400

TUNUS

pencerelerin az sayýda açýlmasýndan ge-nellikle loþ ve kasvetlidir. Yapýlarda çini,alçý ve taþ-mermer üzerine süsleme ya-pýlmýþtýr. Taþ-mermer süslemelerde Türketkili geometrik, Avrupa ve Endülüs et-kili bitkisel örnekler hâkimdir. XVI. yüzyýlÝznik çinilerinin yaný sýra Tunus’ta günü-müzde hâlâ imal edilen çini levhalar bina-larý süsleyen baþlýca unsurlardandýr. Os-manlý döneminde sülüs ve nesih hatlý ya-zýnýn yanýnda kûfî karakterli yazý örnekle-rine de rastlanmaktadýr.

BÝBLÝYOGRAFYA :

Bekrî, el-Mu³rib, bk. Ýndeks; G. Marçais, “No-tes sur les ribats en Berberie”, Mélanges RenéBasset, Paris 1925, II, 395-430; a.mlf., Coupole etplafonds de la grande mosquée Kairouan, Pa-ris 1925; a.mlf., Manuel d’art musulmane sici-le, Paris 1926-27, I-II; a.mlf., Tunis et Kairouan,Paris 1937; a.mlf., l’Architecture musulmaned’occident, Paris 1957; Ahmed Fikrî, La grandemosquée de Kairouan, Paris 1934; B. Roy – P.Poinssot, Inscriptions arabes de Kairouan, Paris1950, II; Slimane Mostafa Zbiss, Monuments mu-sulmans d’époque husseynite en Tunisie, Tu-nus 1955; a.mlf., el-Æýbâbü’t-Tûnisiyye fî te¹avvü-rihâ, Tunus 1959; a.mlf., “Tunus’ta Türk Sana-tý”, Milletlerarasý Birinci Türk Sanatlarý Kongre-si (Ankara 19-24 Ekim 1959) Kongreye Sunu-lan Tebliðler, Ankara 1962, s. 413-417; a.mlf.,Monastir, ses monuments, Tunus 1964; a.mlf.,Les monuments de Tunis, Tunus 1971; a.mlf.,¥avle medîneti Tûnis el-atîša: La Medina deTunis, Tunus 1981; a.mlf., “Quelques site anda-lous de Tunisie”, Awråq, sy. 1, Madrid 1978, s.55-57; A. Lézine, Le ribat de Sousse, Tunus 1956;a.mlf., Sousse: les monuments musulmans, Tu-nis, ts. (Cérès productions); J. Revault, Palais etdemeures de Tunis (XVI e et XVII e siècles), Paris1967; a.mlf., Palais et résidences d’été de larégion de Tunis (XVI e-XIXe siècles), Paris 1974;a.mlf., “Influence de l’art turc sur l’art tunisienla fin du XVIe et XIXe siècles”, Art turc, Aix-en-Provence 1975, s. 201-208; Mohammed Mas-moudi – Jamila Binous, Tunis: la ville et les mo-numents, Tunus 1980; Abdülazîz ed-Devlâtlî, Tu-nis sous les hafsides, Tunus 1980; Muhammed b.el-Hoca, TârîÅu me£âlimi’t-tev¼îd fi’l-šadîm vefi’l-cedîd (nþr. Hammâdî es-Sâhilî – el-Cîlânî b.Yahyâ), Tunus 1985; Mohamed Scharabi, Der Ba-zar, Tübingen 1985, s. 153-159; Filiz Yeniþehi-roðlu, Türkiye Dýþýndaki Osmanlý Mimari Yapýt-larý, Ankara 1989, s. 154-163; R. Ettinghausen –O. Grabar, The Art and Architecture of Islam: 650-1250, London 1991; S. Santelli, Medinas: Tradi-tional Architecture of Tunisia (trc. K. Hilton),Tunus 1992; H. Boutia, Bizerte: les monumentsislamiques, Tunus 1992; Mehmet Þeker, Baþþe-hir Tunus’taki Türkçe Kitabeler, Ýstanbul 1994;Néji Djelloul, Les fortifications côtieres ottoma-nes de la régence de Tunis (XVI e-XIX e siècles),Zaghouan 1995; Filiz Kansu, “Tunus”, Arkitekt,sy. 433, Ýstanbul 1996, s. 74-81; Kadir Pektaþ,Tunus’ta Osmanlý Mimari Eserleri, Ankara 2002;M. Mercier, “Inscriptions arabes inédités de Tu-nisie”, Recueil des notices et mémories de lasociété archéologique du départment Constan-tine, sy. 7, Constantine 1894, s. 1-30; Ch. Monchi-court, “Essai bibliographique sur les plans im-

primés de Tripoli, Djerba et Tunis-Goulette auXVIe siècle”, RAfr., sy. 16 (1925), s. 385-418; R.Brunschvig, “Quelques remarques historiquessur les medersas de Tunisie”, RT, sy. 6 (1931), s.261-285; M. Boussige, “Deux ponts voisins deRades”, a.e., sy. 38 (1936), s. 451-465; A. Pelleg-rin, “Mosquées et zaouïas de Tunis”, ChaiersCharles de Foucould, sy. 2, Paris 1950, s. 220-232; R. Mantran, “Quelques inscriptions turquesde Tunis”, Oriens, XVIII-XIX (1965-66), s. 185-192; a.mlf., “Jarba”, EI 2 (Fr.), II, 473; M. Azîz b.Âþûr, “Turbet El-Bey, sépulture des begs et de lafamille husaynite à Tunis”, IBLA, I, Tunus 1985,s. 45-84; P. Jervis, “Kairavan”, Environ MentalDesign, sy. 1-2, Roma 1989, s. 36-53.

ÿKadir Pektaþ

– —TUNUS( ���� )

Tunus Cumhuriyeti’nin baþþehri.˜ ™

Akdeniz sahiline 7-8 km. uzaklýkta, Tu-nus körfezinin bir girintisi olan ve “denizkulaðý gölü” (lagün) denilen Tunus gölününkenarýnda göle doðru hafif eðilimli tepe-lerin üzerinde yer alýr. Kartacalýlar tarafýn-dan Tînâs (Thynes) adýyla askerî üs olarakkurulmuþ olup tarihi milâttan önce IV. yüz-yýla ulaþýr. Ayrýca tarihi milâttan önce IX.yüzyýlýn baþlarýna kadar giden Kartaca þeh-rinden az önce veya az sonra kurulduðuda söylenir. Roma ve Kartaca arasýndakisavaþlarda önemli rol oynayan þehrin adýmilâttan önce 508 tarihinde yapýlan barýþantlaþmasýnda zikredilir. Yunanlý tarihçi Di-odore de Sicile, Berberî asýllý 200.000 Lib-yalý’nýn milâttan önce 395’te Kartacalýlar’akarþý isyan ettiðini ve bu isyanýn DenkonTuneta diye adlandýrdýðý Tunus þehrininbulunduðu yerde bastýrýldýðýný yazar. Þeh-rin adýný Strabon Tynis, çaðdaþý Polybe Tu-nes diye zikreder. Bu dönemde ziraatla uð-raþanlar, balýkçýlar ve zanaatkârlarýn yaþa-dýðý Tunus’un saðlam surlarla çevrilmiþ ol-makla birlikte Kartaca’nýn gölgesinde kal-dýðý bilinmektedir. Buna raðmen Karta-ca’ya giden kara ve deniz yolunun giriþin-de yer almasý dolayýsýyla büyük önem ta-þýyordu. Milâttan önce 146 yýlýnda Roma-lýlar’ýn eline geçen þehir Hýristiyanlýðýn ya-yýlmasýnýn ardýndan piskoposluk merkezihaline getirildi. Milâttan sonra 411’de ya-pýlan Kartaca Konferansý’na Tunus pisko-posu da katýldý. 440’ta Vandallar tarafýn-dan iþgal edilen þehir 535’te Bizans hâki-miyetine geçti ve müslümanlarýn fethinekadar onlarýn idaresinde kaldý.

Hassân b. Nu‘mân 82 (701) yýlýnda Kar-taca ve Tunus þehirlerinin kalýcý olarak Ýs-lâm hâkimiyetine girmesini saðladý. Top-raklarýný denizden gelecek saldýrýlara kar-

avlularýn çevresinde yer alan “T” planlý me-kânlarla bunlarýn gerisindeki günlük ika-mete ayrýlmýþ odalar, hamam ve helâ gibibölümlere yer verilmiþtir. Dayý Osman Evi(XVI. yüzyýl sonu), Ramazan Bey Evi (XVII.yüzyýl), Bin Abdullah Evi, Bayram TürkîEvi (XVI. yüzyýl sonu), Bey Evi (1610-1637)gibi sivil mimari örneklerinin hepsinde buplan küçük farklýlýklarla tekrar edilmiþtir.Çeþitli dönemlerde eklenen birçok yapý-dan oluþan Bardo Sarayý’nda yapýlar sur-larla çevrelenen geniþ bir alanýn içinde yeralmaktadýr. Cami, hamam ve askerî okulgibi yapýlar bu sahanýn doðusunda, sarayerkânýnýn kaldýðý asýl bölüm de büyük birkülliye halinde batýda bulunmaktadýr.

Tunus’ta Osmanlý devri yapýlarýnda En-dülüslü mimarlar ve sanatkârlar çalýþmýþ-týr. Özellikle mihrap, minber, kürsü gibieserlerin süslemelerinin yaný sýra duvar-larda görülen alçý dekorasyonda bu sanat-çýlarýn etkisi açýk biçimde görülmektedir.Yapýlarda Güney Tunus’ta tuðla, kuzeydetaþ-mermer kullanýlmýþtýr. Osmanlý döne-mi yapýlarýn çoðunda çapraz ve beþik to-noz uygulanmýþtýr. Bununla birlikte önem-li oranda kubbeye yer verilmiþ, kubbeyeistiridye yivli tromp ya da düz pandantif-lerle geçilmiþtir. Türk döneminde ahþapminberlerin yaný sýra mermer minberlerde mevcuttur. Camilerde vaaz kürsüsü ye-rine “tilâvet kürsüsü” vardýr. Çok destek-li cami iç mekânlarý sýcak iklim sebebiyle

Tunus’ta eski bir evin avlusundan görünüþ

401

nin önemli bir ilim merkeziydi. Kuzey Af-rika’da Mâlikî mezhebinin öncülerindenÝbn Ziyâd’ýn kabri Kasba’daki kabristan-dadýr. Esed b. Furât da bir süre buradatahsil görmüþtü. 184 (800) yýlýndan itiba-ren Aðlebîler’in idaresine býrakýlan Tunusbu hânedanýn Kayrevan’dan sonra ikinciönemli þehri oldu. Zeytûne Camii, II. Zi-yâdetullah tarafýndan günümüze ulaþanþekliyle tamamen yenilendi (250/864); þe-hirde emîrlere ait köþkler yapýldý. Akde-niz’in batý havzasýna açýlan ticarî üs duru-mundaki Tunus’un bilhassa deniz yoluylaticarî iliþkileri geliþti. Zeytûne Camii, Kay-revan Camii’nin ardýndan bölgenin ikin-ci ilim merkezi haline geldi. Tunus 281’de(894) II. Ýbrâhim tarafýndan Aðlebîler’inbaþþehri yapýldý, ancak iki yýl sonra tekrarKayrevan’a dönüldü. II. Ýbrâhim, bu süreiçinde Tunus’ta en büyükleri Bâbüssüvey-ka’nýn dýþýnda kuzey tarafýnda yer alan sa-ray olmak üzere birkaç saray inþa ettirdi.Yerine geçen oðlu II. Abdullah da ülkeyiTunus’tan yönetmek istediyse de kendiyaptýrdýðý sarayýnda oðlu III. Ziyâdetullahtarafýndan öldürüldü.

Tunus, Aðlebîler’in ardýndan Fâtýmîler’inhâkimiyetine geçti. Ebû Yezîd en-Nükkârî334’te (945) þehri iþgal ve tahrip etti. Þeh-rin en büyük velîlerinden Sîdî Muhriz b.Halef, Þiîlik’le Hâricîliðin þiddetle mücade-le ettiði bir sýrada þehir halkýna cesaretverdi, onlarý þehrin etrafýna saðlam bir suryapmaya teþvik etti. Zâviyesi Dokumacý-

lar Çarþýsý’nýn karþýsýndadýr. 947-951 yýlla-rý arasýnda Tunus’u ziyaret eden Ýbn Hav-kal þehrin güzelliðine, ürünlerinin bolluðu-na, bahçelerine hayran kalmýþ, sakinleri-nin zenginliðine dikkat çekmiþtir (Øûretü’l-ar², I, 75-76). 441 (1049) veya 443’te (1051)Kayrevan Valisi Muiz b. Bâdîs’in Fâtýmîler’-den ayrýlýp Baðdat’taki Abbâsî halifesinetâbi olmasý bölgeye büyük sýkýntýlar getir-di. Fâtýmîler’in sevkettiði Benî Hilâl ile Be-nî Süleym kabilelerinin saldýrýlarý sýrasýnda1054’te Benî Hilâl’in Riyâh kolundan Abîdb. Ebü’l-Gays, Tunus þehrini ele geçirdi.Onun zulmünden kaçan þehir halký Kal‘a-tü Benî Hammâd’da hüküm süren Ham-mâdî emîrine sýðýndý.

Hammâdî Emîri Nâsýr b. Alennâs’ýn valitayin ettiði Abdülhak b. Abdülazîz b. Ho-rasân’ýn 454’te (1062) baðýmsýzlýðýný ilânetmesiyle Tunus’ta Horasânîler dönemibaþladý. Temîm b. Muiz 458’de (1066) ve491’de (1098) Tunus’u kýsa aralýklarla eli-ne geçirdiyse de þehir yaklaþýk bir asýr Ho-rasânîler’in baþþehri olarak kaldý (1062-1159). Ahmed b. Abdülazîz surlarý onar-tarak þehri tahkim ettirdi ve etrafta gü-venliði saðladý. Ailenin adýný taþýyan bir sa-ray ve Câmiu’l-kasr’ý yaptýrdý. Çevresiylegeliþtirdiði ticarî münasebetler sayesindekýsa zamanda refah seviyesini yükseltti.Burasý 1128-1148 yýllarý arasýnda zamanzaman Hammâdîler’in ve Zîrîler’in elinegeçtiyse de Horasânîler varlýklarýný devamettirdiler. Ayrýca Kayrevan ve Mehdiye’de-ki yahudiler Tunus’a gelerek Hârâ denilenmahalleye yerleþtiler. Þehrin kuzey ve gü-neyindeki Süveyka ve Cezîre adlý iki kenarmahallesi önem kazandý. Son bedevî göçdalgasýyla artan Arap nüfusu bir müddetsonra yerli Berberîler’le karýþtý. Horasânî-ler, Tunus’un geliþmesine büyük katkýlar-da bulundular. Tunus ekonomik açýdan böl-genin en önemli þehri haline geldi; Ýfrîký-ye’nin hýristiyan Batý’ya açýlan penceresikonumuna yükseldi. Piza, Cenova gibi Ýtal-yan þehir devletleriyle ticarî antlaþmalarimzalandý, þehrin limaný canlandý ve Av-rupa ülkeleriyle ticarette yeni bir dönembaþladý. Horasânî emîrleri þehrin imarý-na, özellikle Zeytûne Camii baþta olmaküzere mimari eserlerin tamir ve bakýmý-na itina gösterdiler. Horasânîler’den kalanbir eser de Emîr Ahmed’in yaptýrdýðý Câ-miu’l-kasr’dýr. Eserini 460 (1068) yýllarýn-da yazan Bekrî’ye göre Tunus o sýrada Ýfrî-kýye’nin en meþhur þehirleri arasýna gir-miþti, en güzel meyve ve sebzelerin yetiþ-tiði yerlerden biriydi. Çok sayýdaki çarþýsýy-la zengin bir ticaret merkeziydi. Þehrinçarþýlarý Zeytûne Camii’nin civarýnda yer

þý korumak için bir donanma oluþturmakamacýyla kadîm Tînâs þehrinin bulundu-ðu yerde yeni bir þehir kurdu ve Tunus gö-lünü denize baðlayan kanalý açtýrarak birliman ve tersane inþa ettirdi. Bu tarihtenitibaren Tunus’un stratejik önemi arttý, gö-lü sayesinde sahilden gelecek Bizans sal-dýrýlarýna karþý korunaklý bir liman özelliðikazandý. Ayrýca Akdeniz’deki adalara dü-zenlenen seferler için kuvvetli bir üs hali-ne geldi. Halka Müslümanlýðý öðretmek veonlarýn dinî meseleleriyle ilgilenmek üzerefakihler tayin eden Hassân’ýn Kartaca hal-kýndan bir kýsmýný Tunus’a yerleþtirdiði söy-lenir. Akdeniz, Mýsýr ve Maðrib ile BüyükSahrâ arasýndaki yollarýn kavþaðýnda yeralan Tunus þehri Kayrevan’ýn rakibi olarakortaya çýktý ve Kartaca’nýn yerini aldý. VIII.yüzyýlda müslümanlar çok sayýda deniz se-ferine buradan çýktýlar. Ýbnü’l-Habhâb, Ýf-rîkýye valiliði sýrasýnda (116/734) tersane-yi tamir ettirdi, Medine isimli tarihî ma-hallenin ortasýnda Zeytûne Camii’ni yap-týrdý. Bunun yanýnda Tunus þehri önemlibir ilim merkezi oldu, þehirdeki âlimlerinsayýsý giderek arttý ve Ali b. Ziyâd el-Absî(ö. 183/799) gibi Mâlikî mezhebini bölgeyetaþýyan önemli fakihler yetiþti.

II. (VIII.) yüzyýlda önceki surlarýnýn yýkýl-dýðý anlaþýlan þehrin etrafýna Bizans sal-dýrýlarýna karþý dairevî bir hendek açýldý vebir sur yapýldý. Kalýntýlarýna rastlanmaklabirlikte sur büyük oranda tahrip olmuþ-tur. Tunus, Abbâsîler döneminde bölge-

TUNUS

41. CÝLT 5. FASÝKÜL (256) 2. Forma / 2. Kontrol14 Eylül 2011

XIX. yüzyýlýn sonlarýnda Tunus þehrini ve Zeytûne Camii’ni gösteren bir fotoðraf (ÝÜ Ktp., Albüm, nr. 90598)

402

TUNUS

göçmen þehrin sosyal, ekonomik ve bilim-sel hayatýný etkileyen önemli bir unsur oldu.

Saray, hükümet divanlarý, önde gelendevlet adamlarýnýn köþkleri ve muhafýz bir-liklerinin bulunduðu Kasba’da oturan Haf-sî sultanlarý þehri deðerli eserlerle donat-týlar. Hânedanýn kurucusu Ebû Zekeriyyâdevrinde çok sayýda cami, saray, çarþý vemedrese inþa edildi. Ebû Zekeriyyâ’nýnyaptýrdýðý Câmiu’s-sultan (Câmiu’l-Kasba),zevcesinin yaptýrdýðý Câmiu’l-hevâ (Câmiu’t-Tevfîk), buna bitiþik el-Medresetü’t-Tevfî-kiyye bu döneme ait eserlerdendir. Dahasonraki sultanlar da çeþitli eserler inþa et-tirdi. Þehrin güney kýsmýnda XIII. yüzyýldaCâmiu’l-Cezîre ve XIV. yüzyýlda Bâbü’l-ce-dîd çýkýþýnda Câmiu’l-Halak yapýldý. XIV. yüz-yýlda yapýlan camilerden biri de Câmiu SîdîYahyâ olup bunun bitiþiðinde ayný isimlebilinen bir de medrese vardý. Câmiu’t-te-bânîn XV. yüzyýlda inþa edilmiþti. Bunlar-dan Câmiu’l-Kasba, Câmiu’t-Tevfîk, Câ-miu’l-Halak ve Câmiu’t-tebânîn günümü-ze ulaþmýþtýr.

Ebû Zekeriyyâ Kasrü’l-benât’ý, oðlu Müs-tansýr-Billâh Re’süttâbiye’deki sarayý inþaettirdi. Müstansýr’ýn hayranlýk uyandýranEbû Fihr adlý bir sarayý daha vardý. Müs-tansýr ayrýca, Cebelüzaðvân’dan Kartaca’-ya ulaþan Roma döneminden kalma su ke-merini tamir ettirerek Tunus’a kadar ge-tirdi ve bir taraftan Câmiu’l-Kasba’ya, di-ðer taraftan Ebû Fihr Sarayý’na ulaþtýrdý.Yaklaþýk bir asýr sonra Sultan Ebû Fâris Ab-dülazîz zamanýnda Bardo Sarayý yapýldý.Kuzey Afrika’da ilk medreseyi de (Þemmâ-iyye Medresesi) Ebû Zekeriyyâ Tunus’ta in-þa ettirmiþti. Bu medreseyi ayný asýr içindeMuarradiyye, Tevfîkýyye, XIV. yüzyýlda EbûZekeriyyâ’nýn kýzý Emîre Fâtýma’nýn yap-týrdýðý Unukýyye, nahiv âlimi Ýbn Usfûr el-Ýþbîlî’ye nisbetle anýlan ve zengin bir kü-tüphanesi olan Usfûriyye medreseleri ta-kip etti. Ýnþaatýný IV. Muhammed el-Mün-tasýr’ýn baþlattýðý, kardeþi Ebû Ömer Os-man’ýn tamamlatýp çok sayýda vakýf tah-sis ettiði Müntasýriyye Medresesi’nin 366odasý vardý. Ebû Ömer, Osmâniyye adýný ta-þýyan ikinci bir medrese daha yaptýrdý. Budönemde Zeytûne önemini yine devam et-tirdi. Böylece Tunus bütün bölgeden ta-lebe ve âlimlerin yöneldiði zengin bir ilimmerkezi oldu. Ebû Fâris Abdülazîz’in inþaettirdiði hastahane (mâristan), Ebû ÖmerOsman’ýn inþa ettirdiði þadýrvan da bu dö-neme ait eserler arasýndadýr. Hafsîler za-manýnda önce “Medine” denilen Kal‘atü’l-Kasba’yý çevreleyen ilk sur inþa edildi. Sur-larýn Bâbülkartâcenne, Bâbüssûkýyye, Bâ-bülmenâre (Bâbülarda), Bâbülcezîre, Bâbül-

bahr, Bâbülbenât ve Bâbülcedîd adlarýnýtaþýyan yedi kapýsý vardý. Þehrin ana kapý-sý kabul edilen Bâbülbahr tersanenin bu-lunduðu yere açýlýyordu. III. MuhammedEbû Darbe el-Müstansýr, Medine’yi ve son-radan oluþan iki yeni mahalleyi içine ala-cak ikinci bir sur yaptýrdý (1317). Yeni su-run altý kapýsý vardý, Osmanlý dönemindedört kapý daha eklendi. Bu kapýlardan Bâ-büsâdûn, Bâbülhadra, Bâbülbihâr, Bâbül-cedîd ve Bâbüsîdîkasým hâlâ ayaktadýr.

Barbaros Hayreddin Paþa, Tunus lima-nýnýn müstahkem kalesi Halkulvâdî ile bir-likte Tunus þehrini ele geçirdi (1534). An-cak ertesi yýl Ýspanyollar Tunus’u Osman-lýlar’dan geri alarak Hafsî Sultaný MevlâyHasan’ý yeniden tahtýna oturttular ve Hal-kulvâdî’yi kendilerine üs edindiler. Osman-lýlar 1569’da tekrar þehre girdilerse de1573’te Ýspanyollar ikinci defa þehri elegeçirdiler ve kuvvetli bir savunma hattýoluþturdular. Buna raðmen 1574’te Os-manlý donanmasý önce Halkulvâdî’yi, ar-dýndan Tunus’un istihkâmý konumunda-ki Bastiyûn’u alýp þehri ele geçirdi. Osman-lýlar burayý ayný adý taþýyan eyaletin mer-kezi yaptýlar ve bir beylerbeyi tayin etti-ler. 1594 yýlýndan itibaren Tunus’ta mer-

alýyordu. Ayrýca önemli bir ilim merkeziy-di; orada yetiþen çok sayýda fakih bölge-deki þehirlerde kadýlýk görevini yürütüyor-du (el-Mesâlik, II, 697-699).

Tunus þehri 553 (1158) yýlýnda Horasâ-nî hânedanýna son veren Muvahhidler’ineline geçti ve Ýfrîkýye bölgesinin idarî mer-kezi yapýldý. Þehrin batý kýsmýnda vali ilediðer yöneticilerin ikameti için geniþ biralaný kaplayan, müstakil küçük bir þehirgörünümünde, saðlam duvarlarla tahkimedilmiþ, þehrin tamamýna hâkim Kal‘atü’l-Kasba inþa edildi. Muvahhidler’in yýkýlýþýüzerine onlara ait topraklarda kurulan üçdevletten biri olan Hafsîler de Tunus þeh-rini merkez edindiler (625/1228). Þehir1329’da Abdülvâdîler, 1347-1350 ve 1357’-de Merînîler tarafýndan kýsa sürelerle iþ-gal edildiyse de Osmanlý hâkimiyeti döne-mine kadar Hafsîler’in baþþehri olarak kal-dý. Bu arada önemli bir ticaret merkezi ha-line geldi; deniz ticareti sayesinde bütünÝfrîkýye bölgesinin önde gelen metropolükonumuna yükseldi. Ayný zamanda bölge-nin birinci ilim merkezi sayýlan Kayrevan’ýikinci sýrada býraktý. Belensiye (Valencia),Þâtýbe (Javita), Mürsiye (Murcia), Ceyyân(Jean), Kurtuba (Cordoba) ve Ýþbîliye (Sevil-la) þehirlerinden çýkarýldýktan sonra Tunus’agelen çok sayýdaki Endülüslü müslüman

Tunus’ta Yûsuf Day Camii

Tunus þehrinin modern kesiminden bir görünüþ

403

Ali, içinde medresenin de bulunduðu el-Câmiu’l-cedîd külliyesinin dýþýnda Medre-setü’n-Nahle ve Medresetü’l-Hüseyniyyees-Suðrâ adýyla iki medrese daha yaptýrdý.Kardeþi Ali Paþa, Medresetü nehci’l-Bâþâ,Süleymaniye Medresesi ve Ali b. Hüseyinel-Hüseyniyyetü’l-kübrâ adýyla bir medre-se inþa ettirdi. 1840 yýlýnda Ahmed Paþatarafýndan Bardo Harbiye Mektebi, 1875’-te Muhammed Sâdýk Bay tarafýndan dinîilimlerin yaný sýra tabii bilimler ve yabancýdillerin okutulduðu el-Medresetü’s-Sâdý-kýyye (Sâdýký Koleji) yaptýrýldý. Bu dönemdeinþa edilen saraylarýn baþýnda Dâr Osman(XVII. yüzyýl), Dâr Abdullah (XVIII. yüzyýl),Dâr Hüseyin ve Dâr Þerif, Hayreddin Sara-yý, Mustafa b. Ýsmâil Sarayý, Haznedar Sa-rayý, Zerrûk Sarayý anýlabilir. 1970’li yýllar-da hazýrlanan bir envantere göre þehirde100’ün üzerinde köþk mevcuttu. Hüseynî-ler devrinde Hammûde b. Ali þehirde beþkýþla inþa ettirdi. Hüseyin b. Mahmûd vekardeþi Mustafa Bey tarafýndan yaptýrýlanBirinci Alay Kýþlasý da önemlidir.

1830’da Cezayir’in Fransa tarafýndaniþgalinden sonra Tunus’a Avrupa’dan çoksayýda göçmen geldi ve þehrin nüfusu art-tý. 1860 yýlýndan itibaren önemli bir kýsmýyýkýlan surlarýn dýþýnda yeni mahalleler oluþ-tu. 1881’de baþlayan Fransýz iþgali döne-minde Avrupa’dan gelenlerle þehrin nüfu-su ikiye katlandý. Müslümanlar sur içindeyaþamaya devam ederken Avrupalýlar da-ha ziyade sur dýþýndaki semtlere yerleþ-tiler. Sömürge döneminde Katolikler içinSaint Vincent de Paul, Sainte Jeanne d’Arc,Protestanlar için Saint Georges kiliseleri in-þa edildi. Ortodokslar için de bir kiliseninyapýldýðý þehirde yahudilerin yedi havra-sý bulunuyordu. II. Dünya Savaþý sýrasýnda1942-1943 yýllarýnda Almanya tarafýndaniþgal edilen Tunus þehri Amerikan ordu-sunca kurtarýlýp Fransa’ya geri verildi. II.Dünya Savaþý’nýn ardýndan þehirde sana-yileþme hýzlandý. 1956’da Tunus’un baðým-sýzlýðýný kazanmasýndan sonra Avrupalýlarþehri terketmeye baþladý. Buna karþýlýk

kýrsal kesimden gelen göçlerle Tunus þeh-rinin etrafýnda yeni varoþlar oluþtu, nüfustekrar iki katýna çýktý. Þehir XX. yüzyýlýnikinci yarýsýnda büyük geliþme gösterdi.

Tunus günümüzde birbirinden çok fark-lý iki þehirden meydana gelmektedir. Mer-kezi Zeytûne Camii olan tarihî þehir Me-dine, tepelerin doðu kýsmýnda Bâbüssü-veyka ve Bâbülcezîre semtlerinin bulun-duðu kesimdir. Tarihî eserlerle bir müzeniteliði taþýyan eski þehir denizden yakla-þýk 10 km. içeride Buhayre denilen sýð gö-le 1 km. mesafede yer alýr. Geleneksel ya-pýsýný en iyi koruyan þehirlerden olan Me-dine 1979’da UNESCO tarafýndan dünyakültür mirasý eserleri arasýna alýnmýþtýr.Þehri çevreleyen iki tarihî surdan sonra-dan yapýlan ikincisi üzerinde birkaç kapýhâlâ ayaktadýr. Tunus’un tarihî dokusun-da Osmanlý türbeleri önemli yer tutmak-tadýr. Türbetü’l-Fellârî, Türbetü’l-azîze Os-mane ve özellikle çok sayýda Tunus be-yinin medfun bulunduðu Türbetü’l-beyanýlmalýdýr. Ali b. Ziyâd, Ahmed b. Nefîsve Muhriz b. Halef’in kabirleri önemli ziya-ret yerlerindendir. Ýkinci þehir, sömürgedöneminde XIX. yüzyýlýn sonlarýndan iti-baren yüksek bir arazi üzerinde kurulanve Avrupa tarzý binalarla donatýlan, XX.yüzyýlýn ortalarýndan itibaren büyük geliþ-me gösteren modern þehirdir. Afrika baþ-þehirlerinin birçoðunda görülen Avrupaîþehir örneklerinin en moderni ve en geliþ-miþi Tunus’takidir. 1888 yýlýnda Tunus gö-lünün içinden açýlan 7,5 m. derinliðinde,30 m. geniþliðinde ve 10 km. uzunluðun-da bir kanalla gölün güneyindeki Tunus Li-maný, Halkulvâdî Limaný’na baðlandý. Mo-dern bir hava limanýna da sahip olan Tu-nus ülkenin en önemli siyaset, ticaret, sa-nayi ve kültür merkezidir. Þehirde doku-macýlýk, bakýrcýlýk, demircilik, seramikçilik,inþaatçýlýk gibi meslek kollarý büyük geliþ-me gösterdi. Tunus 1979’da Mýsýr ile Ýs-rail arasýnda imzalanan Camp David Ant-laþmasý’ndan sonra Arap Birliði’nin mer-kezi yapýldý ve 31 Ekim 1990 tarihine ka-

kezden gönderilen valilerin gölgede kaldý-ðý dayýlar devri baþladý. 1705’ten itibarenortaya çýkan üçüncü dönem ise 1881’deFransýzlar’ýn Tunus’u iþgaline kadar sürdü.1957’de baðýmsýz Tunus Cumhuriyeti’ninkurulmasýyla beylik dönemi tarihe karýþtý.

XVI. yüzyýlda Ýspanya iþgali pek çok âli-min Tunus’tan ayrýlmasýna yol açsa da þe-hirdeki ilmî canlýlýk devam etti. Osmanlýdöneminde Endülüs’ten gelen çok sayýdamüslüman ve yahudi Tunus’a yerleþti. Bugöç XVI. yüzyýl boyunca sürdü; XVII. yüz-yýlýn ilk yarýsýnda yoðunluk kazandý. Tu-nus halký içinde önemli bir unsur halinegelen Endülüslü muhacirlerle birlikte ik-tisadî hayatta yeni bir canlanma yaþandý;ziraat, ticaret, endüstri geliþti ve refah dü-zeyi yükseldi. Endülüslü göçmenler þehrinilmî hayatýna da katký saðladýlar. Bu dö-nemde Ýstanbul’dan ve diðer Osmanlý þe-hirlerinden gelen âlimler de vardý. Bunlar-dan Molla Ahmed, Zeytûne’de müderris-lik görevine getirildi ve çok sayýda talebeyetiþtirdi. Dayýlar devrinde Tunus þehrin-de cami ve medreseler inþa edildi. YûsufDayý’nýn kendi adýný taþýyan camisi, med-rese ve türbesinden oluþan külliyesi (Yû-suf Sâhibü’t-tâba‘), Endülüslü muhacirle-rin inþa ettirdiði Sübhânellah Camii, LazMehmed Dayý’nýn yaptýrdýðý Kasr Camii,Mehmed Bey el-Murâdî ile kardeþi Rama-zan ve Murad beylerin yaptýrdýðý Sîdî Mah-rez Camii, Tunus’ta ikinci Hanefî camii ola-rak inþa edilen Hammûde Paþa Camii, Os-manlý tarzýndaki Muhammed Bây Camii,Hammûde Paþa’nýn oðlu Murad Bey’in in-þa ettirdiði Murâdiye Medresesi, Endülüs-lüler’in yaptýrdýðý Endelüsiyye Medresesibu dönemin önemli eserlerindendir.

Hüseynîler devrinde özellikle eðitim vemimari geliþti, þehirde çok sayýda cami,medrese ve saray inþa edildi. Hüseyin b.

TUNUS

Tunus

Hammûde

Paþa Camii’nin

minaresi

XIX. yüzyýlýn

baþlarýnda

Sîdî Mahrez

Camii

404

TUNUS

de la course, Paris 2000; a.mlf., “Les travauxmaritimes de Hassân b. Nu’mân”, IBLA, sy. 125(1970), s. 41-56; a.mlf., “Tunis”, EI2 (Fr.), X, 676-686; Tunis, cité de la mer (ed. Alia Baccar-Bour-naz), Tunis 1999, tür.yer.; Mohamed Sadek Mes-sikh, Tunis: la mémoire, Paris 2000; Ahmed Sa-adaoui, Tunis ville ottomane, Tunis 2001, tür.yer.;Kadir Pektaþ, Tunus’ta Osmanlý Mimari Eserle-ri, Ankara 2002, tür.yer.; Ahmed et-Tavîlî, TârîÅumedîneti Tûnis e¦-¦ešåfî ve’l-¼aŠârî, Tunus 2002;G. Goussaud-Falgas, Tunis, la ville moderne, Sa-int-Cyr-sur-Loire 2005; Ph. di Folco, Le goût deTunis (ed. M. de France), Paris 2007, tür.yer.; M.Habîb el-Hîle, “Tûnis ve’t-târîp”, Fay½al, XXXVIII,Riyad 1980, s. 35-47; Neji Jelloul, “Les fortifica-tions de Tunis à l’époque ottomane”, Arab Histo-rical Review for Ottoman Studies, sy. 9-10, Zag-houan 1987, s. 95-135; Robert Brunschvig, “Tu-nus”, ÝA, XII/2, s. 60-68; Muhammed Razûk, “Haf-sîler”, DÝA, XV, 125-128.

ÿAhmet Kavas

– —TÛR

(bk. SÎNÂ).˜ ™

– —TÛR SÛRESÝ( ��Àא������ )

Kur’ân-ý Kerîm’inelli ikinci sûresi.

˜ ™

Mekke döneminin ikinci yarýsýnda nâzilolmuþtur. Adýný birinci âyette geçen tûr(dað) kelimesinden alýr. Ve’t-tûr sûresi di-ye de anýlýr. Kýrk dokuz âyet olup fâsýlasý“ ،� ،� ،� -harfleridir. Ýnsanda sorum ”א،luluk duygusu uyandýrmak ve bu duygu-yu güçlendirmek için âhiret hayatýnýn tas-virini yapan ve ilâhî vahyin ortaya koyduðugerçeklere karþý puta tapanlarýn ileri sür-düðü iddialarý reddeden sûrenin muhte-vasý iki bölüm halinde ele alýnabilir. Birin-ci bölümde Tûr’a (Sînâ daðý), ince deriüzerine yazýlmýþ kitaba, Beytülma‘mûr’a,yükseltilmiþ bir tavan görünümündekisemaya, kabarmýþ denize yemin edilir verabbin mukadder azabýnýn mutlaka gelipçatacaðý belirtilir. Ardýndan çýplak gözlebakýldýðýnda yer-gök diye görünen ve için-de insaný barýndýran tabiatýn düzeninin bo-zulup kýyametin kopacaðý günde ilâhî ger-çekleri yalan sayanlarýn çok zor durumdakalacaðý ve itilip cehenneme atýlacaðý an-latýlýr. Daha sonra baþta þirk ve inkâr ol-mak üzere kötülüklerden korunanlarýn cen-net nimetleri içinde kendileri gibi imaneden aile fertleriyle birlikte hayat sürecek-leri ifade edilir. Cennettekilerin birbirleriy-le görüþüp sohbet edecekleri ve dünyadadaima Allah’ýn huzurunda hesap vermeendiþesi taþýdýklarýný söyleyecekleri bildiri-lir (âyet: 1-28).

Ýkinci bölümde Hz. Peygamber’in müþ-riklerle olan mücadelesi anlatýlýr; Resûlul-lah’a öðüt vermeye devam etmesi, muha-taplarýnýn kendisi için kâhin, mecnun, þairdemelerinden etkilenmemesi bildirilir. Ken-disine karþý direnenlerin selim yaratýlýþ-larýný bozmaya çalýþtýklarý, azgýnlýðý tercihederek Kur’an’ý Muhammed’in uydurduðu-nu söyledikleri, onlarýn hiçbir zaman böy-le bir metin meydana getiremeyecekleri,kendilerinin, putlarýnýn kâinatý yaratýp yö-netme gücüne sahip olmadýklarý, buna rað-men Allah’tan baþka mâbudlar edindikleriifade edilir. Bu hususlar soru edatýyla baþ-layan, secili ve etkileyici cümleler içinde yeralýr (âyet: 35-43). Bölümün sonunda Resûl-iEkrem’e hitap edilir ve müþrikleri felâketemâruz kalýp kimseden yardým alamayacak-larý güne havale ederek kararmýþ kalpleriy-le baþ baþa býrakmasý emredilir; bunlarýnebedî hayatta da azaba uðrayacaklarý be-lirtilir. Yine Resûlullah’a hitap edilerek rab-binin hükmüne rýza göstermesi, zira ken-disinin ilâhî koruma altýnda bulunduðubildirilir; gece ve gündüz Allah’ý tesbih vehamd ile anmasý emredilir (âyet: 29-49).

Fert ve cemiyet hayatýnýn düzeni baký-mýndan çok önemli bir etken olan sorum-luluk duygusu Kur’an’da özellikle Mekkîsûrelerde sýk sýk vurgulanýr. Sorumluluk-larýn yerine getirilmesi için kiþiyi hareke-te geçirecek sebepler dünyada yetersizkalabilir. Zira asýl sorgulama büyük hesap

dar bu konumunu sürdürdü. Ülkede ikti-darý elinde tutanlar ve orta sýnýfýn önemlibir bölümü modern Tunus’ta yaþar; kenarsemtlerde ise yoksul kitleler bulunur. 200kadar cami ve mescidin bulunduðu þehrinen meþhur camisi Zeytûne’dir. XIX. yüz-yýlýn sonlarýnda Ýslâm dünyasýnýn tanýnmýþmedreselerinden biri olan Zeytûne, TunusCumhuriyeti’nin ilk yüksek eðitim kurumuZeytûne Üniversitesi’nin çekirdeðini teþ-kil etmiþtir. Þehirde dört üniversite dahavardýr.

Fransa iþgali öncesinde þehrin nüfusu100.000 civarýndaydý ve halkýn çoðunluðu-nu müslümanlar oluþturuyordu. Þehirdekiyahudiler Kasba’daki mahallelerinde, hýris-tiyanlar þehrin güney kýsmýnda, tüccar-lar ise Bâbülbahr denilen kapýnýn hemenönünde ve surun dýþýnda kalan mahalle-lerde ikamet ediyordu. Fransýz himaye-siyle birlikte Tunus’ta Avrupalý nüfus art-tý. 1911’de nüfusu 150.000 civarýnda olanþehirde 17.875 Fransýz, 44.237 Ýtalyan,5986 Maltalý ve 1381 Yunanlý, Ýspanyol vediðer milletlerden olmak üzere 70.000’eyakýn Avrupalý yaþýyordu. Þehrin yerli nü-fusu 65.000’i müslüman ve geri kalaný ya-hudi olmak üzere toplam 85.000 idi. 1956yýlýnda baðýmsýzlýk elde edildikten sonraTunus’taki Avrupalý nüfusu giderek azal-dý ve tamamýna yakýný burayý terketti. Ar-dýndan hýzlý bir þekilde büyüyen ve önemlimiktarda göç alan þehrin nüfusu arttý. 2004yýlý itibariyle baþþehir Tunus’un 740.000olan nüfusu çevresindeki banliyölerin nü-fusuyla birlikte hesaplanan metropolitenTunus’un nüfusu 1 milyona ulaþmýþtý.

BÝBLÝYOGRAFYA :

BA, HAT, nr. 457/22528 (1230); nr. 2/61 (1254);BA, A.DVN, nr. 93/59, 07/S/1270; BA, Y.PRK.HR,nr. 5/60 (19/Ra/1298); Ýbn Abdülhakem, Fütû¼uIfrîšýyye la conquête de l’Afrique du nord et del’Espagne (nþr. ve trc. A. Gateau), Aljires 1948, s.115; Ýbn Havkal, Øûretü’l-ar², I, 75-76; Bekrî, el-Mesâlik, II, 697-699; Ýbn Fazlullah el-Ömerî, Me-sâlik: l’Afrique moins l’Egypte (trc. Gaudefroy-Demombynes), Paris 1927, s. 96-136; Seyyid Mu-rat Reis, Barbaros Hayreddin Paþa’nýn Hâtýrâtý(haz. M. Ertuðrul Düzdað), Ýstanbul, ts. (TercümanGazetesi), II, 135-159; Aziz Samih Ýlter, ÞimaliAfrikada Türkler, Ýstanbul 1936-37, I-II, tür.yer.;Abdülazîz ed-Devlâtlî, Medînetü Tûnis fi’l-£ah-di’l-¥af½î (trc. Muhammed eþ-Þâbbî – Abdü-lazîz ed-Devlâtlî), Tunus 1981; Mohamed el-AzizBen Achour, “Islam et controle social à Tunis auxXVIIIe et XIXe siècle”, La ville arabe dans l’Islam(ed. Abdelwahab Baudiba – Dominique Cheval-lier), Tunus 1982, s. 137-149; Hasan el-Vezzân,Va½fü Ýfrîšýyye, II, 70-78; Jellal Abdelkafi, Lamédina de Tunis, Paris 1989, tür.yer.; J. Gani-age, Histoire contemporaine du Maghreb, Paris1994, s. 44-60, 265-320; P. Sebag, Tunis: Histo-ire d’une ville, Paris 1998, tür.yer.; a.mlf., Tunisau XVII e siècle: une cité barbaresque au temps

Tûr sûresinin ilk âyetleri