republika e shqiperise universiteti i tiranes fakulteti i ... · duke përfshirë edhe ato të...

REPUBLIKA E SHQIPERISEUNIVERSITETI I TIRANES

FAKULTETI I HISTORISE DHE I FILOLOGJISE

NDIKIME TË ARKITEKTURËS DHE ARTIT ITALIAN

NË TRASHËGIMINË SHQIPTARE TË VITEVE 1925 -1943

Disertacion për gradën shkencore “Doktor”

Specialiteti: Trashëgimi Kulturore

Kandidati: Udhëheqës Shkencor:

MSc. Ariola PRIFTI Prof. Dr. Lorenc BEJKO

TIRANË, 2017

REPUBLIKA E SHQIPERISEUNIVERSITETI I TIRANES

FAKULTETI I HISTORISE DHE I FILOLOGJISE

Disertacion i paraqitur nga

Ariola PRIFTI

Grada shkencore “Doktor”

NDIKIME TË ARKITEKTURËS DHE ARTIT ITALIAN NË TRASHËGIMINË SHQIPTARE TË VITEVE 1925 -1943

Specialiteti: Trashëgimi Kulturore

Udhëheqës Shkencor:

Prof. Dr. Lorenc BEJKO

Mbrohet me, dt. ....../ ....../2017

1. ............................................ Kryetar

2. ............................................ Anëtar (oponent)

3. ........................................... Anëtar (oponent)

4. ........................................... Anëtar

5. .......................................... Anëtar

TIRANË, 2017

DEKLARATË STATUORE

Nën përgjegjësinë time deklaroj se ky punim është shkruar prej meje,

nuk është prezantuar asnjëherë para një institucioni tjetër për vlerësim.

Punimi nuk përmban material të shkruar nga ndonjë person tjetër përveç

rasteve të cituara dhe referuara.

Emri, Mbiemri

Ariola PRIFTI

Firma

E drejtë e autorit©2017. Të gjitha të drejtat i rezervohen autorit

4

MIRËNJOHJE

Me shumë kënaqësi do të doja të shprehja falenderimet e mia të sinqerta

për të gjithë ata që më ndihmuan, konsultuan dhe më mbështetën moralisht gjatë

realizimit të kësaj teme disertacioni. Çdo punë shkencore e rëndësishme, nuk

mund të realizohet pa konktributin shkencor dhe emocional të shumë njerëzve. Së

pari do të falenderoja Udhëheqësin Shkencor të kësaj teze, Prof. Dr. Lorenc

Bejko, i cili me kontributin e tij shkencor dhe metodik, më ka qëndruar pranë, më

ka konsultuar dhe ndihmuar gjatë gjithë periudhës së punës për realizimin e këtij

punimi. Së fundmi falenderimet e mia i takojnë familjes sime, bashkëshortit e

djalit tim si edhe prindërve dhe motrës sime që me durim e përkushtim më kanë

kuptuar, nxitur, ndihmuar e më kanë ndenjur pranë në ditët e gjata të punës për

përfundimin e kësaj teme.

PASQYRA E LËNDËS

PARATHËNIE.................................................................................................................... IHYRJA..………………………….....................................................................................III

KREU I PARË

PIKËVËSHTRIMI HISTORIKO-POLITIK

1.1 Situata politike në Shqipërinë e viteve 1925-1943................................................16

1.2 Paktet dhe marrëveshjet Italo-Shqiptare................................................................26

1.3 Politika territoriale e qeverisë fashiste të Musolinit..............................................36

1.4 Qytetet Shqiptare në vitet e para të ‘900-tës..........................................................43

1.5 Gërshetimi i historisë shqiptare dhe asaj ndërkombëtare si dhe zhvillimi urbanistik

i vendit...............................................................................................................................50

KREU I DYTË

RRYMAT E NDRYSHME ARTISTIKE QË NDIKUAN NË ARTIN DHE

ARKITEKTURËN FASHISTE

2.1 Musolini dhe ndikimi i tij në fushat e artit.............................................................55

2.2 Arti dhe arkitektura fashiste...................................................................................63

2.3 Lëvizja Metafizike në arkitekturë dhe në art..........................................................75

KREU I TRETË

NDIKIME TË ARKITEKTURËS ITALIANE

3.1 Aplikimi i arkitekturës italiane në qytetet shqiptare...............................................80

3.1.1 Tirana......................................................................................................................86

3.1.2 Durrësi.....................................................................................................................95

3.1.3 Korça.....................................................................................................................102

3.1.4 Vlora.....................................................................................................................106

3.1.5 Shkodra.................................................................................................................109

3.1.6 Saranda..................................................................................................................114

3.1.7 Berati.....................................................................................................................116

3.1.8 Elbasani.................................................................................................................118

3.2 Projekti i Armando Brasinit për Tiranën; ngjashmëria me sheshin Shën Pietri në

Vatikan.............................................................................................................................120

KREU I KATËRT

KOLONITË ITALIANE DHE POLITIKA URBANISTIKE E NDËRTIMEVE

FASHISTE

4.1 Ndikimet e racionalizmit në arkitekturën koloniale italiane.................................125

4.1.1 Libia (Periudha e kolonizimit 1911-1947)............................................................130

4.1.2 Dodekanezo ose Ishujt italian të Egjeut në Greqi (Periudha e kolonizimit 1912-

1947)................................................................................................................................134

4.1.3 Eritrea (Periudha e kolonizimit 1882-1947).........................................................137

4.1.4 Somalia italiana (Periudha e kolonizimit 1890-1947)...........................................142

4.1.5 Etiopia (Periudha e kolonizimit 1936-1941).........................................................146

KREU I PESTË

ARTISTËT ITALIANË NË FUNKSION TË ARKITEKTURËS ITALIANE

5.1 Arkitekti Gherardio Bosio dhe ekipi i përzgjedhur i artistëve italianë.................147

5.2 Arkitekti Florestano Di Fausto dhe vepra e tij......................................................159

5.3 Skulptori Antonio Maraini ndërmjet diplomacisë dhe artit të tij..........................164

5.4 Mjeshtëria e dekorimit në Pallatin e Brigadave....................................................169

5.5 Arkitekti Vittorio Ballio Morpurgo, skulptorët e piktorët që punuan për godinën e

Bankës Kombëtare...........................................................................................................176

5.6 Gjurmë të mbetura nga artefaktet italiane në Shqipëri.........................................191

PËRFUNDIME................................................................................................................194

LISTA E DIÇITURAVE TË IMAZHEVE .....................................................................199

IMAZHET........................................................................................................................204

BIBLIOGRAFIA……………………………………......................................................209ABSTRAKT.....................................................................................................................218

I

PARATHËNIE

« Shqipëria është Bohemia e ballkanik, kush ka në dorë Shqipërinë ka në dorë

rajonin e ballkanit. Shqipëria është një konstante gjeografike e Italisë. Na siguron

kontrollin e Adriatikut [...] në Adriatik nuk hyn më askush [...] ne kemi zgjeruar kufinjtë e

burgut në Mesdhe. »

(Benito Musolini, mbledhja e datës 13 prill 1939 e Këshillit të Madhë të

Fashizmit).

Gjatë periudhës së qeverisjes së Ahmet Zogut vendi iu drejtua për ndihmë

ekonomike nën qeverinë e Ahmet Zogut, Shqipëria i kërkoi ndihma ekonomike Italisë së

Musolinit, i cili mendoi për një mundësi ekspansioni kolonial, duke e konsideruar

Tiranën një urë për interesa gjeopolitike midis Perëndimit dhe Lindjes.

Interesi ekonomik dhe politik i Italisë ndaj Shqipërisë, ishte shfaqur përpara luftës

botërore, në funksion anti-austriak, duke u konsoliduar me Konferencën e Ambasadorëve

të vitit 1921, vendimet e së cilës i njohën Italisë një pozitë të veçantë në Shqipëri. Pas

luftës së parë botërore, Italia ishte caktuar për ruajtjen e një shteti shqiptar të pavarur në

kufijtë e vitit 1913, kjo rrethanë e bashkuar me “protektoratin italian”, do të sillte epërsi

të konsiderueshme të rendit politik, ushtarak dhe ekonomik. Qeveria e Giolittit i njihte një

rëndësi të veçantë vlerës së tranzitit të territorit shqiptar. Shqipëria kishte një vlerë

strategjike për ekuilibrin në Adriatik dhe përbënte portën kryesore për një ekspansion

ekonomik drejt lindjes së afërme. Nga këndvështrimi ekonomik marrëdhëniet midis Italisë

dhe Shqipërisë morën një kthesë vendimtare duke filluar nga viti 1925, kur nisi

nënshkrimi i konventave që i jepnin Italisë koncesione të naftës dhe detyrën për të krijuar

një bankë emetuese. Marrëveshjet parashikonin që banka e re do të duhej t`i siguronte

nëpërmjet një shoqërie të krijuar enkas (SVEA), një financim prej 50.000.000 frangash

ari shtetit shqiptar, i paracaktuar për ndërtimin e veprave publike. Ky operacion kishte

karakter të theksuar politik dhe të vetëdijshëm për pamundësinë e pagesës nga ana e

Shqipërisë, përfaqësuesit italianë synonin të përfitonin nga garancitë e huasë që të mund

të arrinin kontrollin në fillim tregtar dhe më pas administrativ të vendit. Nga fronti tjetër

administratorët shqiptarë e kishin nuhatur planin, duke mos pranuar t’i shlyenin

menjëherë huatë dhe duke e ngadalësuar miratimin e veprave publike. Një situatë

paradoksale që zgjati deri në vitin 1931, e dokumentuar nga botimet vjetore të SVEA-s

dhe nga projektet e shumta të mbetura në letër. Shoqëria për Zhvillimin Ekonomik të

II

Shqipërisë (SVEA), e përqendroi vëmendjen e saj, në vitet e para, në problemin e pajisjes

së vendit me infrastrukturë të dorës së parë, vendosi të fuqizonte portin e Durrësit dhe të

realizonte rrugë dhe ura. Vetëm më vonë, në vitet 29-30 filloi të investohej në realizimet e

ndërtesave publike në kryeqytet. Përveç ndërmarrjeve të shumta italiane, të nxitura nga

një politikë fiskale e lehtësuar për të vepruar në Shqipëri, u thirrën arkitektë dhe

inxhinierë nga Italia për të ofruar konsulencat e tyre.

HYRJE

Qëllimi i këtij studimi është të rimarrë edhe njëherë miqësinë italo-shqiptare dhe

të nxjerrë në pah ndikimet e artit italian në vendin tonë. Historitë e Shqipërisë dhe Italisë

janë gërshetuar shpesh ndërmjet tyre gjatë shekujve. Nga kjo përsiatje kanë lindur dhe

janë zhvilluar marrëdhënie dhe raporte shkëmbimi me njëra-tjetrën.

Ky punim përfshin periudhën e viteve 1925-1943 të marrëdhënieve midis Italisë

dhe Shqipërisë1, vite që përkojnë gjithashtu me veprimtarinë e arkitektëve dhe

inxhinierëve në territorin shqiptar.

Në lumin e madh të ndërtimeve që mbizotërojnë në kryeqytetin shqiptar, Tiranë,

duke përfshirë edhe ato të ndërtuara pas viteve ‘90, padyshim që godinat e ndërtuara në

periudhën e qeverisjes së Ahmet Zogut dhe pushtimit italian të vendit, si: Banka

Kombëtare e Shqipërisë, Hotel Dajti, Kryeministria, Akademia e Arteve të Bukura,

Korpusi Qendror i Universitetit të Tiranës, si dhe selitë e ministrive, dallojnë nga godinat

e tjera publike të ndërtuara pas vitit 1943, si nga paraqitja e jashtme, materialet e

përdorura gjatë ndërtimit, ana arkitekturore, ashtu dhe ajo funksionale e tyre. Pikërisht

gjatë viteve ’90, në Shqipëri filluan të evidentoheshin këto vepra monumentale të

periudhës në fjalë.

Ky studim ka për qëllim të zhvillojë argumentin mbi evoluimin e arkitekturës

moderne në Shqipëri. Këtu kam si synim të fokusohem në arkitekturën e qyteteve

shqiptare përgjatë periudhës së pushtimit italian si edhe ndikimit që pati arti italian në

Shqipërinë e atyre viteve.

Gjithashtu, përgjatë këtij studimi do të shfaqen disa detaje mbi planin e qyteteve

përpara ndërhyrjeve dhe pas ndërhyrjeve të arkitektëve italianë, do të analizohen

elemente si aspiratat e qeverisë fashiste italiane, etj. Do të trajtohen disa koncepte

metodologjike duke u fokusuar në zbukurimet dhe artefaktet e brendshme të këtyre

godinave të punuara nga skulptorë dhe artistë të ndryshëm.

Arkitektura dhe urbanistika e kësaj periudhe kohore nuk ishte thjesht një detyrë e

vështirë, ajo paraqiste një sfidë të mirëfilltë në rrafshin kontinental.

Pjesa më e madhe e arkitektëve modernë europianë, nga Le Corbusier tek Mies

Van Der Rohe, mbeten të mahnitur nga këto ndërtesa të periudhës fashiste, në të cilat

shihnin të realizuar, në formë natyrale dhe pa ndërhyrje të ndonjë rryme intelektualiste,

objektivat kryesore të ndjekura nga arkitektura e re italiane e periudhës fashiste: që ishin

1 L’amicizia tra Italia e Albania:passato, presente, futuro. La presenza italiana in Albania nella prima meta’ del XX secolo. Complesso di Vicolo Valdina, Roma 21-29 novembre 2006. Fondazione di solidarieta’ Pro Balcani.

III

IV

funksionaliteti, dekoracioni minimalist, koncepti ekonomik i të ndërtuarit dhe përdorimi

racional i materialeve. Gjithashtu, në këtë studim do të diskutohet mbi shtrirjen e

konceptit metodologjik të punës urbanistike italiane në qytetet shqiptare. Shumë nga

modelet e arkitekturës dhe planimetrisë imperiale italiane janë të ngjashme ose identike

me të tjera ndërtesa në vende të tjera, koloni të Italisë.

Arkitektura Moderne Shqiptare2 përfaqësohet nga projektet e ndërtuara dhe të

pandërtuara të arkitektëve shqiptarë në hapësirën kohore ndërmjet dy luftrave botërore,

pra të viteve ’20 e ’30. Kjo periudhë përkon edhe me periudhën e lindjes, zhvillimit dhe

konsolidimit të Arkitekturës Moderne Europiane. Arkitektura Moderne Shqiptare është e

lidhur me Arkitekturën Moderne Europiane të kohës, jo vetëm në aspektin e sintaksës dhe

vlerave formale arkitektonike por edhe në lëmin social e politik. Karakteristikë kryesore e

Arkitekturës Moderne Europiane dhe asaj shqiptare është vlera avantguarde e të gjitha

aspekteve të dizenjimit arkitektonik, si konceptualizimi i formës dhe hapësirës,

marrëdhënia e hapësirës së brendshme dhe asaj të jashtme, trajtimi minimalist i planeve,

si dhe hibridizimi dhe abstragimi i tipologjive arkitektonike popullore ose rajonale. Është

e rëndësishme të theksohet se kristalizimi i sintaksës apo stilit të Arkitekturës Moderne

Shqiptare, ashtu si edhe asaj Europiane, ishte pjesë e një procesi evolucionar që

përfshinte një shumëllojshmëri stilesh, konceptualizimesh dhe influencash arkitektonike

të kohës. Arkitektura e kësaj periudhe krijon një kontrast të qartë me arkitekturën

“institucionale” ose “zyrtare” të kohës e cila përfaqësonte vlera konservative nëpërmjet

vënies në përdorim të stileve të arkitekturës neo-klasike monumentale. Kjo arkitekturë

“zyrtare” në Shqipëri përfaqësohet nga Arkitektura italiane e para luftës së dytë botërore.

Duke mos lënë pa përmendur se kjo arkitekturë ishte pjesë e projektit kolonialist

“Oltremare” që përfshinte jo vetëm Shqipërinë por edhe vendet e Afrikës Veriore.

Monumenti është një artefakt i çfarëdo natyre, e dimensioni që risjell me anë të

kujtesës etapa kohore, njerëz, ngjarje, rite, besime që janë themeli gjenealogjik i

identitetit të një vendi. Dhe ndërsa koha kalon detyrat që i caktohen studiuesve janë,

studimi i ndërtesave, konservimi dhe restaurimi i tyre.

2 S. Luarasi, Rreth Historisë së Arkitekturës Moderme Shqiptare, Forum A+P n°3. Botuar nga Afrojdit,2009, fq. 48.

12

KREU I PARË

PIKËVËSHTRIMI HISTORIKO-POLITIK

1.1 Situata politike në Shqipërinë e viteve 1925-1943

Në fillim të viteve 1920 shoqëria shqiptare ishte e ndarë midis dy grupimeve

politike opozitare. I pari, përbëhej prej shtresës së bejlerëve dhe pashallarëve të mëdhenj,

pronarë të mëdhenj tokash, intelektualë të shkolluar jashtë vendit, iniciatorë të lëvizjes

për bashkimin e Vilajeteve shqiptare dhe aktorë kryesorë politikë dhe ekonomikë në

Shpalljen e Pavarësisë. Ndër ta numëroheshin Vlorajt, Vrionasit, Biçakçinjtë, Toptanasit,

Vërlacët, Këlcyrajt, etj. Ky grupim politik dhe ekonomik përfaqësonte forcat tradicionale

shqiptare dhe synonte modernizimin e Shqipërisë sipas standarteve perëndimore, ndërkaq

orientimi i tyre politik qe thellësisht i djathtë. Në mes të tyre shquhej për ambicjen e tij

dhe Ahmet Zogu, një pronar i vogël nga rrethi i Matit, i shkolluar në Stamboll dhe Austri.

Grupi i dytë përbëhej nga tregtarë progresistë dhe politikanë me prirje

demokratike të kohës, të cilët synonin gjithashtu modernizimin e Shqipërisë sipas

standardeve perëndimore, ndërkaq orientimi i tyre politik qe i majtë. Ky grupim

udhëhiqej prej Fan Nolit, një peshkop ortodoks i edukuar në Shtetet e Bashkuara të

Amerikës. Këto forca politike, të kundërta në program dhe përbërje, përfaqësonin natyrën

kontradiktore të politikës shqiptare në fund të Luftës së Parë Botërore.

Në periudhën midis vitit 1920 dhe 1924 forcat liberale të majta, u fuqizuan së

tepërmi dhe në vitin 1924 një kryengritje popullore e detyroi Ahmet Zogun të largohej

nga Shqipëria për në Jugosllavi. Në pozitën e kryeministrit të qeverisë së re shqiptare,

Noli iu përvesh një programi social që synonte një reformë të plotë agrare dhe

modernizimin e infrastrukturës administrative të vendit sipas shembullit të demokracive

perëndimore. Ky program hasi në kundërshtimin e klasës së bejlerëve dhe pashallarëve të

mëdhenj, të cilët nuk donin të humbisnin pozitat e tyre të larta në drejtimin e shtetit.

Gjithashtu, qeveria e Nolit nuk arriti dot të sensibilizonte opinionin ndërkombëtar në

ndihmë të saj. Si pasojë, qeveria e Nolit u konsiderua tepër e majtë dhe përfundimisht qe

13

një eksperiment në politikën shqiptare. Në krye të gjashtë muajve qeveria e Nolit ra dhe

Zogu u rivendos si kryeministër i Shqipërisë3.

Zogu rifilloi sundimin e tij katërmbëdhjetëvjeçar në Shqipëri (fig.1) në fillim si

president i Shqipërisë (1925-1928) dhe më vonë si Mbret i Shqiptarëve. Revolucioni

demokratik i Nolit tronditi gjithë klasën politike shqiptare, përfshi dhe Zogun. Tashmë

ishte bërë e qartë se nëse Shqipëria duhej të bënte përpara atëherë duheshin ndërmarrë

reforma domethënëse. Si rezultat, Zogu4 qe i suksesshëm në vendosjen e rregullit dhe

rendit publik, hapjen e shkollave fillore dhe të mesme.

Këto reforma u interpretuan nga qarqe të ndryshme si skllavërim kombëtar pasi

sigurimi i të ardhurave financiare për to dhe modeli i tyre ishte kryesisht Italia (fig.2).

Financimet dhe traktatet e shumta që Zogu ndërmori me qeverinë e Musolinit shpesh u

interpretuan si orvatje për ta shndërruar Shqipërinë në një koloni Italiane5. Ndërkaq,

interpretime të tjera të historiografisë hedhin dritë mbi fatkin se shumë nga reformat e

modernizimit të ndërmarra nga Ahmet Zogu dhe qeveria e tij qenë lëvizje të detyruara për

t'i shpëtuar kolonizimit real të Shqipërisë nga Italia, plan ky i shpallur haptas prej saj që

para rënies së Perandorisë Osmane. Një ndër faktet që e ndihmon këtë interpretim është

largimi i Zogut nga vendi më 1939, vit në të cilin Italia fashiste pushtoi Shqipërinë.

Ligjërisht Shqipëria ishte një monarki kushtetuese dhe parlamenti i Shqipërisë i

përfaqësonte të dyja forcat kryesore politike, tradicionalistët e djathtë dhe progresistët e

majtë. Ndërkaq, baza mbështetëse e autoritetit të Zogut ishin bejlerët, pashallarët e

zonave qendrore dhe jugore dhe bajraktarët e veriut. I mbështetur nga këto shtresa, i

siguruar nga ndihmat financiare të Italisë dhe një xhandarmari e stërvitur dhe udhëhequr

nga oficerë të huaj, Zogu solli stabilitet në Shqipëri. Ai vendosi autoritetin shtetëror në

zonat e thella malore, uli kriminalitetin, hodhi themelet e sistemit të ri arsimor dhe

ndërmori hapa shumë të guximshëm në modernizimin e jetës shoqërore të vendit.

Zogu dështoi në zgjidhjen e promblemit të reformës agrare. Ai importonte

drithëra në shuma të kosiderueshme, por sidoqoftë mungesa e të ardhurave dhe e

aktivitetit të shtresës së fshatarëve detyroi një pjesë të saj të emigronte jashtë shtetit. Për

më tepër Zogu u kufizoi shtetasve të tij të drejtat qytetare, fetare dhe civile të cilat krijuan

kushte të favorshme për kryengritje të shpeshta ndaj regjimit të tij. Në betejën kundër

korrupsionit shtetëror nuk u tregua i vendosur ndërkaq që qe i ashpër me një pjesë të

opozitës politike. Zogu neglizhoi në masë të konsiderueshme krijimin e grupeve dhe

celulave të para komuniste në Shqipëri edhe pse elementi komunist nuk qe burimor për

vendin. Ndërkaq, elementët komunistë u përdorën si mjete subversive për të gërryer

përbrenda stabilitetin e vendit.

3 S. Montanelli, Albania, 1940, p.178.4 G. Traglia, L’Albania di Re Zog, Edizioni Tiber, Roma, 1930, pp. 150-151.5 G. Simini, Albania, Foligno,1930, p. 135.

14

Në tetor të 1940 forcat italiane e përdorën Shqipërinë si një bazë ushtarake për të

pushtuar Greqinë, por ata u zmbrapsën shpejt në Shqipëri. Pasi Gjermania naziste mundi

Greqinë dhe Jugosllavinë në vitin 1941, krahinat e Kosovës dhe Çamërisë i´u

bashkëngjitën Shqipërisë, duke krijuar kështu atë që në historiografi quhet “Shqipëri

etnike” ose “Shqipëri e madhe”. Shteti i ri zgjati deri në nëntor 1944, kur gjermanët që

kishin zëvendësuar forcat pushtuese italiane duke ndjekur dorëzimin e Italisë u tërhoqën

nga Shqipëria në vitin 1943. Kosova iu ritrupëzua pjesës serbe të Jugosllavisë

dhe Çamëria, Greqisë. Dyshimet e klasës politike shqiptare rezultuan të vërteta.

Premtimet për krijimin e “Shqipërisë etnike” ishin premtime propagandistike të cilat u

bënë në kuadrin e luftës.

Por le të kthehemi e të flasim për Zogun që e ktheu vëmendjen e tij nga problemet

e politikës së jashtme. Njëkohësisht u pa qartë se në politikën e jashtme përparësia do t’i

jepej sidomos marrëdhënieve me Italinë. Sytë u kthyen nga Italia jo vetëm për arsye të

potencialit ekonomik që ajo kishte, por dhe nga afërsia gjeografike. Kishte disa arsye:

Italia ishte pa dyshim një faktor më i rëndësishëm për Shqipërinë në arenën

ndërkombëtare. Ishte në interesin e saj që Shqipëria të ishte më e stabilizuar. Italia e

shikonte me shumë shqetësim mundësinë e zëvendësimit të Austro-Hungarisë, pas

shthurjes së saj në mbarim të luftës, me krijimin e një shteti të madh sllav dhe daljen e tij

në Adriatik. Rivaliteti italo-jugosllav ishte gjithnjë i dukshëm, edhe pse të dy qeveritë

lidhnin marrëveshje si Pakti i nënshkruar në Romë midis Musolinit dhe Pashiçit në fund

të janarit 1924, që parashikonte një bashkëpunim midis tyre për një periudhë

pesëvjeçare.6 Pakti i angazhonte të dy palët të mos ndërmerrnin asnjë hap ndaj Shqipërisë

pa një marrëveshje paraprake. Italia sigurohej se Jugosllavia nuk do të vepronte në

mënyrë të njëanshme, kurse Jugosllavia merrte garancinë se Italia nuk do të nxiste

irredentizmin shqiptar në Kosovë. Megjithatë Pakti ishte i hartuar në terma të

përgjithshme, ai ishte një angazhim abstenimi, mosveprimi7. Dhe disa deklarata të tjera

që vijuar pas këtij pakti të mësipërm.

Për njëfarë kohe Musolini e ndiente veten të penguar në politikën e tij

ekspansioniste. Pas disa manovrave që ai bëri, mundi t’i hapë rrugën Italisë fashiste për

politikën ekspansioniste në drejtim të Ballkanit8. Kjo lëvizje do të gjejë shprehjen e vet

në radhë të parë ndaj Shqipërisë. Kontaktet e para u vendosën prej fundit të vitit 1922

nëpërmjet asaj që mund të quhet “diplomaci informale”. Bëhet fjalë për disa afaristë që

kishin interesa në Shqipëri dhe që mbanin lidhje tregtie, në prapaskenë të marrëdhënieve

zyrtare italo-shqiptare. Duke qenë se Musolini pati disa rezerva ndaj ardhjes në pushtet të

Zogut në vitin 1925, me anë të ndihmës jugosllave, ai mundësoi një takim që u zhvillua

ndërmjet Zogut dhe dy të dërguarve italianë. Këta të fundit, vunë re se Zogu kishte një

6 P. Milo, Shqipëria dhe Jugosllavia 1918-1927, Tiranë 1992, fq. 165-173.7 A.Cici, Marrëdhëniet shqiptaro-italiane në vitet 1920-1934, Tiranë 2002, fq. 52-53.8 P. Pastorelli, Italia e Albania 1924-1927, Firenze 1967.

15

disponibilitet të mirë, duke njohur shprehimisht në krahasim me ato të çdo shteti tjetër9.

Në të vërtetë, kjo ishte një zgjedhje që Zogu e kishte vendosur me kohë, përpara

ngjarjeve që e çuan në Jugosllavi, që në kontaktet e para në fillim të viteve ’20. Duke

filluar nga kjo periudhë ishin dy objektiva me shumë prioritet, konçesionet vajgurore dhe

banka. Marrëveshjet ekonomike, sado të favorshme për praninë italiane në Shqipëri, nuk

do të mjaftonin pa i lidhur ato edhe me marrëveshjet politike. Një ndër traktativat e para

politike ndërmjet Italisë dhe Shqipërisë, ishte një marrëveshje që u quajt “Pakti sekret”,

kjo u nënshkrua me këmbim letrash midis Musolinit dhe Zogut më 26 gusht 192510. Pakti

parashikonte ndihmën e Italisë në rast të një agresioni kundër Shqipërisë11.

Ambicia e Zogut për pushtet synonte lart e më lart. Ai ruante thellë në shpirt

mentalitetin e bajraktarit, trashëgiminë fisnore që e nxiste të sundonte mbi njerëzit.

Tashmë ai synonte mbi krye, kurorën mbretërore. Këtë synim nuk do ta kishte të vështirë

ta realizonte, por ai ndjente nevojën e një përkrahje të jashtme dhe këtë mund ta gjente në

rradhë të parë tek fqinja përtej Adriatikut. Që përpara lidhjes së traktatit të parë italo-

shqiptar në nëntor 1926, Zogu ia besoi në fshehtësi Romës aspiratën për t’u bërë mbret.

Tek mjaft funksionarë të Ministrisë së Jashtme në Romë, ushqeheshin dyshime,

mendohej se Zogu nuk ishte i besueshëm, ishte një ndërmjetës i vështirë. Kujdesi kryesor

i Zogut gjatë këtyre traktativave të zgjatura ishin kërkesat financiare. Por Musolini nuk

ishte i prirë t’u jepte shumë peshë këtyre argumenteve. Më pas Musolini pati vetë rastin,

gjatë traktatit të 1926-s, të çmonte sjelljen korrekte të Zogut. Për më tepër, Zogu dha

prova të mjaftueshme të besueshmërisë së tij sidomos pas ratifikimit të Traktatit të 1926-

s, kur iu desh të përballonte presionet jugosllave. Këtë çështje Zogue diskutoi me

Musolinin që në shtator 1927, kur i shkruante se mbretëria e tij do të mbështetej fort në

kombin aleat. Musolini u përgjigj menjëherë se ai mund të kishte probleme me të tjerët,

porse Italia do të ishte avokatja e tij 12.

Në urimet që Musolini i shkruan Zogut si Monarku i ri shqiptar shkruan: “Jam i

lumtur që më jepet mundësia të siguroj Madhërinë Tuaj se Italia do të vazhdojë edhe në

të ardhmen të ndjekë politikën e saj të miqësisë së palëkundur ndaj Jush dhe Qeverisë

Suaj, të cilët nuk po i kursejnë përpjekjet e tyre të efektshme dhe fisnike për përparimin e

Shqipërisë13. Disa gazeta italiane zyrtare dhe gjysëm-zyrtare plotësuan dekorin e triumfit

italian në tokën shqiptare. “Giornale d’Italia” shkruante: “Shqipëria tregoi se vlerat

tradicionale të shtetit dhe të Qeverisë si dhe instiktet e kombit janë më të fuqishme se

kurrë. Italia mirëpret këtë provë të freskët dhe nuk mund të mos shprehë kënaqësinë e saj

për konsolidimin politik të Shqipërisë, që është një element stabiliteti në detin e trazuar të

9 A. Cici, vep. Cit., fq. 64.10 G. Salvenini, Mussolini diplomate, Paris 1932, p. 170.11 A. Puto, Shqipëria Politike 1912-1939, Tiranë, 2009.12 P.Pastorelli, Italia e Albania, fq. 455-456.13 Çështje ndërkomëtare të Bibliotekës Amerikane në Paris, “Europian Economic and Political Survey,Albania”, f.9.

16

politikës ballkanike14. Ndërsa gazeta “Impero”, shkruante: “Shqipëria do të jetë një

shembull disipline e brendshme në një çast kur Jugosllavia po prish qetësinë e

kancelarive evropiane…Italia e përshëndet shpalljen e Ahmet Zogut Mbret, si një çast që

shënon fillimin e një periudhe qetësie të mirëpritur në Ballkan, e cila përbën një

paralajmërim ndaj fqinjëve problematikë të Shqipërisë, të cilët mund të përfitojnë vetëm

prej një klime të turbullt politike15.

Vitet e para të Monarkisë u karakterizuan nga një stabilitet dhe qetësi sociale dhe

qeveria mbretërore ishte përfshirë në një eufori të përgjithshme. Por qetësia relative e

viteve 1928-1930 filloi të zëvendësohej me tronditje në stabilitetin e brendshëm të

Shqipërisë dhe me një ftohje, të pasuar nga acarimi në rritje i marrëdhënieve italo-

shqiptare, që do të zgjasnin për vite me rradhë. Ky acarim do të jetë i përmasave të tilla

që, në pamjen e jashtme do krijonte përshtypjen sikur Shqipëria ishte kthyer në një vatër

të rrezikshme në Europë16. Kriza ekonomike që mbërtheu Europën në këto vite e rëndoi

akoma më shumë ekonominë shqiptare.

Ekonomia e Shqipërisë ishte e papërgatitur për të përballuar pasojat e ndërlikuara

të krizës botërore. Edhe përkeqësimi i faktorëve atmosferikë ndikoi në prodhimin vendas

për pasojë edhe të eksporteve të prodhimeve bujqësore. Paralelisht, faktorët e jashtëm të

krizës ekonomike botërore, nacionalizimi ekonomik i rreptë i zbatuar nga vendet e tjera

(vendosja e tarifave të larta doganore), i dhanë një goditje të rëndë eksporteve shqiptare

dhe kufizuan në mënyrë drastike burimet e tjera të të ardhurave të shtetit, përfshi këtu

edhe dërgesat në të holla të emigrantëve, eksportimi i valutave të huaja dhe kredia e

SVEA-s. Ndërkaq aktiviteti ekonomik i Italisë në Shqipëri kishte zhgënjyer pjesën më të

madhe të zyrtarëve shqiptarë dhe të popullsisë për faktin se nuk kishte dhënë rezultatet që

ishin trumbetuar aq shumë17.

Me kurorëzimin e Zogut “Mbret i Shqiptarëve” ishte mbyllur faza e parë e

depërtimit italian në Shqipëri, depërtim që për vitet në vazhdim nuk do të paraqiste

element të tjerë të rinj. Ardhja në fron e Zogut, ndërkohë që siguronte mbrojtjen e

deklaruar nga qeveria e Romës18, kishte përforcuar edhe autonominë formale të pushtetit

të tij19. Krijimi i mbretërisë shqiptare ishte etapa përfundimtare e asaj politike që erdhi në

14 Giornale d’Italia, 24 gusht 1929.15 Impero, 5 shtator 1928.16 R. Pacard- E. Pacard. Balcany Empire. New York, 1942, f. 93.17 A. Cici, Marrëdhëniet Shqiptaro-Italiane në vitet 1920-1934. Shtëpia Botuese “Afërdita”, Tiranë 2002, f.178-179.18 Për të nënvizuar barazinë formale midis Italisë dhe Shqipërisë, në Romë pëlqehej të krahasoheshinmarrëdhëniet italo-shqiptare me ato italo-portugeze. Pauluce i krahasonte me marrëdhëniet anglo-egjiptiane.(Tel. 2758, Gjenevë 5 maj 1928). Vetë Sola komentonte, në mundësinë për t’i dhënë Zogut njëpagesë vjetore sepse anglezët konsiderojnë si princ vassal jo atë që i paguan atribute kurorës mbretërore poratë që mbahet nga kurora”, DDI, Seie VII, vol. V, n. 439, f. 429).19 “Mund të shihet në restaurimin, në të njëjtën kohë një manovër për të forcuar influencën e Italisë, e cila iimpononte Zogut ngulimin e saj në Shqipëri, dhe një masë kujdesi e Zogut për t’u cliruar sado pak nga kjoinfluencë”, A. Mousset, L’Albanie devant l’Europe 1912-1929, Paris 1930, f. 95.

17

fuqi në vitin 1925 e që kishte synuar të fuqizonte regjimin e Zogut dhe të vendoste në një

barazi formale marrëdhëniet italo-shqiptare. Politika e Ministrisë italiane të Punëve të

Jashtme ndaj Shqipërisë deri në atë kohë, në pjesën më të madhe të saj, kishte pasur një

linjë veprimi disi moderuese me prirje më tepër të zbuste shpejtësinë e veprimeve sesa t’i

përshpejtonte ato20.

Vitet 1933-34, kanë shënuar një krizë ndërmjet marrëdhënieve Itali-Shqipëri.

Qeveria e Mehdi Frashërit21, në programin e kabinetit të ri të paraqitur në parlament më

26 tetor 1935, u vu si pikë kryesore e politikës së jashtme rivendosja e marrëdhënieve të

ngushta me Italinë. Musolini e mirëpriti këtë vendim. Kaloi pak kohë dhe në mars 1936 u

lidhën një sërë marrëveshjesh. Më të rëndësishmet ishin si për shembull, Italia merrte

përsipër sistemimin e gjendjes financiare të shtetit shqiptar, që do të çonte në likuidimin e

borxheve të shtetit ndaj shoqërive private. Pala shqiptare merrte edhe hua të tjera, si 10

milion fr. ari për bujqësinë, një hua tjetër prej 3 milion fr. ari për krijimin e monopolit të

duhanit dhe një tjetër për rikonstruksionin e portit të Durrësit me një shumë të

papërcaktuar. Sakaq, do të bëheshin edhe ndryshime tarifore në traktatin për tregtinë dhe

lundrimin me Italinë, gjë që e angazhonte qeverinë shqiptare të hiqte të gjitha kufizimet e

mëparshme për mallrat italiane që hynin në Shqipëri. Por edhe pala shqiptare mund të

kishte disa lehtësi për eksportimin e mallrave në Itali me një marrëveshje të përkohshme

me qeverinë italiane dhe një marrëveshje tjetër me shoqërinë E.I.A.A. për eksportimin e

mallrave bujqësore. Së fundmi, u lidh edhe një marrëveshje me Hekurudhat Italiane

(Ferrovie dello Stato), që e zgjeronte konçesionin për shfrytëzimin e burimeve vajgurore

dhe e bënte këtë sektor në fakt një monopol në duart italiane22. Me anë të këtyre

marrëveshjeve Zogu e lehtësonte gjendjen e rëndë financiare në të cilën kishte rënë vendi.

Për Zogun përtëritja e marrëveshjeve me Italinë në nivele edhe më të larta se më parë,

ishte një zgjidhje për të kapërcyer qoftë edhe përkohësisht pikun e krizës ekonomike. Mbi

këtë bazë është shprehur mendimi se Zogu përfitoi shumë nga këto marrëveshje.

Rezistenca e tij kundër presioneve italiane u shpërblye me shuma të mëdha parash nga

20 J. B. Fisher, Mbreti Zog, cituar, f. 210.21 Në trajtimin e eksperimentit të shkurtër të qeverisë liberale ndihet mungesa e një burimi personal tëMehdi Frashërit. Botimi i “kujtimeve” të tij më 2005 ka sjellë mjaft informacione mbi karrierën e tijpolitike dhe ka shërbyer për të sqaruar mjaft probleme të mprehta e të ndërlikuara që ai ka përballuar sipërfaqësues i Shqipërisë në forume të ndryshme ndërkombëtare. Por fatkeqësisht “Kujtimet” kanë si kufivitin 1933 dhe nuk e mbulojnë periudhën njëvjecare të caktimit të tij në detyrën ndoshta më të rëndësishmetë gjithë karrierës së tij politike, atë të kryetarit të qeverisë. “Kujtimet” fillojnë prej vitit 1913 dhe mbërrijnëderi në vitin 1933. Nuk kuptohet kjo mungesë, veçse potë merren parasysh rrethanat e regjimit totalitar tëpasluftës, që mund të jenë bërë shkak për humbjen e asaj pjese të dorëshkrimit që do ta quanim mëinteresante. Me siguri do të kishim në dorë një informacion më të gjërë mbi qeverinë liberale. Do tëmësonim nga dora e vetë kryeministrit cilat kanë qenë shkaqet e brendshme që e kanë penguar aksionin esaj, do të mësonim më shumë mbi ballafaqimin me forcat konservatore dhe parlamentin e shkollës sëvjetër. Interes të veçantë do të kishin disa të dhëna mbi raportet e qeverisë drejtpërdrejt me Zogun dhe mbiprapaskenën që çoi ne rrëzimin e saj.22 Si burime kryesore janë përdorur botime zyrtare të kohës: Shqipëria më 1937, fq. 111-112; FletoreZyrtare, nr. 22, dt, 23.4.1936, fq. 1-50. Në këtë të fundit marrëveshjet janë botuar të plota në dy gjuhë:shqip dhe italisht.

18

ana e italianëve, ndërsa ai vetë nuk mori përsipër angazhime që mund të cënonin

sovranitetin e Shqipërisë, ndryshe nga ç’kërkonin italianët më 1931: shkrirjen e politikës

së jashtme shqiptare me atë italiane. Marrëveshjet e marsit 1936 shënojnë një etapë të re

të depërtimit italian, atë të thellimit të interesave italiane si asnjëherë më parë.

Italia vendoste monopolin në ekonominë shqiptare. Pas rivendosjes së këtyrë

marrëdhënieve italo-shqiptare, në qershor 1936 në krye të Ministrisë së Jashtme të Italisë

do të vinte Galeazzo Ciano, dhëndri i Musolinit, i cili do të ndiqte një politikë të jashtme

agresive, i frymëzuar nga modeli i Gjermanisë hitleriane. Kjo politikë e re e jashtme do të

përforconte bindjen e krijuar nga pala shqiptare, tashmë likuidimi i pavarësisë së

Shqipërisë23 po kristalizohej gjithmonë e më shumë. Nga kjo pikpamje marrëveshjet e

marsit 1936 vinin në kohën e duhur, ato ishin një parapërgatitje e planit për okupimin e

Shqipërisë. Nuk është e tepërt të thuhet se periudha dyvjeçare 1937-1938 shënon shkallën

më të lartë të stabilitetit në vend. Shteti funksiononte, ligji zbatohej, aparati represiv

godiste, donacionet e huaja e lehtësonin barrën e problemeve djegëse të zhvillimit të

ekonomisë dhe i ngrinte plagët e rënda sociale. Në këto rrethana Zogu fitoi një ndjenjë

vetësigurie e vetëkënaqësie për konsolidimin e pushtetit të tij. Në të vërtetë, prej fillimit

të vitit 193724 vihet re një plogështi në politikën e jashtme. I vetmi kanal diplomatik që

funksionon është ai me Romën. Zogu e kishte të qartë se nuk mund të kishte alternativë

tjetër veç afrimit me Italinë. Për këtë qëllim ai u përpoq të vendosë një raport personal të

drejtpërdrejtë me Cianon. Nuk imagjinon se ministri i Jashtëm i Duçes do të jetë hartuesi

kryesor i planit për pushtimin e Shqipërisë25.

Emërimi i Cianos në postin e ministrit të Jashtëm më 1936 nuk nisej nga aftësitë e

tij, nga përvoja dhe profesionalizmi. Ishte ministri më i ri që kishte qenë ndonjëherë në

atë post. Ishin lidhjet jo vetëm familjare me Musolinin, por edhe lidhje shpirtërore. Duçja

çmonte te dhëndri përuljen që shkonte deri në adhurim për të. Diplomatët e kohës, e

konsideronin Cianon si një njeri pak të angazhuar në punë, të papërqëndruar. Mirëpo ky

njeri “playboy” do të luante rolin kryesor në planin për pushtimin e Shqipërisë. Pushtimi i

Shqipërisë, më 7 prill 1939, nuk mund të ishte një veprim i veçuar jashtë zhvillimit në

Europë. Më 10 korrik 1943, trupat anglo-amerikane zbarkuan në Siçili, ndërsa në fillim të

shtatorit zbritën në jug të Italisë, duke hapur kështu një front të ri. Musolini bënte thirrje

se 46 milionë italianë duhej të ishin 46 milionë ushtarë26.

Për gjendjen e krijuar, faji iu vu Musolinit, i cili u shkarkua nga Këshilli i Epërm

Fashist. Rrëzimi i tij u paraqit si dorëheqje ndërsa, më 25 korrik 1943, “Tomorri” dilte

për herë të fundit me shprehjen e Duçes: “Shqipëria është në zemrën time”. Shprehja e

Vitorio Emanueles: “Fatet e Shqipërisë janë pazgjidhshmërisht të lidhura me ato të

Italisë”, vazhdoi të botohej deri në numrin e fundit të gazetës. Në lidhje me gjendjen, u

23 S. Montanelli, Albania, T.C.I., Milano 1940, fq. 149-150.24 Janë shfletuar disa gazeta deri më 10 shkurt 1937.25 A. Puto, vep. Cit., fq. 583.26 “Tomorri”, 6 korrik 1943.

19

botua shpallja e përbashkët e Mbretit dhe e pasuesit të Musolinit, Badoglio, e datës 25

korrik 194327. Zëvëndëskryeministri Iljaz Agushi i drejtoi popullit një thirrje për qetësi,

ndërsa kryeministri Libohova “u nis për punë private në Itali”. Ndërkohë u tha se

Badoglio mori nga mbreti fuqi të plota si komandant i përgjithshëm ushtarak. Pariani i

kërkoi popullit të ruante qetësinë, me anë të një mesazhi28. Komanda e Mbrojtjes

Tokësore në Shqipëri lëshoi një thirrje që kishte si qëllim forcimin e sigurisë së

brendshme29. Ambasadori gjerman në Romë, më 9 gusht 1943, njofton Berlinin se

Shqipëria ishte shpallur zonë operative dhe se në Tiranë po zbatohej gjendja e

jashtëzakonshme. Ministri i Jashtëm gjerman Ribentrop më 20 gusht 1943 urdhëronte

Ambasadën Gjermane në Romë që të sillej konsulli Martin Schliep nga Tirana në Romë

për t’iu transmetuar një porosi e fshehtë, pasi parashikohej një largim i përhershëm i

italianëve. Italia fashiste kapitulloi më 8 shtator 1943, e cila shkaktoi një gjendje të

vështirë edhe në Shqipëri. Tashmë për Shqipërinë hapet një periudhë e re historike.

27 Po aty, 27 korrik 1943.28 Po aty, 31 korrik 1943.29 Po aty, 7 gusht 1943.

20

1.2 Paktet dhe marrëveshjet Italo-Shqiptare

Pakti i parë i Tiranës

Më 27 nëntor 1926 i detyruar nga situata e brendshme ashtu dhe nga ajo e jashtme

Zogu ra dakord të nënshkruante Paktin e Miqësisë dhe Sigurimit. Pakti u nënshkrua nga

Ministri i Jashtëm i Shqipërisë Hysen bej Vrioni dhe Ministri Fuqiplotë i Mbretërisë

italiane në Sqipëri, BAroni Pompeo Aloisi.

Pakti përmbante këto pika:

1. Shqipëria dhe Italia njinin dhe pranonin se çdo vepër e drejtuar kundër status

quosë politike, juridike dhe tokësore të Shqipërisë është kundër interest të tyre

reciprok.

2. Për mbrojtjen e këtij interesi të sipperërmendur, të dyja palët kontraktuese

detyrohen tì japin njëra-tjetrës përkrahjen e tyre mutuale dhe bashkëpunimin e

tyre kordial, detyrohen gjithashtu të mos lidhnin me shtete të tjera akorde politike

apo ushtarake në dëm të interesave të pales tjetër dhe në dëm të interesave që

përfshin ky Pakt.

3. Palët kontraktuese detyroheshin tì nënshtroheshin një procedure të posaçme

miqësore ose arbitrazhi gjykimin e atyre çështjeve, të cilat mund tì ndajnë dhe që

skanë gjetur dot një përfundim me procedurë diplomatike të zakonshme.

Modalitetet e kësaj procedure rregullimi paqësor do të caktohen me një

konvencion të posaçëm, i cili do të vendoset në një kohë sa më të shkurtër.

4. Ky pakt do të kishte një kohëzgjatje 5 vjeçare dhe mund të denoncohej apo

përsëritej një vit përpara se të mbaronte.

5. Ky pakt do të ratifikohej dhe më pas do të regjistrohej në Lidhjen e Kombeve.30

Pakti i dytë i Tiranës

Projektii i Traktatit të Aleancës Mbrojtëse italo-shqiptare u nënshkrua në Tiranë

më 22 nëntor 1927 nga Ministri i Jashtëm shqiptar Iliaz Vrioni dhe nga Ministri italian në

Shqipëri Ugo Sola.

1. Të gjitha marrëveshjet e mëparshme midis Shqipërisë dhe Italisë, pas pranimit

të Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve do të respektoheshin me besnikëri në

mënyrë që të sigurohej një miqësi e plotë midis dy popujve dhe qeverive dhe

çdo palë do të përkrahte interesat e tjetrës me zellin siç përkra interesat e veta.

2. Midis Italisë dhe Shqipërisë do të ekzistonte një aleancë 20 vjeçare, e cila

mund të denoncohej vetëm në vitin e 18-të dhe të 19-të të saj. Në qoftë se nuk

do të ndodhte asgjë e tillë aleanca do të konsiderohej e ripërtërirë për një

30 Arben Cici, Marrëdhëniet Shqiptaro-Italiane në vitet 1920-1934, Tiranë: Afërdita, 2002, fq.115.

21

periudhë të mëtejshme po me të njëjtën koëzgjatje. Të dyja palët do të

garantonin sigurimin e shteteve të tyre dhe do të mbroheshin bashkarisht

kundër çdo sulmi të jashtëm.

3. Si pasojë e angazhimeve të marra në nenet e mësipërme, të dy palët

angazhoheshin që së bashku të punonin për ruajtjen e paqes dhe në rastin kur

ndonjëra prej tyre do të kërcënohej nga ndonjë luftë që nuk është provokuar

prej saj, pala tjetër do të përdorte të gjitha mjetet që dispononte për të ndaluar

operacionet luftarake dhe për të siguruar një sadisfaksion të drejtë të palës së

kërcënuar.

4. Kur përpjekjet për një pajtim do të përfundojnë pa sukses, secila palë është e

detyruar të ndjekë fatin e tjetrës dhe të vërë në dispozicion të aleates së vet të

gjitha mjetet ushtarake, financiare dhe të çdo natyre tjetër, nëse ajo e kërkon

një gjë të tillë.

5. Për gjithçka që është parashikuar në nenin 2, palët angazhoheshin të mos

hynin në marrëveshje paqe ose armëpushimi pa ujdi të përbashkët.

6. Ky traktat u firmos në katër kopje origjinale, dy italisht dhe dy shqip.

7. Traktati do të ratifikohej dhe do të regjistrohej në Lidhjen e Kombeve.31

Marrëveshjet e marsit 1936 dhe marrëveshja për huanë SVEA. Gjendja ekonomike e

Shqipërisë pas krizës botërore ishte shumë e rëndë. Mbreti Zog nuk priste ndonjë ndihmë

nga fqinjët ballkanikë dhe opsioni i vetëm për të kërkuar ndihmë mbetej përsëri Italia. Në

kuadër të bashkëpunimit shqiptaro-italian në mars të vitit 1936 midis qeverisë shqiptare

dhe asaj italiane u nënshkruan 17 marrëveshje të shkruara, verbale ose kumtime.32

Në këto marrëveshje bënin pjesë:

Akordi për likujdimin e huasë me shumë 100 milionë fr.ari, për 10 vjet, të vitit 1931.

Ky akord përmbante këto artikuj:

Huaja 10 vjeçare pa kamatë, me shumën maksimale prej 100 milionë fr.ari që iu

akordua qeverisë shqiptare nga ajo italiane, u suprimua që prej dates 1 prill 1933.

Qeveria italiane merrte përsipër që brenda 2 muajve të paguante të gjitha

mandatet e pezulluara që ishin lëshuar prej instancave administrative shqiptare

kompetente në mbështetje të fondeve të huasë sipas rregullores së qeverisë

italiane.

Qeveria shqiptare merrte përsipër tì dorëzonte qeverisë italiane defterët e thesarit,

të cilat do të lëshoheshin për pagesat e bëra përpara ose pas pagimit të huasë. Një

Komision i përbërë prej Kryetarit të Këshillit Kontrollues të Shqipërisë dhe një

Organizmi italian financash do të shqyrtonin aktet që u takonin pjesëve të

31 P.Pastorelli, Italia e Albania, fq.473-474.32 SVEA, Relazione presentata allÀssemblea generale degli azionisti il 15 maggio 1936-XIV, Roma,Libreria di Stato, 1936, MONTANELLI, Albania una e mille, Milano, G.B.Paravia & C., 1939, pp.93 dhe135, “Annuario del Regno dÀlbania”, (1940), fq.67-68.

22

kontestuara nga Delegati i Komisionit Mbretëror, nëse në rastin e kontrollit të

mandateve të lëshuara nga administrata kompetente e qeverisë shqiptare dhe do të

caktonte se cilat prej tyre do të pranonin të pagoheshin.

Prej punimeve të dhëna në ngarkim, të cilat nuk janë kryer për shkak të pezullimit

të saj, qeveria italiane merrte përsipër të financonte me mjetet e saj dhe me

kushtet që janë caktuar në kontratë, vazhdimin dhe mbarimin e tyre: Depoja e

përgjithshme në Durrës, shkolla industriale në Korçë dhe stalla e kuajve në

Xhafzotaj me një shumë që arrinin në rreth 187.000 fr.ari.

Pagimi i këtyre shumave do të bëhej proporcionalisht me tu kryer punimet.33

Qeveria shqiptare hiqte dorë nga pretendimet për të marrë shumën e papërdorur nga huaja

dhe qeveria italiane nga pretendimi për të marrë shumat e përdorura nga kjo hua.

Akordi për sistemimin e gjendjes financiare të shtetit shqiptar.

Akordi për huanë bujqësore prej 10 milionë fr.ari.

Akordi për dhënien e një huaje për krijimin e monopolit të duhaneve.

Konventa për organizimin e portit të Durrësit.

Një kumtim për huanë SVEA.

Protokolli plotësues i traktatit të tregtisë dhe lundrimit më datën 20.01.1924.

Një akord i përkohshëm tregtar.

Konventa sanitare veterinere.

Akordi midis Ministrisë së Ekonomisë Kombëtare dhe shoqërisë EIAA për

lehtësimin e eksportimit të produkteve sqiptare në Itali.

Akordi midis Ministrisë së Ekonomisë Kombëtare dhe shoqërisë EIAA për

rregullimin e çështjes së çifligut të Rrushkullit.

Shtojca të akordit të konventave që u takojnë koncesioneve të vajgurit, të

përfunduara midis qeverisë shqiptare dhe administratës së hekurudhave të shtetit

italian.

Një kumtim midis Dhimitër Beratit dhe Mario Indellit për plotësimin e kërkesave

të sipërmarrësve italianë të ndërtimit A&M Ragaci dhe Venanceti e K.

Marrëveshja sekrete për organizimin dhe financimin e ushtrisë shqiptare.

Marrëveshja sekrete për shkollat katolike.

Marrëveshja sekrete për eleminimin e organizatorëve anglezë nga xhandarmëria

shqiptare.

Marrëveshja që i jepte të drejtën ekskluzive të organizimit të administratës

shqiptare organizatorëve civilë italianë.

Po në këtë kuadër u dha një moratorium 5 vjeçar për shlyerjen e kësteve të huas

SVEA, një hua prej 10 milionë fr.ari duke i dhënë çdo vit nga 2 milionë, në formën e një

kredie për bujqësinë.

33 AMPJ, Dosja 123, v.1936, Akord për likujdimin e huasë së 26.06.1931, fl.62.

23

Në akordin që kishte si ssubjekt sistemimin e gjendjes financiare të shtetit

shqiptar, palët angazhoheshin që qeveria italiane tì jepte asaj shqiptare shumën prej 9

milionë fr.ari për të kompesuar defiçitin buxhetor deri në fund të vitit 1934-1935, kësaj

shume i zbriteshin 3 milionë fr.ari, të cilat i ishin dhënë më përpara qeverisë së Zogut.

Shuma prej 6 milionë fr.ari do të derdhej në këtë mënyrë, në këstin e parë do të lëvronin

3.200.000 fr.ari, shuma prej 2.800.000 fr.ari do të përdorej për krijimin e kapitalit të

Bankës Bujqësore, ndërsa qeveria shqiptare merrte përsipër të paguante borxhet që i

detyrohej enteve publike dhe private italiane.

Akordi për sistemimin e gjendjes financiare të shtetit shqiptar përbëhej nga tre artikuj:

Art.1

Qeveria italiane detyrohet tì lëvrojë qeverisë shqiptare për ta mbuluar defiçitin e

gjendjes financiare të vërtetuar në fund të ushtrimit 1934-1935 shumën prej 9 milionë

fr.ari, pasi të zbriten nga kjo shumë 3 milionë, të cilat i ishin dorëzuar qeverisë shqiptare

në muajin shkurt të vitit 1935.

Shuma prej 6 milionë fr.ari do të vërshohet:

1. 3.200.000 do të lëvrohen brenda dy muajve prej dates së shkëmbimit të

ratifikimeve.

2. Restoja prej 2.800.000 fr.ari që është destinuar të formojë kapitalin e Bankës

Bujqësore Kombëtare, pa kamatë prej të cilave:34

3. Dy këstet e para me nga 900.000 fr.ari secila brenda ushtrimeve financiare 1936-

1937 dhe 1937-1938 dhe kësti i fundit prej 1.000.000 fr.ari brenda ushtrimit

financiar 1938-1939.

Art.2

Qeveria italiane merr përsipër të paguajë borxhet që kanë për të marrë Entet

publike dhe private italiane nga administratat publike shqiptare. Për këtë qëllim shuma e

nevojshme do të ndahet prej Qeverisë Mbretërore Italiane mbi atë që është shënuar në

Art.1, neni 1.

Ky akord hyn në fuqi në ditën e shkëmbimit të ratifikkimeve. 35

Marrëveshja midis Ministrit të Ekonomisë Kombëtare Dhimitër Berati dhe

ministrit italian Mario Indelli, synonte që tì paguheshin humbjet që u ishin shkaktuar

shoqërive A&M Ragaci dhe Venanceti e K gjatë zbatimit të punimeve të ndërtuara me

huan SVEA. Këtyre shoqërive u njiheshin umbjet që ato kishin pasur në rrugën Krujë-

Burrel dhe në rrugën Shkodër-Pukë e Tiranë-Elbasan.36 Në kuadër të këtyre detyrimeve

qeveria shqiptare për të dy shoqëritë vinte si dëmshpërblim shumën 557.616 fr.ari.

34 Fletore Zyrtare, nr.2, 1936, fq.6.35 Po aty, fq.7.36 I.Fishta, Ndërhyrja e kapitalit të huaj dhe roli i saj në pustimin e Shqipërisë 1936-1939, Tiranë: Dituria,1999, fq.79.

24

Në akordin për huanë bujqësore palët arritën në një marrëveshje sipas së cilës

qeveria italiane do tì jepte asaj shqiptare një ua prej 10 milionë fr.ari. Kësti i parë i kësaj

huaje do të jepej dy muaj pas hyrjes në fuqi të akordit, ndërsa këstet e tjera do të jepeshin

gjatë katër viteve po në të njëjtën datë. Huaja do të jepej në 5 këste vjetore me 2.000.000

fr.ari dhe do të kishte një përqindje interesi simbolike prej 1%, të cilat së bashku me

interesat do të kthehesin pas 50 viteve. Të ardhurat për shlyerjen e kësteve të huasë do të

merreshin nga të ardhurat që nxirreshin nga prodhimi i shoqërisë italiane AIPA gjatë

shfrytëzimit të vendburimeve të naftës.37 Prej këstit të parë do të zbritej shuma për blerjen

e materialeve të nevojshme. Prandaj Shqipëria angazhohej që të shpenzonte jo më pak se

500.000 fr ari prej çdo kësti vjetor për blerjen e pajisjeve të tilla në Itali.38 Në akordin për

huanë bujqësore u ra dakord që:

Kësti vjetor prej 2.000.000 fr.ari ndonëse do të shënoej plotësisht në buxhetet

vjetore të prapambetjeve të shtetit shqiptar, do të vërshohet në të holla dhe vegla e

materiale bujqësore të çdolloji që i përgjigjet prodhimit të vendit sipas përpjestimit që

vijon:

Në vitin e parë do të vihen në dispozicion të qeverisë shqiptare

gjithësej 2.000.000 fr.ari duke zbritur vetëm shumën që do të shënohet nga

Ministria Shqiptare e Ekonomisë Kombëtare, e cila do të rezervohet për të paguar

materialin që do të zgjidhet dhe porositet në Itali prej Ministrisë në fjalë.

Për vitet e tjera vlefta e materialit që do të porositet në Itali nga ana e

Ministrisë në fjalë nuk ka për të qënë më pak se e katërta pjesë e shumës që përfaqëson

këstin vjetor, d.m.th 500.000 fr.ari. Pjesa që mbetet do të vihet në dispozicion të qeverisë

shqiptare në të holla. Në rast se vlera e materialit të porositur në Itali do të jetë më pak se

shuma e sënuar 500.000 fr. ari, kusurin qeveria shqiptare do ta përdorë për të blerë

materiale në vitet në vazhdim, prej këstit të caktuar.

Mbi shumën e huasë Qeveria shqiptare ka për të paguar kamatën vjetore

prej 1%. KApitali de kamatat do të kthehen në një periudhë pesëdhjetëvjeçare duke

filluar pesë vjet pas vërshimit të këstit të fundit të huasë.

Art.3

Qeveria shqiptare merrte përsipër të sënonte ndër buxhetet vjetore për

amortizimin pagesën vjetore prej 275.899.72 e 72%. Pagimi i këstit vjetor është i

garantuar prej qeverisë shqiptare me anën e redevencave që administrata e Udhëve të

Hekurta të Mbretërisë Italiane (Azienda Italiana Petroli Albania) detyrohet tì japë

qeverisë shqiptare, në lidhje me shfrytëzimin e zonave vajgurore.

Art.4

37 O.JACOBINI, Svilippo e risultati dellàttivita petroliferia italiana in Albania in “Lìndustria minerariadÌtalia e dòltremare”, III (1939), 5, fq.206.38 Bernd Fisher, Mbreti Zog dhe përpjekja për stabilitet, Tiranë: Çabej, 2000, fq.244.

25

Një Komision i Ministrisë së Ekonomisë Kombëtare të Shqipërisë, i përbërë nga

shefat e shërbimeve bujqësore dhe zooteknik dhe me Këshilltarin teknik italian, duke

vepruar nën kryesinë e ministrit , do të caktojë për çdo vit dy muaj përpara dates së

caktuar vërshimin e shumës vjetore të huasë., veglat dhe materialet bujqësore që i

nevojiteshin Ministrisë eë Ekonomisë Kombëtare.

Pjesa tjetër e kontributit do të përdorej për krijimin e Bankës Bujqësore brenda

një periudhe 3 vjeçare. Italia merrte gjithashtu përsipër tì huazonte Shqipërisë një hua

prej 3 milionë fr.ari pa interes për krijimin e monopolist shtetëror të duhanit. Kredia do të

paguhej në 15 këste vjetore prej 200.000 fr. Ari në vit, sigurimi i tyre do të bëhej nga të

ardhurat që do të siguroheshin nga monopoli duke filluar nga viti 1941-1942. Qeveria

shqiptare nga ana e saj pranonte të mbështetej plotësisht në ndihmën financiare dhe

teknike italiane për organizimin dhe vënien në funksion të monopolit.39

Ndërsa në akordin për krijimin e monopolist të duhanit qeveria italiane do tì jepte

qeverisë shqiptare shumën prej 3.000.000 fr.ari që të favorizonte organizimin dhe

funksionimin e monopolist të duhaneve që do të ushtrohej drejt për drejtë nga shteti. Kjo

shumë nuk do të kishte kamatë dhe ti tì lëvrohej qeverisë shqiptare në dy këste.

Qeveria shqiptare detyrohej tì përgjigjej ekskluzivisht bashkëpunimit italian për

gjithçka i takon financimit, formimit, ndihmës së organeve kryesore teknike që nevojiten

për funksionimin e monopolit të shtetit. Qeveria shqiptare detyrohej të merrte shërbimin

teknik italian që do të caktohej nga qeveria italiane, për studimin e formimit dhe vënien

në veprim të monopolit shqiptar të duaneve. Ky këshilltar teknik do të ishte pjestar i

komisionit të posaçëm që përbëhej nga një përfaqësues i MInistrisë së Financave, një nga

Ministria e Ekonomisë Kombëtare dhe Drejtori i Monopolit të Duhaneve. Ky Komision

ishte i ngarkuar të studionte dhe aprovonte organizimin e monopolist, programin e

punëve dhe buxhetin përkatës.

Qeveria italiane merrte përsipër tì jepte qeverisë shqiptare, sipas kërkimit të saj

teknikët dhe ekspertët e tjerë që do të jenë të nevojshëm për formimin dhe funksionimin e

monopolit në fjalë.40

Në konventën për organizimin e skelës së Durrësit palët binin dakord që qeveria

italiane do të kryente të gjitha instalimet e nevojshme për funksionimin optimal të skelës.

Përveç kësaj qeveria italiane do të jepte një hua tjetër në mënyrë që qeveria shqiptare të

përballonte organizimin de funksionimin e saj. Ky financim do tì bëhej qeverisë

shqiptare nga një institucion krediti që do të përcaktohej nga qeveria italiane. Pas hyrjes

në fuqi të këtij akordi do të krijoej një Drejtori e posaçme për organizimin, funksionimin

dhe mbarëvajtjen e punës në këtë skelë. Marrëveshja vinte si kusht që qeveria shqiptare të

merrte një organizator italian.41

39 Fletore Zyrtare, nr.2, 1936, fq.8.40 Fletore Zyrtare, nr.2, 1936, fq.12.41 I.Fishta, Ndëryrja e kapitalit ......fq.80-81.

26

Financimi në fjalë do të bëhet me anën e një huaje që do ta kontraktojë qeveria

shqiptare me një Institut-Krediti italian që do të tregohet prej qeverisë italiane. Përveç

kësaj qeveria italiane pranon tì prokurojë qeverisë shqiptare, gjithmonë me anën e

Institutit Italian të kreditit një hua tjetër, shuma e së cilës si dhe mënyrat e vërshimit dhe

të amortizimit do të vendosen me mirëkuptim të përbashkët midis dy qeverive. Ky akord

do të zgjaste për një periudhë 15 vjeçare. Për të gjitha punimet që do të kryheshin në

skelën e Durrësit do të përdoreshin punëtorët venda me përjashtim të punëtorëve të

specializuar që do të vinin nga Italia.

Me akordin e përkohshëm tregtar, shoqëritë tregtare italiane siguronin privilegje

të shumta, si p.sh importimin e lirë të mallrave italiane në Sqipëri, ndërsa eksportimi i

mallrave shqiptare në Itali duhej të merrte më përpara aprovimin e MInistrisë Italiane të

Financave. Qeveria shqiptare merr përsipër të sigurojë dh einkurajojë importimin në

Shqipëri të mallrave me origjinë italiane , me masa të volitshme për ta shtuar vëllimin e

tanishëm të eksportimeve italiane në Shqipëri. Akordi u nënskrua nga Dhimitër Berati për

palën shqiptare dhe Mario Indelli për palën Italiane.

Në protokollin plotësues të traktatit të tretisë dhe lundrimit qeveria shqiptare

pranonte të mos iqeshin tagrat doganore për eksportimin e peshkut dhe të leshit në Itali.

Ndërsa qeveria italiane hiqte dorë nga tagrat doganore për eksportimin e orizit italian në

Shqipëri. Shoqërisë EIAA i jepej ekskluziviteti për të bërë eksportimin në Itali të disa

artikujve të rëndësishëm bujqësorë dhe blegtoralë. Marrëveshja me shoqërinë nujqësoro-

tregtare EIAA i siguronte asaj të drejtën që në bashkëpunim me MInistrinë e Ekonomisë

Kombëtare të Shqipërisë të caktonte vetë çmimin e një sasie të caktuar mallrash

bujqësore. Njëkohësisht EIAA do të shërbente dhe si ndërmjetëse e tregtarëve shqiptarë

në tregun italian. Dalëngadalë tentakulat e qeverisë italiane po shtriheshin drejt

monopolizimit të tregtisë së jashtme. Shoqëria italiane lejohej që blerjet tì bënte

drejtpërdrejt nga prodhuesit shqiptarë, entet kooperativiste ose shoqëritë tregtare. Kësaj

shoqërie i jepej dhe funksioni i komisionerit, pasi ajo kishte të drejtën të eksportonte në

Itali mallart bujqësoro-blegtorale shqiptare. Presioni i qeverisë italiane e detyroi Mbretin

Zog që ta shfuqizonte ligjin e vjetër mbi tregtinë e jashtme dhe ta zëvendësonte atë me

një ligj tjetër më të përshtatshëm për interesat e saj. Me këtë politikë të qeverisë italiane,

kapitali italian filloi tì shtonte përpjekjet për tìu shmangur tarifave doganore. Kjo

lëvizje u mbështet fuqimisht edhe nga legata italiane në Tiranë duke i shtuar edhe

ndihmën që i vinte nga Banka Kombëtare e Shqipërisë.42

Krahas këtyre marrëveshjeve me karakter ekonomik u bënë tentative të fshehta

për të arritur dhe akorde me karakter ushtarak. Një marrëveshje sekrete që supozohet se u

nënshkrua me qeverinë italiane ishte ajo në fushën e bashkëpunimit ushtarak. Nga kjo

marrëveshje në arkën e shtetit shqiptar do të derdhej një shumë prej 3.500.000 fr.ari në

vit, për një financim të pjesshëm të ushtrisë shqiptare. Numri i ushtarëve dhe

42 Beqir Meta, Politika tatimore e shtetit shqiptar 1925-1939, Tiranë: Shkenca, 1999, fq.105.

27

nënoficerëve nuk duhej të kalonte shifrën prej 6.000 veta, ndërsa ai i oficerëve nuk duhej

të kalonte 675.43

Kjo marrëveshje e detyronte qeverinë shqiptare që në organizimin e aparatit

shtetëror dhe ushtrisë shqiptare të kishte vetëm organizatorë italianë. Kështu me këtë

organizim asgjë nuk mund të kalohej pa u vënrë re nga agjentët e Romës. Si kusht për

realizimin e saj qeveria shqiptare pranoi të rihapte shkollat private të mbajtura nga kleri

katolik dhe më 9 maj 1936 ajo shpalli zyrtarisht vendimin e rihapjes së tyre. Në

marrëveshje nuk mund të lihej pa u përmendur dhe rregullimi i skelës së Durrësit,

ndërtimi i rrugëve de objekteve ushtarake që do të siguronin një depërtim të shpejtë në

Shqipëri dhe më gjerë.

Nënshkrimin e një marrëveshjeje në fushën ushtarake e pohon dhe Dhimitër

Berati. Në një intervistë të dhënë pas lufte ai pohon ekzistencën e një klauzole sekrete.

Në shkëmbim të këtyre letësive financiare shqiptarët pranuan t`i njihnin italianëve një

sërë koncesionesh midis të cilave ishte ajo e portit të Durrësit. Zogu lejoi krijimin e një

koorporate që do të mundësonte financimin e mëtejshëm të këtij porti. Kjo koorporatë do

të funksiononte për një afat kohor 5 vjeçar dhe do të drejtohej nga italianët. Nga kjo

organizatë qeveria shqiptare siguroi një kredi që përbëhej nga 4 milionë fr.ari që jepeshin

nga Banka e Napolit, me qëllim krijimin e veprave thjesht me karakter tregtar. Afati për

shlyerjen e kredisë do të ishte 25 vjet e gjysëm dhe interesi i saj do të ishte shumë i vogël,

1%. Huaja e dhënë për organizimin e ushtrisë shqiptare nuk u parashikua të kthehej, po

ashtu dhe huaja për financimin e buxhetit të shtetit shqiptar.44

Të gjitha këto marrëveshje ishin pozitive sepse i dhanë një frymëmarrje të re

ekonomisë astmatike shqiptare, por nga ana tjetër e lidhën në mënyrë të pazgjidhshme

Shqipërinë me Italinë.Vartësia e qeverisë shqiptare ndaj asaj italiane ishte jetike.

Marrëveshjet rinovuan, krijuan infrastrukturën shqiptare, por me qëllimin për t`i shërbyer

ushtrisë italiane dhe kolonëve të saj.

43 I.Fishta, Ndërhyrja e kapitalit....fq.81.44 I.Fishta, Po aty, fq.82-83.

28

1.3 Politika territoriale e qeverisë fashiste të Musolinit

Politika kolonialiste e Italisë liberale dhe fashiste, ishte vetëm njëra nga qëllimet

për ta shtrirë forcën e saj përtej detit dhe për këtë arsye kërkonte të siguronte me çdo

kusht kontrollin direkt të territoreve dhe të popullsisë45. Dëshira e Italisë për të sunduar,

ishte shtrirë në Lindjen e Mesme në Amerinën Latine dhe në Ballkan. Politika italiane

dhe aksioni i saj shpreheshin nëpërmjet një penetrimi ekonomik dhe për pasojë kjo do të

sillte një politikë të fortë sunduese. Në regjimin e ri, rëndësi të posaçme mori edhe krijimi

i partisë fashiste, sipas modelit italian. Frymëzues i ideologjisë46 fashiste ishte Benito

Musolini. Pas pushtimit fashist, shtypi botonte një telegram, të nënshkruar nga disa

persona të rëndësishëm në atë kohë, në të cilën thuhej se të nënshkruarit i kërkonin Duçes

të krijonte në Shqipëri, Partinë Fashiste. Për të organizuar këtë parti, mbërritën në Tiranë,

më 23 prill 1939, ministri sekretar i PFI, Achile Starace, ministri i Punëve Botore, Gigli

Cobolli, dhe sekretari për çështjet shqiptare Zenone Benini47. Starace emëroi Giovanni

Giro si inspektor të Partisë Fashiste dhe Mario Bianchi si sekretar federal në pritmëri.

Formini i Partisë Kombëtare Fashiste Shqiptare (PKFSH) u festua me paradë

madhështore në sheshin Skëndërbej, ku u dukën edhe këmishat e para të zeza fashiste.

Ndërkohë Tefik Mborja ishte përzgjedhur si ministër sekretar i PKFSH-së. Pas disa

muajsh, Piero Parini zëvendësoi Giovanni Giron si inspektor të PKFSH-së48. Regjistrimi

në parti filloi më 24 korrik 193949. Organ i partisë ishte gazeta “Fashizmi”, numri i parë i

së cilës doli më 24 maj 1939 (dhe i fundit me 2 mars 1940). Ajo, përveç përhapjes së

ideologjisë fashiste, pati si qëllim edhe sulmimin dhe poshtërimin e Mbretit Zog

nëpërmjet shumë artikujve, në njërin prej të cilëve ai përmend dhe shkruan “për lugët e

florinjta”50. Në vitet e para të regjimit fashist, në Shqipëri ndodhën shndërrime të mëdha

ekonomike, si pasojë e futjes së kapitalit shtetëror ose privat italian. Grupet e mëdha

financiare si “Banca d’Italia”, “Banco di Napoli”, “Montecatini”, etj, krijuan degët e tyre

në Shqipëri.

45 Nicola Labanca. Oltremare. Storia dell’espansione coloniale italiana. Bologna: Il Mulino, 2002, fq. 471.46 Kastriot Dervishi. Historia e Shtetit Shqiptar 1912-2005, Tirane 2006, fq. 431-432.47 “Drita”, 23 prill 1939.48 “Liktori”, 10 janar 1940.49 “Fashizmi”, 23 korrik 1939.50 “Fashizmi”, 28 maj 1939.

29

Në mars 1940 numëroheshin 140 ndërmarrje të ndryshme ekonomike dhe dy vjet

më pas, 366 të tilla. Projekt i rëndësishëm mbeti ai i bonifikimit të përgjithshëm të 200

mijë hektarëve tokë të Shqipërisë i hartuar nga Ciano dhe senatori Prampolini dhe që

parashikonte vendosjen e 20 mijë kolonëve italianë. Punime të shumta u kryen në

kryeqytet. Sidomos qendra e Tiranës njohu ritme të reja zhvillimi, duke krijuar një

kontrast të madh me pjesët e tjera të qytetit. Për të përgatitur e shqyrtuar planet

rregulluese të Tiranës, Durrësit, Elbasanit, Korçës, Vlorës, Gjirokastës, Beratit, Sarandës,

e më gjerë, më 12 tetor 1939, u krijua Zyra Qendrore për Ndërtimet e Urbanistikën, pranë

Ministrisë së Punëve të Brendshme. Po kështu nisën të hartoheshin planet e reja

rregulluese të qyteteve, të cilat, hynin në fuqi vetëm me dekret të mëkëmbësit51. Në

Tiranë, u shtruan rrugët kryesore të qytetit si dhe u ndërtuan shumë objekte kryesore si

pallati i Liktorit (sot godina qendrore e universitetit), sheshi i Liktorit52 (sot Sheshi Nënë

Tereza) me objekte të tjera përreth, hotel “Dajti”, zyrat e Mëkëmbësisë, pjesa më e

madhe e punimeve të stadiumit kombëtar, materniteti, pallatet e nëpunësve, etj. U

ndërtuan ujësjellësa në Durrës, Shkodër, Vlorë, Gjirokastër, Berat, Elbasan; u shtruan

rrugët kryesore të vendit, si dhe zgjatimi i tyre në drejtim të kufijve53. Filluan rrugët e reja

Kukës-Peshkopi, Pukë-Kukës, Gramsh-Tresovë, si dhe konstruksionet e rrugëve

dytësore.

Këto ishin konçesionet italo-shqiptare, veprat botore për një zhvillim prej 2 mijë

km tërësisht të përfunduar, pajisjen e çdo komune me një mjek, përmirësimin e porteve,

përmirësimin e bujqësisë, arsimit, etj. Vetëm për bonifikimet, ishin parashikuar rreth 197

mijë hektarë tokë. Sipas të dhënave të Shefqet Vërlacit, në atë kohë në Shqipëri kishte 25

mijë punëtorë nga të cilët rreth 1.200 ishin italianë si specialistë54. Më 27 prill 1940 në

Kavajë, filluan punimet për ndërtimin e hekurudhës së parë Durrës-Labinot, me një

ceremoni ku morën pjesë, përveç kryeministrit Vërlaci, sekretari i përgjithshmëm i

Mëkëmbësisë Piero Parini, Xhaferr Ypi, Maliq Bushati, Andon Beça etj55. Punimet kishin

filluar edhe në Labinot. Thuhej se vitin e ardhshëm, trenat do të qarkullonin ndërmjet

Durrësit dhe Elbasanit me ngarkesa të çmueshme mallrash, mineralesh dhe udhëtarë.

Theksohej shfaqja rishtas e Vija Egnatia-s56. Por lufta do të pengonte mbarimin e saj. Në

kulmin e këtyre punimeve, bëri një vizitë tetë ditore (10-18 maj 1941) në Shqipëri

Vittorio Emanuele i III-të. Me këtë rast Shefqet Vërlaci shpërndau një manifest nëpër

Shqipëri rreth qëllimeve të vizitës së perandorit. Mbreti perandor përuroi edhe Pallatin

Mbretëror të nisur më parë nga Mbreti Zog. Këtu, ai kryesoi një mbledhje të Qeverisë

51 “Fletorja Zyrtare”, 25 tetor 1939.52 Opere del Fascismo, in “Tomorri”, Quotidiano Fascista d’Albania (ed. Italiana), Anno II, nr 258, 28ottobre 1942.53 Albania fascista, 1939, fq 147.54 Shevket Vërlaci. “Rendi i ri në Shqipëri”, Tiranë 1940, fq 1-15.

55 “Tomorri”, 28 prill 1940.56 Po aty, 2 maj 1940.

30

Shqiptare. Mbreti bëri disa vizita të ndryshme në jug të Shqipërisë, në zonat ku kishte

pasur më parë luftime57.

Në kuadër të politikës “vëllazërore” italianët patën një ndjeshmëri të veçantë ndaj

rrogave jetike. Në vijim të traditës së mëparshme, ata krijuan edhe një komision të

posaçëm më 19 dhjetor 1939, me disa anëtarë58. Ndër personat ose familjarët e trajtuar

vihen re ato të trashëguara nga koha, regjimi i mëparshëm, si dhe shumë nga

kundërshtarët politikë të Ahmet Zogut. Fashizmi tregoi kujdes edhe për figurat që kishin

qenë kundërshtarë politikë të Zogut.59 Nga ana tjetër, regjimi ushtroi përndjekje ndaj

kundërshtarëve politikë. Në Shqipëri u ndërtuan 3 kampe internimi, ku u internuan rreth 2

mijë vetë. Ndërsa jashtë Shqipërisë në territorin italian u internuan 795 vetë60. Por kjo

mbretëri kolonialiste italiane, e ashtu quajtur liberale dhe fashiste, nuk arriti kurrë

dimensione dhe vlera të tilla si fuqitë e tjera liberale britanike dhe franceze61.

Megjithë shprehjet e tij të preferuara se fashizmi “nuk është për eksport”, Musolini

caktoi shuma të mëdha të hollash për propagandimin e lëvizjes së tij jashtë shtetit, duke

shfrytëzuar për këtë qëllim ambasadat italiane, si edhe kanale të tjera jo zyrtare. Ai nuk e

fshehu synimin se fashizmi duhej të përhapej në gjithë botën. Ideologët e tij kërkuan

zhdukjen e “civilizimit protestant” nga Europa e Veriut. Në prill të vitit 1945, parti

fashiste kishte në dyzet vende të botës, kurse grupe këmishëzinjsh edhe në skajet më të

largëta. Fashistët ngritën domosdoshmërinë e një lëvizje antikomuniste ndërkombëtare.

Edhe jashtë shtetit, ai përdorte të njëjtat metoda si edhe brenda vendit. Musolini qe fort i

bindur se edhe në politikë ndjenja e frikës është më efikase se çdo simpati. S’tundej nga

parimi se “botën s’mund ta drejtosh, veçse me dajak”. Bashkëpunëtorët e tij më të

ngushtë ishin të mendimit se me politikën e jashtme, ai, merrej që të rregullonte politikën

e brendshme. Ose përpiqej ta largonte vëmendjen e opinionit nga vështirësitë e

brendshme, ose rrekej t’u mbushte mendjen italianëve se jashtë gëzonte një autoritet të

madh, Italia falë drejtimit të tij kishte arritur një sukses të madh. Të huajt i siguronte se

ishte për marrëdhënie bashkëpunimi dhe paqeje me të gjitha shtetet. Bënte një

propagandë shurdhuese të bazuar në përrallën e “madhështisë nacionale”. Italia përsëri

mund të bëhej kombi më i madh dhe më i fuqishëm si dikur. Ballkani ishte një hapësirë

që mund të shërbente fare mirë për zgjerimin e ndikimit të Italisë. Ballkani, me fqinjë

mjaft të dobët dhe plot rivalitete, jepte shans për sukses. Bullgarët ai, i mbështeti, që të

siguronin një port në ujrat e vakta të detit Egje. Ky ishte një ndër hapat e tij të parë. Duke

sulmuar Greqinë në vitin 1923, Musolini përgatitej njëkohësisht edhe për luftën ndaj

Turqisë, në mënyrë që të rrëmbente me forcë kolonitë e Azisë së Vogël, të cilat i ishin

premtuar Italisë.

57 Mbreti perandor në Shqipni, Tiranë 1941, fq 5-16.58 “Fletorja Zyrtare”, 16 janar 1940.59 Kastriot Dervishi. Historia e Shtetit Shqiptar 1912-2005, Tirane 2006, fq. 445.60 Agim Musta. “Burgjet e shtetit burg”, f.9.61 Nicola Labanca. Oltremare. Storia dell’espansione coloniale italiana. Bologna: Il Mulino, 2002, fq. 471.

31

Marrëveshja e tij me Jugosllavinë në janar të vitit 1924 rezultoi shumë e

suksesshme, sipas së cilës, Fiume bashkohej përfundimisht me shtetin italian. Këtu

Musolini tregoi se dinte të manovronte me metodat tradicionale të diplomacisë,

gjithmonë në dobi të Italisë. Musolini luftoi jo pak për të pasur një pozitë dominuese në

Shqipëri. Ai u mundua t’u mbushte mendjen shqiptarëve, se s’duhej të rrinin të vetmuar,

dhe se vetëm duke pranuar një protektorat italian, mund të siguronin një minimum

pavarësie. Ardhja e Zogut në pushtet me ndihmën jugosllave ngjalli mosbesim tek

Musolini. Në vitin 1925, u deklarua, ndonëse para kohe, se aneksimi i Shqipërisë, ishte

bërë, tanimë, një fakt i kryer. Një tjetër sukses diplomatik i Musolinit ishte njohja në vitin

1924 e Rusisë Sovjetike. Sakaq, i shkrepi në kokë se afrimi i komunizmit me fashizmin

mund të ishte i dobishëm në luftën e tyre të përbashkët kundër liberalizmit. Disa

nënvizuan, se këto dy regjime shëmbëllenin, aq shumë me njëri-tjetrin, sa fashizmi

qëllimisht kishte huazuar disa forma komuniste. Dikur Musolini kishte qenë e krahut

bolshevik të partisë socialiste italiane dhe në vitin 1924 e shfaqi haptazi adhurimin e tij

për Leninin. Trocki ishte shprehur se Musolini është nxënësi i tij më i mirë. Me gjithë

persekutimin e komunistëve në Itali, ambasadori rus në Romë, ndryshe nga diplomatët e

tjerë nuk ngurroi të pranonte ftesën e Musolinit në një pritje diplomatike. Fill pas vrasjes

së Mateotit, Musolinit i erdhi shumë inat që nuk arriti t’i njihte i pari sovjetët. Ia kaluan

anglezët. Për këtë protestoi ashpër edhe në Moskë edhe në Londër.

Musolinit i pëlqente të punonte nën rrogoz. Në mjaft raste agjentët e tij personalë

vepronin pa dijeninë e ambasadorëve. Në vitin 1924, me anën e një gjenerali që çoi në

Gjermani, ai i ofroi ndihmë krahut të djathtë, me synimin e një përmbysjeje. Po në vitin

1924 Musolini dërgoi fshehurazi armë në Gjermani, megjithëse para ca kohësh Italia

firmosi traktatin e paqes. Madje ai shkoi më tej, ofroi edhe gazra helmuese, në një kohë,

që uzinat kimike italiane vuanin për punë. Në fillim, Musolini e mbështeti pa rezerva

idenë e bashkimit të Gjermanisë me Austrinë. Mandej, ai, e kuptoi se ekspansioni

territorial i Gjermanisë mund ta rrezikonte edhe atë vetë. Kjo e gjë e bëri të ndryshonte

mendim, duke kërcënuar se do të ndërhynte me armë. Krahinën më veriore, Tirolin e

jugut, me një popullsi kryesisht gjermanofolëse. Italia e mori Austrisë në vitin 1919 dhe e

emërtoi Alto Adixhe. Popullsia e kësaj krahine, së bashku me atë të rajoneve

sllovenishtfolëse, arrinte deri në gjysmë milionë. Kësaj popullsie, Musolini i garantoi se

do t’u mbronte gjuhën, zakonet dhe autonominë administrative. Mandej ai, e pa më të

arsyeshme ta “italianizonte” këtë territor, të mbyllte shkollat, të ndalonte mësimin në

gjuhën amtare, të hiqte vetadministrimin lokal, të konfiskonte pronat, madje dhe t’i

detyronte të pagëzoheshin me emra italianë. Austriakët protestuan për këto shkelje.

Musolini u mbrojt, duke thënë se nuk lejon askend të ndërhyjë në punët e brendshme të

Italisë. Në tetor të vitit 1925, në Lokarno u takuan përfaqësuesit e shteteve kryesore të

Evropës, për të diskutuar kufirin franko-gjerman mbi Rein.

Shtypi italian shkroi se Duçja pati sukses në këtë konferencë, por harroi të thoshte

se ai vetëm një herë u paraqit aty dhe ndenji gjithsej disa minuta. E shikonin të gjithë me

32

përbuzje. Gazetarët, që ishin në dijeni për krimet e fashizmit në Itali, e bojkotuan

konferencën e shtypit. Më përpara Musolini kishte mbajtur një qëndrim kritik ndaj

kolonializmit. Në momentin e parë që erdhi në pushtet e gjithë ajo retorikë

antikolonialiste u adaptua nga vetë ai. Bashkëpuntorët e tij rendën t’i shpjegonin se Italia

nuk i kishte mundësitë ekonomike dhe financiare për ekspansion kolonial. Musolini nuk i

pranoi argumentat e tyre. Publikisht, ai, i sulmonte francezët dhe anglezët për egërsinë

ndaj kolonive të tyre. Sistemi fashist, përkundrazi, karakterizohej nga një politikë, që

kërkonte “rrugë të mesme midis egërsisë anglo-franceze dhe lëshimeve bujare të

liberalëve, që drejtuan Italinë gjer në ardhjen e fashistëve”. Guvernator në Somali,

Musolini caktoi Cezare de Berryn, komandantin e milicisë fashiste, i cili qe diskretituar

për krimet e rënda që kishte bërë në Itali. Në Somalinë e varfër dhe të pambrojtur, Cezare

de Berry u tregua më barbar dhe më mizor. U përpoq ta shndërronte këtë vend në një

bazë ushtarake italiane. Përdhunoi zakonet e popullit, duke hyrë në xhami me kalë, dha

urdhër të digjeshin dhe të grabiteshin fshatrat kryengritëse. Për të ngritur prestigjin e

regjimit fashist, urdhëroi të pushkatoheshin me qindra robër të burgosur.

Qeveria e Musolinit vendosi të dërgonte kolonë italianë në Afrikën Lindore.

Vetëm kështu mund të përjetësoheshin në këtë rajon strategjik. Në fillim, ata u vendosën

në Somali dhe mandej, dalëngadalë, do të zinin tokat e Etiopisë, megjithë premtimet se

do të respektonte pavarësinë e Etiopisë. Në vitet 1921-1923, ai thuri plane të egra për ta

vënë Etiopinë nën protektoratin italian. Me të ardhur në pushtet, Musolini jo pak

vëmendje i kushtoi edhe Libisë. Ai vuri në diskutim marrëveshjen e qeverisë liberale

italiane, që i garantonte popullsisë arabe në Tripoli dhe Kirenaiki, lirinë e fjalës dhe të

mbledhjes. Guvernatori Xhuzepe Volpi, ndonëse jo kaq i egër sa de Berry në Somali,

ndëshkonte mizorisht çdo udhëheqës fisi që guxonte të kritikonte shkeljet flagrante të

kësaj marrëveshje. Në vitin 1926, Musolini mbërriti në Libi, gjithë pompozitet, me dy

kryqëzorë dhe me pesëmbëdhjetë anije të tjera luftarake. Duke frikësuar me madhështinë

dhe fuqinë e tij popullsinë vendase, ai mendonte të depërtonte në këto territore për një

periudhë pesëdhjetëvjeçare. Por vizita e tij bëri efekt të kundërt. Italisë i kushtoi shumë

shtrenjtë lufta kundër rebelëve libianë. Le të themi se, administratorët fashistë në Libi,

Somali dhe Eritre bënë dhe vepra të mira. Në këtë koloni, Italia më tepër shpenzoi se sa

fitoi. Kuptohet, jashtë dëshirës së saj. Guvernatorët ndihmuan në ndalimin e skllavërisë,

në çrrënjosjen e sëmundjeve ngjitëse dhe të armiqësive mes grupeve të ndryshme. E

prapë, të gjitha këto u bënë përmes mizorive të pashembullta dhe përmes një politike

raciste. Qëllim kryesor fashizmi kishte sundimin dhe skllavërimin e popujve dhe kurrsesi

zhvillimin ekonomik dhe përmirësimin e nivelit të jetesës. Një detyrë tjetër e politikës

koloniale fashiste ishte krijimi i situatave të padëshërueshme në vendet e tjera. Kështu,

për shembull, duke dërguar armë në Jemen për t’i përdorur kundër Anglisë, fashistët

shpresonin ta shndërronin detin e Kuq në një zonë “kryesisht të ndikimit italian”.

Musolini e përshëndeti ndërhyrjen shpirtërore të Rusisë ndaj gadishullit Arabik, me

mendimin se Italia s’do të kishte veçse përfitime, nga mungesa e stabilitetit, pasojë e

33

depërtimit të komunizmit në botën arabe. Musolini e shtroi disa herë çështjen e

gllabërimit të Marokut. U zhvilluan madje edhe bisedime, që në këtë vend të

ndërtoheshin dy baza ushtarake. Duke u fryrë konflikteve në këtë rajon të botës, ai

dobësonte pozitat e Spanjës dhe të Francës dhe hapte rrugën për një prani më të madhe të

Italisë.

Një shtet tjetër ku Musolini demonstroi karakterin fashist të politikës së tij ishte

edhe Afganistani. Ai e nuhati se ky vend do të luante një rol përcaktues në politikën e

Azisë Qendrore, ndaj në vitin 1925 dërgoi atje armatime me bollëk. Në Afganistan qe

dënuar një italian me vdekje, për shkak se kishte kryer një vrasje. Pa kërkuar shpjegime,

Musolini, me arrogancën që e karakterizonte, i dërgoi një ultimatum Afganistanit, duke i

kërkuar një dëmshpërblim prej 6000 stërlinash angleze si dhe pranimin publikisht të fajit

për goditjen që i kishte dhënë prestigjit të Italisë. Nga një vend mik marrëdhëniet e Italisë

me Afganistanin u bënë armiqësore. Sakaq, dha urdhër të mos botohej në shtyp ky

ultimatum, nëse Afganistani do ta kundërshtonte dhe do të ndihej i fyer. Në vitin 1925,

Musolini formuloi parimet kryesore të politikës së jashtme italiane. Ai synonte krijimin e

një perandorie, objektivi i ardhshëm ishte të bëhej i lavdishëm dhe autoritar, “të rriste një

brez të ri luftëtarësh, që s’do t’i trembeshin vdekjes”. Parulla “fryma luftarake të

përshkojë çdo qelizë të jetës”, shprehte më së miri thelbin e fashizmit. “Pafuqia përbën

krim, çdo italian duhet t’i nënshtrohet pa ngurrim mobilizimit, madje edhe në kohë

paqeje”. Tanimë, “paqëzimi”, nuk i kishte më hije Italisë. Musolini ëndërronte për një

aviacion ushtarak që të zotëronte qiellin. Italianët duhej të mësoheshin me mendimin se

jetonin në një “shtet, që përherë ndodhej në gjendje lufte”, për faktin e thjeshtë se ky

shekull do të përmendej në histori, “si shekulli i sundimit italian”. Musolini kishte arritur

në përfundimin se Europa duhej të shndërrohej në një bllok çeliku fashist. Ai kishte

krijuar bindjen se Franca edhe Anglia kishin hequr dorë nga idealet liberale, dhe kishin

pranuar, pa mëdyshje, dështimin e sistemit parlamentar. Bindja e tij ishte se fashizmi do

të përhapej anekënd, pavarësisht nga simpatitë dhe antipatitë.

34

1.4 Qytetet shqiptare në vitet e para të ‘900-tës

Qyteti shqiptar i viteve të para të 900-tës njohu disa zhvillime edhe nga pikëpamja

urbanistike, ndonëse ritmet e përparimit në këtë fushë ishin tepër të ngadalta. Faktori

kryesor nxitës në këtë drejtim ishte rritja e kërkesave jo vetëm për ndërtime banesash, por

për godina social-kulturore e administrative, të cilat do të plotësonin nevojat që sillte

organizimi i ri shteteror i vendit. Urbanistika dhe arkitektura e qyteteve Shqiptare në

gjysmën e parë të shekullit të XX-të kishte një fizionomi mesjetare (fig.3). Në vitet e para

të 900-tës urbanistika shqiptare filloi t’i nënshtrohej studimeve të mirëfillta të cilat

tentuan t’i jepnin qyteteve shqiptare pamjen e qyteteve europiane. Në këto kushte,

menjëherë pas Kongresit të Lushnjes, qeveritë shqiptare që erdhën në pushtet, përgatitën

dhe miratuan një sërë ligjesh që kishin të bënin me sistemimin urbanistik të qyteteve. Në

këtë kuadër, Këshilli i Ministrave, me 4 shtator 1922 miratoi ligjin për rregullimin e

sistemimin e rrugëve dhe ndërtesave të çdo qyteti, duke e përshtatur me planin e

përgjithshëm të tyre 62.

Për vënien në zbatim të këtij ligji, në vjeshtën e vitit 1922, Këshilli i Lartë i

Shtetit shqiptar urdhëroi krijimin e Zyrës Teknike të Bashkive. Kjo zyrë do të kishte si

qendër Bashkinë e Tiranës dhe do të përbëhej prej 4 inxhinierësh (1 arkitekt, 1 inxhinier

elektrik, 1 inxhinier ndërtimi dhe 1 inxhinier hidroteknik) që do të silleshin nga jashtë. 63

Zyra teknike do të mbulonte të gjitha qytetet dhe do të merrej me hartimin e

planeve rregulluese të tyre, me përpilimin e hartave të ndryshme topografike, si dhe

kryerjen e çdo veprimi tjetër në fushën e urbanistikës që do t’u nevojitej bashkive. 64

Në mënyrë që të përballohesin shpenzimet e kësaj zyre dhe të siguroheshin

materialet që i nevojiteshin, të gjitha bashkitë e qyteteve duhej t’i dërgonin Bashkisë së

Tiranës 8% të të ardhurave të tyre të përgjithshme. Por, pavarësisht nga ligjet e hartuara

dhe krijimi i kësaj zyre, deri në fund të vitit 1924, pak u punua në drejtim të sistemimit

urbanistik të qyteteve. Në një qarkore që Ministria e Punëve Botore dhe e Bujqësisë u

drejtonte prefekturave të vendit në fund të vitit 1924, theksohej se në qytetet e Shqipërisë

62 AQSH, Fondi 246, 6.8.1923, dos.6, dok.1163 AQSH, Fondi 249, 14.9.1922, dos. 1-469, dok.2564 Idem.

35

po shpenzoheshin mjaft të holla për të realizuar planet e tyre. Por ato kishin rënë në duart

e njerëzve jo kompetentë dhe të gjitha shpenzimet po shkonin dëm.65 Si rrjedhim, asnjë

prej planeve rregulluese të qyteteve nuk u hartua ashtu siç duhet gjatë këtyre viteve.

Ndryshimet më të mëdha nga pikpamja urbanistike dhe arkitektonike krahasuar me qytete

të tjera shqiptare në këto vite, i pësoi Tirana, e cila u caktua në Kongresin e Lushnjes,

kryeqyteti provizor i Shqipërisë.66 Caktimi si kryeqytet i vendit e gjeti Tiranën fare të

papërgatitur nga pikëpamja urbanistike67, prandaj edhe Tirana e ndjeu menjëherë nevojën

e ndërtimeve të reja, projektimeve dhe sistemimeve urbanistike. Por që në fillim dolën

një sërë problemesh që lidheshin me mungesën e materialeve, kuadrove, specialistëve me

përvojë në fushat përkatëse etj,. Organet e larta administrative e disa nga përfaqesuesit e

huaj u vendosën si mundën, nëpër banesat e qyteteve, që ishin në një gjendje më të mirë.

Pra lokalet më të nevojshme administrative dhe shoqërore-kulturore së bashku me

shërbimet fillestare komunale, mungonin tërësisht.

Duke parë mundësitë reale të shtetit të sapoformuar dhe me ato që lejonte gjendja

konkrete e qytetit, u morën disa masa në këtë drejtim. Që në fillim të vitit 1921, Bashkia

e Tiranës kërkoi të merrte një inxhinier arkitekt për nevojat urbanistike të qytetit. Por me

gjithë përpjekjet e saj, ajo nuk mund të gjente një specialist të tillë me atë rrogë që ia

lejonte buxheti. 68 Në vitin 1922 filloi puna për hartimin e planit topografik të Tiranës, i

cili do të shërbente si bazë për rregullimin e mëtejshëm urbanistik të tij. Mungesa e një

plani të tillë u linte dorë të lirë qytetarëve, të cilët gjatë ndërtimit apo sistemimit të

shtëpive të tyre nuk kishin marrë parasysh zhvillimin në prespektivë të qytetit.69 Ky plan

u hartua nga inxhinier Eshref Frashëri, në bazë të një kontrate që kishte lidhur me të

Bashkia e Tiranës. Për shkak të disa pasaktësive teknike, plani në fjalë iu nënshtrua një

kontrolli të hollësishëm nga Instituti Gjeografik i Firences, i cili bëri edhe ndryshimet

përkatëse. 70 Mirëpo ky plan rregullues ishte një studim urbanistik i pjesshëm dhe binte

ndesh me mundësitë financiare të shtetit dhe të Bashkisë së Tiranës. Për këtë arsye ai nuk

u miratua. Megjithatë nevojat imediate bënë që në Tiranë që në fillim të viteve ‘20 të

bëheshin disa ndërtime. Në vitin 1922, me urdhër të qeverisë, u hoqën varrezat, të cilat

ndodheshin të shpërndara pranë çdo xhamije, dhe u sistemuan në periferi larg lagjeve të

65 AQSH Fondi 617,1.9.1924, dos. 1912, dok.39. Ky dokument ndodhet i botuar edhe tek fletorja zyrtare,6.11.1924.66 Zgjedhja përfundimtare e kryeqytetit të vendit u bë objekt debatesh të ndezura gjatë këtyre viteve.Përfaqësues të shumtë të opinionit publik nga qytete të tilla si: Shkodra, Korça, Durrësi, Vlora, Elbasanietj., duke e parë çështjen e zgjedhjes së kryeqytetit të lidhur ngushtë me secilin nga qytetet e mësipërme,luftonin secili grup me argumente që këtë status ta fitonte qyteti i tyre. Mirëpo qyteti i Tiranës edhe pse nëkëtë kohë nga pikpamja e zhvillimit qëndronte pas qyteteve të lartpërmendura, kishte dy avantazhekryesore për të qenë kryeqyteti ardhshëm i Shqipërisë që ishin: pozita mesvendore dhe largësinë prej vijëskufitare gjë që shamngte rrezikun e ekspozimit ndaj rreziqeve të jashtme. Pikërisht për këto arsye, asShkodra dhe Korça, as Vlora dhe Durrësi nuk mund të luanin rolin e kryeqytetit shqiptar.67 K.Miho. Trajta të profilit urbanistik të qytetit të Tiranës, Tiranë 1967, f. 117.68 AQSH, Fondi 252, 3.2.1921, dos.660, dok.6.69 AQSH. Fondi 252, viti 27.7.1921, dos.660,dok 27.70 Tirana (1604-1937). Botuar nga Bashkia me rastin e 25 vjetorit të Pavarësisë së vendit., Tiranë, 1937, f.26.

36

banuara. Në vend të tyre u ndërtuan një sërë lulishtesh publike, të cilat e zbukuruan mjaft

qytetin. Një nga faktorët kryesorë që ngadalësonte shumë ndërtimet në kryeqytet, ishte

mungesa në masë e materialeve të ndërtimit (hekuri dhe çimentoja). Këto materiale

tregtarët dhe spekulatorët i shisnin me çmime shumë të larta, gjë që pengonte qytetarët që

të rikonstruktonin shtëpitë e tyre ekzistuese.71 Rrjeti rrugor i kryeqytetit në vitin 1922

përbëhej si nga rrugë kryesore, ashtu edhe nga rrugë që lidhnin lagjet me njëra-tjetrën.

Kishte edhe rrugica vetëm për këmbësorët. Disa prej tyre ishin shtruar me kalldrëm,

kurse shumica ishin të shtruara me dhe.

Rruga e vjetër e Durrësit, e cila përshkronte në mënyrë diagonale qytetin, ruante

pothuajse të njëjtën strukturë që ajo kishte pasur në vitin 1785 kur u ndërtua.72 Gjatë

viteve 1922-1923 u rregullua dhe u asfaltua rruga e Durrësit. Kjo rrugë u zgjerua 20 m

deri në 1 km gjatësi dhe kushtoi rreth 212500 franga ar. Për ndërtimin e saj u prishën

shumë shtëpi e disa lulishte, sepse rruga e vjetër ishte me shumë kthesa dhe nuk lejonte të

shihej prej saj qendra e qytetit. 73 Në këtë periudhë u hap edhe bulevardi “28 Nentori”.

Gjithashtu u morën masa edhe për mbjelljen e pemëve në qytet, të cilat ishin të

domosdoshme jo vetëm për zbukurimin e qytetit, por edhe për higjenizimin e tij. 74 Në

Tiranë u ndërtuan gjatë këtyre viteve edhe disa godina të reja shtetërore dhe social-

kulturore. Të tilla ishin Pallati i Oficerëve, që më vonë u bë selia e Parlamentit (sot Teatri

i Kukullave), shkolla bujqësore në periferi të qytetit etj. Në kuadrin e rregullimit

urbanistik të kryeqytetit, Bashkia vendosi në vitin 1924 që të hiqeshin hanet nga pazari i

qytetit dhe të vendoseshin diku në periferi të tij. Kjo masë u shoqërua me debate dhe

rezistencë të madhe ngaj hanxhinjtë, të cilët e konsideruan atë si cënim të interesave të

veta.75 Përsa i përket kanalizimit të rrugëve, gjë që ishte një nevojë urgjente në ato vite,

nuk u bë asgjë, sepse edhe rrugët që u zgjeruan dhe u hapën, u ndërtuan me shumë

shpejtësi, e imponuar kjo nga nevoja për transformimin e shpejtë të kryeqytetit; për

rrjedhojë ato nuk u pajisën me sistemin e duhur të kanalizimit.

Qytetet e tjera, përsa i përket pamjes së përgjithshme urbanistiko-arkitektonike, në

këto vite nuk pësuan ndryshime rrënjësore në krahasim me periudhën paraardhëse. Ajo

që i dallonte ato në këtë periudhë ishte konsolidimi, përmirësimi dhe shpënia përpara e

shumë zgjidhjeve të zbatuara më parë në urbanistikën e tyre, ndërsa nga ana tjetër, si

rezultat i kushteve të reja historike lindën dhe u zhvilluan disa procese të reja. Disa qytete

pësuan ndryshime të dukshme urbanistike e disa të tjera mbetën me pamjen e tyre të

mëparshme. Qyteti i Vlorës në të vërtetë paraqitej i ndryshuar, duke bërë një krahasim me

shpalljen e Pavarësisë. Këto ndryshime në më të shumtën e tyre, ishin realizuar në kohën

e pushtimit italian të qytetit. Italianët ngritën disa godina, kryesisht shtëpi banimi, hotele,

spitale, ndërtuan ujësjellësin për furnizimin e ujit të pijshëm të qytetit, sistemuan disa prej

71 AQSH, Fondi 680, viti 1924, dos. 80, dok. 3072 K.Miho. Trajta të profilit urbanistik të qytetit të Tiranës, Tiranë 1967, f. 138.73 Tirana, Tiranë, 1924.74 AQSH, Fondi 252, viti 1922, dos.465, dok.48.75 AQSH, Fondi 252, viti 1924, dos.484, dok.4-30.

37

moçaleve në periferi të tij dhe pajisën me shtylla ndriçimi rrugët kryesore. Në këto vite

Vlora vazhdoi të ruajë atë skemë urbanistike të krijuar gjatë viteve të Luftës së Parë

Botërore, duke u pajisur edhe me disa ndërtesa të reja, që ishin kryesisht banesa për

strehimin e popullsisë.

Në fillim të viteve ‘20 hapet një faqe e re në historinë e Shqipërisë. Qendrat e

tjera urbane si Gjirokastra, Berati, Durrësi, Kavaja etj., vazhduan të ruanin gjendjen e

mëparshme urbanistike. Përsa i përket anës arkitektonike, dukuri e përgjithshme e këtyre

viteve ishte ndërtimi i banesave të tipit të ri. Tipet e ndërtesave tradicionale prej kohësh

nuk po ndërtoheshin më. Banesa e mbyllur e tipit të ri u ndërtua në këto vite në të gjitha

qendrat urbane si në Korçë, Elbasan, Berat, Vlorë, Tiranë etj. Ky tip banese duke marrë

nuanca lokale, veçanërisht në dekorin e jashtëm, u bë mbizotërues në të gjitha qytetet e

vendit. Qytetet shqiptare76 gjatë gjysmës së parë të viteve 20-të nuk patën ndryshime të

mëdha në fushën e urbanistikës. Sigurisht nuk mund të pritej ndonjë ndryshim rrënjësor

brenda 4 viteve, aq më tepër kur ritmet e zhvillimit të industrisë, tregtisë, trasportit etj.,

ishin të ulta. Për më tepër, për shkak edhe të mundësive të kufizuara, fondet e akorduara

nga shteti shqiptar në këtë fushë ishin mjaft të vogla dhe mungonin agjensitë private

industriale apo bankare që të investonin në këtë drejtim.

Duhet të nënvizojmë se qytetet e vendit tonë deri në vitin 1924, pavarësisht se u

zhvilluan me ritme të ngadalta, përjetuan disa ndryshime në fizionominë e tyre

ekonomike, politiko-shoqërore, administrative, urbanistike dhe arsimore-kulturore në

krahasim me vitet e mëparshme. Pas marrjes së pushtetit nga ana e forcave të Zogut77,

nga fundi i vitit 1924, dhe raporteve që u krijuan përfundimisht me fashizmin italian, u

ndërtua një infrastrukturë e re rrugore si edhe ura78 të një rëndësie të veçantë edhe për

sistemin e sotëm rrugor. Të gjitha këto ndërtime ishin objekte ekskluzive të kapitalit

italian, me ndonjë përjashtim të vogël edhe të sipërmarrjeve të tij.

Qyteti79 shqiptar, ndonëse me ritme të ngadalta, njohu gjatë kësaj periudhe një

rritje të mëtejshme. Por kjo rritje nuk u ndje njëtrajtësisht në të gjitha qytetet. Një pjesë e

tyre, që në periudhat e mëparshme kishin arritur një nivel relativisht të lartë zhvillimi, si

Berati, Gjirokastra, Elbasani etj., mbetën në të njëjtën fazë zhvillimi, pa mundur të bënin

hapa të dukshme përpara. Përveç Korçës dhe Shkodrës, të cilat jo vetëm e ruajtën, por e

forcuan edhe më tepër rolin e tyre në jetën ekonomike e shoqërore të vendit, kushtet e

reja që u krijuan në qytete do të krijonin terrenin e përshtatshëm për një zhvillim të

mëtejshëm të qyteteve shqiptare gjatë kësaj periudhe. Ndër to mund të përmendim

76 Valentina Duka, Qytetet e Shqipërisë në vitet 1912-1924. Tiranë : Toena, 1997. f. 34.77 Historia e Shqipërisë, Tiranë 1969, f.38.78 AQSH, Fondi MPPB, viti 1923/ndërtimi i urave.79 Pirro Thomo, Korça Urbanistika dhe Arkitektura. Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Tiranë, 2012, fq.276-279.

38

Tiranën, sidomos pas shpalljes së saj si kryeqytet, Durrësin80, Vlorën, e deri diku,

Sarandën.

Ky zhvillim solli me vete dhe rritjen e kërkesave për ndërtime, jo vetëm për

plotësimin e nevojave të ngutshme për banim, si rezultat i shtresës së popullsisë, por edhe

për plotësimin e nevojave që sillte organizimi i ri shtetëror dhe ekonomik i shtetit të

pavarur shqiptar. Kështu që tiparet kryesore që u formuan gjatë zhvillimit urbanistik e

arkitektonik të kësaj periudhe u kushtëzuan nga njëra anë, nga arritjet e periudhës

pararendëse dhe, nga ana tjetër, nga karakteri i ri ekonomiko-shoqëror në këtë periudhë.

Organizimi i shtetit të pavarur shqiptar ngriti kërkesa të tilla, të cilat zgjeruan gamën e

gjinive ndërtimore, disa prej tyre të panjohura më parë. Kështu gjatë kësaj periudhe u

ngritën ndërtesa me karakter administrativ si (prefektura, bashki, ministri, legata etj.),

ndërtesa me karakter social-kulturor si (hotele, spitale, shkolla, biblioteka, kinema etj.),

ndërtesa me karakter tregtar të shpërndara në lagjet e banuara, si banka etj., gjithashtu

ndonëse të pakta, filluan të ndërtoheshin edhe banesa kolektive. Nga ana tjetër rritja e

shpejtë e disa qendrave, si dhe shumëllojshmëria e problemeve urbanistike, krijuan

domosdoshmërinë e hartimit të planeve rregulluese të qyteteve. Por kompleksiteti i

problematikës arkitektonike dhe urbanistike kërkonte futjen e mendimit projektues të

specializuar, kështu që gjatë kësaj periudhe filloi të ndjehej veprimtaria e inxhinierëve

dhe arkitektëve, si vendas, ashtu dhe të huaj. Veprimtaria e specialistëve të shkolluar solli

si pasojë një farë ngushtimi të sferës së krijimtarisë së mjeshtrave popullorë, por jo

ndërprerjen e saj. Kristalizimi qysh herët i një tipologjie banese relativisht të përparuar

për të plotësuar kërkesat e mënyrës së re të jetesës, rritja e mundësive teknike e

teknologjike të ndërtimit dhe shtimi i llojeve të materialeve ndërtimore të përdorura,

krijuan kushte të favorshme për përqendrimin e vëmendjes edhe në trajtimin arkitektonik

e dekorativ, në përpunimin e detajit arkitektonik. Këto tipare të përgjithshme i japin një

përmbajtje të re urbanistikës dhe arkitekturës të qytetit shqiptar.

Nga qeveria Zogiste u lidhën disa marrëveshje ekonomike, marrje huash nga një

grup financiar italian, të quajtur SVEA (Societa’ per lo sviluppo economico dell’Albania)

Shoqëria për zhvillimin ekonomik të Shqipërisë, pas të cilit qëndronte vetë qeveria

italiane. Ashtu siç e cilësonte emërtimi i shoqërisë, sipas programit fillestar, gati gjysma e

fondeve, do të investoheshin për përmirësimin e bujqësisë dhe pjesa tjetër për punimet e

ashtu quajtura botore (për ndërtime të karaktereve të ndryshme). Këtij programi81 të vitit

1925, iu bënë ndryshime thelbësore. Pasi këto fonde u rishikuan, ato patën një realizim të

masës mbi 50%, për ndërtime rrugësh, urash, portesh detare, një pjesë për ndërtime

administrativo-ushtarake dhe një pjesë për studime e projektime etj. Për bujqësinë, u

80 L. M. Ugolini, Albania Antica, Ricerche archeologiche, vol. 1, Societa’editrice d’Arte illustrate(S.E.A.I.), Roma-Milano 1927, f.11.81 Historia e Shqipërisë, Tiranë 1969, f.38. Sipas shtypit të kohës më 24.3.1926 ishte shpallur se gjysma evlerës së përgjithshme të huasë do të përdorej për bujqësinë. Më 16.8.1927 u tha se ky fond do tëpërgjysmohej. Rreth një vit më pas, kjo kuotë u zbrit në 12.5 përqind. Më pas nuk u fol më për këtë çështje.Por faktet treguan se për bujqësinë shqiptare u investua një shumë e papërfillshme.

39

caktua një vlerë fare e vogël dhe për këtë arsye nuk pati asnjë zhvillim. Personeli teknik i

vetë huadhënësit nëpërmjet specialistëve të tyre dhe në bashkëpunim me sipërmarrësit

italianë prej viteve 1927-1928 e deri nga mesi i viteve ’30, nisi një veprimtari ndërtuese.

Ndërtimi i një kryeqyteti ishte një ngjarje domethënëse nga shumë pikëpamje si

ajo shoqërore, ekonomike, politike dhe kulturore (fig.4). Arkitektura moderne dhe kalimi

nga një qytet i vogël në zemër të vendit në kryeqytet të identitetit të ri kombëtar të

shqiptarëve erdhi si pasojë e qartësimit të arsyeve që i dhanë jetë këtij transformimi dhe

rolin e luajtur nga kultura arkitektonike italiane.

Në këtë periudhë shfaqen qartë interesat italiane kundrejt Shqipërisë që në fillim

të viteve ‘900 vinin si pasojë e domosdoshme për të ushtruar kontrollin mbi Adriatik

ndërmjet kanalit të Otrantos dhe për të shërbyer në territorin shqiptar për një penetrim

ekonomiko-financiar në të gjithë zonat e ballkanit. Këtyre objektivave të qarta nuk iu

përgjigj kurrë një politikë me të njëjtat qëllime, pra nëse qeveritë liberale vepruan

gjithmonë me pasiguri edhe qeveria fashiste veproi në të njëjtën mënyrë. Musolini ndoqi

në Shqipëri një politikë të gjerë dhe kishte për qëllim të ushtronte një kontroll indirekt

nëpërmjet një lloj protektorati, duke mos përjashtuar edhe mundësinë e një sundimi

ushtarak. Edhe planet e përpunuara nga forcat e armatosura italiane të vitit 1927 e në

vijim, kuptuan këtë orientim të drejtpërdrejtë, i cili reflektohej negativisht në fundin e

politikës fashiste drejt Shqipërisë së mbretit Zog, kështu aksioni i trupave italiane në prill

të vitit 1939 nuk u quajt si një shkatërrim vetëm për mospërputhjen absolute të

kundërshtarit. Vazhdimësia e gjatë e projekteve ushtarake dhe ndërhyrjet e vazhdueshme

të lidershipit fashist tregojnë një pasqyrë të rëndësishme të mënyrës së të vepruarit të

regjimit, duke vënë në dukje cektësinë dhe improvizimin e një strategjie politike-

ushtarake agresive, ndikuar sigurisht, që nga viti 1938, nga një mjedis ndërkombëtar që

ndryshon me shpejtësi, por pa dyshim të bazuar në aspiratat në disproporcion me

mundësitë reale të vendit.

40

1.5 Gërshetimi i historisë shqiptare dhe asaj ndërkombëtare si edhe

zhvillimi urbanistik i vendit

Rrjedha historike e kolonizimit italian në Shqipëri pati një zhvillim të veçantë.

Historia e viteve të fundit në vend lidhej me ndarjen e Ballkanit që fuqitë e mëdha të

Evropës filluan të bënin me Kongresin e Berlinit në vitin 1878. Çështja shqiptare82, u

përmend në fillim të viteve ‘900, edhe pse gjatë punëve të kongresit berlinez ishte krijuar

një “komitet qendror për mbrojtjen dhe të drejtat e kombit shqiptar”, i mbështetur nga

Turqia, që përpunoi projektin për një shtet autonom, duke tentuar t`i nënshtrohet ndikimit

të Perandorisë Turke dhe të shteteve perëndimore. Në vitet e para të shekullit ndodhën

shumë ngjarje që ndryshuan kuadrin e raporteve ndërkombëtare: marrja e pushtetit nga

"turqit e rinj" aneksimi i Bosnje-Hercegovinës Austrisë dhe i Kretës Greqisë, shpallja e

pavarësisë në Bullgari, synimet e Italisë ndaj Egjeut dhe Libisë. Në këtë situatë

komplekse ndërvepruan patriotët shqiptarë. Në vitin 1912 Komiteti, i mbledhur në Vlorë,

shpalli pavarësinë e vendit, e cila do të sanksionohej nga Kongresi i Bukureshtit në vitin

1913 dhe në vitin e ardhshëm, nga Kongresi i Londrës.

Në vitin 1914 në Firence një «Komision për vendosjen e kufijve», me mandatin e

Lidhjes së Kombeve, stabilizoi ndarjen e territoreve shqiptare në dorë të Turqisë

ndërmjet Greqisë, Serbisë dhe Malit të Zi. Në fronin e ri shqiptar u vendos Princi

Guglielmo Ëied, që bëri një politikë filoaustriake, hyri në krizë me shpërthimin e luftës

së parë botërore.

Në fillim të konfliktit Shqipëria u pushtua nga grekët, malazezët dhe serbët,

ndërsa më 28 dhjetor 1916 trupat italiane zbarkuan në Vlorë ato më parë në 1915 liruan

nga grekët një pjesë të madhe të Shqipërisë jugore, ndërsa në vitin 1916 ndaluan

avancimin austro-gjerman në Vjosë. Në vitin 1917 Italia, me shpalljen e Gjirokastrës, u

zotua për të siguruar pavarësinë e Shqipërisë, të tërhiqej nga territoret e pushtuara dhe të

lehtësonte formimin e një qeverie autonome. Ishin parashikuar edhe marrëveshje

ekonomike për realizimin e veprave publike, një ndihmë ekonomike për vendin, dhe

hyrja e tij në Lidhjen e Kombeve. Ahmet Zogu, i cili në vitin 1924 kishte konsoliduar

pushtetin falë mbështetjes jugosllave, adaptoi në vitin 1927 një politikë pro-italiane,

82 A. Baldacci, Albania, Bologna, 1930, f. 54.

41

politikë që prej kohësh i jepte ekonomisë shqiptare një frymëmarrje në mënyrë që vendi

të shfrytëzonte burimet e tij. Në vitin 1928 u themelua Banka Kombëtare Shqiptare, e

cila ishte degë e Bankës së Italisë dhe S.V.E.A. (Shoqëria për zhvillimin ekonomik të

Shqipërisë) e cila garantonte një kredi të madhe, përdorimi i kompanive me kapital

italian për ndërtimin e rrjetit rrugor dhe plotësimin e kryeqytetit të ri të Tiranës, plani

rregullues i të cilit iu besua arkitektit Armando Brasini .

Ky raport i veçantë politik u konsolidua me “Paktin e miqësisë”, i firmosur nga të

dy vendet në vitin 1926 në Tiranë, ky pakt shënoi fillimin e një marrëdhënie të ngushtë

që shumë shpejt do të bëhej mbytëse. Ndërkohë Zogu kërkoi mbledhjen e Asamblesë

Kushtetuese dhe më 1 shtator 1928 u zgjodh mbret.

Ndër veprat e para publike që u realizuan ishin porti i Vlorës dhe i Durrësit, të

projektuara nga inxhinier Luigi Luiggi, i njëjti autor i porteve në Massaua dhe në Tripoli

(në kolonitë e tjera italiane). Më pas u hartua një plan për ndërtimin e rrugëve të reja

përgjatë akseve kryesore Tiranë-Durrës, Shkodër-Elbasan, Durrës-Vlorë dhe ndërtimin e

disa urave lidhëse. Në Ministrinë e Punëve Publike u vendos një Institut që u quajt Zyrë

Teknike me detyrë për të përgatitur planet rregulluese të qendrave kryesore urbane

shqiptare, arkitektëve Florestano di Fausto dhe Vitorio Balio Morpurgo iu besuan

detyrat për projektimin e ndërtesave ministrore në Tiranë, ndërsa në Durrës dhe qytete të

tjera projektuan institucione me karakter publik dhe privat.

Në vitin 1925 Armando Brasini mori në studim planin rregullues të Tiranës, në të

cilin element kryesor ishte një bulevard i madh, i orientuar sipas drejtimit veri-jug, që e

ndante qytetin ekzistues nga periferia e tij; mbi të qëndronte e vendosur një linjë

arkitekturore monumentale gjë e cila bëri që ajo pjesë të ishte një qendër tërësisht

autonome dhe e shkëputur nga konteksti .

Funksioni i kësaj zone shërbente si një zinxhir lidhës ndërmjet bërthamës antike

dhe qytetit modern, për të cilën nuk ofroheshin udhëzime të sakta. Në vitin 1939 (fig.5)

edhe arkitekti Gherardo Bosio, ndërsa vizatonte planin rregullues përfundimtar, do të

konservonte aksin monumental të parashikuar nga Brasini, duke e kualifikuar si ndërtesë

klasike në përshtatje me rolin e vetë kryeqytetit.

Ndërmejt viteve 1927 dhe 1931 programi ambicioz i veprave publike për

Shqipërinë provokoi një krizë ndërmjet S.V.E.A-s, qeverisë italiane dhe asaj shqiptare.

Që në vitin 1929 ishte hasur një borxh i lartë, thesari italian u detyrua të lëshonte përpara

afatit kohor shuma të mëdha si për shembull u lëvruan hua për punët publike, por kredia

shërbeu për të tërhequr më tej Shqipërinë në planin e parashikuar të nënshtrimit të saj

fillimisht ekonomik, më pas politik dhe finalja do të ishte pushtimi ushtarak.

Në bazë të marrëveshjeve ekonomike të ndërmarra nga të dy vendet, u zhvilluan

punime të tjera të rëndësishme. Në fund të vitit 1929, pas një vizite të ministrit italian të

punëve publike83 në Durrës, inxhinieri Luigi Luiggi përgatiti një program të punimeve

83 Promemoria circa il passaggio del progetto di contratto a quello di esecuzione per il porto di Durazzo,Durazzo, 31 maggio 1930, in ASD-AAPP, 1919-1930, Albania, cartella 774.

42

që ishte pikënisja për fillimin e aktivitetit ndërtimor në vendin tonë. Ndërmjet këtyre

relacioneve ishte parashikuar hekurudha Durrës-Tiranë, ura të reja, gjashtë ndërtesa

ministrore, rindërtimi i Vilës Mbretërore me projektin e Florestano Di Faustos, dhe

Hoteli i Madh i Tiranës (Hotel Dajti), i ofruar nga Touring Club Italiano për Ministrin e

punëve të jashtme84. Kompletimi i sistemit rrugor përmirësoi transportin85, duke

favorizuar eksportimin e produkteve lokale dhe importimin e materiale të dorës së parë

dhe të punimeve të dorës nga Italia86. Ndërmjet viteve 1933-1935, ekonomia filloi të

jepte shenjat e para të përmirësimit (kjo erdhi si pasojë e rritjes së prodhimit bujqësor),

saqë nga kursimet e mbledhura u ndërtuan institute të reja bankare (bankat e agrikulturës

shqiptare) edhe këto të lidhura drejtpërsëdrejti nga financat e Romës87. Ndërmjet

ekonomisë italiane dhe asaj shqiptare u krijua një varësi e tillë saqë Banka italiane

mendoi që të dy shtetet të kishin një monedhë të përbashkët, por frika e një zhvlerësimi

të monedhës shqiptare, kishte për ta shtyrë këtë çështje. Ndërkohë, u morr në

konsideratë dhe mundësia për t`i dhënë zgjidhje kësaj çështjeje duke larguar mbretin

Zog.

Në vitin 1938 u inaugurua në Tiranë selia e re e Bankës italiane e projektuar nga

Vitorio Balio Morpurgo.

A.G.I.P ishte aktive që në vitet 30 në Devoll dhe në Vlorë, e cila e konsolidoi

prezencën e saj në Shqipëri me Ndërmarrjen Italiane të Vajrave, selia qendrore e së cilës

u projektua nga Angiolo Mazzoni që në vitin 1939 projektoi edhe zyrat e A.N.I.C.

Në vitin 1939, kur Zogu bëri një tentativë të çlirohej nga kthetrat e tutelës

italiane me përkrahjen anglo-franceze, Musolini deklaroi se e vetmja zgjidhje për

Shqipërinë ishte aneksimi i saj Italisë me ndërmjetësime ushtarake; për këtë arsye

urdhëroi ministrin e jashtëm Galeazzo Ciano për të hyrë në bisedime me Fuqitë e Mëdha

për të marrë pëlqimin e tyre, ndërkohë që Zogu u përpoq të lidhte marrëveshje

diplomatike88.

Zbarkimi i forcave të armatosura italiane në brigjet e Durrësit u kurorëzua në

fund të muajit me shpalljen e Vitorio Emanuele i III-të “Mbret i Italianëve dhe i

Shqipëtarëve”89.

84 Cartaggio tra il Presidente del TCI Bognetti e Vincenzo Lojacono, presindete degli Italiani all’estero, 1marzo 1929.85 Relazione del Consigliere delegato, cit.86 Note e appunti sulla collaborazione italo-albanese, a cura della Banca Nazionale d’Albania, 8 ottobre1934, in ABI, Archivio Azzolini, Fondo Stabili, cartella 97.87 G. Gresleri, La via dell’est: da Tirana a Lubiana, in Architettura italiana d’oltremare 1870-1940, a c. diG. Gresleri, P.G. Massaretti, S. Zagnoni, Venecia, Marsilio Editori, 1993, pp. 327.88 “Chiamo Mackensen e gli dico che noi consideriamo l’Albania come una qualsiasi altra regione d’Italiae che qualsiasi intervento Tedesco verrebbe a creare un forte risentimento nell’opinione pubblicaitaliana”cfr. G. Ciano, Diario 1937-1943, Milano 1990, pp. 251.89 Convinzione economico-doganale-valutaria tra il Regno d’Italia e il Regno d’Albania, Tirana, 20 aprile1939, in ASD-AAPP, 1919-1939, cit. “…I territori dei due Stati saranno considerate agli effetti dellaapplicazione delle tariff e delle alter leggi doganali, come formanti un solo territorio”.

43

Në këtë situatë të destabilizuar politike u vendos të rriteshin shpenzimet për

punët publike shqiptare, në veçanti për kompletimin e qendrës së Tiranës, ku ishin në

fazë përfundimtare projektet e Florestano Di Faustos. Menjëherë pas kësaj u ndërtua një

fshat “pater”, nga emri i ndërmarrjes milaneze që ndërtonte parafabrikate, me 500 vende

për familjet italiane të dërguar jashtë vendit të tyre90, kurse E.T.A.L (Enti turistik dhe

hotelerisë të Libisë), realizonte hotele të ndryshme në Durrës, Tiranë dhe në qendra të

tjera kryesore të Shqipërisë91. U ndërmorr edhe një program për rivlerësimin agrar, pas

bonifikimit të pjesshëm të tokave u organizuan ferma duke marrë shembuj fshatrat e

Libisë dhe të Etiopisë. U zgjodh një terren i sheshtë dhe tokë pjellore në afërsi të Tiranës

e cila u nda në dy zona, ku do të vendoseshin 900 familje italiane dhe 2.000 shqiptare.

Menaxhimi i terrenit u bë sipas modelit kooperativist, i bazuar në një sistem qeraje që në

një kohë të shkurtër do të lejonte këtë koloni të bëhej zotëruese e këtyre fondeve.

Shtëpitë, e vendosura në grupe, ishin vendosur në qendër të fermës dhe formonin 6

fshatra, me një popullsi prej 8.000 njësish të shpërndarë mbi rreth 36.000 hektar tokë të

kultivuar. Në verën e vitit 1939 në Tiranë u dërgua Gherardo Bosio92 me detyrën për të

organizuar një Zyrë Qendrore për ndërtimin dhe urbanistikën që të përfundonte planin

rregullues. Problemi më urgjent që kërkonte një zgjidhje ishte përcaktimi dhe organizimi

i zonave të reja ku të pozicionoheshin lagjet e reja rezidenciale të destinuara për

popullsinë italiane, që jetonte brenda qytetit antik. Bosio mori drejtimin e zyrës së re,

filloi nga revizionimi i planit të vjetër dhe në vitin 1940 kompletoi shtrirjen e planit të ri

rregullues të ndërtimit. Në projekt ishin parashikuar tipologji uniforme ndërtimesh të

përshtatshme për impiantin e tipit arkitektonik racional të planit, ishin parashikuar

udhëzime të sakta për lartësitë e ndërtesave, për pjesët e gjelbëruara, për vendosjen e

blloqeve sipas vendosjes së rrugës, mbi përdorimin e oborreve, duke parashikuar edhe

materialet dhe ngjyrat që do të përdoreshin në fasadat e tyre.

Një vend të veçantë zuri qyteti-kopësht në jug të Tiranës në Rrugën Musolini, me

në qendër lagjen I.N.C.I.S, projektuar nga Piero Bartolini, një bashkëpunëtor i Bosios të

cilin e njoftuan të vinte të projektonte në Tiranë. Atje ai organizoi Zyrën e Planit

Rregullues dhe ndoqi realizimin e të gjithë lagjes I.N.C.I.S., i përbërë nga dy blloqe të

mëdha me dy nivele, e përbërë nga rezidenca të cilat ishin me tre ose katër kate, me një

total prej 16 ndërtesash që mbeten të papërfunduara nga fillimi i luftës.

90 Ciano, Diario, cit., p. 311.91 AMTC, ETAL, cartelle 2-5. Sulle questioni connesse alle riforme urbanistiche e ai lavori pubblici ingenere (ospedali, scuole, ferrovie, porti ecc.) e in particolare per l’attivita’ dell’INCIS e dell’ENITEA(Ente nazionale industrie turistiche e alberghiere) nonche’ sull fasi attuative di Littoria d’Albania cfr.Ministero degli affair esteri, Raccolta di provvedimenti di carattere legislative riguardanti l’Albania, Roma1941, pp. 311-337.92 Ufficio per l’edilizia e l’urbanistica dell’Albania, Piano regolatore di Tirana, Gutemberg Tirana 1940, inAINCIS, Albania, cartella 18. Si veda pure Il Padiglione Albanese alla Triennale d’Oltremare, in“Albania”, 4-5, Roma 1940.

44

KREU I DYTË

RRYMAT E NDRYSHME ARTISTIKE QË NDIKUAN NË ARTIN

DHE ARKITEKTURËN FASHISTE

2.1 Musolini dhe ndikimi i tij në fushat e artit

Pyetjes se ç’lloj arti Musolini pëlqente më tepër?93 (fig.6) Nuk do mund t`i

përgjigjemi dot. Ai herë përmendte teatrin herë muzikën, filmin dhe arkitekturën. Tërë

pasion ai deklaronte se merrte pjesë aktive në jetën kulturore të vendit dhe miklohej kur

studiuesit servilë e vinin si autor në një piedestal me klasikët italianë. Duçes mund t’i

hyje menjëherë në zemër, po ta quaje stilistin më të shquar të shekullit. Gramatikat dhe

fjaloret qenë mbushur me citatet e tij, si modele imitimi; një mori neologjizmash, që ai i

kishte sajuar vetë, qenë bërë të detyrueshme për të gjithë. Musolini ishte bashkëautor i

tre dramave, paçka se kontributi i tij kufizohej vetëm në përcaktimin e linjave të

përgjithshme të subjektit. Napoleoni, Jul Cezari dhe Kavuri, tri personazhet e këtyre tre

dramave. Këto vepra kishin po të njëjtin motiv: njeriun e madh të tradhtuar prej miqve.

Kritika i ngriti në qiell këto drama, duke i krahasuar me tragjeditë e Shekspirit dhe me

operat e Vagnerit. Dy syresh, që u ekranizuan, patën një jehonë të pabesueshme.

Musolini94 thoshte se kishte lexuar Shekspirin, gati gjithë Molierin dhe Kornejin, se

dinte përmendësh fragmente të tëra nga Gëtja dhe se Danten e lexonte përditë. Mbi

tryezën e punës përherë do t’i shihje të hapur librin e dialogjeve të Plutonit, çka u linte

një përshtypje të thellë vizitorëve. Dikur Musolini kishte vërejtur me ironi, - se

novelistët e mirë ndeshen po aq rrallë, sa edhe gratë e ndershme. Fshehurazi ai lexonte

me endje romanet e verdha, madje, hera-herës, i këshillonte romancierët se si duhej të

shkruanin.

Lexonte shtatëdhjetë libra në vit. Këtë shifër e ka deklaruar ai vetë. Pretendimet e

Musolinit për t’u konsideruar si njeriu më i kulturuar s’mund të merren seriozisht. Ai

93 Denis Mek Smith. Musolini. Përkthim, Lili Bare. Shtëpia botuese Apollonia. Tiranë 1998, fq 92-95.94 A. Cederna, Mussolini urbanista, Corte del Fontego, Venecia 2006, f.17.

45

bënte çmos ta paraqiste veten në sytë e popullit si një supermen, çka në planin politik

edhe mund të besohet disi. Askush nuk i besonte se gjoja kishte lexuar në origjinal

klasikët grekë. Gjithashtu, s’mund të vërtetohet thënia se, për Shekspirin dhe Molierin,

ai dinte më tepër se ç’përmbanin enciklopeditë, se Defo ishte ndër shkrimatarët e tij më

të preferuar, se ishte një adhurues i Uitmanit, i Longfellut, Emersonit, Uliam Xheimsit

dhe Mark Tuenit. Ky ishte një varg emrash të shqiptuar dhe jo autorë të lexuar. Për të

përgatitur vazhduesit e denjë të ideologjisë fashiste Musolini kërkoi ndryshimin e

programeve shkollore. Sidomos për lëndën e historisë: “italianët thoshte ai:- duhet të

krenohen me Romën e vjetër me “perandorinë më të madhe të botës” dhe, përkundrazi,

s’duhej t`i kushtonin vëmendje “shekujve të dekadencës”, pra – Mesjetës, Rilindjes, ose

periudhave më të vona, plot me disfata ushtarake dhe pushtime të huaja. Thuhej me zë të

lartë se liberalët s’kishin bërë asgjë për bashkimin e Italisë, që ishte kryesisht një vepër e

Garibaldit dhe e Mançinit, të cilët ishin ata që i vunë themelet e fashizmit.

Musolini ishte i dhënë sinqerisht pas muzikës dhe preferonte kompozitorët si

Palestina dhe Vivaldi, - Vagneri dhe Verdi. I binte violinës dhe i pëlqente të dëgjonte

gramafonin dhe pianolën. Preferonte pjesë marciale dhe melodi simfonish të mëdha.

Muzikantët servilë ia mburrnin lojën në violinë, gazetarëve të huaj u thoshte se, kur e

lodhte politika, e çlodhnin tingujt e violinës. Në moshën pesëdhjetëvjeçare Musolini95

nisi të prirej drejt veprave të mëdha muzikore, të cilat sikur vinin theksin më mirë mbi

“disiplinën kolektive të masave”. Dëgjonte me ëndje arie të veçanta operash klasike, por

gjatë kohës së spektaklit, s’mund të rrinte pa dremitur një çikë. Kompozitori i tij i

preferuar ishte Toskanino- “artist i madh dhe njeri i urryer”. Në vitin 1919, Toskanini

ishte fashist, po iku nga partia dhe aty nga fillimi i dhjetorit të vitit 1922, bëri skandal në

“La Skalan” e Milanos, duke mos pranuar të ekzekutonte “Xhovinecën”. Në vitin 1926,

Musolini donte të organizonte për herë të parë në këtë teatër shfaqjen e operas

“Turandot” të Pucinit, por i thanë se Toskanini nuk pranonte. Toskanini s’pranoi asnjë

kompromis. Ai nuk i duronte dot skenat e dhunës së huliganëve fashistë. Për hir të një

atmosfere të qetë krijuese, ai u detyrua të emigronte në Shtetet e Bashkuara të Amerikës.

Në vitin 1926, Musolini vendosi e dekretoi (si Napoleoni) krijimin e akademisë për

“koordinimin dhe drejtimin” e kulturës italiane dhe zgjerimin e ndikimit të saj në botën e

jashtme.

Grupi i parë i akademikëve të zgjedhur nga vetë Musolini përbëhej nga poeti

futurist Marineti, kompozitori Maskanji, dramaturgu Pirandelo dhe fizikanti i

mrekullueshëm njëzetëvjeçar, Enriko Fermi. Anëtarët e akademisë paguheshin shumë

mirë dhe pothuajse nuk bënin asgjë, veçse duhej të betoheshin për besnikëri ndaj

fashizmit dhe mbledhjet t’i fillonin me përshëndetjen zyrtare “rroftë duçja”. Fashizmi

ishte kundër studimeve të lira shkencore. Një shkencë të tillë mishëronte Ajshtajni, të

cilin Musolini e damkosi si çifut dhe mashtrues. Për bindjen e tij, shkenca e lirë mund të

jepte vetëm zgjidhje të dyshimta, ndërkohë që drejtimi i centralizuar fashist premtonte

95 Denis Mek Smith. Musolini. Përkthim, Lili Bare. Shtëpia botuese Apollonia. Tiranë 1998, fq 95-97.

46

rezultate të shpejta; shkenca s’duhej të ishte “politikisht neutrale”. Shkenctarët italianë

përzgjidheshin nga vetë Duçja kur duhet të merrnin pjesë në konferencat shkencore që

zhvilloheshin jashtë Italisë. Musolini u kërkonte krijuesve që Italia të ishte e para në të

gjitha fushat e dijes njerëzore. Ata duhej të vërtetonin se Pastëri, Faradei, Amperi, Kohu

dhe shkencëtarë të tjerë të mëdhenj s’kishin bërë tjetër veçse kishin përpunuar zbulimet

e bëra më parë në Itali. Madje një shkencëtar mundi të dëshmonte se emri Shekspir ishte

pseudonimi i një poeti italian. Ky “zbulim” shaktoi në Angli protesta të fuqishme. Një

nacionalizim i tillë kulturor e afronte fashizmin me stalinizmin.

Në artet figurative, detyra e Musolinit96 nuk ishte kaq e vështirë. Me qejf të madh

theksonte rëndësinë e pikturës dhe nuk qenë të pakët ata që pandehnin se Duçja

ndikonte pozitivisht tek piktorët bashkëkohorë. Ai ngulmonte, që krijimtaria artistike, në

epokën e tij, të kishte vulën musoliniane, ndaj premtoi të bënte revolucion në fushën e

arteve. Disa nga idetë e këtij revolucioni i sollën futuristët, prej të cilëve Musolini mësoi

se arti i huaj s’mund të shërbente si model imitimi, ndaj duhej hequr dorë nga gjithçka

magjepsëse, bukurore dhe fëmijërore. Duke qenë një dukuri parafashiste, futurizmi i

ngjallte një farë mosbesimi. Arti fashist duhej të ishte i ri, universal, tradicional dhe

bashkëkohor, agresiv dhe luftarak. Instiktivisht atë e tërhiqte diçka e ngjashme me

realizmin socialist të Rusisë Sovjetike.

Musolini mendonte se fashizmi me “konceptin e tij totalitar mbi kulturën” kishte

bërë më shumë për tërë llojet e artit se çdo qeveri tjetër e mëparshme. Dhe shtonte se

artistët dhe shkenctarët duhej të ishin të kënaqur me varësinë shtetërore, se fashizmi i

përçmonte teoritë mbi “krijimtarinë neutrale”. Italia, theksonte Musolini, i ndihmon

krijuesit e vet më shumë se çdo vend tjetër, ndaj edhe ata, për mirënjohje, duhet ta

pranojnë drejtimin e qeverisë dhe të pasqyrojnë në krijimet e tyre madhështinë e kohës;

tanimë, Duçja, me një besim të patundur e cilësonte epokën e tij si “shekullin e fashizmit

dhe të Musolinit”. Ministri Bota, nën kujdesin e të cilit ndodhej kultura, më vonë e

përshkroi hollësisht “politikën artistike” të fashizmit: ai i shmangej surrealizmit,

dadaizmit, abstraksionizmit- rrymave të tjera “nostalgjike” si dhe gjithçkaje tjetër

“politikisht të panevojshme”; artistëve fashistë s’ka ç’u duhet stili, veprat e tyre duhet të

jenë të thjeshta dhe të “dobishme”.

Siç ndodhte rëndom në fashizëm, fjalët bombastike nuk përputheshin me

veprimet konkrete dhe shumë artistë të talentuar vazhdonin të krijonin me produktivitet.

U shpallën konkurse me çmime bujare. Shpërbleheshin sidomos tema të tilla, si “duçen e

dëgjojnë në radio”, “entusiazmi fashist”, “beteja për bukën”, “Evropa e re, pjellë e

gjakderdhjes”, Musolini shprehte dendur keqardhjen që artistë të shquar nuk merrnin

pjesë në kësi konkursesh. Meqë arti i vërtet fashist krijohej shumë ngadalë, entusiazmi i

Duçes ra dukshëm, dhe ai sërisht zuri t`i vërsulej adhuruesve të atij arti që pas një

shekulli “do t’i bënte italianët frikacakë”.

96 Po aty, f. 99.

47

Ai bëri fjalë edhe për eksportimin e disa prej thesareve të pikturës kombëtare

italiane, në mënyrë që të siguroheshin sa më tepër valutë, aq e domosdoshme për

riarmatimin e ushtrisë. Musolini “preferonte të kishte nëpër muzetë e Italisë sa më pak

piktura dhe statuja e sa më shumë flamuj të rrëmbyer armikut”. Arkitektura e zhgënjeu

më pak Duçen, i cili madhështinë e godinave e konsideronte si diçka që i përgjigjej

frymës së fashizmit. Ai mrekullohej nga qiellgërryeset, - sa më të larta, aq më të bukura

– dhe një mëngjes të bukur kuturisi të ndërtonte pranë katedrales së Milanos një

kambanore gotike. Askush nuk guxoi t’i kundërshtonte, edhe pse të gjithë e kuptonin se

propozimi i tij s’qe veçse një absurditet estetik. Ai ushqente shpresën të ndërtonte një

“Romë të re”, Romën e epokës së Musolinit, që me mrekullinë dhe bukurinë e saj, do t’i

sfidonte gjithë ngrehinat e periudhave të mëparshme. Por të gjitha këto mbetën në

kuadrin e ëndrrave. Gjatë njëzet vjetëve, qytetarët e Romës, s’panë veçse nja

njëmbëdhjet rrugë dhe disa sheshe të sistemuara dhe të asfaltuara. Nëpërmjet një aleance

të hekurt ndërmjet politikës dhe arkitekturës u transformua i të gjithë territori italian në

një kantier të stërmadh. “Arti i gjerë” që sipas Benito Musolinit duhej konsideruar si më

i rëndësishmi, përmblidhte gjithçka, ishte imponuar si instrument i qeverisë me qëllimin

për të fituar konsensin e masës së gjerë, dhe për të riveshur me rolin predominues në

ambientin e këtij akti të fuqishëm që do të duhej të kthente në memorie qytetërimin e ri.

Regjimi punonte pa u lodhur për të ndërtuar kombin e ri italian, duke ndjekur

projektin antropologjik të transformimit dhe krijimit të njeriut të ri dhe për të modeluar

identitetin e një populli, ku termi italian dhe fashist duhet të kishin të njëjtin kuptim.

Qytetet ndryshonin fizionominë e tyre nëpërmjet imazheve urbane që aktivizonin

procesin e përhapjes së një sistemi të ri formash, duke nënkuptuar modernitetin e të

gjithë kombit. Qyteti i ri fashist do të ishte i tillë vetëm nëse do të bënte lidhjen ndërmjet

të shkuarës së tij madhështore, modernitetit të së tashmes dhe utopisë futuriste të njeriut

të ri.

Në vitet ’30, Italia kishte një tërheqje të fortë drejt artistëve të huaj ndërkohë që

Le Corbusier shprehej se kishte “Një dëshirë të madhe të shkonte në Itali, të shikonte

Italinë dhe Musolinin”. Në vitin 1934 arkitekti i njohur, vizitoi Italinë për një cikël

konferencash, ku shkoi të shikonte qytetet e bonifikuara në afërsi të Romës, me shpresën

që nëpërmjet Bottai-t, ta merrnin si projektues për ndonjë qytet me themele të reja për ta

ndërtuar. Për të lexuar vitet ’30 dhe politikën e artit gjatë viteve të fashizmit, ndërmjet

detyrimit dhe lirisë, ka shkrime të ndryshme që nxjerrin në pah sistemin e

subvencionimit të regjimit për intelektualët dhe tregojnë raportin e Musolinit me

arkitekturën.

Nëpërmjet studimeve të fondeve historike të arkivit qëndror të shtetit italian në

Romë, tregojnë procedurat e subvencionimit të intelektualëve nga ana e partisë (të cilët

kanë teserat e partisë fashiste ose jo). Kërkesa zyrtare nisej nga një letër që intelektuali i

dërgonte Kabinetit të Minculpop. Në atë kohë letra i drejtohej Duçes dhe çdo kërkesë e

aprovuar siglohej personalisht dhe pas kësaj i dërgohej shefit të policisë për ta bërë të

48

efektshëm subvencionimin. Disa intelektualë si Cardarelli propozohen në mënyrë të

qartë si protagonistë të regjimit, ndërsa Vitaliano Brancati, në atë kohë ishte një

shkrimtar i ri dhe premtues, në një letër konfidenciale që dërgon ai kërkon të drejtën për

të qënë i njohur për talentin e tij, kërcënonte Musolinin se do të ikte jashtë shtetit në rast

se ai nuk do tja njihte këtë të drejtë. Ky aktivitet i subvencionimit ishte mbajtur i fshehur

nga regjimi, dhe më pas i përhapur nga një fond sekret i policisë që përdoreshin për

qëllime të caktuara propagandistike me një finalitet për një rekrutim të vërtetë të

intelektualit.

E megjithatë, Musolini reflektonte shpesh mbi situatat e ndryshme kohore dhe

mendonte që të mbetej ende në pushtet, o duhej t’i eliminonte o t’i ndryshonte

rrënjësisht institucionet ekzistuese politike. Gjithashtu, ai, e kishte të qartë se, për të

përmirësuar kushtetutën duhej të siguronte përkrahjen e dy grupeve kundërshtare, që

s’mund të bënin dot pa udhëheqjen e tij. E para ishte partia fashiste, e udhëhequr nga

Farinaçi, mandej vinin njerëzit e “orës dymbëdhjetë”, fashistët e rinj, me prejardhje nga

klasa e vjetër drejtuese konservatore. Musolini shpalosi një mjeshtëri të vërtetë, duke i

mbajtur pranë vetes këto grupe, si të barabartë, gjatë njëzet vjetëve. Hera-herës, i

ndërsente kundër njëri-tjetrit. Qëllimi i tij, ishte ta përqëndronte gjithë pushtetin në duart

e veta. Por këtë do ta bëntë ngadalë, duke përdorur si mashë të tjerët. Me aparatin

shtetëror ai as u nxitua e as ndenji duarkryq. Musolini nuk ia falte vetes që s’bëri

pastrimin e institucioneve shtetërore në nëntor të vitit 1922. Në vitin 1927, baza e partisë

u ankua se vetëm pesëmbëdhjetë përqind e nëpunësve ishin fashistë të vërtetë. Por

Musolini shpresonte se, me kalimin e kohës, gjithçka do të ndryshonte.

Si përfundim, shtimi i kontrollit shtetëror, dyfishoi numrin e burokratëve. Falë

ligjit në fuqi, Musolini mund t’i pushonte nga puna gjykatësit e pabindur. Edhe pse

vazhdonte të deklaronte se nuk ndërhynte kurrë në organet legjislative, në fakt, gjykatat i

shndërroi në vegla qorre në duart e tij. Fashizmi shprehej Musolini, gëzon të drejtën e

pakundërshtueshme t’u tregojë vendin gjyqtarve, ose duke i ndëshkuar ose duke i liruar

nga detyra si të parregullt. Me dhjetra gjyqtarë u pushuan nga puna për “mosgaranci

politike”. Duke përparuar drejt diktaturës, Musolini u ndesh me një mori vështirësish, si

në partinë e tij ashtu edhe në organet shtetërore. Në partinë fashiste ekzistonin katër a

pesë grupe të ndryshme. Për të forcuar unitetin e partisë, në qershor të vitit 1925,

Musolini thirri kongresin e saj të fundit. Në fjalimin para delegatëve, ai kërkoi të hiqej

dorë nga “frazeologjia dhe mentaliteti i vjetëruar” i italisë liberale. “Le t’i fashistizojmë

të gjitha institucionet shtetërore dhe le të mos na zërë gjumi pa i njejtësuar fjalët

“italian” dhe “fashist”.

Partia duhej të “legalizonte paligjshmërinë fashiste”, pa u shqetësuar për

protestat e intelektualëve. Farinaçi shtoi se “besimi është më dobiprurës se sa truri”.

Paskësaj, partia duhej pastruar nga “kritizerët e sëmurë” nga “rrymat” dhe “grupazhet”.

Brenda saj duhej të vendosej një disiplinë e hekurt nga lart-poshtë: një disiplinë jo

formale, por gati-gati fetare. Problemet e rendit të ditës, nuk u diskutuan fare në këtë

49

kongres. Mjaft delegatë e pikasën gjendjen dhe nuk u ndjenë më. Kongresi nuk zgjati tre

ditë sipas programit, por vetëm tre orë. Më përpara Musolini kishte kërkuar zvogëlimin e

kompetencave të shtetit. Tani bëri të kundërtën, përpiqej që tërë jetën e vendit ta vinte

nën kontroll. Sigurisht, fryma e kongresit do të përçohej në gjithë vendin. Në fund të

vitit 1925, Duçja arriti në përfundimin se fashizmi kishte arritur kulmin dhe mund të

rrëzohej vetëm me forcë dhe me asnjë mjet tjetër. Musolini dëshironte të vendoste

detyrimin ushtarak për çdo italian, çka do të forconte pozitën e diktatorit në arenën

ndërkombëtare. Këto ide ai i mori nga ish nacionalistët dhe falë tyre mundi t’i bënte

realitet.

Sipas përcaktimit të ish nacionalistëve të tjerë, fashizmi duhej të bëhej totalitar

dhe do ta kërkonte nevoja një rend tiraniko-fetar, dhe të kërkonte prej secilit një jetë

morgu. Populli italian, thoshte Musolini, duhet të mësohet me nënshtrimin si në kohët e

lashta, veç kësaj ai duhet të mësohet të besojë dhe me besim të luftojë pa përfillur

vdekjen. Përkatësisht me këto parime, tërë vendi mbeti pa autonomi lokale. Tani

kryetarët e bashkive emëroheshin nga lart. Prefekti bënte ligjin nëpër krahina, ku sipas

politikës “përça e sundo” të ndjekur nga Musolini, vepronte dhe sekretari i partisë

fashiste ose “federali” me kompetenca paralele dhe të pavarura. Përfaqësuesit e partisë

dhe të burokracisë shtetërore kontrollonin njëri-tjetrin me një sistem kontrolli dhe

ekuilibri tipik fashist. Përqëndrimi i tërë forcave të kombit në dorën e një njeriu i

përgjigjej interesave të çdo individi. Në fazën e hershme të veprimatarisë, ai kishte thënë

krejt të kundërtën, duke mohuar çdo formë diktature. Edhe si kryeministër Musolini

vazhdoi të shtirej se nuk pranonte kultin e individit. Por e vërteta është se, nën rrogoz, ai

krijoi mitin e “musolinizmit”, si një ndër dogmat e detyrueshme të regjimit fashist.

Farinaçi iu lut Musolinit të vetëshpallej diktator; atë e thërrisnin profet; duçja ishte po ai

magjistari, që, sipas legjendës, shteroi llavën nga mali i Etnës, që rrezikonte zhdukjen e

një fshati të tërë, ai ishte një ndër ata që lindin njëherë në njëqind vjet. “O sa të lumtur

jemi ne që jetojmë në epokën e tij, shprehej Farinaçi. Gjithsesi, diktatori e kishte të

nevojshme të ngrinte një barrierë midis vetes dhe ithtarëve të tij. “Musolini është i

pagabueshëm”, me këtë sllogan propaganda fashiste mundohej ta zbukuronte sa më

shumë figurën e tij përpara popullit të thjeshtë. Duçes i qe mbushur mendja se e

drejtonte një “forcë e mistershme”, falë së cilës ai merrte vendime të drejta dhe të

pakritikueshme. Fashistët radikalë mendonin se Duçja ishte përfaqësues i perëndisë mbi

tokë, i thirrur për të shpëtuar Italinë dhe ata vetë. Gjithë liderët fashistë ishin të

ndërgjegjshëm se mbijetesa e tyre varej kryesisht nga miti mbi diktatorin e madh.

Musolinit i mungonte sensi autokritik, për të kuptuar spekullimet që bëheshin me emrin

e tij. Në Siçili, në një atmosferë solemne, ai vuri gurin e parë në themelet e një qyteti të

ri, i pari ndër një mijë të tjerë. Ky qytet, që u pagëzua “Musolina” nuk hodhi shtat dhe

mbeti vetëm me gurin e Musolinit. Në vitin 1925, Musolini97 nga kryeministër u bë

“kryetar i qeverisë”. Ligji që përcaktonte privilegjet e këtij funksioni, në dhomën e ulët

97 http://www.ilduce.net/download/storiafascismo/3%20-%20Le%20Opere%20del%20Fascismo.pdf

50

kaloi pa asnjë diskutim, kurse në senat pati vetëm një votë kundër. Parlamenti e cilësoi

veprimin e këtij deputeti si tentativë “për të fyer nderin dhe prestigjin e kryetarit të

qeverisë”. Pas kësaj vinte dënimi me pesë vjet burg. Me t’u bërë kryetar qeverie, këshili

i ministrave u ul në rangun e një organi konsultativ. “Kapo del governo” mund të nxirrte

ligje pa miratimin e parlamentit, madje të caktonte edhe rrogën e vet me një dekret të

thjeshtë. Parlamenti s’mund të diskutonte asnjë çështje pa propozimin e Musolinit, çka

donte të thoshte që ai as nuk mund të shkarkohej e as nuk mund të vihej përpara

përgjegjësisë.

51

2.2 Arti dhe arkitektura Fashiste

Në Italinë fashiste, arkitektura zyrtare u orientua kthjellët tek vlerat perandorake

romake. Ndryshimet më domethënëse i “pësoi” qyteti i Romës lagje të tëra të të cilit u

rrafshuan. Me qëllim dokumentimin e qartë të trashëgimisë së saj me të kaluarën

perandorake, u zbuluan, duke u bërë edhe më të dukshme mbetjet tek “Il Foro Romano”,

duke ndryshuar kështu përgjithnjë fizionominë e qytetit. Për të plotësuar planin e

Musolinit, zona të tjera u ngritën nga e para, gjithnjë duke u mbështetur mbi një parim:

përcjelljen sa më qartë të dy elementëve… klasik e racional. Një fat të tillë, në çdo cep të

botës, do të aspironin të gjithë regjimet e ngjashme autokratike.

Qendra e kryeqyteteve, shesh-beteja e arkitektëve për çdo shtet dinjitoz edhe në

kryeqytetet e shteteve totalitare, kthehej në pikën qendrore të kërkesës shtetërore për një

arkitekturë përfaqësuese. Në të duhej të spikaste ndërtesa qendrore, zemra ideologjike e

regjimit. Ajo duhej të ishte herë më e larta e herë më e madhja në botë.

Me arkitekturë fashiste nënkuptojmë atë lloj arkitekture që lindi me racionalizmin

në Gjermani, dhe më pas u rimorr në Itali me implementimin e fashizmit në vitin 1919.

Ky stil i ri98 do të duhej të ndahej nga e kaluara duke marrë vetëm disa elementë

të vjetër (për shembull liktorin romak, shqiponjën), por vetëm për të krijuar një stil që do

t`i jepte një të ardhme të re Italisë99. U fillua me ndërtimin e veprave të reja publike në të

cilat duhet të pasqyrohej madhështia e regjimit. Arkitekturën e kësaj periudhe mund ta

ndajmë në dy faza; racionaliste dhe monumentale.

E para ishte përdorur me qëllim propagandistik: ndërtesat ishin të ftohta, statike

dhe pa dekoracione sepse regjimi duhet të ishte mbartës i solidaritetit, urdhërit dhe

rigorozitetit. Eksponenti më i mirë i saj ishte arkitekti italian Xhiuzepe Terranji.

Ndërsa e dyta synonte në ndërtimin e godinave spektakolare sepse mbi të gjitha

duhet të mahnisnin si për madhësinë e tyre dhe për përdorimin e shumtë të mermerit si

kujtesë e Perandorisë Romake. Arkitekti më i njohur i kësaj rryme ishte Marçelo

Piaçentini. Në vitet 1935-36, Musolini vendos të merret me ndërhyrjet në fushën e

arkitekturës, sipas objektivit për të promovuar në të gjithë Italinë dhe për të ndërtuar një

mit të ri të civilizimit. Pozicioni i Musolinit përpara gjysmës së viteve ’30 është shumë i

98 Giampaolo Nuvolati, "La qualità di vita nelle città, Metodi e Risultati delle ricerche comparative", 1998.99 Lucio Russo, "La rivoluzione dimenticata", 2008.

52

përhapur: nga njëra anë qëndron arkitektura racionaliste e Terranjit dhe Mikelucit, nga

tjetra nevoja për të rindërtuar mitin romak për të ndërtuar identitetin fashist100

konkretizohet me promovimin e harkut romak, si kolona e impiantit monumental. Në

mesin e viteve ’30, Duçja ndërhyri drejtpërdrejtë në vizatimet e projekteve fituese të

konkurseve, që nga Foro Musolini në rrugën E42.

Edhe pse diktatura ndërhynte drejtpërsëdrejti për të promovuar një arkitekturë të

përbërë nga drejtime që shohin nga fryma klasike, edhe në ndërtesa kemi të bëjmë me

një pluralizëm estetik që ka karakterizuar jetën e arteve figurative të viteve në fjalë.

Stili fashist është pjesë e të ashtuquajturit « Arti Déco » (Arti déco101 është një shkurtim i

“Exposition Internationale des Arts Décoratifs et Industriels Modernes”, Ekspozita

ndërkombëtare e arteve dekorative dhe industriale moderne, u zhvillua në Paris në vitin

1925 dhe për këtë arsye u quajt Stili i vitit 1925. U konsiderua si një fenomen i shijes që

përfshiu periudhën e dhjetëvjeçarëve të tretë dhe të katërt të shekullit XX: në të u

përfshinë artet dekorative, artet vizive, arkitektura dhe moda), por ky stil manifeston në

Itali një cilësi të lartë estetike dhe inovative. Niveli i ndërtesave dhe i artit plastik si në

Itali gjendet rrallë në vendet e tjera. Në vitet ‘20 e ‘30 ka pasur një tentativë interesante

për të bashkuar traditën romake me arkitekturën moderne.

Një riinterpretim inteligjent i traditës. Një karakteristikë e rëndësishme e « Artit

Déco » italian është harmonia e saj me traditën kombëtare dhe komformizmi i saj në

sensin estetik italian. Në të kundërt me regjimet totalitare komuniste dhe naziste që kanë

realizuar kopje të rënda, të uniformizuara, të mizurave mbinjerëzore dhe të një

klasicizmi të huaj nga traditat kombëtare, stili “musolinian” zgjat realizimin e

klasicizmit pa megallomani (e nevojshme për të theksuar këtë pikë, e cila kundërshton

një deklaratë shumë të zakonshme që transmetohen pa kritika në librat e historisë dhe

guidat turistike) dhe duke përdorur mbi të gjitha për pjesët e dukshme të materialeve

fisnike dhe tradicionale (travertin, tulla, mermer) pa sakrifica (siç do të jetë rasti i pas

viteve 1950) fitimi i bukur. Një interes i veçantë ndaj bukurisë dekorative shpjegon

shtimin e numurit të statujave, basorilieveve dhe mozaikëve, që shpesh janë të

përsosura. "Fashizmi ka qenë në gjendje të përziejë tendencat më bashkëkohore të kohës

dhe shijes së tij me të kaluarën e lavdishme Romake " 102.

Një diversitet që tregon lirinë e krijuesve dhe hapjen drejt modernizmit. Stili

klasik nuk nënkuptonte kthimin në format e mëparshme, të cilat ishin të përcaktuara nga

një epokë103 e kaluar, por si arritje e formës më të përsosur për realizimin e një mendimi

dhe të një vullneti artistik që nuk përjashton aspak të rejat e zgjerimit, përkundrazi i

përfshin dhe i vë në zbatim. Një tjetër karakteristikë është larmishmëria e madhe e

krijimeve. Në dallim nga shtetet e tjera totalitare naziste apo të tipit komunist, arkitektët

dhe artistët italianë të viteve ’20 e ’30 nuk ishin të detyruar të ndiqnin udhëzime të rrepta

100 Carlo Cresti, Architettura e Fascismo. Vallecchi Editore, 1986.101 Enciclopedia dell'arte Zanichelli, Bologna, Zanichelli, 2004.

102 Guide Gallimard Rome, p. 92.103 Luigi Piccinato, "Urbanistica Medioevale", 1978.

53

dhe gëzonin një liri të madhe krijimi. Shteti i urdhëronte shpesh arkitektët të ndërhynin

në ndërtesa që kishin konçesione shumë të ndryshme (si për shembull pallatet e postave

në Romë). Qëllonte edhe që një arkitekt të impononte idetë e tij në një qytet konservator,

që më parë nuk kishin qenë dakord. Kështu janë realizuar vepra moderne të përsosura (si

për shembull realizimet e Xhiusepe Terranjit në Komo). Shumë ndërtesa italiane të kësaj

kohe do të kishin qenë fshirë nga Bashkimi Sovjetik i Stalinit si « art i degjeneruar ». Le

të mendojmë për arkitekturën e Shtëpive të Fashios në Komo, Kompleksi romak i “Pas

punës” në rrugën Porta Portese), për skulpturën dhe për pikturën (veprat e ruajtura në

Muzeun e Artit Modern dhe Bashkëkohor në Trento dhe Rovereto). Shumëllojshmëria e

tendencave dhe liria e madhe e krijimit që ishte garantuar për artistët ka shpëtuar veprat

e tyre të uniformizuara. Stili ka bërë një evoluim të veprave historike të fillimit (si p.sh

Stacioni hekurudhor qendror i Milanos) deri në stilin më të rreptë të Stacionit

hekurudhor në Ostience të Romës.

Tendencat më të mëdha janë racionalizmi funksional dhe klasicizmi neo-romak.

E para është paraqitur në Romë në Pallatin e Postave të rrugës Marmorata104 nga

Kompleksi i përsosur i Pas Punës në Porta Portese, që duket si një vepër e Bauhaus, ose

nga Pallati Kongreseve105 në E-42/EUR106, që është konsideruar si një kryevepër e

modernizmit. Kompleksi sportiv i Forit Musolini ose Foro Italiko107 është një shembull

nga më të spikaturit e artit racionalist. EUR ishte një lagje që Benito Musolini realizoi në

vitin 1935 për Ekspozitën Universale e parashikuar shtatë vjet më vonë.

Krijimtaria revolucionare e arkitekturës fashiste, ka frymëzuar studime e projekte

në të gjithë botën, ajo projektohet në një dimension urbanistik e futurist modern. Sot

EUR është lagjja më e bukur e Romës, aty duket sikur ndodhesh jashtë kohës. Ndërtesat

e lagjes së re, pothuajse të gjitha janë të ndërtuara sipas planit origjinal, duke ndjekur një

model simetrik dhe monumental. Me kalimin e viteve ndryshon gjuha arkitektonike,

ndryshojnë format dhe vëllimet, duke ndjekur kërkesat e regjimit.

Giuseppe Pasquali, një arkitekt me famë ndërkombëtare e quan atë vend “Një

vend magjik”, sipas të cilit lagjja me frymëzim nga stili fashist nuk është në Romë por

“është Roma”. Shumë artistë kanë gjetur frymëzim nga kjo lloj arkitekture, si regjizori

Federiko Felini për filmin “Citta’ Bianca”. Kjo arkitekturë e viteve ’30, është perfekte

për të imagjinuar ndërhyrjet e të ardhmes.

Tendenca e dytë përfaqësohet nga ndërtesa shpesh me kolona madhështore apo

harqe travertini në modelin e Koloseut; në Romë Pallati i Civilizimit italian të Punës108;

Muzeu i civilizimit romak në E-42/EUR; pjesët anësore të Stacionit hekurudhor të

104 Mario de Renzi dhe Adalberto Libera, 1935.105 Adalberto Libera, 1938.106 Valter Vannelli, Roma Fascista, Architettura, 1981.107 Enrico Del Debbio, 1932.108 Giovanni Guerrini, Ernesto Bruno La Padula, Mario Romano, nën drejtimin e Marcello Piacentini1938.

54

Roma-Termini109; ura e mrekullueshme Flaminio110. Qyteti universitar111 është

përfaqësues i të dyja tendencave. Kisha e Shën Pietrit dhe Pavlit112 në E-42/EUR, me

volume shumë gjeometrike, respekton një plan të kryqit grek e cila mbizotërohet nga një

kupolë e madhe e frymëzuar nga periudha e rilindjes, ndërsa kupola është e dekoruar

sipas stilit arkitektonik antik. Statujat e kësaj periudhe, sidomos ato mashkullore, janë

edhe në gjatësinë e traditës antike, rilindase dhe neo-klasike. Ato janë një testament për

nivelin e jashtëzakonshëm të cilësisë të skulptorëve të epokës në Itali (p.sh Bianchini ose

Morescalchi në Stadiumin Marmi në Romë).

Një pjesë e madhe e arkitekturës së pas luftës, sidomos racionaliste, lind nga

tendencat e arkitekturës fashiste. Ndërtesat fashiste kanë përfunduar shpesh pas vitit

1945 (në Romë: rruga Conciliazione ; ura Flaminio ; Stacioni hekurudhor i Terminit;

pallati i Liktorit (sot Ministria e Punëve të Jashtme); Ministria e kolonive italiane etj. ,

ndonjëherë është ndërhyrë edhe në vitet në vazhdim.

Arkivi Qendror i Shtetit Italian është aktiv që është temeluar rreth viteve ‘80 dhe

ka ndërmarrë vazhdimisht studime mbi rizbulimin e vlerave të ndërhyrjeve

urbanistike113, artistike dhe kulturore të cilat filluan në Itali me vënien në jetë të një sërë

projektesh.

Një simbol shumë i rëndësishëm i arkitekturës fashisto-musoliniane ishte Shtëpia

e Fashizmit (fig.7). Kjo ndërtesë përfaqëson një emblemë të racionalizmit italian, një

lëvizje me prejardhje moderniste që u krijua në vitin 1926 nga një grup të rinjsh

arkitektë që quhej Grupi 7.

Një grup i cili tentoi të hidhte bazat e një gjuhe abstrakte moderniste me idealet

klasike, duke sintetizuar shumë detaje të aprovuara nga regjimi, që në veprën e “Casa

del Fascio”, u duk sikur i dha një formë konkrete “Shtëpisë prej xhami” që Musolini e

kishte cilësuar si përfaqësuesen e ideologjisë fashiste. Me termin “Casa del Fascio”,

“Casa Littoria” ose “Casa del Littorio”, nënkuptohen ndërtesat që ishin qendra të vogla

lokale, të vendosura në komunat italiane nga partia nacionale fashiste. Në qendrat e

rëndësishme urbane ato morën emrin Pallati i Liktorit, “Palazzo del Littorio” ose

“Palazzo Littorio”. Kjo shtëpi u bë një element në të gjitha qytetet dhe në disa zona

rurale relativisht të reja për kohën. Përveç përhapjes në territorin italian, këto ndërtesa u

ndërtuan edhe në kolonitë italiane ashtu siç sot ne i gjejmë ato në Afrikën perëndimore

apo në Shqipëri etj. Në të gjitha kolonitë italiane, partia fashiste duke filluar nga mesi i

viteve ’20, ndërmerr një sërë iniciativash të cilat finalizohen me organizimin e

strukturave politike, shërbimet e paspunës, me qëllimin për të inkuadruar italianët, duke

i kontrolluar politikisht dhe disiplinat e tyre, duke mbajur gjithnjë lart metodat e

109 Angiolo Mazzoni, 1938-1939.110 Armando Brasini, 1939-1951.111 Marcello Piacentini, 1935.112 Arnaldo Foschini, 1937-1941.113 Alexander Tzonis, Serge Chermayeff "La forma dell'ambiente collettivo", 1972.

55

revolucionit114. Arkitektura dhe planifikimi urban marrin një pjesë shumë të

rëndësishme. Stili arkitekturor që udhëheq realizimin e qendrave të reja të partisë ndahet

në vullnetin për të krijuar një pikëtakimi me arkitekturën lokale, dhe me nevojën për të

vendosur në këtë pejsazh kolonial një stil fashist115 që, si në Itali, kërkon t`i përgjigjet

nevojave të reja të vendit dhe të fatit të tij fitimtar. Arkitekti italian Carlo Enrico Rava116

kishte folur që në vitin 1931, për një arkitekturë koloniale moderne dhe për nevojën për

t`iu rikthyer elementëve karakteristikë që ende sot janë të paarritshme dhe racionale.

Këto lloj ndërtesash vendoseshin përballë shesheve.

Në realizimin e këtyre veprave punuan shumë njerëz nga punëtorët e thjeshtë,

gjeometër, inxhenierë, arkitektë si dhe artistë e skulptorë.

Të shumta ishin edhe revistat e kohës dhe fondet arkivore që dëshmojnë këtë

lëvizje historike. Këto godina kanë rëndësi të madhe në dy rrafshe; nga njëra anë ato

lidhen ngushtë me aktivitetin e Partisë Nacionale Fashiste, nëpërmjet shfrytëzimit të

ambjenteve si zyra për të zhvilluar aty veprimtarinë politiko-administrative, por

njëkohësisht përdoreshin dhe si qendra shplodhjeje. Në ato ambjente ku kishte shërbime

ndihmëse, si në aspektin e edukimit fizik dhe kulturor dhe të formimit në aspekte të

ndryshme profesionale. Nga ana tjetër Shtëpia e Fashizmit në vetvete përbën një element

shumë të rëndësishëm të arkitekturës italiane fashiste. Përsa i përket stileve të ndryshme

që u përdorën për këtë ndërtesë, ato janë stili neomesjetar dhe neorilindas. Në ndërtesat e

para, më vonë me dëshirën për të qenë i projektuar në stilin e së ardhmes, filluan të

përdoreshin stile bashkëkohore. Në vitin 1932 u bë një konkurs, me qëllimin për të

përcaktuar tipologjinë e Shtëpive të Fashizmit117 dhe me ndërtesën e kësaj tipologjie në

Komo të Italisë, ndërtuar nga arkitekti Xhiusepe Terranji (1932-1936), kemi një model

të përsosur, që pohon tërësisht racionalizmin që bën të njohur këtë tipologji

arkitektonike. Konstatojmë se u ndërtuan rreth 11.000 Shtëpi Fashizmi. Në Tiranë,

Pallati i Liktorit118 i afrohet shumë arkitekturës së Rodit. Stili bunker i ndërtesës, i

përbërë nga masa simetrike dhe të rregullta me harqe dhe dritare, është përdorur gur

natyral dhe në të ndërthuret arkitektura mesjetare me atë moderne. Kjo lloj ndërthurje

bëhej qëllimish për të krijuar një vazhdimësi me historinë dhe kulturën ndërmjet të

shkuarës dhe karakterit avangard të regjimit të ri. Në këtë rast rigjejmë elementin e

kullës, që paraqet një interpretim morfologjik të kësaj tipologjie. Këto ndërtesa

shërbenin për të mbajtur të gjallë lidhjen kulturore dhe politike me vendin e origjinës,

Italinë, duke mbajtur aktiv qytetarët italianë që ishin rezident jashtë vendit në aktivitete

të ndryshme bamirësie etj aktivitete, të cilat promovoheshin nga partia fashiste në atdhe.

114 Gli Annali dell’Africa italiana, 1940 pp. 913-914.115 Giorgio Ciucci. Gli architetti e il fascism. Architettura e citta’ 1922-1944, Torina, Einaudi, 1989, p. 18.116 Carlo Enrico Rava. Di un’architettura colonial moderna, in “Domus”:I primi due brani nel nr. 42.Giugno, p. 32; nr. 41 maggio, p.89.117 Flavio Mangione. Le case del fascio, in Italia e nelle terre d’oltremare. Ministero per i beni e le attivita’culturali. Direzione generale per gli archivi. Marzo 2003, f. 7.118 Ibidem, f. 128.

56

Shpesh reflektojmë dhe mendojmë se historia kalon njerëzit vdesin, por veprat

mbeten. Kur gjendemi përballë këtyre ndërtesave gjigande me kolona dhe dritare të

stërrmëdha, ndërtimet e periudhës italiane në Shqipëri kanë të njëjtat karakteristika me

ndërtesat e ndërtuara në Itali. Këto ndërtesa të ndërtuara në njëzet vjeçarin fashist, kanë

lënë shenja të thella jo vetëm në Itali por edhe në të gjithë kolonitë italiane ku ato janë

ndërtuar. Pas manisë së madhësisë së Benito Musolinit, fshihet një rrymë arkitektonike

ndër më interesantet dhe inovativet e panoramës europiane119.

Ndërmjet neoklasicizmit të thjeshtëzuar, artit romak dhe funksionalizmit, fashizmi

ka ridizenjuar qendrat kryesore dhe pallatet publike120 me qëllimin për të mbajtur pezull

në kohë, lagje të tëra dhe ndërtesa. Midis disa rrymave të ndryshme artistike si Arti

Déco, por edhe ndikimet nga Bauhaus ose të tjera më shumë të parashikueshme si

racionalizmi bashkëkohor italian, regjimi i hierarkisë fashiste ka ndërtuar monumente të

panumërta me madhështinë që i karakterizon. Qytete si Littoria (më pas i quajtur Latina)

lagje madhështore si EUR, stadiume etj. Le të përmendim aspektet e padiskutueshme

historike dhe politike, duke e krahasuar me të shkuarën do të thotë të kapërcesh politikën

për të folur për artin në mënyrë më të qartë dhe objektive.

Fashizmi në fakt lind modernist. Bashkimi Sovjetik, në periudhën e stinës

revolucionare kur u hapën gjuhë të ndryshme avangardiste u vu re se ajo u përzie me

ideologjinë: realizmi socialist u teorizua në vitin 1934, dhe pas luftës së dytë botërore u

bë arti zyrtar i të gjithë Europës Lindore. Raporti ndërmjet artit dhe pushtetit nuk është

shumë i ndryshëm edhe në Gjermani, ku është e njohur një estetikë e veçantë shtetërore,

si në pikturë edhe në arkitekturë; një estetikë në kundërshtim me nazismin, konsiderohej

art Bolshevik, pra i degjeneruar. Në Itali situata është më e qetë. Protagonistët e këtij arti

qenë të shumtë, si Sironi me figurat e tij, sugjerimet metafizike të De Chiricos, natyrat e

qeta të Morandit, eksperiencat jo dekorative të Fontanës janë të gjitha shembuj se si arti i

asaj periudhe dinte të mirëpriste.

Kultura urbane italiane në vitet e fashizmit, ndikohet nga shkolla gjermane e

Städtebau121 (ndërtimi i qytetit), por nga ana tjetër eksperienca angleze e

Toënplanning122 (projektimi i qytetit), nuk është e mirëpritur nga përvoja italiane. Kjo e

fundit është më shumë e interesuar për strukturat sociale dhe efikasitetin e saj se sa në

ndërtimin e formës urbane. Gjithsesi, ideja themelore mbetet ajo e qytetit monocentrik

dhe kompakt, me dendësi normale123.

“Qytete të vjetra dhe banesa të reja”, ky është titulli i shkrimeve të arkitektit

italian Xhiovanoni i vitit 1913, ky argument është zgjeruar më vonë në librin e vitit

1931, janë realitete që duhet të balancohen ndërmjet tyre ...; me nostalgjinë e një qyteti

119 Francesco Indovina "Dalla città diffusa all'arcipelago metropolitano", 2009.120 Calabi Donatella "il male città: diagnosi e terapia", 1979.121 C. Sitte, Der Städtebau nach seinen künstlerischen Grundsätzen (La costruzione della città attraverso isuoi principi artistici), Vienna, 1889.122 Maurizio Carta, Teorie della pianificazione: questioni, paradigmi e progetto, Palermo, PalumboEditore, 2003. ISBN 88-8020-519-6.123 G. Ciucci, Gli architetti e il fascismo. Architettura e città, 1922-1944, Torino, Einaudi, 1989.

57

që dëshirojmë të ruajmë "vlerat" mitike, sociale dhe mjedisore shoqëruar me nevojën

për të siguruar zgjidhje praktike për zhvillimin124. Hipoteza e Giovannonit për qendrat

historike që duhet të pastrohen dhe higjenizohen, duke ruajtur ambientin dhe cilësitë

formale, duket si mënyra më ekonomike për rikualifikimin125. Temat e urbanizmit, për të

cilat u diskutua në fund të viteve ’20, kërkonin një përgjigje të shpejtë për shkak të

zhvillimit urban dhe në të njëjtën kohë duheshin zhvilluar dhe ruajtur këto qendra

urbane. Në vitin 1916, Piaçentini shkruante "Të lëmë qytetin e vjetër126 ashtu siç është

dhe të zhvillojmë diku tjetër një të ri”, ai i referohej mbi të gjitha historisë së Romës.

Debati arkitektonik u zhvillua me përplasje shumë të forta ndërmjet të rinjve milanezë të

Grupit 7 dhe me MIAR (Lëvizjes italiane të arkitekturës racionale) që tentonin të

transmetonin në Itali stilin ndërkombëtar të shkollës franceze të Le Corbusier dhe të

Staatliches Bauhaus di Walter Gropius, dhe atyre që përkrahnin arkitekturën e regjimit.

Në konkurset e mëdha të vitit 1932 për Postat Qëndrore në Itali, dhe në vitin

1937 për qendrat e mëdha urbane të Romës, si Universiteti La Sapienza etj, do të

zhvillohej një debat, i cili gjeti hapësirën e duhur për tu shndërruar në një arkitekturë

propagandiste në fushën e arkitekturës racionale127. Kjo valë e re rinovimesh do të filloi

nga Roma dhe u shtri në të gjitha arkitekturat që përfaqësonin Regjimin. Ndoshta

ideologjia urbane e regjimit është më lehtësisht e lexueshme në eksperiencat e qyteteve

të vjetra. Në programin politik të qeverisë fashiste një rol kryesor kanë pasur bonifikimet

e kënetave që diku u bënë të pjesshme e diku përfshinë një qendër të tërë urbane, si

qyteti i Latina në Romë dhe Sabaudia. Kjo e fundit konsiderohet si “perla e

racionalizmit” dhe prezanton plotësisht frymën e kësaj periudhe. Programet e ndërtimit

të nxitura nga qeveria fashiste, kishin si qëllim që ta përdornin prodhimtarinë ndërtuese

si sektorin bazë të ekonomisë kombëtare dhe duhej të krijonin në çdo krahinë imazhin e

qeverisë qendrore. Kështu u zhvillua “Lëvizja moderne” e arkitekturës, pasardhëse e

arkitekturës së Xhiovanonit. Një rëndësi të veçantë për këtë debat të hapur, do të kenë

revistat e arkitekturës, si «Domus» e Giò Pontit dhe revista «La casa bella» e Guido

Marangonit, që të dyja të krijuara në vitin 1928. Këto dy revista do të drejtojnë dhe

shoqërojnë zhvillimin e gjuhës arkitektonike kombëtare shpesh në kontrast me regjimin

fashist. Janë vitet kur gjuha e propagandës fashiste kërkon të legjitimohet në

ekspozitën128 italiane të arkitekturës në vitin 1931, ku pas dhjetë vjet arkitekturë

“moderniste”, Pier Maria Bardi prezantoi një kolazh që e titulloi “Gabimet” (fig.8)

(kolazh me veprat e arkitektëve si Marçelo Piaçentini, Armando Brazini, Cesare Bazani

etj).

124 Ibidem.125 L'architettura nelle città italiane del XX secolo: dagli anni Venti agli anni Ottanta, a cura di V.Franchetti Pardo, Roma, Jaca Book, 2003.126 Francesco Indovina "Governare la città con l'urbanistica", 2005.

127 Ibidem.128 G. Ciucci e F. dal Co, Architettura italiana del Novecento, Milano, Electa, 1990.

58

Në regjimet totalitare arti shpesh propozohet si element përbërës i strukturës

mëmë, “Propagandës”. Në botën globaliste bashkëkohore, studiuesit janë “dorëzuar”

drejt përcaktimit të tij fenomenologjik, si një element që gjen gjithnjë terren fertil dhe

asnjëherë steril. Edhe pse sot termi “propagandë”, vishet pashmangshmërisht me

konotacion negativ, (trashëguar kjo nga diktaturat e shekullit të XX-të), ai është një

fenomen që lind kudo ku gjen terren të përshtatshëm. Ai kulmon padyshim nën

autoritetin e diktatorëve të mëdhenj si Stalini, Hitleri apo Mao, por i gjen rrënjët e saj që

në Greqinë e Lashtë e më pas duke ngjitur shekujt, në çdo tiran që e shfrytëzonte atë, për

të lartësuar virtytet e tij si lider. Qëllimi ishte për të rritur adhurimin, përuljen, respektin

apo për t’u identifikuar me vetë shtetin. Thellë në hirin e historisë, e para figurë që

spikat është ajo e Pisistratit129, i cili si në një manual autori, përmbledh të gjitha ato

karakteristika që do të risillen nga strategët e mëdhenj të propagandës së shekullit të

XX-të. Ai për herë të parë ndërthuri të gjithë elementët e propagandës moderne...

koordinimin e elementëve të ndryshëm për të njëjtin mesazh, inskenimet, shfrytëzimin e

besëtytnive popullore, përhapjen e mesazheve të rreme, propagandën e brendshme dhe të

jashtme, apo futjen e psikologjisë së armikut imagjinar. Elementi i vetëm që i mungon

“shkollës” helene, informacioni, duket sikur plotësohet nga ajo romake, nën epokën

çezariane, me të famshmet manifeste “Acta Diurna”, përmbledhje informative mbi jetën

sociale e shtetërore të perandorisë. Kuptohet që brenda tyre fshiheshin “padashur” dhe

lavde mbi mbajtësin e skeptrit romak. E po përgjatë këtij qytetërimi, shtohet dhe një

element tjetër i rëndësishëm, ai i manifestit elektoral, që në kuptimin e sotshëm dhe të

atëhershëm synon të ndezë mes popullsisë dëshirën për të qenë pjesë e politikës.130 E

kështu, këto shkolla të vërteta të mendimit njerëzor, themeluan formatin propagandistik,

që do të përdorej nga çdo pushtet-mbajtës që e konsideronte të nevojshëm. Gjatë

Mesjetës, shumë elementë të antikitetit do të zhdukeshin e do të dilnin instrumente të

rinj si ai i besimit, që synon tipologjinë e propagandës psiko-sociale, ku fjala e autoritetit

fetar nuk mund të vihet në diskutim (edhe kur ishte e rreme).131 Më tej akoma, do të

ishte shpikja e Gutenbergut që do të ndikonte në përhapjen gjithnjë e më të shpejtë e

masive të informacionit. Fillimisht ajo dallohet në reformën e Luterit, kohë kur libri

kishte fuqi të madhe besimi, për shkak edhe të ekzemplarëve të rrallë që qarkullonin. Në

shekullin e XVII, një personazh i paanashkalueshëm është padyshim edhe Luigji i XIV,

një model propagandistik tipik i absolutizmit, që nënvizoi në mënyrë rrënjësore

prestigjin, standardin apo etiketën. Ceremonitë, sharmi, luksi, artistët dhe lavdia ishin të

gjitha në shërbim të tij, aq sa ishin dhe në shërbim të Francës, pasi “Mbreti Diell ishte

vetë Franca”. Ndërkaq e gjitha kjo eksportohej nga propaganda e jashtme si modeli

129 Peisistratos, njohur dhe si Pisistrati (shek. VI p.K.) ishte tiran që sundoi Athinën rreth mes viteve 561 –527 p.K.130 Mbi propagandën në Romën antike mund të shihni: Italo Lana, Velleio Patercolo o della propaganda,(Torino: Giappichelli editore, 1952).131 Mbi këtë argument mund të shihni: Jacques Ellul, Storia della Propaganda, (Napoli: EdizioniScientifiche Italiane, 1983).

59

internacional i luksit. Ky mekanizëm vihej në jetë nga piktorë, arkitektë, agjentë sekretë,

e njerëz të shtypit. Elementë që do të shfrytëzoheshin më pas edhe nga krerët e

Revolucionit Francez e që do të përforcoheshin nga një element shumë i rëndësishëm në

formatin e propagandës përgjatë shek. të XX-të, atë të identifikimit të armikut. Të gjithë

këta elementë, sipas nevojës, do të prekeshin më pas nga Napoleoni e çdo figurë, lëvizje

politike apo sociale përgjatë gjithë shekullit të XIX. Për të ardhur kështu në shekullin e

XX-të, ku propaganda merr formë të plotë, moderne, për të gjetur vend në shtete

diktatoriale, aq sa dhe në demokracitë perëndimore. Lindja e konceptit modern sipas

Çomskit (Chomsky)132, pati mundësi të sanksionohej që në konfliktin e parë botëror, kur

më 1916, presidenti amerikan Uillson (Wilson) instrukton ndërtimin e një komisioni mbi

propagandën për të mbështetur hyrjen në luftë. Veprim që në sinkron me atë britanik, u

përkufizua nga Hitleri në vitet që pasuan, si një nga shkaqet kryesore të humbjes së

luftës. I ndërgjegjësuar prej kësaj, propaganda e Rajhut të III-të, do të arrinte majën e

fuqisë së saj në drejtimin e J. Gëbels (J. Goebbels)133, ministri i Propagandës që prej vitit

1933. Ky i fundit, i ndihmuar nga teknologjia më e avancuar, ndërtoi një makinë

perfekte propagande, që kontrollonte shtypin, kinemanë, teatrin, radion e sportin, sipas

kanoneve të rrepta e principeve të “moralit nazist”; një makinë efikase deri në orët e

fundit të regjimit. Mbi sistemin që ai atribuonte të ndërtonte, mësohet të ketë thënë:

“Propaganda e hollë nuk duket: propaganda më e mirë është ajo sublimale, që punon në

mënyrë të padukshme, duke hyrë në çdo qelizë të jetës, në atë mënyrë që publiku mos ta

kuptojë prezencën e saj.”134 M. Ranjeda (M. Ragnedda)135, mbi propagandën në shtetet

totalitare shprehet se: “Shtetet totalitare si BS, apo Rajhu i III-të ngritën një sistem

kontrolli total, ku Shteti organizon e koordinon çdo formë mesazhi: nga ato sportive e

edukative, deri tek ato informative, gjithçka drejtohet nën syrin vigjilent të partisë ose

diktatorit, e asgjë s’mund të stonojë në vizionin harmonik, që shteti do të transmetojë.”

E në këtë superstrukturë artisti “humbet” aq sa, siç shprehej dhe Gëbelsi (Goebbels):

“...shpesh edhe artistët nuk e kuptuan se për çfarë po kontribuonin.” E si çdo platformë

që ka pak “respekt për veten”, edhe propaganda, për një përçim më të mirë të vetvetes,

do të ndërtonte dhe kundër-propagandën. Fushatat mediatike informuese apo tekstet

teorike do të shoqëroheshin pashmangshmërisht me fushata paralele denigruese mbi

kundërpeshën ideologjike. Gjithnjë duke nisur me citime të liderëve teorikë të

revolucionit, ata servirnin fakte historike e mendime estetësh në funksion të ndërtimit të

një teorie tjetër, që në fund reduktohen në pasqyrimin e një arti regresiv, përkufizuar si

132 Noam Chomsky, Atti di aggresione e di controllo. Una voce contro, (Milano: Marco Tropea Editore,2000).133 Paul Joseph Goebbels (1897 – 1945), politikan gjerman, ministër i propagandës në Gjermaninë Nazistepërgjatë viteve 1933-1945. U dallua si një nga bashkëpunëtorët më të afërt të Hitlerit, dhe si orator dheantisemit i zellshëm.134 Silvia Burini, Realismo socialista e arti figurative: propaganda e costruzione del mito, (EsamizdatUniversità Ca' Foscari di Venezia, 2005), 65.135 Massimo Ragnedda, La propaganda tra passato e presente: evolucione e ipotesi di comparazione,(AnnalSS n. 3, 2003) parë më 23 shkurt 2012, http://ëëë.uniss.it/lingue/annali_file/vol_3/11_Ragnedda.pdf.

60

dekadent e armik i artit revolucionar progresist. Si në “lojë termash” regres – progres,

propaganda në një regjim të tillë nuk rreket të fshihet, as në qëllim e as në mjet.

Mesazhi i saj është i qartë, i dukshëm për të gjithë, ndërsa forca e saj është e

koordinuar në formë racionale e shkencore. Evoluimi i saj në histori na mëson që

“sharmit të saj” nuk do t’i rezistonin as demokracitë perëndimore. Ajo sot funksionon

me të njëjtat rregulla loje, herë të dukshme e herë të padukshme, ndërsa protagonistët

janë koordinatorë pas kuintave, manipulues, financierë e manjantë mediash, që

manipulojnë informacionin në të njëjtën “lojë”, që ka filluar që dy mijë vjet më parë.

61

2.3 Lëvizja Metafizike në arkitekturë dhe në art

Rryma artistike e Metafizikës dhe kontakti me arkitekturën italiane të viteve ’20 e

’30 është përmendur shpesh nga kritikët. Arkitektët e regjimit fashist kanë përdorur

shpesh në projektet e tyre kolona, harqe dhe elemente të tjera në sheshet e qyteteve ku ato

ndërtonin. Ato shpesh kanë pasur një lloj afrimiteti me pikturat e De Chiricos (fig.9). Në

vitet e fundit është diskutuar gjatë mbi këto marrëdhënie midis arkitekturës së regjimit

fashist dhe pikturës metafizike ndërmjet të cilave kishte një impuls të lartë, dhe për këtë

arsye arkitektura koloniale italiane është krahasuar shpesh me pikturat dekirikiane.

Ekspozita e vitit 2002 organizuar në Romë me temë arkitekturën e qyteteve italiane dhe

vendet përtej detit, mund të konsiderohet si një nga manifestimet e këtij trendi, e cila u

përmblodh në titullin "Metafizika e ndërtuar"136. Megjithatë në momentin kur këto

arkitektura janë krijuar nuk kanë pasur për qëllim të përngjanin me pikturat metafizike.

Ky ishte një konkluzion i mëvonshëm që u kristalizua nga studiuesit e historisë së artit.

Në publikimet e atyre viteve nuk flitet asnjëherë për metafizikën e arkitekturës

musoliniane. Duhet thënë se disa aspekte të ngjashme janë të pa mohueshme.

Metafizika është një kontibut tjetër i artit europian që e ka origjinën nga Italia, në

periudhat e avangardave historike. Për figurativitetin e saj, pa asnjë lloj ndërhyrje të

gjuhës piktoreske, metafizika është e përjashtuar nga disa në kontekstin e avangardave të

vërteta. Ajo, gjithashtu formoi elementë të rëndësishëm për lindjen e asaj që konsiderohet

e fundit nga avangardat, Surrealizmi.

Piktura metafizike gjenezën e saj e pati ndërmjet viteve 1911 dhe 1915, me autor

Giorgio de Chirico, e më pas me protagonistët e tjerë, të cilët ishin vëllai i tij Alberto

Savinio, Filipo De Pisi dhe e Karlo Karrà, ky i fundit kishte qenë një eksponent i lëvizjes

futuriste. Xhiorgio Morandi ishte një tjetër piktor i rëndësishëm i lëvizjes artistike

metafizike. Idetë teorike të veprave të piktorëve metafizik influencuan rrymën surrealiste.

Në futurizëm është gjithçka dinamike dhe e shpejtë ndërsa në metafizikë dominon

qetësia e palëvizshme. Jo vetëm nuk ka shpejtësi, por gjithçka duket e ngrirë në një

moment pa kohë, ku gjërat dhe hapësirat ngurtësohen përgjithmonë. Futurizmi dëshiron

ta bëjë artin të bërtasë me zë të lartë ndërsa në metafizikë dominon dimensioni i qetësisë

më absolute. Futurizmi dëshiron të rinovojë totalisht gjuhën piktoreske, ndërsa metafizika

mbështetet në instrumentat më tradicionalë të pikturës, mbi të gjitha tek perspektiva.

I ulur në një pasdite të qetë vjeshte në një stol në qendrër të Sheshit Santa Kroce

në Firence, De Chirico tregon se si një shikim drejt qytetit u bë motiv për të frymëzuar

136 Metafisica costruita: le città di fondazione degli anni Trenta dall'Italia all'Oltremare: dagli archivi storicidel Touring club italiano e dell'Istituto italiano per l'Africa e l'Oriente e dai fondi locali, a cura di R.Besana, C. F. Carli, L. Devoti, L. Prisco, Milano, Touring club italiano, 2002.

62

artin e tij, duke ndërhyrë në “ndërtimin e qytetit, në format arkitektonike të shtëpive, të

shesheve, të kopshteve dhe të pejsazheve, të porteve, të stacioneve hekurudhore si

themelet e para të një metafizike të madhe”.

Është vetë piktori që njeh artikulimin e hapësirës urbane të rajonit të Toskanës

dhe gjenezën arkitektonike në veprat e tij. Enigma e një pasditeje vjeshte “L'enigma di un

pomeriggio d'autunno”, inauguron poetikën e re në të cilën nënvizon se ka treguar i pari

metafizikën e shesheve dhe të qyteteve të Italisë të karakterizuara nga hije të gjata të

hedhura tej nga drita e pasdites. Reflektimi mbi temën e qytetit futurist të së ardhmes,

progresiviteti i thjeshtëzuar i elementeve piktoreske dhe arkitektonike, deri duke i

zvogëluar në një emblematikë esenciale, rivënia e vlerave tipike të pikturës italiane të

Rilindjes, me një konfigurim të tillë të të njëjtës hapësirë sipas gjeometrisë rigoroze.

Duke rimarrë konceptin antropologjiko-qendror sipas së cilës njeriu gjendet në qendër të

botës dhe arkitektura shërben për të krijuar një hapësirë për të, e menduar sipas mizurave

të tij është në gjendje të garantojë të jetuarit. Një interpretim hapsinor i një koncepti

universal, është grumbullimi, për të cilin çdo epokë dhe shoqëri kanë kontribuar, në kohë

të ndryshme. Një reflektim i tillë mbi domethënien dhe mbi rolin e sheshit si sistem urban

është shumë kuptimplotë në panoramën e vendeve dhe jo vendeve bashkëkohore, e

dominuar nga zgjedhja e shesheve si vendi i takimit dhe mbledhjeve sociale e shoqërore.

Skenaret metafizikë të një funksioni urban që në pejsazh vendosen në mënyrë

harmonike, në të njëjtën kohë ndahen nga ajo duke u alternuar me lojën bardhë e zi të

dritës. Procesi i bashkimit të formave dhe vëllimeve të një sheshi njihen si elementët

përbërës të hapësirave kolektive, duke mohuar monotoninë e një hapësire lineare në favor

të një ndërprerjeje planesh dhe pikëvështrimesh. Logjika kompozicionale duket e

kuptueshme dhe perceptohet në sekuencën natyrale të hapësirave e bazuar në perceptimin

e boshllëkut si hapësirë ndërveprimi. Secili prej këtyre elementeve të kujton format

esenciale, dhe kërkimin e elementëve arkitektonikë si emblema të qytetit bashkëkohor.

Parimet themelore të pikturës metafizike janë, në fakt, paradigmë e arkitekturës fashiste

që drejton arkitektët në një imagjinatë ku hapësirat të duken jashtë kohës, në të cilat

mbretëron një vetmi joreale, me një heshtje absolute. Kjo paradigmë është identifikuar,

edhe në ekuilibrin e përmasave, në pastërtinë e formave themelore, në mungesën e

dekoracioneve.

Megjithatë Metafizika137 transmeton mesazhe krejt të reja, në të cilin sugjerimi

është i menjëhershëm dhe evident. Atmosferat magjike dhe enigmatike të veprave të De

Chiricos bien menjëherë në sy për thjeshtësinë e asaj që tregojnë. Imazhet e saj na

tregojnë një realitet që duket sikur i ngjan asaj që ne njohim nga eksperienca jonë. Një

shikim më i kujdesshëm na tregon që drita është jo reale dhe ngjyros objektet dhe qiellin

me ngjyra jo natyrale. Perspektiva, që duket se ndërton një hapësirë gjeometrike, është

gjithnjë e vetëdeformuar, kështu që hapësira merr një pamje ndryshme. Skenat urbane, që

137 P. Baldacci, De Chirico. 1888-1919. La Metafisica, cit., p. 293.

63

janë protagoniste të padiskutueshme të këtyre tabllove, kanë një pamje të zbrazët. Në to

dominon zbrazëtia e jetës dhe qetësia më absolute. Veprat e De Chiricos tejkalojnë

realitetin, duke shkuar në një farë mënyre përtej. Na tregojnë një dimension tjetër të

reales. Për këtë arsye përdoret termi “metafizik”. Imazhet e De Chiricos janë një kontekst

i fundit ku mund të jesh përpara realitetit të krijuar nga të jetuarit tonë.

Metafizika, si një lëvizje e mirëfilltë, lindi në vitin 1917 në Ferrara të Italisë, nga

takimi ndërmjet De Chiricos dhe Karlo Karrà. Ky i fundit vinte nga lëvizja futuriste, por

ishte ndarë prej saj. Takimi i tij me De Chiricon e bindi të rikuperonte figurën dhe

eksplorimin e asaj bote arkaike dhe fikse që karakterizon pikturën metafizike të De

Chiricos. Tek metafizika erdhi edhe Xhiorxhio Morandi, që me purizmin dhe ashpërsinë

e imazheve metafizike gjeti shifrën e saj stilistike më personale. Tek metafizika aderuan,

edhe piktorë të tjerë italianë, ndër to Alberto Savinio, vëllai i De Chiricos, Filipo De

Pisis, Mario Sironi dhe Feliçe Kasorati.

Për të pikturuar qytetin e tij irreal, de Chirico izolon disa fragmente, duke i

atribuar tabllosë një rol qëndror. Bazon aksionet e tij në gjeste fotografike. Në mbyllje, që

të udhëheq në gjerësinë e botës në brendësinë e një kornize e ngjashme me një dritare; në

izolimin e nevojshëm për këtë kapje fotografike; për të vendosur disa elemente të

përbashkëta138. Me këto teknika, de Chirico realizon imazhe të zbrazëta: jo vende të

vetmuara, por të privuar nga shpirtrat.

Qyteti duket i zbrazët si një apartament që nuk ka gjetur ende komshinj të rinj.

Jemi në dhomën e gënjeshtrave dhe të mashtrimeve.139

Joshjet e para lindin nga dialogu me qytetet e Monakos, Romës, Firences, Parisit,

Ferrarës. De Chirico megjithatë nuk solli asnjëherë në mënyrë besnike, vërtetësinë e

veprave të tij.

Syri i tij është si ai i një udhëtari që mbetet i surprizuar, nga takimi me vende të

panjohura. Në dallim nga arkitekti për të cilin hapësirat janë preçize dhe të mbyllura, ai

mendon vendet si personazhe të shkrimeve piktoreske, për t`i modifikuar dhe spostuar140

Ndalohet në pjesëza të jetës së përditshme dhe në pjesë urbane të qyteteve të tij

(fig.10). Tabllotë metafizike, lindin shpesh si momente të paparashikuara. De Chirico141

bënte shpesh shëtitje në këmbë me copëza letrash në dorë, ku vizatonte skenat që atij i

bënin përshtypje. Pjesa më e madhe e të cilave kanë humbur tashmë. Merr frymëzim nga

urbanistika neoklasike dhe romake gjermane.

Nuk e merr arkitekturën në gjithë tërësinë e saj. Ndalet vetëm në disa veçori, duke

i mbledhur më pas këto vizione në një mozaik të rikompozuar.

138 Sulla matrice fotografica del lavoro si de Chirico, si vedano I contrubuti di C. Marram Metafisica dellosguardo fotografico, in R. Barilli e F. Solmi (a cura di), La Metafisica: gli anni Venti, vol. II, Bologna,Galleria d’Arte Moderna, 1980, pp. 663-665 e Fotografia e pittura nel Novecento, Bruno Mondadori,Milano, 1999, in particolare pp. 73-89.139 Sui “luoghi” di de Chirico, si rimanda a P. Baldacci, De Chirico. 1888-1919. La Metafisica, passim e aF. Benzi, Eccentricita’, Electa, Milano, 2004, in particolare pp. 87-112.140 P. Baldacci, De Chirico. 1888-1919. La Metafisica, cit., p. 293.141 Cesare De Seta 1972, p.121.

64

Në vitin 1921 grupi i metafizikës ishte shpërbërë, meqenëse pjesa më e madhe e

protagonistëve të saj kishin aderuar në rrymën e “Valori Plastici”. Por piktura metafizike

në fakt nuk u zhduk, duke qëndruar si një pjesë shumë e njohur e Xhiorxhio De Chiricos

dhe e shumë artistëve që kishin shpërndarë eksperiencën e saj.

Metafizika nuk shikon natyrën, por as nuk e përshkruan atë. Tregon të pa

dukshmen e rrugëve, të shesheve e të ndërtesave. Përgatit skena të braktisura, që i japin

mundësi spektatorit të projektojnë në piktura ndjenjat e tyre. Në këto lloj pikturash

shikohet një qytet analog, i bazuar tek prezenca realiste. Aty shikojmë vende që nuk

ekzistojnë, edhe pse shpesh qëndrojnë pas elementeve përbërës. Janë të shpalosura

seksione qytetesh. Neutralizohet çdo burim fillimi. Trajtohet arkitektura si diçka që

përdoret sipas dëshirës, duke i hequr asaj kohën në të cilën është ndërtuar142. Në

sipërfaqe, shtrihen pamje urbane, pamje të vërteta qyteti, me pjesë të shesheve dhe

ndërtesave violë nga idealizime të frikshme, që janë dallimi nga e vërteta në të vërtetën e

artit, në shenjë të frymëzimit të pejsazhit, në gjendje të ushqejë një klimë të pritur.

Në pamje të parë, rryma metafizike shpreh situata në të cilat asgjë nuk lëviz, çdo

lëvizje është e ngrirë. Në realitet, nuk kthen imazhe të rregullta. Nuk e koncepton

hapësirën si një strukturë të pa zëshme, dhe as si një formë e mbyllur, por si një proces në

transformim të përhershëm, me proporcione të thyera, me deviacione profilesh, nga cepa

që konceptojnë kthesa. Vizatohen arkitektura të pa rregullta, në të cilat, qendra e

paraqitur është gjithnjë e spostuar. Aplikohen në imazhet ballore të njëjtat rregulla që një

kartograf përdor për të bërë një hartë. Mendon tabllonë si një gjeografi: një sipërfaqe në

të cilën gjatësia e volumeve është e përmbledhur në një seri formash. Luhet shpesh me

një përtej, herë duke u afruar e herë duke u larguar143. Jemi në një botë të kthyer

mbrapsht, të habitur nga surprizat. Spektatori sillet si një kalimtar që arrin në një vend të

pa frekuentuar kurrë më parë. Është i çorientuar. Hapësira urbane transformohet në

shumë nyje që janë të vështira për t’u zgjidhur.

Qytetet e de Chiricos janë të çorientuara nga prezencat skicofrenike144. Jemi

përballë pejsazheve fantashkencore të shprehura e narrative. Në një shikim të parë,

qytetet metafizike kompozojnë natyra të qeta urbane, shprehin një natyrshmëri ku mund

të ketë ndodhur një mëkat. Një palëvizshmëri ku gjithsesi, është e vendosur në

vazhdimësi një diskutim, është e kalueshme nga një vetmi, që kompromenton të gjithë

ekuilibrat.

142 Sul concetto di “desacralizzazione” si legga G. Agamben, Profanazioni, Nottetempo, Roma, 2005 (inparticolare, l’Elogio della profanazione, pp. 83-106).143 Nella descrizione di “Sforzinda”, Filarete aveva parlato della piazza come di uno spazio ricco di effetti,di vedute, di prospettive, in grado di favorire incontri, collision, assecondando i giochi del caso,dell’inconsueto. Cfr. A. Averlino ditto il Filarete, Trattato di architettura , vol.I, a cura di A. M. Finoli e I.Grassi, introd. Di I. Grassi, Il Polifilo, Milano, 1972, pp. 53-64.144 Y. Bonnefoy, L’entroterra (1971), a cura di G. Caramore, Donzelli, Roma, 2004, pp. 50-51.

65

KREU I TRETË

TIPOLOGJIA E ARKITEKTURËS ITALIANE

3.1 Arkitektura italiane e aplikuar në qytetet shqiptare

Arkivi Qendror Teknik i Ndërtimit (AQTN) arkivon një dokumentacion shumë të

pasur në fushën e urbanistikës për të gjitha qytetet shqiptare, Tirana ka një

dokumentacion më të pasur në krahasim me qytet e tjera shqiptare. Duke u bazuar në

analizën e studimeve arkivore dhe në literaturën e epokës mund të klasifikohen në dy

faza planifikimi periudha në lidhje me pushtimet italiane të vendit.

Duke filluar nga viti 1915-1939 arkitektët dhe inxhinierët italianë punojnë të

shpërndarë në zyrat teknike të qyteteve të ndryshme të Shqipërisë, gjithashtu në

Ministrinë e Punëve Botore dhe tek S.V.E.A. Kontributin e tyre e shikojmë të shtrirë

duke filluar nga projektimi dhe ndërtimi i sistemit infrastrukturor, tek hartimi i Planeve

Rregulluese dhe tek sistemimi i qendrave të qyteteve nëpërmjet ndërtimit të godinave me

interes publik145. Faza e dytë fillon me krijimin e zyrës Qendrore të ndërtimit dhe

urbanistikës në Shqipërinë e viteve 1940-1943, me kapitullimin e Italisë. Puna e këtij enti

përqendrohej në kontrollin e veprimtarive ndërtimore publike dhe private, në hartimin e

rregulloreve ndërtimore dhe urbanistike si edhe në fuqizimin dhe kontrollin e të gjithë

infrastrukturave dhe të impianteve për një zhvillim organik të qyteteve dhe të territoreve

përrreth tyre. Çdo ndërhyrje apo planifikim urbanistik kalonte nëpërmjet një studimi të

detajuar të territorit në të cilin do të bëhej ndërhyrja146. Për këtë arsye bëheshin disa

variante të ndryshme të cilat konsistonin në njohjen historike, me përshtatjen e qytetit

ekzistues dhe me zhvillimin e tij pas ekspansionit të ri. Thellimi historik kishte në qendër

rivlerësimin e emergjencave monumentale dhe të elementeve tradicionale duke përshtatur

këto ndryshime të reja me ato të vjetrat sidomos ato me karakter dhe stil oriental.

Vlerësimi i trashëgimisë arkitektonike me atë mjedisore ishte parësor për promovimin

turistik, po ta krahasojmë me pasurinë e paluajtshme. Projektuesit i konsideronin qytetet

si organizma të gjalla ku i kushtohesh rëndësi lidhjes ndërmjet qytetit të ri me atë

ekzistues147. Në të gjitha qytet bregdetare u aplikuan të njëjtat politika që përdoreshin në

Italinë e viteve ‘20. Marrëdhënia me të shkuarën ishte shpesh objekt i debatit italian. Për

145 T. Selenica, Shqipëria më 1927, Tiranë, 1928.146 E. Riza, Vështrim mbi urbanistikën e qytetit shqiptar (shek. XII- XX), Monumentet, 14, 1977.147 F. Zarshati, Banesa të fillimit të shek. XX në vendin tonë, Monumente historike në vendin tonë, Tiranë,1978.

66

këtë arsye iu kushtua shumë kujdes riprojektimit të qyteteve shqiptare me një histori të

hershme dhe etnike. Në vitin 1937 për një pjesë të qyteteve më të rëndësishme të

Shqipërisë u bë një rilevim aerofotogrametrik në shkallën 1:5000 të realizuar nga Instituti

Gjeografik Ushtarak Italian i Firences, i përdorur si bazë për të gjitha studimet dhe

planifikimet e mëpasme të zhvillimit urban.

Në brendësi të kësaj kornize historike, që në vetvete shfaqet shumë komplekse,

nuk mund të lëmë pa përmendur kontributin e dhënë nga projektues që kanë punuar dhe

ndërtuar në kolonitë italiane. Duke bërë një krahasim me punën e arkitektëve të

ashtuquajtur racionalistë, që bënin pjesë në profilin e të punësuarit në punët publike të

shtetit italian, por që zunë një vend më të madh në panoramën e arkitekturës koloniale

italiane. Në këto projekte marrin pjesë inxhenierë, arkitektë dhe artistë të shumtë si

Armando Brasini, Florestano di Fausto, Gherardo Bosio, Vittorio Ballio Morpurgo,

Ferdinando Poggi, Ivo Lambertini artistët si Antonio Maraini, Giuseppe Gronchi, Giulio

Rosso, projektues të pejsazhit si Pietro Porcinai dhe vëllezërit Sgaravati. Këta

profesionistë vinin të gjithë nga formimi i shkollës së Romës dhe kishin origjinë kryesisht

nga Roma dhe Firence. Këto personazhe arritën të shpjegonin nëpërmjet interpretimeve të

tyre edhe ndryshimet ndërmjet arkitektekturës italiane, pjesë e së cilës ato ishin, dhe

përshtatjes që ato sollën në lidhje me territoret përtej detit, ku ato projektuan. Me

problematikat që hasën në këto vende, pasi nuk kishin asgjë të ngjashme me atdheun e

tyre, ato u përgjigjën me instrumentet shprehës që vinin nga formimi profesional dhe që

zuri një vend të rëndësishëm duke u përfshirë në debatet italiane të kohës. Duke filluar që

nga vitet ‘20, ishin krijuar grupime të kundërta me avangardën racionaliste të kohës me

prejardhje nga Lëvizja Moderne.

Gjendja në të cilën ndodhej arkitektura italiane në ato vite ishte shumë intriguese

dhe kjo karakteristikë kishte lidhje edhe me zhvillimet që ndodhën në kolonitë italiane

përtej detit. Marrëdhënia që arkitekti ndërtonte herë pas here me kontekstin e ri

gjeografik dhe kulturor ishte sigurisht udhërrëfyes i përgatitjes së tij dhe i ndjeshmërisë

së tij, por në të njëjtën kohë dëshmonte edhe transformimet e thella të vlerave dhe të

prespektivës si pasojë e bisedave të ndezura, për mos të përmendur polemikat e

dhunshme që u shfaqën në Itali gjatë periudhave të ndryshme të regjimit fashist. Në

periudhën e pushtimit nga Italia fashiste pas vitit 1939, arkitektët italianë rishikuan të

gjitha planet rregulluese të qyteteve kryesore ose i bënë ato nga fillimi. Arkitektura dhe

urbanistika në këtë periudhë është racionale, pra e tipit fashist.

Edhe kontributi i arkitektëve dhe inxhinierëve shqiptarë luajti një rol të

rëndësishëm në arkitekturën e re shqiptare. Ato përfaqësonin një klasë profesionistësh të

përgatitur teorikisht, të përditësuar me teknikat e reja dhe të formuar me ide novatore në

shkollat më prestigjoze. Ata punuan për të vënë në jetë shumë projekte italiane, si për

ndërtimin e kompleksit të ministrive si edhe projekte të tjera në të gjithë territorin

shqiptar.

67

Disa prej tyre ishin S. Luarasi, A.Lufi, Qemal Butka, Kristo Sotiri, Dh. Dhespoti,

Omer Fortuzi etj. Këta arkitektë i përkasin bashkësisë së intelektualëve shqiptarë të post

pavarësisë, të cilët të formuar përgjithësisht në perëndim, ishin natyrisht mbështetje e

sigurt për përparimin e vendit.148

Këta arkitektë pionierë dhanë kontributin e tyre pikërisht në vitet kur edhe

arkitektura europiane ishte drejt asaj arkitekture moderne. Arkitektët shqiptarë shfaqën

vlera avangarde në dizajnin arkitekturor, si në plan, volum si dhe në përshtatjen midis

traditës popullore, rajonale dhe karakterit minimalist të arkitekturës moderne. Arkitektura

shqiptare në harkun kohor 1920-1940, duke ecur në harmoni me atë evropiane, mbart

influenca bashkëkohore149.

Nuk është gjithnjë e lehtë të përballosh me qartësi ndërmjetësimin e qëllimeve

projektuese dhe zgjedhjen e gjuhës së arkitektëve protagonistë, sepse kufijtë ndërmjet

pozicioneve të ndryshme rezultonin gjithnjë të pasigurta.

Arkitektët e zgjedhur na duken disi emblematik me mënyrat e të dukurit përballë

kontekstit kolonial. Në veprat e tyre janë të magazinuara shumë të dhëna akoma për tu

vlerësuar, mënyra e të kuptuarit të ambjentit dhe e arkitekturës së kohës, individuimi i

nevojave funksionale ose të urdhërit simbolik, modelet praktike dhe format gjuhësore të

cilat kishin si qëllim të arrinin këto objektiva. Ndryshimet vizuale në arkitekturën

koloniale, paraqesin mirë divergjencat dhe përçarjet që ndodhën në kulturën arkitektonike

italiane të kohës. Tek Armando Brasini na shfaqet figura e arkitektit klasik që ka

importuar nga vendi mëmë një gjuhë të frymëzuar nga traditat monumentale të barokut

roman, duke e rrënjosur pa asnjë lloj ndërhyrje në kolonitë ku ai punoi.

Në një klimë të gjallëruar kulturore në vitet e para të shekullit të XX-të, që kishte

si protagonistë këta arkitektë e inxhinierë italianë, ato u larguan nga ekletizmi që

mbretëronte në atë kohë, duke aspiruar një klasicizëm të rinovuar, por i bazuar në traditat,

që ndërtoi rregulla të përbashkëta të një gjuhe arkitektonike. Dhe si i tillë urdhri i ri duhet

të aplikohej jo vetëm në arkitekturë, por edhe në format e qyteteve dhe në projektimet

urbanistike.

Florestano Di Fausto ka qenë një model i paarritshem arkitekti profesionist që,

falë një përgatitje që nuk kishte si mos të vihej re, ishte në gjendje të zotëronte, dhe të

përdorte pa asnjë dallim, dhe në çdo kontekst gjeografik, të gjitha stilet: nga “gotiku

venecian” tek “rilindja” e “nëntëqinda”, duke arritur deri aty sa të zvogëlonte gjuhën

arkitektonike racionaliste e deri në “stilin modern”. Përtej pabarazisë së rezultateve

formale të arritura, duket e rëndësishme në raport me pikëvështirimin e veçantë të këtij

kërkimi, duke analizuar në cilën masë këta arkitektë zyrtarë kanë mundur të realizojnë

arkitektura të përshatshme për vende të ndryshme.

148 Emin Riza, Arkitekt Qemal Butka, Botimet “Dita 2000”, Tiranë 2010 fq.5.149 E. Riza, Ansamblet ndërtimore të pazareve dhe restaurimi i tyre, Monumentet, 15-16, 1978.

68

Arkitektët italianë luajtën një rol thelbësor në procesin e “romanizimit” të Tiranës

në veçanti dhe të gjithë Shqipërisë që po përgatitej t’i bashkangjitej Italisë Fashiste.150

Ndërhyrjet italiane i ndryshuan pamjen Shqipërisë e sidomos Tiranës së vjetër, duke i

dhënë asaj një penelatë dekori e frymë perëndimore. Janë të shumtë arkitektët italianë që

punuan në ndërtime të ndryshme, banesa, ndërtesa të karakterit shoqëror etj. Shumica e

arkitektëve mund të identifikohen, por një pjesë e vogël e tyre mbeten të paidentifikuar

deri në ditët e sotme. Madje në atë periudhë kemi të bëjmë edhe me një ndërthurje të

punëtorëve italianë me ato shqiptarë. Në periudhën gjatë luftrave botërore, nisën të

implementoheshin në Tiranë planet e para rregulluese. Arkitektët italianë realizuan

hartimin e planeve rregulluese për qytetet e ndryshme të Shqipërisë, në të cilat përveç

arkitekturës dhe urbanistikës racionale, respektohet psikologjia dhe tradita e shqiptarit,

lidhur me pronën private. Arkitektura italiane ka një fond të pasur në Tiranë (fig.11),

Durrës, Korçë, Vlorë, Shkodër, Sarandë më pak në Elbasan dhe Berat151. Mbreti Zog i

dha një rëndësi të madhe planeve rregulluese të qyteteve kryesore të vendit, një pjesë e të

cilave gjeti zbatim.

Planet rregulluese të qyteteve shqiptare deri në vitin 1942 të realizuara nga

arkitektët italianë janë marrë për bazë në linjat e tyre kryesore në planet rregulluese të

mëvonshme. Më pas rindërtimi historik kompletohet me dëshmitë e drejtëpërdrejta të

studiuesve shqiptarë që jetuan ato ngjarje dhe ndryshimet rrënjësore që pasuan.

Historitë e Shqipërisë dhe të Italisë, janë gërshetuar shpesh ndërmjet tyre gjatë

shekujve. Nga kjo rrugë e gjatë shkëmbimesh eksperiencash dhe njohjesh lindi një raport

miqësie solid dhe me baza të thella, e ushqyer nga shoqëria e përbashkët mesdhetare dhe

nga përhapja e vlerave të mikpritjes dhe të solidaritetit. Në arkitekturën dhe planifikimin

e territorit shqiptar në gjysmën e parë të shekullit të XX-të kemi mundësinë të shohim

bashkëpunimet ndërmjet projektuesve të dy vendeve. Projektet e ndërmarra në gjithë

territorin shqiptar nga qeveria italiane fashiste në atë kohë ishin të shumta152. Të shumta

janë gjurmët e projekteve të dizenjuara që konservohen sot e kësaj dite në arkivat

shqiptare dhe jo vetëm. Në to gjejmë të shpalosura fazat e zhvillimit të ndërtimeve

moderne shqiptare. Vitet 1920-1930 janë një periudhë e kalimit nga stili modern i

arkitekturës klasike në atë moderne153. Ky kalim stilesh u karakterizua nga kalimi i të

punuarit me dorë në atë të mekanizuar. Kristalizimi që herët i një tipologjie të

përshtatshme, shtimi i potencialit teknik të ndërtimit dhe formimi i një shijeje të re

artistike i ndikuar nga përmirësimi i mëtejshëm i mënyrës së të jetuarit, u bënë faktor

nxitës që vëmendja e mjeshtrave të drejtohej e të përqendrohej edhe në gjetjen e mjeteve

150 Vera Bushati. Vilat e Tiranës, gjysma e parë e shekullit XX. Universiteti Polis, Tiranë 2012 fq. 125.151 E. Riza, Arkitektura popullore në qytetet tona gjatë shek. XVIII-XIX, Kultura Popullore, 2, 1980.152 Padiglione dell’Albania alla mostra triennale delle Terre d’Oltremare, Napoli 1939-1940, progetto incollaborazione con l’architetto Pier Niccolo’ Berardi commissionato dal Console Corrias Direttore per laStampa e Propaganda, Sottosegretariato per gli Affari Albanesi, in C. Cresti (a cura di) 1996 cit., f. 150.153 T. Selenica, Shqipëria më 1923, Tiranë, 1923.

69

të reja shprehëse arkitektonike dhe dekorative. Teknika e ndërtimit154 pati gjatë kësaj

periudhe jo vetëm një rritje cilësore përsa i përket teknologjisë, por dhe një pasurim të

strukturave konstruktive. Për shkak të vështirësisë së realizimit të ornamenteve me anë të

makinerive si edhe faktit që ato nuk ishin të nevojshme, bëri shmangien e ornamenteve,

të cilat nuk kishin një funksion dhe u kalua në arkitekturë të pastër. Materialet kryesore të

ndërtimit të mureve mbetën guri dhe tulla155. Ndërtimet përgjithësisht suvatoheshin nga

jashtë, kjo bënte që ndërtesat jo vetëm të dukeshin më të bukura, por dhe e mbronte

ndërtesën nga agjentët e jashtëm atmosferikë.

Pikëpamja e privilegjuar është ajo e arkitekturës moderne dhe ndërhyrjet që sollën

transformimin urban në vitet 1925 dhe 1945. Sot, vëmendja e njerëzve ka filluar të

kthehet nga e kaluara, pasi nëpërmjet saj kuptojmë të tashmen, identifikohemi. Në këtë

kuadër rivitalizimi i objekteve që janë të rëndësishme për një komb merr një rëndësi të

veçantë.

3.1.1 TIRANA

Planet rregulluese të qytetit të Tiranës (fig.12) u hartuan nga urbanistë dhe

arkitektë të talentuar të viteve ’30, si Florestano di Fausto, Armando Brasini dhe

Gherardo Bosio. Këta i dhanë Tiranës frymën e një kryeqyteti perëndimor modern me

linjat e akseve rrugore kryesore dhe sidomos të bulevardit qendror. Kontributi i

arkitektëve italianë në ndërtimin e Tiranës pati një shtrirje kohore prej 20-vjetësh.

Ndryshimet e imazhit të Tiranës ishin ato të një transformimi modern. Tirana moderne në

konceptin e përgjithshëm përngjason më shumë me qytetet e reja të themeluara në Itali

gjatë periudhës së pushtimit fashist dhe më pak me planet që u zbatuan në kolonitë e tjera

italine ku specialistët ndërtuan. Kjo arkitekturë italiane në Shqipëri u aplikua falë punës

së teknikëve të rinj të caktuar nga administrata në kontrollin dhe në adresimin e zhvillimit

urban, edhe pse ata nuk ishin ende të formuar në mënyrë të tillë që të dinin të përballonin

të gjitha shkallët e ndërhyrjes në kuadrin e vizionit global të arkitekturës. Arkitektët i

përkisnin shkollës romane dhe asaj fiorentine.

Duke shkuar pas në kohë deri në vitin 1912 kur Shqipëria fitoi pavarësinë pas një

periudhe pesë shekullore pushtimi osman. Kjo datë shënoi edhe fundin e periudhës së

parë të rëndësishme të tranzicionit në terma të strukturës urbane të qytetit, e vetmja

periudhë gjatë së cilës qyteti u zhvillua me ndikime dhe karakteristika të qarta orientale.

Me shpalljen e Tiranës kryeqytet i Shqipërisë më 1920, me vendim të Kongresit të

Lushnjës, qeveria e Fan Nolit vendos t’i japë qytetit pamjen dinjitoze të një kryeqyteti

europian, i cili duhet të ishte njëkohësisht dhe qendër administrative. Ky ishte një

moment kyç në shndërrimin e qytetit nga një me bërthamë spontane dhe kaotike në një

154 Pirro Thomo, Korça Urbanistika dhe Arkitektura. Akademia e Shkencave e Shqipërisë. Tiranë, 2012, fq.310-311.155 Po aty, f. 312.

70

qytet modern, i ndërtuar sipas një plani racional dhe të efektshëm. U themelua për të qenë

një qendër modeste shkëmbimesh për një popull bujk, thuhet në buletinin e botuar nga

Bashkia e Tiranës në vitin 1937, me rastin e 25 vjetorit të Pavarësisë së Shqipërisë.

Por, ajo do të pësonte ndryshime të shumta pas vitit 1920 dhe do të kthehej në

qendër të jetës politiko-shoqërore.

Në vitin 1923 nën drejtimin e inxhinierit Eshref Frashëri u skicua plani i parë

rregullues dhe qyteti vazhdoi të ndërtohej sipas një plani të studiuar. Ky projekt u bazua

për herë të parë mbi një hartografi të saktë, falë rilevimeve të IGM-së (Instituto

Geografico Militare) së Firences. Plani u përpoq të unifikonte dhe të racionalizonte

ngulimin spontan të qytetit otoman, duke krijuar një rrjet drejtkëndor rrugësh në jug-

perëndim të pazarit dhe duke konfirmuar zhvillimin radikal të rrugëve të karvanëve në

veri-lindje. Kështu u realizuan zgjerimet e rrugëve të Durrësit, të Kavajës, të Barrikadave

etj. Përmendet projektimi për herë të parë i sheshit në qendër të qytetit, sheshi Skëndërbej

ku u hodhën njollat e para të godinave qeveritare, si dhe aksi historik veri-jug i bulevardit

të madh, në të cilën bënte pjesë ky shesh.

Me shpalljen e Tiranës kryeqytet, pjesa më e madhe e nëpunësve filluan ndërtimin

e shtëpive të reja, ndërsa bashkia do të vazhdonte projektet për hapjen e rrugëve të reja

dhe rregullimin e atyre ekzistuese. Pas shpalljes së Tiranës kryeqytet, filloi edhe procesi i

hartimeve të planeve rregulluese të qytetit, të cilët do ta kthenin Tiranën në qytet modern.

Kjo erdhi si rezultat i administratës së asaj kohe që pati si qëllim krijimin e një impianti

urban të mbështetur mbi parimet e një urbanistike racionale. Deri në vitet 1925, ndërtimet

edhe pse nga ana stilistike ofrojnë shumë, nga ana tekniko-konstruktive nuk ofrojnë të

njëjtën gjë. Nëpërmjet një vëzhgimi të kujdesshëm vihet re se prapa termit “modern”

fshihet një konstruksion tradicional me muraturë qerpiçi, breza, trarë druri dhe tavanë me

kallama sipas teknikës tradicionale156. Më pas, gjatë viteve 1930 Shqipëria njihet me

sisteme të reja konstruktive dhe teknika e ndërtimit ndryshon.

Për qytetin e Tiranës, dokumenti i parë i gjetur në AQTN i përket vitit 1917 bëhet

fjalë për planin e parë rregullues. Ky përshkrim urbanistik ka për qëllim të japë disa

njohuri historike dhe urbanistike për qytetin e Tiranës, disa aspekte të zhvillimit të tij

urbanistik, shtrirjen e tij territoriale dhe zgjerimin e tij si qendër banimi, administrative,

industriale, etj.

Në periudhën e pushtimit Austro-Hungarez kemi dokumentin e parë të skicuar, që

është një planimetri e qytetit të Tiranës, ku paraqitet situata topografike e vitit 1917.

Qyteti zhvi1lohet historikisht rreth bërthamës së pazarit157. Zona e banimit shtrihet

kryesisht në veri dhe në lindje.

156 F. Zarshati, Disa tipare të banesës qytetare tiranase në fillim të shek. XX, Pasuri e trashëguar në shekuj,Tiranë, 1984.157 Po aty.

71

Plani i parë rregullues është ai i vitit 1923, i realizuar nga austriakët. Rrjeti i ri

rrugor tenton të jetë kuadratik në përgjithësi, por më shumë merr parasysh drejtimin

sidomos të rrugëve radiale dhe të disa rrugicave kryesore.

Ky plan rregullues nuk është një plan i mirëfilltë, por kërkon të drejtojë rrugët e

rrugicat me shumë dredha të qytetit. Qendra e qytetit është përsëri pazari.

Në vitin 1926 hartohet plani i dytë i përgjithshëm për qytetin. Këtu do të shohim

të konkretizuar idenë e Armando Brasinit për ndërtimet e aksit veri-jug si element i

hierarkisë të rrjetit drejtkëndor të rrugëve, që do ta orientonin zhvillimin urban drejt aksit

jug-perëndim të pazarit. Në këtë plan kontribuan tre autorë: inxhinieri shqiptar Eshref

Frashëri, inxhinieri italian Castellani dhe austriaku Ëeiss. U shfaq edhe një ripropozim i

planit të Sheshit Skënderbej, sipas një forme më të zgjatur në krahasim me idenë e

Brasinit, ku prej saj niseshin disa rrugë në formë radiale të cilat rimerrnin trasetë e

rrugëve ndërkrahinore që lidheshin me qytetet kryesore shqiptare.

Qendra administrative do të ndërtohej në jug-perëndim të pazarit, lumi “Lana” do

të sistemohej, kurse sheshi “Sulejman Pasha” do të realizohej në formë rrethi me rrugë

radiale që dilnin prej tij. Plani rregullues i vitit 1926 ishte më tepër një rishikim i planit

rregullues të vitit 1923 në drejtim të sistemit rrugor. Qendra e Tiranës më 1926, ishte e

pasistemuar dhe pjesa jugore e perëndimore e qytetit ishte pothuajse e pazënë. Në këtë

zonë konturohet bulevardi dhe godinat administrative. Shteti i mbretit Zog i dha një

rëndësi të madhe zhvillimit të qytetit sipas planeve rregulluese urbanistike. Në këtë

periudhë kemi disa variante të planeve rregulluese si dhe zbatimin e një pjese të tyre.

Ndërhyrja e vitit 1928, ishte e arkitektit Kohler. Zona e ekspansionit të ri ishte

menduar për zhvillim ekstensiv, rezidencial, me godina të ndërtuara në parcela

drejtkëndore që formonin lagje katërkëndore apo të vendosura në rrathë bashkëqëndrore.

Në këtë plan rregullues duket qartë sistemi kuadratik i rrjetit rrugor, sidomos në zonën e

Tiranës së Re. Këtu konturohet me saktësi aksi i bulevardit me qendrën administrative,

nga pazari deri në skajin e kodrave në jug, tek Pallati Mbretëror në këtë plan rregullues

është bërë sistemimi i “Lanës” dhe parcelimi me emra pronarësh në Tiranën e Re. Kjo

zonë, ishte programuar për të patur një rrjet rrugor ortogonal me parcela të ndara mirë,

duke pasur mundësi optimale për projektimin dhe zbatimin e vilave të reja. Të gjitha këto

parcela iu dhanë me kredi nëpunësve të shtetit për të ndërtuar banesat e tyre sipas një

legjislacioni të mirëpërcaktuar. Projektet hartoheshin nga arkitektë të shkolluar jashtë

Shqipërisë ose dhe të huaj. Përsa i përket tendencave stilistike shtëpitë paraqiten me një

variacion të pafund. Stile të ndryshme shfaqin aftësitë referuese dhe fermentet kulturore

që karakterizojnë jo vetëm Tiranën, por gjithë Europën e viteve 1920-1930. Arkitektët,

artistët, ndërtuesit i kanë ofruar në këtë periudhë familjeve tiranase më të mirën e

eksperiencës së tyre teknike e krijuese, janë ngritur rezidenca të stileve arkitekturore nga

më të ndryshmet orientale, neoklasike, eklektike dhe moderne.

Plani i mëvonshëm dhe i katërt rregullues nën qeverisjen e Mbretit Zog u hartua

në vitin 1929. Aksi drejtues u zgjat drejt veriut, nga stadiumi i ardhshëm i qytetit që do të

72

duhej të ndërtohej tek Stacioni i Trenit, deri tek Pallati Mbretëror në jug. Plani i ri

zgjeronte kufijtë e zhvillimit urban të qytetit dhe parashikonte një ristrukturim urban të

rrugëve radiale kryesore, rruga e Durrësit, e Kavajës dhe e Elbasanit. Bazuar në këto ide

filluan punimet për realizimin e pjesës së parë të bulevardit, sidomos pjesa veriore “Zogu

I”. Për shkak të zhvillimit të vrullshëm ekonomik dhe si qendër administrative, me urdhër

të mbretit Zog u përcaktuan kufijtë e rinj të qytetit. Kufiri i ri përbënte një rreth, me

qendër në sheshin “Sulejman Pasha” dhe me rreze 2.2 km, pra ky kufi brendashkruan një

sipërfaqe 12 km².

Duke qenë se nga regjistrimet e popullsisë që u zhvilluan në vitin 1930, popullsia

ishte 30.000 banorë, dendësia ishte 2.500 banorë/ km². Zgjerimi i kufijve do të bëhej për

t`i dhënë mundësi rritjes të sipërfaqes që do të zinte zona e banimit, gjelbërimit në pjesën

lindore dhe zhvillimit të industrisë në zonën perëndimore. Ky rreth kalon në tetë pika

poligonale. Ky variant i përcaktimit të kufijve nuk u realizua. Kufijtë përfundimtarë të

qytetit u përcaktuan më 1931, sipas një vije të thyer që kalonte në tetë pika poligonale

dhe që brendashkruante një sipërfaqe 6 km².

Në vitin 1930 filluan punimet për ndërtimin e godinave në të dy krahët kryesore të

bulevardit, që ishte rreth 2 km i gjatë dhe kishte një gjerësi rreth 35 metrash.

Rruga e Kavajës është një nga rrugët më të vjetra të kryeqytetit. Zhvillimin më të

madh e pati gjatë viteve 1920-1930. Një ndër planet kryesore për këtë rrugë ka qenë ai i

vitit 1928, i realizuar nga arkitekti Kholer. Ky plan përfshinte një sërë ndryshimesh, si

ndryshimi i emërtimit “Bulevardi Musolini” dhe e gjithë zona përgjatë këtij aksi do të

zhvillohej sipas parcelave drejkëndore, ku do të vendoseshin vilat. Vilat që nisën të

ndërtoheshin në këtë periudhë në këtë bulevard ishin shumica të punuara sipas planeve

italiane. Lartësia më e madhe që mund të arrinin ishte dykatëshe. Sot vilat që i kanë

mbijetuar ndërtimit të pallateve të reja shumëkatëshe, janë jo vetëm trashëgimi historike,

por edhe arkitektonike, si dokumentim i aftësive të arkitektëve modernë shqiptarë.

Rruga e “Durrësit” është gjithashtu një nga rrugët më të vjetra të qytetit të

Tiranës. Kjo rrugë ka qenë konsideruar si vazhdimi i Via Appia-s që realizonte lidhjen e

pjesës lindore të territorit me atë perëndimore. Moment i veçantë i historisë së saj ka qenë

drejtimi dhe dhënia e rëndësisë dhe nga ana arkitektonike kësaj trajektoreje. Gjithashtu

vlen të përmendet edhe rruga tjetër e vjetër, që përshkonte zonën, ajo e Shkodrës, e cila

bënte të mundur lidhjen e veriut me jugun. Sot kjo rrugë nuk është ruajtur, megjithatë

gjurmët e vjetra të saj mund të lexohen në qytet. Në vitet 30, kur u bë edhe drejtimi i saj

sipas planeve italiane për rregullimin e qytetit, filloi edhe ndërtimi i objekteve të reja,

kryesisht i vilave. Këto ishin vila të ndërtuara nga arkitektë dhe në përgjithësi ishin të

ndërtuara me stilin arkitektektonik të perandorisë italiane, megjithatë mund të hasen

elemente të arkitekturës moderne shqiptare.

Plani rregullues i vitit 1934 detajon vetëm Tiranën e Re, mbështetet plotësisht mbi

planin rregullues të vitit 1928 dhe jep saktësisht parcelat e çdo kuartalli me numra e emra

pronarësh. Plani rregullues i Tiranës së Re i vitit 1940 ka ndryshime të mëdha nga ai i

73

vitit 1934, sepse zona e rrathëve bashkëqëndrorë prishet dhe aty kalon një pjesë e unazës

së qytetit. Në vitin 1937 Tirana zinte 500 ha dhe kishte një popullsi afërsisht 35.000

banorë. Zona e banimit shtrihet kryesisht në veri-lindje. Në rrjetin rrugor Bulevardi

“Vitorio Emanuele” do të ndërtohej tërësisht, kurse “Rruga Mbretërore” ishte në ndërtim,

rruga e Durrësit dhe e Kavajës u zgjeruan. Linjë tjetër kryesore ishte rruga “Rexhina

Elena”, nga e cila dilnin disa radiale, si rruga e “Dibrës”, “Hoxha Tahsim”, etj. Me këtë

rrjet rrugor ishte i pamundur zhvillimi i qytetit në perspektivë, duhet të ndërtoheshin

rrugë transversale.

Planimetria e vitit 1938 tregon sistemimin e ri të “Lanës” perpendikular me

bulevardin në pjesën më të madhe të gjatësisë së tij dhe shtrirjen e rrjetit rrugor e

parcelimet përtej rrugës së Elbasanit.

Plani rregullues më i plotë dhe i studiuar mirë ka qënë ai i vitit 1942. Punimet për

këtë plan rregullues filluan në vitin 1939 dhe përfunduan në vitin 1941. Ky plan

rregullues u publikua në gazetën zyrtare më 1942. Projekt-idea e tij u realizua në vitin

1940 nga arkitekt Gherardo Bosio.

Ky plan rregullues ndahej në disa etapa zhvillimi (fig.13). Tirana, si një qytet në

rritje dhe në zhvillim, ardhja e shumë administratorëve dhe qytetarëve italianë, bënin që

ky plan rregullues (fig.14) duhet të ishte sa më ekonomik, mos të mendonte për periudha

të shkurtra zhvillimi, por për një zhvillim afatgjatë..

Në vitin 1937, Tirana kishte 35.000 banorë, kur filloi puna për hartimin e planit

rregullues në vitin 1939 kishte rreth 40.000 banorë dhe në mbarim të planit rregullues

numëronte rreth 75.000 banorë dhe shtrirja e qytetit u zgjerua nga 500 në 800 ha. Kështu

që plani rregullues duhet të parashikonte zhvillimin e qytetit për një periudhë 60 vjeçare,

ku popullsia mund të arrinte në 130.000 banorë dhe sipërfaqja e qytetit 1.100 ha, pra

dendësia do të ishte 130 banorë km2 një shifër kjo, mesatare për një qytet me karakter

ekstensiv.

Masterplani studionte një zonë të shtrirë në një sipërfaqe rreth 2.800 ha, duke

përfshirë këtu dhe zona militare, aeroportin, zona lidhëse, industriale etj. E rëndësishme

në masterplan ishte dhe kufiri i Tiranës midis bashkisë dhe komunave përreth. Ky kufi

përfshinte një sipërfaqe prej 7.300 ha. Zonat e gjelbërta do të zinin 132 ha, zonat sportive

33 ha, parku pas universitetit 22 ha. Zonat e banimit do të zinin 660 ha. Qyteti do të

zhvillohej në veri, përtej lumit të Tiranës, pra do të krijohej një zonë satelit, që do të

lidhej me qytetin nëpërmjet urave dhe rrugëve. Kjo qytezë do të kishte shumë gjelbërim.

Zona industriale do ishte në Veri-Perëndim dhe Jug-Perëndim, midis tyre do të ndërtohej

një qytezë punëtorësh. Hekurudha në Jug-Perëndim të qytetit do të lidhte Tiranën me

Durrësin dhe lindjen e Shqipërisë, një degëzim i saj do të shkonte në zonën industriale.

Zona spitalore dhe varrezat, do të ishin në lindje të qytetit ndërsa aeroporti do të ishte në

Perëndim të tij (fig.15).

Qyteti i Tiranës, do të kishte në këtë plan rregullues karakteristikat e një qyteti-

park, të gjelbëruar, me ndërtime të ulta, dhe realizimi në këtë plan rregullues i zonës

74

intensive me godina të larta, ka qënë i vështirë. Zona intensive përfshin bulevardin me

godinat qeveritare, rrugën e Durrësit, Kavajës, 28 Nëntori dhe zonat përreth tyre, me

ndërtime të larta 4-5 kate, në të cilat do të kishte zyra, dyqane, banka, në shërbim të

qytetarëve.

Sheshi Skëndërbej ka pësuar transformim të madh përgjatë viteve. Në planin

rregullues të Tiranës të vitit 1936 në zonën përreth rrugës së Elbasanit u parashikua të

ndërtoheshin vila dy katëshe, duke formuar një qytet në formë kopshti të rrethuar nga

gjelbërimi.158 Ndryshimi vu re, u krijua një Tirane e re, e cila do të përbëhej nga një qytet

i mënjanuar më vete apo siç quhet qytet-kopësht.

Arkitektura në këtë kohë kishte një tendencë racionaliste në bazë të projektit të

Brasinit. Plani ishte për një shfrytëzim racional të mjedisit me burime të disponueshme.

Ndërtimet individuale borgjeze, që bëheshin në atë kohë, dallonin për një zgjidhje

urbanistike drejtkëndore, me shtrirje të madhe, duke filluar nga rruga e Elbasanit dhe deri

tek kodra e Saukut.

Pushtimi fashist i vitit 1939 nga Italia solli shumë risi në arkitekturën e atyre

viteve, risi që influencuan në planet e ndërtimeve që realizuan arkitektët shqiptarë të

kohës së realizmit socialist në Shqipëri. Ndërtimet e bëra rreth viteve 1930 e më pas në

Shqipëri i përkisnin po këtij karakteri.

Më 1940 sheshi ngushtohej duke krijuar një lulishte në mes. Në qendër të qytetit

parashikohej teatri, posta, banka kombëtare, zyra, bashkia, etj.

Në këtë plan rregullues jepen edhe kushtet urbanistike të godinave të bulevardit të

madh, prerjet e rrugëve që dalin në sheshin Skëndërbej, plani i varrezave, etj. Planet

rregulluese kishin si synim ndryshimin e fasadës së vjetër të Tiranës duke i dhënë një

pamje të re qytetit. Ndërhyrjet kryesore ishin ato në qendër të qytetit që fillonin me

ndërtimin e bulevardit. Ky proces u shoqërua me prishjen e një pjese të xhamive dhe

pazarit të vjetër, me krijimin e akseve kryesore për planifikimin dhe zgjerimin lindor e

verior të qytetit në rrugë kuadratike. Në planin e Armando Brasinit flitet për herë të parë

për krijimin e sheshit “Skëndërbej”, në formë shumëkëndëshi të parregullt, gjithashtu

përmendet sheshi “Avni Rustemi” si përfundim i një aksi rrugor radial të fuqishëm, që

fillonte nga qendra.

Ndërkaq në vitin 1928 plani parashikonte një sërë ndërtimesh të tipit vila të

arkitekturës bashkëkohore. Këto do të formëzonin një tip të ri banese në Tiranë dhe

ndikimi i tyre do të arrinte deri aty, sa të përpunoheshin godinat e vjetra me elemente

dekori të periudhës italiane. Tirana është një nga ato qytete, të cilat fillimisht kanë ardhur

në jetë pa ndihmën e projektuesve, por duke iu përshtatur kushteve sociale, ekonomike,

gjeografike.159 Me hartimin e planit rregullues të vitit ’39 të arkitektit Gherardio Bosio,

parashikohej krijimi i një qyteti-kopësht, i ndërtuar sipas një sistemi hipodamnik, me

parcela të rregullta, duke ruajtur elementet arkitektonike tradicionale. Në përgjithësi këto

158 Ibidem fq. 256.159 Ibidem fq. 181.

75

struktura rrugore u trashëguan dhe më pas, gjatë konceptimit të planeve rregulluese të

mëvonshme duke u ndërthurur në disa vende dhe duke zëvendësuar të vjetrën me

ndërtime tipike plurifamiliare.

Ndikimi i arkitekturës italiane në periudhën midis dy luftrave botërore do të

përforcohet me realizimin e projekteve të Bosios (fig.16). Vendosja racionale italiane me

parcela të mirëpërcaktuara nëpërmjet akseve perpendikulare gjeti zbatim në planin

urbanistik të kësaj zone të re të Tiranës.160

Gjatë periudhës kohore midis dy luftërave botërore dhe veçanërisht në vitet 1930-

1940 pati një zhvillim të konceptuar si pasojë e disa studimeve të qytetit të Tiranës, që

ishin ndryshe nga ndërtimet e mëparshme me karakter spontan.

Banorët e Tiranës kërkonin të shpreheshin arkitektonikisht me qasje në tendencat

racionale, që përbënin ndërgjegjen intuitive si dhe me shfaqje të admirueshme të stilit

modern (fig.17). Në mjaft objekte shohim një rikuperim të traditës të shtëpive tiranase,

duke iu qasur eksperiencave moderne racionaliste.

Stiliet arkitektonike që u përdorën në ndërtesat e lagjeve të sistemuara ishin të

ndryshme duke filluar nga ato eklektike, neoklasike, moderne. Zgjedhjet e tyre janë bërë

në përshtatje me funksionin e fqinjësisë së tyre dhe ndërtesat përreth. Arkitektura e këtyre

banesave është e respektueshme dhe e admirueshme për cilësitë thelbësore dhe arritjet

estetike e teknike. Banorët e këtyre vilave ishin politikanët, tregtarët, profesionistët,

nëpunësit e shtetit, të cilët tërhiqeshin nga komoditeti i të jetuarit nëpër vila. Shumë prej

këtyre vilave janë të kuruara deri në detajet më të vogla, ruhen pjesë të interierit të

brendshëm, mobilje kryesisht të stilit klasik me dekorime të shumta, piktura të varura në

mure ku mund të jenë portretet e pronarëve të shtëpisë, ose pjesë pikturash murale,

skulptura që bënin pjesë në arredimin e brendshëm të ambjenteve etj.

Sot vlerësojmë arkitektët që ndërtuan kryeqytetin e ri me një arkitekturë që

përfaqësonte qytetin europian.

Tirana që në fillim të shekullit XX-të ka qenë një qytet me zhvillim progresiv. Në

zonën e Tiranës historike krahas banesave tradicionale të ndërtuara në mënyrë spontane

nga mjeshtra popullorë, bënin pjesë dhe shtëpi moderne të ndërtuara nga arkitektë të

mirëfilltë të huaj dhe vendas. Në zonën e Tiranës së Re dominojnë ndërtesat e

planifikuara, të studiuara sipas zgjidhjeve neoklasike, ekletike si dhe zgjidhje racionaliste

në nivel me ndërtesa të tjera të ngjashme në Europë.

160 Vera Bushati. Vilat e Tiranës, gjysma e parë e shekullit XX. Universiteti Polis, Tiranë 2012 fq. 316.

76

3.1.2 DURRËSI

Qyteti i Durrësit161, për pozitën gjeografike që ka në largësi të barabartë si nga

veriu dhe jugu i Shqipërisë, pranë kryeqytetit, Tiranë, port me rëndësi rajonale, urë kalimi

për në perëndim, me vlera natyrale të mjedisit, gëzon vlerat e një qyteti me një të kaluar

të pasur historike, qendër ekonomike financiare me rëndësi, qendër transporti detar e

tokësor, bën që banorët ta duan e të kujdesen për lulëzimin e qytetit të tyre (fig.18).

Durrësi trashëgon një pasuri të madhe në objektet e kultit162, mozaikët, rotondon,

banjot publike, bukuroshen e Durrësit etj. Të gjitha këto tregojnë lidhjet e hershme të

Durrësit me fqinjët tanë perëndimorë.

Në vitet ’30 të shek. XIX Durrësi pësoi një tkurrje brenda mureve të kalasë dhe

vetëm pas viteve ’30, në kuadrin e gjallërimit ekonomiko-shoqëror që përfshiu mbarë

vendin, filloi dalëngadalë t’i hapej rrugëve detare dhe të kthehej në skelën kryesore të

tregtisë detare. Kjo pati efektet e veta në përmasat e qytetit dhe strukturën e tij urbane.

Qyteti pësoi një rritje të madhe e të menjëhershme demografike dhe nisi të zgjerojë

strukturën e tij urbane përtej mureve otomane. Përpara vitit 1938 janë bërë përpjekje për

të bërë studime urbanistike dhe pikërisht në vitin 1928, me porosi të Bashkisë së Durrësit,

Instituti Gjeografik Mbretëror Italian në Firence (Istituto Geografico Militare Firenze),

përgatiti një reliev urbanistik. Firmëtarët Dino Bucidi etj, përcaktuan hapjen e rrugëve: të

hyrjes në portin detar, rrugën Tregtare, rrugën drejt Kodër-Vilës, rrugën drej Spitallës etj

(fig.19).

Në vitin 1934 ky plan, mbasi u miratua nga Bashkia e Durrësit, saktësoi sheshet,

rrugën “Bulevard” etj. Plani u krye me matjet dhe llogaritjet e kolonelit Ferrara,

inxhinierit Berte’ dhe inxhinierit të bashkisë H. Hornickel.

Pra në 1939-ën në Durrës ishin ndërtuar: Bashkia e qytetit, godina e Bankës

Kombëtare (fig.20), Centrali Elektrik, Porti Detar, pallati i Shijakut në rrugën “Mustafa

Varoshi”, pallati i “Mustafa Kosovës” në rrugën “Aleksandër Goga”, pallati i “Hysen

Fanit” në rrugën “Grigor Durrsaku”, fabrikat e miellit në rrugën e Muzeut etj. Në rrugën

Tregtare: pallati i Vakëfit, “Dhimitër Vokopolës”, “Margëritëve”, “Petro Shallavarit”,

“doktor Kaurit”, “Aristidh Lekës”, “Sul Parës”, “Mihal Kojës”, “Petro Spirus”,

“Bodinakëve”, “Telemak Anastasiadhit”, “Rifat Deliallisit”, “Abdulla Rexhës”, “Adem

Sulës”, “Spiro Stratit”, “Vangjel Manushit”, “Zagoridhës”, “Mantho Jorgji”t. Në rrugën e

Kodër-Vilës: Pallati i “Stamlesit”, “Haverikut”, “Nako Spirus”, “Sterjo Koxhajt”, “Tom

Gogës”, “Zihni Dervishit”, “Vila e Zogut”. Në rrugën e Currilave pallati i “Ymer

Fortuzit”, VII. Leka, “Av. Harizajt” etj.

Teknologjia e ndërtimeve pas 1938-ës ishte tërësist nën ndikimin italian:

bazamenti, themelet, kolonat, trarët, soletat e pallateve ishin të gjitha beton. Stili i ri i

fasadave, i pajisjeve të karabinave ishte i thjeshtë dhe i standardizuar, gjë që ndikoi në

161 Xhod Beja, Durrësi dhe Italianët. Durrës, Shtëpia botuese Emar, 2012. f.47-48.162 Po aty.

77

uljen e kostos së ndërtimit, në rritjen e shpejtësisë së ndërtimit. Ky standardizim u pa në

përgatitjen e tullave me vrima, të tjegullave marsejeze, në përgatitjen e pllakave për

shkallët, prevazet dhe pllakat e shtrojës, në grilat e dritareve e deri tek pajisjet elektrike e

hidraulike.

Në vitet 1928-1934 u ndërtua porti detar, me projekt zbatim e kontroll punimesh

të kryer nga specialistët italianë (fig.21). Në këtë periudhë është hartuar edhe plani

rregullues i qytetit, i cili i atribuohet arkitektit italian Armando Brasini. Plani i Brasinit në

përgjithësi ruajti strukturën rrugore të qytetit të vjetër dhe parashikoi zgjerimin e tij në

zonën fushore (lagjen Varosh), nëpërmjet një rrjeti drejtkëndor rrugësh.

E vetmja ndërhyrje e fortë ishte krijimi i një rruge të gjerë, drejtëvijëzore që lidhte

portën e Madhe të qytetit me portën Jalli në jug (arteria e sotme Sheshi Liria-Port, ose

Rruga Tregtare). Rruga e re filloi të ndërtohej në vitin 1927 dhe përfundoi në vitin 1929

me shembjen e portës Jalli. Kjo rrugë mori emrin “Bulevardi i Kalasë”. Një ndërhyrje e

tillë urbane që parashikonte prishjen e shumë shtëpive të vjetra për t’i dhënë frymë

qytetit, ishte tipike e urbanistikës fashiste. Kjo do të shoqërohej më pas me ndërtimin e

godinave të reja përgjatë këtij bulevardi, duke krijuar kështu një fasadë të re urbane që i

paraprinte sistemit otoman të lagjeve në brendësi.

Dy rrugë të tjera të rëndësishme që u ndërtuan menjëherë pas saj ishin rruga

“Constant”, që fillonte tek “Sheshi i Lirisë” dhe lidhej me rrugën e “Urës së Dajlanit” si

dhe rruga “Cecil” që anashkalonte kodrat dhe përfundonte në Porto-Romano. Elementi

tjetër urbanistik, i cili do t’i shërbente qendrës ishte Sheshi i Lirisë, i cili u formëzua pas

ndërtimit të godinës së bashkisë dhe xhamisë së re më 1939.

Këto ndërhyrje urbane e shndërruan Durrësin në nyjen më të fortë të

komunikacionit në mbarë vendin, i dhanë atij një frymëmarrje dhe pamje bashkëkohore

(fig.22). Më tej në vitin 1941, arkitektët italianë Ferdinando Poggi dhe Leone Carmignani

morën pjesë si konsulentë kryesorë në hartimin e planit rregullues të qytetit, si vazhdim i

planit të 1928-ës, por këta bënë ndërthurjen për ndërtime të reja që të ishin funksionale në

të gjitha drejtimet për banim dhe pushim, për ndërmarrje ekonomike etj.

Ky plan ruajti me kujdes pjesën antike të qytetit, duke zgjeruar zonat e banimit

gjatë vijës së bregut të detit, në veri të kodrave dhe pjesërisht anës së kënetës. Ky projekt

parashikonte bonifikimin e kënetës si dhe zmadhimin e Portit163 detar dhe porte të tjera

për jahte, peshkim etj (fig.23).

Elementët kyresorë që vlen të përmenden në këtë plan janë: Arterja rreth dy

kilometra që lidh urën e Dajlanit me rrëzën e kodrave ku parashikohej në aks një lulishte

e gjelbëruar me përpikmëri të kësaj ideje, projekti i Muzeut të Dëshmorëve do të marrë

parasysh idenë e theksuar në plan që përcakton për pjesën fundore të këtij aksi si një

hapësirë me rëndësi të veçantë, si pikë referimi për qytetin. I pari imazh që përthithet kur

hyn në qytet.

163 Xhod Beja, po aty, 49-50.

78

Sheshi dhe stacioni hekurudhor i udhëtarëve (ku është vendosur aktualisht), ku

parashikohej një linjë hekurudhore që lidhej me portin (fig.24). Kështu porti do të kishte

një rëndësi të madhe dhe do të bënte shpejt lidhjen me hekurudhën, në këtë mënyrë do të

procedohej për të dalë më pas në qytet dhe për të udhëtuar drejt destinacioneve të

ndryshme të vendit dhe për të bërë transportin e mallrave. Hekurudha ndante në dy pjesë

territorin, në jug zona bregdetare dhe në veri zona industriale. Në veri të qytetit do të

bëhej bonifikimi i zonës. Përballë me detin duke shkuar në drejtim të qendrës historike do

të ndërtoheshin ndërtesa të zhvilluara për nga lartësia, por duke zbatuar një distancë

ndërmjet tyre për të lënë të lirë pamjen drejt detit, dhe për të lënë bosh shumë zona të lira

të gjelbërta (fig.25).

Unaza qarkulluese e qytetit (projekti i parashikuar në planin e vitit 1941 dhe që po

realizohet sot me itinerar pak a shume të ngjashëm).

Kompleksi sportiv me stadium, pishina, fusha stërvitjeje, që përkojnë me

vendndodhjen e tyre aktuale. Parku i vilës164.

Me repartin me bazë tek “Sasso bianco”, për gjashtë muaj në sektorin e

infrastrukturës rrugore ndërtoi rrugën Durrës-Plepa-Ndroq-Tiranë, përfshirë ura, bordura,

prita dhe duke asfaltuar rrugë. Bënë sistemimin, ndërtuan urat dhe asfaltuan rrugën

Durrës-Katër Rrugët-Sukth-Maminas-Tiranë165.

Të gjitha këto ide të planit të vitit 1941 kanë qenë shumë të vlefshme për

zhvillimin e qytetit, pasi nxirrnin në pah dhe zhvillonin më së miri qytetin, ruanin vlerat

historike, natyrore dhe propozonin një zhvillim në përputhje me potencialet që qyteti

kishte dhe falë pozicionit të tij gjeografik.

Qyteti i Durrësit i ofroj Carmignanit166, i cili u angazhua personalisht për

redaktimin e planit, duke vlerësuar çdo pjesë të historisë së saj dhe për çdo potencial që

do të paraqitej në zhvillimin e ardhshëm urban167. Si port i parë i Shqipërisë, që do të

ishte urë lidhëse me kontakte të drejtpërdrejta ndërkombëtare, Durrësi ishte paracaktuar

të bëhej një pikë e rëndësishme tregtare gjithashtu zonë industriale dhe vend turistik. Në

momentin e redaktimit të planit, qyteti ishte në fazë të avancuar modifikimesh me portin

e saj dhe me bonifikimin e zonave të kënetave. Këto ishin parashikuar më parë në planet

rregulluese me të cilat projekti i ri urbanistik kërkonte vazhdimësi dhe sugjerime për të

bërë ndryshime të rëndësishme që kishin si qëllim kryesor realizimin e një strukture

urbane të hapur ndaj modernitetit dhe funksionalitetit168. Hipotezat e planit rregullues të

164 Ibidem.165 Ibidem.166 Leone Carmignani, acora student, collabora con Piero Bottoni che attraverso di lui riceve alcuniincarichi in Albania.167 Archivio Contemporaneo Alessandro Bonsanti del Gabinetto G. P. Vieusseux di Firenze,3, cartellaPiano Regolatore di Durazzo, Relazione. Il document e’ datatto Tirana, luglio 1942, e firmato daCarmignani come architetto Progettista e da Poggi come architetto consulente.168 “La citta’ e’ un organismo delicato, complicato, con i suoi centri di energia e d’azione, con le suenervature, i suoi tendini, i suoi gangli pesanti. E’ un organismo vivo benche’ fatto di cose ferme, che devein certo modo secondare il nostro respiro, il nostro ritmo, le nostre necessita’; le popolazioni aumentano, le

79

Durrësit mbajnë të pandryshueshme aksin kryesor të rrugëve, por duke e integruar dhe

parashikuar modifikime të favorshme për të përmirësuar lidhjet në brendësi të qendrës

historike dhe të zonës së kodrave, ku dhe ndodhet vila mbretërore, parashikohej një zonë

që do të zhvillohej duke ndërtuar vila për shtresat e larta të shoqërisë.

Vila më e njohur e qytetit të Durrësit është “Vila e Zogut”, e vendosur në majë të

kodrës me lartësi 98 metra mbi nivelin e detit. Po ta shohesh nga të tre anët kryesore të

konstruksionit të saj krijohet forma e krahëve të shqiponjës, ishte një dhuratë, që tregtarët

durrsakë i bënë Mbretit Zog I në vitin 1926. Arkitekt Kristo Sotiri, i arsimuar në Padova

dhe Venecia të Italisë, i cili kishte mbi shpatulla edhe përvojën 11-vjeçare si arkitekt në

oborrin e Mbretëreshës Elisabeta Karmen Silva të Rumanisë, projektoi dhe ndërtoi në

kodër variantin e parë të njërës prej veprave më të bukura të qytetit me histori 2700-

vjeçare. Godina mori formën e bukur përfundimtare në vitin 1937 nën kujdesin e

arkitektëve dhe specialistëve italianë, vetëm pak muaj para martesës së mbretit Zog I me

konteshën hungareze, Geraldina Apony. Mjediset e brendshme, të zbukuruara hijshëm,

salla e madhe e pritjeve, shkallët e gjera prej mermeri, kati i sipërm që ishte projektuar

enkas për çiftin mbretëror, ballkonet me pamje nga bregdeti i Durrësit, janë provë e një

ndërtimi modern për vitet 1920-1930.

Kjo vilë mbi kodrën e Durrësit për më shumë se 40 vjet është shfrytëzuar si

rezidencë pritjeje. Kjo ndërtesë me arkitekturë të veçantë u dëmtua rëndë në mars të vitit

1997. Ajo u plaçkit duke shkatërruar plotësisht edhe sistemin e ndriçimit, i cili kish

mbetur i paprekur që nga koha që ishte ndërtuar.

Në vitet ‘30 thamë se qyteti mori një hov të madh zhvillimi dhe nga një qendër

“mesjetare” po transformohej shumë shpejt në një nyje të rëndësishme tregtare.

Ndërhyrjet dhe planet e para urbanistike tregojnë se jo vetëm qyteti filloi të zgjerohej me

ndërtime të reja jashtë mureve, por një pjesë e ndërtimeve të vjetra modeste filloi të

zëvëndësohej me godina dinjitoze. Godinat e para janë ato të bulevardit kryesor, të cilat u

ndërtuan në faza të ndryshme, por duke respektuar disa parametra të planit, si vijën e

ndërtimit, lartësitë maksimale etj. Në to vihen re kryesisht dy stile: stili neoklasik dhe

elemente të stilit neobarok (në disa objekte) të ndërtuara përpara vitit 1939 dhe stili

modernist pas vitit ‘39. Fryma europiane e fund shekullit të XVIII-të vjen tek ne me

vonesë, pasi ka lindur dhe është përhapur pothuajse në të gjithë vendet e Europës.

Megjithatë s’mund të themi që kemi një arkitekturë neoklasike të mirëfilltë, por një

shkrirje me arkitekturën moderniste, pasi në vitet ‘30 në Europë jemi në mes të lëvizjes

moderne, që është zbrazur nga dekoret në favor të një arkitekture racionale.

citta’ restano tali e quail; in questo contrasto fra esseri fluttuanti e cose ferme sta la difficolta’ delproblema; come proporzionare la crescita della citta’ a quella degli uomini che la occupano? […] Occorretutta una scienza di trapassi, in parte debbono accordarsi non soltanto con gli uomini della mina e delpiccone, ma anche con l’economo, con l’esteta e con l’uomo di cuore che con occhi nostalgic vede bellesolo le cose passate non puo’ soffrire quelle future […] L’enorme sviluppo in superficie che assumera’ lacitta’, la necessita’ contemporanea di rapidita’ e di comunicabilita’, I cresciuti imperi della proprieta’,dell’igiene e del conforto esigono che la perenne inevitabile rivoluzione si compia in seno all’urbanesimo”.Cartela, 3, Piano Regolatore di Durazzo, Relazion, p. 20).

80

Objektet e ndërtuara pas vitit ‘39 paraqesin në përgjithësi një stil më të thjeshtë, të

pastër dhe racional. Megjithatë edhe në këtë rast nuk mund të flasim për modernizëm apo

racionalizëm të mirëfilltë, pasi jemi larg klisheve që na ofron kjo periudhë. Në

arkitekturën e pas viteve ‘30, mund të themi se kishte hyrë fryma moderniste, që i kishte

zhveshur ndërtesat nga dekoret, harqet, nga parmakët e stilit Art nouveux, kornizat e

punuara që ndajnë katet. Nuk mund të flasim për një modernizëm të mirëfilltë.

Një pjesë e familjeve169 të mëdha durrsake ndërtuan godina banimi në të dy

periudhat. Është interesant fakti që objektet e ndërtuara përpara vitit 1939 janë shumë të

sofistikuara (harqe, dekore, korniza të mëdha, kolonata, parmakë të punuar), godinat e

ndërtuara pas vitit 1939 janë ndërtuar në një stil shumë të thjeshtëzuar, (zhduken harqet,

kolonat, kornizat e përpunuara, hyrjet monumentale duke i lënë vendin një fryme

racionaliste e moderniste).

Në shumicën e ndërtesave të reja të ndërtuara në Durrës pas vitit 1939 vihej re një

arkitekturë e re, po ashtu dhe një akomodim dhe arredim i ri. Orenditë dhe mobiljet e

stilit italian ishin prezent në çdo familje: tavolina të thjeshta, të bukura të llojeve të

ndryshme, karrige me fron, me syprinë sintetike, me tuba, kolltuqe e divane të të gjitha

llojeve, rafte, komo, komodina, krevate, perde e tapete të të gjitha llojeve të stilit modern,

zëvëndësuan në shumicën e rasteve ato të vjetrat. Kostoja e këtyre orendive dhe

mobiljeve ishte më e lirë se e atyre shqiptare. U shtua kujdesi për pajisjen e banjove me

mjetet e duhura për të plotësuar më mirë shërbimin higjeno-sanitar, personal dhe kolektiv

si: vaskë, bide, lavaman, dush me ujë të ngrohtë, pasqyrë dhe mobilje të përshtatshme.

Arredimi, mobilimi i mjedisit me orendi, akomodimi, ndreqja dhe stolisja e çdo

elementi të shtëpisë, bënë që të zhvillohen sjellje të reja në kulturën shqiptare.

Elementet e reja në arkitekturën e asaj periudhe siç ishte përdorimi i veshjes së

tullës, e ngjashme me terrakotën, shihet si ndikim i italisë fashiste në arkitekturën

moderne shqiptare, si mjet për të evokuar shtrirjen e Perandorisë Romake.170 Elementet

nga mund të dallohen përpjekjet për të afirmuar arkitekturën moderne shqiptare janë:

dekorimet, rozetat e stilizuara, dyert, dekorimet e dyshemeve, elementet e oxhakëve etj.

Vihen re përdorimet e pllakave me dekorimeve të gjeometrizuara të shoqëruara me

përdorimin e granitit. Përdorimi i dritës si element arkitekturor mori rëndësi të madhe në

këtë periudhë në Shqipëri, pasi u përdor në shumë ndërtime të kësaj periudhe.

Duke filluar që nga viti 1943, Zyra e Urbanistikës filloi të shkrihej gradualisht.

Poggi dhe Lambertini, që ishin kthyer në Itali për një periudhë pushimi, nuk do të

kthehen më në Tiranë dhe kontaktet me Zyrën do të ndërpriten për një kohë të gjatë.

Vetëm pas disa muajsh, Poggi mori informacion se atij, Lambertinit dhe Carmignanit i

kishte shkuar në rezidencën e tyre në Tiranë një letër ku ishte firmosur shkarkimi i tyre

nga detyra171.

169 Po aty, f. 52.170 Vera Bushati. Vilat e Tiranës, gjysma e parë e shekullit XX. Universiteti Polis, Tiranë 2012 fq. 380.171 “o’ avuto notizie precise dell’Albania e di come si passa la vita laggiu’ in questi ultimo tempi; vitaimpossibile sotto tutti gli aspetti; dell’Ufficio o’ Saputo ben poco che, pare, Agnino si sia visto ben poco

81

Megjithatë duhet thënë se Zyra e urbanistikës ndërmori një punë konkrete duke

aktivizuar me shpejtësi ndërhyrjet në qytete të ndryshme të Shqipërisë, dhe bëhet fjalë për

zgjidhje urbanistike me baza të forta, solide172.

Aktiviteti i Zyrës Qendrore filloi nga viti 1939 dhe vazhdoi deri në vitin 1943,

fillimisht nën drejtimin e Ministrisë së Brendshme, më pas nën kontrollin e Ministrisë së

Punëve Publike. Në momentin kur Poggi kthehet në Itali, Lambertini drejtoi dhe

kontrolloi aktivitetin dhe e informoi shpesh në raste urgjence. Nuk ishin të pakta

presionet nga institucionet publike, trupat ushtarake, disa eksponentë të fuqisë ekonomike

dhe fetare që nuk hezituan të bënin të ditur nevojat e tyre ose të zvarrisnin dorëzimin e

projekteve, kështu Lambertini ankohej për gjendjen e krijuar , për forcën e paktë të krahut

të punës dhe për shumë projekte që kishte për të mbyllur173. Edhe pse vështirësitë ishin të

shumta planet rregulluese u zbatuan gradualisht174.

3.1.3 KORÇA

Përsa i përket qytetit të Korçës175, karakteri i përgjithshëm urbanistiko-

arkitektonik gjatë kësaj periudhe konsiston, nga njëra anë në konsolidimin, përmirësimin

dhe zhvillimin e mëtejshëm të shumë parimeve të përdorura më parë dhe nga ana tjetër, si

rezultat i kushteve të reja historike edhe këtu u zbatuan disa kritere dhe u zhvilluan disa

procese të reja (fig.26).

Që në fillim të viteve ‘20 të shek. XX, pra që në ristabilizimin e shtetit të pavarur

shqiptar, opinioni i konsoliduar shoqëror ngre probleme të rëndësishme për modernizimin

e mëtejshëm të qytetit176. Një rëndësi e veçantë i kushtohet hartimit të planit rregullues të

qytetit dhe miratimit të projekteve për ndërtimet e reja nga inxhinierët kompetentë.

Shumë nga çështjet si: tharja e kënetës së Maliqit, devijimi i përroit të Korçës, plani

rregullues, pyllëzimi i kodrave dhe i maleve etj,. do të jenë argumente shumë të përdorura

edhe në shtypin e asaj kohe. Por fatkeqësisht, mundësia ekonomike ishte një pengesë për

realizimin e këtyre projekteve. Pjesa më e madhe e ndërtimeve të realizuara në Korçë. Në

con Moz, comunque non piu’ nella villetta di via Tafai [dove aveva sede l’Ufficio Centrale, Nda] ma alMinistero l’ufficio continua sotto le redini di Moz almano si pensa fino al giugno allo scadere del contratto”(cfr. ACGV, 3, Corrispondenza, lettera manoscritta di Carmignani a Poggi, Bianconese 20 maggio 1944).172 Konferenca e III Ndërkombëtare. Architetti e ingegnari italiani in Albania. Edizioni Firenze 2012, f.118.173 ACGV, 3, Contratto e consegne, lettera di Lambertini a Poggi, Tirana 22 gennaio 1942.174 La Commissione per l’Urbanistica esamina due important progetti… cit., p. 2; La CommissioneCentrale per l’Edilizia e l’Urbanistica approva il piano regolatore della citta’ di Durazzo, in “Tomori.Edizione Italiana. Quotidiano Fascista d’Albania”, II, n. 222, 16 settembre 1942, p. 2; L’approvazione delpiano regolatore di Tirana, in “Tomori. Edizione italiana. Quotidiano Fascista d’Albania”, III, n. 66, 18marzo 1943, p. 2 (Cfr. ACGV, 3, cartella Giornali sull’Albania 1942-43).175 Pirro Thomo, Korça Urbanistika dhe Arkitektura. Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Tiranë, 2012, fq.279-283.176 B. Strazimiri, Hanet e qytetit të Korçës, Mjeshtrat dhe arkitektura popullore, Tianë, 1976.

82

këtë periudhë u ngritën kryesisht nga investime private, ndërsa shumë punime komunale

u kryen duke u mbështetur në punën agrare. Megjithatë edhe në këtë mënyrë gjatë viteve

‘20 të shek XX, të cilat ishin vitet e një rritjeje dhe ndërtimi intensiv në Korçë, u realizua

një numur i konsiderueshëm ndërtimesh (fig.27). Shtypi i kohës njofton se gjatë viteve

1923-1925 u ndërtuan 4000 m rrugë dhe rreth 177 ura në qarkun e zyrës së Punëve

Botore të Korçës177. Vetëm gjatë vitit 1926 u ndërtuan mbi 150-200 dyqane dhe shtëpi të

reja178. Sipas sistemit të ri u bë sistemi i kanalizimeve, u shtruan rrugë dhe u hapën të

reja. Në këtë kohë filloi nga puna centrali elektrik dhe fillimisht u ndriçua bulevardi i

“Shën Gjergjit”. Ndër ndërtimet me karakter shoqëror mund të përmendim: kinema Luksi

(1926), kino-teatrin Mazhestik (1927), hotel Palas (1926), bibliotekën e qytetit (1927-

1936) etj.

Gjatë viteve ‘30 të shek. XX, u ngritën ndërtime të rëndësishme sociale e

administrative, si: Jetimorja (1930), Spitali (1933-1934), Shkolla Teknike, Liceu

Kombëtar (fig.28) (1937), Liceu Francez, ndërtesa e Bashkisë (fig.29) (fig.30) (sipas

projektit të vitit 1929), Banka e Shtetit, ndërtesa e Prefekturës, në fund të viteve ’30,

fusha e aviacionit etj. Vëllimin më të madh të ndërtimeve vazhduan ta zinin banesat

private, ku u vunë re arritje të mëdha në aspektin konstruktiv dhe dekorativ. Zgjerime dhe

përmirësime iu bënë gjithashtu strukturës urbanistike të qytetit, duke e kristalizuar

plotësisht atë fizionomi, e cila me ndryshime të pakta, ka mbërritur deri në ditët tona.

Tregtarët korçarë arritën të huazojnë projekte të marra në Itali dhe i zbatuan me

kujdes. Bashkë me stilin u futën edhe materialet e reja sidomos betoni dhe kotanova.

Numrin më të madh nga ky fond italian e përbëjnë banesat qytetare të shpërndara në

gjithë lagjet e qytetit, madje edhe në zonën e mbrojtur muzeale.

Po të vendosim si ndarje kohore vitin 1912, vitin e Pavarësisë, atëherë mund të

bëjmë disa analiza dhe vëzhgime studimore për influencat e arkitekturës perëndimore në

qytetet tona; para dhe pas saj. Perandoria osmane gjatë 500 viteve pushtim, bashkë me

besimin, imponoi edhe influencën kulturore.

Qytetet si Tirana, Elbasani, Berati, Gjirokastra janë të mbushur me shembuj të

tillë, të një arkitekture osomane të pastër ose osomano-ballkanike. Influencat në

arkitekturë dhe mënyra perëndimore e të jetuarit, përpara shpalljes së pavarësisë ishin

shumë të pakta. Përjashtim bënte Korça dhe hapësira përreth, me një trashëgimi bizantine

në vazhdimësi.

Lufta e Parë Botërore dhe luftrat ballkanike bashkë me fatkeqësitë që sollën, bënë

të mundur studimet e para urbanistike të qyteteve dhe ndërtimin e rrugëve, urave dhe

dekovileve si elementet e para të hekurudhave. Këto kanë për autorë inxhinierët

ushtarakë austriakë dhe italianë. Kjo linjë u përforcua me Mbretërinë.

177 Fletorja Zyrtare. M. P. Botore e Bujqësis. Tiranë, e shtunë 23 prill 1927, vjeti VI, Nr. 31. fq. 2-3.178 Dh.Ciko, Zhvillimi i mobilierisë në Korçë në fund të shek. XIX fillim i shek. XX, Etnografia Shqiptare,13, 1983.

83

Qyteti i Korçës ruan një numur të konsiderueshëm objektesh të zbatuara në

projektet e arkitektëve italianë. Qyteti juglindor kishte lidhje të forta tradicionale me

Selanikun, Athinën, Sofjen, Bukureshtin.

Në qytetin e Korçës u aplikuan disa lloje të arkitekturës së huaj, në vend të parë

qëndron ajo italiane, e pasuar nga ajo franceze me Mazhestikun dhe Hotel Pallasin të

ndërtuar në vitet 1920-30. Gjithashtu aty ka arkitekturë rumune e karakterizuar nga çatitë

piramidale. Në qytet numurohen tre objekte të tilla dhe kishat e arumunëve të ndërtuara

sipas stilit rumun.

Ky qytet ka fondin më të pasur të një projektimi urbanistik dhe arkitektonik me

parametra perëndimorë.

Banka e Korçës është institucioni i parë modern në qytet që shënoi për herë të

parë transaksionet financiare të filluara nga bankierët voskopojarë. Kjo godinë është

objekti më i madh me gurë i ndërtuar në qytet në vitet ’30, i projektuar nga arkitektët

italianë. E megjithatë vëllimin më të madh të ndërtimeve vazhduan ta zinin banesat

private, ku u vunë re arritje të larta në aspektin konstruktiv dhe dekorativ. Banesat e

vogla dykatëshe të vendosura shumë pranë njëra-tjetrën, janë të hapura për qytetarët. Ato

grupohen në blloqe kuadratike të formuara nga prerja e rrugëve të drejta vertikale dhe

horizontale. Fondin Italian mund ta ndajmë në objekte sociale dhe administrative: si

Banka, Spitalet (fig.31), Liceu, Hotel Valbona dhe banesat. Ajo që të bën përshtypje

është se këto objekte dy ose trekatëshe, janë shkrirë me fondin tjetër të banesës qytetare,

bile edhe në zonën e mbrojtur muzeale. Kjo tregon për fytyrën perëndimore të vetë

banesës korçare të ndërtuar nga mjeshtrit popullorë.

Në një pjesë të banesave kati i parë ishte dyqan, ky ishte një element i ri në funksionin e

banesës brenda qytetit dhe një demokratizim duke u larguar nga tregu mesjetar, sepse deri

atëherë dyqanet ishin të vendosura në pazarin e qytetit. Shtëpitë korçare e kishin të ndarë

rreptësisht pjesën e banuar nga ajo tregtare, hanet dhe punishtet e artizanëve179. Ky qytet

tregon aftësitë e veta, kulturën e lartë të të ndërtuarit, përthithjen gjithmonë selektive të

çdo fenomeni pozitiv europian. Bizanti takohet lehtësisht dhe me dashuri me stilin

modern. Modelet arkitektonike të banesave italiane ndikuan në mënyrën e të projektuarit,

në çlirimin e planimetrisë, në rishikimin e volumeve, rivlerësimin e ndriçimit dhe ajrimit

dhe një gjykim më racional të raportit banesë-qytet.

Plani i ri i vitit 1930180 i dy inxhinierëve të huaj, e gjeti Korçën të formuar si

territor, si strukturë dhe në rrugën e zhvillimit të mëtejshëm të koncepteve urbanistike.

Ky plan nuk mundi të ngrihej mbi kriteret e sistemit të zbatuar me kohë dhe nuk mundi të

shmangte ose të plotësonte mangësitë e këtij sistemi. Ky plan fiksoi gjendjen ekzistuese,

si dhe parashikoi zgjerimin e qytetit, duke përcaktuar parcelat e reja të ndërtimit.

179 P.Thomo, E.Riza, “Kritere dhe metoda për gjurmimin dhe vënien në mbrojtje të ndërtimeve popullorenë RPSSH”, Monumentetet, 1, 1983, f. 5-12.180 Plani rregullues i vitit 1930, si dhe rezultatet e verifikimit të komisionit ruheshin në arkivin e KomitetitEkzekutiv të K. P. të rrethit të Korçës (sot ruhet në Arkivin Qendror Teknik të Ndërtimit, Tiranë).

84

Zgjerimi i qytetit bazohej në të njëjtat kritere të sistemit ortogonal, pra ishte një vazhdim

mekanik i strukturës ekzistuese, madje disa parcela të reja ishin projektuar të

ndërtoheshin në shpatet e kodrave, ndonëse në terrene jo shumë të përshtatshme për

ndërtim. Përsa i përket rregullimit të strukturës ekzistuese, plani u shtri edhe në lagjet e

vjetra të qytetit, në Varosh e Kasaba181. Por këto propozime ishin të vështira të

zbatoheshin, pasi lidheshin me prishje të shumta dhe shpenzime të mëdha, të gjitha këto

nuk përmirësonin në mënyrë të ndjeshme aspektin funksional apo urbanistik. Jo të gjitha

korrigjimet e propozuara ishin të drejta dhe në lartësinë e kërkesave të korçarëve.

Duke krahasuar planin e vitit 1930 me gjendjen e sotme të qytetit shohim se

vetëm një pjesë e vogël e tij u zbatua në vitet e mëvonshme. Kjo ka të bëjë me disa

zgjerime e drejtime rrugësh dhe me shtrimin e disa parcelave. Propozimet për rregullimin

e strukturës urbanistike të ansambleve të vjetra të Korçës, Varoshit dhe Kasabasë, si dhe

shtimi i parcelave të reja në disa pjesë të qytetit, si në shpatet e kodrave etj, nuk gjetën

zbatim.

3.1.4 VLORA

Vlora është një qytet i rëndësishëm portual që ndodhet në jug-perëndim të

Shqipërisë, i kthyer nga deti Adriatik, në linjë korrespondence me ngushticën e Otrantos.

Një nga qytetet më të vjetra të vendit dhe kryeqytet pas shpalljes së Pavarësisë nga Ismail

Qemali182. Nga viti 1912 deri në 1920 qyteti u pushtua nga italianët. Vijuan një sërë

sistemimesh urbane dhe ndërtimesh të reja, zgjerime rrugësh dhe shtrime, ndërtimi i një

spitali, një thertore dhe një tregu të mbuluar. Falë fondeve të S.V.E.A-s u investua

gjithashtu në sisteme të mëdha infrastrukturore si: ndërtimi i ujësjellësit, i cili kishte një

gjatësi prej 7 km, bonifikimi i zonave të shumta kënetore (fig.32).

Më pas në 1929, gjithnjë me fondet shtetërore, u ndërtua Komuna, spitali

psikiatrik, shkolla e mesme dhe pista e aviacionit. Në fushën industriale me investime

private, të huaja dhe vendase, filloi ndërtimi i manifakturave të vogla dhe i fabrikave të

lëkurës, alkoolit dhe miellit. Në vitin 1932 u hartua një Plan Rregullues për sistemimin e

Vlorës, u bënë edhe disa studime urbanistike të pjesshme nga zyra teknike e Komunës.

Plani u pasua nga një sërë variantesh, në vitin 1934 dhe në 1935. Ato ishin të ngjashme

me njëra-tjetrën dhe specifikonin ruajtjen e strukturës së vjetër rrugore, ku do të kishte

disa nyje përreth të cilave do të zhvillohej qyteti (fig.33). Pra kjo ishte një linjë e

vazhdueshme me ekzistuesen dhe paraqiste një strukturë urbane policentrike. Përveç

drejtimit të rrugëve ekzistuese (Gjergj Kastrioti, Justin Godart) propozohej realizimi i 3

181 Pirro Thomo, Korça Urbanistika dhe Arkitektura. Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Tiranë, 2012, fq.299-300.182 Vlora ka qenë kryeqytet i Shqipërisë nga viti 1912 deri në 1914.

85

arterieve. Njëra që lidhte pazarin me lagjen Karabash, një e dytë që bashkonte qendrën

me periferinë 1 km të gjatë dhe rrugën e Shën Todhrit183.

Në fund fuqizohej lidhja me nyjën nevralgjike të ekonomisë së saj. Puna për

ndërtimin e kësaj rruge kishte filluar që në vitin 1922, me ritme të ngadalta dhe

ndërprerje të shumta, derisa në vitin 1934 nga qyteti mund të kalohej me thjeshtësi në

port, i cili gjendej 2 km larg qytetit dhe shtrihej përreth 2 moleve në betonarme. Moli i

parë ishte i bashkisë, 100 m i gjatë dhe përdorej për ngarkimin dhe shkarkimin e mallrave

të eksportit. Tjetri ndodhej rreth 300 m më në perëndim, dy herë më i gjatë se i pari, dhe

përdorej vetëm për eksportimin e asfaltit në Itali.

Pas zhvendosjes së kryeqytetit në Tiranë dhe me krijimin e portit të Durrësit, porti

përjetoi një periudhë rënieje në krahasim me të shkuarën e tij të lulëzuar sidomos gjatë

sundimit osman. Për qendrën e qytetit plani i vitit 1934 propozonte krijimin e sheshit të

famshëm të Flamurit dhe të lulishtes së tij publike, të ndarë nga arteria që të shpinte tek

porti.

Sheshi në formë trapezoidale hapej skenikisht mbi lulishten e gjerë ku në vitin

1932 u vendos shtatorja që kujtonte aktin historik të shpalljes së Pavarësisë184. Në arkiv

ekziston projekti i një kompleksi me hotel, restorant, kinema dhe teatër të vendosur në

lulishtet e sheshit. Ai duhej të ishte një element themelor për kompozimin e sheshit, duke

u plotësuar në të katërta anët e tij. Projkti mban firmën e arkitektit V. Patano dhe është

një shembull i bukur i arkitekturës racionaliste si edhe një projekt ambicioz dhe i

dobishëm për qytetin. Në sheshin që po lindte, ndodhej vetëm një ndërtesë e rëndësishme,

Banka e Shqipërisë e ndërtuar në vitin 1927 (fig.34), për të cilën në vitin 1941 arkitekti

Vittorio Ballio Morpurgo projektonte një zgjerim me ndërtimin e një godine të re,

përballë asaj ekzistuese. Godina e re duhej të kishte formë trapezoidale dhe të shërbente

si fasadë e bllokut të ri të ndërtesave. Fasada e saj me portikun e hyrjes në gjithë lartësinë

e saj, ecja lehtësisht vijëpërkulur dhe oborri qendror të kujtojnë selinë e Bankës së

Tiranës. Projekti parashikonte gjithashtu zgjerimin e selisë ekzistuese duke e shndërruar

atë në një godinë me oborr dhe me një fasadë të njëtrajshme.

Në vitin 1942 miratohej një Plan Rregullues me vizion të madh për qytetin. Duke

ndjekur pikë për pikë udhëzimet e planit paraardhës, e përqendronte zhvillimin e qytetit

midis bërthamës së vjetër dhe portit. Rruga që të shpinte tek porti duhej të bëhej aksi

drejtues i qytetit, në të cilën do të futej poli sportiv, me ndërtimin e stadiumit të ri, dhe ai

fetar me katedralen e re dhe sheshin e saj. Zona e plazhit parashikohej në lindje, në

shpatin e kundërt me portin, dhe paraqiste një sistem me shtëpi që ishin të përshtatshme

për banimin e një familje. Këto shtëpi u projektuan të ishin dykatëshe. Në afërsi të portit

në jug, parashikohej realizimi i një zone të gjerë industriale. Kurse zonat ushtarake me

rëndësi të veçantë strategjike vendoseshin në disa zona të decentralizuara, por përgjatë

rrugëve të mëdha që diktonin në qytet, në mënyrë të tillë që të mos kontrastonin me

183 Moli lidhej nëpërmjet një dekovili me pellgun minerar të Selenicës.184 Gjatë festimeve të përvjetorit të njëzetë u vendos shtatorja e skulptorit të famshëm Odise Paskali.

86

zhvillimin e ngulimeve civile. Shumë prej parashikimeve të planit, ndonëse pjesërisht, u

relizuan në kohë. Sidomos traseja e rrugës e realizuar në kohën e duhur bëri të mundur

përmbushjen e udhëzimeve. Megjithatë është zhgënjyes fakti se disa plane për hapësirat

publike nuk arritën të përfundoheshin, sidomos në atë pjesë të qytetit që kishte nevojë të

ndërtohej, atje ku Morpurgo projektonte selinë e re të bankës.

3.1.5 SHKODRA

Shkodra, mbi dymijëvjeçare, të mrekullon me historinë e saj. Ajo gjithmonë është

konsideruar si kryeqyteti moral i Shqipërisë.185 Duke gëzuar një pozitë gjeografike të

lakmueshme, me një ndërthurje madhështore të raportit mes maleve, fushave, kodrave,

lumenjve, liqenit e detit, ajo mbetet e pakrahasueshme me qytetet e tjera. Por Shkodra

mbetet e pakrahasueshme, mbi të gjitha, për faktin e pamohueshëm se ajo, në të gjitha

kohërat, qoftë e lirë e qoftë nën pushtim, ka qenë një kryeqendër me rëndësi të madhe jo

vetëm brenda territorit shqiptar, por edhe më gjerë në Ballkan dhe Evropë.

Gjurmët arkeologjike dhe të dhënat historike e radhisin Shkodrën186 ndër ato

qytete ku jeta ka vazhduar pa ndërprerje që nga fillimet e shoqërisë njerëzore në Shqipëri

e deri në ditët tona. Nënshtrimi ekonomik i regjimit feudo-borgjez ndaj fuqive

imperialiste, çoi në marrjen e huave nga Italia, që u dhanë kryesisht për qëllime

strategjike, të cilat u përdorën edhe në qytetin e Shkodrës, për këtë flasin dokumentet si

dhe kontratat e nënshkruara me SVEA-n.

Afrimi me Italinë fqinje ndikoi në zhvillimin urbanistiko-arkitekturor të vendit

sepse në mungesë të specialistëve të shkolluar vendas, të cilët ishin shumë të pakët, disa

plane rregulluese dhe mjaft projekte iu dhanë për t’i bërë specialistëve të huaj. Prirje e

asaj periudhe kohore ishte edhe dëshira e borgjezisë së lartë për të importuar nga jashtë

modele të huaja në mënyrë që të tregonin nivelin dhe fuqinë e tyre. Këto drejtime

ndeshën në rezistencën e traditës ndërtimore në vendin tonë. Në Shkodër këto ndikime

nuk patën shumë influencë (fig.35), pasi ky qytet ishte thuajse i formuluar si fizionomi

urbanistiko-arkitekturore në përgjithësi dhe në veçanti kishte formuar tashmë qendrën e

saj, me arritje të shënuara për kohën.

Shkodra187 kishte krijuar me kohë një traditë të sajën ndërtimore dhe disa mjeshtra

popullorë me zë, të cilët me një drejtim teknik kryesisht të kultivuar , kishin realizuar

praktikisht një gamë të gjerë tipologjike, me ngritjen e objekteve apo komplekseve

ndërtimore188. Kjo periudhë ishte një provë e suksesshme shkollimi e mjeshtrave

ndërtues, e cila kishte nxjerrë në krye të tyre kryemjeshtrin e madh, apo inxhinierin,

185 Hamdi Bushati, Shkodra dhe motet, vëll.I, Shkodër, Idromeno 1998, f.37.186 Shkodra, vlera tingëlluese, grup autorësh, Shkodër, Camaj-Pipa 2012, f.10.187 Mithat Dibra, Shkodra-Guidë-Album, Shkodër, Idromeno 2003, f.20.188 R. Dizdari, Pazari i vjetër i Shkodrës, Monumentet, 5-6, 1973, f. 203-209.

87

urbanistin dhe arkitektin autodidakt Kol Idromenon, i cili ndërtoi dhe projektoi edhe në

vitet për të cilat po analizojmë. Personaliteti i të cilit zhvillohet ndjeshëm gjatë periudhës

60 vjeçare të punës së tij krijuese, kryesisht në ndërtimet e qytetit të Shkodrës.

Krijimtaria arkitekturore e Idromenos shquhet për zgjidhje funksionale e racionale dhe

spikat për trajtimin arkitekturor e dekorativ me motive të rilindjes, neoklasike, baroke etj.

Ndikimi i ndërtimeve të Idromenos ishte i ndjeshëm në krijimtarinë dhe fizionominë e re

urbanistiko-arkitekturore të Shkodrës me tipare evolutive dhe synim drejt qyteteve të

zhvilluara bashkëkohëse si ato Ballkaniko-Europiane.

Ndikimi i ndërtimeve të Idromenos ishte i ndjeshëm jo vetëm në qytetin e

Shkodrës, por edhe në ndërtimin e qyteteve bashkëkohore shqiptare, ku mbizotëronin,

përpunimi dekorativ i pamjeve dhe elementeve arkitektonike. Kjo linjë vazhdoi të ruhej

edhe nga autorët e tjerë.

Në Shkodër gjatë kësaj periudhe bie në sy nevoja për studime të reja urbanistike,

ngritjen e ndërtesave sipas kërkesave bashkëkohore, që diktonin projektimin e tyre sipas

niveleve teknike dhe teknologjike të kohës, nga specialistë të shkolluar, kështu u

ngushtua sfera e krijimtarisë popullore. Rëndësi të veçantë ka ristudimi i planit rregullues

të qytetit, i cili na pasqyrohet si kërkesë që nga viti 1925, nëpërmjet disa

korrespondencave të Zyrës së Punëve Botore “Mbi planin rregullues të Shkodrës”189, i

cili si duket ka përfunduar po në këtë vit, përderisa nga zyra teknike akordohen leje për

ndërtime dhe meremetime në bazë të planit rregullues të qytetit190.

Në vitin 1929 u shpall konkursi publik për hartimin dhe piketimin e planit

rregullues të qytetit të Shkodrës191, i cili siç duket përfundoi po në këtë vit, përderisa nga

zyra teknike u akorduan leje për ndërtime e meremetime në bazë të planit rregullues të

qytetit192. Dy vjet më vonë sipas dokumentacionit dëshmohet projekti mbi kanalizimin e

qytetit, si dhe formimi i një komisioni për shqyrtimin e planit rregullues të qytetit193, si

edhe një korrespondencë mbi instalimin e ujësjellësit194. Nga sa u tha mbi planin

rregullues dhe organet teknike të periudhës në shqyrtim, na rezulton se që në

dhjetëvjeçarin e parë të kësaj periudhe Shkodra kishte një plan rregullues dhe një zyrë

teknike, që merrej me veprimtarinë ndërtimore dhe urbanistike të qytetit. Sipas planit të ri

rregullues brenda kushteve dhe mundësive të kohës janë parashikuar një sërë

përmirësimesh të rrjetit rrugor, duke përdorur në një pjesë të mirë të zonës së re të

banimit sistemin ortogonal, hapjen e disa rrugëve, rrugicave, lulishteve dhe parqeve. Ky

plan urbanistik përfaqëson një arritje madhore për kohën në aspektin e zhvillimit

urbanistik të Shkodrës së kësaj periudhe. Por ky plan duke u krijuar në një sistem

ekonomik e politiko-shoqëror plot kontradikta kishte të meta ideore dhe nuk mund të

189 Duke filluar që nga viti 1920 na del në pah Zyra e Punëve Botore e Shkodrës, e cila ka një fond tëveçantë në AQSH.190 Po aty , v. 1925, d. 44.191 Po aty, v.1929, d. 74.192 Po aty, d. 80.193 Po aty, v. 1931, d. 31.194 Po aty, d. 32.

88

zgjidhte apo të parashikonte ndryshime rrënjësore të strukturës urbanistike. Në mënyrë që

të mënjanonte mangësitë themelore të zhvillimit apo të strukturës së mëparshme

urbanistike, që spikaste për dallimet klasore e fetare të zonifikuara në troje të veçanta

banimi e varrimi të banorëve të të njëjtit qytet, sipas besimit të tyre etj. Madje edhe

ndërhyrjet urbanistike për të realizuar përmirësimet që parashikonte ky plan, ishin të

pakta, pasi mungonte baza materialo-ekonomike, e pronës private.195

Në drejtim të përmirësimit funksionalo-urbanistik të strukturave të qytetit të kësaj

periudhe, fillimisht i takon të përmendet heqja e varrezave, të cilat nga qendrat e lagjeve

të qytetit u vendos të zhvendoseshin në periferi. Kryesisht vendi ku më parë ishin

varrezat u përdor për krijimin e ambjenteve sportive të lagjeve, ndërsa varrezat qendrore

u përdorën më vonë për lulishte ose park. Në këtë periudhë sistemohet dhe drejtohet

rruga kryesore “Rruga e Madhe”196, ku rëndësi të veçantë ka evoluimi funksional i saj.

Funksioni ushtarak i saj u zëvendësua me funksionin arsimor dhe u lidh me rrugën e

“Parrucës”.

Një studim dhe ritrajtim urbanistik i pasqyruar në një skicë të marrë nga Fondi i

Zyrës Teknike të Shkodrës, i kryer në vitin 1928, i jep qendrës funksion administrativo-

arsimor. Ndërtesat industriale u ndërtuan nëpër lagjet e qytetit të ri Rus, Perash, e

Tophanë. Ndër ndërtesat më të rëndësishme mund të përmendim: tre fabrikat e cigareve

“Maqedhonia” 1923, “Taraboshi” 1925, “Saralja” 1937, tre fabrika mielli të viteve 1920,

1922, 1930, dy fabrika makaronash të viteve 1922, 1930, tre fabrika karamelesh të viteve

1930, 1932, 1938, tre tirazhe të viteve 1921, 1924, 1930, tre fabrika sapuni të viteve

1933, 1935, 1946, fabrika e beze-pëlhurave në vitin 1938, çentrali elektrik më 1928.

Fabrika e çimentos në vitin 1932 dhe dy shtypshkronjat në vitet 1933 dhe 1938. Ndërtimi

i objekteve industriale brenda lagjeve të qytetit të ri, nga njëra anë përfshiu një pjesë të

masës së krahut të lirë të punës, nga ana tjetër ndikoi në zgjidhjen racionale të çështjes së

punës dhe banimit. Ky përqëndrim dhe zonifikim i kësaj veprimtarie ndërtuese, dëshmon

për paraprirjen e saj nga koncepte të qarta urbanistike, në përputhje me kushtet natyrore

të mjedisit të qytetit në përgjithësi. Në kuadrin e ritrajtimeve arkitekturore të qendrës së

qytetit ndeshim mjaft shembuj përfaqësues apo objekte të veçantë, deri në komplekse apo

motive ndërtimore, të cilëve iu rritet vlera e tyre funksionale dhe shprehëse, të

përshtatshme për zonën qendrore të qytetit.

Në ritrajtimet urbanistike të Shkodrës (fig.36), një rol të rëndësishëm luajti edhe

opinioni përparimtar shoqëror, i cili prirej drejt zhvillimit dhe kërkonte përmirësimin e

strukturës urbanistike, për të qenë sa më funksional në krijimin e një mjedisi me objekte

të kohës, shesh qendror të organizuar me lulishte, parqe dhe elemente të tjerë

funksionalo-argëtues, si shetitorja me krijime skulpturore, përmendore etj (fig.37). Në

Fondin e Bashkisë së qytetit si edhe të Zyrës Teknike të Punëve Botore ruhen kërkesa,

korrespondenca e vendime të kohës etj. Ka vendime për ndërtimin dhe mirëmbajtjen e

195 Agim Parruca, Shkodra, bastion i qytetërimit shqiptar, Tiranë, Ilar, 1998, f.5.196 AQSH, Fondi i Bashkisë së Shkodrës, v. 1932, d. 101.

89

parqeve, lulishteve dhe zbukurimin e qytetit me pemë197. Kërkesa për materialet e

ndërtimit që do të blihesin jashtë shtetit, qarkore mbi ngritjen e monumenteve dhe

busteve198, shkresa mbi ngritjen e përmendoreve të Skënderbeut, Dedë Gjo Lulit199 etj.

Gjithashtu në Fondin e Zyrës Teknike ndeshen studime për një problem të rëndësishëm e

shqetësues të qytetit, siç ishte rrjeti hidrografik aktiv i Shkodrës. Aty kishte projekt-skica

dhe studime mbi sistemimin e lumit Kir, Bunë dhe Drin200. Në këto fonde ndeshim mjaft

kërkesa, korrespondenca dhe vendime mbi kontrollin e punimeve, lejeve të ndërtimit,

zbatimit të instruksioneve për përgatitjen e materialeve për ndërtim, ndalimin e

qarkullimit të karrocave dhe automobilave në rrugët e ngushta të qytetit201.

Këto përmirësime funksionalo-urbanistike të qytetit të Shkodrës të kësaj periudhe

të para në kontekstin mbarëshqiptar përvijojnë përmasat e kufizuara në tërësi të

urbanistikës së vendit tonë. Ato ndonëse ishin të rëndësishme, përfaqësojnë hapat e parë

të realizimit të detyrave dhe problemeve urbanistike të kohës. Këto përpjekje, të nxitura

nga opinioni përparimtar shoqëror për integrim dhe përshtatje me kërkesat e kohës,

nevojën për zhvillim në përputhje me kushtet konkrete nuk patën fuqi shndërruese të

strukturës dhe fizionomisë urbanistike të Shkodrës (fig.38). Ato lanë gjurmë të përcipta

dhe qyteti vazhdoi të mbante vulën e së kaluarës, duke ruajtur karakterin klasor të

zhvillimit urbanistik.

3.1.6 SARANDA

Qyteti i Sarandës e merr emrin nga manastiri i ndërtuar gjatë periudhës bizantine

“Dyzet shenjtorët”, i vendosur në kodrën lindore. Në vitin 1939 nëpërmjet vendimit që

mori Qeveria Shqiptare, qyteti u pagëzua me emrin e ri Porto Edda202 (fig.39).

Deri në vitet 1915-18 qyteti kishte qenë pak i urbanizuar dhe jo me shumë

rëndësi. Nëpërmjet lëvrimit të fondeve shtetërore të cilat u administruan sipas Planit

rregullues të parë të viti 1925, u bënë përpjekje për të nxitur zhvillimin turistik dhe tregtar

të qytetit. Udhëzimet e këtij plani ishin modeste dhe të kufizuara në shtrimin e arterieve

kryesore të rrugëve, duke respektuar bregun dhe muret e lashta.

Një studim në vija të përgjithshme mbi vendosjen e lagjeve përreth gjirit të qytetit

u realizua në vitin 1935. Ai parashikonte në anët lindore dhe perëndimore lagje-lulishte

për banim, në qendër lagjen tregtare (bankë, postë, doganë, kazino dhe hotelin Pirro

197 Po aty, v. 1936, d. 91.198 Po aty, v. 1934, d. 146.199 Po aty, v. 1933, d. 206.200 Po aty, v. Fondi i Zyrës Teknike, v. 1929, d. 34.201 Po aty, v. 1929, d. 19, 80, 14, 91, 79. V. 1930, d. 77, v. 1931, d. 83.

202 Në nder të konteshës Edda Ciano Mussolini, bashkëshorte e kontit Galeazzo Ciano dhe vajza eMusolinit.

90

Palas), në të djathtë të saj lagjen industriale (çentralin elektrit, fabrika e sapunit dhe e

miellit).

Në gjurmët e këtij studimi të parë ndoqi dhe Plani rregullator i vitit 1940, i

përpunuar nga Leone Carmignani (projektues) dhe Ferdinando Poggi (arkitekt konsulent).

Adresat e planit ishin diktuar nga studimi i territorit, i qytetit, i prirjeve të tyre, siç e

shprehnin qartë autorët se jeta e qytetit duhej të orientohej në këto dy veprimtari

kryesore: turistike dhe tregtare, me përjashtim të zhvillimit industrial, për të cilën

mungonte terreni i përshtatshëm203.

Zhvillimi turistik i qytetit parashikohej në perëndim, në afërsi të Portit Limyon,

me një urbanizim të tipit ekstensiv sipas modelit të qytetit-lulishte. Zhvillimi tregtar do të

pasonte ndërtimin e portit të ri në lindje të qytetit ekzistues. Qendra e qytetit mbahej e

pandryshuar ndonëse e disiplinuar nga norma të reja urbanistike dhe ndërtimore që

parashikonin një dendësi intensive për zonën që binte mbi portin e vjetër dhe brenda

perimetrit të mureve të lashta, ndërsa përtej këtyre parashikohej një ekspansion gjysëm-

intensiv me rrjete të rregullta.

Në zonën e portit të ri, pozicionoheshin të gjitha impiantet të ndara qartazi nga

qyteti për të shmangur interferencat e trafikut dhe për ta bërë të mundur zhvillimin urban.

Në bazë të gjendjes faktike shënoheshin me saktësi zonat e punimeve të bonifikimit dhe

ato të kushtëzuara. Po të vëmë re se si është ruajtur vargu kodrinor që rrethonte qytetin,

sot është krejtësisht inekzistent dhe është shfrytëzuar nga ndërtimet masive. Nga relacioni

i këtij plani, vëmë re se si autorët kanë rivlerësuar trashëgiminë ekzistuese dhe kanë

parashikuar në një farë mënyre ndryshimet që do të pësonte qyteti gjatë procesit të

zhvillimin e tij. Për zonat ushtarake ata shpreheshin kështu: “Porto Edda për arsye të

qarta gjeografike, ka marrë në këto vite rëndësi të madhe ushtarake. Por në pjesën më të

madhe bëhet fjalë për një fenomen kalimtar, pasi të zgjidhet konflikti aktual do të mbetet

në Porto Edda vetëm një garnizon që do të kërkojë vetëm një kazermë dhe pak sistemime

të tjera ndihmëse”204.

Udhëzimet e Planit Rregullues ishin të qarta dhe specifike në dokumentin me

planimetrinë e përgjithshme, ku në zonën perëndimore të paracaktuar për qytet-lulishte,

zinin vend edhe stabilimentet e plazhit, rrethi i lundrimit, fusha sportive dhe një hotel. Në

qendër jepeshin edhe vendet e zëna të ndërtesave të miratuara por ende të pandërtuara.

Mes këtyre ishin selitë e ndërtesave përfaqësuese që përvijonin me një shesh me karakter

zyrtar dhe monumental, midis rrugës buzë detit, shëtitores “Mussolini” dhe shëtitores

përgjatë mureve. Sheshi i vendosur në një kuotë më të lartë në krahasim me rrugën buzë

detit, ku ndodhej selia e Bashkisë, Prefekturës, Shtëpia e Fashos, Posta dhe Telegrafitë si

edhe një hotel. Menjëherë sipër sheshit parashikohej ndërtimi i shkollës dhe i Xhamisë.

Midis ndërtesave publike me rëndësi të madhe për qytetin vendoseshin në zonën-lulishte,

Kisha katolike dhe muzeu ekzistues. Ndërsa përgjatë akseve drejtuese që lidhnin portin e

203 Carmignani, Poggi, Relazione al Piano Regolatore di Porto Edda, dattiloscritto, Tirana; 1940, p. 10.204 Ibidem, fq. 10.

91

vjetër me kodrën, ndodheshin Tregu i ri dhe Kinemaja-Teatër. Plani Rregullues

propozonte një projekt ilustrues të ndërtesave popullore sidomos për t’u bërë ballë

nevojave të Kryqit të Kuq dhe për të çliruar zonat qendrore. Por drejtimet e këtij Plani

Rregullues për qytetin e Sarandës nuk rezultuan të vlefshme duke filluar nga vitet ’90.

Vit që shënoi fillimin e periudhës së një urbanizimi intensiv përgjatë bregdetit.

3.1.7 BERATI

Berati edhe pse ishte një nga qytetet më të lashta të Shqipërisë me një trashëgimi

shumë të pasur dhe të çmuar historiko-artistike, iu caktua vetëm 0.07% e Fondit të

S.V.E.A.-s (përqindja më e vogël në krahasim me të gjitha qytetet e tjera). Ndërmjet

viteve 1912 dhe 1938 në qytet u ndërtua një shkollë profesionale, dy hotele, një kinema,

disa ndërtesa administrative dhe tregtare, një central elektrik, u bë rindërtimi i urës së

Goricës, fabrika e miellit, disa manifaktura të vogla, një lulishte, një pistë aviacioni

(midis Beratit e Kuçovës), dhe një numër i vogël banesash205. Këto ndërhyrje ndodhën

brenda një kompleksi të përgjithshëm zhvillimi sipas parashikimeve të Planit Rregullues

të vitit 1932, i cili duke u bazuar në një rilevim të gjendjes aktuale, përcaktonte një rrjet

të ri rrugor të rregullt për lagjet historike të “Murat Çelebiut”, “Kalasë” dhe “Goricës”, të

impiantit osman. Integroheshin gjithashtu me mençuri ndërtesa të reja publike në nyjet

dhe polet e formuara nga rrjeti i ri rrugor duke vlerësuar trashëgiminë ekzistuese. Zona e

ndërtimeve të reja ishte dalluar përgjatë lumtit Osum në pjesën e ulët të qytetit me pamje

panoramike mbi dy malet që rrethojnë Beratin (Tomorri dhe Shpiragu). Zona nuk ishte

urbanizuar më parë për shkak të përmbytjeve të shpeshta të lumit kështu që ishin

parashikuar qendra administrative dhe tregtare të qytetit206, ndërsa në perëndim ishte

menduar të ndërtohej kompleksi sportiv, stadiumi, palestra dhe banjat publike207. Plani i

dytë Rregullues i Beratit u hartua në vitin 1942. Ai ishte një vazhdimësi e planit të

mëparshëm dhe parashikonte një studim global të qytetit dhe të aseteve të tij të zhvillimit.

Element i rëndësishëm dhe i ri ishte krijimi i një ishulli artificial brenda rrjedhës së lumit

Osum, në pjesën më të gjerë të shtratit.

Qendra historike konsiderohej një zonë që duhej mbrojtur, duke përfunduar në

lagjet ekzistuese plani vendoste një urbanizim gjysëm-intensiv dhe një urbanizim me

zhvillimin e ri. Zona e zhvillimit të ri shtrihej gjatë aksit të ri drejtues, vendosej

paralelisht me lumin dhe lidhte qendrën historike me lagjet e reja. Nëpërmjet një

zmadhimi të shkallës autorët e planit përkufizonin planimetrinë e të gjitha ndërtesave

publike të projektura mbi aks (Prefektura, Bashkia, kisha, shkolla, tregu, kinemaja dhe

205 K. Miho, Shqipëria vështrim urbanistik 1912-1944, Tiranë, 2003.206 Po aty.207 Sidomos pasi punimet e zgjerimit të rrugës përgjatë lumit, që e lidhte me Lushnjen kishin çuar nëshembjen e pazarit të vjetër.

92

teatri) dhe dallonin ndërtesat historike që duheshin mbrojtur dhe vlerësuar. Në arkiv

gjenden projektet e hapësirave më të rëndësishme urbane të qytetit, si sheshi i Bashkisë

dhe sheshi tregtar. Vizatimet paraqesin një shkallë të lartë përkufizimi si në planimetri

(ndërtesa që duheshin shembur, plane portikësh, tipologji ndërtese) ashtu edhe në fund

nëpërmjet përdorimit të aksonometrive dhe pamjeve prospektike tregohet një kontroll

tërësor i projektit në të gjitha shkallët. Në sheshin e Bashkisë parashikohej përveç

ndërtesës së Bashkisë, Prefektura, Gjykata, ndërtesa e kultit dhe kisha e Shën Dhimitrit,

hyrja në të bëhej nëpërmjet një vargu portikësh dhe oborresh. Ndërtesat karakterizoheshin

nga një kat përdhes që përbëhej nga vargje portikësh apo nga një bazament rustik dhe nga

një mbulesë me strehë. Ndërtesa e kultit e propozuar kishte një plan rrethor me katër

hapësira të përkufizuara me shtylla dhe një mbulesë cilindrike. Projekti për sheshin

tregtar artikulohej përreth një ndërtese në formë U-je të mbyllur në anën e lirë nga një

varg portikësh të gurtë dhe e mbuluar nga një çati me strehë e cila ishte paracaktuar për

tregun e qytetit.

Projektuesit me këtë plan kanë lënë një dëshmi të ndjeshmërisë së thellë që

tregohej për trashëgiminë ekzistuese dhe për prirjet lokale, siç mund të deduktohet nga

projektet për ndërtesat e reja të integruara me ato tradicionale208. Kjo gjë dallohet më

shumë në prerjet rrugore ku vihet re kompleksiteti i planit dhe respekti i veçantë për

tiparet e arkitekturës lokale. Nga ky plan për fat të keq, nuk u realizua plotësisht,

megjithatë parimet e tij rezultuan të vlefshme edhe në zhvillimin e mëvonshëm të qytetit.

3.1.8 ELBASANI

Elbasani ndodhet në zonën qendrore të vendit dhe përshkohet nga lumi Shkumbin.

Në fillim të viteve ‘900 ai paraqiste një imazh tipik oriental, i organizuar përreth pazarit.

Me nisjen e procesit të kolonizimit italian u krijua mundësia për hedhjen e hapave për një

rikonceptim të qytetit209. Plani Rregullues i parë ishte i vitit 1935 dhe duket se është një

studim në vija të përgjithshme210. Në bazë të relievit të qytetit ekzistues përcaktohej rrjeti

rrugor në përpjekjen për ta hierarkizuar strukturën spontane dhe për ta bërë të

shfrytëzueshme bërthamën historike të rrethuar nga mure. Me Planin Rregullues të dytë u

bë një studim më i thelluar si i shfaqjeve arkitektonike ashtu edhe i zhvillimit të

mundshëm të qytetit. Ky plan është i vitit 1942 dhe mban firmën e Ivo Lambertinit si

projektues dhe të Ferdinando Poggit si arkitekt konsulent (fig.40). Duke u nisur nga

gjendja faktike dalloheshin nyjet dhe polet e qytetit, nëpërmjet lënjes së hapësirave dhe

208 Në planin e vitit 1942 nuk shkruhen emrat e projektuesve, ndërsa firma e Planit Rregullues të vitit 1932është ajo e arkitektit Ivo Lambertini.209 Vd. Boucard, J., L’Albanie et Les Albanians, Paris, 1921, pg 213.210 Anna Bruna Menghini, Frida Pashako, Marco Stigliano, Adrian Beshaj (përkth. nga origj. ital.)Architettura moderna italiana per le citta d'Albania : modelli e interpretazioni “Arkitektura moderne italianepër qytetet e Shqipërisë :modele dhe interpretime”. Tiranë, Dudaj, 2012, fq 80-81.

93

evidentimin e ndërtesave të specialsistëve. Më pas në hartimin e planimetrisë së

përgjithshme dukej qartë një përzierje midis rrjetit të rregullt të blloqeve të banimit që

ekzistonin pjesërisht dhe ekspansioneve koncentrike në territorin ende bujqësor. Qendra e

qytetit evidentohej me bërthamën e fortifikuar dhe zhvillimin e vogël otoman, aq sa këtu

rrjeti e humbiste rregullsinë e tij dhe i përshtatej strukturës ekzistuese. Paralelisht me

njërën prej anëve të qytetit të fortifikuar, në një rrugë ekzistuese, krijohej aksi i ri drejtues

që lidhte polin sportiv me atë tregtar.

Sheshi i ri do të zhvillohej në qendër të aksit, ku ai kryqëzohej me një kundëraks

që përshkonte gjithë qytetin, duke u shtrirë anash mureve të larta të kalasë deri tek spitali

i vendosur në kodër. Blloqet e banesave përgjatë aksit dhe ato përreth mureve

konsideroheshin zonë intensive, pjesa tjetër e rrjeteve urbane ishte e paracaktuar të bëhej

zonë gjysëm-intensive dhe rrjetet koncentrike, pas lumit të rrugës së lidhjes me Tiranën,

zonë ekstensive. Njohja nga ana e projektuesve e qytetit, udhëkryq historik i rrugëve për

në Korçë dhe Tiranë, bëri që të hartohej një plan me përkufizimin e zonave ushtarake,

industriale, bujqësore dhe fshatin e ciganëve. Qendrës historike të qytetit i kushtohej një

projektim i kujdesshëm, i cili përpiqej të integronte elementë të arkitekturës

bashkëkohore me rivlerësimin e trashëgimisë ekzistuese. Sidomos në projektin e sheshit

të vogël përgjatë mureve vëmë re dëshirën për të rikualifikuar ekzistuesin duke e vënë si

bosht kompozues për ndërtimin e ri. Ky shesh paraqet njëfarë filtri që të çon nga sheshi i

ri i Bashkisë në qytetin historik nëpërmjet bulevardit me pemë anash që u projektua në

ballinën kryesore të kalasë, ku në korrespondencë me hyrjen në kala parashikohej një

hapësirë e gjerë me portikë. Projekti për sheshin e Bashkisë propozonte një shesh sipas

mënyrës italiane me një kompozim klasik në formë bajonete, i përshtatshëm për një

hapësirë përfaqësuese dhe institucionale211. Në të vendoseshin Bashkia, Prefektura,

Shtëpia e Fashios, një hotel dhe Banka Kombëtare. Hapësira e sheshit theksohej nga

harqet e portikëve të vendosur në katin përdhes. Por ky plan rregullues nuk pati një

zbatim, megjithatë pjesërisht qyteti ndoqi drejtimet e tij. Sot arrijmë të dallojmë aksin dhe

sheshin e Bashkisë, ndonëse vetëm në formë hapësire të gjerë pasi nuk u realizua

ndërtimi i godinave (fig.41).

211 Ufficio Centrale per l’Edilizia e l’Urbanistica, Piano Regolatore di Elbasan, fq. 5-6.

94

3.2 Projekti i Armando Brasinit për Tiranën; ngjashmëria me sheshin

Shën Pietri në Vatikan

Armando Brasini (fig.43), (1879 – 1965) ishte një ndër arkitektët italianë më të

dalluar të periudhës fashiste. Ai mund të konsiderohet si një nga arkitektët më të

rëndësishëm italianë të kolonive italiane.

Për projektimin e planit rregullues të Tiranës (fig.44), pas kërkesës së bërë nga

ana e qeverisë shqiptare, qeveria fashiste italiane, e cila kishte forcuar pozitat e saj

qeverisëse në Itali, do të dërgonte një nga eksponentët më aktivë të urbanistikës italiane

të kohës, arkitektin Armando Brasini.

Ai erdhi në Shqipëri në vitin 1925, për të ofruar profesionalizmin e tij dhe kishte

dëshirë të transmetonte nëpërmjet arkitekturës së tij temat e projektimit të qytetit

monumental. Ai propozoi ndryshimin e Tiranës duke u frymëzuar nga stili barok gjë që

vihet re qartë në skenografinë e vizatimit të projektit të tij.

Pas analizës që Brasini bëri për këtë kryeqytet, në të cilin mbizotëronin tiparet

orientale mendoi të ndërhynte në mënyrë radikale në raport me indin urban të qytetit,

duke krijuar një prerje të fortë me sensin e një bulevardi monumental. Orientimi i

bulevardit do të ishte sipas aksit veri-jug, tipar ky i ndërhyrjeve urbanistike që kryenin

romakët e lashtë në kolonitë e tyre, sipas aksit të ashtuquajtur në latinisht “cardo

maximus”, duke krijuar në pjesën e ndërthurjes së akseve një “Forum”, që në latinisht

është sheshi, pra “piazza”. Brasini i dha një karakter të fortë gjysëm rrethor sheshit të

ministrive, gjuha arkitektonike e propozuar prej tij ishte e tipit neoklasik-monumental, ku

shpesh dalin në pah trajtat baroke. E njëjta gjë ndodh edhe me mbylljen fundore të

bulevardit ku, në mënyrë skenografike, rihapet një park i madh sipas modelit të njohur të

Versajës në Paris. Në këtë rast, në vend të pallatit mbretëror të Luigjit XIV, do të

sistemohej pallati monumental presidencial, i cili duke shfrytëzuar disnivelet e kodrave,

do të kishte disa disnivele ballkonesh e tarracash panoramike drejt bulevardit.

Përpos kësaj, ky degradim me shkallare e tarraca, shërbente në të njëjtën kohë, për

t’i shtuar monumentalitetin objektit. Sipas modeleve palladiane212, hyrja me makinë ose

karrocë do të bëhej me dy rampa të stërgjata në formë harku. Ndoshta, Ahmet Zogu i

kishte shprehur arkitektit dëshirën e tij për t’u bërë mbret i shqiptarëve dhe me siguri që

Brasini e kishte marrë në konsideratë që konvertimi i këtij pallati nga presidencial në

mbretëror do të ishte i thjeshtë. Në të njëjtën kohë, do të mund të ishte një pallat i denjë

mbretëror në krahasim me pallatet e oborreve të mbretërive evropiane.

Në Evropë kishte filluar ndryshimi i madh në arkitekturë dhe në urbanistikë me

Lëvizjen Moderne, teoritë e Le Corbusier dhe arkitektëve të tjerë. Armando Brasini për

arsye formimi të një gjenerate të fundit të viteve 1800, vazhdonte të projektonte sipas

212 Guido Beltramini, PALLADIO, Andrea, Dizionario Biografico degli Italiani - Volume 80 (2014).

95

metodave neoklasike si në urbanistikë, ashtu edhe në arkitekturë. Armando Brasini ishte

një arkitekt i vlerësuar shumë nga regjimi fashist dhe nga Musolini. Ai ishte urbanisti, i

cili bëri ndërhyrjet e forta në qytetin e Romës në vitet 1920-30, të ashtuquajturat “I Fori

Imperiali”. Impenjimi i madh që kishte në Romë bënte që ai të mos i përgjigjej në kohë

kërkesave të Zogut, ku sipas dhe korrespondencës së tyre, por ndoshta edhe për arsye të

tjera, marrëdhëniet u acaruan, deri në prishjen e kontratës dhe në mosrealizimin e

projektit.

Brasini propozoi një plan që parashikonte një ndërhyrje në qendër të qytetit të

Tiranës, që do të përbëhej nga një grup prej gjashtë ndërtesash për godinat e Ministrive

dhe në mes të tyre do të kishte një bulevard qendror. Ky plan në vazhdimësi do të kishte

edhe variante të tjera të cilat u thjeshtëzuan nga Florestano di Fausto. Projekti i Brasinit

ishte madhështor, madje të krijohet përshtypja sikur ka ngjashmëri me sheshin e Shën

Pjetrit në Vatikan (fig.45). Ai mendonte të krijonte një qendër monumentale gjatësore, pa

u përzier me pjesën tjetër të qytetit ekzistues, që asokohe karakterizohej nga një ndikim i

theksuar oriental. Ky aks monumental duhet të ishte zinxhir linear i lidhjes ndërmjet

qytetit të vjetër dhe atij të ri që do të ndërtohej. Në perspektivat që paraqisnin aksin vihen

re muret e qytetit të vjetër si një referim ndaj aktit të themelimit, që ndodh me një gjest sa

cerimonial (laik apo fetar) që përkon me dallimin e kufijve, të asaj që qëndron brenda apo

jashtë. Në vitin 1925 Armando Brasini mori në studim planin rregullues të Tiranës, në të

cilin si element kryesor kishte një bulevard të madh të orientuar sipas drejtimit veri-jug,

që ndante qytetin ekzistues nga periferia e saj; mbi të qëndronte e vendosur një linjë

arkitekturore monumentale, gjë e cila bëri që ajo pjesë të ishte një qendër tërësisht

autonome dhe e shkëputur nga konteksti .

Funksioni i kësaj zone shërbente si një zinxhir lidhës ndërmjet bërthamës antike

dhe qytetit modern, për të cilën nuk ofroheshin udhëzime të sakta.

Duke pasur parasysh formimin e tij prej dekoratori, kuptohet aftësia e tij për të

bërë kalimin e shkallës nga gdhendja e kornizës tek zgjidhja skenografike urbane dhe

territoriale, njësoj sikur tek Brasini të jetë vetëm modeli figurativ. Projekti konsistonte në

realizimin e një bulevardi të gjerë në drejtimin veri-jug që do ta ndante qytetin ekzistues

nga periferia e tij dhe propozohej si qendër monumentale dhe qeverisëse një qyteti të ri

dhe autonom.

Këto projekt-ide të Brasinit kanë padyshim ngjashmëri me projektin e mëparshëm

të tij për një lagje në Flaminio213 të Romës ku ai projektoi veprën e tij monumentale të

quajtur “Urbe Massima”. Është e dukshme përvoja që ai kishte nisur tashmë në Romë,

mbi kërkimin e formave të urbisit. Në Tiranë, ai u përball me një kontekst krejt të

ndryshëm nga eksperiencat e tij të mëparshme në projektim (fig.46). Karakterizimi

213 A. Brasini, Appunti autobiografici, in L’opera architettonica e urbanistica di Armando Brasini.Dall’Urbe Massima al ponte sullo stretto di Messina, a c. di L. Brasini, Roma, 1979, p. 14.

96

formal i qytetit i ishte besuar arkitekturave gjigante, që do të ndërtoheshin përreth

shesheve rrethore përgjatë aksit dhe tek terminalet skenografike të tij.

Në qendër, e përkufizuar me planin e arkitekturave të tij, duke zbritur në shkallë

deri tek grupet skulpturore, kundërvihej vazhdimësia e qytetit në periferinë e saposkicuar

në drejtimin e saj. Brasini ishte një arkitekt artist dhe për këtë arsye ai i kushtonte shumë

vëmendje imazhit monumental të qytetit. Në krahasim me Planin rregullues të qytetit të

vitit 1923, i cili racionalizonte tërësisht strukturën rrugore, projekti i Brasinit përmbante

një ide ndryshe për qytetin, që do të konkretizohej në ndërtimin e qendrës. Brasini ishte

interpretues i një vazhdimësie historike të bazuar tek arkitektët e mëdhenj të së shkuarës.

Formimi i tij artizanal dhe artistik, bënë që të krijonte modele më të ngjashme me ato të

arkitektëve të së shkuarës, sidomos të arkitektëve barokë, sesa me ato bashkohës. Brasini

kërkonte forma dhe modele nga e kaluara dhe rindërtonte me to një ide të vetën moderne

romako-baroke. Nëpërmjet rizbulimit dhe ripërvetësimit të metodave të ndërtimit me

format dhe teknikat ndërtimore antike, kërkonte një ndërmjetësim midis punës së dorës

artistike të së shkuarës me nevojën e domosdoshme të dallimit dhe përsëritjes së

modernitetit. Sheshet e stërmëdha përgjatë aksit përkufizoheshin nga grupe ndërtesash

monumentale të veshura me vellon e romanitetit. Karakteristikat tipike të gjuhës romake

të Brasinit u propozuan në këto godina, hyrja në shesh paraprihej nga harqe triumfuese,

portikë me përmasa gjigante të shoqëronin në hyrjet e ndërtesave publike, bazamente të

fuqishme me dalëza, kamare me qemer të thyer, kolona të thjeshtëzuara dhe me lozha.

Tirana e re do të ishte materializimi i kulturës perëndimore të kohës që synonte

dukshmërinë dhe paraqitjen, një skenografi e stërmadhe politike e pushtetit të ri të

republikës. Plani i atij që do të jetë Sheshi Skëndërbej tregon qartë linjën baroke të dorës

së artistit, një tension i vazhdueshëm mes formave të lugëta dhe mysëta e hapin sheshin

në formë erashke. Ekziston një lidhje harmonike midis ndërtesave fqinje, e cila

përforcohet nga një portik-ujësjellës që i bashkon, dhe prej nga nisen radialet drejt

periferisë. Përmbyllja e aksit i besohej pallatit presidencial, një kështjellë e parë nga

perspektiva e aksit, me kullat cilindrike këndore dhe bedenat anësore të mureve, të cilat i

jepnin fortësi dhe masivitet ndërtimit, vetëm duke përshkuar hapësirën e përparme me dy

rradhë kolonash arrihej në kopshtin privat në pjesën e pasme, në një tension të

vazhdueshëm hapësirash skenografike (fig.47). Ndërtesa ngrihej mbi një bazament të

gërmuar në truall, ku edhe një herë alteroheshin linja të lugëta dhe të mysëta.

Me Planin rregullues të vitit 1926, u konkretizua ideja e Brasinit për ndërtimin e

aksit veri-jug si element i hierarkizimit të rrjetëzës drejtkëndore të rrugëve, që do ta

adresonin zhvillimin urban drejt jug-perëndimit të pazarit (fig.48). Në këtë plan

kontribuan tre autorë, inxhinieri shqiptar Eshref Frashëri, inxhinieri italian Castellani dhe

austriaku Weiss. U shfaq edhe një ripropozim i planit të Sheshit Skëndërbej, sipas një

forme më të zgjatur në krahasim me idenë e Brasinit (fig.49). Prej saj niseshin disa rrugë

radiale, që rimerrnin trasetë e rrugëve ndërkrahinore të lidhjes me qytetet kryesore

shqiptare.

97

Përpara ardhjes së tij në Shqipëri, ai kishte pasur një aktivitet të zgjeruar në Libi.

Në vitin 1921214 ishte njoftuar nga udhëheqësi i Tripolit (krahinë e Libisë) Giuseppe

Volpi, të shkonte në Libi. Arkitekti ishte një personaz i njohur në botën profesionale

romane. Në Tripoli, Volpi i dha si detyrë të ndiqte planin rregullues të qytetit, që do të

përbënte bazën për projektin e tij ambicioz të rikualifikimit urban të kryeqytetit të

Tripolitanit, duke bërë konkrete një seri ndërtesash monumentale. Në një shënim

autobiografik Brasini215 rendiste edhe punët e tjera të mëvonshme të redaktimit të planit

rregullues: puna e tij e parë ishte sistemimi i shëtitores së re përgjatë detit, ose i quajtur

ndryshe Lungomare Volpi (1922-24), një element karakteristik i qyteteve bregdetare

italiane. Siç shkruhej në literaturën e kohës Lungomare216 ishte krijuar me një objektiv të

dyfishtë, të rigjallëronte zonën në afërsi të bregdetit, por edhe për të favorizuar një aks në

të cilin do të zhvilloheshin arkitekturat kryesore të qytetit. Në të gjitha veprat që Brasini

realizoi në këtë koloni italiane, kishte si referentë gjuhësorë arkitektonik edhe karakteret

stilistike të monumenteve baroke të Maltës ashtu edhe disa motive të arkitekturës militare

të ishullit që kishin të bënin me periudhën Kavalereske.

Synimet e programuara të udhëheqësit Volpi ishin që në arkitekturat e Tripolit të

mishërohej karakteri Perëndimor në territoret e Lindjes. Mengjithatë sipas disa

përshkrimeve të kohës ishin paralajmëruar në një farë mënyre tentativat jo fort të

ngutshme të Brasinit217 për të ndërvepruar me gjuhën e klasicizmit roman në arkitekturën

e atij vendi.

Shumë prej materialeve vinin nga Italia, si për shembull mermeri i Carrarës, apo

lloje të tjera materialesh që shërbenin për veshjen e jashtme të ndërtesave që vinin nga

zonat në afërsi të Romës.

214 Nel 1921, per incarico del Governatore della Tripolitania, il Ministro Volpi, elabora il piano regolatoredi Tripoli, esegui il Lungomare Volpi e restaurai il castello, dove nel bastione sul mare elevai dellegrandiose arcate. Piu’ tardi progettai e costrui la Cassa del Risparmio della Tripolitania, adiacente alcastello e costrui il Mausoleo ai Caduti presso le mura di Carlo V, con una grande scalinata che scendefino al mare, progettai, ma non fu realizzato, il Palazzo di Giustizia.215 A. Brasini, Appunti autobiografici, in L’opera architettonica e urbanistica di Armando Brasini.Dall’Urbe Massima al ponte sullo stretto di Messina, a c. di L. Brasini, Roma, 1979, p. 14.216 L’intento e’ pienamente raggiunto, perche’ gia’ a tergo della passeggiata sorgono, come altrovericordato, il teatro Miramare, la nuova sede della Banca d’Italia, il grande albergo municiplae, ed altrogrande fabbricato per abitazioni e’ in avanzata costruzione.217 M. Pisani, Architetture di Armando Brasini, Roma, Officina Edizioni, 1996, p. 45.

98

KREU I KATËRT

KOLONITË ITALIANE DHE POLITIKA URBANISTIKE E

NDËRTIMEVE FASHISTE

4.1 Ndikimet e racionalizmit në arkitekturën koloniale italiane

Projekti i Musolinit për një perandori të madhe italiane, përfshinte Egjiptin,

Sudanin, Xhibutin dhe Kenian lindore: kjo perandori e madhe duhej të ishte vazhdimi në

Afrikë i Italisë së Madhe218. Gjatë Luftës së Dytë Botërore Musolini dhe hierarkët e tij të

tjerë projektuan një zgjerim të Perandorisë italiane, pasi ishte bërë një konferencë paqeje

pas fitores në Asse. Ky projekt ishte bazuar në bashkimin e dy seksione të Perandorisë

Italiane në vitin 1939 (Libia dhe Afrika Lindore italiane) nëpërmjet pushtimit të Egjiptit

dhe Sudanit. Më pas do të shtohej Somalia Angleze (e pushtuar përkohësisht në verën e

vitit 1940), Xhibuti dhe pjesën lindore të Kenias britanike. Projekti përfshinte një

kolonizim të konsiderueshëm të italianëve (më shumë se një milion do të transferoheshin

kryesisht në Etiopi dhe Eritre dhe rreth gjysmë milioni në Libi) dhe kontrollin e Kanalit

të Suezit219.

Në nëntor të vitit 1942 u pushtua Tunizia, e cila i’u shtua në rrugë administrative

"Bregut të katërt" të Italisë së Madhe, deri në humbjen e saj në maj të vitit 1943.

Çdo gjë u zbeh me humbjen e Italisë në Luftën e Dytë Botërore, e cila i dha fund

ëndrrës së Musolinit për të bërë Italinë një "fuqi botërore".

Pra Italia ishte e detyruar të hiqte dorë nga Jugosllavia, territori i Zarës, ishujt

Lagosta dhe Pelagosa, pjesa më e madhe e Istrias dhe disa kufij të Triestes dhe në fund

traktati i paqes midis aleatëve dhe Italisë do të përcaktonte humbjen e të gjitha kolonive

fashiste, ndërsa për ato profashiste të gjitha vendimet i takonin OKB-së, e cila zgjodhi të

kthente Dodekanezin Greqisë, të besonte Libinë një administrate anglo-franceze dhe jepte

218 Maravigna, General Pietro. Come abbiamo perduto la guerra in Africa. Le nostre prime colonie inAfrica. Il conflitto mondiale e le operazioni in Africa Orientale e in Libia. Testimonianze e ricordi. p. 127.219 Systematic "demographic colonization" ëas encouraged by Mussolini's government. A project initiatedby Libya's governor, Italo Balbo, brought the first 20,000 settlers--the ventimilli--to Libya in a singleconvoy in October 1938....Plans envisioned an Italian colony of 500,000 settlers by the 1960s' (Unasistematica "colonizzazione demografica" fu incoraggiata dal governo di Mussolini. Un progetto iniziatodal governatore della Libia, Italo Balbo, portò i primi 20.000 coloni, detti Ventimilli, in Libia nell'ottobre1938.....Progetti visionavano una colonia italiana di 500.000 coloni negli anni sessanta) da Chapin Metz,Hellen. Libya: A Country Study. Washington: GPO for the Library of Congress, 1987.

99

Eritrenë Britanisë. Italisë i dha vetëm të ushtronte një protektorat në Somali, të cilës i’u

aneksua edhe Somalilanda britanike, e cila përfundoi në vitin 1960 me lindjen e

Republikës së pavarur të Somalisë.

Kolonitë italiane220 formuar në tërësi një univers të ndryshëm, përsa i përket

ndryshimeve të karakteristikave gjeografike, historike dhe kulturore. Vendet e zonës së

Mesdheut, në perceptimin e përbashkët, u asimiluan gjithnjë me atdheun.

Libia, pavarësisht shenjave të forta osmano-arabe, ishte menduar të ishte një zgjerim

natyror i tokës italiane, që ishte menduar të quhej "bregu i katërt," sipas imazhit të

famshëm, si për nga afërsia fizike si edhe për gjurmët ende të dukshme të Perandorisë

Romake.

E njëjta lidhje e fortë përshkruante ishujt grekë të Dodekanezit, bashkuar me Italinë për

shkak të sundimit shekullor të Venedikut. Gjithashtu edhe Shqipëria, do të konsiderohet

si një rast i veçantë, pasi ajo ishte një protektorat, kishte pikat e kontaktit me Italinë për

arsye historike dhe kulturore.

Më shumë të largëta u shfaqën kolonitë e Afrikës Lindore, Eritrea, Somalia dhe

pastaj Etiopia, për shkak të distancës gjeografike dhe karakteristikave territoriale dhe

mjedisore të ngjashme me ato të atdheut, pra Italinë.

Hendeku u zgjerua nga një zhvillim historik dhe nga shumë ngjarje të ndryshme

kulturore. Për këtë arsye organizimi i territorit, urbanistika dhe arkitektura në kolonitë

mori forma të veçanta, duke iu përshtatur çdo herë me kontekstin, për shkak se problemet

për t'u zgjidhur ishin të llojeve të ndryshme.

Në Afrikën e Veriut dhe në Dodekanezë, italianët gjetën një qendër të pasur

urbane me një histori shekullore dhe një trashëgimi të shquar monumentale. Kjo është

edhe arsyeja pse shumë ndërhyrje në bërthamat e vjetra urbane u zhvilluan në kushte të

ngjashme me ato të qendrave historike të qyteteve italiane221.

Krejtësisht e ndryshme ishte situata që fashizmi duhet të përballonte në territoret e

Afrikës Italiane Lindore pas shpalljes së Perandorisë, për shkak se mungonin rrjetet e

infrastrukturës rrugore, ndërsa vendbanimet urbane kishin një strukturë më unike, kur

bëhej fjalë për një strukturë të varfër e përbërë nga disa banesa anglomerate, siç ishte e

dukshme në shumicën e qendrave të Etiopisë.

Për të krahasuar përvojat e ndryshme, u donte bërë një kuadrim i përgjithshëm i

realizimeve më të mëdha koloniale të fashizmit në fushën e planifikimit territorial dhe

urbanistik.

Ndër të tjera ky studim bazohet edhe në identifikimin dhe individualizimin, në

brendësi të eksperiencës projektuese në kolonitë italiane, të një “arkitekture të re”, duke

nënkuptuar me këtë term një arkitekturë më të avancuar dhe shumë të ndryshme nga

arkitektura zyrtare ose nga ajo që përafronte idetë e saj teorike dhe poetikën e saj me

lëvizje të tjera të asaj periudhe kohore. Ajo e ka origjinën në fund të viteve ‘20 sipas të

220 Rovighi, Alberto. Le Operazioni in Africa Orientale pag. 83.221 Antonicelli, Franco (1961). Trent'anni di storia italiana 1915 - 1945 pag. 107.

100

dhënave të kërkimeve për racionalizmin italian, ku u formuan arkitektët e rinj italianë dhe

patën mundësinë të punonin në këto koloni.

Këto vepra u dalluan shumë për nga stili, ndryshe nga ai i arkitektëve të tjerë.

Kështu gjatë kësaj periudhe krahas zbehjes së veprimtarisë popullore, ndeshim një

progres drejt veprimtarisë së kultivuar studimore-projektuese në sferën e ndërtimeve, pra

në këtë kohë ishte mjaft pozitive futja e mendimit projektues të kualifikuar dhe u kalua

nga terreni i mëparshëm, kryesisht praktik me zgjidhje empirike, në zgjidhje me një nivel

të organizuar paraprakisht, të mbështetur në projekte e dije teoriko-inxhinierike (fig.42).

U përdorën gjithashtu materialet dhe strukturat e reja të kohës, si beton-armeja, që

kërkonin dije konstruktive të nivelit inxhinierik, iu dha njëkohësisht impuls progresiv

kompozimeve arkitektonike me hapësira të mëdha të dritareve apo vitrinave, të portave

etj, duke rritur qëndrueshmërinë konstruktive dhe funksionale e shprehëse të mjediseve

dhe pamjeve të ngrehinave të gjinive të reja, me kërkesa më të mëdha e më komplekse.

Organizimi i ri shtetëror dhe ekonomik diktonte tema të reja arkitekturore, si

hotele, restorante, banka, agjensi, kinema, biblioteka, shkolla, spitale, objekte industriale,

inxhinierike, si edhe studime arkitekturore, urbanistike dhe plane rregulluese dhe

veprimtari të karakterit komunal në drejtim të ritrajtimit të objekteve apo të ansambleve e

mirëmbajtjes së rrjetit rrugor, mjedisit, largimin e varrezave nga qyteti etj. Këto dukuri të

reja pasqyrohen në përputhje me shkallën e zhvillimit të kushteve konkrete të qyteteve

tona të kësaj periudhe dhe ato i ndeshim dukshëm në Tiranë, tregues i qartë është rruga e

“Barrikadave” dhe shumë të tjera, në Korçë bulevardi etj, në Shkodër222 rrugët tregtaro-

banuese të qendrës, në Vlorë gjithashtu në rrugët tregtaro-banuese etj, këto u plotësuan

me objekte të tjera social-kulturore si hotele, kinema etj.

Në ndërtimin e aparatit “ideologjik” të kësaj “arkitekture të re” koloniale, zënë një

peshë të madhe disa nga çështjet kulturore të pranishme në debatin arkitektonik të kohës,

të zhvilluar në Italinë e viteve ‘30 dhe më pas, aty ku lëvizja racionaliste kishte

udhëheqësit e saj më të zjarrtë. Ndërmjet tyre më të rëndësishme për argumentin e

diskutimit tonë janë tre, ndërsa në të vërtetë janë shumë të lidhura dhe të pavarura nga

njëra tjetra duke iu referuar një bashkëpunimi ndërmjet tyre. Argumenti i parë ishte

arkitektura mesdhetare. Me këtë kuptohej një fushë më e gjerë se ajo e anëtarësimit

kombëtar, nga e cila rrjedh një drejtim i arkitekturës moderne, nga një rastësi e parimeve

dhe ngjarjeve formale.

E dyta, e cila vinte si rrjedhim i së parës ishte vlerësimi i arkitekturës "pa

arkitektë" të Italisë jugore, të ishujve grekë, të Shqipërisë dhe të brigjeve të Afrikës së

Veriut, në vende, të cilat mendohej se ndodhej përmbajtja e burimit të projektimit

racional. Këto dy tema lindën dhe e afirmuan vetveten në rrethin e racionalizmit, edhe

pse grupime të tjera të ngjashme të kohës përvetësuan konceptin e mesdhetarizmit.

222 Skënder Luzati. Qyteti i Shkodrës, Urbanistika dhe Arkitektura gjatë Rilindjes e Pavarësisë Kombëtare.Tiranë 2012, fq. 251.

101

Argumenti i tretë kishte të bënte me kërkimin e identitetit të arkitekturës italiane

moderne: një objektiv që për kolonitë ishte më shumë e evidentuar. Bëhej fjalë që të

ndërtohej në një kontekst totalisht të huaj nga ai i vendit të origjinës. Por ky përfundim u

ndoq edhe nga rryma të tjera, mbi të gjitha nga ajo akademike, si rezistencë ndaj

përhapjes ndërkombëtare të arkitekturës së re. Tek racionalistët kërkimi i rrënjëve

kombëtare përftohet nga raporti i dialektit ndërmjet rrymës së avangardës dhe asaj të

traditës që do të vendosen, edhe për një llogaritje politike, mbi trashëgiminë e

arkitekturës romane, por për ata arkitektët e rinj aktiv nëpër kolonitë italiane nuk do të

shihnin shembujt brenda sallave dhe monumenteve, por vendin mëmë, shtëpinë (la

domus), e cila merrej si shembull i vendbanimit në pellgun e Mesdheut. Këto tre mënyra

interpretimi përfaqësonin gjithashtu koordinata të prirura për t’u orientuar në rindërtimin

e rrugës së mundimshme të arkitektëve racionalistë kolonial.

Duke u nisur nga lëvizja europiane, ata dëshironin të realizonin një arkitekturë moderne,

por edhe italiane, për këtë arsye kërkonin karakteristika që do t`i rezistonin kohës. Këto

elementë i gjetën në ndërtimet spontane të zonës së mesdheut, ku ata punuan. Këtu ata

zbuluan vlerat e qendrave antike urbane dhe të vendbanimeve indigjene, si edhe studiuan

morfologjinë e tyre, përdorimin racional të materialeve në raport me ambjentin natyral

dhe zgjidhjet për kontrollin klimaterik. Duke braktisur më së fundi ekstremitetet e rrymës

avangarde që u rilidhën me traditën, duke pranuar edhe mësime nga ajo, por të rimarra në

konceptin e Lëvizjes Moderne, duke realizuar një arkitekturë në një kontekst të

parakohshëm. Lëvizja Moderne është quajtur shpesh në terma të tjerë sipas periudhës

dhe vendit ku zhvillohej:

Puriste (Francë vitet ’10 dhe ’20)223

Racionaliste (Itali vitet ’20 dhe ’30)224

International Style (SHBA vitet ’20 dhe ’40)225

Funksionalizmi (Itali vitet ’50 dhe ’60.)226

223 Il Purismo è un movimento artistico nato in Francia attorno agli anni venti come reazione alle tendenzedecorative del Cubismo e come tentativo di creare un'arte chiara, ordinata, espressione della modernaciviltà delle macchine.

224 In Italia dopo la prima guerra mondiale domina l'accademia, anche se nasce un movimento razionalistaquesto sarà in parte ostaggio del nuovo regime Fascista che in diversi modi ne condizionerà lo sviluppo.Nonostante questo si avranno diversi architetti razionalisti di valore, come Pier Luigi Nervi e GiuseppeTerragni. Però avverrà un inevitabile compromissione con lo "stile Novecento" o con il neoclassicismosemplificato di Piacentini più consono alle tesi di un regime autoritario.

225 Nel 1932 viene organizzata da Philip Johnson al Museum of Modern Art di Neë York un'esposizione diuna certa produzione architettonica negli USA. Il catalogo della mostra, il cui titolo è International Style, èscritto dallo stesso organizzatore assieme ad Henry Russell Hitchcock e raccoglie edifici realizzati in USAdal 1922 al 1932.

226 Il funzionalismo è una corrente architettonica per cui l'aspetto di ogni edificio deve chiaramenterispecchiare lo scopo per cui è creato. I concetti del funzionalismo sono alla base dell'architetturarazionalista.

102

4.1.1 Libia (Periudha e kolonizimit 1911-1947)

Pas një lufte të shkurtër kundër Perandorisë Osmane në vitin 1911, Italia fitoi

kontrollin e Tripolit dhe Sirenaikas, duke fituar njohjen ndërkombëtare si rezultat i

marrëveshjeve të Traktatit të Lozanës.

Vështrimet italiane në Libi227, u mbështetën nga Franca, e cila shikonte me sy të

mirë pushtimin e atij territori në fuksion të operacionit anti-britanik. Në vitet njëzetë në

Libi pati një përgjakje të kolonisë që më pas u shoqërua me paqe nga Rodolfo Graziani.

Në vitin 1934, Tripolitania dhe Sirenaika u bashkuan për të formuar koloninë e

Libisë, emër i përdorur 1.500 vjet më parë nga Diokleciani për të treguar këto territore.

Guvernatori Italo Balbo filloi një plan për kolonizimin që solli dhjetëra mijëra italianë në

Libi, duke rezultuar si një zhvillim i madh social-ekonomik i Libisë.

Në Libi, pas një procesi shumëvjeçar i fushave pjellore pranë bregdetit, nëpërmjet

shpronësimeve dhe blerjeve, u vendos, rreth vitit 1931, një ndërhyrje vendimtare e

përshpejtuar e kolonizimit agrar që do të vendoste aty rreth 500.000 kolonë në njëzet vjet,

dhe në fund të vitit 1931, u vendosën në Tripoli rreth 5000 kolonë.

Megjithatë impulsi vendimtar erdhi në vitin 1934 me emërimin e tij si Guvernator

i Libisë të Italo Balbos që ndërtoi rrugën e re Bregdeti Libian, shtylla kurrizore e pranisë

italiane dhe e vendbanimit të ri demografik që çoi në krijimin e qyteteve të shumta të

banuara, veçanërisht në Sirenaika . Kështu në vitin 1938 arritën rreth 15,000 Kolonë dhe

më shumë se 10.000 në vitin 1939. Në mes të vitit 1933 dhe 1934 u realizuan në

Sirenaika fshatra të shumtë bujqësore.

Në vitin 1933 u ndërtuan:

Fshati Beda Littoria provinca e Bengazit, Sirenaika

Fshati Luigji i Savoias provinca e Bengazit, Sirenaika

Fshati Pranvera më pas u quajt Luigji Razza provinca e Bengazit,Sirenaika

Fshati Giovanni Berta provinca e Bengazit, Sirenaika

Në vitin 1936 u ndërtua:

Fshati Maddalena provinca e Bengazit, Sirenaika

Në vitet 1937-1938 u ndërtuan:

Fshati Bianchi ose Michele Bianchi provinca e Tripolit, Tripolitania

Ndërmjet viteve 1938 dhe 1939 u ndërtuan disa fshatra të ndryshëm. Fshatrat

"Sauro", dhe "Borgo Torelli", mbetën në formën e një projekt-drafti, sepse kontingjenti i

kolonëve i planifikuar që të vinin në vitin 1940 nuk u nisë kurrë nga Libia228. Fshatrat e

mëposhtme janë emëruar sipas heronjve, historianëve apo personaliteteve të regjimit.


Fshati Baracca (provinca e Bengazit, Sirenaika)

227 Del Boca, Angelo. Gli italiani in Libia. Vol. 1: Tripoli bel suol d'Amore. Milano, Mondadori, 1997.228 Del Boca, Angelo. Gli italiani in Libia. Vol. 2. Milano, Mondadori, 1997.

103

Fshati Battisti (provinca e Bengazit, Sirenaika)

Fshati Breviglieri (provinca e Tripolit, Tripolitania)

Fshati D'Annunzio (provinca e Bengazit, Sirenaika)

Fshati Castel Benito, sot Ben Gascir ose Ben Ghashir, provinca e

Tripolit, Tripolitania

Fshati Garabulli ose Castelverde, sot Gasr Garabulli, provinca e


Fshati Giordani provincia di Tripoli, Tripolitania

Fshati Mameli provinca e Bengazit, Sirenaika

Fshati Oberdan provinca e Bengazit, Sirenaika

Fshati Filzi provinca e Bengazit, Sirenaika

Fshati Sauro provinca e Bengazit, Sirenaika

Fshati Ivo Oliveti ose Villaggio Oliveti, provinca e Tripolit, Tripolitania

Fshati musulman Chadra ose Verde provinca e Bengazit, Sirenaika

Fshati musulman El Fager ose Al Fajr ose Alba provinca e

Bengazit,Sirenaika

Fshati musulman Gedida ose Jadida ose Nuova provinca e

Bengazit, Sirenaika

Fshati musulman Mansura ose Vittoriosa provinca e Bengazit, Sirenaika

Fshati musulman Nahiba ose Risorta provinca e Bengazit, Sirenaika

Fshati musulman Zahra ose Fiorita provinca e Bengazit, Sirenaika

Fshati musulmano Mahamura ose Mamura ose Fiorente provinca e


Fshati musulman Nahima ose Naima ose Deliziosa provinca di

Tripoli, Tripolitania


Fshati Micca provinca e Tripolit, Tripolitania

Fshati Crispi provinca Misurata, Tripolitania

Fshati Gioda provinca Misurata, Tripolitania

Fshati Garibaldi provinca Misurata, Tripolitania

Fshati Marconi provinca Misurata, Tripolitania

Fshati Tazzoli provinca e Tripolit, Tripolitania

Fshati Borgo Torelli provinca e Bengasit, Sirenaika


Fshati Corradini (provinca Misurata, Tripolitania)

Fshati Littoriano (provinca Misurata, Tripolitania)

104

Organet që u aktivizuan ishin kryesisht I.N.F.P.S. (Instituti Kombëtar Fashist për

sigurimet shoqërore), dhe E.C.L. (Enti i Kolonizimit të Libisë), edhe pse nuk munguan

vendbanime të llojeve të ndryshme nga ana e sipërmarrësve privatë, që nga vitet e njëzeta

("El Guarscià", "El Merg", "Tigrinna"). Vendbanimet ishin të përbërë nga një qendër

shërbimesh, të organizuar rreth një sheshi, zakonisht të hapur në njërën anë, rreth të cilit

qëndronin ndërtesat publike (Kisha, shtëpia e fashizmit, bashkia, zyrat e trupave të

kolonizimit etj). Ndërtesat e kolonëve për një familje ose më shumë familje, në një kat të

vetëm, të vendosur direkt në parcelat e caktuara individuale. Arsyeja e kësaj ndërhyrje, në

përputhje me ideologjinë "rurale" që karakterizonte një pjesë të lëvizjes fashiste, ishte

krijimi i pronave të vogla fshatare; shteti ofronte mjetet e nevojshme për familjet, të cilët

do të paguanin paradhënien e marrë, duke shfrytëzuar në kohë shtëpinë dhe tokën.

Shumica e projekteve të fshatrave të kolonizimit janë realizuar nga Florestan Di Fausto,

Umberto Di Segni dhe Giovanni Pellegrini, që pavarësisht nga disa dallime, ata kanë

përdorur një gjuhë racionaliste të përshtatur në mënyrën Mesdhetare, të frymëzuar nga

arkitektura spontane (vëllime të thjeshta, oborre , tarraca, shkallët në natyrë) ose me

ndikime arkitekturore Padane (Rajon i Italisë) si në fshatin "D'Annunzio".

Ndërmjet viteve 1938 dhe 1939, u zgjerua nisma edhe e popullatës lokale për të

kapërcyer problemet e shkaktuara si rezultat i represionit të operacioneve rebele.

Iniciativa nuk pati sukses për shkak të fillimit të luftës dhe produktivitetit të ulët të

tokave229.

Të shumta ishin vendbanimet e reja në Libi, por të gjithë në varësi të modelit, të

përdorur më parë në atdhe, qendra e shërbimeve për kolonizimin e bujqësisë, e cila është

zbatuar me një politikë të detyruar ose të forcuar, në zonat pranë bregut të organizuar

përgjatë rrugës së re bregdetare .

Kolonizimi vazhdoj të zhvillohej nga I. N. F. P. S. (Instituti Kombëtare Fashist

për sigurimet shoqërore) dhe nga E.C.L. (Enti i Kolonizimit të Libisë), në atë kohë

erdhën në Libi të paktën 25.000 italian, të vendosur në fermat bujqësore të cilët

kryesonin në qëndrat e shërbimeve, të organizuar rreth një sheshi, zakonisht të hapur në

njërën anë, rreth të cilës ngriheshin ndërtesat publike. Ndërmjet viteve 1933 dhe 1934

dhe ndërmjet viteve 1938 dhe 1939 u realizuan disa dhjetra vendbanime të tilla, askush

me karakter urban. Gjithashtu kjo nismë u shtri për popullatën lokale me fshatra të

ndërtuara apostafat për ato.

229 Maravigna, Pietro. Come abbiamo perduto la guerra in Africa. Le nostre prime colonie in Africa. Ilconflitto mondiale e le operazioni in Africa Orientale e in Libia. Testimonianze e ricordi. TipografiaL'Airone. Roma, 1949.

105

4.1.2 Dodekanezo ose Ishujt italian të Egjeut në Greqi (Periudha e kolonizimit 1912-1947)

Ishujt italian të Egjeut230 (e njohur edhe si Dodekanezo) ishin një grup i përbërë

nga dymbëlljet ishuj grekë, të vendosura përballë brigjeve turke. Në mes të muajit prill

dhe gusht të vitit 1912, gjatë fazës përfundimtare të luftës në Libi kundër Perandorisë

Osmane, Italia vendosi të sundoj dymbëdhjetë ishujt e Egjeut që ishin nën sundimin turk.

Dodekanezi i takonte Mbretërisë së Italisë dhe për një kohë të shkurtër edhe Republikës

italiane. Pushtimi i arkipelagut nga Italia përfundoi në shtator të vitit 1943. Në vitin 1945

forcat britanike morën në dorë ishullin e Rodosit dhe shndërruan Dodekanezin në një

protektorat. Me Traktatin e Parisit, marrëveshjet midis Greqisë dhe Italisë vendosën

posedimin formal të ishujve nga ana e shtetit grek, i cili mori kontrollin e plotë

administrativ vetëm në vitin 1948.

Në Arkipelagun e Dodekanezit231, janë kryer ndërhyrje të shumta arkitekturore

dhe urbanistike si në ishullin Rodos dhe në atë Kos dhe në të tjerë ishuj fqinjë.

Vendbanimi i ri më i rëndësishëm ishte qyteza e Portolakki, në ishullin e Leros, me një

karakter ushtarak të qytetit, në shërbim të një aeroporti dhe një bazë detare që e bëri

ishullin qendrën e mbrojtjes ushtarake në Egje. Vendbanimi që mori emrin e Guvernatorit

Mario Lago, u projektua në përputhje me kanonet e racionalizmit italian. Disa e

konsiderojnë këtë qytet të vogël, të rizbuluar vetëm kohët e fundit si një nga veprat më të

mira urbane dhe arkitektonike të periudhës fashiste dhe Lëvizjes Moderne në arkitekturë.

Vendbanimet e tjera të tipit bujqësor u realizuan në mënyrë private në ishujt Kos dhe

Rodos, duke përfshirë këtu fshatin Peveranio Rodos.

Gjurmët e pranisë italiane në këtë territor mbetën të dukshme në ndërtesat e

mëposhtme:

Ish Hoteli i Madh i Trëndafilave (sot Kazinoja e Rodosit) e

ndërtuar nga arkitekti Florestan Di Fausto dhe Michele Platania ndërmjet viteve

1925 dhe 1927, i cili kombinon elementet e arkitekturës islame, elementet

bizantine, veneciane dhe gotike decò;

Ish Shtëpia e Fashizmit në Rodos e realizuar ndërmjet viteve 1936

dhe 1939, sot ndërtesa e bashkisë së qytetit;

Ujësjellësi/ Stacioni Hidrobiologji i Rodosit, projektuar nga

Armando Bernabiti, i përfunduar në vitin 1935;

230 Pasqualini, Maria Gabriella. L'esercito italiano nel Dodecaneso. Speranze e realtà. I documentidell'Ufficio Storico dell'Esercito", Roma, AUSSME, 2005.231 Calace, Francesca , «Restituiamo la Storia» – dagli archivi ai territori. Architetture e modelli urbani nelMediterraneo orientale. Gangemi, Roma, 2012.

106

Ish Shtëpia e Fashizmit në ishullin Kos, bashkangjitur me

kinemanë dhe klubin e dedikuar orëve pas punës, projekti i Armando Bernabiti,

ndërtuar në ndërmjet viteve 1934 dhe 1935;

Tregu i Perimeve dhe barërave në ishullin Kos, projektuar nga

Rodolfo Petracco, të realizuar ndërmjet viteve 1934 dhe 1935, ende përdoret për

të njëjtin qëllim;

Pallati Qeveritar në ishullin Kos, e projektuar nga Florestano Di

Fausto, realizuar ndrërmjet viteve 1927 dhe 1929;

Ish Kisha Katolike e San Giovanni e ndërtuar ndërmjet viteve 1924

dhe 1925 projektuar nga Rodolfo Petracco, që rindërton kishën e San Giovannit

në Collachio të Cavalierëve e rrënuar nga një shpërthim i vitit 1856;

Banjat Termale në Kallithea afër Rodit, të përuruara në korrik të

vitit 1929, kompleksi i restauruar në vitin 2006;

Ish Teatri Giacomo Puccini sot Teatri Kombëtar i përuruar me datë

1 gusht 1937, i cili kishte një kapicitet prej 1200 spektatorë;

Ish Fshati rural San Benedetto sot Kolymbia i ndërtuar ndrërmjet

viteve 1935 dhe 1938 me shkollën, kishën, shtëpinë e fashizmit, kazermën dhë

shtëpitë e vendosura përgjatë detit, sot është shndërruar në shtëpi përkujdesje për

brezin e moshës së tretë;

Ish Pallati i Qeverisë i ndërtuar ndërmjet viteve 1926-27, selia e

guvernatorit të Dodekanezit në të cilën strehoeshin edhe zyrat qeveritare, zyra e

turizmit, e frymëzuar nga stili gotik venecian me mobilje të atilla, me llampadarë

qelqi të Muranos dhe dysheme në majolikë, sot selia e prefekturës së Dodekanezit

(rikostruktimi i saj është përfunduar prej pak kohësh);

Ish Kazerma Princi i Piemontes selia e Policisë Italiane në atë kohë

dhe sot Policia Greke;

Qendra e Portolago (sot quhet Lakki) në Ishullin e Leros232, e

ndërtuar në stilin Racionalist Italian të viteve '30 e ndërtuar ndërmjet viteve 1934

dhe 1938 ndodhet në një situatë të keqe përsa i përket kushteve të saj të

konservimit.

Kalaja e Mjeshtrave të Mëdhenj të Kalosëve të Rodosit, rinovuar

nga italianët në vitin 1940.

Regjistrimi i 21 prillit i vitit 1936, e fundit që u bë para humbjes së arkipelagut

nga Italia, popullsia e përgjithshme që banonte në Dodekanezë233 përbëhej nga 129,135

njësi, nga të cilat 7015 subjekte italiane dhe 4333 të huaj të kombësive të ndryshme.

Italianët ishin përqendruar në qytetin e Rodit. Në vitin 1939 rezultonin 122 410 banorë

më shumë ushtarë.

232 Levi, Aldo. La Marina italiana nella Seconda guerra mondiale. Avvenimenti in Egeo dopo l'armistizio.Rodi, Lero e isole minori". Ufficio Storico della Marina Militare. Roma, 1957.233 Doumanis, Nicholas. Una faccia, una razza. Le colonie italiane nell'Egeo. Il Mulino. Bologna, 2003.

107

Ishujt italian të Egjeut patën një zhvillim të jashtëzakonshëm ekonomik në vitet

’30, në sajë të investimeve në infrastrukturë. Guvernatori Mario Lago u vlerësua nga

komunitetet greke, turke dhe hebree në ishull duke i dhënë Dodekanezit një të ashtu-

quajtur "vitet e arta" ndërmjet viteve 1923 dhe 1936, e cila u pasua nga një periudhë e

shënuar nga masat e projektuara për asimilim e detyruar të popullsisë vendase të

paraqitur nga guvernatori De Vecchi si pjesë e një politike të italianizuar dhe të ndjekur

nga fashizmi234.

234 Labanca, Nicola. Oltremare. Storia dell'espansione coloniale italiana", Il Mulino. Bologna, 2002.

108

4.1.3 Eritrea (Periudha e kolonizimit 1882-1947)

Kolonia e Eritreas (ose Eritrea italiane) ishte e para e Mbretërisë së Italisë në

Afrikë. Ishte Kolonia e parë italiane që kishte lindur dhe kishte të njëjtët kufij me Eritrenë

aktuale.

Zona e Detit të Kuq ishte një nga zonat që ngjalli interesin më të madh të qeverive

të së majtës italiane.

Bërthama e parë e kolonisë së ardhshme të Eritreas ishte qendra tregtare e

themeluar nga Rubattino në vitin 1869 pranë Gjirit Assab. E braktisur për një dekadë të

gjatë, më vonë u ble nga shteti italian në vitin 1882, duke përbër një nga më të vjetrit në

mesin e zotërimeve koloniale italiane në Afrikë dhe në botë. Në vitin 1885 edhe porti i

Massauara ishte nën sundimin italian235.

Me Traktatin Uccialli pasuritë italiane u zgjeruan në brendësi të brigjeve deri në

lumin Mareb. Si pasojë në 1 janar 1890 u institucionalizua posedimi i këtyre territoreve

duke krijuar një koloni të drejtuar nga një guvernator (i pari që zuri këtë pozicion ishte

Gjeneral Baldassarre Orero) duke pasur si kryeqytet Asmaran (sipas kushteve klimaterike

më të rehatshme për italianët sesa Massaua).

Zgjerimi maksimal i kufijve të saj u arrit në fillim të vitit 1896, kur guvernatori i

kolonisë, Oreste Baratieri duhet të kthente në realitet projektin e punësimit në rrethinat e

etiopisë. Në vitin 1894 ai kishte sunduar qytetin sudanez Kassala, ndërsa në vitin 1895

gjatë fushatës në Afrikën Lindore, zuri zona të mëdha të Tigrit, duke përfshirë edhe

qytetin Axum. Pas humbjes në Betejën e Aduas, kufitë e kolonisë u përcaktuan nga

Traktati dhe mbetën kështu deri në Luftën e Etiopisë236.

Guvernatori i parë Ferdinando Martini nuk ishte ushtarak në atë kohë. Detyra e tij

ishte të rivendoste kontaktin paqësor me Etiopinë, për të përmirësuar marrëdhëniet mes

popujve italiane dhe indigjene dhe për të krijuar një trup të zyrtarëve të cilat do të

vazhdojnë administrimin e kolonisë.

Një nga zyrtarët më aktiv në Komisionin e Lartë të Aduas në Eritre ishte Giovanni

Ellero. Gjatë fashizmit, kolonia ishte subjekt i një projekti ambicioz modernizimi, i

kërkuar nga Guvernatori Jacopo Gasparini, i cili u përpoq ta transformonte atë në një

qendër të rëndësishme për marketingun e produkteve dhe lëndëve të para. Asmara,

kryeqyteti i Eritreas italiane e populluar në vitin 1939 nga Italo-Eritreas rreth 53.000 me

një total gjithsej 98.000 banorë, ishte vendi i një zhvillimi të rëndësishëm urbanistik/

arkitektonik.

235 Antonicelli, Franco. Trent'anni di storia italiana 1915 - 1945. Mondadori. Torino, 1961.236 Calace, Francesca (a cura di), «Restituiamo la Storia» – dagli archivi ai territori. Architetture e modelliurbani nel Mediterraneo orientale. Gangemi, Roma, 2012.

109

Kolonia e Eritresë237 u themelua në Afrikën Lindore italiane në vitin 1936, duke u

bërë një nga gjashtë qeveritë në të cilën ishte ndarë pushteti, kufitë e kolonisë u sollën me

ato të vitit 1895 me aneksimin e territorit të Tigrè.

Në pranverën e vitit 1941 kolonia u pushtua, së bashku me pjesën tjetër të Afrikës

Lindore italiane, nga trupat britanike. Në vitin 1933 Eritrea italiane kishte një sipërfaqe

prej 119,000 km² me një popullsi prej 510.000 banorë autoktonë, nga të cilat rreth një e

treta të krishterë, dy të tretat myslimanë, 34,700 katolikë. Europianët që ishin prezent në

rajon, ishin pothuajse të gjithë italianë, ishin rreth 3,650. Kryeqyteti Asmara kishte

19,000 banorë vendas dhe rreth 3,000 europianë.

Gjatë fashizmit, kolonia ishte objekt i një projekti të modernizuar, të kërkuar

fillimisht nga Guvernatori Jacopo Gasparini në vitin 1924, i cili u përpoq ta

transformonte atë në një qendër të rëndësishme për marketingun e produkteve dhe

lëndëve të para.

Sidomos në vitet tridhjetë, Eritrea ishte kolonia më e modernizuar, u ndërtuan

mijëra kilometra rrugë dhe ura, hekurudha Massaua-Asmara dhe Asmara-Biscia (kishte

filluar në fund të shekullit XIX), porti i Massauas u zgjerua dhe qytetet u sistemuan edhe

me krijimin e disa lagjeve italiane (ende të dukshme).

Porti i Massaua u bë kryesori dhe më i mirë-pajisur në Detin e Kuq, duke qenë

qendra e "Komandës Detare të Afrikës Lindore Italiane" e Marinës Mbretërore.

Duhet theksuar se Eritrea ishte kolonia me praninë më të madhe të italianëve deri

në pushtimin e Etiopisë në vitin 1936. Në koloninë e Eritresë ka pasur edhe një zhvillim

të dukshëm të katolicizmit, në sajë të shumë misionarëve italianë të cilët u transferuan

atje. Në vitin 1940, në sajë të zgjerimit të kolonisë në rrethinat e Etiopisë, 60% e

banorëve të Eritresë, duke përfshirë italianët, ishin të krishterë (dhe 33% katolikë).

Ndërmjet viteve 1890 dhe 1941 shumë kisha katolike u ndërtuan në Eritrea, duke qenë

më e famshmja ndërmjet tyre Katedralja e Asmaras e shenjtëruar në vitin 1922.

Administrata italiane zhvilloj shërbimet spitalore dhe sanitare në Eritrea dhe favorizoi

zhvillimin e agrikulturës veçanërisht në pllajat e Eritreas. Shumë Eritreas ishin të

punësuar në fabrika të ndërtuara nga italianët në vitet tridhjetë dhe të gjitha qytetet dhe

fshatrat kanë pasur një zhvillim të jashtëzakonshëm urban238. Asmara u bë një laborator

urbanistik dhe avant-gardë.

Në një rajon afrikan të karakterizuar nga minoritetet etnike, gjuhësore dhe fetare,

Guvernatorët italianë ishin në gjendje të ruanin një stabilitet të konsiderueshëm dhe

rendin publik.

Benito Musolini ndryshoi marrëdhëniet ndërmjet italianëve dhe popullatës lokale

pas krijimit të Perandorisë në vitin 1936, duke u përpjekur për të asimiluar në ideologjinë

e saj për arsye ushtarake.

237 Mauri, Arnaldo. "The First Monetary and Banking Experiences in Eritrea". African Review of Money,Finance and Banking, 1998.238 Ercole Tuccimei, La Banca d'Italia in Africa, Presentazione di Arnaldo Mauri, Collana storica dellaBanca d'Italia, Laterza, Bari, 1999.

110

Duke filluar nga data 3 tetor 1935 nga bazat e Eritreas, Abisinia u pushtua nga

trupat italiane dhe me 9 maj 1936 të gjitha kolonitë italiane të Afrikës u bashkuan në të

ashtuquajturën Afrikën Lindore italiane. Eritrea italiane u bë pjesë e Afrikës Lindore

italiane me një guvernator me seli në Asmara dhe një territor të zgjeruar me territoret

veriore abisiniane, edhe në këmbim të ndihmës në pushtimin e Etiopisë që nga Mbretëria

e Italisë për më shumë se 60,000 Eritreas nga Ascari.

Duhet kujtuar se pas vitit 1938 janë zbatuar politika të "superioritetit racial" në

vendet publike në dëm të popullsisë me ngjyrë.

Eritrea ishte zgjedhur nga Qeveria Italiane si seli e industrisë në Afrikën Lindore

italiane, veçanërisht në sektorin e inxhinierisë. Ka pasur edhe një kantier detar të vogël në

Massaua. Disa nga fabrikat me municione dhe armatime patën selinë në Asmara dhe

shërbyen për pushtimin e Etiopisë në vitin 1935.

Gjuha zyrtare ishte gjuha italiane, ndërsa monedha e përdorur ishte Tallero

Eritrean deri në vitin 1921 dhe pastaj Lira e Afrikës Lindore italiane.

E pushtuar në vitin 1889, Asmara u bë kryeqytet i Eritreas italiane në vitin 1897,

kryesisht për klimën e saj të favorshme për zgjidhjen e europianëve, duke u vendosur

rreth 2300 metra mbi nivelin e detit.

Asmara239 ishte populluar në gjysmën e parë të shekullit XX nga një komunitet i

madh italian: qyteti kishte një pamje tipike italiane në vitet tridhjetë dhe dyzetë. Për më

tepër pas shpërthimit të Luftës së Dytë Botërore Asmara ishte i vetmi kryeqytet Afrikan

me shumicën e popullsisë të përbërë nga europianët. Aktualisht Asmara është e njohur në

mbarë botën për arkitekturën e saj në stilin e "Art Deco" dhe "Stilin Fashist të viteve

dyzetë": Kombet e Bashkuara e konsiderojnë atë "Ëord Heritage centre".

Asmara ka ndërtesa të stilit '"Art Deco" Kinema Impero, të stilit "Kubist"

Pensioni Afrika, Kisha Orthodhokse eklektike Te ëahdo, Teatri i Operas, ndërtesa e stilit

"futurist" Fiat Tagliero, të stilit "neoromanik" Katedralja e Asmaras dhe të stilit

"neoklasik" Pallati i Guvernatorit. Qyteti është plot me vila dhe punime në stilin "kolonial

italiane". Pjesa më e madhe e qytetit të Asmaras u krijua në mes të viteve 1936 dhe 1941,

në vetëm pesë vite. Komunikimet e Asmaras u rritën me krijimin e një aeroporti

ndërkombëtar (shërbeu edhe nga Linja e famshme e Perandorisë), një rrugë moderne e

asfaltuar për Addis Abeba (e quajtur "Rruga Mbretërore"), të një hekurudhe efikase për

Massaua dhe madje edhe një teleferik (në atë periudhë kohore ishin ndër më të mëdhatë

në botë).


Massaua, e rindërtuar pas tërmetit të vitit 1921, komisariati i Massauas.

Decamerè, e ndërtuar në vitin 1935 si qendër e rëndësishme rrugore dhe

industriale.

239 Denison Edward, Guang Yu Ren, Naigzy Gebremedhin, and Guang Yu Ren. Asmara: Africa's SecretModernist City (New York, 2003).

111

Tessenei, e ndërtuar në vitin 1924 si qendër e kolonizimit mbi lumin Gash.

Asmara kishte një popullsi prej 98.000 banorë, prej të cilëve 53,000 ishin italianë,

sipas regjistrimit të vitit 1939. Ky fakt e bëri Asmaran "qytetin italian" kryesore në

Afrikën Lindore italiane240. Në të gjithë Eritrenë ka pasur 75,000 italianë në vitin e fundit

të paqes para Luftës së Dytë Botërore.

Fillimi i konfliktit Botëror ndaloi lulëzimin industrial dhe ekonomik të Asmaras

(dhe në Massaua dhe Keren)241. Sulmi anglez i pranverës së vitit 1941 shkaktoi dëme

serioze në infrastrukturën industriale të Eritresë italiane.

Pas pushtimit britanik ka pasur episode të luftës guerilase italiane deri në verën e

vitit 1943, protagonistët e të cilit ishin njerëz si Amedeo Guillet242. Dorëzimin e Italisë në

shtator të vitit 1943 pa fillimin e demontimit të shumë industrive të Eritresë nga

britanikët. Ushtria angleze mundi italianët në pranverën e vitit 1941 pas Betejës së

përgjakshme të Kerenit dhe pushtoi të gjithë Eritrenë italiane, duke e vendosur atë nën

administrimin e ushtrisë deri në vitin 1947. Gjëja e parë që bënë aleatët ishte çmontimi i

sistemit industrial Eritreas si plaçkë të luftës. Edhe hekurudhave Asmara-Massaua u

shpërbë dhe u dërgua pjesërisht në Afrikën e Jugut. Të njëjtin fat pati teleferiku që lidhte

Asmaran me Detin e Kuq.

Në vitin 1947 Eritrea iu dorëzua zyrtarisht në Etiopisë, duke shkaktuar fillimin e

eksodit e komunitetit italian nga Eritrea.

Megjithatë ende, në vitin 1949 popullsia e Asmaras ishte 127 579 banorë nga të

cilët 17,183 ishin italianë, por numri i tyre erdhi duke u pakësuar në vitet pesëdhjetë. Në

vitin 1975, me fillimin e konflikteve mes Eritreas së pavarur dhe Etiopisë, qeveria

italiane themeloi një një transportin ajror për të sjellë në Romë pothuajse të gjithë

anëtarët e komunitetit italian në Asmara.

240 Del Boca, Angelo. Italiani in Africa Orientale: Dall'Unità alla Marcia su Roma. Bari, Laterza, 1985.241 Maravigna, Pietro. Come abbiamo perduto la guerra in Africa. Le nostre prime colonie in Africa. Ilconflitto mondiale e le operazioni in Africa Orientale e in Libia. Testimonianze e ricordi. TipografiaL'Airone. Roma, 1949.242 Dan Segre, Vittorio. La guerra privata del Tenente Guillet. Corbaccio Editore, 1993.

112

4.1.4 Somalia italiane (Periudha e kolonizimit 1890-1947)

Kolonia e parë italiane është themeluar në Somalinë jugore ndërmjet viteve 1889 dhe

1890, fillimisht si një protektorat.

Në vitet njëzet dhe tridhjetë u bë vendosja e një numri të madhë kolonësh italian në

Mogadish dhe në zonat bujqësore të Villabruzzi, me një zhvillimin të konsiderueshëm të

kolonisë. Pas hyrjes së Italisë në Luftën e Dytë Botërore, në gusht të vitit 1940 trupat

italiane pushtuan Somalinë britanike, që ishte përfshirë në mënyrë administrative me

Somalinë italiane. Në fillim të vitit 1941, trupat britanike pushtuan të gjithë Somalinë

italiane. Pas pushtimit nga trupat aleate në Luftën e Dytë Botërore Somalia italiane iu

dorëzua Italisë në administrim kujdestarie në vitin 1950.

Fshati Duca degli Abruzzi, më thjesht Villabruzzi themeluar në vitin 1920 dhe

vitet pasuese si qendër e një zone të madhe kolonizimi përgjatë lumit Uebi Scebeli.

Vittorio i Afrikës, themeluar në vitin 1924 si një qendër kolonizimi.

Somalia ka pasur histori të ndryshme nga kolonitë e tjera në Afrikën orientale243 sidomos

për vështirësitë që lidhen me natyrën e territorit të saj i cili ishte shumë i madh, për pjesën

më të madhe shkretëtirë, me savanën dhe pyjet tropikale. Për këto arsye ky vend qendroi

për një kohë të gjatë i pa zbuluar244. Ndërhyrjet e para italiane u karakterizuan nga një

kolonializëm kapitalist i cili favorizoi kryesisht krijimin e strukturave bujqësore të tipit

intensiv përgjatë zonave pjellore të dy lumenjve kryesorë, me pak vëmendje për zonat e

243 La storia coloniale della Somalia ebbe vicende complesse perché fu divisa tra Francia, Inghilterra eItalia. I primi passi per la penetrazione italiana in Somalia furono il trattato commerciale con Zanzibar del1885, al quale cui seguirono nel 1889 i trattati di protezione firmati con i sultani di Obbia e Migiurtinia. Nel1891, dopo l’occupazione del villaggio di el-Athale, l’Italia ottenne in affitto dal sultano di Zanzibar i portidi Brava, Merca e Mogadiscio, la cui gestione affidò alla Compagnia Commerciale Filonardi e poi allaSocietà Commerciale Italiana del Benadir. Con il protocollo del maggio 1894 il Governo italiano e quellobritannico si accordarono per delimitare le rispettive zone di influenza. Gli Inglesi, dopo alcuni episodi dioccupazione proclamarono nel 1886 il Somaliland Protectorate, ma dal 1899 la rivolta nazionalisticacapeggiata da Mad Mullah agitò la Somalia Britannica e in parte il Benadir. Nel 1905 l’Italia assunse lagestione diretta della sua colonia; dopo l’incidente di Lugh, nel 1908 si arrivò a una delimitazioneapprossimativa dei confini con l’Etiopia, e la colonia del Benadir fu ribattezzata Somalia Italiana. Neglianni Venti il Fascismo concluse la pacificazione del territorio, alla quale seguirono l’insediamento di colonie lo sfruttamento delle terre più fertili per coltivazioni di tipo intensivo. Nel 1925 i possedimenti italiani siampliarono con l’acquisizione dell’Oltregiuba dall’Inghilterra e nel 1936, dopo la conquista dell’Etiopia, laSomalia Italiana, a cui venne unito l’Ogadèn, abitato da popolazioni somale, entrò a far parte dell’AfricaOrientale Italiana. Sconfitta sul campo di battaglia nel 1941, con il Trattato di Parigi del 1947, l’Italia persela sua colonia che fu sottoposta all’amministrazione militare inglese. Più tardi l’O.N.U. assegnò all’Italia lasua ex colonia per un’amministrazione fiduciaria nel periodo 1950-60, al termine del quale il territoriosarebbe diventato indipendente.244 G. Gresleri, Mogadiscio e «il paese dei somali»: una identità negata, in Architettura italiana d’oltremare1870- 1940, a c. di G. Gresleri, P.G. Massaretti, S. Zagnoni, Venezia, Marsilio Editori, 1993, pp. 203-213.

113

banuara. Eksperimentet e para bujqësore u kryen larg nga qytetet bregdetare dhe nuk

ndikuan në zhvillimin e tyre. Edhe projektet e “kolonizimit demografik”, që do të kishin

lejuar krijimin e shumë fshatrave bujqësore në Somali ka pasur një zbatim të dobët.

Përpjekjet e para për të organizuar territorin në mënyrë funksionale datojnë që në vitin

1902 me diskutimin në Parlament të një programi të zhvillimit të kolonisë. Këto përpjekje

u ndoqën nga pushtimet ushtarake të disa qendrave dhe përleshje me popullatën lokale që

në vitin 1910 çuan italianët nën kontrollin e një vije bregdetare, të thellë rreth 200

kilometra, duke arritur deri në ultësirën e Ogaden, edhe pse që nga viti 1908 zona kishte

marrë emrin e Somalisë italiane. Qendrat më të rëndësishme urbane si Mogadishu, Brava,

Merca dhe të tjera ishin vendosur përgjatë bregdetit. Rezultatet e para konkrete ndodhën

me ardhjen, në vitin 1910, të Guvernatorit Giacomo De Martino i cili ndërmori disa

operacione për valorizimin e rajoneve pjellore të Jubas dhe Shabelle. Gjatë fushatës për

rilevimet topografike u bë e mundur njohja e territorit në mënyrë më të mirë, dhe u

mblodhën një sërë të dhënash që ishin të disponueshme në Eritre. Në vitin 1912 Ministria

e kolonive publikoi mbledhjen hartografike të Somalisë italiane, ishte një studim i punëve

publike të realizuara dhe u mblodhën informacione mbi klimën dhe përbërjen

gjeologjike të tokave. Rilevimi i Mogadishit, në shkallën 1:5000, së bashku me

parashikimet për zhvillimin e tij, ishte plani i parë rregullator. Qyteti, i themeluar nga

arabët në shekullin X, me ardhjen e italianëve u shfaq si një grup shtëpishë një-katëshe,

me çati tarrace, ndërtuar mbi dunat bregdetare, pa një port të vërtetë. Në qendër, një zonë

e madhe me ndërtesa në rrënojat e ndante qytetin në dy lagje, ajo është përdorur për

ndërtesat qeveritare për disa shtëpi për zyrtarët dhe për tregun. Muret u shkatërruan

pjesërisht, në lindje dhe perëndim janë ndërtuar dy fshatra indigjenë me kazermat dhe një

stacion radioje. Duke filluar nga këto realizime do të lindë qyteti modern, i cili në fund të

mandatit të De Martinos kishte rreth 10.000 banorë, prej të cilëve rreth 200

metropolitanë. Rritja e Mogadishit do të jetë ndryshe nga ajo e bërthamave antike libiane,

pranë të cilave është zhvilluar qyteti i ri kolonial, të dallueshme nga ato; por këtu në

qendër do të ngrihen ndërtesat qeveritare të rrethuara nga lagjet arabe të banuara nga

indianët dhe eritreasit, ndërsa qytetet indigjenë u shtrinë gradualisht jashtë saj. Në vitet

njëzetë, gjashtëdhjetë kilometra nga Mogadishi, u ndërtua nga S.A.I.S. (Shoqëria

Bujqësore Italo Somaleze), e themeluar nga Luigi di Savoia, fshati "Duca degli Abruzzi",

një tjetër qendër e rëndësishme e kolonizimit. Ripushtimi i Somalisë, e cila çoi në

stabilizimin e kufijve të kolonisë, u zhvillua nën Governatorin Cesare Maria De Vecchi e

Val Cismon (1923-1928). Gjatë kësaj kohe u organizuan qendrat e banuara.

Territori u nda në rajonet Përtej Jubas, Benadir dhe Somalia veriore me stacionet policore

dhe rezidencat e pajisura me një autonomi të caktuar administrative. Të ardhurat e

kolonisë, edhe pse jo të rëndësishme, financuar një program të punëve publike që lejoi

përfundimin e hekurudhës Mogadish-Fshati "Duca degli Abruzzi", riorganizimin e rrjetit

rrugor dhe ndërtimin e një dige funksionale me ndërtimin e portit. Në vitin 1928 u

miratua Plani Rrgullues i Mogadishit hartuar nga Zyra e Puneve Publike Lokale.

114

Në projektin dëshironin të ndanin qytetin e banorëve vendas nga ato të kolonive përmes

Corso Vittorio Emanuele III, e cila kalonte në një rrugë periferike në veri. Qyteti i ri ishte

i përbërë nga lagje në forma të rregullta me pamje nga shëtitorja e detit; përgjatë rrjedhës

qëndronin ndërtesat më përfaqësuese, të tilla si katedralja në stilin gotik-norman dhe selia

e Bankës së Italisë. Qyteti i ri u zhvillua me blloqe me fusha të mëdha të gjelbra, ndërsa

bërthama amtare e Scingani shkoi në një degradimin progresiv derisa çoj në një projekt

shkatërrimi dhe rrënimi. Edhe pse kishte pasur një projekt për një lagje me vila, të

projktuara nga inxhinier Bernardino Polcaro, u përdorën projektet e Vincenzo Gregoretti,

një teknik banor i Mogadishit, ndërtoi disa shtëpi individuale me kopsht që shërbyen si

model në vitet në vijim. Kërkesat për strehim nga zyrtarët dhe kolonët ishin të larta, por u

bë shumë pak për të kënaqur ato, për aq kohë sa guvernatori i ri Maurizio Rava vuri në

dispozicion për banorët rezident italianë një zonë në të cilën u zhvillua, një lloj qyteti-

kopsht. Në vitin 1934, gjatë vizitës së Mbretit në Mogadish qyteti u pasurua me dy vepra

nga Carlo Enrico Rava, Harku i Triumfit dhe hotel "Kryqi i Jugut", që ishin ndër më të

mirat kontribute të arkitekturës moderne në Somali. Gjatë fushatës së Etiopisë,

Mogadishi kishte një rol kryesor për operacionet ushtarake në frontin jugor. Në mars të

vitit 1940, G. Nasi, zëvëndës guvernator i përgjithshëm i Afrikës italiane, i ridërgoi

Qeverisë së Somalisë planin e rishikuar nga teknikët e Adis Abeba. Në të ishin kursyer

vetëm katër xhami, ndërsa për lagjen ishte vendosur prishja e plotë dhe rindërtimi me

blloqe ndërtimi, të pajisura me arkadat, me funksion rezidencial dhe tregëtar. Duke

kundërshtuar këto direktiva që çuan në anulimin e përgjithshëm të vendbanimit të vjetër,

në fund të vitit 1940 Zyra Teknike e Mogadishit dërgoi në Adis Abeba një zgjidhje të

mëtejshme që supozonte rekuperimin dhe transformimin gradual të kësaj zone. Në këtë

dallim në mes të propozimeve të pushtetit lokal dhe vendimeve të vendosura nga Adis

Abeba, plani ngeli pa u zabtuar, duke theksuar të gjitha kontradiktat e urbanistikës

koloniale fashiste.

115

4.1.5 Etiopia (Periudha e kolonizimit 1936-1941)

Abisinia (Etiopia e sotme) u pushtua nga trupat italiane, të komanduara nga

Marshalli Pietro Badoglio pas luftës së viteve 1935-1936. Fitorja u njoftua nga Benito

Musolini më 9 Maj 1936, Mbreti i Italisë Vittorio Emanuele III mori titullin e perandorit

të Etiopisë, Musolini një nga themeluesit e Perandorisë, dhe Badoglios iu dha titulli i

Dukës së Adis Abeba. Më 21 Maj 1936 marshalli Badoglio u kthye në Itali dhe i dha

komandën supreme marshallit Rodolfo Graziani.

Me aneksimin e Etiopisë, pasuria italiane në Afrikën Lindore (Etiopi, Somali dhe

Eritre) u bashkuan nën emrin e Afrikës lindore italiane, dhe të vendosur nën sundimin e

një mëkëmbësi i cili fillimisht ishte marshall Graziani i zëvendësuar në dhjetor të vitit

1937 nga Amedeo Duka i Aostas. Etiopia245, së bashku me Eritrean, ishte shumë e

interesuar nga emigracioni italian dhe ndërtimi i rrugëve të reja, infrastruktura të mëdha

(ura, etj) dhe gjithashtu nga rregullimi i qyteteve, sidomos nga kryeqyteti Adis Abeba në

përputhje me një plan të paracaktuar (lagje të reja , një hekurudhë të re etj).

Prania e shkurtër italiane, prej vetëm pesë viteve, dhe vështirësitë për të vendosur

paqen në këtë zonë, nuk lejoi sitemimin e përgjithshëm të qytetit, e cila do të kishte qenë

shembulli i lulëzimit të kolonializmit italian; rezistenca etiopiane e patriotëve ishte në

fakt aktive dhe e rrezikshme në të gjitha vitet e dominimit italian. Për më tepër, si një

anëtar i Lidhjes së Kombeve, Italia mori dënimin ndërkombëtar për pushtimit e Etiopisë,

që ishte një shtet anëtar.

Në muajt e parë të vitit 1941 trupat britanike mundën ato italiane dhe pushtuan

Etiopinë246 edhe pse disa shpërthime të rezistencës italiane mbetën aktive në Gondar deri

në vjeshtën e vitit 1941. Përveç kësaj ka pasur edhe një luftë guerilase italiane që zgjati

deri në vitin 1943.

245 Angelo Del Boca. I gas di Mussolini. Il fascismo e la guerra d'Etiopia. Roma, Editori Riuniti, 1996.246 Arnaldo Mauri, Il mercato del credito in Etiopia, Giuffrè, Milano 1967.

116

KREU I PESTË

ARTISTËT ITALIANË NË FUNKSION TË ARKITEKTURËS

ITALIANE

5.1 Arkitekti Gherardio Bosio dhe ekipi i përzgjedhur i artistëve

italianë.

Gherardio Bosio247 (fig.50) (1903–1941) ishte një arkitekt, inxhenier dhe urbanist

italian. U diplomua për Inxhinieri në Romë në vitin 1926 dhe më vonë u diplomua për

Arkitekturë në Firenze në vitin 1931.

Gherardo Bosio248 ishte pinjoll i një familje të pasur bankierësh dhe ushtarakësh

fiorentinë dhe sikurse pjesa më përparimtare e artistëve europianë, kishte bashkëpunuar

me rrymën artistike futuriste të Sant’Elia-s dhe me përmbajtjen e manifestit radikal të

Marinetti-t. Ishte mahnitur nga realizimet e para të Ëalter Gropiusit dhe shkollës Bauhaus

në Gjermani dhe bënte pjesë në një rreth artistësh e arkitektësh që i kishin vënë vetes

misionin e vështirë për ta sjellë frymën e avangardës edhe në Itali. Kështu, që në vitet

njëzet, ai deklaroi se “nuk mund të jemi kaq miopë sa mos të vëmë re shpërthimin e

fuqishëm në këtë botë të një pranvere arti, të çliruar tashmë prej litarëve mbytës të

imitimit e të formulave boshe”. I ndërgjegjshëm për tërmetin që arti dhe arkitektura

moderne po shkaktonin në “botën e vjetër” dhe militant i estetikës së re, sipas së cilës

çfarë nuk është funksionale nuk mund të jetë e bukur, Bosio i ri shkruante se: “po

shpërthen një arkitekturë që dashuron ajrin, dritën, gjithçka që beson në luksin dhe

thjeshtësinë dhe që beson më tepër në fuqinë shprehëse të një dige racionale, se sa në atë

të një harku triumfi”.

Themelues i “Gruppo Toscano Architetti”, duke mbrojtur realizimet e para në

Firence të kësaj estetike përkundër opinionit të zhvlerësuar mediatik, ai mbështeti Stadio

Comunale të Pier Luigi Nervit, por dhe atë ngrehinë që kohë më pas do cilësohej si

kryevepër e arkitekturës europiane, Stazione di Firenze, të konceptuar nga njëri prej

etërve të arkitekturës moderne italiane, Giovanni Michelucci. Duke iu drejtuar botës,

Bosio deklaronte për ndërhyrjet në zemër të Firences historike, se këto vepra do të

247 G. Bosio, Future città dell'Impero, in "Architettura", XVI, luglio 1937, pp. 417-432.248 http://www.shqiptariiitalise.com/shqiperi-itali/shqiperi-itali/shqiperi-itali/gherardo-bosio-krijuesi-i-nje-kryeqyteti.html

117

shërbenin “si bombola të fuqishme oksigjeni, të afta për të ringjallur frymëmarrjen

astmatike të arkitekturës fiorentine”.

Bosio, themelues i grupit të kryesuar nga Micchelucci, u formua dhe militoi nën

moton e Le Corbusier-së dhe Grupit mbi “primatin e urbanistikës”, dhe ky drejtim i tij do

të kushtëzonte deri në ind gjithë punën e tij të mëtejshme si urbanist në Adis-Abeba,

Gondar, Dessié, Gimma, Rieti dhe Tiranë. Në këtë mënyrë ai i përket kryekëput brezit të

arkitektëve që mbaruan Universitetet në vitet 26-27 të shek XX dhe që kërkonin jo vetëm

një “rregull të ri”, por në emër të një “international style”, të “heqjes dorë nga

individualiteti krijues” dhe në emër të një homogjeniteti kulturor të ri që ende nuk e kish

fituar betejën ndaj klasicizmit.

Gjithsesi shtegu i Bosios, ndonëse i shpejtë nuk ishte krejt i drejtë, në punën e tij

ndjehet i gjithë fillim-shekulli (në kuptimin artistik). Projektoi duke shfrytëzuar stile të

ndryshme si: të rilindjes (1927), neoklasikes (1928), manierizmit (1929), artit nouveau

(1930), Bauhausit (1931), ekspresionizmit (1932), racionalizmit (1933), futurizmit

(1935). Pas këtyre kalimeve të shpejta e mahnitëse, ai u përqendrua në vitet 29-30, tek

“stili ndërkombëtar”, të cilit i mbeti besnik gjithë jetën, udhëhequr prej bindjes së

Sant’Elias249 se “në jetën moderne procesi i zhvillimeve stilistike në arkitekturë ndalon.

Arkitektura shkëputet nga tradita dhe rifillohet doemos nga e para”.

Për arkitekturën italiane ishte një kohë vërtetë e artë; koha kur vetë Le Corbusier

kërkoi të takohej me Musolinin250. Në fakt fashizmi në Itali toleroi deri diku atë që

nazizmi dhe komunizmi do ta luftonin. Marrja e pushtetit nga nacional-socialistët e

Hitlerit, në Gjermani dha efekt të kundërt. Politika zyrtare naziste e përbuzi “en bloque”

të gjithë produktin modernist në art; e përbuzi si të infektuar nga fryma bolshevike dhe të

molepsur nga filozofitë me sfond judaik. Për arkitektët gjermanë pikat e referimit nuk do

të ishin modernistët por thuajse gjithnjë neoklasicistët, madje neomedievalistët duke mos

fshehur përçmimin ndaj artit mesdhetar në përgjithësi (ku fundja edhe vetë klasicizmi

kishte lindur), në raport me artin romanik e atë gotik, të cilët u konsideruan gjermanike,

pra “ariane”. Edhe situata në Bashkimin Sovietik po bëhej e ngjashme me atë në

Gjermani. Pas një pranvere modernizmi në dy dekadat e para të shekullit, gjatë të cilave

artistët radikalë e antiakademikë shfrytëzuan klimën e revolucionit për të përhapur idetë e

tyre, regjimi ndërmori një prapakthehu të vrullshme. Viti 1933, është viti i vendimit për

konkursin e Pallatit të Sovietëve që i dha fitoren Boris Jofanit (me projektin e tij

monumental e figurativ, i cili kurorëzohej nga një statujë gjigante e Leninit në majë)

përkundër projektit racionalist të Le Corbusier-së. Sikurse në Gjermaninë Naziste edhe në

BRRSS arkitekturës moderne iu kthyen shpatullat njëherë e mirë.

Ky ishte drejtimi ideologjik ku duhej të punonte Bosio si arkitekt dhe urbanist.

Nga njëra anë një Europë e ndarë më dysh në zgjedhjet e saj mbi ardhmërinë e

249 L'architettura futurista e il manifesto dell'architettura aerea di Angiolo Mazzoni, pubblicato in AngioloMazzoni e l'Architettura Futurista, pp. 7-22.250 Po aty.

118

arkitekturës dhe nga ana tjetër një Itali që, me rrëshqitjen drejt diktaturës, po prirej t’i

rishikonte qëndrimet e veta ndaj artit modern. Kjo kontradiktë do të shfaqej deri diku

edhe në veprën madhështore të Bosios, por sidomos do të shfaqej në punimet e tij në

Tiranë, punime të cilat shënojnë dhe pjesën e fundit të aktivitetit të tij në atë jetë të

shkurtër që pati.

Dihet që trupat italiane zbarkuan në Shqipëri më 7 prill 1939, dhe për një kohë të

shkurtër uzurpuan vendin duke e detyruar mbretin Zog të zhvendosej në Greqi. Më pas

Asambleja e delegatëve për 10 provincat shqiptare i ofroi kurorën mbretërore të

Shqipërisë Vittorio Emanuele III. Ai kishte ngarkuar gjeneralin Francesco Jacomoni di

Sansovino, Gherardo Bosio251 që ta përfaqësonte. Jacomoni erdhi në Tiranë në fillim të

verës të vitit 1939 me detyrën për të ndërtuar, nën mbikqyrjen e nënsekretarit të punëve të

shtetit shqiptar, Zenone Benini, Zyra Qendrore për Ndërtimin dhe Urbanistikën e

Shqipërisë.

Idetë e Bosios mbi konceptimin dhe ndërtimin e qyteteve të perandorisë, nuk

kishin kaluar pa rënë në sy të Musolinit. Për këtë, në prill të 1938-ës ai i dha një audiencë

të veçantë arkitektit, ku dëgjoi prej tij eksperiencën e ngritjes së qyteteve të reja në

Afrikën Lindore. Bosio e kishte marrë miratimin zyrtar. Tashmë ai kishte një status të

rëndësishëm si urbanist dhe një mbështetje (jo vetëm potenciale) për të vazhduar punën e

tij në shkallë të gjerë. Kur vuri këmbë në Tiranë në korrik të 1939-ës, ai ishte sakaq

këshilltar i parë dhe drejtor i Zyrës Qendrore të Edilicjes dhe Urbanistikës252. Zyra në

fjalë, e krijuar nga Bosio, kishte një funksion tejet të centralizuar; ajo ishte një organizëm

qendror që administronte, nën direktivat unitare të një arkitekti, të gjitha planet

rregulluese të qyteteve të Shqipërisë, por në funksion të saj ishte dhe “kontrolli i

aktivitetit ndërtimor dhe privat në lokalitete të ndryshme të vendit në mënyrë që të mund

të mundësohej zhvillimi racional, homogjen dhe i rregulluar me ligj”.

Bosio-s iu dha një detyrë madhore dhe një rast unikal për çdo profesionist: të

realizonte planin rregullues të një kryeqyteti në Europë. Të një kryeqyteti që nga

pikëpamja urbane thuajse nuk ekzistonte, por që në perspektivën e tij duhej të shprehte

ambiciet e një fuqie të re që po shfaqej në skenën botërore: Italisë Fashiste. Perandoria e

re Italiane, duke shfrytëzuar kujtimin madhështor dhe rrënjët, ende me limfë të Romës

Antike në Ballkanin Perëndimor (sakaq në të gjithë Mesdheun), mëtonte të rivendoste

kontrollin e saj në rajon nëpërmjet një programi shumëplanësh, ku arkitekturës dhe

urbanistikës do t’u kushtohej përkujdesje konceptuale dhe vëmendje financiare e veçantë.

Qeveria italiane mori barrën financiare të operacionit dhe arkitekti fiorentin mori si

detyrë organizimin e drejtimit të kësaj zyre, pikërisht për përgatitjen, revizionimin ose

kompletimin e planeve rregulluese, redaktimin e rregulloreve të ndërtimit për qytetet

kryesore shqiptare, si edhe kontrollin e të gjitha infrastrukturave dhe impianteve (nga

251 A. Maraini, Gherardo Bosio e la sua opera, in "Illustrazione Toscana e dell'Etruria", 9, settembre 1941,pp. 18-21.252 Po aty.

119

hekurudhat deri tek industritë) me qëllim për të pasur një zhvillim organik për qendrat

urbane dhe për territoret në afërsi.

Kjo zyrë filloi të funksiononte që nga fundi i muajit korrik të vitit 1939, edhe pse

krijimi i saj zyrtar ishte parashikuar nga Dekreti i 12 Tetorit 1939.

Formimi i tij i mëparshëm, si pedagog i vizatimit dhe i restaurimit në

Universitetin e Firences, e lejoi që në një kohë shumë të shkurtër të merrte njohuri bazë

për atë pjesë të trashëgimisë arkitekturore shqiptare që paraqiste më tepër elementë

racionalë në vetvete. Duke lënë mënjanë skemat orientalizuese të trashëgimisë osmane në

vend, Bosio u përqendrua në impaktin dhe figuracionin që “kulla” malësore kishte

paraqitur për shekuj dhe në ligjërimin e tij të ardhshëm arkitekturor do ta përdorë me

sukses një element të tillë kaq përfaqësues për Shqipërinë. Në këtë frymë ai, në

bashkëpunim me P. N. Berardin, ndërtoi Pavijonin e Shqipërisë në Fiera del Levante të

Barit duke konceptuar një volum arkitekturor në trajtë të një paralelopipedi kompakt dhe

ku nëpërmjet përdorimit të gurit shfaq në këtë pavijon një cilësi fortifikuese duke

rivendikuar “kullën shqiptare”, por të trajtuar me çelës modern. Të njëjtën gjuhë

arkitekturore, por të emfatizuar sipas një monumentaliteti të shkëlqyer, Bosio fillon të

projektojë që në 39-ën edhe Pallatin e Fashos (sot korpusi i Universitetit të Tiranës). Ky

objekt, ndryshon rrënjësisht jo vetëm nga Pallati i Kolonadës dhe i Akademisë së Arteve

(siç i quajmë sot), por edhe nga Kryeministria dhe akoma më tepër nga Pallati i

Brigadave. Pavarësisht nga kritika ndërkombëtare, jemi të mendimit se kemi të bëjmë jo

dhe aq me një kompromis të Bosios drejt formave tradicionale, që në fund të fundit sot

kjo nuk konsiderohet më një gabim, por me një qëndrim ndaj regjimit. Në këtë periudhë

në Itali, racionalizmi filloi të revizionohej dhe grupimet e arkitektëve në trysninë

ideologjike po flisnin gjithnjë e më tepër për një racionalizëm me individualitet dhe jo

internacional.

Kjo e thënë me fjalë të tjera ishte ti hiqje bazën filozofike të gjithë lëvizjes

moderne e cila kishte lindur si një international style. Kështu Bosio, që në veprat e tij të

fundit në Shqipëri, po prirej gjithnjë e më tepër drejt një skematizimi dhe një purizmi

abstrakt, fort i rrallë edhe në arkitekturën italiane të kohës, bën një përjashtim me

projektin e Pallatit të Fashos që i shërbente për të marrë licencën e një lirie të skajshme

në projektimin e objekteve të tjera të sipërcituara (të gjitha vepra të tij, me ose pa

bashkëpunim, përfshirë këtu Stadiumin dhe hotel “Dajti-n”). Por edhe ky “lëshim” ndaj

një monumentalizmi neoimperial dhe figuracioni tradicional që luhatet midis rilindjes

italiane dhe mesjetës shqiptare, nuk bëhet pa një kriter vetjak. Që në rininë e tij Bosio kur

fliste për raportin mes modernes dhe traditës theksonte se ai ishte për “një arkitekturë të

gjallë, që pulson, që paraqet bukurinë dhe harmoninë larg atyre që quhen proporcione

tradicionale…, por që identifikohen me bukuritë që mund të krijohen nëpërmjet

teknikave të reja, që nuk ecën me kokën mbrapsht dhe sytë e fiksuara në të kaluarën, por

sheh përpara dhe vetëm ndonjëherë ndalon për tu përkulur me respekt mbi veprën e

paraardhësve tanë”.

120

Ky është motivi që Bosio në projektimin e Planit Rregullues të Tiranës

propozonte që të ruhej krejtësisht bërthama e vjetër e qytetit “për të mos humbur gjurmët

e qytetit të vjetër mysliman”, dhe Tirana e Re ndonëse projektohej me kritere

perëndimore duhej të ruante në tërësi dhe të fuqizonte me impaktin e saj karakterin e

brishtë të “qytetit kopësht”, të cilin për arsye social-historike Tirana për fat e kishte.

Ky respekt i Bosios për traditën vendase edhe në urbanistikë, nuk ishte dhe aq

karakteristik për të. Respekti ndaj traditës, pa tradhtuar idealet e racionalizmit dhe të

funksionalizmit në urbanistikë, iu forcua në Shqipëri. Këtu ai, ndonëse kishte një pushtet

shumë të madh në funksionin e tij (si kryearkitekt i vendit), nuk veproi si në planet

rregulluese që i kishin dhënë famë në Afrikën Lindore Italiane popullata e së cilës i

konsideronte të paqytetëruara dhe primitive. Në ato qytete arkitektura dhe urbanistika e

Bosios kanë një natyrë të dukshme koloniale dhe i mbivendosen me dhunë çdo forme

ekzistuese lokale. Vetë Bosio shkruante se “varfëria materiale e jetës abisinase nuk ka

prodhuar as art, as sisteme konstruktive që të mund të jenë të nevojshme për ne…, asgjë

për tu përftuar nga pikpamja urbanistike dhe arkitektonike”.

Veç Tiranës, pa humbur kohë ai filloi drejtimin e punës për planet rregulluese të

Shkodrës, Milotit, Durrësit, Elbasanit, Korçës, Beratit, Vlorës e Sarandës, duke u

përqendruar më së tepërmi në ato të Vlorës dhe Elbasanit. Për fat të keq këto plane,

shpesh tepër të detajuara, jo vetëm nuk u zbatuan, por u harruan qëllimisht. Etiketa

absurde “arkitekturë fashiste” penalizoi jo vetëm ndërtesat e realizuara, por edhe idetë

revolucionare të Bosios në urbanistikë dhe u censurua pa kuptim studimi i tyre në

Universitet. Përsa jetoi regjimi, ishte e ndaluar që brezat e arkitektëve të rinj ta dinin

përsenë e kapërcimit kulturor që Bosio i bëri Brasinit, në bulevardin “Dëshmorët e

Kombit”, kapërcim që la pas citimet dhe stilet manieriste apo të rilindjes europiane për

tek linjat e pastra të një racionalizmi reduktivist. Për dhjetëvjeçarë të tërë vepra e

arkitektëve italianë në Shqipëri, por veçanërisht ajo e Bosios u la në “shenjtëninë e vet”

duke mbërritur në një degradim të skajshëm deri ditën kur projekti “Kthim në Identitet”

do t`i vinte ato në vëmendjen e opinionit publik.

Puna e Bosios në Tiranë është një akt heroik i paprecedent; përveç planeve

urbanistike, vetëm në Tiranë ai realizoi Universitetin, Akademinë e Arteve, Kolonadën

me Institutin Arkeologjik, Stadiumin (sot Qemal Stafa), Kryeministrinë, Hotel Dajtin,

Pallatin e Brigadave me gjithë parkun dhe mobiljet unike të tij, si dhe skicoi trajtat

planivolumetrike të Pallatit të Kulturës, Muzeut Kombëtar etj. Vështirë se mund të

gjendet në gjithë historinë e arkitekturës botërore një aktivitet më intensiv dhe realizime

më të mëdha se ato që Gherardo Bosio253 zhvilloi në Shqipëri. Nuk duhet harruar se e

gjithë puna e tij në Tiranë u bë vetëm për një vit e gjysmë: Gusht 1939 – Mars 1941.

Duhet të konsiderohet edhe fakti se viti i fundit i jetës së tij ishte një vit i ndarë mes

253 C. Cresti, Gherardo Bosio: una breve intense apparizione nell’architettura degli anni trenta, in C. Cresti(a cura di), Gherardo Bosio, architetto fiorentino 1903-1941, Pontecorboli, Firenze 1996, f. 9.

121

punës, ndërhyrjeve kirurgjikale dhe dhimbjeve të sëmundjes së pashërueshme që i kishte

zënë pritë.

Në fillim të vitit 1940 Bosio254, për shkak të simptomave të para të sëmundjes së

rëndë që e kishte zënë, ishte i detyruar t`ia besonte punën kolegëve bashkëpunues, shumë

prej punëve që i përkisnin kësaj zyre. Drejtimi i përkohshëm iu besua inxhinierit

Giuseppe Paladini i cili dha dorëheqjen pas një viti për shkak të mosmarrëveshjeve me

Bosion.

Në vend të Paladinit erdhi arkitekti Leone Carmignani dhe më pas Ferdinando

Poggi. Ky i fundit qëndroi në detyrë deri kur Zyra Qendrore për Ndërtimin dhe

Urbanistikën humbi autonominë e saj duke kaluar nën mbikqyrjen e Ministrisë për Punët

Publike të Shqipërisë, e cila në qershor të vitit 1942 u bë një seksion më vete.

Bosio vdiq nga kanceri në moshën 38-vjeçare, më 16 prill 1941, në vilën e tij të

Montefontit në Firence. Vdiq si hero duke punuar mbi projektet e Shqipërisë deri në orët

e fundit. Ai e kishte kuptuar fatin e tij dhe ndonëse nuk kishte rrugë tjetër për të

përfunduar atë sasi të tmerrshme projektesh, përveçse duke e mbajtur të fshehte nga

familja dhe kolegët sëmundjen mbytëse që po e vinte poshtë. Familjarët morën vesh se

kishte thuajse një vit që kurohej vetëm kur ai u kthye në shtëpi për të mbyllur sytë.

La pas atë që kritiku italian Cresti e përmbledh me fjalët: “Gherardo Bosio i jetoi

me hov krijues të padiskutueshëm eksperiencat e tija projektuese e realizuese, krejtësisht

i vendosur, ndonëse në pak kohë, për të lënë pas shenja konkrete dhe të çmuara të një

profesionalizmi shembullor plot etikë dhe kulturë”; ,por për ne shqiptarët ai la pas një

Kryeqytet”.

Kështu pra ndodhi që një masiv i mendimit të përparuar europian, krejt prej guri

të bardhë, ra në baltën e Tiranës, u ngul në tokën tonë si cifël e ngurtë e një meteori që

kalon pranë vetëm për pak kohë dhe i la njerëzit e kësaj toke të trullosur e në mëdyshje të

thellë se çfarë mund të bënin me atë masiv të copëtuar në bulevard. E në këtë mëdyshje,

ata u treguan koherentë me veten: nga njëra anë, e lanë ashtu për dhjetëvjeçarë të tërë, të

gërryhej prej vetes, por pa e ngarë, si shenjë totemike zotash përtej kufijve të njohjes së

tyre; e nga ana tjetër, vazhduan si më parë zmadhimin e qytetit, sipas avazit të vjetër

osman, por me mjete të tjera, duke e rrethuar, e rrethuar, masivin e huaj me leukocitetin e

plazmës sonë vrastare.

Aktiviteti i projektimit urbanistik dhe ndërtimor u zhvillua nga Zyra Qendrore në

pak muaj kur Bosio kishte qenë drejtues. Kjo punë u dokumentua në një ekspozitë të

mbajtur në qershor të vitit 1940, në selinë qendrore, me rastin e vizitës në Tiranë të

ministrit të jashtëm Galeazzo Ciano. Përveç planit rregullues të kryeqytetit të Shqipërisë

ishin ekspozuar vizatimet e planeve të qyteteve të Vlorës, Elbasanit, Portit Eda në

Sarandë dhe Durrësit, të gjitha të aprovuara nga Komisioni ndërministror.

254 G. Ponti, Ricordo di Gherardo Bosio, in "Stile", luglio 1941, pp 14-19.

122

Në periudhën kur kishte përgjegjësinë e Zyrës Qendrore, Bosio255 ishte i

përkushtuar mbi të gjitha planet rregulluese të Tiranës, me përpunimin e rregullores

urbanistike, dhe me projektimin e zonës monumentale të qendrës së banuar qytetare.

Duke parashikuar nevojën e menjëhershme për ndërtesa të reja, ishte urgjente përzgjedhja

e një vizatimi të përgjithshëm të rrugëve kryesore që plani i ardhshëm rregullues do të

rrespektonte më vonë. Arteriet rrugore të marra në konsideratë dhe që i përgjigjeshin

rregullave të planifikimit ishin: rruga “Vittorio Emanuele”, në të cilën ishin të vendosura

ndërtesa që nuk përbënin shumë interes. Bosio256 i kushtonte shumë vëmendje gjerësisë

dhe funksionalitetit të rrugës dhe parashikonte ndërtesa me ndonjë dekorim sipas fillit

rrugor duke përshtatur kopshtet e gjelbëruara paralele me pemë të gjata.

Për rrugën “Mussolini” dhe rrugën “Princi Umberto” ishin parashikuar një

bashkësi ndërtesash me një qëndrueshmëri të lartë dhe të tipologjive të ndryshme (banesa

të shumta, zyra, dyqane, etj.). Rregullorja urbanistike që kishte të bënte me dy arteriet

qytetare, ishte e limituar në zbatimin e disa normave për të evituar ndërtimet e pa

rregullta. Bosio interesohej personalisht për studimin e rrugës “Mbretërore” e krijuar për

të lidhur bërthamën ekzistente qytetare, e zhvilluar perqark sheshit “Skëndërbej”, me

qendrën e re politike dhe sportive që shkonte duke u konfiguruar përqark Shtëpisë së

Fashios. Rruga përbënte vazhdimësinë e rrugës ekzistente “Vittorio Emanuele”, duke

formuar njerën prej akseve të kalimit të banuar. Në anët e qendrës rrugore Bosio

projektonte ndërtesa të karakterit përfaqësues, si Zyrat Qendrore, vendndodhjet e

Komandave ushtarake, dhe një hotel. Në krye të rrugës ishte parashikuar Shtëpia e

Fashios, pallatet që do të shërbenin pas mbarimit të punës dhe për të rinjtë fashist

shqiptar. Për të izoluar ndërtesat nga trafiku që përshkonte në seksionin rrugor me pesë

korsi, ishin parshikuar të mbilleshin pemë të larta në fillim të rrugës për këmbësorët dhe

në ndalesat, duke lënë hapësira ndërmjet ndërtesave, me qëllimin për të ndaluar makinat.

Bosio257 shqetësohej, në mënyrë që të arrinte një pamje harmonike për të gjitha

marrëdhëniet arkitektonike, duke stabilizuar volumetrinë, gjatësinë, materialet e jashtme

për veshje, mizurat ballore për secilën ndërtesë të rregulluara sipas interakseve modulare

prej 4 metrash, për të pasur ndërtesa me gjatësi të njejtë, të izoluara ndërmjet tyre.

Me të tilla parametra urbanistike ishte e mundur autorizimi i ndërtesave të

menjëhershme në rrugët kryesore qytetare pa paragjykuar zhvillimin ndërveprues të

planit rregullator që kishte nevojë për një studim të gjerë.

Edhe më parë ishin bërë tentativa të pjesshme për riorganizimin dhe rregullimin e

aktivitetit ndërtues në qytetin e Tiranës; por mungesa e një plani organik rregullues ishte

bërë më shumë evidente në momentin e bashkimit të mbretërisë së Shqipërisë me

mbretërinë Italiane. Fluksi i interesave financiare dhe fragmentimi i konsiderueshëm i

pronës urbane mund të sillte vështirësi të mëdha dhe të kërkonte shpronësime shumë të

255 G. Carapelli, Gli operatori, in Edilizia in Toscana fra le due guerre, Edifir, Firenze 1994, pp 214-215.256 Gherardo Bosio architetto fiorentino 1903-1941, a cura di C. Cresti, Pontecorboli, Firenze 1996.257 P. Malentacchi, Scheda su Gherardo Bosio, in Guida agli archivi di architetti e ingegneri del Novecentoin Toscana, a cura di E. Insabato, C. Ghelli, pp. 77-83.

123

mëdha për disa masa të shpejta dhe të qëndrueshme të planifikimit të buxhetit. Shikohej

në mënyrë më llogjike zhvendosja e vendbanimeve në një zonë ngjitur me qytetin duke

favorizuar kështu krijimin e një organizmi të ri urban pa kufizime të tepërta. Kjo zgjidhje

do të dëmtonte ato që kishin interesa dhe aktivitete në qytetin e vjetër. Për këtë arsye

duke mos dashur që të ndikonte shumë thellë në ekonominë private nëpërmjet

ndërhyrjeve që do të çonin në zhvlerësimin e qendrave të vjetra urbane, ishte më e

arsyeshme të mbahej plani rregullues i qytetit ekzistues.

Plani i riorganizimit të Tiranës u studiua apostafat për të përmbushur kërkesat dhe

nevojat e kryeqytetit të nje shteti koloni, me një rritje të parashikuar të popullsisë per

rreth 100.000 njësi.

Sipas mendimit të teknikëve, Tirana, ndryshe nga qendra të tjera shqiptare, nuk

kishte ndërtesa të një rëndësie të lartë historike dhe arkitektonike, përjashtim bënin disa

xhami dhe kopshtet përqark ish vilës mbretërore.

Bosio e konsideronte qytetin si një konglomerat shtëpish të vogla, nga të cilat

vetëm disa ishin të përfunduara në dy kate me disa mbrojtës të gjerë për të mbrojtur

muret e thërrmuar. Shtëpitë moderne janë ndërtuar pa një urdhër urbanistik dhe nuk kanë

shumë rëndësi ndërtuese. Përsa i përket qarkullimit, i gjithë trafiku i ardhur nga jashtë

mblidhej në drejtimet lidhëse Durrës, Vlorë, Elbasan dhe Dibër; kjo ndodhte në hyrjen e

Tiranës, rrugët ishin të rrethuara rreth e përqark nga të cilat niseshin rrugët, nga seksione

të limituara nga lagjet rezidenciale. Në korrespondencë me të njëjtat drejtime hapeshin

rrugët me një seksion të gjerë rrugor siç ishte rruga “Princi Umberto”, rruga “Vittorio

Emanuele”, rruga “Musolini” që lejonte hyrjen e drejtpërdrejtë në qendrën e kryeqytetit.

Ndërkalimi në qendrën qytetare i ishte besuar dy akseve rrugore ortogonale: njëri me

drejtim veri-jug, i përbërë nga rruga ekzistuese “Vittorio Emanuele” dhe nga rruga

“Mbretërore”; tjetri me drejtim lindje-perëndim, i formuar nga rruga “Mussolini”, nga

sheshi “Skëndërbej” u zgjat me një rrugë të re në projekt.

Zonifikimi u karakterizua nga një dallim i qartë ndërmjet lagjeve të ndryshme;

zona e banuar nga një shtresë e lartë e shoqërisë ishte parashikuar mbi kodrat në drejtim

të Elbasanit, e dominuar nga parku i vilës Mretërore. Ndërsa në drejtimet perëndimore

dhe lindore të qytetit lokalizoheshin banimet borgjeze, të mbledhura dhe të vendosura në

mënyrë elastike për tu përshtatur me terrenin e çrregullt. Lagjet me popullsi puntorësh u

vendosën në drejtimin perëndimor, në një fushë në afërsi të zonës së caktuar për

aeroportin. Në kontakt direkt me ato, ishin vendosur zonat industriale.

Banesat e shumta me të paktën tre kate mbi terrenin e tokës, vendoseshin në

terrenin e sheshtë në drejtimin jugor, në një sipërfaqe jo shumë të mirë.

Për vendosjen e kazermave, çështje së cilës Bosio i kushtonte një vëmendje të

veçantë. Për rastet e mbrojtjes propozohej “krijimi i i bërthamave ushtarake në perëndim

dhe në jug të qytetit, të mbledhura në zona me hapesira të mjaftueshme dhe që mund të

arriheshin shpejt dhe me rrugë të sigurta, në të cilat të bëheshin të gjitha shërbimet

ushtarake”.

124

Sugjerohej gjithashtu të t’kurrej gjerësia e tregut që ndodhej përgjatë unazës dhe

të vendosej zona spitalore në drejtim të Dibrës.

Bosio258 propozonte të konservohej e gjithë bërthama e vjetër e Tiranës “për të

mos të humbur shenjat historike të qyteterimit mysliman”; këto ishin dëshirat e

projektuesit dhe të bashkëpunëtorëve, ose thënë ndryshe kriteret drejtuese të planit

rregullues të Tiranës që kishin si qëllim t`i jepnin qytetit një pamje perëndimore, dhe në

të njëjtën kohë, dhe të mbahej duke i dhënë më shumë potencialitet karakteristikës së

brishtë të “qytetit-kopësht të gjelbëruar”.

Në studimin e planit rregullator të Vlorës, Bosio dhe bashkëpunëtorët e tij

parashikonin zhvillimin e këtij qyteti drejt zonës së portit, me krijimin e një qendre të re

ndërmjet rrugës së banesave ekzistuese dhe vetë portit. Në afërsi të këtij porti ishte

parashikuar sistemimi i një sipërfaqeje të gjerë industriale. Zonat ushtarake të një

rëndësie të lartë strategjike do të lokalizoheshin në vende të decentralizuara, përgjatë

arterieve të medha të trafikut degëzuar me qytetin, në mënyrë të tillë për të mos penguar

zhvillimin e vendbanimeve civile të Vlorës, rrethuar ndërmjet aeroportit dhe kodrinat e

drejtuara përgjatë detit.

Hipotezat e para të studimit të planit rregullues të Elbasanit kishin të bënin me

sistemimin e rrugës kryesore përgjatë mureve të vjetra në pjesën jugore të qytezës antike.

Kështu do të vlerësoheshin shumë muret e qytetit të vjetër, duke i nxjerrë në pah dhe

duke shembur ndërtimet e mbivendosura në to. Bosio gjithashtu i kushtoi vëmendje

projektimit të sheshit të Bashkisë dhe për hyrjen e rrugës përgjatë mureve. Pas tij ishte

arkitekti Ivo Lambertini që ndoqi këtë plan rregullues të qytetit duke ndjekur vijat

drejtuese të Bosios.

Për planin urbanistik të Portit Eda u realizua një projekt me një hapësirë të gjerë të

konsiderueshme me qëllim që të stabilizonte disa kritere të përgjithshme për zonifikimin

e qytetit. Mendohej që të spostohej porti dhe impiantet ushtarake për të lënë hapësirë për

ndërtesat publike dhe ato drejtuese. Një pjesë e madhe e zonës bregdetare ishte e caktuar

si zonë e interesit turistik me ndërtime të karakterit me perspektivë per tu zgjeruar. Në

ekstremin perëndimor të qytetit ishte parashikuar realizimi i një hoteli të madh mbi det.

Plani rregullues i përgjithshëm, i projektuar më vonë, respektonte shumë direktivat e

studimit preliminar. Plani i zhvillimit të qytetit të Durrësit merrte formë duke marrë

parasysh problemet e portit, të bonifikimit, të sistemimit të hekurudhës dhe industrisë, për

një zgjidhje sa me të kënaqshme, gjithashtu kërkohej një kohë shumë e gjate. Për këtë

arsye Zyra qendrore për ndërtimin dhe urbanistikën, parashikonte për momentet e para në

përcaktimin planivolumetrik të sheshit të Bashkisë, si dhe në ndjekjen e arterieve

kryesore të trafikut që përbënin elementet e planit më urgjent për tu kryer. Edhe i gjithë

ristrukturimi i zonës së bregdetit të Durrësit, me plazhet e saj, bënte pjesë në këtë fazë të

parë të planit urbanistik.

258 R.Renzi, Gherardo Bosio. Le Ville, Alinea, Firenze 2010.

125

Në të njëjtën kohë ishte menduar sistemimi i shesheve qendrore të Shkodrës dhe

të Korçës, me përkufizimet formale përkatësisht të ndërtesave publike. Ndërsa për qytetin

e Beratit, Zyra Qendrore për ndërtimin dhe urbanistikën merrej vetëm me projektimin e

tregut lokal në një sipërfaqe të hapur.

Të gjitha këto plane komplete projektesh të përpunuara, dhe realizimi i veprave

më të vogla, do të bëheshin në një kohë për rreth një vit, pavarësisht se kartografia e

qytetit ishte e pamjaftueshme dhe ndonjëherë mungesa absolute e saj i krijonte teknikëve

jo pak pengesa dhe vështirësi.

126

5.2 Arkitekti Florestano Di Fausto dhe vepra e tij

Florestano Di Fausto (1890–1965) ishte një inxhinier, arkitekt dhe politikan

italian. Di Fausto ishte një ndër arkitektët më të rëndësishëm të kolonive në regjimin

Fashist. Ai pati mundësinë e pa përsëritshme që të projektonte vepra unikale dhe kjo bëri

që ai të realizonte një numër të madh ndërtimesh në kolonitë italiane, ku ishte edhe

mundësia për të qenë i lirë në krijimtari pasi terreni i lirë e bënte këtë të mundur. Di

Fausto259 njoftohet të shkoj në Shqipëri në vitin 1927, ku ndërton për Mbretin Zog

Pallatin Mbretëror të Durrësit (1928-30) dhe shtëpinë për funksionarët e lartë në vitin

1927.

Duke pasur përpara planin rregullues të Brasinit për sistemimin e Tiranës dhe për

projektin e sistemimit të qendrës, ai frymëzohet nga Rilindja italiane, dhe realizon rreth e

përqark sheshit Skëndërbej një pjesë të kompleksit të ministrive, inauguruar në vitin 1932

dhe përfunduar nga Gherardo Bosio. Në vitin 1928 ndërton në Shkodër Vilën Mbretërore

dhe ndërtesat e Shkollës Industriale Italiane të Artit.

Duke bërë krahasim me vende të ndryshme në të cilat ai dha kontributin e tij, ai

mundi njëkohësisht që të krijonte një raport të mirë me këto vende, këtë e bëri të ditur

edhe në një autobiografi të vitit 1937, në të cilën shkruante mbi praninë e tij në ambientin

arkitektonik të Mesdheut, me të cilin kishte hyrë gjithnjë në kontakt duke i’u përshtatur

më së miri vendit ku ai shkonte për të projektuar idetë e tij. Ai shkruante “ Asnjë gurë

nuk është vendosur nga unë përpara se mua të më mbushej shpirti me vendin (ku

zhvendosej), duke e bërë atë timin”. Duke kujtuar të gjitha kontekstet e ndryshme ku ai

kishte realizuar arkitekturat e tij, dhe për të kënaqur kërkesat komplekse që i vinin nga

udhëheqësit, të gjitha herët ai ishte munduar të gjente një lidhje me “Legjendën, me mitin

dhe me historinë e vendit, duke i lënë një rrugë të mirë interpretimit të traditës dhe për më

tepër vizionit të ri të arkitekturës më të vonshme”.

Siç shkruhet në librin e tij, zgjedhjet e tij formale, ishin fruti i një bilancimi

ndërmjet tradicionales dhe arkitekturës moderne, që na drejtoi në një shteg të ndërmjetëm

të gjuhës arkitektonike. Zotësia e tij për të tërhequr elemente nga epokat e ndryshme të

arkitekturës ishte parashtruar më parë në vitin 1932 nga Michele Biancale në

monografinë e dedikuar Di Faustos.

Vetë Di Fausto260, ishte një arkitekt që lëvizte në një territor me kufijtë më

ekstrem të ekletizmit dhe gjuhën e re të arkitekturës. E megjithate ai kishte një formim të

qëndrueshëm që vinte si pasojë e traditës dhe që ishte i paisur me instrumente projektuese

259 F. di Fausto, Visione mediterranea della mia architettura, in «Libia. Rassegna mensile illustrata», n. 10,dicembre 1937, p. 16.260 V. Franchetti Pardo, L’architettura nelle città italiane del XX secolo, dagli anni Venti agli anni Ottanta.Due Opere di Florestano Di Fausto in area romana di Fabrizio Di Marco, Milano, Jaka Book, 2003, pp.212-217.

127

ekstremisht të sofistikuara dhe që diti të bashkëpunonte me shumë dinjitet, duke i

adaptuar me të gjitha situatat. Në të njëjtën kohe ishte në dijeni të tendencave të fundit të

arkitekturës, të cilat bënë jehonë në disa prej arkitekturave të tij. Duke i’u referuar

përdorimit të stileve historike në veprat e realizuara nga Di Fausto në Rodi, G. Mian

Shkruan për të : “Përgjatë bregut perëndimor të portit të Mandracchio, sfilojnë si një

paradë arkitekturat e tij kryesore, në redaktimin e projekteve të të cilave, Di Fausto mundi

të adaptohej, duke manipuluar dhe përshtatur epoka dhe civilizime artistike të ndryshme,

ndonjëherë të ndryshme me kulturën dhe me traditën e vendit”. Për secilën perspektivë

ishte programuar një stil i ndryshëm të cilën Di Fausto261 e përshtati sipas territorit ku ato

shtriheshin, ai kaloj nga përdorimi i stilit kalorsiak në stilin gotik venecian pa lënë në një

anë ornamente me prejardhje bizantine.

Për Di Fauston262 është thënë se ai ishte i shtyrë nga një fantazi e gjallëruar dhe

poetike përmes të cilës ai i jepte formën motiveve heterogjene. Ndërsa për Di Fauston

vepra e tij sintetizohej në “linja piramidash me linja harqesh triumfuese si ato të Romës”,

por ishin të lexueshme edhe motive të tjera lokale të reinterpretuara. Siç mund të shihet

Di Fausto kishte një shpirt poetik kompleks, në të cilin përmblidheshin motive të

ndryshme frymëzimi që varionin nga klasicizmi, deri në rekuperimin e motiveve të

arkitekturës së vendit ku projektohej, të rishikuara dhe të përshtatura më së miri.

Pozicioni i Di Faustos në debatin mbi arkitekturën koloniale qëndron diku në periferi ose

thënë ndryshe nuk është shumë i përmendur. Ai sulmohet nga të dy grupimet e formuara

në kolonitë domethënë nga neoklasikët dhe racionalistët.

Vitet 1920, përveç Zogut e italianëve, sjellin në Tiranë edhe arkitektë italianë. Një

prej tyre ishte edhe Florestano di Fausto, arkitekti që projektoi edhe Ansamblin e

Ministrive. Por, në të njëjtën kohë që ai projektonte Tiranën e "re" të atij fillim shekulli,

ai me ndërhyrjen e një markezi që ishte pjesë e kabinetit të Musolinit, po rindërtonte edhe

Predapion, qytetin ku lindi Musolini, qytetin e mitit.

Di Fausto nuk është lartësuar dhe as vlerësuar asnjëherë sa arkitekti Gherardo

Bosio, e në fakt është lënë gjithmonë disi mënjanë. Por në fakt, duhet thënë se situata që

ai gjeti në Tiranë në vitet 1928-1929, nuk është situata që do të gjejë në vitin 1939

arkitekti Bosio. Ai vjen të ndërhyjë në një projekt të hartuar nga dikush tjetër, nga

Armando Brasini, që ishte një lloj sheshi akoma i stilit barok. Në një farë mënyre i duhet

ta reduktojë dhe ta thjeshtëzojë. Ndaj, këto lloj ndërtesash që ai realizon, që fillojnë në

sheshin që më vonë do të jenë pjesë e një projekti më të madh, do të jenë të rëndësishme

për atë që bëri më vonë Bosio, së bashku me Pallatin që sot është Universiteti Politeknik,

stadiumi dhe Akademia e Arteve. Florestano di Fausto në të njëjtën kohë që projektonte

Tiranën, projektonte në Itali e më së shumti në ishullin Rodi. Prezenca e Florestano di

Faustos në atë periudhë kohore është edhe në Predapio.

261 M. Biancale, Florestano Di Fausto, Gêneve, Les archives internationales, 1932.262 F. Zanella, Lo studio Alpago Novello, Cabiati e Ferrazza, in Architettura italiana d’oltremare 1870-1940, a c. di G. Gresleri, P.G. Massaretti, S. Zagnoni, Venecia, Marsilio Editori, 1993; Id., Alpago Novello,Cabiati e Ferrazza.1912-1935, Milano, Electa, 2002.

128

Predapio është qyteti ku lindi Benito Musolini, ndaj në imagjinatën kolektive të

italianëve ai mbeti qyteti i mitit, i miteve të origjinës. Ky është një qytet i vogël që në një

kohë të caktuar, pra në vitet 1920, rindërtohet ose rimodelohet, ose e thënë ndryshe lind,

siç do të jetë në mënyrë makroskopike plani i Tiranës. Edhe Predapio rritet në një formë

të tillë. Në Predapio263, Florestano di Fausto ndërhyn në projekt kur ai ka filluar të

aplikohet duke vënë si thelbësore të projektit atje kishën, në vend të universitetit. Di

Fausto arrin në Predapio falë ndërhyrjes së markezit Alguci di Calboli, që ishte pjesë e

kabinetit të Musolinit e që kontrollonte punët që po kryheshin në Predapio. E dërgon Di

Fauston dhe ai ridizenjon duke u përpjekur të kuptojë siç bëri më vonë në Tiranë shpirtin

e vendit, e ndaj duke u kthyer në ripropozimin e të gjithë teknologjisë e materialeve.

Kritikët flasin për këtë si një eklektizëm rural. Edhe pse Florestano di Fausto cilësohet si

një arkitekt i fashizmit, ai në fakt nuk është arkitekt i fashizmit, sepse në Itali mund të

flitet për këtë lloj arkitekture vetëm pas vitit 1935. Ndaj, ai është akoma një arkitekt i

formacionit akademik, që akoma projekton ashtu siç projektonin arkitektët e fundit të

viteve 1800.

Për këtë arsye, ai nuk do ta kuptojë kurrë racionalizmin, për shembull, sepse edhe

nëse është përpjekur ta bëjë nuk ia ka dalë dot mbanë. Nëse shohim imazhet e mbi të

gjitha në detajet linguistike që gjenden në arkiva, vëmë re analogji të forta mes detajeve

që janë bërë në Predapio dhe atyre që janë bërë një vit më vonë në Tiranë. Vëmë re

shumë detaje të ngjashme mes Predapios dhe Tiranës, të cilat i shohim në dritare, në

dekorime, në pjesët që vihen sipër dritareve, në raportet mes ndërtimit të muraleve, etj.

Këto janë pjesë të gjuhës së tij arkitekturore që vijnë nga Predapio në Tiranë. Kur Di

Fausto erdhi në Tiranë kishte disa projekte, por me një pjesë të tyre u morë Gherardo

Bosio, i cili erdhi në Tiranë në vitet '30. Në Tiranë, Di Fausto ka realizuar Ansamblin e

Ministrive, që janë afër sheshit "Skëndërbej", më pas në fund të viteve '30 ai shkoi në

Afrikë dhe e braktisi Shqipërinë, dhe pas vitit 1939 kur Italia e pushtoi Shqipërinë, do të

ndërhyjë Bosio me planet e tij të reja. Kur Gerardo Bosio erdhi në Tiranë, ai nuk i

ndryshoi projektet e Di Faustos, përkundrazi Di Fausto ishte i vetmi që kishte marrë në

konsideratë ato pak ndërtime urbane që ekzistonin, siç ishte Xhamia, të cilën ai nuk e

lëvizi por e ruajti atë si element identifikues i Tiranës së vjetër. Vendosi të linte të

paprekur lagjen në të cilën ishte Pazari i Tiranës, gjëra që më pas nuk do të qëndronin

ashtu. Por, nëse Di Fausto e kishte këtë respekt për kulturën e vendit ku punonte, jo të

gjithë e kishin.

Në fakt ngjashmëri ndërmjet projekteve në Shqipëri me atë në Predapio ishte e

tillë për nga vetë stili i Florestano di Faustos264, që eksperimentohet në ato vite. Pastaj, ai

në vitet 1930 projekton në një mënyrë tjetër, të ndryshme nga kjo e para. Ai gjithmonë i

është përshtatur asaj që ka qenë kultura arkitekturore e vendeve ku ai ka projektuar. Kjo

263 Ulisse Tramonti . Florestano di Fausto. Predapio dhe Tirana, nga qyteti i mitit tek qyteti kryeqytet.264 Città di fondazione e plantatio ecclesiae, a cura di Glauco Gresleri, Pasquale Culotta e Giuliano Gresleri.Bologna 2007, p. 297.

129

është shumë e rëndësishme, sepse duke e njohur dhe kuptuar atë, ai e risillte dhe e

përshtaste me vendin.

Florestano di Fausto projektoi edhe për qytetin e Shkodrës. Në fakt, Shkodra është

një nga qytetet më të vjetra të Shqipërisë dhe është një qytet me shume histori. Shkodra

është një qytet që ka jetuar me tregti ka pasur pashallëqe pra ka pasur tjetër rol, ndryshe

nga Tirana. Projekti për këtë qytet kishte të bënte me disa ndërhyrje në qendrën e tij. Ai

nuk u realizua, por kishte të bënte me një sistemim urbanistik për një pjesë të vogël të

qendrës së qytetit. Nuk dihen arsyet pse nuk u arrit të realizohej.

Projektet që kishin të bënin me qytetin e Durrësit janë mjaft interesante, sepse ajo

që mbetet është Vila mbretërore e Zogut. Kjo është bërë përpara pushtimit të Shqipërisë,

sepse pas pushtimit gjërat ndryshuan. Ka shumë projekte që nuk u realizuan, sidomos të

Gherardo Bosios, mbase edhe për arsyen se Bosio vdiq i ri, në vitin 1940 nga një

sëmundje. Pastaj vjen lufta, e shumë projekte që kishin nisur u ndërprenë. Florestano di

Fausto të gjitha ato që projektoi, përveç asaj të Shkodrës, i ka realizuar.

130

5.3 Skulptori Antonio Maraini ndërmjet diplomacisë dhe artit të tij

Antonio Maraini265, lindi në Romë më 5 prill 1886, ai ishte një artist, kritik arti

dhe politikan italian. Në fakt ai u diplomua për Drejtësi, por që në rininë e tij të hershme,

ai ia dedikoi talentin e tij arteve figurative dhe në veçanti skulpturës. Ishte shumë i

vlerësuar gjatë periudhës njëzet vjeçare të regjimit fashist. Maraini266 ishte kuratori i

bienaleve të Venecias nga viti 1928 deri në 1942. Kërkoi gjithnjë të arrinte objektivat e tij

duke favorizuar rekuperimin e traditave të ndryshme kombëtare dhe duke iu përgjigjur

nevojave për të përfaqësuar regjimin e diktaturës fashiste. Ai ishte një ndër skulptorët që

bashkëpunoi në shumë raste me arkitektin Gherardo Bosio, ndërmjet viteve 1940-42 në

rezidencën mbretërore në Tiranë. Ishin të shumta në numër skulpturat e Marainit, që

arreduan ose zbukuruan kopshtet e pallatit mbretëror. Porosia bëhej nga zyra e Genio

civile d’Albania, dizenjoheshin në të shumtën e rasteve nga arkitekti Gherardo Bosio. Një

ndër bashkëpunimet e suksesshme të tyre kishte qenë ai në trienalen e Tokave Italiane

përtej detit (Terre Italiane d’Oltremare). Për arredimin e parkut, Maraini267, kishte punuar

në gurë kopje me dimensione të mëdha, katër skulptura me subjekt muzikor të realizuara

për Senatorin Borletti.

Parku Mbretëror është një galeri e vërtetë me skulptura mitologjike mes

gjelbërimit artistik, i ndërtuar sipas modelit të Tempullit të Muzave, i kultit mitologjik të

Apollonit268. Në këtë park, miti i Apollonit dhe i muzave ka zbukuruar mjediset me

kryeveprat e realizuara në vitet ’30-’40. Vlen të përmendet fakti se skulpturat e derdhura

në bronz, të Antonio Marainit gjenden në të njëjtin variant edhe në disa muzeume,

veçanërisht në Vila Pandolfini në Firence. Muzat janë hyjneshat e artit, të bijat e Zeusit

dhe Mnemozinës, hyjneshës së kujtesës. Grekët dhe romakët i paraqisnin si femra të

bukura, të barabarta me perëndeshat. Skulptori Antonio Maraini në paraqitjen e katër

statujave të tij të gdhendura në gurë, ka bërë disa përshtatje; Erata, padrone e poezisë

lirike dhe erotike, tradicionalisht mban kitarë, në rastin tonë i është përshtatur violina

(Fig. 51), Orfeu (Fig. 52), muzikanti i Olimpit paraqitet me lirë, Kaliopa (greke) ose

Shën Cecilia (romake), muza e poezisë epike është paraqitur me papirus (Fig. 53) dhe

265 Antonio Maraini: Sculture e Disegni 1900-1940, Catalogo della mostra a cura di Luisa Laureati.Giovanni Pratesi, Firenze, 1988.266 Massimo De Sabbata, Tra diplomazia e arte: le Biennali di Antonio Maraini (1928-1942), ForumEditrice, Udine, 2006.267 Libero Andreotti, Antonio Maraini, Romano Dazzi: Gli anni di Dedalo, Catalogo a cura di FrancescaAntonacci e Giovanna Caterina de Feo, Roma 14 maggio - 26 giugno 2009.268 Art & Trashëgimi, nr. 4, Dossier Tirana, Rikthimi i Muzave. Maj 2012, fq.109.

131

Euterpa (Fig. 54), muza e muzikës, mban si traditë flautin, por në rastin tonë i është

përshtatur saksi269.

Në parkun mbretëror, në vijim të konceptit mitologjik greko-romak, pas pjesës së

parkut të emëruar Tempulli i Muzave, vjen Tempulli i Apollonit, të cilin mitologjia e njeh

si prijësi i muzave. Në traditën e shumë oborreve mbretërore, edhe në parkun mbretëror

shqiptar, u krijua Kopshti i Apollonit (Fig. 55) sipas modelit të Apollonit të Belvederes

(Fig. 56), botërisht i njohur nga imitimet e shumta270.(Apolloni i Belvederes e merr këtë

emër nga kopshti i Belvederes në Vatikan, ku kjo statujë qëndroi për një periudhë të gjatë

kohore. Është një statujë mermeri e periudhës post-helene, datohet në pjesën e dytë të

shekullit II p. Kr, kur Romakët kishin pushtuar të gjithë Greqinë. Ende sot kjo statujë

konsiderohet si një nga veprat më të bukura e të gjithë antikitetit, për harmoninë e saj të

proporcioneve.)

Sipas dëshmisë së Marainit271, sigurohemi se edhe statuja e derdhur në bronz e një

Dafne apo Dafine (Fig. 57) e rrethuar me dafina në një nga pjesët e kopshtit, është vepër

e tij. Pema e Dafinës është simbol i Apollonit. Sipas Ovidit, nimfa Dafinë e mitologjisë

greke, ishte e adhuruara e Apollonit, por ajo dëshironte të mbetej e pamartuar, ashtu

sikurse motra e Apollonit, Artemisa. Apolloni272 e ndiqte vazhdimisht dhe i lutej, por

nimfa, duke parë se ishte e vështirë të rezistonte, i kërkon ndihmë të atit. Në moment,

babai i saj, perëndia e lumenjve Peneus, e shndërron vajzën në pemën e dafinës, si pemë

të tempullit të tij për të nderuar në formë kurore fitimtarët, artistët dhe poetët. Kjo pjesë

intime e parkut, është frymëzuar nga miti i Apollonit dhe Dafinës273.

Po ashtu, edhe skulptura e një Danaide (Fig. 58) e derdhur në bronz dhe e

vendosur sipër një shatërvani, është vepër e Marainit, të dyja këto statuja femërore ishin

porositur nga i nderuari Donegani.

Në parkun e Pallatit të Brigadave, tek sodit muzat e Apollonit, ndihesh në paqe,

një ndërthurje e së bukurës, historisë dhe natyrës. Në mitologjinë greke muzat, nëntë

vajzat e Zeusit, konsiderohen si ndërmjetëse mes zotit dhe poetëve, dhe pikërisht kur

sodit parkun magjepsës të Tiranës të krijohet një ndjesi se koha ka ndaluar, dhe ti je

vetëm i rrethuar nga natyra dhe monumentet. Tirana me një histori relativisht të re, me

pozicionin e saj qendror si një pikëtakim aksesh të rëndësishme të komunikimit mes

Lindjes, Perëndimit, Veriut dhe Jugut, u zgjodh kryeqendra administrative e Shqipërisë

269 Po aty, fq.109.270 Po aty, fq.109.271 Sculture di Antonio Maraini dal 1908 al 1942, album realizzato dall’artista nel 1942; il memorialdell’artista, redatto nel Settembre 1944, p. 270.272 Gazeta Panorama. Valter Gjoni. Sekretet e Parkut, guri i varrit të Enverit, memorial për britanikët. 28Mars 2012.273 Art & Trashëgimi, nr. 4, Dossier Tirana, Rikthimi i Muzave. Maj 2012, fq.110.

132

në vitin 1920. Tirana moderne shndërrohet çdo ditë, e kaluara dhe e ardhmja nuk kanë

pothuajse aspak lidhje, metropoli shqiptar identifikohet nga ndërtesat dhe monumentet e

qendrës. Tirana të përngjan me një qytet që qëndron mes ëndrrës dhe realitetit, plot

histori luftërash, përpjekjesh, dashurish. Por mbase duhet një shikim ndryshe, reflektim i

kohës dhe i kujtesës ndaj vlerave dhe gjurmëve të lashtësisë që ajo mbart në pellgun e saj.

« Një truall ku jeta dhe vdekja rrinë të pezull në një mjegull irreale e ku është aq ëmbël të

heshtësh e të dëgjosh ritmin e gjërave të rrjedhshme në një paqe pa emër… » të tillë do ta

përshkruante Italo Sulioti Tiranën274.

Për verandën e pallatit, skulptori Antonio Maraini275, përmend në memoriet e tij të

ketë derdhur në bronz një nudo të vogël (Fig. 59), mbase një kopje të asaj që u ekspozua

në bienalen e Venecias të vitit 1928, dhe një shatërvan me katër engjëj me madhësi

natyrale (Fig. 60), ku spikat një delikatesë berniniane. (Gian Lorenzo Bernini lindi në

Napoli 1598 dhe vdiq në Romë 1680. Ka qenë një skulptor, arkitekt dhe piktor italian. Ai

ishte djali i një piktori dhe skulptori që vinte nga rajoni i Toskanës, familja Bernini

transferohet në Romë. Aty Bernini do të punonte për kantiere të famshme si ai i

Vatikanit, Vilën Borgeze, shatrivanet e Sheshit Navona në Rome e shumë vepra të tjera të

tij që sot gjenden jo vetëm brenda territorit italian por në Muzeumet më të rëndësishme

në të gjithë botën. Me artin e tij, ai arriti majat duke qenë një ndër përfaqesuesit më të

rëndësishëm të periudhës Baroke.)

Edhe pse shpesh bëhet fjalë për kopje veprash të realizuara më parë. Duke u

bazuar në të dhënat që na vijnë nga libri i tij i memorieve, Maraini përshkruan engjëllin e

gjunjëzuar (Fig. 61), të gdhendur në gurë për pjesën e jashtme të Kapelës Palatine

(Kishës së Pallatit Mbretëror), që ndodhet në pjesën e jashtme të pallatit mbretëror276. Sot

këtë skulpturë e gjejmë të spostuar sapo futemi në të majtë të derës kryesore që të drejton

për në pallatit mbretëror. Në të vërejmë se autori e ka firmosur veprën, duke vendosur

edhe vendin ku kjo vepër është realizuar, pra në Firence të Italisë dhe datën e përfundimit

të saj.

Në përshkrimin e tij të memorieve277, ai tregon, se në pjesën e brendshme të

Kapelës Palatine, ai ka punuar një basoreliev në terrakotë të ngjyrosur (Fig. 62), ku është

paraqitur skena e “Lajmërimit të Shën Marisë nga Kryeëngjëlli

Gabriel”(Annunciazione)278.

274 Po aty, fq.12.275 Sculture di Antonio Maraini dal 1908 al 1942, album realizzato dall’artista nel 1942; il memorialdell’artista, redatto nel Settembre 1944, p. 270.

276 Po aty, p. 270.277 Ibidem, p. 279.278 Antonello Nave, Sacrari e «birilli». Vicende e polemiche intorno al Monumento ai Caduti di Prato, in«Archivio Storico Pratese», LXXXVII, 2011 [2013],1-2, pp. 37-53.

133

Këto dy porosi duhet t`i kenë ardhur artistit nga zyra e (genio civile d’Albania)

Gherardo Bosio, në vitin 1942, e dizenjuar nga arkitekti Ferdinando Poggi. Për të dyja

veprat dimë se duhet të riprodhonin figura më të mëdha se në të vërtetë. E megjithatë,

Maraini për librin e tij ruante vetëm një fotografi të skenës së Lajmërimit të Marisë, por

vetëm të kopjes të punuar në argjilë (foto e ilustruar më sipër është marrë nga memoriet e

A. Marainit). Maraini tregon kujdes të veçantë në punimin e ndryshëm të veshjes, duke

zgjidhur në një mënyrë të karakterizuar nga një ekspresivitet të ftohtë dhe të distancuar në

skenën e Lajmërimit të Marisë.

Një e dhënë shumë e rëndësishme për pallatin mbretëror në Tiranë, na vjen përsëri

nga libri i memorieve të Antonio Marainit279. Aty, ai përshkruan portën hyrëse të pallatit

mbretëror (Fig. 63) dhe basorelievet në hyrje të pallatit.

Kjo porosi i shkon skulptorit në vitin 1940, e dizenjuar nga arkitekti Gherardo

Bosio, dhe ju dha si detyrë nga (Genio Civile d’Albania), të realizonte projektin e pallatit

të ri. Në memorien e Marainit, përshkruhet hyrja e pallatit, ku ishin vendosur pak shkallë

dhe aty paraqitej një sheshpushim jo shumë i thellë, i dominuar nga një portë e madhe e

modeluar nga Maraini. Mbi portë ishin vendosur të kornizuara gjashtë figura alegorike,

që paraqesin besimin, bamirësinë, forcën, autoritetin, diturinë dhe drejtësinë. Katër prej

këtyre skenave i është ruajtur kopja në allçi dhe ndodhen në koleksionin fiorentin të

Giovanni Pratesi-t280. Në tavanin e këtij atriumi, zënë vend dy basorelieve në bronz, të

dominuara nga disa engjëj që mbanin emblemën e shtëpisë Savoia, të zgjidhura me të

njëjtin klasicizëm monoton që karakterizon portën. Ka mundësi që porta të jetë realizuar

në fonderinë e Mario Nelli-t në Firenze, pasi aty ishin realizuar më parë edhe porta të

tjera të rëndësishme, si për shembull për bazilikën romane të Shën Paolos, për të cilën

kishte fituar një konkurs.

279 Sculture di Antonio Maraini dal 1908 al 1942, album realizzato dall’artista nel 1942; il memorialdell’artista, redatto nel Settembre 1944, p. 268.280 Po aty, p. 268.

134

5.4 Mjeshtëria e dekorimit në Pallatin e Brigadave

Njihet si “Pallati i Mbretit” (Fig. 64), edhe pse mbreti u largua nga Shqipëria para

se pallati të përfundonte së ndërtuari. Megjithëse i emërtuar më pas “Pallati i Brigadave”,

ai u ngulit në memorien e njerëzve si pallat mbretëror dhe jo brigadash. Ish pallati

mbretëror ose ish pallati i Brigadave, është një muze i vetvetes, por mund të konsiderohet

edhe si një galeri e kryeveprave dhe arkitekturës botërore281. Pallati i Brigadave duhet të

bëhet i vizitueshëm me biletë në ditë dhe orë të caktuara. Nëpërmjet hapjes së Pallatit të

Brigadave për vizita për publikun, në ditë të caktuara të javës me bileta, në këtë mënyrë

do të rritet ndjeshmëria ndaj tij, duke bërë të mundur gjetjen e sponsorëve dhe të

donatorëve për të mundësuar restaurimin e tij dhe e dyta do të krijohen fonde për

mirëmbajtjen e përditshme të tij. Pallati i Brigadave duhet të shërbejë si një objekt shumë

tërheqës si edhe destinacion turistik i lakmueshëm.

“Pallati Mbretëror”282 nisi të ndërtohej në fund të periudhës së monarkisë së

mbretit Zog, në vitin 1938. Ai do të shërbente si pallat mbretëror dhe si seli zyrtare për

mbretin. Në momentin që Zogu vendosi ndërtimin e një pallati të ri mbretëror (deri në atë

kohë ai banonte herë në godinën e sotme të Akademisë së Shkencave dhe herë në

godinën ku ka qenë Instituti i Monumenteve), ai solli një ekip specialistësh italianë edhe

për të përzgjedhur vendin më të përshtatshëm për ndërtimin e pallatit. Pas analizës së

kryer nga ana e tyre, ata raportuan se nga pikëpamja klimaterike, panoramike dhe

urbanistike, vendet më të përshtatshme ishin Kodrat e Linzës dhe kodrat e Saukut. Mbreti

Zog përzgjodhi variantin e dytë për dy arsye krejt të tjera: Kodrat e Linzës ishin shumë

pranë Shkallës së Tujanit dhe rrugëve që lidhnin Tiranën me verilindjen, prej nga

bëheshin kryengritjet dhe revoltat; dhe e dyta sepse Kodrat e Linzës ishin pronë e

Toptanëve, me të cilët Zogu kishte lidhje farefisnore nga ana e së ëmës. Në momentin e

fillimit të punimeve të pallatit, kodrat e Saukut ishin tërësisht të zhveshura nga bimësia

dhe u desh një punë e madhe për pyllëzimin e tyre. Projekti i Pallatit u realizua nga një

grup prej tre arkitektësh italianë, Florestano di Fausto, Giulio Berte’ dhe Gherardo Bosio

nga më avangardistët e kohës. Ky projekt u realizua dhe u drejtua nga ekipi italian i

sipërpërmendur, si dhe nga inxhinierë dhe arkitektë të njohur shqiptarë, si Vasil Noçka e

Kristo Sotiri, ky i fundit ishte arkitekt i oborrit mbretëror shqiptar283. Për shkak të

pushtimit italian në prill të 1939, mbreti Zog nuk pati mundësi ta shikonte të përfunduar

pallatin, për të cilin u vazhdua të punohej me shumë zell në vitet 1939-1941. Aq sa në

korrespondencën ushtarake të Komandës së Ushtrisë Italiane në kohën e luftës Italo-

Greke në vitin 1940, flitet për një ankesë të Komandës italiane të Tiranës e cila i ankohet

Romës, për vonesën e mbërritjes së furnizimeve ushtarake për frontin, pasi hapësirat e

281 Art & Trashëgimi, nr. 4, Dossier Tirana, Rikthimi i Muzave. Maj 2012, fq.107.282 Gazeta Shekulli, 29 Tetor 2004. Belina Budini. Pallati i Brigadave ose fantazma e një Pallati mbretëror.283 Art & Trashëgimi, nr. 4, Dossier Tirana, Rikthimi i Muzave. Maj 2012, fq.107.

135

portit të Durrësit ishin zënë me blloqet e mermerit dhe pajisjet që duheshin për ndërtimin

e Pallatit në Tiranë.

Në vitin 1939, ndryshimi i vilës në seli të mëkëmbësisë solli një ndryshim në

projekt. Rreptësia e vëllimit kompakt u pasua me larminë e materialeve të vyera,

skulptura, piktura, mobilie, objekte prej bronzi, cohëra dhe tapiceri, shumica e të cilave

ishin prodhuar nga fabrika, artistë dhe artizanë italianë. Basorelievet dhe skulpturat janë

vepra të artistëve italianë, midis të cilëve Antonio Maraini, por edhe shqiptarë si Odhise

Paskali (Fig. 65). Ndonëse i ndërtuar për mbretin shqiptar, Ahmet Zogun, pallati ka

shërbyer si rezidencë mbretërore vetëm një herë, për një mbret italian, Viktor Emanuelin

e Tretë284. Pasi përfundoi së ndërtuari në vitin 1941, për herë të parë dhe të fundit pallati

shërbeu si rezidencë mbretërore gjatë ditëve të qëndrimit të mbretit Viktor-Emanueli III,

gjatë vizitës së tij në Shqipëri, në maj të vitit 1941. Për gjithë periudhën tjetër, deri në

largimin e italianëve nga Shqipëria, ndërtesa shërbeu si rezidencë shqiptare e Mëkëmbësit

të Mbretit, fillimisht Jakomonit dhe më vonë gjeneral Parianit. Të dy këto personalitete

kanë banuar atje, bashkë me familjet. Me kapitullimin e Italisë, pallati rrezikoi të

plaçkitej, por u arrit të shpëtohej pasi u morë shpejt në duar nga pushtuesit e rinj, ata

gjermanë. Oficeri shqiptar me shërbim në pallat atë ditë, për të mos lënë që flamuri zyrtar

i Pallatit Mbretëror të binte në dorë të gjermanëve, e fshehu dhe e nisi në Itali, ku mbeti

për 60 vjet. Një eveniment tjetër për Pallatin ishte shtatori i vitit 1943, kur në sallën e

madhe të pritjeve u mblodh Asambleja, e cila shpalli shkëputjen e kurorës së Shqipërisë

nga monarkia italiane. Pallati u përdor fare pak për pritje zyrtare nga gjermanët, të cilët e

konsideronin atë si selinë mbretërore që dilte jashtë juridiksionit të tyre ndaj dhe

preferonin hotel Dajtin. Në nëntor të vitit 1944, pallati u morë nga partizanët dhe u vu

menjëherë në mbrojtje, duke u shpëtuar nga plaçkitja. Që nga viti 1945 funksionoi si

rezidencë qeveritare dhe si e tillë vazhdon të funksionojë ende sot.

Pallati është në stilin e racionalizmit monumental dhe sot ruan të njëjtin stil dhe

dizajn, si në pamjen e jashtme ashtu dhe në arkitekturën e brendshme të interierëve, në

mobilimin e ambienteve e deri në pajisjet më të vogla të jetës së përditshme (servise,

pajisje, takëme, etj). Ky fakt e bën këtë pallat të jetë unikal në llojin e vet, jo vetëm në

Shqipëri por në të gjithë hapësirën e ish-perandorisë italiane. Fatmirësisht, Pallati

mbretëror ka ruajtur karakterin origjinal si në strukturë edhe në arredim, në dekoracione

dhe në veprat e artit. Gjithashtu, vila dhe kopshti i saj i mrekullueshëm, ruajnë dëshmi të

rralla të kulturës artistike italiane. Kopshti i kësaj ndërtese është një monument i vërtetë

autentik me statujat e një skulptori të njohur italian si Antonio Maraini, me koleksionet e

tij botanike, shatërvanet dhe ndërtesat285. Parku i Pallatit Mbretëror vlerësohet edhe sot si

një nga mjediset më të bukura në vendin tonë. Parku që rrethon rezidencën shtrihet në

rreth 36 hektarë. Në vitin 1937, ishin përgatitur dy projekte shumë të ndryshëm ndërmjet

tyre; i Pietro Porcinait dhe ai i studios së vëllezërve Sgaravatti. Zgjidhja që u përdor ishte

284 Po aty, fq.107.285 Gazeta Mapo, 5 Maj, 2007. Belina Budini. Transformimi enigmatik i Dajtit dhe Pallatit të Brigadave.

136

një hibrid i dy projekteve. Sipërfaqja shtrihet në shumë zona dhe përbëhet nga shatërvanë

me zinxhirin e ujit, galeri skulpturash në disa parqe, disa radhë kopshtesh me pemë, lule

dhe labirinte në formë spiraleje, kopshti i luleve, shtegu i pyllit, kopshti me pishinë, si

edhe pista e stërvitjes së kuajve286. Kjo trashëgimi nuk i përket vetëm Shqipërisë dhe

Italisë, por gjithë kulturës ndërkombëtare.

«Një tok plepash të gjatë shënuan ardhjen në Tiranë, në qytet të kopshteve, ku çdo

shtëpi është si e fshehur në mes të pemëve e të luleve, në këtë qytet të përmbledhur e të

qetë, i cili s’duket para se të shkelësh në prag të tij. Tirana, kryeqyteti i Shqipërisë,

megjithëse e vendosur në një pozicion me bukuri të rrallë natyrore, është e rrethuar me

male nga të katër anët. » shkruan Faik Konica.

Një oaz paqeje, është përshkruar Tirana nga kalimtarët e të gjitha kohërave,

megjithëse sot zhurmat e metropolit shqiptar e prishin pak përhumbjen nostalgjike të

Tiranës së dikurshme, por Tirana ka ende ato «skutat e saj magjike », ku si në çdo

kryeqytet i botës mund të shëtisësh mes historisë dhe mitologjisë. Janë pikërisht këto

vende të lëna jashtë objektivit, si urë lidhëse mes së kaluarës dhe së tashmes që mund të

diktojnë një portretizim ndryshe të Tiranës.

Ndërtesa si Pallati i Brigadave janë një atraksion i veçantë për të huajt që vizitojnë

Tiranën, por gjithashtu, janë ndërtesa unikale. Ata studiues të huaj që kanë pasur rastin ta

vizitojnë atë, janë shprehur tepër entuziastë dhe kanë tërhequr vëmendjen për

emergjencën që paraqet ai në lidhje me restaurimin. Pallatit i janë bërë disa herë

ndërhyrje të pjesshme mirëmbajtjeje, por asnjëherë punime të vërteta restaurimi. Ky

pallat është një muze i vetvetes dhe gjithashtu mund të konsiderohet edhe një nga

kryeveprat e arkitekturës botërore.

Sipas kujtimeve të arkitektëve që janë marrë me këtë proces, arsyeja që e ka

shpëtuar nga ndërhyrjet ndryshuese këtë pallat, ka qenë vetoja e Enver Hoxhës kundër

çdo ndryshimi287.

Në vitet ‘70 shpëtuan nga shkatërrimi basorelievet prej mermeri të shkallëve të

hollit kryesor, të cilët me urdhër të Enver Hoxhës u mbuluan me perde mëndafshi, por

nuk u lejua të hiqeshin apo të zëvendësoheshin siç iu propozua. Sot basorelievet janë të

ekspozuara dhe përbëjnë një nga elementët më tërheqës të pallatit. Megjithatë pallati ka

probleme në rrjetin hidraulik dhe në hidroizolimet e tarracës. Gjithashtu edhe mobilimi

në përgjithësi ka nevojë për një restaurim profesional288.

Kjo ndërtesë e prekur nga dora e arkitektëve të njohur si Florestano di Fausto,

Gherardo Bosio dhe nga Giulio Berte’, është një kryevepër e rafiniturave të çmuara, një

286 Art & Trashëgimi, nr. 4, Dossier Tirana, Rikthimi i Muzave. Maj 2012, fq.108.

287 Gazeta Mapo, 5 Maj, 2007. Belina Budini. Transformimi enigmatik i Dajtit dhe Pallatit të Brigadave.288 Po aty.

137

dialog mes traditës dhe modernes, çdo ambjent i së cilës është kuruar deri në më të voglin

detaj. Janë pikërisht detajet ato që nxjerrin në pah madhështinë e arkitekturës dhe

strukturës së saj.

Marrëdhënia e veprës së artit me arkitekturën, është një histori shumë e hershme,

e pasur dhe po aq e larmishme. Ndërtimet arkitektonike, qofshin këto publike, fetare apo

edhe private, janë shoqëruar që herët me dekoracione të shumta në pikturë, qeramikë,

relieve, apo edhe skulptura dekorative. Ajo që e ka ndryshuar dhe e ka bërë edhe më

interesante në shekuj këtë marrëdhënie të ndërsjelltë është koncepti dhe mënyra e

shikimit të rolit, stilit dhe misionit të veprës së artit në ndërtimet arkitektonike. Këto

qëndrime janë shprehje edhe e ndryshimeve të rëndësishme social-politike, kulturore e

teknologjike që shoqëria njerëzore ka pësuar në shekuj. Le të sjellim në mend dekorimet

e mureve të brendshme të piramidave289 egjiptiane, muralet kreto-mikenase, tempujt

grekë e romakë, afresket e Pompeit, mrekullitë mesjetare dhe rilindase, për të ardhur më

pas në kohët moderne e deri në ditët tona që na bën të kuptojmë se koncepti i veprës së

artit në ndërtimet arkitekturore ka ndjekur idealin estetik të periudhës kur është krijuar,

duke fituar rol glorifikues, tregimtar, mistik, apo dhe thjesht dekorativ.

Vepra e artit herë është bërë njësh me murin e herë ka krijuar një dritare për të

vështruar botën. Në përgjithësi, vepra e artit e integruar në një arkitekturë, sjell një

rinovim të perceptimit të saj hapësinor. Ky bashkëpunim midis dy proceseve krijuese, atij

individual të piktorit dhe atij kolektiv të arkitektit nuk është thjesht një koicidencë

historike, por një parim analogjik midis dy gjuhëve, asaj formale e hapësinore dhe asaj

ngjyrore, një marrëdhënie e suksesshme midis materialeve të ndryshme. Ekzistojnë

megjithatë edhe dallime themelore midis arkitekturës dhe veprës së artit, dallime që

konsistojnë në qëllimin, përdorimin dhe hapësirën që ato zënë. Kjo marrëdhënie është

parë në këndvështrime të ndryshme, në periudha të ndryshme historike, duke hapur një

debat të rëndësishëm mbi artin monumental, për misionin e tij, si dekoracion apo si

shqetësim, mbi pikturën që e dalë nga atelieri, ekspozohet para publikut, duke u

mbivendosur ndaj një eksperience estetike dhe një funksioni të organizimit të hapësirës.

Historia e arkitekturës ka treguar se është e mundur të bashkëjetojnë materiale të

ndryshme në dekorimin dhe konstruktimin e një ndërtimi, mjaft që t’i jepet secilit prej

tyre funksioni më i mirë në asemblazhin e përgjithshëm290. E pikërisht, mjeshtëria e

dekorimit në Pallatin e Brigadave, qëndron në harmonizimin midis arkitekturës, pikturës

dhe skulpturës monumentale. Sapo përballesh me hyrjen kryesore të këtij Pallati

Mbretëror, spikat menjëherë stili i Artit Deco’ (Fig. 66).

Moblijet e pallatit në më të shumtën e rasteve janë projektuar nga arkitekti

Gherardo Bosio dhe janë realizuar në mobilerinë “Quarto di Milano”, një ndërmarrje e

prodhimit të mobiljeve, e cila vazhdon të prodhojë edhe në ditët e sotme mobilje.

Përmendim se në vitet ’50, kjo mobileri ka bërë mobilje për Vatikanin. Kjo do të thotë se

289 E. Gjikopulli, Kur piktura bën murin, Forum A+P n°3. Botuar nga Afrojdit, 2009, fq. 72.290 Po aty, fq. 73.

138

mobileritë që kanë punuar për arredimin e Pallatit të Brigadave kanë qenë të nivelit më të

lartë në Itali, të prodhimit të mobliljeve. Të gjitha mermeret e Pallatit, kanë ardhur nga

Italia. Në simbolikën e përdorur për zbukurime të ndryshme të Pallatit, si në kangjellat e

portës kryesore, apo në llampadarët e vendosur në muret e brendshme, në tavolinat e

mermerta, spikat simboli i shiponjës dykrenare me kurorën e Mbretërisë Savoia në krye.

Në sallën qendrore të Pallatit janë të pikturuara gjashtë afreske (Fig. 67), të cilat nuk kanë

lidhje me historinë e Shqipërisë, por kombinojnë ndërmjet tyre me arkitekturën e Barokut

të vonë dhe arkitekturës racionale.

Një ndër elementet më të dekoruar me basorilieve është shkalla që të drejton për

në katin e dytë të Pallatit (Fig. 68). Aty gjejmë të gdhendur simbolikën fashiste, ku bien

në sy sopatat e Liktorit (simbolikë e Perandorisë Romake, por që në periudhën Fashiste

ato u ripërdorën). Në dy krahët anësore të sheshpushimit të shkallëve përpara se të

kalohet në katin e dytë, ndodhen dy basorelieve (Fig. 69) (Fig. 70) të përmasave të

mëdha, të cilat janë punuar nga skulptori Publio Morbiducci, i cili ishte një skulptor dhe

piktor i njohur italian i atyre viteve.

Janë dy basorelieve të realizuara nën ndikimin e basorelieveve egjiptiane që ishin

në modë në atë periudhë, duke dalluar kryesisht figurat e vendosura në profil.

Duke vazhduar vizitën në ambientet intime të pallatit, do të mbetemi të mahnitur

nga dhoma e mbretëreshës, e cila, është madhështore si për nga madhësia e saj edhe për

nga mënyra e dekorimit të saj. Në tavanin e saj janë të vendosura basorelieve (Fig. 71),

në të cilat paraqiten skena të jetës së një mbreti, janë etapat e lindjes dhe rritjes së një

fëmije me gjak blu, që është destinuar të mbretërojë.

Kopështi dimëror, një sallë me elemente ujore ku gjejme edhe dy skulptura të

Antonio Marainit.

Gojëdhënat për këtë Pallat janë të shumta, sepse ai u ndërtua nga Mbreti Zog, i

cili nuk pati mundësi të qëndronte për as edhe një ditë të vetme në të. Pas pushtimit në

vitin 1939, projekti për përfundimit e pallatit vazhdoi duke i pasur idetë e qarta, pasi tani

ky do të ishte një rezidencë për Mbretin Italian, Vittorio Emanuele i III, që do të bëhej

edhe Mbret i Shpipërisë. Edhe pse Vittorio Emanuele III, e quante Shqipërinë si një vend

të madh me gurë, ishte ai vetë që e inauguroi Pallatin Mbretëror, në 10 maj të vitit 1941.

Në këtë pallat ishte derdhur përkushtimi më maksimal i arkitektëve italianë dhe ku ishte

shpenzuar shumë para për t`i dhënë kësaj ndërtese të gjithë elementet e duhura të një

pallati Mbretëror. Kjo vizitë e Vittorio Emanueles së III-të, ishte fill pas mbarimit të

luftës Italo-Greke dhe kjo do të ishte vizita e tij e parë dhe e vetme në Shqipëri.

Pallati është një dashuri e derdhur e viteve ’30, ku arti është derdhur pa kursyer,

nga dora jo vetëm e arkitektëve, por edhe e skulptorëve dhe e projektuesve të kopshtarisë

me famë europiane siç ishin vëllezërit Sgaravatti, një firmë shumë e rëndësishme

Milaneze.

139

Në mes të gjelbërimit, është vendosur Kapela (një kishë e vogël), e stilit neo-

romanik. Gherardio Bosio-s i pëlqente pikërisht ky stil për ndërtimin e kishave katolike.

Thuhen shumë histori të ndryshme mbi ndërtimin e kishës brenda territorit të pallatit

mbretëror, mbase meqenëse Mbretëresha Geraldina ishte katolike e Hungarisë, por në

fakt kjo kishë u ndërtua për Vittorio Emanuel-in. Kisha nuk është mirëmbajtur, por as

nuk është shkatërruar nga sistemi komunist. Në brendësinë e saj kisha na paraqet një

absidë me tonalitete të një mozaiku ngjyrë blu, ku të kujton periudhën paleokristiane.

Panteoni historik (Fig. 72) i Parkut Mbretëror me skulptura të viteve 1930-1940

është vepër e skulptorit Odhise Paskali. Në hyrje të Parkut Mbretëror, në vijm të traditës

botërore të Panteonit Kolonadë, janë vendosur pesë nga figurat më të spikatura të

historisë, kulturës dhe besimeve fetare në Shqipëri. Ato janë; rilindasi i shquar Abdyl

Frashëri, luftëtari kombëtar , gjakovari, Bajram Curri, pushtetari dhe rilindasi i shquar,

Vaso Pasha, rilindasi dhe arbëreshi i shquar Jeronin de Rada, si dhe rilindasi i njohur dhe

një ndër themeluesit e gjuhës shqipe, Kostandin Kristoforidhi291.

291 Art & Trashëgimi, nr. 4, Dossier Tirana, Rikthimi i Muzave. Maj 2012, fq. 110.

140

5.5 Arkitekti Vittorio Ballio Morpurgo, skulptorët e piktorët që

punuar për godinën e Bankës Kombëtare

Arkitekti Vittorio Ballio Morpurgo292 (1890-1966), ishte një arkitekt i njohur

italian i viteve 1930-1940 si dhe një prej arkitektëve më të preferuar të Musolinit.

Morpurgo293 rezulton aktiv në territorin shqiptar që prej viteve ‘20. Në vitin 1938,

Musolini i beson, ristrukturimin e sheshit Piazza Augusto Imperatore294, i cili ishte edhe

projekti i parë i arkitekturës moderne në qendrën historike të Romës. Një tjetër vepër

madhore e tij është edhe projektimi i Muzeut të Anijeve Romake të Nemit. Megjithatë,

sipas mendimit të arkitektëve që kanë studiuar veprën e Morpurgos, ndërtesa e Bankës së

Shqipërisë e realizuar prej tij (Fig. 73), shpreh profesionalizmin e arkitektit në mënyrë

shumë më elegante se sa veprat romane të tij. Por përveç bankës së Tiranës, Morpurgo

projektoi edhe bankën e Durrësit dhe Korçës295.

Godina e Bankës296 së Shqipërisë që ndodhet në qendër të kryeqytetit shqiptar, u

projektua dhe u zbatua tërësisht nga specialistë dhe ndërtues italianë, duke u ndihmuar në

fuqi punëtore edhe nga shqiptarë. Sipas specialistëve të ndryshëm të arkitekturës

shqiptare, si dhe atyre të huaj, që kanë vizituar vendin tonë në periudha të ndryshme

kohore, nga të gjitha këto godina që janë të vendosura përgjatë bulevardit kryesor të

Tiranës, "Dëshmorët e Kombit" dhe që përbëjnë ansamblin kryesor të arkitekturës së

kryeqytetit, godina e Bankës Kombëtare të Shqipërisë (Fig. 74) zë një vend të veçantë, si

nga ana arkitekturore, ashtu dhe ajo funksionale. Fatkeqësisht, ekzistojnë shumë pak

fotografi të ndërtesës në vitet ’30, kur ajo po ndërtohej.

Godina e Bankës297 së Shqipërisë i përket stilit arkitektonik të "Racionalizmit"

(Fig. 75), rrymë e cila lulëzoi në gjysmën e parë të shekullit XX në Europë. Ky stil

shquhet për volumet e mëdha dhe linjat e forta në fasada. Kryesisht ai është aplikuar në

ndërtimet shtetërore me karakter zyrtar, me qëllim që të shprehte forcën e qeverive të asaj

kohe dhe është përdorur në shumë vende të Europës Perëndimore. Në këtë këndvështrim

292 Giusti Maria Adriana, Albania: architettura e citta’, 1925-1943, Maschietto Editore, 2006, fq. 107-108.293 La dua attivita’ e’ ininterrotta; opera in territorio Albanese nel corso di una decennale esperienzaromana, dove progetta interventi di ampio respire architettonico e urbanistico, come la piazza AugustoImperatore (1937-1940), in attuazione del piano regolatore del 1931. Una quinta scenograficasull’Augusteo, deterninata da edifice porticati con gigantesche colonne tuscaniche di travertine e aperturetrionfali che collegano tra loro gli spazi urbani.294 A. Cederna, L’isolamento dell’Augusto, da Mussolini urbanista, in I. Insolera, Roma fascista nellefotografie dell’Istituto Luce, Ed. Riuniti, Roma 2002, p. 165.295 Giusti Maria Adriana, Albania: architettura e citta’, 1925-1943, Maschietto Editore, 2006, f. 108.296 Kaloci Dashnor 2007, Si u ndërtua godina e Bankës Kombëtare në vitin 1937; artikull i publikuar nëgazetën “Shqip”, 20 maj 2007.297 S.V.E.A., Relazione sul Bilancio al 31 dicembre 1926 presentata all’Assemblea Generale degli Azionistidel 27 Aprile 1927; la tav. XVII raffigura il progetto della “Nuova sede in costruzione”.

141

edhe godina e Bankës së Shqipërisë bën pjesë në ndërtimet më të spikatura të asaj kohe

në llojin e vet, rrymës Racionaliste.

Në projekt-idenë e saj, godina është konceptuar me planimetri shumëkëndëshe

dhe e ndarë nga ana funksionale në dy pjesë, në korpusin kryesor që do të kryente

funksionin përfaqësues të bankës dhe në pjesën operative të saj. Kjo e fundit do të

ndërtohej në të dy krahët anësorë të prapëm të korpusit kryesor. Kjo pjesë do të ndërtohej

në vitet 40-të, por për arsye të Luftës së Dytë Botërore nuk u realizua ndërtimi i saj.

Korpusi kryesor i saj është i ndërtuar në formën e një harku, i detyruar nga pozicioni i saj

në sheshin kryesor të qytetit. Hyrja e saj kryesore është realizuar nga një portal

madhështor që përfshin të gjithë lartësinë e fasadës dhe i mbështetur në kolona të forta si

dhe e zbukuruar me relievë muralë në argjil të pjekur në ngjyrën karakteristike të saj që

në kompleks i jep një paraqitje shumë dinjitoze godinës. Krahas godinës së bankës me të

dy pjesët e saj kompleksi ishte parashikuar të plotësohej edhe me pallatin e banimit për

punonjësit e bankës. Edhe ky objekt kishte një stil arkitektonik të njëjtë me bankën dhe

ishte parashikuar të ndërtohej afër bankës, përbri godinës së Parlamentit Shqiptar të

viteve 30-të (sot Teatri i Kukullave).Vlerat arkitektonike të kësaj ndërtese janë të një

rëndësie të veçantë në aspektin kulturor, si një përfaqësuese e spikatur e rrymës së

“racionalizmit”, e cila përveç kësaj ndërtese ka edhe përfaqësuese të tjera në Shqipëri.

Solide dhe e rëndë në pamjen e parë, godina rrethohet nga një ngrohtësi origjinale, e cila

buron nga ngjyra e kuqërremtë e fasadës dhe forma e zbutur e gjysmërrethit.

Hyrja e saj kryesore me kolonat gjigande (Fig. 76) tepër të larta gjen një harmoni

të plotë me qeramikën me të cilën është dekoruar. Shkrirja e përkryer e materialit dhe

ngjyrës që është përdorur aty, e veshin këtë godinë me një karakter monumental.

Madhështia, elementet artistike të saj, fasada e veshur me terrakotë, basorelievet në

fasadën kryesore dhe në veçanti mozaiku në hollin kryesor të ndërtesës i japin një rëndësi

të jashtëzakonshme kësaj vepre. Në relievet e ulëta të hyrjes kryesore të godinës së

bankës janë gdhendur figura të çmuara, vepra të skulptorit të famshëm italian Alfredo

Biagini298, të cilat simbolizojnë burimet e jetës e të pasurisë së kombit. Ato thyejnë

lartësinë e mureve dhe figurat e gdhendura aty përshtaten me ato të sallës së brendshme

të publikut, të cilat janë vepër e piktorit italian Giulio Roso. Elementet arkitektonikë të

fasadave dhe të interierëve, si elementë të dritareve, dyerve dhe dekoracioneve në vetvete

të thjeshta, por në linjën e përgjithshme të ndërtesës, qëndrojnë në unitet të plotë.

Për më shumë se 70 vjet kjo ndërtesë ka strehuar brenda saj shumë prej

institucioneve më të rëndësishme financiare të vendit, si Banka e Shtetit, Ministria e

298 Nel 1926 collabora con Marcello Piacentini al rinnovamento del Teatro Argentina, realizzando glistucchi del foyer, del palco reale, dei sovrapporta; realizza la Via Crucis in bronzo per la Chiesa di CristoRe (1922-34), ancora di Piacentini e per la basilica di sant’Eugenio (1943-1950, con Enrico Galeazzi,Mario Redini); Opere di Alfredo Biagini (catalogo della mostra), Roma 1954.

142

Financave apo dhe si filial i B.K.T.-së për qytetin e Tiranës. Ajo godinë, e cila u

projektua në mesin e viteve ’30, me kërkesën e vetë Mbretit Zog, nga arkitekti i famshëm

italian, Vittorio Ballio Morpurgo (Fig. 77), konsiderohet si një ndër projektet më të

rëndësishme në të gjithë karrierën e këtij arkitekti të madh italian299. Banka shquhet si

ndërtesa me planvendosje urbanistike më të spikatur në të gjithë aksin e bulevardit

“Dëshmorët e Kombit” dhe “Zogu i Parë”. Nga zgjidhja e përmasave të ndërtesës tipike

për qytetet horizontale evropiane, nga përshtatja me akset rrugore, nga vendosja e

ambienteve të punës rreth një oborri të brendshëm dhe vështrimi drejt sheshit

“Skënderbej”, banka mbetet ende si një vepër arti. Kjo ndërtesë përbën një vlerë për

urbanistikën dhe arkitekturën e qytetit të Tiranës.

Projekti fillestar për ndërtimin e kësaj godine daton që në vitet 1925- 1927300.

Zbatimi i këtij projekti iu besua arkitektit Guido Fiorini (Fig. 78) nga SVEA301, por ai

nuk mundi të realizohej. Pra në këto vite, shfaqet për herë të parë ideja e një banke

qëndrore për shtetin Shqiptar. Imazhi duhet të reflektojë fuqinë e në rastin konkret banka

mendohej të pozicionohej në krah të Bashkisë, pra në lokusin e fuqisë. Një ndërtim masiv

propozohet nga Fiorini me një kupolë lindore që superimpozohet mbi ndërtesën klasike

me hyrje dhe harqe të dekoruar ndryshe, që nga fasada e deri tek kupola. Friza dekorative

tek projekti i Fiorinit të sjell në mendje artin-nouveau. Projekti i Fiorinit mendohej të

ndërtohej aty ku sot ndodhet 15-katëshi, vend ku në atë kohë ishte bosh. Ky projekt i parë

i bankës ishte pak tradicional dhe klasik. Paraqiste një stilistikë shumë interesante dhe

aspak të ngjashme me ndërtesën ekzistuese. Projekti i Fiorinit mbeti në arkivë dhe nuk u

realizua. Qyteti ndryshoi në bazë të ndryshimeve të arkitektëve italianë. Në vitet 1929-

1930 aksi fillon të rregullojë qytetin dhe rrugët e lidhura me të. Eklektika fillon të venitet

dhe arkitektura shkon drejt neo-klasikes.

Më vonë, arkitekti Vittorio Ballio Morpurgo302 hartoi një projekt të dytë të

godinës, por edhe ky nuk u realizua.

Morpurgo u ftua nga guvernatori i bankës për të bërë një projekt të ri. Banka më

në fund e bleu terrenin ku ndodhet sot banka qëndrore, në krah të sheshit Skënderbej.

Tërheqja e vendndodhjes së bankës do të jetë një nga elementët që i jep mundësinë

Morpurgos të bëjë propozimin e tij ndryshe nga eklekticizmi i sheshit. Hapësira u ble nga

Ministria e Financave dhe formohej nga 3 parcela: terren të vjetër, të ri dhe të kontestuar

299 M. Piacentini, Architettura d’oggi (1930), rist. A cura di M. Pisani, Libria, Melfi 1994, pp. 57-58.300 Shehu Tomorr 2007, Banka e Shqipërisë Tiranë. Arkitektët dhe artistët që ndërtuan godinën efamshme; artikull i publikuar në gazetën “Sot”, të datës 26 maj 2007.301 Dekret Ligjë, 15 mars 1925, firmato dal Ministro delle finanze albanese Mufid Libohova e dalpresidente della Repubblica A. Zogu, presente Mario Albarti, Ministro plenipotenziario e “GrandUfficiale”, in I. Fishta, E. Uruci, Historia e Bankës Qendrore në Shqipëri, Banka e Shqipërisë, Tirana 2003,p, 21. Il relativo Statuto, stampato in lingua italiana e albanese, stabiliva al punto 2, la sede della DirezioneCentrale nella capitale albanese e quella del Consiglio, col Comitato di Ammnistrazione, a Roma, ibidem,p. 36.302 Godina e Bankës së Shqipërisë. Broshurë. Tiranë 2003.

143

për çështje pronësie. Sidoqoftë në një mënyrë apo një tjetër terreni u bë i bankës.

Morpurgo pra në njëfarë mënyre është i izoluar në terrenin e tij qoftë nga orientalizmi e

qoftë nga eklekticizmi i sheshit.

Projekti i parë është një projekt klasik, me kolona në lartësinë e 2 kateve. Një holl

kryesor me portik dhe qendra e ndërtesës ku ndodhet salla kryesore e publikut krijon një

simetri që thyhet nga dy krahët e ndërtesës. Objekti neglizhonte disi rrugën e Kavajës, i

kthente shpinën dhe ishte aksi mbase i dytë më i rëndësishëm në Tiranë. Një variant tjetër

fasade i kësaj ndërtese është i njohur gjithashtu. Vertikaliteti theksohet nga Morpurgo dhe

më pas evidentohet ky vertikalitet me elementët dekorativë. Një ide e ngjashme gjendet

tek Palazzo del Littorio në Romë, projektuar nga Morpurgo. Basorelievët rreth e rrotull

dritareve shkrijnë pak modernizmin kuadrat të dritareve duke i zbutur me basorelieve.

Shohim dhe ngjashmëritë e Morpurgos: Bankën e Durrësit (Fig. 79) dhe të Korçës (Fig.

80), të cilat janë binjakëzim si dhe në ndërtesa të tjera të Morpurgos. Të dyja janë

ndërtesa që bashkojnë dy akse lëvizjeje dhe i trajtojnë si të barabarta nëpërmjet një

simetrie interesante.

Morpurgo pra do ta vendosë objektin në një pozicion të mirë dhe të balancuar në

materien urbane. Hoteli i Oficerëve, më pas Lidhja e Shkrimtarëve ish Ministria e

Kulturës do shihej në dalje të qytetit. Projekti që më pas gjeti edhe zbatim është ai i vitit

1936, në të u bënë disa ndryshime nga Morpurgo. Ky projekt i dytë i Morpurgos303 ishte

një projekt i ri që balanconte dy arteriet, sheshin e bulevardit dhe rrugën e kavajës. Në

variantin përfundimtar, ndërtesa përbëhet nga holli kryesor i harkut, i cili kryen

funksionin prezantues të Bankës dhe nga pjesa operative e saj. Vendosja është fare e

thjeshtë me një korridor qëndror mespërmes dy krahëve duke vendosur zyrat në të dy

anët e korridorit. Dy fasadat ndjekin formën e parcelave në krijimin e simetrisë. Në

bashkimin e dy krahëve krijohet një sallë qëndrore madhështore për publikun. Krahët

planimetrikë orientohen drejt kësaj salle qëndrore. Ecja drejt qendrës përfundon në një

sallë qëndrore. Ishin projektuar dy kate, me lartësi 6 metra kati i parë dhe 4 metra i dyti.

Kati i poshtëm tregon soliditetin e bankës, në qendër të sallës qëndrore, poshtë saj,

gjendet edhe thesari i bankës. Në katin e fundit do të banonte drejtori i bankës.

Qendra e objektit është gati-gati një panteon. Këndi shfrytëzohet si një shkrirje e

fasadave në këndin që simbolikisht është edhe hyrja qëndrore e objektit304. Tre çarje

ballore dhe dy anësore, një hierarki midis qëndrores dhe anësores dhe pas dy anësoreve

fasada vazhdon natyrshëm me çarjet e dritareve. Hyrja kryesore është ajo që thërret dhe

tërheq. Hyrjet anësore humbin dukshmërinë përballë simbolikës së hyrjes qëndrore. Ky

projekt u rishikua prej tij nga viti 1941 deri në vitin 1943, duke i bërë një shtesë anësore

dhe një shtesë kati, por këto shtesa nuk u ndërtuan, për shkak të Luftës së Dytë Botërore.

303 AQTN, B.N.A. Tirana, spaccato assometrico, arch. V. Ballio, febbraio 1941- XIX (matita e carboncino);Idem, veduta d’angolo dalla piazza, Idem, prospetto principale (in alto a sinistra: 6 settembre 1940, visto il4 febbraio 1941).304 Shehu Tomorr 2007, Banka e Shqipërisë Tiranë. Arkitektët dhe artistët që ndërtuan godinën e famshme;artikull i publikuar në gazetën “Sot”, të datës 26 maj 2007.

144

Kati i ri që do të krijohej do t`i jepte një horizontalitet të theksuar ndërtesës. Aktualisht

kjo ndërtesë është bërë pjesë e disa ndërhyrjeve të ndryshme, duke u bazuar gjithmonë në

projektin origjinal të arkitektit italian Morpurgo. Mario Petreschi është arkitekti që është

kujdesur për shtesën dhe rikonstruksionin e bankës, në këtë ndërhyrje të fundit.

Në ditët e sotme, godina përbëhet nga korpusi qëndror në formë harku dhe nga dy

shtesa të vogla që janë ndërtuar ndër vite, për shkak të rritjes së numrit të punonjësve të

bankës. Të dyja këto shtesa zënë pjesën më të madhe të sipërfaqes, rreth 2.150 m2,

ndërkohë që e gjithë godina e Bankës ka një sipërfaqe rreth 3.000 m2. Një gjë që të lë një

mbresë të veçantë është plan-vendosja me formë të lirë dhe harkore.

Morpurgo propozon ndryshueshmëri të ngjyrës së tullave duke luajtur me nuancat

e të kuqërremtës për të evituar bashkë me ndryshimin e teksturës edhe monotoninë

vizuale. Kjo lojë vihet re edhe tek dritaret e bankës me tërheqjen dhe reçesionin e tyre

brenda bankës. Përgjatë murit të pasëm vihet re i njëjti fenomen në ndryshimin e

teksturës së tullës duke i dhënë objektit monokrom gjallëri. Si truk arkitektonik arkitekti

përdor reçesionin e kornizave të dritares për të maskuar kangjellat dhe ndriçuesit,

kangjella të vizatuara nga vetë Morpurgo. Njëkohësisht ai dizenjon dhe portat e dyert e

jashtme e të brendshme. Edhe ndriçuesit përbëjnë një element dekorativ shumë të

veçantë.

Morpurgo e thyen racionalitetin e largësisë me formalitetin viziv e monokromatik,

hyrja nga afër është tërësisht monokrome, me një seri dekorimesh. Kjo pjesë që i takon

publikut bëhet interesante nëpërmjet basorelieveve dhe sfondit me teksturë

monokromatike të fasadës së hyrjes. Imazhet dekorative sjellin jetën e përditshme të

shqiptarëve dhe na bëjnë të ndihemi të rëndësishëm në hyrje. Arkitektura masive nuk na

dominon, por na bën të ndihemi pjesë e hapësirës publike. Na rikujton se banka është e

shqiptarëve. Skenat janë nga më të ndryshmet me baza nga skulptura klasike me motive

peshkimi e blegtorie.

Dinamizmi që i ndjek këto fragmente skenash pune, pra aktiviteti që krijon pasuri.

Vetëm në pikën kryesore, atë që vendoset në aksin simetrik mbi derë, puna ka

përfunduar. Për herë të parë ka një figurë fëmije me një siguri statike dhe të qetë që

përmbledh nëntë skenat mbi portën kryesore të hyrjes. Porta e hyrjes është mermer i

gdhëndur e i lëmuar, mbi këtë pasuri e stabilitet qëndron skena e qetësisë mbi fasadë. Në

momentin që pragu kapërcehet, arkitektura dhe interieri është luksoz dhe i shtrenjtë.

Një portë e lartë 6 metra me mermer të gjelbër kombinuar me një mozaik në

dysheme dhe një mozaik të të gjithë rotondës dhe sallës kryesore.

Purizmi i Giulio Rosit përmblidhet në mozaikun e dyshemesë. I gjithë mozaiku

është me kënde, guri qëndror është rreth. Mozaiku rreth e përqark pasqyron përsëri

gjuhën puriste e të sheshtë të sipërfaqeve përsëri me skena pune (Fig. 81). Kryesisht

përsëri skena të aktivitetit kapital krijues e financiar të jetës. Një seri kuajsh ndodhen në

fund të rotondës, në aksin simetrik në anën fundore (Fig. 82). Disa male dhe kuaj në

vrapim simbol përsëri i gjeografisë shqiptare. Rotonda është e lartë 8 metra dhe mbulohet

145

nga një mbulesë e kurbëzuar, një sfond hyjnor e reflektim i vazhdueshmërisë së hapësirës

që krjon ndriçimin anësor të fshehur në tavan që i jep kupolës ndriçim të dukshëm

natyror dhe deri diku hyjnor. Dritaret e katit të dytë lejojnë ndriçimin natyror të rotondës

si edhe të të gjitha mobiljeve e planeve të punës së katit të dytë.

Hyrjet vestibulare pas hyrjes kryesore ngjajnë vizualisht me hyrjen kryesore të

jashtme. Muret anësore të vestibulave të brendshme mbeten tullë ndërkohë që fasada e

derës është përsëri mermer. Ndriçimi natyral dhe i menduar në ngjitjen për në katin e

dytë. Hapat e shkallëve kanë nga 3 tulla secila dhe çdo shkallë është e lidhur në mënyrë të

drejtë për drejtë me tullat e murit. Reçesionin tek dritaret e jashtme e shohim edhe tek

dyert e brendshme.

Në artikujt e shumtë të gazetave të kohës të vitit 1938, që përcollën ceremoninë e

inaugurimit të Bankës Kombëtare të Shqipërisë, një vend të veçantë zinin edhe ato artikuj

ku bëhej fjalë për projektuesit, specialistët dhe piktorët e skulptorët italianë që u

angazhuan në ndërtimin e dekorimin e saj. Lidhur me këtë, në gazetën "Gazeta e Korçës"

të asaj kohe, ndërmjet të tjerash shkruhej: "Ndërtesa e Bankës Kombëtare që u ngrit në

qendër të Tiranës në tetorin e vitit 1938, sintetizonte gjithë programin e institutit

paraardhës, i cili që prej dhjetë vjetësh po ndiqte zhvillimin ekonomik të Shqipërisë”.

Ajo ndërtesë, që është projektuar dhe ndërtuar me një arkitekturë tepër moderne e

bashkëkohore në të gjithë tërësinë e saj, qëndron edhe sot në një harmoni të plotë me të

gjithë ansamblin e ndërtesave të tjera përreth, të projektuara gjithashtu nga arkitektët

italianë më në zë të asaj kohe. Në atë periudhë kohore, por edhe më pas, pa asnjë dyshim,

ajo vlerësohej si një nga godinat më të mira të ndërtuara në Tiranë, nga arkitekti italian,

Vittorio Ballio Morpurgo, i cili, që në fillimin e punës së tij, pati deklaruar kështu si më

poshtë:

"Kam dëshirë dhe do t‘i bëj të gjitha përpjekjet e mia që ta pajisim kryeqytetin

shqiptar me një godinë moderne të Institutit, (deri në atë kohë Banka Kombëtare quhej

Institut), të denjë jo vetëm për qëllimin që përfaqëson, por edhe për funksionin e saj më të

rëndësishëm bankar. Fasada305 e Bankës së Shqipërisë dallon për arkitekturën e spikatur.

Në të gjitha këndvështrimet, ajo shquhet për harmoninë dhe ritmin e saj, për

gjetjen e përmasave racionale të dyerve, të dritareve, të lozhave, të portikut madhështor;

për kombinimin e ngjyrave dhe unitetin në materialet veshëse të fasadës si tulla qeramike,

guri, veshje mermeri; për kornizimin e pastër të linjave të tarracës, të parapeteve të

ballkoneve dhe kornizimin e dritareve, për veshjen e kolonave të bardha që bëjnë një

kontrast të veçantë me tullën e ngrohtë. Qeramika me të cilën është dekoruar fasada dhe

shkrirja e ngjyrës së materialeve të përdorura, i japin ndërtesës një hije monumentale dhe

një karakter origjinal, të ndryshëm nga atmosfera e përgjithshme e qendrës së Tiranës.

Hyrja e saj kryesore me kolonatë gjigante tepër të larta gjejnë një harmoni të plotë me

305 Shtrepi Niko 2003, Godina e selisë së Bankës së Shqipërisë, Tiranë; artikull i publikuar në “BuletininEkonomik” qershor 2004, të Bankës së Shqipërisë.

146

qeramikën, me të cilën është dekoruar, si dhe me një shkrirje perfekte të materialit e

ngjyrës që është përdorur aty, ato i japin një karakter monumental asaj ndërtese. Të gjitha

këto, së bashku me muret e shtruara dhe të lëmuara të fasadës, bashkohen në një gjysmë

rrethi, si për të mbajtur e për t‘i dhënë vend hyrjes madhështore, duke ruajtur katet në një

simetri me kornizën. Sipas arkitektëve dhe specialistëve të ndryshëm të ndërtesave të tilla

monumentale, kjo zgjidhje e përdorur aty, vlerësohej si një koncept tepër i guximshëm i

projektuesit të saj, që gjen realizim në dimensione dhe materie. Një i tillë karakter

monumentaliteti theksohet edhe më tej prej riveshjes së krejt hyrjes kryesore, ku

ndërthurja e qeramikës me reliev të ulët, të kujton punën me aq durim të egjiptianëve të

lashtë, të cilët ushtronin me mjeshtëri të madhe, artin e mozaikëve monumentalë. Në

relievet e ulëta të hyrjes kryesore të godinës së bankës, janë gdhendur figura të çmuara

(Fig. 83), vepra të skulptorit të famshëm italian, Alfredo Biagini, të cilat simbolizojnë

burimet e jetës e të pasurisë së Kombit. Ato thyejnë lartësinë e mureve (Fig. 84) dhe

figurat e gdhendura aty përshtaten me ato të sallës së brendshme të publikut. Veshja dhe

dekorimi i atyre mureve me atë lloj teknike, është bërë sipas artit antik venecian (Fig. 85)

(Fig. 86), i cili duket se është rilindur përsëri edhe më i gjallë. Shtresa me mermer e

qeramikë, riveshjet prej guri, dyert prej druri arre, janë ripunimet e brendshme të teknikës

më të fundit, që i japin asaj një karakter thjeshtësie të dekoruar. Të gjitha të stilit modern,

e të atij funksioni për të cilin është destinuar ndërtesa.

Në shkrimin e gazetës "Gazeta e Korçës", të 31 tetorit të vitit 1938, kohë në të

cilën u bë dhe inaugurimi i godinës së Bankës Kombëtare të Shqipërisë, midis të tjerave

bëhet edhe një përshkrim i të gjitha dekoracioneve që u përdorën për zbukurimin e

ambienteve të godinës, si dhe anëve funksionale të saj. Lidhur me këtë, aty thuhet: "Të

grumbulluarit e shërbimeve në një zyrë të vetme në formë gjysmë rrethi në sy të sallonit

të publikut, me tryeza e telefona të ndara, e postë pneumatike, të japin idenë e organizimit

modern të saj. Së jashtmi, riveshja me qeramikë, e cila është ndërprerë me vija të holla

horizontale prej guri të parmakëve të kornizës, me hekurat e mbylljes, muri i lartë

rrethues që mbyll e rikuadron të dyja pjesët e ndërtesës, plotësojnë së bashku stilin e

godinës, një stil modern, racional, thjeshtësisht të arkitekturës klasike italiane. Të

afirmuara me një karakter krejt origjinal në atmosferën artistike që ka ditur të krijojë

regjimi në fuqi i shtetit italian.

Ajo ndërtesë e cila u bë e mundur të ndërtohej nga dëshira e mirë e Kryetarit të

Institutit, Z. Mosconi dhe i vënë në veprim me vullnetin e Këshillit Administrativ, u

përfundua në një kohë fare të shkurtër. Pasi pati mjaft vonesa e pengesa që erdhën si

rezultat i prokurimeve e tenderave të ndryshme që u desh të bëheshin për materialet e

përdoruara në ndërtimin e asaj godine. Ndërtimi i saj u bë në bazë të adjudikatës me

konkurs, në të cilën morën pjesë shumë firma të rëndësishme dhe tepër serioze. Ajo iu

dha sipërmarrjes "Staccioli & Fortuzi" në tetorin e vitit 1936. Por për ndërtimin e saj u bë

e mundur vetëm në shkurtin e vitit 1937. Kjo gjë erdhi, pasi për projektimin e betonit të

përdorur në armaturat e kubesë së sallonit të publikut, iu shtuan edhe ato të kujdesive

147

sizmike në një kohë të dytë, problem ky që u zgjidh në mënyrë të shkëlqyer prej

konstruktorit të sipërmarrjes. Ekzekutimi perfekt i projektit u bë i mundur në sajë të

punës me përgjegjësi të lartë të kryer prej një sërë teknikësh e mjeshtërish të zgjedhur

prej sipërmarrësve, me bashkëpunimin e inxhinierit italian, Cipriani, (efektiv i stafit të

Drejtorisë së Institutit Bankar). Ndërsa personeli që u morr me zbatimin e punimeve,

pothuaj ishte i gjithi shqiptar. Vetëm një pjesë e vogël specialistësh ishin italianë, të cilët

bashkëpunuan në mënyrë vëllazërore me punëtorët dhe specialistët shqiptarë.

Për materialet e përdorura në ndërtimin e godinës, u komentua gjithashtu në

shtypin shqiptar të vitit 1938, midis të tjerash thuhej: "Materialet e përdorura në

ndërtimin e godinës së bankës, pothuajse ishin të gjitha nga burimet e vendit. Aty u

përdor një punim mekanik i gurit, instalimi i së cilës u vlerësua se mund të përbënte

bazën e një aktiviteti të ri industrial në Shqipërinë e asaj kohe. Soletat dhe tullat u sollën

nga njëra prej fabrikave, që vetë sipërmarrja kishte ndërtuar në Tiranë asokohe. Ndërsa

lënda e posaçme e qeramikës për riveshjen e dyshemenë, u soll nga Italia. Po kështu,

edhe ndërtimet prej druri u kryen në vend prej firmës sipërmarrëse e prej firmës "Bega",

ndërsa ato prej hekuri u realizuan nga firmat "Tamburlini & Monai" me qendër në Vlorë.

Kurse instalimet e ngrohjes, ato hidrike, hidrosanitare dhe elektrike, u kryen nga firma

S.T.I.S.E. e Tiranës. E gjithë ndërtesa ka një volum prej 22000 m³, me një sipërfaqe të

mbuluar prej 15000 m². Strukturat e betonit të armaturave kanë marrë afro 15000 kv

çimento, me 2000 kv hekur. Ndërsa për muraturën e shtrojet (dekoracionet e fasadës),

janë vënë në punë afërsisht 400000 tulla. Riveshja në mermer ka zënë një sipërfaqe prej

1000 m² ndërsa mozaikët venecianë prej xhami zënë afro 500 m². Me ngritjen e kësaj

ndërtese, firma sipërmarrëse italo-shqiptare "Staccioli & Fortuzi", dha një provë të re në

mundësinë e saj teknike për realizimin e të tilla projekteve tepër ambicioze në Shqipërinë

e asaj kohe.

Arkitekti italian Vittorio Ballio Morpurgo, gjeti me firmën sipërmarrëse një

bashkëpunim tejet perfekt. Vepra e projektuesit italian është plotësuar më së miri në bazë

të të gjitha kërkesave nga ana e ndërtuesve të saj. Po kështu, shumë ide të guximshme nga

ana konceptuale, si p.sh. salla e publikut dhe dyert e mëdha, gjetën zbatim praktik në

mjetet e firmës sipërmarrëse, e cila diti të zgjedhë pengesat e dyfishta të anës projektuese

e zbatuese të saj. Si përfundim, ndërtesa ka dalë perfekte jo vetëm në tërësinë e saj

statike, por edhe në punimet më të imta që u përdorën aty. Ajo godinë qëndrore e Bankës

Kombëtare të Shqipërisë dëshmoi se edhe në Tiranën e atyre viteve, kishte firma serioze,

të cilat ishin të gatshme të merrnin përsipër çdo lloj ndërtimi.

Në Arkivin Qendror të Shtetit në Tiranë, ekziston një korrespodencë e gjatë prej

dhjetëra letrash, ndërmjet njërit prej drejtuesve italianë të Bankës Kombëtare të

Shqipërisë në fillimin e viteve ‘40 dhe projektuesit të saj, arkitektit Morpurgo, i cili

asokohe ndodhej në Itali. Në letrat e shumta që drejtuesi italian i Bankës së Shtetit

Shqiptar të asaj kohe i dërgonte arkitektit Vittorio Ballio Morpurgo, i kërkonte atij që ta

lejonte për zhvendosjen e një shandani disa centimetra më tej, pasi nuk e duronte dot

148

dritën e saj. Këtë gjë, pra zhvendosjen e shandanit, drejtuesi i bankës nuk mund ta bënte

pa lejen e projektuesit të saj, pasi nuk e lejonin ligjet në fuqi të asaj kohe.

Ndërhyrja në projekt, ishte vetëm kompetencë e projektuesit të godinës dhe vetëm

me lejen me shkrim të tij mund të bëhej ajo gjë. Por edhe pse korrespodenca në mes tyre

zgjati për gati dy vjet me radhë, ku drejtuesi i bankës i lutej dhe i argumentonte se përse

duhej zhvendosur shandani, arkitekti Morpurgo, nuk ia dha kurrë lejen. Dhe kështu ai

shandan mbeti atje ku ishte projektuar dhe të paktën deri në fundin e vitit 1944, tek ajo

godinë nuk u lejua dhe nuk u prek asgjë nga projekti fillestar i saj.

E le të rikthehemi përsëri në dokumentat arkivorë dhe shkrimet e ndryshme të

botuara në disa prej gazetave më në zë të periudhës së monarkisë së Zogut; me datën 30

tetor të vitit 1938, në Tiranë, u zhvillua një ceremoni madhështore për inaugurimin e

godinës së Bankës Kombëtare të Shqipërisë, punimet e së cilës kishin filluar të hidhnin

shtat në qendër të kryeqytetit shqiptar, që në muajin shkurt të vitit 1937. Ajo ngjarje gjeti

një pasqyrim të gjerë në organe të ndryshme të shtypit të asaj kohe, të cilat përcollën me

hollësi jo vetëm aktivitetet që u zhvilluan me rastin e inaugurimit të godinës së bankës,

por edhe periudhën e kohës që u desh për ndërtimin e saj. Në organin informativ "Gazeta

e Korçës", në numrin e saj të datës 31 tetor 1938, në mes të tjerash, në kryeartikullin e

saj, me gërma të mëdha shkruante: "Në prani të një shumice të madhe të ftuarish, u bë dje

një drekë inaugurimi e Bankës Kombëtare në Tiranë. Në ora 11:00 paradite, arriti në

pallatin e ri të bankës, njëra nga motrat e Mbretit Zog, Princesha Sanije, e cila u prit që në

hyrje të godinës së bankës, nga personalitete të larta italiane, që kishin ardhur për të

marrë pjesë në këtë ceremoni, si dhe nga personeli i lartë i bankës. Nga ana e zyrtarëve të

lartë të shtetit shqiptar, kishin ardhur ministrat e qeverisë: Ekrem Libohova, Faik Shatku

dhe Rrok Gera, si dhe një numër i madh nëpunësish të tjerë të lartë.

Në sallat madhështore të godinës së re të bankës, ishin shtruar bankete për të

pranishmit e shumtë, të cilët si fillim patën rastin të dëgjonin fjalën përshëndetëse të

mbajtur nga senatori dhe njëkohësisht Kryetari (Guvernatori) i Bankës Kombëtare të

Shqipërisë, Z. Mosconi. Fjala e të cilit u pasua nga Ministri i Ekonomisë Kombëtare, Z.

Rrok Gera. Të gjithë personalitet, shqiptare dhe italiane që morën fjalën me atë rast,

theksuan shkurtimisht domosdoshmërinë e ngritjes së asaj banke, duke e lidhur atë me

zhvillimin e dukshëm ekonomik që kishte marrë Shqipëria e asaj kohe nën Mbretërinë e

Monarkisë së Zogut. Ata nuk harruan të përshëndesnin edhe kontributin e madh të vetë

bankës, e cila kishte fituar besimin e mirënjohjen e të gjithë popullit dhe në veçanti të

tregtarëve shqiptarë. Personalitetet që morën fjalën në atë ceremoni, theksuan se krijimi i

Bankës Kombëtare në vitet e Monarkisë së Zogut, i dha fund një mungesë krediti, duke i

hapur rrugë tregtisë shqiptare në hapësira të reja zhvillimi e forcimi. Deri në atë kohë,

Instituti i Bankës Kombëtare, kishte dhënë ndihmesën e saj të pakursyer për tregtarët e

biznesmenët shqiptarë, në mënyrë që ata të përballonin nevojat e tyre të ngutshme të

pagesave. Me ato ndihma e lehtësira të krijuara nga ai institut financiar, u bë e mundur që

tregtia dhe biznesi shqiptar të zhvillohej e forcohej në një kohë shumë të shkurtër. Pasi

149

deri në atë kohë, që nuk ishte krijuar ai institut, tregtia dhe në përgjithësi marrëdhëniet

ekonomike e veprimet financiare pengoheshin shumë nga kamata e rëndë e mënyra

primitive. Si rezultat i kësaj gjëndjeje, jeta ekonomike e vendit ishte në duart e

fajdexhinjve, gjë e cila kishte bërë që struktura ekonomike të mbetej në përmbajtjen e saj

mesjetare. Ceremonitë solemne të inaugurimit të Bankës Kombëtare306 të Shqipërisë, u

mbyllën në mbrëmjen e asaj dite, kur Ministri i Punëve të Jashtme të Shqipërisë, Z.

Ekrem Libohova, dha një darkë për nder të zotit Mosconi (Guvernatori i bankës) dhe

zonjës së tij. Darkë, e cila kaloi në një atmosferë tepër të përzemërt dhe miqësore.

Në ditët tona, domosdoshmëria e rikonstruksionit dhe restaurimit të ndërtesës

lindi si realizim i kërkesës kryesore për rritjen e ambienteve në ndihmë të aktiviteteve të

Bankës së Shqipërisë, e cila mbështetej dhe në një parim tjetër, atë të kthimit në

origjinalitet të ndërtesës ekzistuese. Për këtë arsye, u shfrytëzua ideja e Morpurgos: të

ndërtohej një shtesë në krahët jugorë dhe perëndimorë të oborrit, të një ndërtese ose të një

kompleksi të ri, lartësia e të cilit duhet të ishte sa ajo e ndërtesës ekzistuese. Kjo kërkesë

e Bankës së Shqipërisë, gjeti mbështetje dhe në planin rregullues të qendrës së qytetit të

Tiranës. Për më shumë se 70 vjet, ndërtesa e Bankës së Shqipërisë ka strehuar brenda saj

shumë prej institucioneve më të rëndësishme financiare të vendit, si Banka e Shtetit,

Ministria e Financave apo dhe si filial i Bankës Kombëtare Tregtare për qytetin e

Tiranës. Gjatë këtyre viteve deri në projektin e ri, për këtë ndërtesë nuk është ndërmarrë

ndonjë iniciativë për rikonstruksione të thjeshta ose të plota për ta rikthyer atë në

gjendjen fillestare. Ka patur tentativa për projekte rikonstruksioni, por nuk është mundur

të realizohen. Ndërkohë ka pasur mirëmbajtje të thjeshta, të cilat janë parë si

domosdoshmëri për të mos e lënë ndërtesën të degradohet, kjo derisa të niste realizimi i

projektit të plotë i ndërhyrjes së rikonstruksionit. Ndërkohë që Banka e Shqipërisë

zhvillohej me ritmin e kohës, godina ku ajo ushtronte aktivitetin për fat të keq vazhdonte

të ishte ajo e 70 viteve më parë. Një godinë me arkitekturë unike, me vendodhje të

përkryer, por që nga këndvështrimi i hapësirave të punës dhe funksionaliteteve kishte

mbetur mbrapa me kohën.

Në kuadër të strategjisë së saj të zhvillimit, aktiviteti i Bankës së Shqipërisë

zgjerohet dita-ditës dhe kualifikohet vazhdimisht. Si rrjedhim, ndërtesa nuk mund të

plotësonte edhe kërkesat më minimale: akomodimin në ambiente pune të punonjësve të

saj, për të mos thënë që për aktivitete të tjera të natyrës parësore, përfaqësuese dhe

ndihmëse, si salla mbledhjejesh, konferencash, bibliotekë, muze si dhe ambiente të tjera

të natyrës sociale as nuk mund të bëhej fjalë.

306 Geosat, Rilevimi i Bankës së Shqipërisë, 2006.

150

Pra, domosdoshmëria e rikonstruksionit dhe restaurimit të ndërtesës lindi si

realizim i kërkesës kryesore për rritjen e funksionalitetit të ambienteve në ndihmë të

aktiviteteve të Bankës së Shqipërisë, e cila mbështetej dhe në një parim tjetër, atë të

kthimit në origjinalitet të ndërtesës ekzistuese. Për këtë arsye, u shfrytëzua ideja e

Morpurgos: të ndërtohej një shtesë në krahët jugorë dhe perëndimorë të oborrit, të një

ndërtese ose të një kompleksi të ri, lartësia e të cilit duhet të ishte sa ajo e ndërtesës

ekzistuese. Kjo kërkesë e Bankës së Shqipërisë, gjeti mbështetje dhe në planin rregullues

të qendrës së qytetit të Tiranës. Banka e Shqipërisë vendosi me procedurë të veçantë

organizimin e një konkursi ndërkombëtar për përzgjedhjen e projekt-idesë më të mirë për

rikonstruksionin e ndërtesës qëndrore të saj. Duke patur parasysh rëndësinë që paraqiste

ky projekt, si dhe për të garantuar konkurrencën dhe pjesëmarrjen e subjekteve më

prestigjioze në këtë fushë, Banka e Shqipërisë publikoi njoftimin për zhvillimin e

konkursit ndërkombëtar për përzgjedhjen e projekt-idesë më të mirë në gazetën

prestigjioze "Financial Times" si dhe në shtypin vendas. Njoftimi iu komunikua

gjithashtu ambasadave të huaja, shoqatave profesionale, si dhe u botua në faqen zyrtare të

Bankës së Shqipërisë .

Pas këtyre publikimeve, shfaqën interes për të marrë pjesë në konkurs 27 studio

projektimi dhe projektues të huaj, nga të cilët 17 prej tyre paraqitën dokumentacionin

përkatës.

Konkursi u zhvillua në tre faza, ku në fazën e parë u verifikua kualifikimi ligjor i

dokumentacionit të detyrueshëm për paraqitje nga konkurrentët. Në fazën e dytë,

nëpërmjet një jurie ndërkombëtare me ekspertë të njohur, të huaj dhe vendas, u krye

vlerësimi teknik duke u ruajtur deri në këtë fazë fshehtësia e identitetit të 8 konkurrentëve

që kaluan fazën e kualifikimit ligjor. Në përfundim të vlerësimit, juria renditi në një listë

përmbledhëse projekt-idetë sipas numrit të pikëve të fituara nga çdo konkurrent dhe

vendosi për kualifikimin në fazën e tretë të 3 projekt-idetë, që fituan numrin më të lartë të

pikëve.

Projekti fitues, i cili tashmë ka përfunduar zbatimin edhe në praktikë, është

realizuar nga arkitekti italian Marco Petreschi. Arkitekt Petreschi, mban titullin profesor

dhe është Shef i Katedrës së Arkitekturës në Universitetin “La Sapienza” të Romës.

Arkitekt Petreschi, përveç krijimtarisë së tij arkitekturore, është edhe një njohës i thellë i

kulturës dhe traditës së arkitekturës italiane të epokës së racionalizmit, kur është realizuar

projekti i Morpurgos. Qëllimi primar i këtij projekti është rikthimi në gjendjen fillestare

(projekti origjinal) i ndërtesës. Çdo ndryshim, shtesë ose ndërhyrje e realizuar nga viti

1938 e deri më sot është eliminuar. Gjatë procesit të rikonstruksionit të ndërtesës,

elementët e ndryshëm arkitekturorë (dyer, dritare, rifinitura të ndryshme) janë rifreskuar,

me restaurime ose edhe me zëvendësime, të cilat i përkasin të njëjtin material, formë,

teknologji, etj. Respektimi i vlerave arkitektonike që paraqet kjo ndërtesë ka qenë kërkesa

151

kryesore e Bankës së Shqipërisë ndaj projektit fitues. Për rrjedhojë, elementët artistikë, si

basorelievet dhe mozaikët, janë restauruar nën mbikëqyrjen e specialistëve të Institutit të

Monumenteve të Kulturës në Tiranë dhe të specialistëve italianë. Metodikat, mënyrat e

restaurimit dhe teknologjitë që janë përdorur janë parashikuar në projektin përkatës, për

çdo element në veçanti.

Në këtë kuadër, është parashikuar që në këtë ndërtesë, Banka e Shqipërisë të ketë

muzeun e numizmatikës dhe të historisë së aktivitetit financiar dhe bankar të Shqipërisë.

Në këtë mënyrë, koleksioni i pasur i monedhave dhe kartëmonedhave të emetuara që nga

antikiteti e deri më tani është i hapur për publikun. Pas 77 vjetësh, në një datë të

përzgjedhur simbolikisht, më 30 tetor 2015, Banka e Shqipërisë organizoi Ceremoninë e

Inaugurimit të Ndërtesës së saj të Rikonstruktuar, e cila përkoi edhe me hapjen për herë të

parë të Muzeut të Bankës së Shqipërisë.307

307 https://www.bankofalbania.org/web/NJOFTIM_PER_SHTYP_7350_1.php?kc=0,5,0,0,0

152

5.6 Gjurmë të mbetura nga artefaktet italiane në Shqipëri

Gjatë kësaj periudhe suvatimi i jashtëm shërbeu si një mjet shumë i përshtatshëm

për trajtimin dekorativ të ndërtesave308. Ai gëzonte një varg përparësish, ishte më pak i

kushtueshëm dhe krijonte një shumëllojshmëri formash dhe motivesh me efekte të mira

dekorative. Duke i lënë gurit, si material më i fisëm, pjesët më të theksuara në trajtimin

arkitektonik të ndërtesave, suvaja e zëvendësoi atë në elementet e tjera, si korniza,

pilastra, qarkime dritaresh etj. Në këtë mënyrë suvatimi dekorativ u përhap gjerësisht

edhe në banesat e shtresave të gjera të popullsisë, për të cilat zbukurimi me gurë të

gdhendur ishte i paarritshëm ekonomikisht.

Përgjithësimi i ndërtimit me tulla e lehtësoi së tepërmi dhe krijoi një fushë të gjerë

të zbatimit të elementeve dekorative në suva. Elementet që do t’i nënshtroheshin

përpunimit dekorativ parapërgatiteshin që gjatë ndërtimit të muraturës. Mbi këtë

sipërfaqe bëhej mbushja me suva dhe pastaj, duke kaluar shabllonet mbi to, u jepej

elementeve forma e profile të shumëllojshme. Një përpunim i tillë mënjanonte varfërinë e

sipërfaqeve të zhveshura dhe rriste së tepërmi plastikën dekorative të fasadave. Gjatë

këtij përpunimi liheshin dhe plane të pastra, të cilat ndihmonin daljen në pah të

elementeve në reliev dhe e bënin më të efektshme lojën e dritë-hijes. Ashtu si dhe

ndërtimet e periudhave të mëparshme, janë të njëjtat elemente që i nënshtrohen

përkujdesjes dekorative, por tashmë në përputhje me teknikën dhe materialin e ri.

Në zbukurimin e dritareve, kornizave qarkuese, në vështrimin e parë të kujton

kornizimin me fashatura e korniza dërrase të dritareve të periudhave të mëparshme.

Motivi më i përdorshëm është krijimi i një kornize mjaft të dalë në formën e një

vetulloreje sipër hapësirës së dritares. Në të dy skajet dhe shpesh në mesin e kësaj kornize

dalin pilastra, të cilat nuk shkojnë deri në fund të dritares, por duken sikur luajnë rolin e

konsolave për mbajtjen e vetullores. Mënyra e përpunimit të këtyre elementeve është e

ndryshme: herë me kanelura, herë me kornizime të dyfishta, herë me profile të lakuara

etj. elementi i mesit shpesh merr vlera të pavarura, si motiv zbukurues i fushës mbi

dritare. Ndër format e tjera që u përdorën për zbukurimin e dritareve janë frontonet

trekëndëshe ose në formë harku, por të shpeshta janë dhe kornizimet e thjeshta të gjithë

perimetrit të dritares.

Elemente të tjera të fuqishme të përpunimit dekorativ ishin kornizat, e në mënyrë

të veçantë ato në çati. Materiali i ri i përdorur në ndërtim e bënte të panevojshme

nxjerrjen e strehëve të gjera mbrojtëse. Por ajo pjesë e dalë e muraturës, që shërben për të

theksuar përfundimin e katit dhe njëkohësisht strehën e nevojshme të çatisë, falë

karakterit linear dhe uniformitetit të saj, mund të punohet lehtësisht me profile nga më të

ndryshmet. Kështu krijohen variacione të panumërta formash, të papërsëritshme nga një

308 Pirro Thomo, Korça Urbanistika dhe Arkitektura. Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Tiranë, 2012, fq.316-321.

153

banesë në tjetrën. Si rregull korniza nën çati lidhej me pilastrat e dala të qosheve të

muraturës dhe ndonjëherë edhe në mes të fasadës duke krijuar kështu një konturim të

sipërfaqeve ku shpërndahen elementet arkitektonike dhe dekorative, dritaret, ballkonet

dhe relievet e ndryshme. Zakonisht pilastrat imitojnë kolonat, pra mbajnë bazën, trungun

dhe kapitelin. Kornizat e kapitelit ruajnë të njëjtën linjë dhe formë me ato të dritareve.

Shumë të përdorshme kanë qenë dhe pllakat dekorative në reliev. Vendosja më e

zakonshme e tyre ishte poshtë hapësirës së dritareve duke mbushur kështu sipërfaqen e

lirë dhe duke krijuar breza vertikalë, që thyejnë shtrirjen horizontale të fasadave.

Përgjithësisht në përpunimin dekorativ në suva mbizotërojnë linjat e drejta, por nuk

mungojnë dhe rastet, kur aplikohen dhe motive më të ndërlikuara, si lule, stilizime

gjethesh, imitime të dentikulave antike etj.

Elementet prej guri të gdhendur ishin përdorur edhe në periudhat e mëparshme, e

sidomos në periudhën pararendëse, kur ato përbënin elementet e rëndësishme të trajtimit

arkitektonik e dekorativ të ndërtesave. Por shtrirja e gjerë e përdorimit të tyre, shtimi i

elementeve të punuara në gur, si dhe mënyra e përdorimit të tyre, e pasuruan së tepërmi

trashëgiminë në këtë fushë dhe i dhanë tiparet e veta dalluese. Gurët më të përdorshëm

për realizimin e detajeve arkitektonike dhe dekorative ishin guri me ngjyrë gri ose të

zezë. Sipas formacionit shkëmbor, guri nxirrej në blloqe të mëdha, nga të cilat

përpunoheshin detajet me përmasa sa më të mëdha. Nga aty gdhendej trungu i kolonave

ose i pilastrave prej një elementi të vetëm. Sipërfaqet e detajeve prej guri zakonisht

përpunoheshin imët dhe konturoheshin nga një bordurë e lëmuar. Bashkimet ndërmjet

elementeve ose fugat ishin tepër të holla, gati të padukshme. Elementet prej guri të

gdhendur janë përdorur në ato vende ku kërkohej një theksim arkitektonik ose paraqitës

për ndërtesën. Ato kanë zënë vend në portikët, portat e banesës e të oborrit, rrethimet e

oborrit me kangjella hekuri etj., dhe më pak me elemente të tjera, si korniza dritaresh e

strehësh, konsola ballkoni dhe në interiere. Kapitelet ishin objekt i përkujdesjes më të

madhe dekorative, të cilat takohen në forma dhe me motive të shumëllojshme, me motive

bimore, me imitime ose me elemente të orderave antike, ose të thjeshta e me linja të

pastra, të ndërtuara për të krijuar sipërfaqen e nevojshme mbështetëse. Kolonat me

seksion rrethor ose poligonal janë tepër elegante dhe vijnë duke u holluar nga poshtë-lart.

Bazamentet janë zakonisht të thjeshta, me seksion katror. Vihet re se përpunimi i

kapiteleve është i thjeshtëzuar duke hequr dorë nga profilet e lakuara. Në interier

përdorimi i gurit ndeshet kryesisht në ndërtimin e oxhaqeve të dhomave të pritjes.

Oxhaqet zakonisht punoheshin me gurë shtufi. Këmbët kanë profil të lakuar, të

zbukuruara me motive gjethesh të stilizuara. Balli i oxhakut përmban gdhendje në reliev

me motive bimore dhe përfytirime qeniesh ose kafshësh mitologjike.

154

PËRFUNDIME

Në fizionominë e vet, arti totalitar nuk pret e as kërkon logjikë justifikuese. Në një

jetë të vetën personale, ai zhvillohet brenda fizionomisë së çdo shteti duke u

implementuar përmbi ideologjinë, duke përthithur nga tradita çka mundet, e natyrisht

duke anashkaluar jofunksionalen.

Shekulli i XX-të, dominuar në mënyrë të pakundërshtueshme nga regjimet

totalitare, u përshkua nga ideologjitë e mëdha, konfliktet mes të cilëve e çuan planetin

disa herë në konflikte aq shkatërrimtare, sa vunë në pikëpyetje dhe vetë ekzistencën e

jetës mbi tokë. Ideologjitë me rrënjët në shekullin paraprirës, u përplasën mes tyre me

furi intelektuale, aq sa dhe me majat e bajonetave, por fillimisht ato u ngritën si sfond i

liderëve mbartës a inspirues, nga shpura e artistëve. Arkitektë, Piktorë, skulptorë,

kineastë, shkrimtarë e regjisorë, të gjithë ndihmuan pikërisht në materializimin e

ideologjisë, duke u kthyer në një urë komunikimi mes liderit dhe popullit. Sa më i fortë e

i efektshëm zëri i tyre, aq më bindëse dhe dominuese bëhej “aleanca” mes liderit dhe

popullit.

E pas propagandës së “nevojshme”, vijmë më specifikisht në esencën e të tërës:

marrëdhënies së shtetit me artin dhe arkitekturën. Në dekadat e stërzgjatura, vendosja në

dispozicion të plotë e dedikimit dhe talentit i ngjan më shumë formatit tipik të

nënshtrimit, çka tek e fundit karakterizon raportin artist-sistem në gjithë këto regjime. Në

historikun e gjatë të kësaj marrëdhënieje ka vend për gjithçka. Artistët e arkitektët, me

papët, mbretërit, baronët apo komisionuesit e pasur, kushtëzojnë raportin e tyre nga

përcaktime ikonografike, glorifikime absurde, por edhe orientime stilistike. Në regjimet

totalitare, artistët e vuajtën edhe më tepër peshën e personaliteteve të tilla, aq sa, kthyer

në ingranazhe të propagandës shtetërore, realizuan vepra që pashmangshmërisht e

mbyllën kuptimin e tyre ekzistencial me rënien e vetë sistemit.

Përtej analizës strukturore diakronike të fenomenit të artit totalitar pra në rastin

tonë atij fashist, rëndësi të qenësishme përbën dhe estetika e kritika. Në funksion edhe ato

të platformës shtetërore, u zhvilluan pa kompromise në penën e estetëve dhe kritikëve, si

faza e fundit e leximit të së vërtetës absolute mbi produktin. Gjithsesi, vend kryesor për

rëndësi zë padyshim portreti i udhëheqësit, i cili në multiformitetin e vet përbën atë që

quhet kulti i individit, zhvilluar pothuajse mbi personalitetin e çdo diktatori të shekullit të

XX. Në një ndarje tematike brenda temës ai prezantohet paralelisht nga shembujt e

shumëfishtë herë si flamur-mbajtës ideologjik, herë si simbol përfaqësues i denjë e i

vetëm i vetë kombit, herë si figurë përmbi masat, si udhëheqës revolucionesh, luftërash,

turmash entuziaste, e së fundmi në versione më humane si intelektual a baba shpirtëror i

brezave të rinj. Si një format gjithëpërfshirës, ai përbën kulmin e propagandës në çdo

regjim diktatorial, duke marrë e dhënë nga konteksti social e kulturor i çdo vendi, në

155

tentativë përshtatjeje për një version sa më funksional. Në një formë apo tjetrën, për të

punuan pothuajse të gjithë artistët, me detyrim a përkushtim, si një domosdoshmëri

brenda fizionomisë së vetë megastrukturës totalitare - fashiste.

Në historinë e njerëzimit, gjuhët, kulturat, traditat, përzihen, mbivendosen. Të

mundohesh sot të tregosh udhërrëfimin e artit dhe arkitekturës shqiptare, qoftë edhe

vetëm të një pjese, është një detyrë sa e vështirë aq dhe magjepsëse, por, ndoshta, është

mënyra më e mirë për të zbuluar rrënjët e kulturës së popullit tonë; është detyra jonë, para

së gjithash, të marrim në konsideratë çdo vepër që mbart ky truall, pavarësisht nga epoka

e krijimit të saj, pasi në to mund të gjejmë vlera, ku ne, më mirë se askush tjetër, mund të

identifikohemi. Në arkitekturë, këto ndërtesa disa prej të cilava nuk u realizuan kurrë,

mbetën në optikën e vizionit të liderëve përkatës, pika më e lartë e ngjizjes së ideologjisë

me strukturën. Ato ishin fillimi i ri309 i një epoke të re, patjetër të shndritshme, si një

premtim (siç ishin shumë të tillë) që edhe po nuk u realizuan, propagandohet sikur të jenë

prezent: aty para syve të të gjithëve. Në utopinë totalitare, realiteti dhe ëndrra, fiksioni

dhe jeta e përditshme, serviren nga shteti të ngrohta, të padiskutueshme dhe larg çdo

interpretimi.

Pas organizimit (fiktiv, apo real) të qendrës, regjimet kujdeseshin në mënyrë të

veçantë të shpërndanin këtë format ideal në gjithë qendrat e tjera kryesore të vendit, si

formë e duhur “për të përçuar vlerat në çdo skaj të atdheut”. Ato përfundonin shpesh një

miniaturë e qendrës, pasi në logjikën hierarkike totalitare edhe qytetet ishin të vendosur

sipas një rendi të caktuar.310

I ngjashëm në shumë tipare, zhvillimi arkitektonik e urbanistik, do të ishte dhe në

Shqipërinë e mbretit Zog. Pas tendencës neorinashimentale e manieriste të fillimit të

viteve ‘30, në zhvillimet arkitektonike të mëvonshme do të zhvillohej gjuha e

racionalizmit monumental përfaqësuar nga Gherardo Bosio. Deri në kapitullimin e Italisë,

zhvillimin urbanistik e mori në dorë “Zyra Qendrore e Edilicjes dhe Urbanistikës së

Shqipnis”, e cila drejtohej nga vetë Bosio. Qëllimi i Zyrës ishte të arrinte të krijonte në

Shqipëri ndërtimet më të mira e më harmonike. Në zyrë punohej si për projektimin urban

e arkitektonik, dhe për kontrollin e mbarëvajtjes së punimeve. Planet e këtij institucioni

jetëshkurtër u shtrinë në këto vite, përveç Tiranës dhe Durrësit edhe në qytetet e

Shkodrës, Elbasanit, Korçës, Vlorës, Gjirokastrës e Beratit. Drejtimi i Bosios solli një

klimë të re sidomos pas “debateve” të shumta linguistike që u ndërthurën përgjatë gjithë

viteve ‘30. Gjatë viteve të pushtimit, i gjithë kontrolli i ndërtimeve në vend kalonte prej

309 Sipas Papernyj, për më tepër, vetë konkursi i mbajtur për projektimin e Pallatit të Sovjetëve, do të ishtenjë pikë kthese, një fillim i ri, nga kultura e kaluar tek ajo e reja, (nga kultura 1 tek 2)., në Margherita DiGiovannantonio, H. Gunther, Lo stato totalitario come sintesi delle arti. Traduzioni e riflesionilinguistiche, (Trieste: Universiteti i Triestes, 2005).

310 Në Gjermaninë Naziste, Berlini zinte vendin qendror në hierarkinë e sistemit, ndërsa rradhiteshin mëpas Myhniu, Nurembergu (qyteti i kongreseve), Graci (qyteti i revolucionit popullor) etj. Në Rusinë eStalinit, pas Moskës, vinte Shën Petërburgu, qyteti i Revolucionit, e më pas qytetet e tjerë sipas kontekstithistorik revolucionar.

156

firmës së këtij arkitekti. Nën drejtimin e tij nisi ndërtimi i drejtimit jugor të bulevardit,

njohur si “Viale dell’Impero”, sot Blv. “Dëshmorët e Kombit”, i cili u mendua si një

rrugë e gjerë që duhet të lidhte bërthamën e vjetër të qytetit me ndërtimet të rendit të ri

politik. Në fakt, në fund të tij, u ngritën disa ndërtesa me funksione të ndryshme

administrative (edifici politici del fascio). Ndërtimet ishin “Casa delle Organizazioni

Giovanili”, ose “Casa della Gioventtù Littoria Albanese”, (shkurt G. L. A. – sot Rektorati

dhe muzeu arkeologjik), përballë saj “Casa del Opera del Dopolavoro Albanese” (shkurt

O. D. A. – sot Universiteti i Arteve) dhe në qendër “Casa del Fascio”, (ose “Palazzo

Littorio” – sot Fakulteti Politeknik) e të gjitha këto do të rrethonin “Piazza Littoria” (sot

sheshi “Nënë Tereza”).

Arkitektura e secilës ndërtesë përçohet nga një monumentalitet absolut e një

hapësirë skenike, dekoruar me vlera sa plastike, aq dhe materiale. Në projektin e Bosios e

gjithë “Piazza Littoria” duhej të përmblidhte një kompleks të tërë politik e sportiv311, si

një konceptim i mirëfilltë urban, ku arkitektura dhe hapësirat, ato boshe e të plota,

takohen nga uniteti i ekuilibrit të formave. Vetë ndërtesa qendrore, “Casa del Fascio”,

ishte emblema e ngritjes metaforike drejt vlerave të reja etike e heroike, në harmoni dhe

me kodrat që rrinë në sfond. Si element i fundmë i bulevardit, Casa del Fascio

karakterizohet nga monumentaliteti i rëndë strukturor, por dhe nga linjat e qarta e të

kthjellëta. Teksa hedh një vështrim brenda strukturave të ngritura përgjatë viteve ‘30-‘40

në Tiranë, mund të dallosh elementet arkitektonike që i dhanë identitetin e ri kryeqytetit

të vendit. “... dimensioni linguistik i projektit: dekantonizmi progresiv i formave

akademike drejt racionalizmit”312 hedhur fillimisht nga vizatimet e Brasinit për t’u

përfunduar nga de Fausto, Berté, e Bosio, në bashkëpunim dhe me projektues

shqiptarë313, janë edhe sot të dukshme në kompleksin ministerial, Kryeministrinë,

Maternitetin e vjetër, Bankën Qendrore, apo ndërtimet në sheshin “Nënë Tereza”.

Tirana u shndërrua në një shesh ndërtimi, në të njëjtën hapësirë ku ndërthureshin,

debatet e multigjuhëve arkitektonike italiane. “Në fakt është bashkëveprimi i ngushtë mes

shkollës urbane e arkitektonikës së projektit, që thekson këtë tension konsekuent, nga

klasicizmi tek ndikimet manieriste të Florestano di Faustos, nga fryma e nëntëqindtës së

Vittorio Ballio Marpurgo, tek racionalizmi i kujdesshëm i Bosios, stimuluar nga të njëjtat

funksione simbolike të hapësirave publike që ishin polet e administratës shqiptare e të

atyre të regjimit fashist.”314 Ndërthurja e gjuhëve të ndryshme mes kompleksitetit

arkitektonik italian në Tiranë, është i dukshëm, sa në tërësinë e strukturave herë

monumentale e herë eklektike, me një gusto post-rinashimentale, aq edhe në elementet e

veçanta dekorative, veshjen e tyre, herë me mermerin e bardhë të Karrarës e herë me

311 Sipas shtypit të kohës, “Piazza Littoria” kishte për qëllim të edukonte e stërviste rininë fashiste, ndryshedhe larg nga kompleksi ministerial ku qëndronte aparati shtetëror.312 Giusti, Albania Architettura, 91.313 Ndër emrat e paktë të arkitektëve shqiptarë që përmenden në këto vite ishin Kristo Sotiri dhe EshrefFrashëri, por kontributi i tyre mbeti periferik.314 Giusti, Albania Architettura, 91.

157

fasadat e suvatuara. Rezultati ishte një shtresëzim arkitekturor në zhvillim, për një

kryeqytet të ri (edhe ky në zhvillim), që po trokiste në dyert e kryeqyteteve të mëdha

europiane. Projektuesit duhet të kenë parasysh që me projektin manipulohen tri pasuri:

njerëzore, natyrore, fizike. Janë të treja të domosdoshme për mbijetesën e njeriut. Projekti

është i drejtuar nga vlerat e njeriut ose të shoqërisë. Vlerat janë pasqyra e shoqërisë dhe

është e rëndësishme që projekti, nga shkalla urbanistike në atë arkitektonike, të propozoj

dhe të konsiderojë disa nga këto kërkesa, si; dituria, kohezioni social, mikpritja, identiteti

i brezave, kreativiteti etj.

Nuk mund të ketë të ardhme pa memorien e së kaluarës, është shumë e

rëndësishme ta rekuperosh atë për brezat e rinj që do të vijojnë, pra ata që do të ndërtojnë

të ardhmen. Është shumë e rëndësishme që ne të ruajmë dhe të mirëmbajmë herë pas here

në kohë ndërtesat që përfaqësojnë periudha të ndryshme të historisë sonë, sepse

fatkeqësisht kemi grisur shpesh faqe të rëndësishme të historisë sonë. Shembja e një

ndërtese që mbart në vetvetë një copëz histori, nuk ndihmon aspak në grumbullimin e

shumë copëzave së bashku për të ndërtuar historinë në tërësi. Ku do të bazohen nesër,

brezat e rinj për të mësuar historinë e vendit të tyre, nëse ne sot nuk do të konservojmë

asnjë gjurmë të saj? Për të mbledhur këtë kompleksitet nuk mund të shërbej më një model

historiografik kronologjik-linear, revolucionar dhe etnocentrik, por duhet nisur nga

pikëvështrime të ndryshme, duke përdorur fonte alternative, sepse në pikëpamjen e

qytetërimit dhe të mentalitetit produktet artistike dhe dituritë e përditshme bëhen

fondamentale për të kuptuar të shkuarën dhe të tashmen.

Në një kuptim më praktik, për çdo studiues të ri nevoja për të “përditësuar”

studimet e kohës, lind si një detyrim moral e profesional, pasi përtej çdo justifikimi,

gjithsecili prej nesh duhet të japë kontributin e vet në plotësimin e mozaikut të pafund të

shkencës së historisë dhe trashëgimisë kulturore.

158

LISTA E DIÇITURAVE TË IMAZHEVE

KREU I PARË

Figura. 1. Harta e Shqipërisë.

Figura. 2. Harta e Italisë.

Figura. 3. Qendra e Tiranës në fillim të viteve ‘900.

Figura. 4. Bulevardi Zogu i I. Tiranë.

Figura. 5. Sheshi Skëndërbej, 1939. Tiranë.

KREU I DYTË

Figura. 6. Portret i Musolinit, stili futurist. Gerardo Dottori, 1933.

Figura. 7. Shtëpia e Fashizmit, sot Korpusi Qendror i Univeristetit të Tiranës.

Figura. 8. Kolazh me veprat e arkitektëve si Marçelo Piaçentini, Armando Brazini,

Cesare Bazani etj.

Figura. 9. Giorgio de Chirico, Sheshi Italian (Piazza d'Italia) 1938, bojë vaji në telajo, cm

53 x 70.

Figura. 10. De Chirico. Sheshi Italia 1924-25.

KREU I TRETË

Figura. 11. Ndërtimi i Rrugës Mbretërore (Foto Luce, 20 dhjetor 1939 Tiranë).

Figura. 12. Planimetria e qytetit të Tiranës (1940).

Figura. 13. Plani rregullues i Tiranës. (Tiranë, 25 janar 1943, arkitekti projektues:

I.Lambertini; arkitekti konsulent, F.Poggi, AQTN).

Figura. 14. Plani rregullues i Tiranës. (Tiranë, 25 janar 1943, arkitekti projektues, Ivo

Lamberini, arkitekti konsulent Ferdinando Poggi, AQTN)

Figura. 15. Master Plani i Tiranës i vitit 1942. Model hipotetik i qendrës së Tiranës.

Figura. 16. Harta e parë turistike e Tiranës, një draft i Jean Schveitzer, publikuar nga

Leon Rey në guidën e Shqipërisë më 1930, dorëzuar për këtë pubikim nga Z. Zhani

Canco, arkitekt.

Figura. 17. Kufizimet e qytetit të Tiranës në vitin 1930, një draft projekti nga arkitekti

italian Brasini.

Figura. 18. Plani rregullues i Durrësit. Lidhjet kryesore të rrugëve kombëtare dhe

ndërkombëtare (AQTN).

Figura. 19. Zyra qendrore për ndërtimin dhe urbanistikën e Shqipërisë (L.Carmignani,

F.Poggi), plani rregullues i Durrësit, 1942, plani i territorit dhe zonat e bonifikuara

(Firenze, Gabinetto G. P. Vieusseux, Arkivi bashkëkohor Alessandro Bonsanti).

159

Figura. 20. Banka Kombëtare e Shqipërisë, Durrës. (Arkitekt B. Morpurgo, fondi

S.V.E.A 1927).


F.Poggi), plani rregullues i Durrësit, 1942, planimentria e qendrës (Firenze, Gabinetto G.

P. Vieusseux, Arkivi bashkëkohor Alessandro Bonsanti).

Figura. 22. Plani rregullues i qytetit të Durrësit. Sheshi qendror (arkitekt L. Carmignani

1942, AQTN).


F.Poggi), plani rregullues i Durrësit, 1942, planimentria e përgjithshme (Firenze,

Gabinetto G. P. Vieusseux, Arkivi bashkëkohor Alessandro Bonsanti).


F.Poggi), plani rregullues i Durrësit, 1942, pamje në prespektivë e projektit ipotetik për

aksin ekzistues që lidh vijën bregdetare me xhaminë (Firenze, Gabinetto G. P. Vieusseux,

Arkivi bashkëkohor Alessandro Bonsanti).


F.Poggi), plani rregullues i Durrësit, 1942, pamje në prespektivë e pjesës së detit, dhe

pamje nga lartë e stacionit, e zonave rreth e përqark dhe e lagjeve (Firenze, Gabinetto G.

P. Vieusseux, Arkivi bashkëkohor Alessandro Bonsanti).

Figura. 26. Sheshi qendror i qytetit (AQTN). Korçë.

Figura. 27. Planimetria e qytetit të Korçës, viti 1940.

Figura. 28. Foto Liceu Kombëtar. Korçë.

Figura. 29. Bashkia e qytetit sipas projektit të arkitektit italian Florestano di Fausto.

Figura. 30. Foto Bashkia e qytetit (sot Pallati i Kulturës) sipas projektit të arkitektit italian

Florestano di Fausto dhe ndryshimet e projektit.

Figura. 31. Shkolla teknike, sot spitali i qytetit të Korçës.

Figura. 32. Plani rregullues i qytetit të Vlorës.

Figura. 33. Plani rregullues, Vlorë (AQTN).

Figura. 34. Banka Kombëtare Shqiptare, Vlorë.

Figura. 35. Hartë e qytetit të Shkodrës, 1940.

Figura. 36. Ritrajtime evolutive të qendrës së re Shek. XX deri në 1939. Shkodër.

Figura. 37. Projekti i Kafe-Hotel Parkut “Kafja e Madhe”, pamja kryesore. Shkodër.

Figura. 38. Pamje e vitit 1935. Kafe-Hotel Parku, “Kafja e Madhe”- Fototeka Shkodër.

Figura. 39. Porti Edda (sot qyteti i Sarandës). Plani rregullues (AQTN).

Figura. 40. Plani rregullues i qytetit të Elbasanit. Harta paraqet rrugët e jashtme përtej

qendrës së vjetër të qytetit (arkitekt I.Lambertini, F.Poggi, 1942, AQTN).

Figura. 41. Plani rregullues i qytetit të Elbasanit. Sheshi qendror (arkitekt I.Lambertini,

F.Poggi, 1942 AQTN).

Figura. 42. Aksi kryesor i Tiranës, fotografuar gjatë ndërtimit të Pallatit të Fashios, sot

Korpusi Qendror i Universitetit Politeknik të Tiranës, korrik 1939.

Figura. 43. Në foto arkitekti italian, Armando Brasini.

160

Figura. 44. Tiranë, pamje e aksit të madh monumental, Armando Brasini, 1924-25, Fondi

S.V.E.A.

Figura. 45. Sheshi Shën Pjetri në Vatikan nga Giovanni Battista Piranesi (1748).

Figura. 46. Pamje nga Sheshi i Ministrive, A.Brasini, 1927 (ANS-SVEA).

Figura. 47. Ndërtesa e Prefekturës dhe e Bashkisë, pjesë e projektit të Brasinit.

Figura. 48. Ndërtesat e Ministrive, pjesë nga projekti i Brasinit.

Figura. 49. Pallati Presidencial, pjesë e projektit të Brasinit.

KREU I KATËRT

Figura. 50. Në foto arkitekti italian, Gherardo Bosio.

Figura. 51. Erata, padrone e poezisë lirike dhe erotike, mban violinë. A. Maraini.

Figura. 52. Orfeu, muzikanti i Olimpit paraqitet me lirë. A. Maraini.

Figura. 53. Kaliopa ose Shën Cecilia, muza e poezisë epike mban papirus. A. Maraini.

Figura. 54. Euterpa, muza e muzikës, i është përshtatur saksi. A. Maraini.

Figura. 55. Kopshti i Apollonit. Në foto është paraqitur statuja e Apollonit që ndodhet në

kopshtin e Pallatit Mbretëror.

Figura. 56. Në foto është paraqitur statuja e Apollonit të Belvederes, ndodhet në Muzeun

e Vatikanit dhe është kopie romake e shekullit II p. Kr.

Figura. 57. Statujë e derdhur në bronz, paraqitet nimfa Dafinë. Skulptori Antonio

Maraini.

Figura. 58. Statujë e derdhur në bronz, paraqitet Danaide. Skulptori Antonio Maraini.

Figura. 59. Skulpturë gruaje. Veranda e Pallatit. Autori: Antonio Maraini 1940.

Figura. 60. Skulpturë. Detaj shatërvani 1. Veranda e Pallatit. Autori: Antonio Maraini.

Figura. 61. Skulpturë e gdhendur në gur. Kryeëngjëlli Gabriel. Autori: Antonio Maraini.

Punuar në Firence.

Figura. 62. Ungjillëzimi i Shën Marisë nga Kryeëngjëlli Gabriel. (Annunciazione)

Figura. 63. Detaje nga porta hyrëse e pallatit mbretëror. Kangjellat e portës kryesore,

simboli i shiponjës dykrenare i Mbretërisë Savoia.

Figura. 64. Pallati i Mbretit ose Pallati i Brigadave.

Figura. 65.Skulpturë gruaje. Autori: Odhise Paskali.

Figura. 66.Detaj e nga tavolinat dekorative qe ndodhen ne korridorin hyrës të Pallatit.

Pallati i Brigadave, Tiranë.

Figura. 67. Detaje nga 6 Skena afresku. Në sallën kryesore të Pallatit, ku sot zhvillohen

mbledhje të rëndësishme qeveritare.

Figura. 68. Simbolika fashiste e përdorur për dekorimin me basorilieve. Pallati

Mbretëror.

Figura. 69. Basoreliev. Autori: Publio Morbiducci. Pallati Mbretëror.

Figura. 70. Basoreliev. Autori: Publio Morbiducci. Pallati Mbretëror.

Figura. 71. Fragmente basorelievesh. Pjesë e tavanit të dhomës së Mbretëreshës. Pallati

Mbretëror.

161

Figura. 72. Panteoni historik i Parkut Mbretëror. Skulptura nga Odhise Paskali, vitet

1930-1940. (Foto vitet 1940-41).

Figura. 73. Banka Kombëtare e Shqipërisë. Projekt i V. Ballio Morpurgo 1941 AQTN.

Figura. 74. Banka e Shqipërisë, sipas projektit origjinal të Vittorio Ballio Morpurgo.

Figura. 75. Kur sistemimet urbanistike filluan të japin një formë kryeqytetit të ri.

Figura. 76. Hyrja kryesore e bankës me kolonat gjigante.

Figura. 77. Banka Kombëtare e Shqipërisë. Projekti i fasadës së pasme.

Figura. 78. Banka Kombëtare e Shqipërisë. Projekti i parë i realizuar në vitin 1927 nga

arkitekti Guido Fiorini.

Figura. 79. Banka e Durrësit, vitet ’30.

Figura. 80. Banka e Shqipërisë, Korçë, vitet ’30.

Figura. 81. Detaj nga mozaiku i Giulio Rosso. Brenda godinës së Bankës Kombëtare,

Tiranë.

Figura. 82. Një seri kuajsh ndodhen në fund të rotondës, në aksin simetrik në anën

fundore. Detaj nga mozaiku i Giulio Rosso. Brenda godinës së Bankës Kombëtare,

Tiranë.

Figura. 83. Banka Kombëtare e Shqipërisë. Pjesë nga rilieve të veprave të skulptorit

italian, Alfredo Biagini. Foto e viteve ’40.

Figura. 84. Pjesë nga rilieve të veprave të skulptorit italian, Alfredo Biagini.



162

IMAZHET

KREU I PARË

Fig. 1. Harta e Shqipërisë.

Fig. 2. Harta e Italisë.

163

Fig. 3. Qendra e Tiranës në fillim të viteve ‘900.

Fig. 4. Bulevardi Zogu i I. Tiranë.

164

Fig. 5. Sheshi Skëndërbej, 1939. Tiranë.

165

KREU I DYTË

Fig. 6. Portret i Musolinit, stili futurist. Gerardo Dottori, 1933.

Fig. 7. Shtëpia e Fashizmit, sot Korpusi Qendror i Univeristetit të Tiranës.

166

Fig. 8. Kolazh me veprat e arkitektëve si Marçelo Piaçentini, Armando Brazini, Cesare

Bazani etj.

Fig. 9. Giorgio de Chirico, Sheshi Italian (Piazza d'Italia) 1938, bojë vaji në telajo, cm 53

x 70.

167

Fig. 10. De Chirico. Sheshi Italia 1924-25.

168

KREU I TRETË

Fig. 11. Ndërtimi i Rrugës Mbretërore (Foto Luce, 20 dhjetor 1939 Tiranë).

Fig. 12. Planimetria e qytetit të Tiranës (1940).

169

Fig. 13. Plani rregullues i Tiranës. (Tiranë, 25 janar 1943, arkitekti projektues:

I.Lambertini; arkitekti konsulent, F.Poggi, AQTN).

Fig. 14. Plani rregullues i Tiranës. (Tiranë, 25 janar 1943, arkitekti projektues, Ivo

Lamberini, arkitekti konsulent Ferdinando Poggi, AQTN).

170

Fig. 15. Master Plani i Tiranës i vitit 1942. Model hipotetik i qendrës së Tiranës.

Fig. 16. Harta e parë turistike e Tiranës, një draft i Jean Schveitzer,

publikuar nga Leon Rey në guidën e Shqipërisë më 1930, dorëzuar për këtë

publikim nga Z. Zhani Canco, arkitekt.

171

Fig. 17. Kufizimet e qytetit të Tiranës në vitin 1930, një draft projekti nga

arkitekti italian Brasini.

Fig. 18. Plani rregullues i Durrësit. Lidhjet kryesore të rrugëve kombëtare

dhe ndërkombëtare (AQTN).

172

Fig. 19. Zyra qendrore për ndërtimin dhe urbanistikën e Shqipërisë

(L.Carmignani, F.Poggi), plani rregullues i Durrësit, 1942, plani i territorit dhe

zonat e bonifikuara (Firenze, Gabinetto G. P. Vieusseux, Arkivi bashkëkohor

Alessandro Bonsanti).

Fig. 20. Banka Kombëtare e Shqipërisë, Durrës. (Arkitekt B. Morpurgo,

fondi S.V.E.A 1927).

173


(L.Carmignani, F.Poggi), plani rregullues i Durrësit, 1942, planimentria e qendrës


Fig. 22. Plani rregullues i qytetit të Durrësit. Sheshi qendror (arkitekt L.

Carmignani 1942, AQTN).

174


(L.Carmignani, F.Poggi), plani rregullues i Durrësit, 1942, planimentria e

përgjithshme (Firenze, Gabinetto G. P. Vieusseux, Arkivi bashkëkohor

Alessandro Bonsanti).


(L.Carmignani, F.Poggi), plani rregullues i Durrësit, 1942, pamje në prespektivë e

projektit ipotetik për aksin ekzistues që lidh vijën bregdetare me xhaminë


175


(L.Carmignani, F.Poggi), plani rregullues i Durrësit, 1942, pamje në prespektivë e

pjesës së detit, dhe pamje nga lartë e stacionit, e zonave rreth e përqark dhe e

lagjeve (Firenze, Gabinetto G. P. Vieusseux, Arkivi bashkëkohor Alessandro

Bonsanti).

Fig. 26. Sheshi qendror i qytetit (AQTN). Korçë.

176

Fig. 27. Planimetria e qytetit të Korçës, viti 1940.

Fig. 28. Foto Liceu Kombëtar. Korçë.

177

Fig. 29. Bashkia e qytetit sipas projektit të arkitektit italian Florestano di

Fausto.

Fig. 30. Foto Bashkia e qytetit (sot Pallati i Kulturës) sipas projektit të

arkitektit italian Florestano di Fausto dhe ndryshimet e projektit.

178

Fig. 31. Shkolla teknike, sot spitali i qytetit të Korçës.

Fig. 32. Plani rregullues i qytetit të Vlorës.

179

Fig. 33. Plani rregullues, Vlorë (AQTN).

Fig. 34. Banka Kombëtare Shqiptare, Vlorë.

180

Fig. 35. Hartë e qytetit të Shkodrës, 1940.

Fig. 36. Ritrajtime evolutive të qendrës së re Shek. XX deri në 1939.

Shkodër.

181

Fig. 37. Projekti i Kafe-Hotel Parkut “Kafja e Madhe”, pamja kryesore.

Shkodër.

Fig. 38. Pamje e vitit 1935. Kafe-Hotel Parku, “Kafja e Madhe”- Fototeka

Shkodër.

182

Fig. 39. Porti Edda (sot qyteti i Sarandës). Plani rregullues (AQTN).

Fig. 40. Plani rregullues i qytetit të Elbasanit. Harta paraqet rrugët e

jashtme përtej qendrës së vjetër të qytetit (arkitekt I.Lambertini, F.Poggi, 1942,

AQTN).

183

Fig. 41. Plani rregullues i qytetit të Elbasanit. Sheshi qendror (arkitekt

I.Lambertini, F.Poggi, 1942 AQTN).

Fig. 42. Aksi kryesor i Tiranës, fotografuar gjatë ndërtimit të Pallatit të

Fashios, sot Korpusi Qendror i Universitetit Politeknik të Tiranës, korrik 1939.

184

Fig. 43. Në foto arkitekti italian, Armando Brasini.

Fig. 44. Tiranë, pamje e aksit të madh monumental, Armando Brasini,

1924-25, Fondi S.V.E.A.

185

Fig. 45. Sheshi Shën Pjetri në Vatikan nga Giovanni Battista Piranesi

(1748).

Fig. 46. Pamje nga Sheshi i Ministrive, A.Brasini, 1927 (ANS-SVEA).

Fig. 47. Ndërtesa e Prefekturës dhe e Bashkisë, pjesë e projektit të

Brasinit.

186

Fig. 48. Ndërtesat e Ministrive, pjesë nga projekti i Brasinit.

Fig. 49. Pallati Presidencial, pjesë e projektit të Brasinit.

187

KREU I KATËRT

Fig. 50. Në foto arkitekti italian, Gherardo Bosio.

188

Fig. 51. Erata, padrone e poezisë lirike dhe erotike, mban violinë. A.

Maraini.

Fig. 52. Orfeu, muzikanti i Olimpit paraqitet me lirë. A. Maraini.

189

Fig. 53. Kaliopa ose Shën Cecilia, muza e poezisë epike mban papirus.

A. Maraini.

Fig. 54. Euterpa, muza e muzikës, i është përshtatur saksi. A. Maraini.

190

Fig. 55. Kopshti i Apollonit. Në foto është paraqitur statuja e Apollonit qëndodhet në kopshtin e Pallatit Mbretëror.

Fig. 56. Në foto është paraqitur statuja e Apollonit të Belvederes, ndodhet në Muzeun eVatikanit dhe është kopie romake e shekullit II p. Kr.

191

Fig. 57. Statujë e derdhur në bronz, paraqitet nimfa Dafinë. Skulptori Antonio Maraini.

Fig. 58. Statujë e derdhur në bronz, paraqitet Danaide. Skulptori Antonio Maraini.

192

Fig. 59. Skulpturë gruaje. Veranda e Pallatit. Autori: Antonio Maraini

1940.

Fig. 60. Skulpturë. Detaj shatërvani nr. 1. Veranda e Pallatit. Autori:

Antonio Maraini.

193

Detaj shatërvani nr. 2.

194

Fig. 61. Skulpturë e gdhendur në gur. Kryeëngjëlli Gabriel. Autori: Antonio Maraini.

Punuar në Firence.

Fig. 62. Ungjillëzimi i Shën Marisë nga Kryeëngjëlli Gabriel. (Annunciazione)

195

Fig. 63. Detaje nga porta hyrëse e pallatit mbretëror. Kangjellat e portës kryesore, simboli

i shiponjës dykrenare i Mbretërisë Savoia.

Fig. 64. Pallati i Mbretit ose Pallati i Brigadave.

196

Fig. 65. Skulpturë gruaje. Autori: Odhise Paskali.

Fig. 66. Detaje nga tavolinat dekorative që ndodhen në korridorin hyrës të

Pallatit. Pallati i Brigadave, Tiranë.

197

Fig. 67. Detaje nga 6 Skena afresku. Në sallën kryesore të Pallatit, ku sot

zhvillohen mbledhje të rëndësishme qeveritare.

198

Fig. 68. Simbolika fashiste e përdorur për dekorimin me basorilieve. Pallati Mbretëror.

Fig. 69. Basoreliev. Autori: Publio Morbiducci. Pallati Mbretëror.

199

Fig. 70. Basoreliev. Autori: Publio Morbiducci. Pallati Mbretëror.

Fragmente basorelievi. Pallati Mbretëror.

200

Fig. 71. Fragmente basorilievesh. Pjesë e tavanit të dhomës së Mbretëreshës. PallatiMbretëror.

201

Fig. 72. Panteoni historik i Parkut Mbretëror. Skulptura nga Odhise Paskali, vitet 1930-1940. (Foto vitet 1940-41).

Fig. 73. Banka Kombëtare e Shqipërisë. Projekt i V. Ballio Morpurgo 1941 AQTN.

202

Fig. 74. Banka e Shqipërisë, sipas projektit origjinal të Vittorio Ballio Morpurgo.

Fig. 75. Kur sistemimet urbanistike filluan të japin formë kryeqytetit të ri.

203

Fig. 76. Hyrja kryesore e bankës me kolonat gjigante.

Fig. 77. Banka Kombëtare e Shqipërisë. Projekti i fasadës së pasme.

204

Fig. 78. Banka Kombëtare e Shqipërisë. Projekti i parë i realizuar në vitin 1927

nga arkitekti Guido Fiorini.

Fig. 79. Banka e Durrësit, vitet ’30.

205

Fig. 80. Banka e Shqipërisë, Korçë, vitet ’30.

Fig. 81. Detaj nga mozaiku i Giulio Rosso. Brenda godinës së Bankës

Kombëtare, Tiranë.

206

Fig. 82. Një seri kuajsh ndodhen në fund të rotondës, në aksin simetrik në

anën fundore. Detaj nga mozaiku i Giulio Rosso. Brenda godinës së Bankës

Kombëtare, Tiranë.

Fig. 83. Banka Kombëtare e Shqipërisë. Pjesë nga rilieve të veprave të

skulptorit italian, Alfredo Biagini. Foto e viteve ’40.

207

Fig. 84. Pjesë nga rilieve të veprave të skulptorit italian, Alfredo Biagini.


208


209

BIBLIOGRAFIA

I. Burimet arkivore

Arkivi Qendror Teknik i Ndërtimit, Tiranë (AQTN).

II. Tekste, monografi

Andreotti Libero, Maraini Antonio, Dazzi Romano: Gli anni di Dedalo, Catalogo a cura

di Francesca Antonacci e Giovanna Caterina de Feo, Roma 14 maggio - 26 giugno 2009.

Angelo Del Boca. I gas di Mussolini. Il fascismo e la guerra d'Etiopia. Roma, Editori

Riuniti, 1996.

Antonicelli, Franco. Trent'anni di storia italiana 1915 - 1945. Mondadori. Torino, 1961.

Astengo Giovanni in Alessandro Franceschini (a cura di), Urbanistica, la scienza del

futuro, Lavìs, La Finestra, 12 giugno 2011.

Baldacci. A, Albania, Bologna, 1930.

Bardi Piero Maria, Architettura, arte di Stato, su “L’Ambreosiano” del 31 gennaio 1931.

Beja Xhod, Durrësi dhe Italianët. Durrës, Shtëpia botuese Emar, 2012.

Benevolo Leonardo, "Le origini dell'urbanistica moderna", 1964.

Biancale.M, Di Fausto Florestano, Gêneve, Les archives internationales, 1932.

Billeri.L, Bosio e i piani urbanistici per le città dell’Albania, in Gherardo Bosio.

Architetto fiorentino, 1903-1941.

Bonfanti Ezio, Porta Marco, Citta’, museo e architettura. Il gruppo BBPR nella cultura

architettonica italiana 1932-70, Vallecchi, Firenze 1973, pp.43.

210

Bonora Paola e Cervellati Pier Luigi (a cura di), Per una nuova urbanità. Dopo l'alluvione

immobiliarista (brossura), 1ª ed., Reggio Emilia, Diabasis, novembre 2009.

Bosio Gherardo architetto fiorentino 1903-1941, a cura di C. Cresti, Pontecorboli,

Firenze 1996.

Bosio. G, Future città dell'Impero, in "Architettura", XVI, luglio 1937.

Brasini Armando, Appunti autobiografici, in L’opera architettonica e urbanistica.

Dall’Urbe Massima alponte sullo stretto di Messina, a c. di L. Brasini, Roma, 1979.

Brunetti Fabrizio, Architetti e il fascismo, 1998.

Bushati Hamdi, Shkodra dhe motet, vëll.I, Shkodër, Idromeno 1998.

Bushati Vera. Vilat e Tiranës, gjysma e parë e shekullit XX. Universiteti Polis, Tiranë

2012.

Calace, Francesca, «Restituiamo la Storia» – dagli archivi ai territori. Architetture e

modelli urbani nel Mediterraneo orientale. Gangemi, Roma, 2012.

Carapelli. G, Gli operatori, in Edilizia in Toscana fra le due guerre, Edifir, Firenze 1994.

Carta Maurizio, Teorie della pianificazione: questioni, paradigmi e progetto, Palermo,

Palumbo Editore, 2003.

Cederna.A, Mussolini urbanista, Corte del Fontego, Venecia 2006.

Ceka Neritan, Apollonia: history and monuments. Tirana, 2005.

Cici Arben, Marrëdhëniet Shqiptaro-Italiane në vitet 1920-1934, Tiranë, Afërdita, 2002

Ciko. Dh, Zhvillimi i mobilierisë në Korçë në fund të shek. XIX fillim I shek. XX,

Etnografia Shqiptare, 13, 1983.

Cresti Carlo, Architettura e Fascismo. Vallecchi Editore, 1986.

Cresti Carlo, Gravagnulo Benedetto, Gurrieri Francesco, Architettura e citta’ negli anni

del fascismo in Italia e nelle colonie. Angelo Pontecorboli Editore Firenze.

Dan Segre, Vittorio. La guerra privata del Tenente Guillet. Corbaccio Editore, 1993.

211

Davide Rodogno, Fascism's European Empire, Cambridge, Cambridge University Press,

2006.

De Lucia Vezio, Le mie città. Mezzo secolo di urbanistica in Italia (brossura), 1ª ed.,

Reggio Emilia, Diabasis, marzo 2010.

Denison Edward, Guang Yu Ren, Naigzy Gebremedhin, and Guang Yu Ren. Asmara:

Africa's Secret Modernist City. New York, 2003.

Del Boca Angelo. Italiani in Africa Orientale: Dall'Unità alla Marcia su Roma. Bari,

Laterza, 1985.

Del Boca Angelo. I gas di Mussolini. Il fascismo e la guerra d'Etiopia. Roma, Editori

Riuniti, 1996.

De Sabbata Massimo, Tra diplomazia e arte: le Biennali di Antonio Maraini (1928-1942),

Forum Editrice, Udine, 2006.

De Santis Maria, Terragni Giuseppe. Casa del Fascio, Como, 1932-36, in Costruire in

laterizio. Grandi Maestri. n. 117, maggio-giugno 2007.

De Vecchi Pierluigi ed Cerchiari Elda, I tempi dell'arte, volume 2, Bompiani, Milano

1999.

Doumanis, Nicholas. Una faccia, una razza. Le colonie italiane nell'Egeo. Il Mulino.

Bologna, 2003.

Dibra Mithat, Shkodra-Guidë-Album, Shkodër, Idromeno 2003.

Di Fausto Florestano, Visione mediterranea della mia architettura, in «Libia. Rassegna

mensile illustrata», n. 10, dicembre 1937.

Dizdari. R, Pazari I vjetër I Shkodrës, Monumentet, 5-6, 1973, f. 203-209.

Duka Valentina, Qytetet e Shqipërisë në vitet 1912-1924. Tiranë: Toena, 1997.

Fera Giuseppe, Urbanistica - Teorie e Storia, Roma, Gangemi Editore, 2002.

Fisher Bernd, Mbreti Zog dhe përpjekja për stabilitet, Tiranë: Çabej, 2000

Fishta Iljaz, Ndërhyrja e kapitalit të huaj dhe roli i saj në pustimin e Shqipërisë 1936-

1939, Tiranë, Dituria, 1999.

212

Franco Antonicelli, Trent'anni di storia italiana 1915 - 1945, Torino, Mondadori, 1961.

Geosat, Rilevimi i Bankës së Shqipërisë, 2006.

Giusti Maria Adriana. Albania, Architettura e Citta’ 1925-1943. (2006) Finito di

stampare nella tipografia Bandecchi & Vivaldi, Pontedera per conto di artout –

Maschietto Editore, Firenze Dicembre 2006.

Gottardo. F, Andreini Mauro, Architettura Metafisica, in Abitare la Terra n. 21/07

(Gangemi Editore).

Gresleri Glauco, Pasquale Culotta e Giuliano Gresleri, Città di fondazione e plantatio

ecclesiae. Bologna 2007.

Gresleri. G., La via dell’est: da Tirana a Lubiana, in Architettura italiana d’oltremare

1870-1940, a c. di G. Gresleri, P.G. Massaretti, S. Zagnoni, Venecia, Marsilio Editori,

1993.

Guidoni Enrico, L'arte di progettare le città. Italia e Mediterraneo dal Medioevo al

Settecento, Roma, Kappa, 1992.

Hudhri, Ferid. Shqiptarët në artin botëror. Tiranë: Botimet Albanologjike, 2012.

JACOBINI.O, Svilippo e risultati dellàttivita petroliferia italiana in Albania in

“Lìndustria mineraria dÌtalia e dòltremare”, III (1939), 5.

Jokilehto. J ICCROM Working Group 'Heritage and Society'. Definition of cultural

heritage, references to document in history. (Originally for ICCROM, 1990). Revised for

CIF: 15 January 2005.

Kolektiv Autorësh, Historia e arkitekturës Shqiptare 1 (nga fillimet deri në vitin 1912).

(1987) Shtëpia Botuese e Librit Universitar.Tiranë, 1987.

Konferenca Ndërkombëtare për "Arkitekturën e Nëntëqindës në Shqipëri: Kultura italiane

dhe shqiptare në perspektivat e reja të zhvillimit urban territorial".

L’amicizia tra Italia e Albania: passato, presente, futuro. (2006) La presenza italiana in

Albania nella prima meta’ del XX secolo.Complesso di Vicolo Valdina, Roma 21-26

novembre 2006.

Labanca Nicola, Oltremare. Storia dell’espansione coloniale italiana. Bologna: Il Mulino,

2002.

213

Locci Massimo, Nuova Banca di Albania Memoria e Innovazione. Concorso per il

restauro e l’ampliamento della banca central a Tirana.

Luarasi. S, Rreth Historisë së Arkitekturës Moderme Shqiptare, Forum A+P n°3. Botuar

nga Afrojdit, 2009.

Luzati Skënder. Qyteti i Shkodrës, Urbanistika dhe Arkitektura gjatë Rilindjes e

Pavarësisë Kombëtare. Tiranë 2012.

Malentacchi. P, Scheda su Gherardo Bosio, in Guida agli archivi di architetti e ingegneri

del Novecento in Toscana, a cura di E. Insabato, C. Ghelli.

Maraini Antonio, Gherardo Bosio e la sua opera, in "Illustrazione Toscana e dell'Etruria",

9, settembre 1941.

Maraini Antonio: Sculture e Disegni 1900-1940, Catalogo della mostra a cura di Luisa

Laureati. Giovanni Pratesi, Firenze, 1988.

Maravigna, Pietro. Come abbiamo perduto la guerra in Africa. Le nostre prime colonie in

Africa. Il conflitto mondiale e le operazioni in Africa Orientale e in Libia. Testimonianze

e ricordi. Tipografia L'Airone. Roma, 1949.

Mauri, Arnaldo. "The First Monetary and Banking Experiences in Eritrea". African

Revieë of Money, Finance and Banking, 1998.

Mauri, Arnaldo, Il mercato del credito in Etiopia, Giuffrè, Milano 1967.

Mek Smith Denis, Musolini. Përkthim, Lili Bare. Shtëpia botuese Apollonia. Tiranë,

1998.

Meksi, Aleksandër. Restaurimi i monumenteve të arkitekturës. Shtëpia botuese “Eugen”,

Tiranë, 2004.

Menghini Anna Bruna, PashakoFrida, Stigliano Marco, Adrian Beshaj (përkth. nga origj.

ital.) Architettura moderna italiana per le citta’ d'Albania: modelli e interpretazioni

“Arkitektura moderne italiane për qytetet e Shqipërisë: modele dhe interpretime”. Tiranë,

Dudaj, 2012.

Meta Beqir, Politika tatimore e shtetit shqiptar 1925-1939, Tiranë, Shkenca, 1999.

Metafisica costruita: le città di fondazione degli anni Trenta dall'Italia all'Oltremare: dagli

archivi storici del Touring club italiano e dell'Istituto italiano per l'Africa e l'Oriente e dai

214

fondi locali, a cura di R. Besana, C. F. Carli, L. Devoti, L. Prisco, Milano, Touring club

italiano, 2002.

Miho Koço, Profesor arkitekt Kristo Sotiri, Jeta dhe vepra. (2005) Botimi i dytë. Tiranë,

2005.

Miho Koço, Shqipëria vështrim urbanistik 1912-1944, Tiranë, 2003.

Miho.K, I. Sukaj, P. Thomo, V. Bushati. Historia e arkitekturës në Shqipëri (1912-1944).

(1988) Shtëpia Botuese e Librit Universitar.Tiranë, 1988.

Miho. K, Trajta të profilit urbanistik të qytetit të Tiranës, Tiranë 1967.

Milo Paskal, Shqipëria dhe Jugosllavia 1918-1927, Tiranë 1992.

Nicoloso Paolo, Mussolini Architetto. Torino, Einaudi, 2008.

Pagano Giuseppe, Mussolini salva l’architettura italiana, “Casabella”, n.78, giugno 1934,

pp.2-3.

Pardo V. Franchetti, L’architettura nelle città italiane del XX secolo, dagli anni Venti agli

anni Ottanta. Due Opere di Florestano Di Fausto in area romana di Fabrizio Di Marco,

Milano, Jaka Book, 2003.

Parruca Agim, Shkodra, bastion i qytetërimit shqiptar, Tiranë, Ilar, 1998.

Patetta Luciano, L’architettura dell’Eclettismo, fonti, teorie, modelli. Gabriele Mazzotta

Editore. Milano.

Pasqualini, Maria Gabriella. L'esercito italiano nel Dodecaneso. Speranze e realtà. I

documenti dell'Ufficio Storico dell'Esercito", Roma, AUSSME, 2005.

Pisani.M, Architetture di Armando Brasini, Roma, Officina Edizioni, 1996.

Ponti. G, Ricordo di Gherardo Bosio, in "Stile", luglio 1941.

Portoghesi Paolo, I grandi architetti del Novecento. Roma, Neëton & Compton Editori,

1998.

Puto Arben, Shqipëria Politike 1912-1939. Botimet Toena, Tiranë, 2009.

215

Regni.B, M. Sennato, L'architettura del Novecento e la "Scuola romana", in "Rassegna

dell'Istituto di Architettura e Urbanistica" n° 40/41, Roma 1978; pp. 37 e segg. G. Ciucci,

Gli architetti e il fascismo, Einaudi, Torino 1989 Barocci.

Renzi.R, Bosio Gherardo. Le Ville, Alinea, Firenze 2010.

Riza Emin, Ansamblet ndërtimore të pazareve dhe restaurimi I tyre, Monumentet, 15-16,

1978.

Riza Emin, Arkitekt Qemal Butka, Botimet “Dita 2000”, Tirane 2010

Riza Emin, Arkitektura popullore në qytetet tona gjatë shek. XVIII-XIX, Kultura

Popullore, 2, 1980.

Riza Emin, Vështrim mbi urbanistikën e qytetit shqiptar (shek. XII- XX), Monumentet,

14, 1977.

Salvenini.G, Mussolini diplomate, Paris 1932.

Sculture di Antonio Maraini dal 1908 al 1942. (1944) Album realizzato dall’artista nel

1942; il memoriale dell’artista, redatto nel Settembre 1944.

Secchi Bernardo, Prima lezione di Urbanistica, Bari, Laterza Editore, maggio 2000.

Selenica Teki, Shqipëria më 1923, Tiranë, 1923.

Selenica Teki, Shqipëria më 1927, Tiranë, 1928.

Silvana Palma, L'Italia coloniale. Roma, Editori Riuniti, 1999.

Simini.G, Albania, Foligno,1930.

Storia dell'Arte in Italia. Dal Novecento ai dibattiti sulla figura e sul monumentale, 1925-

1945, vol 3/1, Einaudi, Torino 1990.

Strazimiri.B, Hanet e qytetit të Korçës, Mjeshtrat dhe arkitektura popullore, Tiranë, 1976.

Tafuri Manfredo, Storia dell’architettura italiana 1944-1985, Einaudi, Torino, 1986,

pp.209-210.

Tomorr Shehu 2007, Banka e Shqipërisë Tiranë. Arkitektet dhe artistët që ndërtuan

godinën e famshme; artikull i publikuar në gazetën “Sot”, të datës 26 maj 2007.

216

Traglia.G, L’Albania di Re Zog, Edizioni Tiber, Roma, 1930.

The buildind of the bank of Albania. Brochure. Tiranë 2003.

Thomo Pirro, Korça Urbanistika dhe Arkitektura. Akademia e Shkencave e Shqipërisë,

Tiranë, 2012.

Thomo Pirro, Riza Emin, “Kritere dhe metoda për gjurmimin dhe vënien në mbrojtje të

ndërtimeve popullore në RPSSH”, Monumentetet, 1, 1983.

Tuccimei Ercole, La Banca d'Italia in Africa, Presentazione di Arnaldo Mauri, Collana

storica della Banca d'Italia, Laterza, Bari, 1999.

Ugolini L. M., Albania Antica, Ricerche archeologiche, vol. 1, Societa’editrice d’Arte

illustrate (S.E.A.I.), Roma-Milano 1927.

Vërlaci Shevket. “Rendi i ri në Shqipëri”, Tiranë 1940.

Zarshati.F, Banesa të fillimit të shek. XX në vendin tonë, Monumente historike në vendin

tonë, Tiranë, 1978.

Zarshati. F, Disa tipare të banesës qytetare tiranase në fillim të shek. XX, Pasuri e

trashëguar në shekuj, Tiranë, 1984.

III. Periodikë

Art & Trashëgimi, nr. 4, Dossier Tirana, Rikthimi i Muzave, maj 2012.

Dizdari. R, Pazari i vjetër i Shkodrës, Monumentet, 5-6, 1973.

Enciclopedia dell'arte Zanichelli, Bologna, Zanichelli, 2004.

Belina Budini. Pallati i Brigadave ose fantazma e një Pallati mbretëror. Gazeta Shekulli,

29 Tetor 2004.

Belina Budini. Transformimi enigmatik i Dajtit dhe Pallatit të Brigadave. Gazeta Mapo,

5 Maj, 2007.

Gazeta e Korçës, 1926- 1931.

217

Niko Shtrepi 2003, Godina e selisë së Bankës së Shqipërisë, Tiranë; artikull i publikuar

në “Buletinin Ekonomik” qershor 2004, të Bankës së Shqipërisë.

Meksi, Aleksandër; Nallbani, Hasan. Kritere për restaurimin e monumenteve të

arkitekturës dhe të artit. “Monumentet”, Tiranë, 1988, nr. 2, faqe 19-21.

Kabashi Gëzim, 4 godinat simbol të Durrësit, që nuk u bënë dot monumente kulture;

artikull i publikuar në gazetën “Durrës Lajm.com”, të datës 20 korrik 2013.

Kaloçi Dashnor, Si u ndërtua godina e Bankës Kombëtare në vitin 1937; artikull i

publikuar në gazetën “Shqip”, 20 maj 2007.

Shehu Tomorr, Banka e Shqipërisë Tiranë. Arkitektët dhe artistët që ndërtuan godinën e

famshme; artikull i publikuar në gazetën “Sot”, të datës 26 maj 2007.

IV. Website

http:// www.uniss.it/lingue/annali_file/vol_3/11_Ragnedda.pdf.

http://www.ilduce.net/download/storiafascismo/3%20%20Le%20Opere%20del%20Fasci

smo.pdf

http://www.kultura.gov.al/al/.../programi-i-trashëgimisë-kulturore-2013-2017.

http://www.tirana.gov.al/.../Lidhja_e_Ligjit_nr_9048_për_trashëgiminë_kultur...

http://restaurars.altervista.org/giorgio-de-chirico-vi-spiego-cose-la-metafisica/

http://www.shqiptariiitalise.com/shqiperi-itali/shqiperi-itali/shqiperi-itali/gherardo-bosio-

krijuesi-i-nje-kryeqyteti.html

https://www.bankofalbania.org/ web/NJOFTIM_PER_SHTYP_7350_1.php?kc=0,5,0,0,0

218

Abstrakt

Ky studim mund të konsiderohet si një analizë objektive e formave të arkitekturës në Shqipëri, ngapikëpamja arkitektonike dhe artistike, duke e kontekstualizuar këtë arkitekturë nga njëra anë në periudhënhistorike që e ka gjeneruar atë, dhe në anën tjetër nga pikëvështrimi arkitektonik bashkëkohor evropian.

Mund ta konsiderojmë këtë hulumtim si një "rikuperim të kujtesës", e cila nuk mund të kuptohetpa pjesën historike dhe politike si një instrument për të kuptuar zhvillimet arkitektonike dhe artistike nëvend. Ky punim përfshin periudhën e viteve 1925-1943 të marrëdhënieve midis Italisë dhe Shqipërisë.

Politikat territoriale dhe urbane në kolonitë fashiste përbënë një shumëllojshmëri ndryshimeshkomplekse gjeografike, historike dhe kulturore. Për këtë arsye, organizimi i territorit, planifikimi urban dhearkitekturor në këto koloni mori forma specifike, herë pas here duke u miratuar nga shteti, si probleme qëkërkojnë zgjidhje të ndryshme. Rasti i Shqipërisë mund të konsiderohet si unik pasi u trajtua si njëprotektorat, nga pikat e saj të kontaktit me Italinë për arsyet historike dhe kulturore.

Rryma apo lëvizja Metafizike e arkitekturës italiane e viteve '20 dhe '30 është bërë shpeshargument i kritikëve si edhe lidhja e saj ndërmjet arkitekturës së regjimit fashist dhe pikturës metafizike.

Një arkitekturë që i mbijeton kohës e vetme si një dëshmitare e fakteve të panjohura, si në pikturatdechirichiane, me sekuenca harqesh dhe formash, me peizazhe të shterpëta mbi të cilën arkitektura e lirëshpërthen në vetminë e saj.

Shumica e arkitektëve modern evropian, mbetën të impresionuar nga këto ndërtesa, që arkitektëtitalianë realizuar në kolonitë fashiste. Në këto ndërtesa ata panë të realizuara në forma natyrale dhe mendërhyrjet intelektualiste, objektivat kryesore të arkitekturës së re; anën e tyre funksionale, mungesën edekoracioneve të tyre, anën ekonomike si edhe përdorimin efikas të materialeve.

Për të përgatitur këtë studim u bë i mundur hulumtimi i një literature të gjerë historike gjithashtu ukërkuan burime arkivore, duke u përpjekur për të analizuar dhe interpretuar në bazë të argumenteve tëpranishëm.

Fjalët kyçe: Fryma e re arkitektonike, Miqësia ndërmjet Italisë dhe Shqipërisë, Rikuperim ikujtesës, Rryma e re arkitektonike metafizike.

Abstract

This study can be considered an objective analysis of the forms of the new architecture in Albania,from the architectural and artistic point of view recontextualizing this architecture on the one hand in thehistorical period that has generated it, and on the other in European architectural contemporary landscape.

May consider this research as "memory recovery", which can not be understood without thehistorical and political as an instrument for understanding architectural and artistic phenomena. This papercovers the period in the years from 1925-1943 of relations between Italy and Albania.

Territorial and urban policies in fascist colonies comprised a variety of complex changes of thegeographic, historical and cultural. For this reason, the organization of the territory, urban planning andarchitecture in these colonies took specific forms, occasionally being adopted by the country, as problemsdemanding solutions were different.

The case of Albania was to be regarded as unique in being treated like a protectorate, from it’spoints of contact with Italy for historical and cultural reasons. Metaphysics movement of Italianarchitecture of the years ‘20 and ‘30 is often faced argument of critics also the relation between architectureof the fascist regime and Metaphysics painting. Architecture that survives time alone as a witness to theunknown facts, as in dechirichiane paintings with string arch sequences forms, barren landscape on ëhichfree architecture explodes in her solitude.

Most modern European architects, remain impressed by these buildings, that Italian architectsrealized in fascist colonies. In these buildings they saw realized in natural forms and interferenceintellectualist, the main objectives of the new architecture; their functional side, the lack of decorations,economy, efficient use of materials.

To prepare this study researched a wide historic literature and archive resources, which tried toanalyze and interpret according to the present arguments.

Keywords: New architectural spirit, Friendship between Italy and Albania, Recovery ofmemory,The new architectural metaphysics spirit.

republika e shqiperise universiteti i tiranes fakulteti i ... · duke përfshirë edhe ato të...

Documents