrykk for at det i fleire norske fylke ikkje ville vore mogeleg åutføre dei lovpålagde oppgåvene i den offentlege tannhelsetenesta utan dennerekrutteringa.

Rekruttering av sjukepleiarar og opplæring i nasjonale fag Det er gitt tilskot til ”Kurs i nasjonale fag for helsepersonell fra land utenfor EØS”,altså helsepersonell med utdanning fra heimlandet, som bur i Noreg. I 2004 blei detinngått eit samarbeid med fem høgskular og Statens autorisasjonskontor forhelsepersonell, som utvikla eit felles kurs i Nasjonale fag. I 2006 vil tilskotet tilhøgskulane gjennom rekrutteringsplanen bli trappa ned og avvikla. Sjukepleiarar og hjelpepleiarar som har ei helseutdanning frå heimlanda sine, kanlettast rekrutterast blant dei som alt er i landet.

42

Dei fleste som har utdanninga si frå land utanfor EØS-området, må ha tilleggs -utdanning av varierande omfang for å kunne få norsk autorisasjon. Ved lov av 15. juni 2001 vart § 6 i utlendingslova endra for å gjere det lettare å rekruttere arbeidskraft frå land utanfrå EØS. Som følgje av denne endringa vart tilskotet frå 2003 auka slik at sjukepleiarar med utdanning frå utlandet kan få nødvendig tilleggsutdanning for å få norsk autorisasjon. I 2004 vart det inngått eit samarbeid med fem høgskular og Statens autorisasjonskontor for helsepersonell, der ein utvikla eit felles kurs i ”Nasjonale fag for sjukepleiarar” ved høgskulane.

Gjennomførte kurs i nasjonale fag for sjukepleiarar og hjelpepleiarar i 2004 og 2005:

Samla er det gitt 21,5 mill i tilskot til denne opplæringa, og 545 sjukepleiarar og 80hjelpepleiarar har gjennomført. Det gir ein snitt-kostnad på kr 34 400 pr deltakar.Tilskot til opplæringa i nasjonale fag vil ikkje bli ført vidare i 2007.

Program for kvalifisering av minoritetspråklegeDet er mange minoritetspråklege som arbeider som ufaglærte i pleie- ogomsorgstenesta . Mange av desse har ei helseutdanning frå heimlandet sitt, menmanglar både helsefaglege og språklege ferdigheiter for å få autorisasjon og fasttilsetting som hjelpepleiar eller sjukepleiar i Noreg. Shdir har dirfor søkt å få igangeit større program for kvalifisering av desse arbeidstakarane, og sette av 5 mill tilføremålet i 2004. Planen var å få i gang eit samarbeid om eit kvalifiseringsprogrammed Oslo kommune. Dette vart det lite av. Oslo kommune har oppimot 20%minoritet språklege blant dei tilsette i pleie- og omsorgstenesta. Likevel vart berre 1,4 mill nytta i 2004 og programmet vart ikkje vidareført. I ein ny planperiode må einsjå nærare på korleis eit slikt program kan organiserast for å nå fram til målgruppa.

Fylkesmennene er oppfordra til å prioritere stønad til andre kommunar som viletablere særskilte opplæringstiltak for minoritetspråklege. Trondheim, Drammen,Fjell og fleire kommunar har fått tilskot til slike tiltak.

43

Sjukepleiarar: 2004 2005

Høgskolen i Oslo: 131 67

Høgskolen i Vestfold: 17 62

Høgskolen i Stavanger: 34 72

Høgskolen i Bergen: 24 22

Høgskolen i Nord-Trøndelag: 95 21

Til saman: 301 244

Hjelpepleiarar:

Oslo kommune: 40 40

Tiltak 5. Vidareutdanning for helse- og sosialpersonell medyrkesutdanning frå vidaregåande opplæring Arbeid med vidareutdanning i helse- og sosialfag for personer med videregåandeopplæring har vore eit sentralt tiltak både i Handlingsplanen for helse- ogsosialpersonell 1998-2001 og i Rekrutteringsplanen for helse- og sosialpersonell2003-2006. Målsettinga har vore at videreutdanningene skal bli innpassa ifagskuleordninga.

Lov om fagskuleutdanning blei vedteke i 2003. Lova gjeld for dei som tilbyrfagskuleutdanning, og dei som har søkt eller søkjer om godkjenning avfagskuleutdanninga.

Med fagskuleutdanning meiner ein korte yrkesretta utdanningar som byggjer påvidaregåande opplæring eller tilsvarande realkompetanse, og som har eit omfangtilsvarande minimum eit halvt studieår og maksimum to studieår (normert tid) Eifagskuleutdanning skal vere praktisk og yrkesretta, medan ei høgskuleutdanning erakademisk og forskingsretta. Fagskolestudier gir ikkje studiepoeng.

Nasjonalt organ for kvalitet i utdanningen (NOKUT) godkjenner fagskule -utdanningane.

Vidareutdanningar i helse- og sosialfag blir omfatta av fagskulelova. Dei førsteNOKUT-godkjente fagskuleutdanningane i helse- og sosialfag blei godkjent hausten2005. Det er den enkelte fagskuleutdanning som blir godkjent av NOKUT. Det blirikkje gitt noko generell godkjenning av den enkelte fagskuletilbydar eller den enkeltestudieplan.

Sosial- og helsedirektoratet har i påvente av ny lov om fagskuleutdanning oggodkjenning gjennom NOKUT, gitt førebels godkjenning av ulike planar forvidareutdanning i helse- og sosialfag. Alle desse planane hadde ei lengd på eitstudieår (normert tid).

Desse planene er;• Eldreomsorg (november 2002)• Psykisk helsearbeid (november 2002)• Helseadministrasjon og pasientretta IKT-system (mars 2004)• Barsel- og barnepleie (juli 2004)• Rehabilitering (juli 2004)• Veiledning (januar 2005)• Kreftomsorg og lindrande pleie (januar 2005)

I tillegg vil desse planane bli godkjent hausten 2006: • Spesialreinhald• Miljøarbeid innan rusfeltet• Tverrfagleg miljøarbeid• Administrasjon

Shdir har også teke initiativ til å utvikle ei fagskuleutdanning for dei som arbeider iomsorga for psykisk utviklingshemma.

44

Dei første NOKUT-godkjente fagskuleutdanningane byggjer på Shdir sine førebelsgodkjente planar. Det same er tilfelle for mange av dei som no søkjer NOKUT omgodkjenning. Pr idag har NOKUT godkjent 30 studium i helse- og sosialfag, ogomlag 60 søknader er under handsaming. Iverksettinga av tiltak 5 er soleis isamsvar med målsettinga, bortsett frå at finansieringa ikkje er på plass.

Stortinget ba i Inst.O.nr.1(04-05) om at det blir lagt fram ei eiga sak omfinansieringsordninga for alle godkjente fagskuler. Fagskulene har i brev til KUF-komiteen på Stortinget rekna med at godkjentefagskuletilbud innan helsefaga vil ha trong for ei finansiering på 125 mill kr/år etterei opptrapping over 5 år som var føresett å starte i 2007. Det er naturleg atfinansieringa kjem på plass når den offentlege godkjenningsordninga fungerer isamsvar med lov om fagskuleutdanning.

Til samanlikning kan det opplysast at dei tekniske fagskulane har støtte på 260 millkr/år, tilsvarende 80 000 pr studieplass i 2005. Dei tekniske faga har mestmannlege elevar, medan helse- og sosialfaga har nesten utelukkande kvinnelegeelevar. Når det kun vert gitt offentleg støtte til dei tekniske faga, inneber dette eiurimeleg forskjellsbehandling til fordel for ”gutefaga”.

Utdanningsmyndigheitene har hatt slik praksis sidan 1994. Dette er ei av årsakenetil sviktande rekruttering til helse- og sosialfaga – ”jentefaga” – i vidaregåandeopplæring. Vi vil ikkje unnlate å gjere merksam på denne kvinnediskriminerandeforskjellsbehandlinga.

Rekner ein med plantala for 2006, vil om lag 3140 gjennomføre ei vidareutdanningpå 6 månader eller meir med stønad frå arbeidsgjevar/rekrutteringsplanen.Løyvinga har til saman vore 47 mill i planperioden. Dette gir ein kostnad pr deltakarpå om lag 15 000. Deltakartala er ikkje særleg høge, om lag 5 % av dei tilsette.Aktivitetsnivået må auke kraftig før ein kan seie at helse- og sosialpersonell medyrkesutdanning frå vidaregåande har reell tilgang til ein fagleg karriere på basis aveiga yrkesutdanning.

Opptrappingsplanen for psykisk helse har ei stipendordning der staten dekkjer 50%av løna til dei som tek vidareutdanning i psykisk helsearbeid mot at kommunanedekkjer 25%. Denne gjeld berre høgskuleutdanna personell. Det er difor ikkje skjeddei kompetanseheving for hjelpepleiarar og omsorgsarbeidarar i kommunane ut overdei om lag 600 som er rapportert som deltakarar på dette tiltaket kvart år.

I 2005 gjorde Shdir ein avtale med Pedlex om å registrere alle vidareutdannings -tilbod innanfor helse- og sosialfag. Pedlex har laga ei oversikt over vidare -utdanningar som er tilgjengelege på markedet til einkvar tid. For nærmareinformasjon, sjekk www.helseogsosialfag.no

45

Tiltak 6. Helse- og sosialfaga i vidaregåande opplæring – rekruttering,fagstruktur og yrkestitlar Rekrutteringsplanen har slått fast at det er behov for ei modernisering av fagstrukturen og yrkestitlane i helse- og sosialfaga i vidaregåande opplæring. Siktemålet er at yrkesrollane skal bli tydelegare. I 2005 har utdannings -myndigheitene sett i verk ei reform som femner om heile utdanninga frågrunnskulen til vidaregåande opplæring: ”Kunnskapsløftet”.Det er oppnemnd eit nytt fagleg råd for yrkesutdanning, SRY, og eit nytt fagleg rådfor helse- og sosialfaga der arbeidstakar- og arbeidsgjevarorganisasjonane errepresenterte. Shdir har fått plass som observatør i dette faglege rådet.Utdaninngsdirektoratet har laga kompetanseplattformer for dei nye faga og sendtlæreplanar på høyring. Læreplanar for vidaregåandre trinn 1, vg1 er godkjent, ogplanar for vg2 vil bli fastsatt i januar 2007.

I den nye fagstrukturen er hjelpepleiar- og omsorgsarbeidarfaga erstatta av eit nyttfag: Helsefagarbeidar som blir eit lærefag. Ein vil då trenge mange nye lærling -plassar i kommunar og sjukehus. Arbeidsgjevarorganisasjonane KS, NAVO og HSH har teke initiativ til eit prosjekt som skal medverke til å få oppretta dei lærlingplassane som det nye faget kjem til åtrenge. Jf nærare omtale på s. 36.

Når det gjeld dei andre helse- og sosialfaga, drøftar ein om dei også bør bli lærefag. Apotekarane har vist interesse for at apotekteknikarfaget blir lærefag, og mange har ønskt at helsesekretærane får betre praksis gjennom ei lærlingeordning før dei fårautorisasjon.

Shdir meiner at desse faga har mykje å tene på å bli lærefag. Lærlingeordninga gjermykje betre læringstilhøve enn berre praksisplassar. Den gjer både arbeidsgjevarog lærlingen meir ansvarleg og vil tidleg skilje ut dei som ikkje passar i yrka. Vimeiner difor at apotek, sjukehus, lege- og tannlegekontor bør bli lærebedrifter fordesse yrkesgruppene, og har teke dette opp med dei interesserte partane. Når detgjeld hudpleiar og fotterapeut, er det ingen planar om å at dei skal bli lærefag.Ambulansefaget og barne- og ungdomsarbeidarfaga vil halde fram som lærefag.

Shdir vil følgje reforma i utdanningssystemet og arbeide for at dei nye helse- og sosialfaga blir tenlege for helse- og sosialtenesta og attraktive for unge og vaksne søkjarar. Vi vil særleg arbeide for at dei nye lærefaga får ei god veksling mellom teori og praksis (skule og bedrift) gjennom heile opplæringstida. Tiltak 6 er så langt satt i verk i samsvar med målsettinga.

Tiltak 7. Vidareutdanning av høgskuleutdanna personell Samla er det løyvt 38,7 mill kr til dette tiltaket i planperioden, og samla deltakartal vilbli 4556 om plantala for 2006 vert tekne med. Dette gjer ein snittkostnad på om lag8500. I rapporteringa under ”andre vidareutdanningar” er det nok rapportert mangesom ikkje har fullt 6 månaders netto studietid (30 sp). Alle midlane til dette føremålet er fordelte via Fylkesmannsembeta frå og med 2003. Av løyvinga er 3 mill. kroner gått til vidareutdanning innafor rusområdet kvart år. Psykisk helsearbeid er den vidareutdanninga som har størst deltaking med 939deltakarar i planperioden. UFD får eit rammetilskot for å sikre at høgskulane har eitopptak på om lag 800 per år til denne vidareutdanninga. Innafor opptrappingsplanen

46

for psykisk helse blir ordninga med 75 % lønstilskot (50% frå staten og 25% fråkommunen) til deltakarane ført vidare for høgskuleutdanna personell. Dessedeltakarane er finansiert utafor rekrutteringsplanen, Netto deltakartal ikompetansegjevande vidareutdanning på minst 30 studiepoeng som er finansiertover rekrutteringsplanen, vert då 1366 og kostnaden pr deltakar om lag 28 300.

Tiltak 8. Program for utvikling av kliniske spesialitetar/kliniske stigar Sosial- og helsedirektoratet har etablert eit samarbeid med partane for å kartleggje korleis kompetansen blir nytta av arbeidsgjevarane, og korleis tenesteutøvarane sjølve opplever effektane av den kompetansehevinga som går føre seg under nemninga kliniske stigar/kliniske spesialitetar. Kartlegginga har gitt grunnlag for å vurdere innhaldet i utdanningsprogramma, behovet for tilpassingar til ulike personellgrupper og korleis fleire kan få høve til å delta i slik utdanning. Til dette tiltaket vart det løyvt i alt 2 mill. kroner i 2003, 3,4 mill. i 2004, 4 mill. i 2005og 4,5 mill i 2006.

Kliniske stigar i spesialisthelsetenesta Det er gjennomført ei spørjeundersøking om jobbtilfredsheit og kompetanse i sjukepleietenesta blant kliniske sjukepleiarar i 50 % stilling eller meir ved fire sjukehus: Haukeland universitetssjukehus, Rikshospitalets universitetsklinikk, Sentralsjukehuset i Rogaland og Sykehuset Asker og Bærum HF. Utvalet (4600) sjukepleiarar svarte på spørsmål om jobbtilfredsheit, klinisk avgjerdstaking og intensjonen om å bli verande i sjukehus. Det er gjort ei samanlikning mellom sjukepleiarar som har delteke i kliniske stigeprogram, og sjukepleiarar som ikkje har vore med (HIT). I tillegg til spørjeskjemaundersøkinga er det gjort det ein nytte-kostnad-analyse for å sjå kva det kostar med kliniske stigar samanlikna med kostnader ved turnover av sjukepleiarar. Det er også gjennomført fokusgruppeintervju for å få innsyn i arbeidsbyrda ved avdelinga og erfaringar med å ha deltakarar i klinisk stige. Evalueringa av kliniske stigar i spesialisthelsetenesta er gjennomført avRikshospitalet si forskingseining. Resultatet viser at deltakarane fekk aukamotivasjon for kompetanseheving, vart meir opptekne av fagleg forbetring ogvurderte at dei hadde blitt dyktigare sjukepleiarar. Dei brukte kompetansen i direkteklinisk arbeid med pasientane, til kvalitetssikring og til undervisning og rettleiing forkollegaer.

Aktivitetsrapport Rikshospitalet: 5-årig klinisk stige, systematisk oppstart av programmet i 2000. 60–70 har gjennomført heile programmet, og 40–50 av dei er kliniske spesialistar. Programmet går fortløpande med om lag 200 deltakarar spreidde over alle stega. Haukeland sjukehus: 3-årig stige som starta opp i 1998. 18 kliniske spesialistar, om lag 75 som går i stigen no spreidd over alle stega. Rogaland sentralsjukehus: 5-årig stige som starta opp i 1999. 8 kliniske spesialistar, om lag 200 som går i stigen no. Bærum: 5-årig stige som starta opp i 1997. 11 kliniske spesialistar der om lag 80 går i stigen no. I Rogaland blir det gjennomført eit program med kliniske stigar ved legevakter ifleire kommunar i Sandnes-området. 47

Kliniske stigar i kommunehelsetenesta Pilotprosjektet “Etter- og vidareutdanning i kommunehelsetenesta (EVUK)“ er eit samarbeid mellom kommunane Austevoll, Kvam, Lindås og Tysnes og Høgskolen i Bergen (HiB) ved avdeling for helse- og sosialfag. Målet for prosjektet er å heve kvaliteten på pleie- og omsorgstenester i kommunane og rekruttere og halde på helsepersonell gjennom å tilby kompetanseutvikling på arbeidsplassen. Målet skal ein nå gjennom eit 3-årig kompetanseprogram med systematisk praktisk og teoretisk kompetanseheving til sjukepleiarar, vernepleiarar, hjelpepleiarar og omsorgsarbeidarar i dei fire kommunane.

Dei fire kommunane er representerte med toppleiinga i styringsgruppe forprosjektet og mellomleiarar (helse- og sosialsjefar/pleie- og omsorgssjef) iprosjektgruppe. I tillegg sit ein representant for Fylkesmannen ved helseavdelinga,prorektor ved HIB og representantar for dei ulike fagforbunda i styringsgruppa. I prosjektgruppa er KS Hordaland representert utanom representantane fråkommunane. Høgskulen i Bergen ved førstelektor Tone Elin Mekki leier prosjektet.Deltakarane i prosjektgruppa arbeider ut framlegg til innhald og organisering avkompetanseprogramma.

Styringsgruppa kvalitetssikrar at prosjektet støttar opp under behov for kvalitets betringar som kjem til syne gjennom brukarundersøkingar, studiar om pasienttilfredsheit og andre målsetjingar i kommunane.

Innhaldet i EVUK- programmet er utvikla på bakgrunn av dei lokale utfordringane og behova i kommunane og ut frå ressursar og organisering i dei kommunale verksemdene. Kompetanseprogrammet skal styrkje den kliniske kompetansen hos helsepersonellet overfor pasientar eller brukarar på eigen arbeidsplass. I tillegg er målet at den personlege fagutviklinga skal gi ringverknader til resten av arbeidsmiljøet. Dette prøver ein å få til ved at utdanninga går føre seg parallelt med ordinært arbeid. Pilotprosjektet har som strategisk siktemål å etablere ein modell som kan ha overføringsverdi til andre kommunar, og systematisk evaluering inngår som ein sentral del i prosjektperioden.

Drammen kommune har hatt ein stor omorganisering innafor pleie- ogomsorgstenesta si, og har ”adoptert” Hordaland sitt opplegg med tilpassingar tileigen kommune. Dei har eit opplegg som starta opp i 2005. Gjennomføringa med50 deltakarar blir vidareført i 2006. Programmet blir avslutta i 2008.

Tiltak 9. Program for etterutdanning i samarbeid med sjukehusa I planperioden skal det bli utvikla eit program for samarbeid mellom sjukehus ogsosial- og helsetenesta i kommunane om utvikling av kompetansehevande tiltak for helse- og sosialpersonell. Det er sett i gang prosjekt i samarbeid medFylkesmannen og sjukehusa i Arendal og Bodø. I 2005 blei det løyvd til saman kr 1 352 000 til dei to prosjekta og i 2006 1,1 mill. Dei to prosjekta har samarbeiddmed andre samhandlingsprosjekt.

Prosjektet i Arendal fokuserer på tilbakeføring av pasientar fra sjukehuset tilheimkommunen. Det blir utvikla konkrete modellar for samhandling, etter å hagjennomført kartlegging av kompetansebehov. Innan utgangen av 2006 skal

48

49

prosjektet synleggjere udekka kompetansebehov og skildre kva modellar som erutprøvd og kva modellar som gir best effekt, med tanke på kunnskapsspreiing tilaktuelle miljø. I Bodø står lærings- og meistringssenteret sentralt, med rus ogpsykiatri som satsingsområde. Temakafe, med sterk involvering av brukarar, harmed hell blitt brukt som arena for informasjons- og meiningsutveksling. Det er eitmål at opplegget skal kunne bli brukt andre stader og i høve til andre diagnosar.

Shdir har spurd regional stat kva dei meiner er dei største utfordringane i åraframover. Det er verdt å merke seg at nesten alle nemner kompetanse -utfordringane i kommunane som følgje av at sjukehusa endrar utskrivings -praksis. Det går igjen i nesten alle rapportane at pasienter/brukarar har kompleksesjukdommar og treng samansette tenester på eit meir krevjande fagleg nivå. Detdreier seg om meir komplisert medisinsk problematikk. Det er nytt i høve til tidlegare rapportar frå regional stat at dette momentet vert løftaså sterkt fram. Det tyder på at det er skjedd ein markert endring i arbeidsdelingamellom første og andrelinetenesta dei seinare år. Eit uttrykk for dette er atsjukehusa skriv ut stadig fleire bøter til kommunane fordi dei ikkje tek imot pasientarsom er ferdig behandla.

Shdir har gjennomført intervju med 34 tilfeldig utvalde kommunar som ledd i eininternevaluering av rekrutteringsplanen jf. kap 5. Når det galdt framtidigeutfordringar, peika alle kommunane på nye oppgåver knytta til endrabehandlingsformer i sjukehus og endra utskrivingspraksis som den størsteutfordringa i åra framover. Sjukehusa behandlar stadig fleire pasientar med færresengeplassar, og det skjer ei forskyving mot poliklinisk behandling.Representantane for kommunane melder i mange tilfelle om ei offensiv haldning tildette, spesielt sjukepleiarane. Dei får meir utfordrande og spesialiserte oppgåversom også kan bidra til å auke status og omdømmet til yrket og til pleie- ogomsorgstenesta som arbeidsfelt. Kommunane opplever likevel ikkje at det er eitlikeverdig samarbeidsforhold til sjukehusa. Dette blir kjenneteikna ved:Det er ikkje alltid at vedtekne samarbeidsrutinar omkring utskriving blir følgde avden enkelte avdeling i sjukehuset. Det blir i for liten grad gitt tilbod om opplæring frå sjukehuset, - før utskriving og utan at kommunen ber særskilt om det. Når verken faglege eller økonomiske ressursar følgjer med pasienten oppleverkommunen at dei stadig må tøye grenser.

Vi finn auka og meir kompliserte oppgåver på flere område, men smertebehandling /terminal pleie av pasientar med kreft, for tidlig fødde barn med omfattande skader /funksjonstap og pasientar med rus / psykiatri diagnose, gjerne i kombinasjon medadferdsproblem, blir nemnt oftast av kommunane. Ein kommune skildra utviklingaslik: ”Nå har vi fått vår første respiratorpasient, - hvem skulle tro at det ble slik i pleie- ogomsorgstjenesten.”Kommunane er opptekne av å kunne synleggjere denne meirbelastinga. I møta harvi drøfta korleis IPLOS kan bidra til dette. Førebels har ein lite erfaring med dette,men det blir uttrykt ein del tvil om denne registreringa i tilstrekkeleg grad vil fangeopp brukarar med omfattande behov for tilsyn og oppfølgjing.

Oppdraget i tiltak 9 om å utvikle eit program for kompetanseheving var identisk medeit av punkta i mandatet til ”Wisløff-utvalget” som har utgreiia samhandlinga mellomkommunane og spesialisthelsetenesta. Utfordringa er at det ikkje blir gittsystematisk undervisning i det teoretiske grunnlaget for og strategiar forsamhandling i helse- og sosialutdanningane. Det er mangelfull kunnskap om godemodellar for samhandling som ivartek eit overordna perspektiv på systemnivå, bådei høve til lovverk, rammeføresetnader for samarbeidsavtalar og finansierings -ordningar av praktiske samhandlingsaktivitetar.

Wisløff-utvalet ga i sin rapport NOU 2005:3 ”Frå stykkevis til helt”, ei rekketilrådingar når det gjeld tiltak for betre samhandling mellom første og andrelinje -tenesta.

Oppfølging av NOU 2005:3 innebar mellom anna ekstraløyving av 100 mill kronertil lokalsjukehus i revidert nasjonalbudsjett i 2005. Det er sett i gang ei rekkesamhandlingsprosjekt mellom første- og andrelinjetenesta både før og etter atWisløffutvalget si utgreiing låg føre.

Tiltak 10. Prosjektet ”Undervisningssjukeheimar”Undervisningssjukeheimsprosjektet starta i 1998 – 2003, og blei avslutta med eisluttevaluering gjennomført av Ingar Pettersen & Co. Det blei teke avgjerd om atundervisningssjukeheimane skulle videreførast som ei permanent ordning frå 2004. Undervisningssjukeheimane blei etablert i dei store byane med nærleik til universitetog høgskular. Intensjonen med undervisningssjukeheim var ein Nasjonal plan foretablering av ressurssentra for undervisning, fagutvikling og forsking i sjukeheimanei den kommunale helse- og sosialtenesta. Eit forpliktande samarbeid mellomhøgskule, kommune, universitet, og sjukehus skulle gje ein positiv effekt. Opphavleg var det 5 undervisningssjukeheimar, eit i kvart av dei fire universitets -byane og eit i Karasjok. Pr juni 2006 er det 6 undervisningssjukeheimar i Noreg.Målet med utvidinga har vore å etablere ein undervisningssjukeheim i kvar region,tilsvarande kvar helseregion i Noreg. Undervisningssjukeheimane si overordna målsetting (ref: Undervisnings -sykehjemmenes rapporter, Vidar Kårikstad og Gerd Sylvi Slettevold) var:

Å bidra til å heve og sikre kvalitet og kompetanse relatert til gamle, med særlig vektpå sykehjemstjenestene;Å løfte deler av geriatrisk omsorgsarbeid opp på et høyt faglig nivå som et bidrag tilå heve omsorgsarbeidets faglige prestisje og bedre rekrutteringen. Tanken er ikke årekruttere folk til administrative funksjoner, men til praktisk virksomhet;Å etablere et akademisk miljø på sykehjem for å stimulere til økt interesse forfagutvikling og forskning på praktiske spørsmål knyttet til fysisk, psykisk og sosialhelse og funksjonsevne for beboere i norske sykehjemÅ utvikle gode praksismiljøer for helsefaglige og medisinske studenter i grunn- ogvidereutdanning, for å øke kompetansen knyttet til eldre og bedre rekrutteringen tileldreomsorgen.. St.meld. nr.50, Handlingsplan for eldre: Trygghet – respekt – kvalitet, understrekarsterkt trongen for å auke kompetansen til personalet i kommunehelsetenesta.Kvalitet er knytta opp mot måla for sjukeheimane. For å oppnå kvalitet trengs detkompetente medarbeidarar.

50

Område i undervisningssjukeheimane der det er arbeidd med fagutvikling:

• Assistentar har fått utdanning som hjelpepleiarar• Introduksjonsprogram for vikarar og nytilsette. • Systematisk undervisning i sjukeheimen• Etter og vidareutdanning• Oppretting av kompetansenettverk• Reminisens• Bruk av minnegrupper for å auke trivsel i sjukeheimar• Kost og ernæring• Kvalitetssikring knytta til sjukeheimspasienten sitt ernæringsbehov.• Tverrfaglege studentpraksis plasser• Samarbeid med pårørande• Etikk og haldningsarbeid som grunnlag i realiseringa av sjukeheimen sitt

verdigrunnlag• Kosthald i sjukeheimar for den samiske befolkninga. • Munn og tannhelse• Pårørande arbeid• Pårørande grupper, tilbod til pårørande av brukarar av heimesjukepleien• Refleksjonsgrupper• Veiledningsgrupper• Inkontinensarbeid• Demensteam• Framtidsverkstad

Det er gjort lite forsking innafor feltet eldre. Det har vore ei overordna målsetting forudervisningssjukeheimane å samarbeide med gode forskingsmiljø for å initere eitsamarbeid på feltet. Aktiviteten har auka vesentleg. Ein kan nemne døme på nokreområde som det har blitt gjort forsking på i undervisningssjukeheimane:

• Pårørande arbeid - ”Kommunikasjon og samarbeid mellom ansatte og familien i omsorgen til eldre” ”Relasjon mellom pleiepersonalet og pårørende i sykehjem” ,

• Inkontinens”Utfordringer knyttet til å arbeide med urininkontinens på et sykehjem”

• Hørsel”Implementering av gode rutiner og oppfølging av sykehjemspasienter med dårlighørsel.”

• ”Eldre og kreft – palliativ omsorg”,metodeutvikling for en bedre oppfølging i kommunehelsetjenesten”.Fagleg opplegg til området:

Undervisningspakke Kurset byggjer på innspel fra dei tilsette ved dei 4 sjukeheimane som deltek• Det gode stell• Psykisk omsorg• Smerter og symptomlindring• Omsorg for pårørande

51

200 deltakarar gjennomførde 12 timars kurs på 4 kveldar a 3 timar over 4 veker. Alletilsatte fekk tilbod om å delta, dvs at både reinhaldarar kjøkkenpersonell, pleiarar,legar og andre (frisør, prest med meir) gjekk på same kurs.

Debrifing etter dødsfall,Spørjeundersøking til pårørande til bebuarar som har døydd på Fyllingsdalensykehjem fra 01.01.06 tom 30.06.06. Det er søkt om å bruke resultata i eit prosjektmed ein artikkel og har fått ja fra Regional Etisk Komité (REK).Program for oppfølgjing av etterlatne, Sjukepleiefagleg veiledning 40 timar.

Forsking på syn hjå eldre:Avdeling for optometri og synsvitenskap ved Høgskolen i Buskerud har kartlagt lys-og synsforhold for bebuarane på Eikertun sykehjem i Øvre Eiker.

Munn- og tannhygiene i sykehjemEit samarbeidsprosjekt mellom Undervisningssykehjemmet, Den offentligetannhelsetjenesten og Universitetet i Bergen ved Avdeling for Gerodontologi.

”Intermediæravdeling”Undervisningssjukeheimane har arbeidd med fleire samarbeidsprosjekt mellom 1. og 2. linjetenesta. Søbstad sykehjem har hatt eit prosjekt saman med St.Olavshospital der dei har drive ein intermediærpost med 20 senger. Dette har vore einrandomisert studie der resultata er svært gode i favør tilbodet ved sjukeheimen.

Spesielle demensprosjekt i undervisningssjukeheimane• ”Godt at vi har en fortid som vi kan huske med ” Minnegrupper.• ”Å huske og å minnes – to sider av samme sak”.• ”Bukta spa ” – sansestimulering til pasienter med demens.• ”Sosial stimulering og aktivisering av sykehjemspasienten”.• ”Tvangstiltak – helst ikke”, et undervisningsopplegg fra Nasjonalt

kompetansesenter.• ”Er det behov for et kompetansesenter for utredning av demens hos samiske

brukere”.• ”Kulturell sansehage spesielt tilrettelagt for demente med samisk bakgrunn.• Oversatte \lage brosjyre og informasjons CD om demens til samisk, i regi av

Nasjonalforeningen for folkehelse.• Tilbud om sosialt samvær for begynnende demente.• Samarbeid med lokale demensforeninger.• ”Frie midler” Mange prosjekt rundt temaet demens. • Demensteam.

Leiing i kommunehelsetenesta ”Flink med folk”St.meld 31 (2001-2002), avslutninga av handlingsplanen for eldreomsorga ”Fra hustil hender”, skisser ein statleg 4-årig satsing der det blir gitt midlar til leiarutviklinginnan omsorgstenesta via Kommunens Sentralforbund.Som oppfølging av dette har undervisningssjukeheimen i Agder sett i gangleiarutviklingsprogram for leiarar på alle nivå innan helse- sosial og omsorgstenestai dei 7 samarbeidande kommunane. Dette fireårige leiarprogrammet blir avslutta i løpet av 2006.

52

Det har og vore eit mål at undervisningssjukeheimane skal medverke til betrerekruttering både til eigen sjukeheim og til pleie- og omsorgstenesta i deikommuane dei høyrer til. Undervisningsjukeheimane har ikkje rapportert ompersonellutviklinga si, så resultata her kan ikkje dokumenterast.Personellstatistikken syner at dei store byane er blant dei kommunane med dårlegrekruttering av fagpersonell. Det er vanskeleg å dokumentera atundervisningssjukeheimane har hatt ein positiv effekt på rekrutteringa til pleie- ogomsorgstenesta i kommunen. Ein kan konkludera med at Undervisnings sjukeheimane så langt har vore eitvellukka forskings- og fagutviklingstiltak, men at det er vanskeleg å sjå nokon effektpå rekrutteringa til pleie- og omsorgstenesta.

Løyvingane til Undervisningsjukeheimane har auka frå 5 mill i 2003, 5,4 mill i 2004,8,7 mill i 2005 og 8,8 mill i 2006. I 2006 vart det og gitt ei løyving på 2 mill tilforskningsprosjekt ved USH.

Tiltak 11. Intensjonsavtalen om eit inkluderande arbeidsliv og tiltak rettamot arbeidsmiljøet God tenestekvalitet krev kompetent og stabilt personell. Ein av føresetnadene for årekruttere og halde på kvalifisert personell i pleie- og omsorgstenesta er at tenestakan tilby gode nok vilkår for dei tilsette. Eit godt arbeidsmiljø har svært mykje å seiei denne samanhengen.

Regjeringa har oppmoda kommunane om å underteikne intensjonsavtalen om etmeir inkluderande arbeidsliv. Dersom det skal kunne utviklast stabile arbeidsmiljø ipleie- og omsorgstenesta, som også kan føre til rekruttering av nye pleie- ogomsorgsarbeidarar, er det svært viktig at kommunane følgjer opp intensjonsavtalen.

Omfang av sjukefråvær og avgang til uførepensjon:Etter ein nedgang i sjukefråværet i pleie- og omsorgstenesta fra 2004 til 2005 frå 13til litt over 10%, er det frå 2005 til 2006 registrert ei auke til om lag 11%. I 2003-2004 var delen av hjelpepleiarar og omsorgsarbeidarar som slutta i tenestaog gjekk til attføring og uførepensjon 21 %. I 2004 -2005 hadde prosentdelen gåttned til 20%. Dette kan vere med å forklare auken i sjukefråværet.

Iverksette tiltak:Det er sett i verk tiltak for

• å kartleggje arbeidsrelaterte faktorar knytta til sjukefråvær blant hjelpepleiarar• å utvikle rettleiingssmateriell for betre arbeidsmiljø i heimetenestene• å utvikle gode strategiar for å meistre kjenslemessige påkjenningar hjå tilsette i

pleie- og omsorgstenesta.

Universitetet i Oslo, v/ Institutt for allmenn- og samfunnsmedisin har i 2005-2006 fåttmidlar til vidare forsking på hjelpepleiarane sin arbeidssituasjon og helse. Dettebyggjer på eit større forskingsprosjekt med tittelen: ”Helse, arbeid og fritid blanthjelpepleiere”(Eriksen, W. B. m.fl.). Sluttrapport vil liggje føre i 2007.

Interessant i denne samanheng er også den danske undersøkinga som omfatta eitrepresentativt utval av befolkninga og der ein fann at ”Kvinders risiko for at blivesyke i mer enn 8 uker er større, når ledelseskvaliteten er lav. Derimot er mænds

53

risiko for at blive syke mer end 8 uker større, hvis der er høje følelsesmessige krav iarbeidet” (Arbeidsmiljøinstituttet i Danmark, febr 2006). Tilsvarande funn er gjort iNoreg, jf rapport fra AFI som nyleg er publisert. . Arbeidstilsynet sin kampanje (”Rett hjem”), som blei avslutta i 2004, viste atarbeidsmiljøet i den heimebaserte delen av pleie- og omsorgstenesta har eit klartforbetringspotensiale. I 2005 -2006 har arbeidstakar- og arbeidsgjevar -organisasjonane, Direktoratet for Arbeidstilsynet og Shdir i samarbeid utarbeidd eitveiledningsmateriell for helse-, miljø- og tryggleiksarbeidet (HMS-arbeidet) i deiheimebaserte tenestene. Veiledningsmateriellet blir lansert i 2006. Fylkesmennenevil i samarbeid med det regionale arbeidstilsynet halde konferansar for å gjereveiledningsmateriellet kjent, slik at det blir teke i bruk i kommunane.

Gode meistringsstrategiar gir auka trivsel, betre arbeidsmiljø og redusertsjukefråvær. Eit pilotprosjekt med fokus på meistring av kjenslemessigepåkjenningar i pleie- og omsorgsarbeid starta opp i 2005. Målet er å bidra til betremeistring ved medvite bruk av erfaringane til tilsette som har funne fram til godemeistringsstrategiar. Stikkord her er: Refleksjon, sosial støtte, grensesetting,erfaringslæring. Tre kommunar deltek i prosjektet. Både institusjonar ogheimebaserte tenester er representert. Arbeidsforskingsinstituttet erprosjektansvarleg, og prosjektet blir avslutta i 2006. Det vil bli vurdert ytterlegaretiltak på området ”mestring av følelsesmessige påkjenninger”. Ein kan finne meirinformasjon på www.afi.no , søk på prosjekt nr. 8138 "Mestringsverktøy foremosjonelt arbeid".

Oppfølging av iverksette tiltak:I løpet av dei siste 10 åra har det vore sett i verk ei rekke prosjektbaserte tiltak(både lokalt og sentralt initiert) retta mot arbeidsmiljø- og sjukefråværsproblematikk ipleie- og omsorgstenesta. Denne type tiltak blir ofte ikkje følgt opp nårprosjektperioden blir avslutta. I rekrutteringsplanen er det for eksempel lagt ned eitvesentleg arbeid for å utvikle eit rettleiingsmateriell for HMS-arbeidet i heimetenesta,men for at dette skal bli teke i bruk i alle kommunane i landet, er det trong for vidareoppfølging avarbeidsgjevarar, verneombod og tillitsvalde i lang tid framover. Framtidige satsingar på dette området bør leggjast opp på ein måte som sikrar meirvarig effekt. Ansvaret for den vidare oppfølginga ligg både hjå arbeidslivs -organisasjonane, arbeidslivsmyndigheitene og sosialog helsemyndigheitene. I 2005 fekk Fylkesmennene i oppdrag å samarbeide med Arbeidstilsynet og arbeidslivssentra til fylkestrygdekontora om å setje i verk konkrete tiltak for å redusere sjukefråværet i kvar kommune. I fleire fylke samarbeider Arbeidstilsynetog Helsetilsynet med sikte på å kartleggje risikofaktorar i arbeidsmiljøet i helse- og omsorgstenestene i kommunane og gjennomføre felles tilsyn med desse tenesteområda.

Samarbeid på tvers av sektorar:Ei viktig årsak til at ein førebels ikkje har oppnådd ønskt effekt av rekrutterings -tiltaka, er at mange som blir rekrutterte sluttar i pleie- og omsorgstenesta etter korttid. Omfanget av tilsette som går frå tenesta og over på attføring og uførepensjon,viser dessutan at ein vesentleg andel forlet tenesta av helsemessige årsaker. Detteer tilhøve som har hatt lite merksemnd i den pågåande rekrutteringsplanen, mensom i sterkare grad må på dagsorden dersom ein skal lykkast i å nå målet omtilstrekkeleg og kompetent bemanning i pleie- og omsorgstenesta. Når det gjeldsosial- og helsepersonell sine arbeidsvilkår, er det først og fremst partane i

54

arbeidslivet og arbeidslivsmyndigheitene som rår over verkemidla. Sosial- oghelsemyndigheitene må difor etablere eit samarbeid med desse.

Det er Arbeidstilsynet som har dei juridiske verkemidla overfor arbeidsgjevarar medhøgt sjukefråvær, medan NAV har dei verkemidla som ligg i IA-avtalen. Samstundeser Helsetilsynet på dei same arbeidsplassane og fører tilsyn med teenestetilbodet tilpasientane. Desse statlege instansane har til no i liten grad samordna innsatsen sinfor lågare sjukefråvær og betre arbeidsmiljø i pleie- og omsorgsektoren.

Forskingsbasert kunnskap:I tillegg til tverrsektorielt samarbeid er det trong for meir forskingsbasert kunnskap. I eit kunnskapssøk som blei gjort av Nasjonalt kunnskapssenter for helsetjenesten i2005 fann ein ingen studiar på effekt av tiltak mot sjukefråvær i pleie- ogomsorgstenesta som heldt god nok kvalitet. Mangelen på kunnskap er stadfesta avforskingsmiljø i Noreg som over lengre tid har vore opptekne av denneproblematikken. For å kunne iverksette føremålstenlege førebyggjande tiltak i høvetil sjukefråvær og tidleg uførepensjonering av tilsette i tenesta, er det trong for meirforskingsbasert kunnskap om

• årsaker til utstrøyming fra pleie- og omsorgstenesta generelt• årsaker til utstrøyming fra pleie- og omsorgstenesta pga helseproblem • faktorar i arbeidsmiljøet i pleie- og omsorgstenesta som har verknad for

omfanget av sjukefråvær• effekt av tiltak som blir iverksette for å redusere sjukefråvær i pleie- og

omsorgstenesta

Tiltak 12. Motverke aukande geografiske skilnader Sosial- og helsemyndigheitene har eit ansvar for å hindre at ulik tilgang påfagpersonell fører til ulik kvalitet i tenestetilbodet til pasientane. Difor er det ein langtradisjon med tiltak for å sikre tilgangen på legar og anna fagpersonell tildistriktskommunane. Men det er ikkje alltid det er distrikta som manglarfagpersonell. Figuren viser at skilnadene kan gå langs heilt andre liner når det gjeldpleie- og omsorgstenesta. Tiltak 12 har hatt som mål å gjerne noko med dette.

55

Figur 26Kompetansesamansetning i brukarretta pleie- og omsorgseneste, fylkesvis og samla i 2005

Samla er det om lag ein tredel av dei som arbeider i pleie- og omsorgstenesta somikkje har helse- og sosialfagleg utdanning, 25% har høgre utdanning og 42%vidaregåande opplæring.

Tabellen viser at talet på personell med fagutdanning varierer mellom fylka. Aust-Agder og Nord-Trøndelag har høgast prosentdel fagutdanna, medan Oslo, Akershusog Finnmark ligg i den andre enden av skalaen. Medan situasjonen i Akershus ogFinnmark har betra seg sidan 2003, er det urovekkjande at situasjonen i Oslo ikkjeser ut til å bli betre. Dette vert forsterka ved at tilgangen frå vidaregåande opplæringer svak i denne kommunen. Tilgangen av kandidatar i helse- og sosialfag var i Osloog Akershus om lag 4,5 % av utførte årsverk for denne yrkesgruppa i 2005, medanAgder-fylka låg på 8-10% og Rogaland var på topp med om lag 15%. Snittet pålandsbasis var om lag 9%. På denne måten vert skilnadene i kompetansenivåstørre, med dei sentrale austlandsfylka som taparane.

Når det gjeld andel med vidaregåande opplæring, har Oppland og Telemark høgstprosentdel. Når det gjeld høgre utdanning, er det Agder-fylka, Nord-Trøndelag ogRogaland som har høgst prosentdel. Buskerud og Telemark ligg framleis lågast nårdet gjeld personell med høgre utdanning

Dei geografiske skilnadene er vorte større i planperioden. Ulike arbeidsmarknaderog tradisjonar påverkar kompetansesamansetninga i fylka. Dei særskilde tiltaka forå styrkje tilgangen på fagfolk til Finnmark har vore effektive, og Finnmark ligg ikkjeså langt under gjennomsnittet for fagutdanna personell. Dei store byane har ikkjeteke tak i utfordringa og dei har ikkje vore interesserte i slike rekrutteringstiltak somvi har i Finnmark og Sogn og Fjordane. Dei er difor blitt hengande etter i utviklingamed ein stor andel personell utan fagutdanning.

56

0 % 10 % 20 % 30 % 40 % 50 % 60 % 70 % 80 % 90 % 100 %

Østfold

Akershus

Oslo

Hedmark

Oppland

Buskerud

Vestfold

Telemark

Aust-Agder

Vest-Agder

Rogaland

Hordaland

Sogn og Fjordane

Møre og Romsdal

Sør- Trøndelag

Nord- Trøndelag

Nordland

Troms

Finnmark

Samla landet

2005 Andel u Hs-fagutd

2005 Andel vgo Hs-fag

2005 Andel høyere utd. Hs-fag

For å motverke dei geografiske skilnadene, har tilskota til opplæring i planperiodenvore fordelt mellom fylka etter ein tredelt nøkkel:

• Årsverk i pleie- og omsorgstenesta• Prosentdel ufaglærte• Deltakarar i planlagde opplæringstiltak

Dette har gjeve noko meir pengar til opplæring i dei fylka som har hatt dei størsteutfordringane. Men denne skeivdelinga har ikkje makta å jamne ut skilnadene isærleg grad.

Storbyprogrammet 2004–2006 Det er særleg i dei største byane at andelen fagpersonell er låg. Ein har derforfreista å stimulera desse til ekstra innsats i opplæring av ufaglærte gjennom eitsærskilt program. I 2004 vart det sett i verk eit program for å betre rekrutteringa av hjelpepleiarar ogomsorgsarbeidarar i Oslo og Akershus med ei løyving på 9 mill. kroner. I 2005 vartdette programmet utvida til også å omfatte dei andre store byane og fekk ei samlaløyving på 14 mill. kroner øyremerka til kvalifisering av ufaglærte. Desse tiltaka var med i satsinga:

• Det blir laga konkrete måltal for kvalifisering av aktuelle ufaglærte som ertilsette i kommunane/bydelane innan 2008.

• I kvalifiseringa er det ein føresetnad at kommunen, i samarbeid medfylkeskommunen, tek i bruk dei ordningane som opplæringslova opnar forvaksne:– realkompetansevurdering av aktuelle ufaglærte – tilbod om fagopplæring som kan takast ved sida av stillinga i kommunen

• KS i fylka blir inviterte til samarbeid om rekruttering til helse- og sosialfaga ividaregåande opplæring etter mønster frå ”fylkespatruljeprosjekta” i Oslo,Akershus og Hordaland.

• KS i fylka blir også inviterte til samarbeid om å utvikle ”partnarskapsavtalar”mellom skole og kommune i dei aktuelle kommunane eller bydelane.

Shdir har hatt møte med representantar for kommunane Oslo, Bergen, Trondheim,Stavanger og Tromsø og drøfta gjennomføringa av satsinga. Her har ein drøfta deirapportane Fylkesmannen og Shdir har motteke med plantal for 2006, 2007 og2008. Her har ikkje storbykommunane (med unntak for Trondheim) auka målltala isamsvar med føresetnadene for satsinga. Shdir fann då at ein ikkje kan forsvara åprioritera dei store byane særskilt i 2006, med unntak for Trondheim, som fekk 2,4mill ekstra også i 2006. Storbyprogammet er soleis avvikla, og midlane er lagt inn ibelastningsfullmakta til Fylkesmennene for fordeling til kommunane på vanleg måte.

For Oslo sin del synes årsaken først og fremst å liggje i manglende samhandlingmellom byrådsavdelingane for helse- og velferd og utdanning som er tingar ogutfører når det gjeld vaksenopplæring/personalopplæring. Dette tilhøvet saman medbydelsorganiseringa og innslag av privat drive tenesteyting, synes å vanskeleggjereein koordinert satsing på kvalifisering av ufaglærte i Oslo. Dei øvrige storbyane,(med unntak av Trondheim), og nokre av dei andre større kommunane i utvalet,synes å ha mangla sentral strategisk planlegging med klare resultatmål på detteområdet.

57

Utdrag av referatet fra møtet med Tromsø kommune 2. mars 2006: Kommunen har vært gjennom en omfattende omstillingsprosess ved overgang til to-nivå modell. Det er 13 resultatenheter i pleie- og omsorgstjenesten, (97 for alletjenesteområder i kommunen). Ansvaret for rekruttering og kompetansetiltak ligger iden enkelte enhet, og det er opp til den enkelte enhet å initiere tiltak og dekke detteinnenfor sin økonomiske ramme. Det er bare stipendmidler som styres sentralt,(fagutviklingsenheten). Kommunen har ikke oversikt over virkemiddelbruk tilpersoner under utdanning i den enkelte enhet. ( permisjon med lønn, dekning avutgifter etc.) Det foreligger ikke opplærings – eller kompetanseplan og det er litesamhandling i den strategiske personellplanleggingen.Vi trur dette kan vere den typiske situasjonen for mange store kommunar.

Erfaringa med forsøket på å spisse satsinga i høve til kommunar med størstbehov, er at relativt små løyvingar som dette, har liten effekt i store kommunar somsjølve ikkje prioriterer kvalifisering av ufaglærte i pleie- og omsorgstenesta. Dersomein skal jamne ut geografiske skilnader, krevst andre verkemidlar.

Tiltak 13. Kompetanseutvikling for personell i spesialisthelsetenesta

”Veileder i Medikamentell behandling av syke nyfødte” Rikshospitalet har motteke midlar fra Sosial- og helsedirektoratet for å styrkekompetansen til sjukepleiarar og helsepersonell på landsbasis innan medikamentellbehandling av sjuke nyfødde. Midlane er øyremerka til trykking av ein medikament rettleiar i lommeformat. Arbeidet blir ferdigstilt våren 2007 med distribusjon til sjukepleiarar og legar tilknyttanyføddavdelingar. Denne rettleiaren er meint å dekkje forhold som er viktig å kjennetil ved praktisk legemiddelbehandling av sjuke nyfødde. Ein stor del av ansvaret formedikamenthandteringa ligg hjå sjukepleiarar. Døme på den kompleksebehandlinga, er lengda av medikamentinfusjonar og kva medikamentkombinasjonarsom er rett når barnet blir behandla med 10-15 ulike medisinar. Dette krevspesialkunnskap i grenseland mellom farmasi, medisin og sjukepleie. Dette høyrerikkje inn i sjukepleiarane si fagutdanning og kan opplevast som svært vanskeleg. Med krava vi i dag har til effektivitet og nøyaktigheit, vil informasjonsmateriell avdenne typen vere eit enkelt og lett tilgjengeleg bidrag for auka tryggleik hjåsjukepleiarar. Samstundes vil det vere eit verdifullt bidrag til å sikre barn tryggaremedikamentell behandling. Forandringar hjå sjuke nyfødde skjer raskt og det er diforviktig å ha eit oppslagsverk i brukarvenleg format.

Pilotprosjekt vidareutdanning i nyføddsjukepleieI 2000 blei det starta eit kompetanseoppbyggingsprogram for sjukepleiarar vednyfødd-seksjonane i Helseregion Sør og Øst på oppdrag fra Sosial- oghelsedirektoratet. Tiltaket blei iverksett på grunn av mangel på sjukepleiarar,rekrutteringsproblem, høg turnover og stor ressursbruk på opplæring av nytilsette.Gjennomføringa av kompetanseoppbyggingsprogrammet for sjukepleiarar vednyføddseksjonane i Helseregion Sør og Øst har dokumentert eit stort behov forkompetanseoppbygging innafor fagfeltet nyføddsjukepleie. Tiltaket har ført til færreledige stillingar, lågare turnover og høgre fagleg nivå hjå sjukepleiarane.Nyføddavdelingane utfører medisinsk behandling og sjukepleie på høgt fagleg nivåog har behov for spesialsjukepleiarar.. Vidareutdanninga i nyføddsjukepleie tar sikte

58

på å dekkje behovet som etablerte vidareutdanningar ikkje dekkjer og harhovudfokus på djup- og spesialkunnskap om sjuke nyfødde barn - og familien sinebehov. Etter prosjektet blei det oppretta ei eitårig nasjonal vidareutdanning inyføddsjukepleie hausten 2005. Utdanninga i nyføddsjukepleie har vore eit eitårigpilotprosjekt på oppdrag frå Sosial- og helsedirektoratet i samarbeid medLovisenberg diakonale høgskole (Ldh).

Hovudmålet for vidareutdanning i nyføddsjukepleie er å utdanne sjukepleiarar somutøver spesialsjukepleie til sjuke nyfødde og deira familiar på et høgt fagleg ogprofesjonelt nivå. Utøvinga av nyføddsjukepleie skal vere i samsvar medhelselovgjevinga sine krav til yrkesutøving og faget sin kunnskap og verdiar.

Vidareutdanninga i nyføddsjukepleie er eit heltidsstudium fordelt på 2 semester. I studiet er teori og praksis integrert og utgjer til saman 60 studiepoeng. Teoretiskestudiar utgjer 60 % og praksis 40 %. Studiet sitt innhald er basert på ei integreringav teori og praksis slik at kunnskap, haldningar og ferdigheiter kan prøvast ogutviklast. Pilotprosjektet starta opp hausten 2005. Det første kullet hadde 21studentar fra 11 ulike sjukehus. Alle helseregionane er representert i kullet.Studentane har vore veldig motiverte for studiet, og det er ingen som har sluttaundervegs. Det vil bli gjort ei meir omfattande evaluering av studiet i løpet avhausten 2006.

Hausten 2005 blei det sendt søknad om akkreditering av videreutdanninga inyføddsjukepleie til NOKUT (nasjonalt organ for kvalitet i utdanningen). I august2006 blei studietilbodet akkreditert slik at studentane får godkjent 60 studiepoeng. Pilotprosjektet blei avslutta hausten 2006. På bakgrunn av dei positive erfaringanemed prosjektet både frå studentar og nyføddavdelingane, har LDH teke avgjerd omå ta opp eit nytt kull hausten 2006. Sjukehusa må då sjølve finansiere studieplassentil studentane.

SHdir har løyvd 4,8 mill til utdanninga i 2006.

Vermont studienDenne foregår ved Ullevål universitetssykehus, og skal fagleg belyse om sjukepleiarar på ei nyføddavdeling gjennom Vermont- intervensjonen kanpåverke samspelsdugleiken mellom foreldre og for tidleg fødde barn det førsteleveåret.

Hovudmål her er å:• Gi foreldre auka kompetanse slik at dei betre forstår/tolkar eige barn sine signal• Styrkje kvaliteten på samspelsdugleiken mellom foreldre/barn• Lette overgangen frå sjukehus til heimen • Fremje kvalitet i pasientbehandlinga - styrkje rettleiing av foreldre til prematurebarn i tida rundt/etter utskriving frå sjukehus (læring og meistring)• Gi foreldre større oppleving av tryggleik - redusere oppleving av stressArbeidet med studien vil bli avslutta våren 2007.

Vidareutdanning av hygienesjukepleiarar I ”Handlingsplan for å forebygge sykehusinfeksjoner 2004-2006” har Shdir fått eitansvar for å tilretteleggje ei utdanning for personell i sterilforsyning og utdanning avhygienesjukepleiarar.

59

Det er stort behov for vidareutdanning av hygienesjukepleiarar. Området blir iaukande grad prioritert av helsefføretaka i lys av den epidemiologiske situasjonen.Situasjonen i kommunehelsesektoren innafor fagfeltet er urovekkjande fordi det liggføre få etablerte rutinar ved epidemiar, lite formalisert kompetanse og ingen stillingartiltenkt denne kompetansen. Shdir har i samarbeid med fleire avdelingar interntsamarbeidd om ulike alternativ til utdanningsmodell. Shdir har vore i dialog medUllevål og Haukeland universitetssykehus, to høgskuler og Norsk Sykepleierforbundom saka. Det er gitt ei tilråding på korleis utdanninga kan bli gjennomført isamarbeid med eit universitets sjukehus og ein høgskule. Saka er ferdig utgreia iShdir, og blir oversendt HOD i næraste framtid. Det vart brukt 6,75 mill. kroner til tiltaket i 2004, og er den same summen i 2005.

60

Planperiode Rapportert gjennomført i 2003 - 2005 + planlagt i 2006

Indeks *) Hj.pl. og oms.arb. m. fl. Høgskoleutdanna pers.

Deltakarar Fag og videreuTiltak for ufaglærte Videreutdanning Desentral Anna h. utd Vidareutdanning

2003 - 2006 / ant.sysselsat Grunnoppl Fagoppl. Psyk. helse Eldreoms. Anna sjukepl.utd. Psyk. helse Eldreoms. Rus Anna

Østfold 1 701 11,6 % 426 342 50 442 25 48 31 45 181 32 79

Akershus 2 575 9,4 % 1 067 643 85 25 164 73 96 101 42 11 268 Oslo 1 850 6,2 % 728 566 73 36 162 67 30 41 6 58 83

Hedmark 1 057 9,1 % 271 336 57 27 81 65 47 40 21 8 104

Oppland 682 6,5 % 83 239 34 5 44 36 42 43 18 4 135

Buskerud 991 8,1 % 142 400 30 24 89 55 29 40 29 6 147

Telemark 787 6,0 % 313 192 32 23 32 36 24 43 6 2 84

Vestfold 968 6,2 % 384 261 55 15 44 18 16 45 24 6 100

Aust-Agder 471 10,0 % 20 130 40 16 36 32 4 36 11 1 145

Vest-Agder 541 6,2 % 83 122 43 43 42 3 11 44 5 19 126

Rogaland 1 348 6,7 % 330 304 114 28 82 45 54 85 73 27 206

Hordaland 2 391 8,7 % 611 720 96 84 209 73 70 67 124 58 279

Sogn- og Fjor 554 8,1 % 94 208 20 22 10 40 20 22 38 10 70

Møre- og Rom 834 5,1 % 246 260 4 14 31 11 16 63 15 13 161

Sør-Trøndelag 917 6,7 % 141 300 64 52 133 55 11 83 4 4 70

Nord-Trøndela 619 7,8 % 154 117 41 24 47 43 31 33 9 25 95

Nordland 1 146 7,4 % 241 319 50 39 57 100 19 111 52 15 143

Troms 715 7,7 % 112 233 26 20 18 35 35 61 36 17 122

Finnmark 618 12,6 % 165 197 14 20 34 15 19 43 17 13 81

Samla Lande 20 763 7,7 % 5 610 5 890 928 959 1 339 850 605 1 046 711 329 2 497

4. Samanfatning av opplæringstiltaka: Aktivitetar og tilskot2003–2006

Fylkesmennene rapporterer at tilskot til opplæring er ein kraftfull faktor for bevisstgjering og motivering av kommunane til å ta tak i kompetanseplanlegging.Dette gjeld særleg i mindre og mellomstore kommunar. Likevel er det berre i Agder-og Trøndelagsfylka at ein reknar med å nå målet om ein sterk reduksjon i talet påufaglærte. Men ein reknar med nedgang i dei fleste fylka unnateke Oslo.

Dei fleste Fylkesmennene meiner at tilskot til kvalifisering framleis bør bli forvalta av regional stat. Det kan vere vanskeleg med den tonivåmodellen ein har i dag, å få nokon i kommunane til å ta ansvar for dette arbeidet. Fylkesmennene kan ogsåstille krav til kommunane om ein viss eigeninnsats.

Planen har hatt svake verkemidlar og få ressurser i høve til utfordringane. Det hardifor vore satsa på å stimulere kommunane til å ta ansvar for å rekruttere ogkvalifisere eige personale og leggje til eigne midlar til opplæringstiltaka. Dette harein lukkast med i dei kommunene som sjølve har sett dette på dagsorden.

Om lag 2/3 av løyvingane i rekrutteringsplanen har gått til tilskot til opplæring avtilsette i kommunane. For mange kommunar har tilskota vore oppfatta som for småtil å kunne gje nokon effekt. Mange har difor ikkje søkt om midlar og/eller prioritertdette lågt, medan andre rapporterer at stimuleringstilskota har vore svært verdifulle.

Dei tabellane som følgjer, er sette opp på grunnlag av rapportar kommunane har sendt inn til Fylkesmannen. Rapportane omfattar opplæringsaktivitetar som

• er initierte eller støtta av arbeidsgjevarvar og tekne inn i opplæringsplanen ikommunen eller fylkeskommunen

• er kompetansegjevande på 6 månader eller meir i studietid (sett bort ifrågrunnopplæring av ufaglærte)

Rapportane skal ikkje omfatte kortare kurs.

Tabell 27Samla opplæringstiltak 2003–2006

61

62

Rapporteringa for 2005 og 2006 viser at dersom planane for 2006 vertsette i verk,vil det samla i planperioden verte omlag 21000 deltakarar i ulike opplæringstiltak.Det er om lag 10% av dei tilsette. Av desse har om lag halvparten vorekompetansegjevande. Då reknar vi ikkje med grunnopplæring av ufaglærte,oppgraderingskurs for hjelpepleiarar, sjukepleiarar, samt anna vidareutdanning påvidaregåande og høgre nivå14.Med dette aktivitetsnivået der om lag 1% av dei tilsette får kompetansegjevandeopplæring i året, vil det ta svært lang tid før alle har fått eit tilbod, særleg når vi ogsåveit at 12% sluttar kvart år.

Tilskot til opplæring blir fordelte vidare til kommunane etter søknad tilFylkesmannen. Kommunane skal rapportere til Fylkesmannen ein gong i året påfastsett skjema om resultata av opplæringa og plantala for resten av planperioden. Vi har sett løyvingane i høve til deltakartal i fylka i dette året.

Tabell 28Opplæringsaktivitet og tilskot 2003–2006

14 Desse har vist seg å omfatte mange kortare utdanningar under 6 mndr (30 p).

Løyving pr. deltakar etter fylkeSamla løyving Deltakarar Løyving pr. Løyving pr. deltakar i2003 - 2006 2003 - 2006 deltakar kompetansegj. utd.

Østfold 18 791 446 1701 11 047 16498Akershus 42 726 092 2575 16 593 40118Oslo 33 733 572 1850 18 234 41189Hedmark 14 916 252 1057 14 109 25135Oppland 12 842 683 682 18 845 30835Buskerud 16 597 042 991 16 748 27343Vestfold 15 182 289 787 19 291 42647Telemark 12 227 843 968 12 632 28175Aust-Agder 6 115 904 471 12 990 22736Vest-Agder 8 281 747 541 15 308 30560Rogaland 22 785 476 1348 16 903 32412Hordaland 34 354 803 2391 14 370 27836Sogn og Fjordane 8 487 900 554 15 308 22912Møre og Romsdal 17 225 531 834 20 654 44952Sør-Tr.lag 20 290 832 917 22 139 35692Nord-Tr.lag 9 577 471 619 15 472 32139Nordland 19 359 187 1146 16 893 28057Troms 15 568 714 715 21 782 34907Finnmark 8 654 766 618 14 009 26605Sum: 337 719 550 20763 16 265 30734

Storbymidlane er inkludert i tabellen. Ser vi på den totale aktiviteten, er kostnadenfor staten per deltakar berre om lag 16 000 kr. Det varierer kor mykje fylka får ut avpengane. Når vi ser på det totale deltakertalet, varierer kostnaden frå 11 000 til22 000 pr deltaker. Dersom vi berre ser på den kompetansegjevende opplæringa,varierer kostnaden frå 21 000 i Aust-Agder til over 60 000 i Vestfold.

Skilnadene kan ha mange årsaker. Dels kan det hende at Finnmark og andre fylkemed tilsynelatande høg effektivitet har tilgang på andre stønadsordningar som deiandre fylka ikkje har, som til dømes den særskilde tiltaksplanen for samiskhelseteneste, undervisningssjukeheimar, Kompetanseutviklingsfondet (KUP) ogliknande. Dels kan dei reelle opplæringskostnadene vere større i eit fylke med langeavstandar som i Sogn og Fjordane, dels kan skilnadene ha si årsak i svak ellerskeiv rapportering. Men skilnadene speglar også prioriteringa i kommunane når detgjeld opplæring av eigne tilsette.

63

5. Intervju med utvalde kommunar

5.1. Val av kommunar Våren 2006 gjennomførte Shdir ein intervjurunde med 34 kommunar som del av eininternevaluering av effekten av Rekrutteringsplanen. Kommunane var tilfeldiguttrekte fra 4 like store grupperingar, - etter folketal, men likevel slik at dei 6 størstebykommunane, Oslo, Bergen, Trondheim, Stavanger, Kristiansand og Tromsø varmed. I 2005 fekk desse bykommunane (unnateke Kristiansand) ekstra tilskot tilkvalifisering av ufaglært personell. Ut over dette blei det trekt ut to kommunar frakvartfylke, ein fra gruppa med dei største kommunane og ein fra dei øvrige 3 gruppene, jf oversikt nedanfor.

Det står att møter med Gjerdrum, Tysnes og Sømna som ikkje hadde høve til åmøte på dei aktuelle datoar.

Med dette utvalet ønskte vi å intervjue eit nokolunde representativt utval avkommunar. Det var ønskjeleg å kome i kontakt både med kommunar som har hatteit aktivt forhold til rekrutteringsplanen og lagt ned mykje arbeid i planlegging oggjennomføring av tiltak, og kommunar som har hatt andre prioriteringar.

Her følgjer eit kort referat frå desse møtene.

64

Innbyggjarar: 9475 - 4425 – 9475 2170 - 4425 -2170

STORBY STOR MELLOMSTOR MELLOMLITEN LITEN

KOMMUNE KOMMUNE KOMMUNE KOMMUNE

Østfold Sarpsborg Skiptvet

Akershus Asker Gjerdrum

Oslo Oslo

Hedmark Ringsaker Os

Oppland Gjøvik Vestre Slidre

Buskerud Kongsberg Hurum

Vestfold Tønsberg Hof

Telemark Porsgrunn Vinje

Aust-Agder Grimstad Gjerstad

Vest-Agder Kristiansand Sirdal

Rogaland Stavanger Sauda

Hordaland Bergen Tysnes

Sogn og Fj Førde Lærdal

Møre og Roms Ålesund Rindal

Sør- Trøndelag Trondheim Bjugn

Nord- Trøndel Verdal Nærøy

Nordland Bodø Sømna

Troms Tromsø Målselv

Finnmark Vadsø Lebesby

Sum 5 13 6 7 6

5.2. Kommunane si rapportering av resultat og plantall for opplæring.Gjennomgangen av opplæringsaktiviteten i kommunane i perioden 2003 – 2006viste at det nok er skjedd ei underrapportering ved utfylling av skjema som er sendtFylkesmannen/Shdir. Det er fleire årsaker til dette:

I mange kommunar er det svak sentral styring i høve til rekrutterings- ogkompetansespørsmål. Mange kommunar er organisert etter ein såkalla to-nivåmodell der tenesteeiningane i pleie- og omsorg ligg i ein flat struktur,Einingsleiarane har både fagansvar, personalansvar og økonomiansvar. Deirapporterer direkte til rådmannen eller ein kommunedirektør. Stillingar i stab medfagutviklingsoppgåver og mellomleiarar med koordineringsoppgåver, er ofte fjernasom ledd i ein innsparingsprosess. Dette har nok medverka til å skjerme pasient-og brukerretta arbeid for nedskjæringar. Men det har gått på kostnad avsystematisk kompetanseplanlegging og personalopplæring. Resultatet i mange avdesse kommunane er at ein mangler ei sentral oversikt over opplæring ogutdanning som er gjennomført med medverknad fra kommunen. Grunnlaget forrapportering til Fylkesmannen/Shdir blir såleis mangelfullt, og gjennomførteopplæringstiltak kjem ikkje med.

Nokre kommunar har gjennomført ”Eldreomsorgens ABC”, - utvikla av Nasjonaltkompetansesenter for aldersdemens. Dette er modulbasert opplæring både forpersonell med og utan fagutdanning. Samla med alle modular tilsvarar det eividareutdanning på 6 mndr, men det kan vere vanskeleg å vurdere når opplæringaer avslutta og dermed skal rapporterast. Her har kommunane hatt ulik praksis, ogeindel deltakarar er nok ikkje kome med i rapportane til no.

På eit område synes det å ha vore ein viss over-rapportering. Det gjeld ”annanvidereutdanning” som står for ein stor del av opplæringsaktivitetane både forpersonell med vidaregåande opplæring og personell med høgskuleutdanning. Våren2006 blei det gjennomført ei enkel spørjeundersøking blant kommunar med eit visstomfang av anna vidareutdanning for å få nærare kunnskap om kva andreutdanninger enn dei som var spesifisert på rapporteringsskjemaet, som vargjennomført.

Denne viser: For pers. med vgo er det ein del feilføring. Ein del er ført under ”annet”, men skullevore registrert som psykisk helsearbeid, eldreomsorg eller rehabilitering. Det gjeldEldreomsorgens ABC, SEPREP, mfl.

For høgskuleutdanna personell er det også ein del feilføring ved at fleredeltakarar som er ført under ”annet” skulle vore ført på kreftomsorg, (ulikenemningar), psykisk helsearbeid og eldreomsorg, her ligg noko SEPREP ogEldreomsorgens ABC også for denne gruppa. Dei øvrige gjeld først og fremst veiledning, leiingsfag / helse- og sosialrett, mv. Herer det ein ”flora” av videreutdanningar, - dei fleste har truleg under 6 månadernormert studietid (30 studiepoeng) og skulle ikkje vore med. Desse resultata blei også stadfesta gjennom dialogen med kommunane.

KonklusjonarDet er vanskeleg å utvikle eit godt rapporteringssystem for kompetansetiltak somikkje er formelt kompetansegjevande, eller som ligg i utkanten av det formelle

65

utdanningssystemet. Ein kan enten satse på ei detaljert rapportering av opplæringsom varer ned til 1 veke(1 studiepoeng). Ein vil då få inn mykje informasjon, mendenne kan vere vanskeleg å systematisere. Det vil også vere vanskeleg å fåkommunane til å rapportere fullstendig, då dei som nemnt, i liten grad har sentraloversikt over desse aktivitetane. På den andre sida kan ein nøye seg med ei grov rapportering av størreopplæringstiltak og dermed kun få informasjon om ein liten del av den faktiskeaktiviteten. Dette er situasjonen for nogjeldande rekrutteringsplan. For ein ny planperiode tilråder ein vidareføring av den grove rapporteringa vi har idag med kun opplæring over 6 mndr/30 studiepoeng. Deltakarar i tiltak som”Eldreomsorgens ABC”, SEPREP, og liknande må vidareutdanning i eldreomsorg,psykisk helsearbeid og andre stader der dei høyrer heime.

5.3. Kommunane si medverknad til opplæringaBerre eit fåtal kommunar har redusert løyvingane sine til opplæring i planperioden.Porsgrunn kommune fremja ikkje søknad i 2005, - og mottok følgeleg heller ikkjetilskot, ut frå at kommunen mangla midlar til eigenfinansiering. I Sarpsborg blei detårlege opplæringsbudsjettet redusert fra 1 mill. kr. til 250.000 kr. og stillingar i stabmed ansvar for rekrutterings- og kompetansetiltak blei sterkt redusert. Det blei dirforein ”bråstopp” i vidareutdanningar f.o.m. 2004 i denne kommunen. Øvrige kommunar rapporterer om uforandra eller auka løyvingar til opplæring iperioden. Eit klart fleirtal av kommunane meiner at Rekrutteringsplanen har utløyst”nye” kommunale midlar. Sjølv om dette ikkje synes i spesifikke opplæringspostar ibudsjetta, har auka opplæringsaktivitet som er delvis finansiert gjennomRekrutteringsplanen sin tilskotsordning, ført til auka vikarutgifter for å erstattepersonell under opplæring. Dette blir finansiert i dei fleste tilfelle innafortenesteeininganesine eigne budsjett. I Bergen blir einingane tilført kr. 1.200 pr.undervisningsdag og kr. 600 for pr. dag i praksis for prioritert utdanning. Dette er deteinaste eksemplet på at det er etablert eit system for dekking av vikarutgifter. Detteer kostbart, og Bergen har då også relativt få deltakarar i slik opplæring. Mangekommunar understrekar særstillinga som pleie- og omsorgstenesta har i høve til tilopplæring, - ved at personell må takast ut av turnusvakt og det må setjast inn vikarfor å oppretthalde tenestetilbodet til brukarane. Det er her hovedtyngda av deikommunale utgiftene til opplæring og utdanning ligg.

5.4. Ytingar til dei som gjennomfører utdanning.Dersom kommunen ønskjer å styre kompetanseoppbygging i høve til prioritertebehov, må det gjevast heil eller delvis permisjon. Tilhøva må leggjast til rette for atutdanning kan takast ved sidan av jobben. Det må gjevast kompensasjon til densom tek utdanning. Permisjon til utdanning er vanlegvis heimla i kommunen sittpermisjonsreglement, - graden av lønsdekking varierer.

I mange kommunar er det gjennomført vaksenopplæring som fører fram tilgodkjenning som hjelpepleiar eller fagbrev som omsorgsarbeidar med permisjonuten løn, berre ved tilpassing av vakter. Som regel blir det gjeve eit mindre stipend,(kr. 5.000 – 10.000). ”Gulrota” for arbeidstakaren kan då vere garanti for fasttilsetting ved fullført utdanning. Her er det eit problem at mange kommunar ikkje kantilby store/heile stillingar.

66

Fleire kommunar peiker på at det også må vere den einskilde sitt ansvar ågjennomføre ei grunnutdanning som kan kvalifisere for tilsetting i pleie- ogomsorgstenesta. Kommunen si rolle bør bli avgrensa til å stimulere til ogtilretteleggje for utdanning.

Stavanger melder at tilbod om permisjon med løn nærast er ein føresetnad for å hakandidatar til hjelpepleiar / omsorgsarbeidarutdanning. Bakgrunnen er nok eit stramtarbeidsmarked med mange jobbtilbod innafor bl.a. handel – og servicenæringar.Det er likevel eit gjennomgåande inntrykk at kommunane i mindre grad nyttarpermisjon med løn for desse grunnutdanningane. Når det gjeld høgskuleutdanningpå deltid og vidareutdanningar på høgskulenivå, - er permisjon med delvis eller heilløn meir normalt.

Fleire kommunar, (Ringsaker, Ålesund, Stavanger, Oslo, Bergen, Trondheim m.fl.)har ”kjøpt” heile klassar i samarbeid med Fylkeskommunen eller etter anbodsrunde.Det indirekte bidraget frå arbeidsgjevar til utdanning til den enkelte blir i slike tilfellelikevel vesentleg. Det same er tilfelle i Sogn og Fjordane der Fylkesmannen harnytta om lag 50 % av tilskotsmidlane til å delfinansiere utdanningstilbod forhjelpepleiarar/omsorgsarbeidarar, desentralisert sjukepleiarutdanning og etter- ogvidareutdanning som blir tilbode tilsette i kommunane. Os i Nord- Østerdal, VestreSlidre i Valdres er døme på kommunar som i eit regionalt samarbeid får organisertog gjennomført hjelpepleiarutdanning for vaksne i nært samarbeid medfylkeskommunen sine regionale opplæringskontor.

Når det gjeld medverknad til grunnutdanning i høgskulefag er det desentralisert- ogdeltids sjukepleiar- og vernepleiarutdanning som det i hovudsak er gitt støtte til.Nokre distriktskommunar i utvalet skildrar gjennomført og pågåande desentralisert,sjukepleiarutdanning som det viktigaste bidraget til å oppnå tilfredsstillandesjukepleiardekking, (Målselv, Vinje, Hurum, Sauda m. fl.). Ved å satse påarbeidstakarar som ein alt har i kommunen, sikrar ein stabilitet i sjukepleiar -stillingane i større grad enn ved rekruttering utanfrå.

Fleire kommunar, (Sirdal, Vestre Slidre, Hurum, m. fl), har bygd opp nødvendigfagkompetanse ved å gi permisjon med løn / stipend for å gjennomførevernepleiarutdanning. Vernepleiarkompetanse er etterspurt i høve til at mangebufellesskap for psykisk utviklingshemma har for dårleg dekking av fagpersonell og i høve til nye / utvideda oppgåver innafor psykisk helsevern og demensomsorg.

Det er framleis psykisk helsearbeid og eldreomsorg/geriatri som dominerer når detgjeld vidareutdanningar. Mange kommunar ønsker seg same statlege finansierings -ordning for personell med videregående opplæring som for høgskulegruppa når detgjeld psykisk helsearbeid, d.v.s. 75 % lønsdekking, der 50 % er fra staten.Kommunane er uroa for finansieringa når videreutdanningar som byggjer påutdanning fra vgo. skal inn i fagskoleordninga.

5.5. Strategisk kompetanseplanlegging.Denne arbeidsmåten føreset at kommunen styrer avgrensa opplæringsressursarmot dei utdanningane kommunen har størst behov for. I Nærøy og Kristiansand blireksisterende og ønska kompetanse på individ og avdelingsnivå kartlagt somgrunnlag for prioritering på leiarnivå. Hovudinntrykket er at det er den enkelte tilsette

67

sine preferansar som styrer og utløyser midlar i enkelte kommunar. I eit fleirtall avkommunane er det likevel ei medviten haldning i høve til at det er kommunen somskal prioritere.

Dei fleste kommunane gir permisjon med heil eller delvis løn for (prioriterte)vidareutdanningar og samtlege gir løn for å gjennomføre praksisperiodar. Deltaking idei fleste vidareutdanningar gir mindre høve til å løyse erstatningsbehovet utan åbruke lønsmidler. Også for deltids vidareutdanning er undervisninga basert påvekessamlingar, gruppearbeid og samanhengande praksisperiodar. Vidareutdanninggir liten lønsmessig utteljing i det sentrale avtaleverket og i kommunane sinelønspolitiske retningslinjer. Kommunane ønskjer ikkje at dei som tek vidareutdanningskal søkje seg bort frå brukarretta arbeid og må difor tilretteleggje dei økonomisketilhøva slik at utdanning kan gjennomførast med minst mogleg kostnad for denenkelte. Når kommunane medverkar direkte økonomisk er det vanleg å inngå avtaleom bindingstid. Det blir rapportert om gjennomgåande liten avgang av personellsom har gjennomført utdanning der kommunen har medvirka.

5.6. Nye og endra oppgåverDei som gjennomfører grunnutdanning får endra stillingsnemning, men ikkje alltidendring i arbeidsoppgåver. Ufaglærte i heimetenesta som blir hjelpepleiar elleromsorgsarbeidar kan ofte ha forventningar om at dei ikkje lenger skal utføre praktiskbistand. Arbeidsgjevar forventar at arbeidstakaren skal ta i bruk fagopplæringa tilendra oppgåveløysing og ta større ansvar, men også halde fram med å utføreenklare oppgåver. I Grimstad har dette vore eit aktuelt diskusjonstema. Her erkommunen si haldning heilt klar: Ein treng fagutdanna personell til alt brukerrettaarbeid.

Vinje kommune har ei medviten haldning til bruk av ny kompetanse. Dei har erfart athjelpepleiarar som har teke utdanning til sjukepleiar, har glidd tilbake til si gamleyrkesrolle. Dei har difor stimulert til skifte av arbeidsplass, hospitering på sjukehusog også arbeid i annan kommune etter endt utdanning, slik at dei skal bli tryggarepå si nye yrkesrolle. I denne kommunen blir dei som har teke vidareutdanning bruktpå tvers av verksemdsgrenser.

Dei som tek vidareutdanning på høgskulenivå kan også ha forventningar om meirspesialiserte oppgåver og ei meir konsulentprega yrkesrolle utan at slike stillingarverken eksisterer eller er ønska frå kommunen si side. Dette blir formidla frå Bodøkommune som prioriterer at kompetansen blir nytta så nær brukarane som mogleg.Men personell med vidareutdanning kan få veiledaroppgåver.

Rapporteringa og dialogen med kommunane viser at nokre kommunar medvitebyggjer opp veiledarkompetanse ved å initiere vidareutdanning for medarbeidarar.Kristiansand og Kongsberg er døme på kommunar der mange har gjennomførtveiledarutdanning for å kunne formidle kompetanse på tvers av verksemdergjennom rettleiingsgrupper og internundervisning. Desse kommunane vil stå betrerusta enn mange andre når kommunane skal vere lærebedrift for den nyeutdanninga som helsefagarbeidar.

68

KonklusjonIntervjurunden viste at dei fleste kommunane har ein eller anna form for opplærings-eller kompetanseplan. Det er overraskande at det ikkje er skilnader mellom store ogmindre kommunar. Mindre kommunar er ofte meir medvitne på dette området fordidei gjennom fleire år har konkurrert om kvalifisert arbeidskraft. Dei har lært atkompetansetiltak kan vere svært effektive til å stabilisere personellsituasjonen. Det er likevel store skilnader mellom kommunane, skilnader som heng meir samanmed intern organisering enn storleik, økonomi og geografisk plassering.

5.7. Kommunen sine erfaringar / vurdering av tilskotsordninga:I dialogen med kommunen ønska vi i særleg grad synspunkt på:

• Tilskot til opplærings – og utdanningstiltak i kommunane, øyremerking eller del avrammeoverføringa?

• Stimuleringstilskot til kommunane eller tilskot til utdanningsinstitusjonar for åopprette klassar/studietilbod til tilsette i kommunane?

• Sentrale føringar i forhold til prioriterte målgrupper, - treff dei i høve til reelle behov ?• Bruk av ressursar til planlegging og søknad sett i forhold til nytte• Ordninga med årleg søknad til Fylkesmannen.• Korleis kan kommunen tenkje seg innretning og organisering av økonomiske

verkemidlar i ein ny plan?

Frå 2002 blei dei øyremerka tilskota i Handlingsplan for eldre lagt inn irammeoverføringa til kommunane. Ein liten del, 54 mill kr., blei vidareført somøyremerka tilskot gjennom Rekrutteringsplanen. Grunngjevinga for dette var atHandlingsplan for eldre hadde ført til eit vesentleg løft m.o.t. sjukeheimsplassar ogomsorgsbustader og 13000 nye årsverk, men at kompetansenivået framleis var forlågt. Ein hadde difor trong for å vidareføre ordninga frå forrige personellplan ”Rettperson på rett plass” med målretta tilskotsmidlar for å auke kompetansen hjåpersonellet.

Dei fleste kommunane syntes denne øyremerkinga har vore nødvendig og at denhar fungert i samsvar med føremålet.

Representantane for Kristiansand kommune meinte likevel at rammefinansieringville ha fungert like godt. Det ville i større grad gitt kommunen høve til å nytte midlari samsvar med eigne prioriteringer. Alt før Rekrutteringsplanen hadde Kristiansandgjennomført utdanningstiltak slik at andelen personell utan relevant fagutdanningvar låg. Dette tiltaket i rekrutteringsplanen har difor ikkje hatt relevans for dennekommunen.

Representantane for Oslo kommune meinte at utdanningstiltaka ville blittgjennomført utan øyremerking. Ulempa med øyremerka midlar er at det blir lagt opptil detaljert rapportering som ikkje passar i høve til organisering og utføring i Oslokommune.

Det store fleirtalet av kommunane meiner at det er nødvendig med øyremerking avmidlar for å sikre at pengane blir brukt til kompetanse- og rekrutteringstiltak. Dettegjeld ikkje berre dei som representerer tenestenivået i kommunane, men også dei

69

som representerer sentral stab / overordna leiing. Utsagn som gikk att var at ein erimot øyremerking på prinsipielt grunnlag, men at det på dette spesielle området harvore nødvendig. Mange kommunar har i denne perioden hatt underskot, og det harvore gjennomført stillingskutt. I ein slik situasjon er dei fleste kommunane overtyddeom at ein stor andel av kompetansetiltaka ikkje hadde blitt gjennomført utanøyremerking.

Ikkje uventa var det klare tilbakemeldingar frå kommunane om at tilskottsnivået erfor lågt. I nokre tilfelle har dette ført til at det ikkje er lagt ned særleg arbeid frakommunane si side i planlegging og søknad, medan eit fleirtal av kommunanemelder at tilskottsordninga har ført tilplanlegging, samordning og prioritering avkompetansetiltak. Den store utfordringa for kommunane er dekking av vikarutgifter.Under oppsummeringa av gjennomført opplæring og utdanning i perioden samanmed kommunane, har mange kommunar karakterisert det statlege bidraget som”småpengar”. I neste setning har det samtidig blitt understreka at tilskottsordningalikevel har ført til at rekrutterings – og kompetansespørsmål er blitt fokusert og atkommunen er blitt meir medviten ihøve til andel ufaglærte ogrekrutteringsutfordringar i åra framover. Også blant kommunar som har gjennomførtstillingskutt innafor pleie- og omsorgstenesta, blir det meldt om auka kommunalebidrag til opplæring som er utløyst av Rekrutteringsplanen.

Tabell 29Belastingsfullmakter til Fylkesmennene, fordelt etter fylke

70

2003 2004 2005 2006*) Totalt

Østfold 3 304 200 6 686 187 4 882 164 3 918 895 18 791 446

Akershus 3 868 000 11 795 562 6 955 206 8 533 321 31 152 089

Oslo 7 760 000 12 720 253 15 253 319 9 576 000 45 309 572

Hedmark 2 692 800 4 436 999 3 777 615 4 008 838 14 916 252

Oppland 2 815 200 3 313 529 3 437 534 3 276 420 12 842 683

Buskerud 3 488 400 4 638 860 4 329 508 4 140 274 16 597 042

Vestfold 2 815 200 4 218 725 3 503 684 4 644 680 15 182 289

Telemark 2 448 000 2 984 502 3 745 125 3 050 216 12 227 843

Aust-Agder 1 224 000 1 920 359 1 223 439 1 748 106 6 115 904

Vest-Agder 1 774 800 1 857 934 2 078 054 2 570 959 8 281 747

Rogaland 4 651 600 5 681 215 7 041 873 5 410 788 22 785 476

Hordaland 6 609 600 8 249 585 11 161 770 8 333 848 34 354 803

Sogn og Fjordane 1 958 400 2 229 632 1 902 541 2 397 327 8 487 900

Møre og Romsdal 3 610 800 4 756 716 4 199 776 4 658 239 17 225 531

Sør-Tr .lag 3 304 800 5 090 029 6 721 004 5 174 999 20 290 832

Nord-Tr.lag 1 713 600 3 126 387 2 467 677 2 269 807 9 577 471

Nordland 3 672 000 4 767 969 5 177 167 5 742 051 19 359 187

Troms 2 264 400 4 497 071 5 130 929 3 676 314 15 568 714

Finnmark 1 224 000 3 018 486 2 043 365 2 368 915 8 654 766

Sum: 61 199 800 95 990 000 95 029 750 85 500 000 337 719 550

Belastingsfullmakter til FM via Rekrutteringsplanen 2003-2006, inkl. ekstraløyvingar

*) Her kjem ei ekstra løyving på om lag 6 mill slik at summen for 2006 blir 91,5 mill og 343,7 mill for heileperioden.

71

Fylkesmennene har hatt stor fridom når det gjeld fordelinga av midlar tilkommunane. Fylkesmannen skal vurdere kva tiltak i planen som bør prioriterast idet enkelte fylke/kommune. Hovudmodellen har vore at kommunane har sendtsøknad til Fylkesmannen innan ein fastsett frist kvart år. Fylkesmannen har ogsåstøtta felles opplæringstiltak for fleire kommunar. Desse kan ha vore initiert avfylkeskommunen, høgskulen, regionale nettverk eller liknande, eller avFylkesmannen sjølv. Dette krev ekstra innsats frå Fylkesmannen si side, innsatssom det ikkje alltid er ressursar til. Shdir har difor gjitt Fylkesmennene høve til åbruke av belastningsfullmakta til overhead/administrasjon15.

Kommunane er bedde om sitt syn på tildelingsforma og om å vurdere om midlanealternativt kunne vore brukt til å kjøpe ekstra kapasitet i vaksenopplæring avhjelpepleiarar/ omsorgsarbeidarar, vidareutdanningar på fagskule ellerhøgskulenivå, eller liknande.

Tilbakemeldingane fra kommunane er gjennomgåande positive til ordninga vi har idag. Det er skepsis i høve til alternativ kanalisering av midlane gjennomutdanningsinstitusjonar.Argumenta har vore:

• Kommunane må gjerast meir medvitne som bestillarar i utdanningsmarkedet, -då må dei også ha hand om stimuleringsmidlane.

• Opplæring og utdanning må skje på kommunane sine premiss, med størstmogleg fleksibilitet i høve til arbeidstid, lokalisering og organisering.

• Kommunane må framstå som tydelege og positive arbeidsgjevarar som ønskjerkompetente arbeidstakarar. Dette kan ein oppnå gjennom bruk av økonomiskeverkemiddel direkte mot dei tilsette.

• Det er ønskeleg med mest mogleg arbeidsplassrelatert utdanning, - det er eindel døme på at utdanningsmiljøa blir opplevde som ”akademiserte”.

I enkelte fylke har ein også brukt midler både til utdanningsaktørar, - for å fåoppretta / vidareført tilbod og gitt pengar til kommunane som har meldt pådeltakarar, (Sogn og Fjordane, Sør-Trøndelag, Buskerud og Hedmark). Dette harlikevel skjedd i samarbeid med kommunar, ofte regionvis.

Intervjurunden har ikkje avdekka grunnleggjande ulik oppfatning mellomkommunane og Fylkesmannen når det gjeld rekrutterings- og opplæringsspørsmål.Samarbeidsrelasjonane vert skildra som gode og Fylkesmannen sine ulikefunksjonar i høve til kommunane blir trekt fram som ein fordel i arbeidet med detteområdet. Gjennom tilsyn og klagesakshandsaming får Fylkesmannen god kunnskapom kvar ”skoen trykkjer” i den enkelte kommune og kan på grunnlag av dette ogsåutøve skjønn ved søknadsbehandlinga. Mange kommunar og kontaktpersonar hjåFylkesmannen trekk fram statistikkpakkane som eit godt grunnlag for dialog isøkeprosessen.

15 I 2004 vart det gjennomførtei undersøking som ein stikk-prøve-kontroll for å finne ut omFylkesmennene tok urimeleg høg overhead av rekrutteringsplanmidlane. Sjølv om enkelte fylke lågrelativt høgt dette året, fann vi at ein andel rundt 5% var akseptabelt som eit gjennomsnitt. Shdirgjorde difor ikkje noko meir med dette, men lot det fortsatt vere opp til det enkelte fylke å vurdereoverhead/administrasjonsmidlar fra år til år.

Kommunane ønskjer seg likevel at tilskota skal vere meir føreseielege, at dei kanrekne med tilskot av ein viss storleik over fleire år. Tilskota har vanlegvis blitt fordelti mai / juni og dette kan bli for seint i høve til planlegging av oppstart avundervisningstilbod inneverande år. I ei eventuell vidareføring av rekrutterings -planen kan ein tenkje seg at kommunen legg fram handlingsplan for ein lengreperiode som grunnlag for tildeling av midlar for fleire år.

Rekrutteringsplanen sitt hovudmål har vore å redusere andelen utan fagutdanningvesentleg og bidra til vidareutdanning til personell med fagutdanning fra vgo oghøgskule. I tillegg har det vore satsa på desentralisert sjukepleiarutdanning.Fylkesmennene har vore stilt fritt i høve til prioritering mellom dei uliketiltaksområda.

Dei fleste kommunane gir tilbakemelding om at innsatsområda har treft godt iforhold til det som har vore kommunale behov. Nokre kommunar (Grimstad,Skiptvedt, Rindal m. fl.), har likevel gitt tilbakemeldingar om at det ikkje lenger ersærleg mange kandidatar til fagopplæring for vaksne. Som tidlegare vist til, er detmange kommunar som ikkje kjenner seg att i KOSTRA- talla for andel utanfagopplæring i pleie – og omsorgstenesta, - dei har difor få tilsette som aktuellmålgruppe. Dels er dette også eldre arbeidstakarar som ikkje er motivert for ågjennomføre eit utdanningsløp, og dels er det tilsette i små stillingar som ikkje eraktuelle for opplæring.

Intervjurunden stadfestar likevel at særleg i bufellesskapa for psykisk utviklings -hemma er det framleis mange uten fagutdanning. Her blir det også meldt om høgturnover, slik at grunnlaget for å tilretteleggje for utdanning er dårlegare enn i andretenesteområde. Motivering og tilrettelegging fra arbeidsgjevar føreset ein vissstabilitet i arbeidsforholdet.

Kommunar som har medverka til at tilsette har teke desentralisert sjukepleiar -utdanning skildrar dette som eintydig positivt, og fleire kommunar (Vinje, Sauda,Lærdal, Hurum m. fl.), har ved hjelp av ordninga, snudd ein situasjon med kritisksjukepleiarmangel til stabil og god dekking. Nokre kommunar (mellom anna Nærøy),som tidlegare har hatt tilgang fra slik utdanning, melder om behov for ”påfyll” og vilvurdere initiativ i høve til høgskulen.

Fleire distriktskommunar har medverka med permisjon med løn og / eller stipend forat tilsette skal ta vernepleiarutdanning. Dette har ikkje vore konkretisert som tiltak iRekrutteringsplanen, men kommunane har sett dette som nødvendig for å sikre segpersonell med slik fagkompetanse, - særleg i høve til oppgåver knytta til tenester forpsykisk utviklingshemma. Det er berre unntaksvis gitt støtte til anna høgaregrunnutdanning.

Sjølv om innsatsområda har treft godt, meiner mange av kommunane at det i størregrad må opnast for at tilskott kan bli nytta til kurs og opplæring innafor område somikkje gir formalkompetanse. Det blir peika på at tersklane, (lengd og omfang), bådefor arbeidstakar og arbeidsgjevar kan bli for høge når det er eit minstekrav på eithalvt skule / studieår. Det blir også vist til at ein kan ha både spisskompetanse ogrettleiarkompetanse i eigne rekkjer slik at kommunen sjølv kan tilretteleggjeinternopplæring. Kostnadene ved å ta personell ut fra sitt daglege arbeid blir likevelnormalt for store til at slike opplegg blir gjennomført utan ekstern finansiering.

72

Sjølv om kommunane, - med nokre få unntak, meiner at ein framleis må ha fokus pårekruttering av hjelpepleiarar og omsorgsarbeidarar (helsefagarbeidarar), blir detlikevel gitt uttrykk for at ein må dreie meir av verkemidlane over til vidareutdanning. I den grad det er kunnskap om den nye fagskulen, er kommunane uroa for at dettekan bli for dyrt dersom det ikkje blir statleg finansiering.

Kommunane melder om ei rekke ”nye” område med trong for vidareutdanning.Særleg gjeld dette:

• Kreftomsorg / kreftpleie / palliativ omsorg, (nemninganevarierer)• Rehabilitering• Smittevern / hygiene• Miljøarbeid, (rus, åtferdsproblematikk)• Vernepleiefag for hjelpepleiarar / omsorgsarbeidarar

Konklusjonar Hovudinntrykket er at konseptet i rekrutteringsplanen har fungert etter intensjonen.Det verkar som om at tiltaka retta mot fagopplæring for ufaglærte, desentralsjukepleiarutdanning og vidareutdanning/ fagskuleutdanning innan prioritertefagområde, har treft bra i dei fleste kommunar. Dei relativt små økonomiskemidlane har stimulert til auka aktivitet i kommunane, også i ein periode med dårlegkommuneøkonomi, nedskjeringar og omorganiseringar. Erfaringane fra storbyanetilseier likevel at det ikkje er tilstrekkeleg å auke tilskota for å få auka aktivitet.

Ei førebels punktvis samanfatting av erfaringane:

a. Dersom ein skal oppnå reell og varig effekt av løyvingar til kompetansetiltak ikommunane, må kommunen ha ein opplæringsplan som er forankra ibudsjett/økonomiplan. Dette har vore stilt som føresetnadfor tilskot og var eit rettgrep.

b. Kommunen bør også vere innstilt på å samarbeide med Fylkesmannen omiverksetting av planen.

c. Kommunen må i tillegg ha eit aktivt engasjement som er koordinert på tvers avvierksemdene, for å kunne nyttiggjere seg tilskot,og den må vere villig til å skyte tilmidlar sjølv. Dette engasjementet er ofte blitt borte i den omfattandeomorganiseringa som for tida går føre seg i norske kommunar. I ein to-nivå-modeller det som regel ingen som har ansvar for felles-tiltak som personalopplæring,rekruttering av lærlingar, og andre kompetansetiltak. Kommunen får dermed vanskarmed å utvikle og iverksette ein opplæringsplan og kan vanskeleg gjere seg nytte avstimuleringstilskot fra staten.

d. Dersom kommunen sjølv ikkje har ein plan og eit opplegg for iverksetting avkompetansetiltak på tvers av verksemdområda, kan likevel personellet få nytte avopplæringstilbod som fylkeskommunen, Fylkesmannen eller høgskulen samarbeiderom å etablere felles for fleire kommunar, evt med støtte frå Fylkesmannen. Då fårikkje kommunen som arbeidsgjevar noko eigarforhold til opplæringa og kan ikkjealltid nyttiggjere seg personellet sin nye kompetanse.

e. Dersom kommunen ikkje har ein "kanal inn" og eit engasjement på feltet ogFylkesmannen/fylkeskommune/høgskole ikkje arrangerar opplæringa for 73

kommunane, har det som regel liten hensikt å gi støtte til opplæring. Dessekommunane har ofte ikkje hatt dei same målsettingane for personalpolitikken sinsom måla i rekrutteringsplanen.

Erfaringa er at kommunar som tilfredsstiller pkt a-c, ofte ikkje har attufaglærte i tenesta, som regel berre i små stillingar, vikariat og/eller helgestillingar.Øvrige kommunar kan ha mange ufaglærte sjølv om dei ligg i distrikt der tilgangenpå faglærte er god. Omvendt finn ein verksemder/kommunar med få ufaglærte iområde med svak tilgang. Kommunen sin personalpolitikk er avgjerande. Den er detvanskeleg å påverke fra staten si side når ein har lite pengar og kun pedagogiskestyringsmiddel.

5.8. Kommunane si vurdering av utdanningstilbodet regionaltUnder dette temaet blei ulike emner teke opp:

• Tilbod og tilgjenge• Grad av organisert samarbeid mellom kommunen og utdanningsinstitusjonane• Førebuingar til å vere lærebedrift for ny helsefagarbeidar

Det må ikkje bli tapt av syne at hovudstrategien for helse- og sosialsektoren måvere at utdanningssystemet leverer den kompetansen som vår del av arbeidslivettreng. Det gjeld både grunnutdanningar og vidare/fagskuleutdanningar. Det er diforsentralt å utvikle kommunane sin tingingskompetanse ift utdanningsinstitusjonane iregionen.

De fleste kommunane verkar rimeleg nøgde med tilbodet fra vidaregåandeopplæring og høgskule innafor sin region, men det er også store skilnader. Ikkje allekommunar har ein vidaregåande skule og ikkje alle skulane har helse- og sosialfag.På same måte er det geografiske skilnader i tilgjenge for høgskulestudium ogvidareutdanningar.

Det ser likevel ut til at det er relasjonen mellom kommunen og utdannings -institusjonen som er utslagsgjevande i høve til om skulen/høgskulen leverer detkommunane har bruk for. Denne relasjonen synes i mindre grad å vere styrt avformell organisering med samarbeidsrutinar (det finns også), men meir av at detfinns motiverte og samarbeidssøkjande nøkkelpersonar på dei ulike arenaer

Når det gjeld vidareutdanningar, tykkjer kommunane ikkje alltid at høgskulen leverer,men mange er flinke til å ”shoppe” utdanning, d.v.s. at dei inngår samarbeid medannan høgskule som i større grad er i stand til å gi eit tilbod som er tilpassakommunen. Diakonhjemmets Høgskole er eit døme på ein høgskule som leverertilpassa grunnutdanning og vidareutdanning over heile landet.

5.9. Helsefagarbeidar Det er stor variasjon fra kommune til kommune i kor stor grad ein er budd på å verelærebedrift for det nye helsearbeidarfaget. I svært mange fylke er fylkeskommunenpå etterskot i høve til å informere om utdanninga og søkje konkret samarbeid medkommunane om tilrettelegginga og opplæring av instruktørar/rettleiarar. Som del av

74

”Kunnskapsløftet” har fylkeskommunane fått midlar til instruktøropplæring ilærebedriftene. Ingen av dei kommunane vi var i kontakt med var kjent med dette.Kommunane er eintydig positive til at det blir ei utdanning som avløyserhjelpepleiar/omsorgsarbeidarutdanningane vi har i dag. Den må ha tilsvarandehelsefagleg kompetanse som hjelpepleiarane og den må bli eit lærefag. På grunnav manglande informasjon er det likevel usikkert og knytta noko skepsis til omkommunane er i stand til å vere lærebedrift for eit vesentleg høgare tal lærlingar.

Mange kommunar er i ein gryande medvitsprosess når det gjeld kommunen sineoppgåver og ansvar som lærebedrift i det nye helsearbeidarfaget.

Følgjande problemstillingar blei drøfta:

• Stillingsheimlar for lærlingar. Nokre tenester er innsatsstyrt og må redusere talet på stillingar samstundes somdei skal skape rom for lærlingar. St. Hanshaugen bydel i Oslo skildrar ei slikproblemstilling og også andre kommunar skildrar krav til stillingsreduksjoninneverande år. Problemstillinga; ”skal vi seie opp to assistentar for å gi plass for 4lærlingar” kan vere aktuell. Kommunane ser ikkje alltid at vikarbehovet kan bliredusert i høve til auke i lærlingkapasitet. Organisasjonane krev ofte at lærlinganeskal kome i tillegg til eksisterande bemanning. Ringsaker, som planlegg ei doblingav talet på lærlingar, er budd på å halde stillingar vakante for å gi rom for denneutvidinga.

• Kapasitet og kompetanse til opplæring og instruksjon. Her har kommunane svært ulike utgangspunkt. Medan Bodø har drive aktivtutviklingsarbeid innafor lærefaga dei har i dag, har andre kommunar redusert elleravvikla lærlingplassane innafor omsorgsfag, delvis p.g.a. mangel på kandidatar.Dette skuldast uheldige erfaringar der lærlingen(ane) ikkje fullførte opplæringa ellerikkje viste seg egna.

• Kampen om arbeidskrafta. Ein del kommunar skildrar vesentleg aktivitet i høve til kontakt med ungdomsskulenog presentasjonar på utdanningsmesser og liknande tiltak. Søkinga til helseogsosialfag er likevel redusert. Det er stor avskalling undervegs i utdanningsløpet.Konklusjonen er at kommunane i dag rekrutterer få frå ordinære utdanningsløp forungdom.

”Aksjon helsefagarbeidar” er eit prosjekt som skal medverke til å sikretilstrekkelege læreplassar og bidra til å rekruttere elevar til den nye utdanninga.Prosjektet kom i gang på initiativ fra KS, HSH og NAVO, med støtte fraUtdanningsdirektoratet og Sosial-og helsedirektoratet. Så langt har prosjektarbeidetblitt drive i for kort tid til å nå ut til kommunane. Med unntak av nokre fylke(Buskerud, Hordaland, Rogaland), var arbeidet ikkje kjent ikommunane då dei bleiintervjua våren 2006.

KonklusjonarSjelv om mange kommunar har eit godt samarbeid med vidaregåande skuler oghøgskular og det er etablert gode samarbeidsrelasjonar om praksis- og læreplassari mange kommunar, er det vesentleg rom for betring når det gjeld kommunane sinkompetanse som tingarar hjå lokale vidaregåande skular, fylkeskommunen oghøgskulen. Det gjeld både grunnutdanningane, vaksenopplæring og fagskule/

75

vidareutdanningane. Få kommunar tenkjer strategisk mot å rekruttere ungdom til åvelgje kommunale yrkesfag i vidaregåande. Mange kommunar har hatt stor nytte avsamarbeid over kommunegrensene og dei initiativa som er teke på fylkesnivå fraFylkesmannen, fylkeskommuneog KS i fylket. Dette arbeidet blir tilråda vidareførtsom eit sentralt ansvarsområde for regional stat. Samarbeidet mellom Fylkesmannenog fylkeskommunen kan likevel bli betre i mange fylke. Dersom kommunane skal kunne rekruttere nok helsefagarbeidarar i framtida, erdette avhengig av ein vellykka introduksjon av det nye faget. Alt for mangekommunar har avgrensa erfaringar som lærebedrifter. Kommunane må engasjereseg for å få dei rette søkjarane til vg1 og for at avskallinga til allmennfag etter vg2blir redusert. For at læretida i kommunane skal bli oppfatta som attraktiv må detvere heile stillingar ledige ved avslutta læreperiode. Her er både lokale og sentraleaktørar på etterskot. ”Aksjon helsefagarbeider” må få stor merksemd i ein nyrekrutteringsplan.

5.10. Kommunane si vurdering av utfordringane i perioden 2007-2010.Alle kommunane peikar på nye oppgåver knytta til endra behandlingsformer isjukehus og endra utskrivingspraksis som den største utfordringa i åra framover.Sjukehusa behandlar stadig fleire pasientar med færre sengeplassar,og det skjer eiforskyving mot poliklinisk behandling. Representantane for kommunane melder imange tilfelle om ei offensiv haldning til dette, spesielt sjukepleiarane. Dei får meirutfordrande og spesialiserte oppgåver som også kan vere med å hevestatus ogomdømmet til yrket og til pleie- og omsorgstenesta som arbeidsfelt. Kommunaneopplever likevel ikkje at det er eit likeverdig samarbeidsforhold til sjukehusa. Sjåomtale under tiltak 9.

Kommunane er opptekne av å kunne synleggjere denne meirbelastinga. I møta harvi drøfta korleis IPLOS kan bidra til dette. Førebels har ein lite erfaring med dette,men det blir uttrykt ein del tvil om denne registreringa i tilstrekkeleg grad vil fangeopp brukarar med omfattande behov for tilsyn og oppfølgjing.

Kommunane rapporterer om stadig fleire tenestemottakarar med aldersdemens ogbehov for auka kapasitet og kompetanse i høve til tilrettelagde omsorgstiltak fordenne gruppa. I dei fleste kommunane viser befolkningsframskrivingar at deiverkeleg store utfordringane ligg noko fram i tid, (fra 2020). Dei meiner likevel at deter viktig å byggje opp kapasitet og kompetanse i forkant.

På denne bakgrunnen signaliserer kommunane trong for at ein større del avfagpersonellet gjennomfører fagskule/vidareutdanning på ei rekkje område. Det ertvil om kommunane har ressursar til dette og om vidareutdanningstilbod vil veretilgjengeleg. Fleire kommunar nemnde spesielt vidareutdanning i kreftomsorg derdet er stort behov, men få tilbod. Denne utdanninga er svært kostnadskrevjande, -kr. 80.000 – 100.000 pr student pr år. Det blir også uttrykt stor uro for kapasitet ogkostnad for vidareutdanning for personell med vidaregåande fagopplæring.Fagskuletilbod er lite kjent i kommunane og ein fryktar at det oppstår ein periodemed underdekking. Mange regionar har ikkje fagskule som er i gang med NOKUT-godkjenning og det synes uklart om offentleg grunnfinansiering av tilbodet vil komepå plass.

76

Halvparten av kommunane i Noreg har under 4500 innbyggjarar. Mange i dennegruppa erkjenner at dei ikkje vil vere i stand til å ha nødvendig spisskompetanse foralle område som dei kan bli utforda på i åra framover. Her blir regionalt samarbeidmed andre kommunar trekt fram som ei løysing.

Mange kommunerepresentantar (Ringsaker, Sarpsborg, Porsgrunn, Sauda ogLærdal), formidlar problem med å få gjennomslag i eigen organisasjon forprioritering av strategisk personellplanlegging. Dette gjeld ikkje berre i høve tiloverordna administrasjon og politikarane, men også i høve til verksemdleiarar. Nårså mange tek opp denne problemstillinga kan det ikkje berre dreie seg om særeignetilhøve knytta til enkeltkommunar eller enkeltpersonar. I ein situasjon med stortfokus på driftsbalanse har nok viktige funksjonar på personellområdet blittskadelidande. Det blir omtala som ei utfordring å få politisk og administrativlegitimitet til dette arbeidet og å få tilført ressursar.

”Kampen om arbeidskrafta”. Ein del kommunar marknadsførar kommunen somarbeidsplass for å styrkje søkinga til kommunale yrkesfag. Nokre kommunar gårsvært langt for å knyte ungdomen tidleg til seg; i Sirdal får all ungdom tilbod omsommarjobb i kommunen. I dei fleste fylka ser det likevel ut til at kommunane ikkjeframstår som attraktive arbeidsplasser og at dei er taparane i kampen omungdomen sine yrkesvalg.

Når vi utforda kommunane om å sjå framover, erfarde vi at strategiskpersonellplanlegging ikkje har høg prioritet i mange kommunar. Direkte brukerrettatiltak har stort fokus og blir skjerma så langt det er mogleg i nedgangstider som deifleste har hatt. Kutt i mellomleiar – og stabsstillingar blir oppfatta som effektivisering,og framstår som ein positiv gevinst både for administrasjonen og politikarane.Saman med eit generelt lågt nivå på avsette ressursar til opplæring, - kr. 1.000 –2.000 pr. tilsett er ikkje eit uvanleg nivå, gjer dette kommunane til sinker i høve tilandre bransjar når det gjeld kompetanseplanlegging.

Konklusjon Kommunane gjer greie for at hovudutfordringa er å ha tilstrekkeleg kompetanse påområde som tradisjonelt har blitt dekka av spesialisthelsetenesta, slik at dei kan taimot pasientane og oppgåvene som blir overført derifrå . For å møte denneutfordringa er det grunn til å tru at kommunane vil satse sterkare påvidareutdanningar og mindre på kvalifisering av ufaglærte i åra som kjem.

Ein må likevel vurdere om dette er ei føremålstenleg utvikling i eit samfunnsmessigperspektiv. Ein kan leggje opp til at sjukehusa bør ta ansvar for opplæring avpersonell i kommunane og sikre at den nødvendige kompetansen er til stades førdei skriv ut pasientane til kommunen si pleie- og omsorgsteneste. Kommunanesine vurderingar samsvarar langt på veg med Fylkesmennene som i rapporten sinpr 1. mars 2006 til Shdir framhevar aukande kompetansesprik mellomhelseføretaka og kommunane. Det er stor skilnad i satsing innan fag- ogkompetanseutvikling samstundes som kompetanseutfordringane i kommunane eraukande.

Manglande framtidsperspektiv i planlegginga hjå den enkelte kommune, er einsærleg grunn til at statlege myndigheiter framleis må ha sterkt fokus på dette feltet.

77

For at kommunane skal ha personell med tilstrekkeleg og rett kompetanse til åivareta brukarane sine behov, må det også brukast økonomiske verkemiddel.

Sjølv om kommunane har sterkt fokus på dei nye og krevjande oppgåvene som bliroverførte fra sjukehusa, er den sentrale utfordringa for kommunane å vinne kampenom arbeidskrafta og få yrkesfaga i vidaregåande til å levere den kompetansen somtrengs på fagarbeidarnivå. Det kan sjå ut til at andre mekanismar i utdannings – ogarbeidsmarkedet, (løn i høve til etterspurnad), må bli verksame dersom ein skal fåopp rekrutteringa til helsefagarbeidarutdanninga. Dette gjeld særleg i høve tilbehovet for arbeidskraft i eit lengre perspektiv. Dersom slike mekanismar skalfungere, kan kommunane ikkje berre fylle opp med ufaglærte når etterspurnadenaukar. Vel ein å satse på ufaglærde, blir import av arbeidskraft ein nødvendig etterkvart som tilgangen på husmødrer som er interessert i deltidsarbeid, tørkar inn.

Ingen kommunar tok opp kjønnsperspektivet i høve til rekruttering til pleie- ogomsorgsyrka i framtida eller hadde planer om i å rekruttera menn til omsorgsyrka.Dette understrekar trongen for at ein på statleg direktoratsnivå, utviklar framtidsrettastrategiar for kompetanse- og rekruttering til kommunane si helse- og sosialteneste,ikkje på vegne av kommunane, men saman med dei. Det er ikkje lett å tenkjefremover når ein står opp til halsen i ”dagleg drift”.

78

6. Løyvingane til tiltaka i rekrutteringsplanen

Tabel 30 Totalrekneskap for Rektrutteringsplanen

79

muS t 2006tejsduB paksngeR paksngeR paksngeR ROF PAKSENKERLATOT 2003 2004 2005

nenalpsgniretturkeR

2003-2006

Handlingsplanen generelt

101 000 002 4.mda lit enennemseklyF 4 200 000 4 200 000 4 200 000 16 800 000

102 000 498vm ,resier ,plejhtnelusnok ,resnarefnoK 1 749 300 1 300 000 1 100 000 5 043 300

107 000 67tatS lanoigeR retøm/teglavtusdiebramaS 670 100 250 000 300 000 1 296 100

108 000 056BSS kkitsitatsllenosreP 733 600 1 200 000 220 000 2 803 600

109 Evaluering 180 000 180 000

000 028 5:muS 7 353 000 6 950 000 6 000 000 26 123 000

-

Tiltak 1 Tilgang hjelpepleiere/omsorgsarbeidere -

110 000 002 63MF aiv enenummok lit dduksliT 43 430 000 38 220 000 50 000 000 167 850 000

111 000 000 9reybrotS -katlit etliksræS 14 300 000 4 200 000 27 500 000

112 000 001etrælgafu va gnirælppo ,margorp tlanojsaN 780 000 000 088

000 002 63:muS 52 530 000 53 300 000 54 200 000 196 230 000

-

Tiltak 3 Desentral sykepleierutdanning -

130 000 000 7renummok lit dduksliT 6 000 000 6 500 000 6 000 000 25 500 000

131 000 862 1gniledrof lartneS 1 500 000 1 110 000 000 878 3

000 862 8:muS 7 500 000 7 610 000 6 000 000 29 378 000

-

Tiltak 4 Rekruttering fra utlandet -

142 000 693 6regelnnat-tateA gniretturkeresleH 3 000 000 1 850 000 000 642 11

145 000 017 01.gaf.jsaN/ereielpekys eksdnalnetU 6 200 000 2 619 000 500 000 20 029 000

147 000 004 1ereielpeplejh-egilkårpsetetironim rof margorP 000 004 1

000 601 71:muS 10 600 000 4 469 000 500 000 32 675 000

-

Tiltak 5 Videreutdanning for hjelpepleiere, omsorgsarbeidere m.fl. -

150 000 000 11 enenummok lit dduksliT 12 000 000 12 000 000 12 000 000 47 000 000

154 000 576renalp va gnivørptu lit dduksliT 1 300 000 1 878 000 1 000 000 4 853 000

155 Sentralt læreplanarbeid-trykking,konsulenthjelp mm 538 000 790 000 572 000 800 000 2 700 000

000 312 21:muS 14 090 000 14 450 000 13 800 000 54 553 000

-

Tiltak 6 Rekruttering, fagstruktur og yrkestitler i helse- og sosialfag i vgo -

163 000 830 3ejnapmaksgniretturkeR 5 693 000 3 982 000 3 500 000 16 213 000

164 000 516 1mlifsgninsivrednu "nenojsutitsnI" 91 000 400 000 2 106 000

165 000 965 2mm ,ereræl rof katlitesnatepmok elartneS 730 500 1 734 000 1 100 000 6 133 500

168 000 044tsøH .H ,teretnesnakkoR 230 500 578 000 440 000 1 688 500

000 740 6:muS 8 269 000 6 385 000 5 440 000 26 141 000

-

Tiltak 7 Videreutdanning av høgskoleutdannet personell -

170 000 004 9enenummok lit dduksliT 9 600 000 9 700 000 11 000 000 39 700 000

170 Div 300 000 000 003

000 004 9muS 9 900 000 9 700 000 11 000 000 40 000 000

-

Tiltak 8 Kliniske stiger -

180 000 008 1egits ksinilK 3 400 000 3 005 000 5 200 000 13 405 000

-

Tiltak 9 Etterutdanning i samarbeid med sykehusene -

190 000 297retkejsorpsgnilkivtU 1 854 000 1 100 000 3 746 000

-

Tiltak 10 Undervisningssykehjem -

200 000 000 5mejhekysgninsivrednU 5 310 000 8 623 000 10 700 000 29 633 000

201 000 59 .vm nksrof ,retfigtu.mdA 79 000 100 000 274 000

000 000 5:muS 5 405 000 8 702 000 10 800 000 29 907 000

-

Tiltak 11 Arbeidsmiljøtiltak -

210 Arbeidsmiljøkonferanse 36 000 100 000 136 000

211 000 09retkejsorP 1 490 000 1 507 000 3 100 000 6 187 000

000 09:muS 1 490 000 1 543 000 3 200 000 6 323 000

-

Tiltak 13 Kompetanseutvikling for personell i spesialisthelsetjenesten -

231 000 608 8nisidemtdøfyn gninnadtuerediV 6 750 000 6 573 000 4 760 000 26 889 000

232 000 073ereielpeplejh rof suhekys i siskarP 000 073

233 Legerekruttering 1 000 000 000 000 1

Telemedisin 1 500 000 000 005 1

234 Videreutd hygienesykepleiere 3 000 3 000

Helsebiblioteket 500 000 500 000

000 003paksnnuk.rdebrof ,olsO i tetetisrevinU 000 003

000 608 8mus 7 120 000 9 373 000 5 263 000 30 562 000

-

233 Lønn SHdir-tilsatte 1 572 000 1 700 000 3 272 000

-

000 057 011muS 128 449 000 128 913 000 124 203 000 492 315 000

Tabellen gir ei samla oversikt over kva totalramma for rekrutteringsplanen vart nyttatil i 2003, 2004 og 2005 og disponeringa pr november 2006. Ramma var vedoppstarten 110 mill. Dette auka til 128,5 mill i 2004 og 2005. Det meste av auken –16 mill - vart nytta til kvalifisering av ufaglærte. Det er desse midlane ein kanalisertetil dei store byane i 2004 og 2005..

Rekruttering frå utlandet er fasa ut gjennom planperioden og om lag 16,5 mill eromdisponert til tiltaka ”Kliniske stigar”, ”Undervisningsjukeheimane” ogarbeidsmijøtiltak, men også til administrasjon og løn til Shdir-tilsette. Tabellen viserelles at det har vore mindre endringar i løyvingane for tiltaka frå år til år.

Figur 31 Fordeling av totalramma 2003 – 2006

Samla vil det vere nytta 492 mill. Figuren viser fordelinga på dei viktigaste tiltaka.

Samla blir om lag 64% nytta til opplæring i kommunane, 14% til annan opplæring(tiltak 13 mv), 16% til undervisningsjukeheimar og andre prosjekt og 6% tiladministrasjon, reiser, konferansar. Av tilskota til opplæring i kommunane, er 61%nytta til kvalifisering av ufaglærte, 9% til desentral sjukepleiarutdanning og 29% tilvidareutdanning på fagskule og høgre nivå.

80

Handlingsplanen generelt

6 %

Tiltak 1 Tilgang

hjelpepleiere/omsorgsarbeidere

39 %

Tiltak 3 Desentral

sykepleierutdanning

6 %

Tiltak 4 Rekruttering fra

utlandet

7 %

Tiltak 5 Videreutdanning for

hjelpepleiere,

omsorgsarbeidere m.fl.

11 %

Tiltak 6 Rekruttering,

fagstruktur og yrkestitler i helse

og sosialfag i vgo

6 %

Tiltak 7 Videreutdanning av

høgskoleutdannet personell

8 %

Tiltak 8, 9 og 11

5 %

Tiltak 10

Undervisningssykehjem6 %

Tiltak 13 Kompetanseutvikling

for personell i

spesialisthelsetjenesten

6 %

Sosial - og helsedirektoratet

Postboks 7000, St. Olavs pl, 0130 Oslo

Tlf.: 810 200 50

www.shdir.no

rapport nr. 3 is-1411 rekruttering for betre...

Documents