Respublikanın ümumtəhsil məktəblərinin

6-cı sinifləri üçün “Həyat bilgisi” dərslik komplekti

Müəllif: Nüşabə Məmmədova

Bakı: Şərq-Qərb, 2013.

Dərslik komplekti ilə bağlı TQDK-ya daxil olmuş və açıq

müzakirələrdə bildirilmiş qeydlər, iradlar və təkliflər əsasında

hazırlanmış

YEKUN RƏY

2

Yekun rəy aşağıdakı meyarlar əsasında formalaşmışdır:

1. Məzmunun işlənməsi baxımından;

2. Dil və yazı üslubu baxımından;

3. Dizayn və bədii tərtibat baxımından;

4. Tapşırıqların elmi-metodiki uyğunluğu baxımından;

5. “Müəllim üçün metodik vəsait”in (MMV-nin) məzmununun işlənməsi

baxımından.

1. Məzmunun işlənməsi baxımından

Dərslik komplekti dərslikdən və müəllim üçün metodik vəsaitdən ibarətdir.

Dərslik “Mündəricat”, “Mənim mənəvi aləmim”, “Dövlətimə arxalanıram”,

“Cansızdan canlıya”, “Təhlükəsiz həyat” bölmələri üzrə 23 mövzunu əhatə edir.

Dərslik komplektində 4 məzmun xətti üzrə əsas və alt standartların

reallaşdırılması nəzərdə tutulmuşdur.

Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin təsdiq etdiyi tədris planına1 görə,

fənnin tədrisi üçün həftədə 1 saat olmaqla, 32 saat vaxt ayrılmışdır. Təbii ki,

dərslikdəki materiallar da buna uyğun olmalıdır. Lakin dərslikdə 23 mövzu var.

Sonuncu mövzunun tədrisi üçün 2 saat nəzərdə tutulmuş, qalan 8 saatın istifadə

olunması isə “Müəllim üçün metodik vəsait”in 7–8-ci səhifələrində verilmiş “Tematik

planlaşdırma” cədvəlində belə tövsiyə edilmişdir:

Kiçik summativ qiymətləndirmə – 6 saat

Böyük summativ qiymətləndirmə – 2 saat

Yarımillər üzrə 2 böyük summativ qiymətləndirmənin (BSQ) keçirilməsi heç bir

mübahisə doğurmur. Lakin cəmi 32 saatlıq dərs həcmi çərçivəsində əlavə olaraq 6

saatın da kiçik summativ qiymətləndirmə (KSQ) üçün tövsiyə olunması

məqsədəmüvafiq hesab edilmir.

Dərslik yaradıcılığında ən önəmli məsələlərdən biri təlim materiallarının pedaqoji

prinsiplərə uyğun ardıcıllıqla düzülməsidir. Belə ki, məzmun baxımından ardıcıllıq

tədris vahidlərinin və mövzuların sadədən-mürəkkəbə doğru sıralanmasını, tematik

1 http://edu.gov.az/view.php?lang=az&menu=303&id=5756

3

baxımdan ardıcıllıq bu sıralamada tarixi günlərin və əlamətdar hadisələrin diqqətə

alınmasını, məntiqi baxımdan ardıcıllıq isə əvvəlki təlim materialları vasitəsilə növbəti

materialların mənimsənilməsinə zəmin yaratmasını nəzərdə tutur. Lakin dərslikdə bu

prinsiplərə tam əməl olunmamışdır. Məsələn, yol hərəkəti qaydaları ilə bağlı bilik,

bacarıq və vərdişlər digər ölkələrdə tədris ilinin başlanğıcında formalaşdırılır. Bunun

başlıca səbəblərindən biri, mənimsənilmiş yol hərəkəti qaydalarının tətil dövründə

yaddan çıxma ehtimalı, eləcə də, şagirdlərin yeni – yaşlarına uyğun qaydaları vaxtında

öyrənməsi zərurətidir. Hətta, bunu nəzərə alan Dövlət Yol Polisi hər il tədris ilinin

başlanğıcında “təhlükəsizlik ongünlüyü” və ya “təhlükəsizlik aylığı” da keçirir. Ona

görə də bu mövzunun tədris ilinin əvvəlində keçilməsi tövsiyə olunur.

Məlum olduğu kimi, sağlamlıqla bağlı problemlər adətən daha çox payız

aylarında yaranmağa başlayır. Xüsusən də yoluxucu xəstəliklər – qrip, angina və

öskürək kütləvi hal alır. Ona görə də sağlamlıqla bağlı mövzuları aktuallıq nəzərə

alınmaqla, adətən bu dövrdə tədris edirlər. Bu mövzuların payız aylarında tədris

edilməsi məqsədəuyğun hesab edilir.

Sonuncu tədris vahidinin – “Təhlükəsiz həyat”ın birinci tədris vahidi kimi

təqdim edilməsi pedaqoji baxımdan daha doğru olar.

Dərslikdə fənlərarası inteqrasiya baxımından da müəyyən qüsurlar var. Məsələn,

15-ci mövzuda müxtəlif canlıların hüceyrələri və mikroskopla bağlı təqdim edilmiş

məlumatlar “Biologiya-6” dərsliyində (səh. 28-40) təbii olaraq daha ətraflı şərh

olunmuşdur. Ona görə də bu mövzunun şagird “Biologiya” dərsliyindən öyrəndikdən

sonra, “Həyat bilgisi” dərsliyində verilməsi düzgün olardı.

Dərslikdə heç bir dövlət bayramına yer ayrılmamışdır. Halbuki, “Mənim mənəvi

aləmim” və “Dövlətimə arxalanıram” bölmələrində formalaşdırılması nəzərdə

tutulan bilik və bacarıqların xeyli hissəsini şagirdlərə məhz bu kontekstdə aşılamaq

olardı.

“Dərsliklərin qiymətləndirilməsi meyarları”nın2

1.6-cı maddəsi gender

məsələlərinə həssas yanaşılması tələbini qoyur. Lakin dərslikdə gender məsələlərinə

həssas münasibət hiss olunmur. Məsələn, ayrı-ayrı səhifələrdə tanınmış tarixi

şəxsiyyətlərin kəlamları yalnız kişi cinsinə aiddir. Bunun nəzərə alınması

məqsədəuyğun hesab edilir.

Dərslik komplektindəki materiallar məzmun xətləri üzrə əsas və alt standartların bir

çoxunun tam şəkildə reallaşdırılmasına imkan vermir.

2 http://edu.gov.az/view.php?lang=az&menu=162&id=227

4

1.1.1 alt standartı şagirdin “maddələrin xassələrini onların daxili quruluşu ilə

əlaqələndirməsi” ilə bağlı bilik və bacarıqların formalaşdırılmasını nəzərdə tutur.

Məsələn, şagird mətbəxdə hər gün gördüyü ağ və narın halda olan üç maddənin – şəkər

tozu, xörək duzu və limon duzunun oxşar olduqları halda, nəyə görə tamamilə fərqli

dadlara malik olduqlarını və yaxud plastikdən hazırlanmış qabların fərqli rənglərdə

olduqlarını anlaya bilsin.

Bu alt standartın reallaşdırılması üçün dərslikdə 6 mövzu (9-14) verilmişdir.

Əlbəttə, cəmi 23 mövzudan ibarət olan dərslikdə təkcə bir alt standarta bu həcmdə yer

ayrılması o qədər də məqsədəmüvafiq hesab edilmir. Lakin hətta bu həcmdə material

da həmin alt standartın tam şəkildə formalaşdırılmasına imkan yaratmır. Belə ki, alt

standartla bağlı “Maddələrin xassələri” sərlövhəli mövzuda maddələrin xassələri fiziki

və kimyəvi olaraq iki qrupa ayrılır və onlar sxem vasitəsi ilə təqdim edilir. Burada,

maddənin aqreqat halını, həllolma xassəsini çıxmaqla, sxemdə sadalanan digər

xassələri haqqında anlaşıqlı məlumat verilmir. Maddənin rəngi, iyi, dadı və

istilikkeçirmə qabiliyyəti kimi xassələrinin onun daxili quruluşu ilə hansı əlaqədə

olması barədə isə, ümumiyyətlə, danışılmır. Lakin unutmaq olmaz ki, bütün bunlar

şagirdin məişətdə tez-tez rastlaşdığı vəziyyətlərdə ona lazım olan məlumatlardır.

Məsələn, əgər şagird metalların istiliyi daha yaxşı keçirdiyini dərk etsə, əlini ocağın

üstündəki qaba, şişə və ya digər əşyalara uzatmamışdan öncə düşünməli olacaq.

3.1.1. Ünsiyyət mədəniyyətinin formalaşmasına təsir edən amilləri

dəyərləndirir.

Bu alt standart sosial həyatın əsas şərti olan ünsiyyət yaratma və ünsiyyəti

qoruyub-saxlama bacarıqlarının formalaşmasına təsir göstərən fərqli amillərin

şagirdlər tərəfindən dəyərləndirilməsini nəzərdə tutur. Məsələn, əgər şagird öz

həmyaşıdlarından biri ilə yaxşı ünsiyyət qurubsa, bu ünsiyyəti qorumaq üçün müxtəlif

amilləri nəzərə almalıdır: söhbətlərdə fikirlərini düzgün ifadə etmək, mehriban və

səmimi olmaq, pis sözlərdən istifadə etməmək, ad günlərində və bayramlarda təbrik

etmək, xəstələnəndə baş çəkmək, müəyyən vaxtlarda zəngləşib ortaq maraq dairəsinə

aid məsələlərlə bağlı müzakirələr aparmaq, birgə gəzintiyə çıxmaq, teatra getmək və s.

Ona görə də alt standartın formalaşdırılması üçün nəzərdə tutulmuş mövzu elə

qurulmalıdır ki, şagird bu amillərin hər birinin dəyərini anlaya və qiymətləndirə bilsin.

Lakin dərslikdə səhifə 6-da bununla bağlı verilmiş “Ünsiyyət mədəniyyəti” sərlövhəli

yeganə mövzu demək olar ki, tamamilə başqa bacarıqların formalaşdırılmasına–

münaqişələrdən qaçmağa və emosiyaların düzgün idarə olunmasına həsr edilmişdir.

4.1.1. Sağlam həyat tərzinin əsas şərtlərini fərqləndirir.

5

Bu alt standartdakı bilik və bacarıqların formalaşdırılması üçün dərslikdə 3 mövzu

(17-19) verilmişdir. Lakin elə bununla bağlı birinci mövzunun adından da

(“Sağlamlığın şərtləri”) görünür ki, burada söhbətin istiqaməti dəyişdirilmiş və

“sağlam həyat tərzinin əsas şərtləri” anlayışı “sağlamlığın şərtləri” ilə

əvəzlənmişdir. Hətta, məsələ “qurd xəstəlikləri” və “birhüceyrəli heyvanların,

bakteriyaların törətdiyi yoluxucu xəstəliklər” müstəvisinə keçirilmişdir. Əlbəttə, bu

halda alt standartın düzgün və sistemli formalaşdırılması barədə söhbət gedə bilməz.

Belə ki, Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının (ÜST) mövqeyinə görə, insanın fiziki

sağlamlığı təkcə onun xəstə olmaması ilə ölçülmür, həm də psixoloji, mənəvi və sosial

durumunun qaydasında olması ilə müəyyən edilir (məsələn, fiziki cəhətdən sağlam

olan şəxs tüfeyli həyat tərzi də keçirə, dələduzluqla məşğul ola, hətta cinayətkar ola

bilər).

Ona görə də “sağlam həyat tərzi” kontekstində sağlamlığın üç forması

fərqləndirilir:

fiziki sağlamlıq (bütün orqan və sistemlərin düzgün fəaliyyət göstərməsi);

psixoloji sağlamlıq (idraki fəaliyyətin səviyyəsi və keyfiyyəti, diqqət və yaddaş,

emosional dayanıqlıq, iradənin inkişafı);

mənəvi sağlamlıq (əməyə şüurlu münasibət, mədəniyyət xəzinələrinə

yiyələnmək həvəsi, normal həyat tərzinə zidd olan hərəkətləri fəal şəkildə rədd etmək).

Lakin dərslikdə verilən mətnlər demək olar ki, ancaq fiziki sağlamlıq məsələləri

ilə bağlıdır. Hətta bu gün 6-cı sinif şagirdləri üçün daha aktual olan və rəsmən “zərərli

vərdişlər” siyahısına daxil edilən, “kompüter asılılığı”, “televizor asılılığı” və “oyun

asılılığı” kimi problemlər, onların yaratdığı fizioloji və psixoloji fəsadlar barədə,

ümumiyyətlə, söhbət getmir. Bununla bağlı MMV-də də məlumat verilməmişdir.

Dərslikdə bəzi mövzuların həcminin çox verilməsi məqsədəuyğun hesab edilmir.

Məsələn, 8 səhifəni əhatə edən 21-ci mövzunu müasir təlim metodlarına əsasən 6-cı

sinif şagirdlərinə 45 dəqiqə müddətində mənimsətmək mümkün deyil.

2. Dil və yazı üslubu baxımından

Səhifə 10-da “Hər yerdə düzgün davranaq” sərlövhəli mövzuda insanların

cəmiyyətdəki davranışları əxlaq qaydaları və hüquq normaları müstəvisində

qruplaşdırılır. Lakin yalan danışmaq, böhtan atmaq, satqınlıq, ikiüzlülük, əxlaqsızlıq

və s. davranışlar “əxlaqi keyfiyyətlər”in birinci qrupuna aid edilir. Əslində isə bunlar

əxlaqa zidd hərəkətlərdir. Digər tərəfdən, Azərbaycan Respublikası Cinayət

6

Məcəlləsinin 147-ci maddəsinə görə böhtan atan şəxs cinayət məsuliyyəti daşıyır.

Məhkəmədə yalan ifadə verənlər, hərbi sirri, çalışdığı müəssisənin sirrini satanlar da

cinayət törətmiş şəxslər kimi qanun qarşısında cavab verməli olurlar.

Səhifə 20-də yazılmışdır: “Qurban bayramı günü, gün çıxandan sonra camaat

məscidə toplanır. Burada bayram namazı qılınır, sonra hər kəs evinə gedib

qurbanlıq heyvan kəsir”. Sonra isə qurbanın kəsilməsi və onun ətinin bölünüb

istifadə edilməsi qaydaları təsvir olunur.

Lakin burada yazılanların dini əsası olmadığına, qurban kəsmənin yalnız Həcc

ziyarətində olan şəxslərə aid olduğuna görə, bunu dini mərasim kimi təqdim etmək

doğru deyil. Deməli, Həcc ziyarətindən kənarda qurban kəsmə dini mərasim deyil,

sadəcə olaraq bəyənilən adətdir. Təsadüfi deyil ki, Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi də hər

il bayram öncəsi bu barədə xəbərdarlıq edir3. Ona görə də burada Həcc ziyarətindəki

qurban mərasimi təsvir olunmalı idi.

Səhifə 31-də “Ombudsman – isveç dilində “insan hüquqlarının təmin

olunmasına nəzərət edən şəxs deməkdir” kimi izah olunmuşdur. Əslində isə bu söz

isveç dilində “araçı” anlamına gələn “ombuds” və “şəxs” anlamında olan “man”

sözlərinin birləşməsindən yaranmışdır4.

Burada, “Bəyannamə – hansısa prinsiplərin bəyan edildiyi beynəlxalq hüquqi

sənəddir” kimi qeyd edilmişdir. Əslində isə bu söz ərəb mənşəli “bəyan” və fars

mənşəli “namə” sözlərinin birləşməsindən yaranıb, mənası “xalqa, xalqlara, camaata

xitabən yazılı müraciət/müraciətnamədir5”. Onun beynəlxalq sənəd olması mütləq

deyil.

Səhifə 33-də verilmiş “İnsan hüquqları bir sistem kimi hər kəsin bərabər

hüquqlarını və azadlıqlarını təmin edir” cümləsinin mənası tam aydın deyil.

Səhifə 34-də “İnsanlar və onların istehsal etdiyi sərvətlər iqtisadi ehtiyatlar

adlanır” fikrinin səhv olduğunu dərsliyin növbəti səhifəsindəki “İqtisadi ehtiyatlar”

sxemi də təsdiq edir. Belə ki, maddi ehtiyatlar bölümünə aid edilmiş, insanın istehsal

etmədiyi torpaq, meşə və faydalı qazıntılar da iqtisadi ehtiyatlardır. Deməli, iqtisadi

ehtiyatlar dedikdə, əmtəələrin istehsalı və əhaliyə xidmət göstərilməsi üçün istifadə

olunan təbii ehtiyatlar, insan ehtiyatları və insanların özləri tərəfindən istehsal olunmuş

maddi ehtiyatlar nəzərdə tutulur.

3 http://www.qafqazislam.com/az/xeber.php?id=96

4 http://tr.wikipedia.org/wiki/Ombudsman

5 http://dict.obastan.com/word/3946/ lng/RU/BƏYANNAMƏ

7

Səhifə 35-də verilmiş “Əgər malın qiyməti aşağıdırsa, tələb daha yüksək

olur” cümləsi səhv yanaşmadır. Malın qiymətinin aşağı olması heç də həmişə bu mala

tələbatın artmasına gətirib çıxarmır. Tələbin müəyyən həddi olduğuna görə, təklif də

ona uyğun olmalıdır. Əgər təklif tələbdən artıqdırsa, onda qiymətin ucuzluğundan asılı

olmayaraq izafi mal bazarda yığılıb qalacaq. İstehlakçı ona lazım olmayan mala nəyə

görə pul verməlidir?

Səhifə 38-də maddələrin fiziki xassələri ətraflı izah edilməmişdir. Maddələrin

xassələri izah edilərkən onların həcmi, forması, plastik və ya elastik olması haqqında

məlumat verilmişdir. Lakin bütün bunlar maddələrin xassələri deyil. Maddələrin ən

mühüm fiziki xassələri onların qaynama, ərimə temperaturu və sıxlığıdır ki, bu barədə

mövzuda heç bir məlumat verilmir. Mövzuda göstərilir ki, kimyəvi xassələr –

maddələrin digər maddələrlə birləşmə qabiliyyətidir. Əslində isə maddənin

kimyəvi xassəsi onun digər maddələrlə qarşılıqlı təsirdə olmasıdır. Yaxşı olardı ki,

maddələrin fiziki və kimyəvi xassələri daha anlaşıqlı, şagirdlərin başa düşə biləcəyi

dildə verilsin.

Bu mövzunun sonunda verilmiş “Məsələn, müxtəlif maddələr olan şüşə və

metaldan eyni formalı qablar; rezin, şüşə, metaldan isə eyni formalı borular

hazırlana bilər” cümləsinin “Məsələn, müxtəlif maddələr olan şüşə və metaldan eyni

formalı qablar hazırlana bilər” kimi verilməsi daha düzgündür.

Səhifə 40-da “Maddələrin aqreqat hallarını və xassələrini bildikdən sonra

gəlin təcrübələr aparaq” fikri səhvdir. Çünki maddənin aqreqat halı elə onun

xassəsidir. Cümlədən isə belə başa düşülür ki, aqreqat halı maddənin xassəsi deyil.

Bu mövzuda “Burada nə müşahidə etdiniz?” sualından sonra verilən izahat

tamamilə səhvdir. İzahdan belə çıxır ki, qəndi stəkandakı suya salıb qarışdırdıqda o,

atomlara parçalanacaq. Lakin qənd suda həll olduqda burada atomlar (C, H, O) əmələ

gəlmir. Sondan ikinci cümlədə “havanın tərkibində olan oksigen qazı, hidrogen

qazı...” ifadəsi düzgün deyil. Çünki havanın tərkibində hidrogen qazı yoxdur.

Səhifə 41-də eyni atomlardan təşkil olunan maddələrin molekullarına qızıl və

dəmir misal göstərilmişdir. Bu doğru deyil. Çünki qızılın və dəmirin molekulları

yoxdur. Onlar qeyri-molekulyar quruluşlu maddələrdir.

Yenə həmin səhifədə müxtəlif atomlardan təşkil olunan maddələrə xörək duzu,

qənd və nişasta misal göstərilmişdir. Burada, yenə də qeyd etmək lazımdır ki, xörək

duzu molekullardan deyil, ionlardan təşkil olunmuşdur. İon haqqında isə,

ümumiyyətlə, məlumat verilməmişdir. Qənd maddə deyil, cisimdir.

8

Səhifə 42-də “Atomlar elementlərin, elementlər maddələrin tərkib hissəsidir”

ifadəsi doğru deyil. Çünki kimyəvi element – atomların müəyyən növüdür.

Burada, “Yüzdən çox atom növü vardır” cümləsi isə təkrardır (səh. 40-da

verilib).

Yenə həmin səhifədə “Atomlar isə konkret bir hissəcikdir” cümləsinin “Atom

isə konkret bir hissəcikdir” kimi verilməsi məqsədəuyğundur.

Burada, “suyun tərkibində iki element – hidrogen və oksigen iştirak edir”

cümləsi “suyun tərkibi hidrogen və oksigen elementlərindən ibarətdir” kimi

yazılmalıdır.

Yenə həmin səhifədə “Metallar parlaq, bərk olub...” əvəzinə “Metallar adi

şəraitdə parlaq, bərk olub....” olmalıdır. Çünki yüksək temperaturda metallar öz

aqreqat halını dəyişir.

Burada, metalların sırasında “bürünc” yazmaq olmaz. Çünki bürünc metalların

ərintisidir.

Səhifə 44–45-də fiziki və kimyəvi dəyişikliklər fiziki və kimyəvi xassələr

adlandırılmışdır. Bu tamamilə səhvdir.

Səhifə 47-də qarışıqları saf maddələrə ayırma üsulları yaxşı izah olunmamışdır.

Distillə etmə, durultma, çökdürmə üsullarını şagirdlər necə başa düşəcəklər?

Qarışıqlar “Tərkibində iki və daha çox atom və ya molekul növü olur” cümləsi

doğru deyil. Belə ki, tərkibində iki atom növü olan su haqqında artıq məlumat

verilmişdir. Cümləyə əsasən belə başa düşülür ki, su qarışıqdır. Həmin fikir

“Qarışıqlar – iki və daha artıq saf maddədən ibarət olan bir sistemdir” kimi

verilməlidir.

Yenə həmin səhifədə “bəsit və mürəkkəb maddələr” haqqında olan məlumatlar

artıqdır. Maddələrin eyni və ya müxtəlif növ atomlardan ibarət olması haqqında

məlumatlar səhifə 40-da artıq verilmişdir. Bəsit və mürəkkəb maddələrin tərifinin də

elə həmin səhifədə verilməsi yaxşı olar.

Səhifə 48-də verilmiş 4-cü cümlədə “cansiz” deyil, “cansız” olmalıdır.

Səhifə 49-da şagirdin hələ haqqında heç bir məlumata malik olmadığı, bilik və yaş

səviyyəsinə uyğun olmayan anlayışlara yer verilmişdir. Məsələn, “Üzərinə zəif xlorid

turşusu tökülüb bir gün saxlanılmış sümüyü müşahidə edək” cümləsində olan

xlorid turşusu ilə şagird kimya fənnindən 8-ci sinifdə tanış olacaq (Bax: Kimya-8.

1.1.1).

Yenə həmin səhifədə “Siz ilbizlərin çanağının, hələ də bəzi məktəblərdə

istifadə olunan təbaşirin, sümüklərin və s. tərkibində qeyri-üzvi maddələrlə

9

yanaşı, üzvi maddələrin də olduğunu bilirsinizmi?” cümləsi qüsurludur. Burada

“hələ də bəzi məktəblərdə istifadə olunan təbaşirin” əvəzinə sadəcə “təbaşirin”

yazılmalıdır. Eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki, təbaşirin tərkibi yalnız qeyri-üzvi

maddələrdən ibarətdir.

Səhifə 51-də birinci cümlə “Hüceyrələri ilk dəfə mikroskopda mantar

parçasını nəzərdən keçirən Robert Huk onu gözcüklər şəklində görmüşdür” deyil,

“İlk dəfə olaraq Robert Huk mikroskopda mantar parçasını nəzərdən keçirərkən

hüceyrələri gözcüklər şəklində görmüşdür” kimi olmalıdır.

Yenə həmin səhifədə “Mantar - ağac gövdəsinin bir qatıdır” cümləsi

“Mantar - ağac və kol gövdəsində qabığın bir qatıdır” kimi yazılmalıdır.

Səhifə 52-də hüceyrəni bir fabrikə bənzətmək korrekt deyil. Onu bir dövlətə

bənzətmək daha yaxşı olardı: xarici qılaf (plazmatik membran)–sərhəd, nüvə-paytaxt,

endoplazmatik şəbəkə–magistral yollar, mitoxondri–elektrik stansiyaları və s.

Yenə həmin səhifədə “Virusların cansızlarla canlılar arasında keçid təşkil

etdikləri güman olunur. Təbiətdə bu canlıların bir qismi böyüdücü cihazlar

vasitəsilə görünür, bir qismi isə çox nəhəngdir” fikrinin ikinci cümləsindən elə başa

düşülür ki, virusların bir qismi çox nəhəng olur, əslində isə burada “bu canlılar”

əvəzinə “bütün canlılar” yazılmalıdır.

Səhifə 56-da “Reproduktiv sağlamlıq” anlayışının 6-cı sinfə gətirilməsi ə düzgün

deyil. Hətta Qərb ölkələrində 11-12 yaşlı şagirdlərlə belə söhbətlər aparılmır. Digər

tərəfdən, bu anlayış “Həyat bilgisi” kurikulumuna əsasən 8-ci sinifdə öyrədilməsi

nəzərdə tutulan standarta aiddir. (Bax: Həyat bilgisi – 8. 4.1.1). Eyni irad səhifə 66-da

verilmiş “Tripanosom”, “leyşmaniya” və s. kimi sözlərə də aiddir.

Səhifə 58-də “Günəş vannası qəbul olunduqdan sonra üzmək orqanizmin

daha çox maye itirməsinə səbəb olduğundan, bədənin su itkisi bərpa olunmalıdır”

fikri düzgün deyil. Belə ki, üzmə zamanı çoxlu su itirilmir, əksinə suyun itirilməsi

azalır (tərləmə prosesi zəifləyir).

Səhifə 66-da verilmiş “Malyariya, tripanosom, və leyşmaniyalara cücülər

sancdıqda, dizenteriya amöbü və lyambliyalara isə həzm yolu ilə yoluxmaq olur”

cümləsində də xəstəliklər və bu xəstəlikləri törədən canlılar qarışdırılmışdır.

Malyariya xəstəliyin adıdır, törədicisi isə malyariya parazitidir (plazmodisidir). Ona

görə də cümlə: “Malyariya paraziti, tripanosom, və leyşmaniyalara cücülər sancdıqda,

dizenteriya amöbü və lyambliyalara isə həzm yolu ilə yoluxmaq olar” kimi verilərsə,

doğru olar.

10

Səhifə 72-də respublikanın seysmik zonaları göstərilmişdir: Böyük Qafqazın

cənub yamacı, Naxçıvan, Yuxarı Qarabağ, Gəncə, Qazax, Bakı şəhəri, Xudat-Xaçmaz

sahilyanı zonaları.

Qeyd etmək lazımdır ki, zəlzələnın güçü Rixter şkalasına əsasən 12 ballıq şkala

ilə təyin edilir. Hər il Yer kürəsində 3-4 bal güçündə həddindən çox zəlzələlər olur.

Yer üzərində 6-7 bal və ondan daha çox güçə malik olan zəlzələ zonaları fəal seysmik

zona adlanır. Buna əsasən dərslikdə verilmiş sxemə düzəliş edilməli, buradan “Bakı

şəhəri, Xudat-Xaçmaz sahilyanı zonaları” çıxarılmalıdır.

Yenə həmin səhifədə verilmiş xəritədə güclü seysmik zonaların xüsusi işarə ilə

qeyd edilməsi təklif edilir.

Səhifə 75-də “Sürüşmə-ağırlıq quvvəsinin təsiri altında yumşaq dağ

süxurunun eniş üzrə düşməsidir. Sürüşmələrə ən çox çuxurların su ilə dolması

səbəb olur.” cümlələrində fikir ayrılığı özunu göstərir. 1-ci cümlədə sürüşmənin

dağlarda, 2- ci cümlədə isə çuxurlarda yaranması qeyd edilir. Sürüşmələr əsasən

dağlıq ərazilərdə baş verir. Sürüşmə süxurların yatım ardıcıllığından, ərazinin

meyilliydən və rürubətlənmə dərəcəsindən asılıdır.

Səhifə 82-86-da “Yol nişanlarına diqqət edək” sərlövhəli mövzuda 6-cı sinif

şagirdinin yaş səviyyəsinə uyğun olmayan, sürücülərə aid yol nişanlarının verilməsi

düzgün hesab edilmir.

Dərsliyin rus dilində olan variantında müəyyən tərcümə qüsurları vardır. Bunlar

aşağıdakılardır:

Səhifə 49-da “Клетки - самые мелкие частицы живых организмов. ”

cümləsi “Клетки - это наименьшие единицы строения, развития и

функционировани я большинства живых организмов.” kimi yazılmalıdır. Burada

yalnız viruslar müstəsnalıq təşkil edir. Eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki,

hüceyrələr canlı orqanizmin ən kiçik hissəcikləri deyil. Atomlar, molekullar,

hüceyrənin orqanoidləri də canlı orqanizmin kiçik hissəcikləridir ki, bu hissəciklər

hüceyrədən dəfələrlə kiçikdir.

Yenə həmin səhifədə “Давайте рассмотрим кость, выдержанную сутки в

слабом растворе соляной кислоты” cümləsi “Давайте рассмотрим кость,

выдержанную в течение суток в слабом растворе соляной кислоты” kimi

yazılmalıdır. Burada, “Подожжѐм кость. Что вы наблюдаете?” əvəzinə

“Прокалим кость на огне. Что вы наблюдаете?” yazılmalıdır.

Yenə həmin səhifədə suallar və tapşırıqlarda “3.Люди получили в

лабораториях искусственный шелк, икру, яйцо и пр. ” cümləsi dərsliyin

11

Azərbaycan dilində olan variantına uyğun olaraq “Люди получили в лабораториях

искусственный шелк, искусственную икру, искусственные яйца и пр. ” kimi

yazılmalıdır.

Səhifə 50-də “До изобретения микроскопа строение живых существ

оставалось тайной для людей” cümləsi “До изобретения микроскопа строение

одноклеточных организмов оставалось тайной для людей” kimi yazılmalıdır.

Səhifə 51-də “Существуют также, обладающие ещѐ большей мощностью,

электронные микроскопы” cümləsi “Существуют также, обладающие ещѐ

большим увеличением, электронные микроскопы” kimi yazılmalıdır.

Səhifə 52-də “Что бы вы добавили к животной клетке, чтобы

уподобить еѐ с растительной клеткой” cümləsi “Что необходимо добавить

для того чтобы животная клетка, была бы похожа на растительную клетку”

kimi yazılmalıdır.

Səhifə 53-də “Говоря природа, вспоминается являющийся его неделимой

частицей человек” cümləsi “Когда мы говорим природа планеты, вспоминается

еѐ неотъемлемая часть - человек” kimi yazılmalıdır.

Yenə həmin səhifədə verilmiş “Природа не отказывает человеку ни в чем”

cümləsi korrekt deyil.

Yenə həmin səhifədə “Вред наносимый человеком природе, равен

ущербу, наносимому им самому себе” cümləsi qüsurludur.

Səhifə 64-də “Большинство этих болезней возбуждают

микроорганизмы” əvəzinə “Возбудителями большинства болезней являются

микроорганизмы” yazmaq daha məqsədəuyğundur.

3. Dizayn və bədii tərtibat baxımından

Dərsliyin bədii tərtibatı və dizaynında müəyyən qüsurlar vardır. Azərbaycan

Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmiş “Dərsliklərin

qiymətləndirilməsi meyarları”nın6 3.1-ci maddəsi dərsliklərə rəsmlərin orijinallığı

tələbini qoyur. Lakin burada orijinal rəsmlər demək olar ki, ümumilikdə şəkillərin yalnız

30%-ni təşkil edir.

“Dərsliklərin qiymətləndirilməsi meyarları”nın 3.7-ci maddəsi dərsliklərin üz

qabığının (cildinin) tərtibatının onun məzmununa uyğunluğu tələbini qoyur. Yəni üz

qabığı məzmunun aynası olmalıdır. Məsələn, dərsliyin cildində verilmiş bədii tərtibat

6 http://edu.gov.az/view.php?lang=az&menu=162&id=227

12

elementlərinə baxmaqla, onun hansı fənnə (riyaziyyat, fizika, kimya və s.) aid

olduğunu çətinlik çəkmədən söyləmək mümkün olsun. Lakin bu dərsliyin üz qabığı

daha çox biologiya və ya coğrafiya dərsliklərini xatırladır.

“Həyat bilgisi” fənninin formalaşdırdığı bilik və bacarıqların böyük bir hissəsi

şəxsi və kollektiv təhlükəsizlik məsələləri ilə bağlıdır. Ona görə də 10-cu səhifədə

ananın öz uşağının əlindən tutub dəmir yolu xətti üzərində hərəkət etməsini əks etdirən

təsvirin verilməsi məqsədəuyğun hesab edilmir. Əksinə, burada şagirdlərə belə

hərəkətlərin həyat üçün olduqca təhlükəli olması təlqin edilməlidir.

“Ümumi təhsil sistemində dərslik siyasəti” sənədinin 6.11-ci maddəsi dərsliklərdə

tədrislə əlaqəsi olmayan reklamları qadağan edir. Bu qadağanın əsas səbəblərindən biri

dövlət büdcəsi hesabına çox böyük tirajla çap olunan və yarım milyondan artıq

şagirdin istifadə etdiyi dərsliklərdə hansısa özəl müəssisənin məhsulunu yerləşdirib

bazar subyektləri arasında ayrıseçkilik salmamaqdır. Çünki dövlət büdcəsi yalnız

dərslikdə reklamı yerləşdirilən müəssisə və firmaların deyil, həm də onların bazardakı

rəqiblərinin ödədiyi vergilər hesabına formalaşır. Lakin “Həyat bilgisi” dərsliyinin

34-cü səhifəsində “Jalə” şirələrinin hazırlandığı sexdən reklam xarakterli şəkil

yerləşdirilmişdir.

Səhifə 14-dəki şəklin əvəzinə "Azərbaycanın xəritəsi"nin verilməsi daha

məqsədəuyğun hesab edilir.

Səhifə 38-də maddənin aqreqat halları ilə bağlı verilmiş 1-ci (Bərk) və 2-ci

(Maye) şəkillərdə maddələr eyni rənglərdə verildiklərinə görə sadəcə olaraq formaları

ilə fərqlənirlər.

Bərk, maye və qaz halında olan maddələrin sıxılması ilə bağlı 39-cu səhifədə

verilmiş şəkillər elmi və pedaqoji cəhətdən doğru deyil. Birincisi, belə sıxma

əməliyyatları heç vaxt şüşə qablarda həyata keçirilə bilməz. Çünki şüşə qab həmin

təzyiqlərə davam gətirə biləcək keyfiyyətlərə malik deyil. Ona görə də şagirdlərdə belə

bir səhv fikir formalaşa bilər ki, bunu dərslikdə göstərilən üsulla etmək olar. İkincisi,

mayelərin, xüsusilə də damcı yaradan mayelərin sıxılması olduqca çətin və adi

laboratoriyalarda həyata keçirilə biləcək proses deyil. Əslində, bu sıxılma çox cüzi,

demək olar ki, gözlə görünməsi mümkün olmayandır. Lakin dərslikdəki şəkildən belə

çıxır ki, mayeni şüşə qabda 10-15% sıxmaq olar.

Səhifə 40-da verilmiş şəkildə “Yod atomları” deyil, yod molekullarından ibarət

olan kristal qəfəs təsvir olunmuşdur.

Məlum olduğu kimi, hər bir su molekulu kristal halda dörd qonşu molekulla

əlaqəlidir. Lakin 41-ci səhifədə verilmiş qarmaqarışıq “Su molekullarının quruluşu”

13

sxemində bu prinsip tamamilə pozulmuşdur. Hətta bu prinsipə əməl etmək üçün

təsvirlərdə bir qayda olaraq, kənarda qalan molekullarda yarımçıq rabitə xətti

göstərilmişdir.

Səhifə 43-də şəkillərin adları “Metal cisimlər” deyil, “Metaldan hazırlanan

cisimlər”, “Qeyri-metal cisimlər” isə “Qeyri-metaldan hazırlanan cisimlər”

olmalıdır.

Səhifə 48-də şəkildə oksigen qazının oxu mütləq verilməlidir.

Səhifə 50-də “Şəklə baxın. Orada çoxlu hissəciklər var. Onları bir yerə

yığsaq, oyuncaq avtomobil alınar” fikri verilmişdir. Halbuki, şəkildəkilər “oyuncaq

avtomobilin hissəcikləri” deyil, əsl minik avtomobilinin hissələridir – mühərrik,

dinamo, karbürator, sürət qutusu və s. Bundan əlavə, göstərilən hissələrdən avtomobil

yığmaq mümkün deyil. Hissələrin xeyli hissəsi çatışmır.

“Ümumi təhsil sistemində dərslik siyasəti” sənədinin 3.1-ci maddəsi

“illüstrasiyaların yığcam və mövzulara uyğun olması” tələbini qoyur. Dərslikdə bir çox

hallarda bu tələbə əməl olunmamışdır. Məsələn, 11-ci səhifədəki ikinci şəkilin, 28-ci

səhifədəki 1-ci şəkilin mövzu ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. 18-ci səhifədəki şəkil düzgün

anlaşılmır. Belə ki, burada uşaq əli ata və ananın biləyindən də böyük bir biləyə sanki

“calaq” edilmişdir. 57-ci səhifədəki şəkil, eləcə də, 62-ci səhifədəki ikinci şəkil də

sadəcə olaraq boş qalmış yeri doldurmaq məqsədi daşıyır.

Səhiyyə sistemində qəbul olunmuş qaydalara görə həkimlər iş başında müəyyən

edilmiş formasında olmalı, xəstələrin müayinəsi və müalicəsi zamanı gigiyena

qaydalarına uyğun olaraq ağız və burunlarını xüsusi qoruyucu tənziflə örtməlidirlər.

Ona görə də həkimlərin iş başında təsvirləri də bu qaydalar diqqətə alınmaqla yerinə

yetirilməlidir. Məsələn, dərsliyin 59-cu səhifəsindəki şəkildə şagirdi peyvənd edən

şəxsin kim olması geyimindən məlum deyil. Sanki kimsə qızın qoluna nə isə yazmağa

çalışır.

Səhifə 64-də diş həkimi qoruyucu tənzifsiz təsvir olunmuşdur.

Səhifə 70-də “şəkillərdə göstərilən fövqəladə hadisələrdən necə qorunmaq

olar?” sualı (7) qoyulmuşdur. Lakin burada verilmiş 6 şəkildən 3-nün fövqəladə

hadisələrlə heç bir əlaqəsi yoxdur. Belə ki, 1-ci şəkildə nəqliyyat qəzası, 3-cü şəkildə

borudan su sızması və 6-cı şəkildə isə məişətdə işlədilən adi qaz pilətəsi təsvir

olunmuşdur.

Səhifə 72-də verilmiş xəritədə şəhər və rayon adlarının yazılışında şrift çox qarışıq

verilmişdir. Məsələn, “ZAQATALA” sözü baş şriftlərlə, “Şəki” sözü sətri şriftlərlə,

“Astara” sözü “Lənkəran”dan daha böyük şriftlə təqdim olunmuşdur. Ölkənin ikinci

14

böyük şəhəri olan Gəncənin adı yaxınlığındakı Göygöl rayon mərkəzi ilə eyni şriftlə

verilmişdir. Halbuki, xəritələrdə yaşayış məntəqələrinin adları onların böyüklüyünə və

statusuna uyğun şriftlərlə fərqləndirilir.

Səhifə 75-də sürüşməyə aid şəkil aydın deyil.

4. Tapşırıqların elmi-metodiki uyğunluğu baxımından

Pedaqoji və psixoloji prinsiplər nəzərə alınmaqla dərsliklərdə sual və tapşırıqlar

adətən ümumən şagirdlərə deyil, konkret şagirdə yönəlmiş olur və “izah et”, “göstər”,

“söylə”, “təqdim et”, “yaz”, “tərtib et” kimi sözlərlə ifadə olunur. Bu dərslikdə isə

daha çox ümumi halda – “izah edin”, “göstərin”, “söyləyin”, “təqdim edin”,

“yazın”, “tərtib edin” formasında ifadə olunmuşdur. Hətta, bəzi səhifələrdə bu

yanaşmaların hər ikisindən istifadə olunmuşdur. Bununla bağlı, 9-cu səhifədəki 4-cü

və 54-cü səhifədəki 10-cu sualları göstərmək olar.

Kurikulumun məzmun standartlarının ifadə forması da bilik və bacarıqların

“şagirdlər” tərəfindən deyil, “şagird” tərəfindən nümayiş etdirilməsini nəzərdə tutur.

Dərslikdə bəzi hallarda verilən tapşırıqlarda təhsilin humanizm prinsipləri,

sağlamlıqla bağlı tələblər pozulmuşdur.

Məsələn, səhifə 33-də “Hüquqlarımızı qoruyanlar” sərlövhəli mövzu ilə bağlı

“Sual və tapşırıqlar” bölməsindəki 3-cü tapşırığı yerinə yetirmək üçün şagird BMT-nin

“Uşaq Hüquqları haqqında Konvensiya”sını diqqətlə oxumalı və oradan sağlamlıq və

təhsil hüququnun qorunması ilə bağlı bəndləri (?) seçib yazmalıdır. Konvensiya 54

maddədən 48460 işarədən ibarətdir7. Bu, 12-lik şriftlə 20 kitab səhifəsinə bərabərdir.

Şagirdin seçib yazmalı olduğu 25, 26, 28 və 29-cu maddələr isə 5223 işarədən

ibarətdir. Yəni 6 dəftər səhifəsidir. Təkcə bu tapşırığı yerinə yetirmək üçün şagird ona

ən azı bir gününü sərf etməlidir. Ona görə də sual olunur: Tapşırığın bu formada yerinə

yetirilməsi pedaqoji və psixoloji cəhətdən nə dərəcədə düzgündür?

Hələ bu da görüləcək “iş”in hamısı deyil. Belə ki, şagird 5-ci tapşırığın tələblərinə

görə dövlətimizin müvafiq sənədlərindəki “Təhsil hüququ”na aid bəndləri də eynən

seçməli, 8-ci və 9-cu tapşırıqlara görə, ombudsmanın fəaliyyəti və xüsusi qayğıya

ehtiyacı olan uşaqların hüquqlarının qorunması haqqında məlumatlar da toplamalıdır.

Üstəlik 11-ci tapşırığa görə “İnsan hüquqlarının pozulmasına aid hekayə qurmalı və

insan hüquqlarını qoruyan orqanlara məktub hazırlamalıdır”.

7 http://scfwca.gov.az/up/news/article/2012/konvensiya.pdf

15

Səhifə 39-da suallar və tapşırıqların 5-ci bəndi belədir: “Suyun fiziki xassələrini

havanın fiziki xassələrindən fərqləndirin”. Suyun fiziki xassələrini şagird sadalaya

bilər. Çünki su – saf maddədir. Onun fiziki xassələri sabitdir. Lakin hava qarışıqdır.

Onun sabit fiziki xassələri yoxdur. Buna görə də hava və suyun fiziki xassələrini

fərqləndirmək düzgün hesab edilmir.

Səhifə 41-də suallar və tapşırıqlarda “Nə üçün qazlar daha çox sıxıla bilir?”

sualı bu mövzuya aid deyil. Bu sual artıq əvvəlki mövzuda soruşulmuşdur.

Burada, “Xörək duzunu xörəyə əlavə etdikdə onun ən kiçik hissəcikləri nələr

olacaq?” sualına şagirdlər düzgün cavab verə bilməz. Xörək duzunu suya əlavə

etdikdə onun ən kiçik hissəcikləri ionlar olacaq. Lakin hələ şagirdlər ion haqqında

məlumat almayıblar.

10-cu tapşırıq “Elə maddələr yazın ki, iki qazın birləşməsindən maye alınsın”

kimidir. Bu cümlə əslində “İki qazın birləşməsindən yaranan maye halında maddə

yazın” kimi olmalı idi. Çünki şagirdlər mövzuda sudan başqa maye halında maddə ilə

tanış olmurlar.

Səhifə 47-də suallar və tapşırıqlarda 2-ci sualda “Qarışıq maddə nədir?” deyil,

“Qarışıq nədir?” olmalıdır.

Yenə həmin səhifədə suallar və tapşırıqların 6-cısı belədir: “Qəhvə bişirdikdə

içində neçə maddənin qarışığı olduğunu dəftərinizdə yazın” Bu düzgün tapşırıq

deyil. Birinci, qəhvə bişirilmir. İkinci, qəhvə hazırlayan şagird onun tərkibinə daxil

olan onlarla maddənin olduğunu bilməli deyil.

5. “Müəllim üçün metodik vəsait”in (MMV-nin)

məzmununun işlənməsi baxımından

“Müəllim üçün metodik vəsait”də dərslik və vəsaitdən istifadə qaydaları, fənn

üzrə məzmun standartları, tematik planlaşdırma cədvəli, fənn üzrə məzmun

standartlarının reallaşma cədvəli, fənnin tədrisində istifadə olunan təlim forma və

üsulları, mövzuların illik planlaşdırılmasına dair nümunələr, şagird nailiyyətlərinin

qiymətləndirilməsinə dair tövsiyələr, mövzuların gündəlik planlaşdırılmasına dair

nümunələr, summativ qiymətləndirmə vasitələri haqqında məlumat verilmişdir.

MMV-nin təlim forma və üsulları ilə bağlı bölməsində verilən materiallar demək

olar ki, aşağı siniflərdə təqdim olunanların təkrarıdır. Hətta, onların bəziləri

natamamdır. Məsələn, “Beyin həmləsi” üsulunun reallaşdırılması mexanizmi düzgün

izah olunmamışdır. Bu üsulun reallaşdırılması adətən, üç mərhələni əhatə edir:

16

a) Problemin qoyulması.

Müəllim problemi hamının yaxşı anlayacağı şəkildə (şifahi və ya yazı lövhəsində)

elan edir və şagirdlərə onun həlli ilə bağlı ən çoxu 10-12 dəqiqə ərzində müxtəlif

ideyalar irəli sürməyi təklif edir. Bu zaman sinfi 3 qrupa bölmək və problemin qruplar

tərəfindən müstəqil şəkildə çözülməsini də təşkil etmək olar:

problemin həlli üçün ideyalar irəli sürən əsas qrup;

ideyaları qeydə alan qrup (katiblik);

ideyaları qiymətləndirən qrup (ekspertlər).

b) İdeyaların generasiyası.

İşin müvəffəqiyyəti daha çox bu mərhələdən asılı olduğundan, müəllim aşağıdakı

qaydalara əməl etməlidir:

hər bir şagirdin öz fikir və ideyalarını sərbəst söyləyə biləcəyi mühit yaratmaq;

söylənən fikir və ideyaların sayına məhdudiyyət qoymamaq;

söylənən fikir və ideyaların bütün şagirdlər tərəfindən eşidilməsini təmin

etmək;

fikir və ideyaların müzakirəsini (tənqid və ya tərif) qadağan etmək;

söylənən fikir və ideyaların hamısını, hətta ən absurd ideyaları belə qeydə

almaq.

c) İdeyaların seçilməsi, qruplaşdırılması və qiymətləndirilməsi.

Bu mərhələdə katiblik söylənmiş ideyaları bir daha elan edir. Sonra ekspert qrupu

onları katiblikdən təhvil alır, tənqidi-incələmədən keçirməklə “Beyin həmləsi”nin

məqsədinə uyğun gələnləri, gündəlik həyatda istifadəyə yararlıları seçib qruplaşdırır və

göstərir.

Amma vəsaitdə bu mexanizm görünmür. Ona görə də belə hesab etmək olar ki,

dərslikdə “Beyin həmləsi” adı ilə verilənlərin (M.V. 33, 37, 39, 43, 45 və s.) bu üsula

aidiyyəti yoxdur.

Vəsaitdə demək olar ki, hər yerdə “alt standart” əvəzinə “standart” ifadəsi

işlənmişdir. Halbuki, bunlar fərqli anlayışlardır.

MMV-nin yaradılmasında başlıca məqsəd dərslikdə nəzərdə tutulan fikir və

ideyaları müəllimlərə daha aydın şəkildə çatdırmaq, kurikulumda təsbit edilmiş bilik,

bacarıq və dəyərlərin formalaşdırılması üçün onlara zəruri metodik tövsiyələr, eləcə də

nümunəvi, həm də orijinal dərslər təqdim etməkdir. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, bu

“nümunə”lərin içərisində orijinallığı ilə seçilən və yadda qalan bircə dərsə belə rast

gəlmək mümkün deyil.

17

MMV-də dərsliyin bütün səhifələrinin yalnız lupa ilə oxunacaq şəkil formasında

təkrar verilməsinin məntiqi anlaşılmır. Aşağı siniflərdə (I-II siniflər) məzmunun xeyli

hissəsi şəkillərdən ibarət olduğundan, bu, rəsmlərə istinad və onların izahı baxımından

özünü doğruldur. Lakin 6-cı sinifdə bunların verilməsinə heç bir ehtiyac yoxdur.

Dərslikdə konstitusiyadan, qanunlardan, siyasət, elm və mədəniyyət xadimlərinə

(H. Əliyev, A. Bakıxanov, Ş. Monteskyö, Sofokl, A. Şopenhauer) aid çoxlu sayda

kəlamlardan və xeyli başqa məlumatlardan istifadə olunsa da, MMV-də verilmiş

“Ədəbiyyat siyahısı”nda bunlarla bağlı heç bir mənbə verilməmişdir. Hətta, yol

nişanlarının hansı rəsmi mənbədən götürüldüyü belə göstərilməmişdir.

Vəsaitdə heç bir konkret resursun adı və mənbəyi göstərilməmişdir. Hər şey

ümumi şəkildə verilmişdir. Məsələn, “Dərslik, müxtəlif şəkillər, iş dəftəri,

ensiklopediya, İKT vasitələri, videoçarx, CD” formasında. Bu cür “tövsiyə”nin

müəllimə hansı köməyi ola bilər? Halbuki, burada hər mövzuya uyğun konkret

mənbələr göstərilməli idi. Elə “Dərsliklərin qiymətləndirilməsi meyarları”nın8 2.1.5-ci

maddəsi də “əlavə vəsaitlərə (elektron resurslar, əyani vəsaitlər, xəritələr, sxemlər və

s.) istiqamətləndirmə” tələbi qoyur.

Bəzi mövzuların tədrisi zamanı qoyulan məqsəd mövzunu və alt standartı

reallaşdırmır.

Məsələn “Elementlər” mövzusunun planlaşdırılmasında (səh.53) alt standart:

1.1.1. Maddələrin xassələrini onların daxili quruluşu ilə əlaqələndirir .

Məqsəd olaraq “Element anlayışını atom və maddə anlayışlarından

fərqləndirmək” nəzərdə tutulmuşdur. Nə MMV-də, nə də dərslikdə bu məqsəd lazımi

səviyyədə izah olunmamışdır. Burada, yalnız element və atom anlayışları arasında

əlaqələrdən danışılmışdır. Müəllim və ya şagird bu mövzunu öyrənməklə element və

maddə anlayışlarını heç vaxt fərqləndirə bilməz. Bu mövzuda fənlərarası inteqrasiya

müəyyənləşdirilməmişdir. Ona görə də “Mövzu üzrə reallaşacaq standartların digər

fənn kurikulumlarının 6-cı sinif standartları ilə inteqrasiya imkanlarını müəyyən

edə bilərsiniz” yazılmışdır. Lakin məlumdur ki, element anlayışı kimya fənninə aid

olub, 8-ci sinifdə tədris olunur. Belə olan halda, deməli, bu mövzu verilmiş alt

standartı reallaşdırmaq üçün düzgün seçilməmişdir.

Bəzi mövzuların tədrisi zamanı izahlarda elmi və üslubi səhvlərə yol verilmişdir.

Məsələn, səhifə 49-da mövzu izah olunarkən kömür, xörək duzu, su və oksigenin

fərqləndirilməsini göstərən cədvəl verilmişdir. Burada, xörək duzunun rəngi ağ

göstərilmişdir. Əslində isə xörək duzu şəffafdır. 8 http://edu.gov.az/view.php?lang=az&menu=162&id=227

18

Səhifə 51-də ümumiləşdirmə və nəticələrdə “malekulları” deyil, “molekulları”

olmalıdır.

Səhifə 57-də dəmir tozu və oduncaqdan alınan kəpək qarışığının ayrılması üsulu

səhv verilmişdir. Əslində, dəmir tozu və oduncaqdan alınan qarışıqdan dəmir tozunu

maqnitin köməyilə ayırmaq daha düzgün olar.

Vəsaitin sonunda verilmiş “Summativ qiymətləndirmə vasitələri” bölməsində

tövsiyə edilən test tapşırıqlarında xeyli səhvlər var. Məsələn:

Test tapşırığı 13 (MMV., səh. 81). Respublikamızda Milli Məclisin verdiyi

qanunları hansı qurum yerinə yetirir?

a) Məhkəmə; b) İcra Hakimiyyəti; c) BMT; d) ATƏT; e) Məktəb.

Burada, a, b və e bəndlərinin hər üçü doğrudur. Deməli, test tapşırığı düzgün

tərtib olunmamışdır.

Test tapşırığı 21 (MMV., səh. 82). Hansı sırada verilənlər doğrudur?

Burada, sıra olmadığına görə, şagirdlər çaşa bilər.

Test tapşırığı 27 (MMV., səh. 83). Maddənin kimyəvi xassələri hansılardır?

a) Rəngi; b) Qaynama temperaturu; c) Digər maddələrə çevrilməsi; d) Dadı.

Şagird dərsliyin 38-ci səhifəsindən rəngin və dadın, 44-cü səhifəsindən isə

qaynama temperaturunun maddənin fiziki xassələrinə aid olduğunu öyrənmişdir. Ona

görə də digər bəndlərə fikir vermədən, doğru cavab görünür. Deməli, test tapşırığı

düzgün tərtib olunmamışdır.

Müəllim üçün əlavə materiallar verilməmişdir. Lakin “Qiymətləndirmə

meyarları”nın 5-ci maddəsi MMV-də əlavə materialların olmasını tələb edir.