185Shqipja dhe gjuht e Ballkanit - Albanian and Balkan LanguagesRexhep ISMAJLI, Prishtin:SHQIPJA DHE RUMANISHTJA

AbstraktRaportet midis shqipes dhe rumanishtes jan br objekt studimi prej kohsh.Nj aspekt t veant t ktyre studimeve paraqesin elementet e prbashktajoromane, josllave, joturke, jogjermanike midis shqipes e rumanishtes, pr t cilatrumanistt rumun krkojn shpjegim kryesisht te substrati trako-dakas i rumanishtes,gj q implikon prfundime t caktuara pr raportet e shqipes me gjuht elashta t Ballkanit dhe pr vendin e saj n lashtsi, pr ka ka pasur po ashtuhipoteza t ndryshme. Para m se dy dekadash ishte konstatuar se aspekti autoktoni gjuhs rumune mbetet enigm (Brncu), ndrsa sot vazhdojn diskutimet kryesishtn aspektin ballkanistik lidhur me kto gjuh, por ka dhe nj rikthim t interesitpr vshtrimet me implikime m t lashta. Kto dhe shtje q lidhen mekrkesn pr substratin si shpjegim, me vendin e shqipes n lashtsi, me trashgimine prbashkt midis dy gjuhve dhe me prfundimet q mund t nxjerrim prejandej jan objekt i diskutimit t ksaj kumtese.Historia e raporteve midis shqipes dhe rumanishtes sht e gjat. Dygjuht paraqesin afrsi t shumta midis tyre. Qysh hert sht vrejtur sedisa syresh jan t hershme n koh, gjithsesi para ardhjes s sllavve nBallkan, ka t tjera m t vona; disa karakterizojn vetm kto dy gjuh, ttjera tipare ngrthehen n nj rrjet m t gjer Ballkanik. Nj aspekt tveant t ktyre studimeve paraqesin elementet e prbashkta strukturore,si p.sh. zanorja , nyja e prapavendosur, prsritja e kundrins, numrimi11-19, krahasimi analitik, apo elementet leksikore pararomane, pr t cilatrumanistt rumun krkojn shpjegim kryesisht te substrati trako-dakas irumanishtes, duke implikuar me kt edhe prfundime t caktuara prraportet e shqipes me gjuht e lashta t Ballkanit dhe pr vendin e saj nlashtsi. N kt mnyr implikohen vshtrime t natyrs diakronike, tipologjike,areale dhe t kontaktit t gjuhve bashk me qndrimet prkatsen fush t metods, ndonjher n kundrshtim me njri-tjetrin.N shqyrtimin q mtonte paraqitjen e prmbledhur t rezultateve tstudimeve ballkanike n Rumani m 1978, rumanisti q me dekada u morme raportet midis shqipes e rumanishtes, me vshtrim t veant lidhjet e

tyre t mundshme me gjuht e lashta t Ballkanit dhe sidomos me at qquhet substrat i rumanishtes, Grigore Brncu kishte mundur t emetontepohimin vijues: N prfundim mund t thuhet se megjith prpjekjet emdha t bra nga linguistt rumun n dekadat e fundit pr t sqaruarproblemin e trashgimit nga substrati i rumanishtes, hulumtimi nuk kashnuar prparim t madh. Dhe m tej: Aspekti autokton i gjuhsrumune mbetet nj enigm.1Prej ather nuk ka pasur raporte pr zhvillime q do t na bnin tndryshonim rrnjsisht vlersimet. Ka pasur interpretime m pak a m shumt prkrahura pr aspekte t ndryshme t implikuara n kto studime.Prfundimin e prmendur Brncu-i e kishte arritur pasi kishte paraqiturpikpamjet e studiuesve rumun lidhur me kto raporte, duke filluar nga B.P. Hasdeu n sh. 19, pr t vazhduar me O. Densusianu n fillim t sh. 20me vshtrimet kritike, me I. A. Candrea-n, pastaj P. Papahagi-un, T. Capidan-in, S. Pucariu-n, Alexandru Philipoide-n, etj.Sipas Russu-it (1981: 103), nga e tr kjo paraqitje Philippide nxirrtenj prfundimme interes: nse ngjashmrit e ndryshme na bjn t vendosimnj afri gjenetike midis rumunve dhe shqiptarve, dallimet shum mt mdha na obligojn ti ndajm kta dy popuj, ka, pas tij, del dhe ngastruktura e tyre shpirtrore e veant.2 Russu shkonte m tej dhe fliste prmungesn e mbshtetjes pr teorin e lidhjeve t ngushta gjuhsore dheetnike-shoqrore dhe t varsis s gjuhs rumune si debitore ndaj shqipes:gjuha rumune ka t prbashkta me shqipen nj radh tiparesh fonetike,morfologjike dhe sintaksore, t cilat (t shqyrtuara me kujdes) jan pakkonkludente, duke qen plotsisht t shpjegueshme n kuadr t zhvillimitspecifik t romanitetit lindor (ballkanik, karpato-danubian), t tjerat prmesnj substrati identik apo ngushtsisht t afrt, unitar n linja t prgjithshme,duke pasur pastaj gjat epoks mesjetare, shum elemente t prbashktakulturore-historike dhe politike. 3N shqyrtimin e elementeve t prbashkta romane midis shqipes erumanishtes, Russu-i raportonte shkurt idet e shfaqura n studimin e H.Mihescu-t pr huazimet latine t shqipes. Katr grupet e fjalve: 1. Fjal

1 Brncu (1978), ff. 367-379, ktu f. 374.2 Russu (1981), 103.3 Russu (1981), 103-105.

lat. q ekzistojn n gjuht romane perndimore dhe n shqipen, por jo nrumanishten; 3. fjal lat. t ruajtura vetm n shqipen e rumanishten; 4. fjallatine t ruajtura vetm n shqipen, q konvergojn me botn perndimore,lejojn t pohohet se elementet latine t shqipes dhe t rumanishtes qvijn nga nj burim i prbashkt, i quajtur nga disa erudit latinishte ballkanike,mungojn. Kshtu e kemi t shpn n skaj mendimin e kundrtme m t shpeshtin, q thoshte se latiniteti ballkanik ka qen relativishtunik, apo, tek e shumta, n nj an kemi pasur latinitet bregdetar-dalmatin,n ann tjetr t brendis, ballkanik, pra rumun.Sintezn e studimeve t tilla n Rumani e bri A. Rosetti, i cili trshtjen e ndrveprimit t gjuhve ballkanike e kishte vendosur n suazat errethanave m t gjera politike, ekonomike e shoqrore. Studimet e tij nkt fush kan zgjatur me dekada, prandaj edhe idet kan evoluar. Rosettisillte n vmendjen e opinionit shkencor vrojtimet e tij pr zanoren trumanishtes n kontekst ballkanik, pr shtjen e rotacizmit n shqipen e nrumanishten, pr zhvillimet e grupeve latine ct, cs, pr prapavendosjen enyjs, pr zhdukjen e paskajores, pr dallimet midis fjalive qllimore dheobjektore, pr derivacionet me -ete, -z, dhe pr 85 fjalt e prbashktamidis shqipes e rumanishtes.4 M duket se Brncu-i kishte t drejt kur ktvepr e cilsonte sintezn m t mir t shtjes n Rumani. Mbshtets iteoris s unionit gjuhsor ballkanik, Rosetti theksonte se gjenezn e paralelizmaven zhvillimet e gjuhve ballkanike mund ta shpjegonin faktor sibilinguizmi substracial dhe ndikimi i kulturs bizantine, se n kt aspektnj rol e kishin luajtur latinishtja lindore dhe rumanishtja. Duke dashur tprovonte karakterin njsor t qytetrimit t lasht t popujve rumun e shqiptar,ai kishte ndrmarr grupimin e termave autokton e latin n shqipen en rumanishten. M 1978 Rosetti, pasi kishte kritikuar teorin e V.Georgiev-it pr veimin e dako-mezishtes nga trakishtja, kishte theksuarafrin midis dy gjuhve tona n baz t substratit t njjt, trakas apo dakomez.Ai e gjente t nevojshme t theksonte po ashtu faktin se afria e shqipesme ilirishten mbshtetet n korrespondenca fonetike q nuk mund tmohohen dhe saktsonte: prej kndej duhet t nxjerrim prfundimin seshqipja, vazhduese e ilirishtes, ka qen n kontakt n nj moment t caktuart historis s saj n Siujdhesn Ballkanike me trakishten apo dako-mezishten

4 Rosetti (1968); ka nj botim t ri 1986.

serie termash e tiparesh gramatikor karakteristik, t cilt i gjejm n rumanishten.5 Ndryshe nga Georgiev-i dhe prkrahsit e teoris s tij prdallimin e dakishtes nga trakishtja, studiues t shumt rumun ngulin kmbte prbashksia e tyre, sepse n at mnyr duan t vendojn nj baz tprbashkt pr rumanishten, bullgarishten e shqipen. Anash mungesn enjohjeve pr kontaktin e atij lloji me trakishten apo dako-mezishten, tndryshme/ t njjta, q vazhdueses s ilirishtes i paska dhn tr at seritermash e tiparesh karakteristik gramatikor, anash mungesn e vendosjeskronologjike n raport me zhvillimet brenda shqipes, duket pak e vshtir tshpjegohet si u ndodh pasardhsja e ilirishtes n Traki apo n Daki. Nfusnot Rosetti referonte Georgiev-in,6 duke pohuar se huazimet latine nshqipen vijn nga lindja e Siujdhess Ballkanike, si n proto-rumanishten,se habitati i shqiptarve n epokn e vjetr pasksh qen Mezia e Epr(Dardania, Dakia Mediterranea) dhe perndimi i Dakis, se rumanishtja dheshqipja qenkan formuar n rajonin dako-mezian. Meq rumanishtja nuksht formuar para sh. VI, madje edhe m von, neve na duket e vshtir tsupozojm q djepi i shqiptarve t ket qen hapsira e prmendur n atkoh. Nga ana tjetr, studimet e shumta kan treguar ngjashmri dhe ndryshimemidis elementit latin t shqipes dhe rumanishtes, sa i prket moshs,apo fushave.Vitet 60-70 t sh. XX n Rumani solln intensifikim t studimevet ksaj problematike. U shquan sidomos autort I. I. Russu, C.Poghirc, A. Vraciu, G. Brncu, etj. N studimet e tyre jan shqyrtuartiparet ballkanike t rumanishtes n strukturn fonetike e gramatikore,n fushn e etimologjis s fondit q njihet si i substratit, i raporteverumuno-shqiptare dhe i rindrtimeve trako-dakase. Nj shtys t fuqishmeksaj vale studimesh u kan dhn rezultatet e studiuesve bullgarn fush t trakologjis, D. Deev,7 V. Georgiev,8 I. Duridanov,9etj., por jan marr parasysh edhe studimet etimologjike t E. abejtdhe vshtrimet e tij pr raportet midis dy gjuhve.10 N hulumtimet eatyre dekadave mbisundonte koncepti pas t cilit elementet autoktone

5 Rosetti (1978), ff. 79-80.6 Georgiev (1972), f. 50 e v.7 Detschew (1957), 1957.8 Georgiev (1968); Georgiev (1960), 1-19; Georgiev (1977), ff. 348.9 Duridanov (1976).10 abej (1976), 7-146. abej (1959), f. 531. abej (1971-73), f. 365-377; abej (1975);

rumune t prbashkta me shqipen jan trashguar drejtprsdrejti ngasubstrati nga secila gjuh n mnyr t pavarur. Kundrshtohej ideja emhershme pr ekzistencn e nj simbioze rumuno-shqiptare n njperiudh parasllave e ndoshta pjesrisht edhe m von. Ngulej kmbn dshmimin me do kusht t teoris pr formimin e rumanishtes e trumunve n Daki, n radh t par n veri t Danubit, por pr disaedhe n jug. N rumanishten ato kan ndjekur t njjtin zhvillim si elementetlatine: Teza pr t ashtuquajturn simbioz albano-rumune, ehuazimit nga shqipja nuk mbshtetet m sot nga asnj linguist rumun. Prandaj,etimologjia e sotme ngul kmb n rindrtimin e trako-dakishtes(Russu), me referenc te korrespondencat e ndryshme indoeuropiane. Krahasimime gjuhn shqipe implikon nevojn e rindrtimit t formave paralelen rumanishten komune dhe n shqipen e prbashkt respektivisht.11M von Brncu-i ka botuar dhe dy libra me vler pr kt shtje,ku nuk fshihet kmbngulja tek argumentet q ishin shprehur m par ngaai vet n studime t shumta pikrisht pr shpjegimet e prbashksive midisrumanishtes e shqipes prmes substratit t quajtur nga ai trako-dak, nga ttjer dako-get, apo edhe trako-dako-geto-mez.12N librin e dyt, ku rimerren studimet e tij t mhershme pr shtjet strukturs fonetike e gramatikore t dy gjuhve, Brncu-i nxirrte ktprfundim (citoj sipas Rezymes gjermanisht): Studimi i substratit t rumanishteskrkon patjetr t shtrihet vshtrimi tek shqipja. Midis ktyre dygjuhve ka jo vetm prkime leksikore, por edhe tingullore, gramatikoredhe frazeologjike. Elementet e prbashkta t t dy gjuhve m n fundtregojn ndikimin trako-dak mbi latinishten vulgare t hapsirs karpatodanubiane,por jo ndikimin e mvon t shqipes mbi rumanishten.13 N vshtriminton nuk kan aq shum rndsi dallimet midis dy gjuhve, q tegjuht me prejardhje t ndryshme jan t pritshme, po ngjashmrit.14Me pak prjashtime, thoshte ai, fjalt e rumanishtes t trashguaranga substrati ndeshen npr tr hapsirn gjuhsore dakorumune, por nrumanishten e lasht kto fjal ndesheshin dhe n jug t Danubit. Zhduk-

11 Brncu (1978), f. 370.12 Brncu (1983), ff. 197.13 Ndikimin e shqipes nga shtresa folsish t ardhur n hapsirat rumune nga jugushqiptar e kishin vn n pah dijetar si G. Weigand pr hapsira t caktuara ttransilvanis.14 Brncu (1995), f. 111.

jen e mvon t disa prej ktyre fjalve n dialektet jugdanubiane ai eshpjegonte me zvendsimin nga gjuht prreth q ndikuan mbi to. Sipas tijsht shum e besueshme q rumune dhe shqipe duhet ti atribuohennj ndikimi t substratit trako-ilir, n do rast nj tendence t substratit.15Kt ai e mendonte sipas ides s C. Poghirc q n trakishten kishte lkundjen shkrime t emrave e t materialit tjetr t pakt midis a dhe e, kado t fliste pr ekzistencn e nj zanoreje [] n gjuht e lashta t Ballkanit.Por kur sht fjala pr zhvillimin e zanores s till n shqipen, rindrtimi ibrendshm jep edhe kronologji relative, q mund t flasin ndryshe.16Brncu-i m tej si ndikime t substratit shihte ekzistencn e bashktinglloresh- n fillim t fjals, kryesisht n baz t fjals s prbashkt meshqipen hame: hams; n t vrtet, n shqipen popullore nga folja ha kemindrtimin [hs], jo hams. Rotacizmin e shihte dshmi t ndikimit tsubstratit trako-dak: ...rotacizmi sht relikt nga gjuha e dakasve t lir,q mbijetuan deri n shekullin 6 jasht Dakis, n veri dhe n jug t provincss romanizuar. Duhet t mendohet q paraardhsit e toskve (shqiptarvet jugut), m von dhe t istrorumunve, shtegtuan drejt jugut prkatsishtperndimit nga hapsira e dakasve t lir e nga zonat prreth.17Sa i prket rotacizmit, qysh n vitet 70 kishim sugjeruar nj shpjegim,q supozonte zhvillime t mundshme brenda raporteve t caktuarasintagmatike, t mundshme n zhvillimet edhe brenda gjuhve romane thundores n n pozit ndrzanore, pra, q mund t paraqitet si vijon18:VnVVrV b: [b:n] br; r:n() rr arna anmk armik inimicus;nn > n: gunna> gun, *haa > han, *pua > pun, *thanV > than; ngjuht romane: 1. n > r; nn > n; 2. n > 0; nn > n;3. n = n nn > . Prkt ndryshim ka pasur dhe shpjegime t tjera, por asnjher nuk shtabstraguar konteksti nazal dhe denazalizimi. sht pranuar prgjithsishtse n shqipen ky ndryshim do t ket prfunduar rreth sh. VIII.Kronologjia n rumanishten mund t jet e ndryshme.M tej n kt libr Brncu-i vijonte me diskutimet q kishte zhvilluardhe m hert pr numrort 11-19 n shqipen e rumanishten, tipar i

15 Brncu (1995), f. 114.16 Shih dhe Ismajli (1987).17 Brncu (1995), f. 116. Supozimin lidhur me dakasit e lir dhe eventualisht lidhjene tyre t prejardhjes s shqiptarve t mvon nga ta e shohim t mjegulluar.18 Shih Ismajli (1971-2), rimarr te Ismajli (1987), ff. 184-192.

ka qysh nga Jokl-i sht numruar si pa ndonj lidhje ndikimi nga sllavishtja,ashtu si momente t tjera lidhur me prdorimin e numrorve, patreguar pse rumanishtja huazoi leksemn sllave (sut) pr numrin 100,ndrsa shqipja e ka marr leksemn latine (qind). Si elemente t padyshimtat ndikimit t substratit Brncu-i numronte prapavendosjen enyjs shquese n t dy gjuht dhe disa shtje t renditjes s prcaktorve,ashtu si mungesn e nyjs tek emrat q parashikohen nga nj parafjal(trece pe drum - kalon n rrug), prve n rastin e parafjalve rumune cu,shq. nga e te, q krkojn nyj, ka do t bhet m von objekt diskutimesht veanta te Joseph Brian pikrisht lidhur me substratin. N prgjithsiduket se n prkimet n fushn sintaksore Brncu-i gjente njrrug shpjegimi prmes thnies vijuese: Rumanishtja dhe shqipja tregojnnj prirje t posame pr prapavendosjen e pjeszave t patheksuara (trajtate shkurta t premrave dhe t foljeve ndihmse), t cilat i shtohen fjalsparaprijse,19 shtje q mund t gjenden t komentuara nga ShabanDemiraj n veprat Histori e shqipes dhe Gjuhsi ballkanike. N prgjithsi,ky brez i studiuesve rumun ngul kmb te mohimi i ndonj ndikimi tshqipes n rumanishten sa u prket elementeve t prbashkta t dygjuhve.N studimet shqiptare me raportet midis shqipes e rumanishtes janmarr E. abej, M. Domi, S. Floqi, E. Lafe, Sh. Demiraj, B. Bokshi, autorii ktyre radhve, etj. abej kishte theksuar: Shqipja dhe rumanishtja kanlidhje t ngushta n fushn e fonetiks, t morfologjis, t leksikut, t formimitt tingujve, t sintakss dhe frazeologjis, t mnyrave t t thnitdhe t lokucioneve proverbiale, saq pa i harruar veantit krijohet prshtypjase fjala sht pr nj frym t vetme t gjuhs t manifestuar n dyforma... Besoj se kto raporte mund t vlersohen drejt vetm kur t vshtrohenn kuadr m t gjer t relacioneve kulturore midis ktyre dy popujve[kursivi r.i.].20 Reminishencat e fryms kopitariane e m von t sh.XIX me frymn e vetme, por me dy forma, nuk duan koment.Duke kundrshtuar n mnyr t vendosur implikimet e teorive tprmendura t gjuhtarve rumun pr vendin e hershm t shqipes, dukesaktsuar se sa i prket shqipes nuk mund t behet fjal pr substrat, sepse

19 Brncu (1995), f. 118.20 abej (1959), f. 531.

ktu nuk kemi t bjm me ndryshim gjuhe, duke theksuar se mungesa edshmive t gjuhve t lashta t Ballkanit nxjerr vshtirsi pr atribuimin efjalve t mvona pr cilndo prej tyre, duke vn n pah se ndr elementete prbashkta midis ktyre dy gjuhve do br nj shtreszim kohor, abejavanconte iden vijuese: degt e skajit m verilindor t etnosit shqiptar...n mesjetn e hershme, pas gjase nj koh ende para dyndjes sllave, kanqen n nj fqinjsi t pandrmjetme, fqinjsi kontakti, me degt e skajitm jugperndimor t etnosit rumun, dhe kjo lidhje u ushqye m tej edheme ann e transhumancs t barinjve shtegtar. Duke gjykuar nga dshmitgjuhsore, ky kontakt duhet t ket qen mjaft intim, dhe vise-vise kashkuar mbase gjer n simbioz. Dhe ideja e simbiozs ka qen e pranishmeedhe tek autor t tjer joshqiptar, qysh nga shkulli XIX e sidomos ngjysmn e par t sh. XX.Ne m 1983,21 n vijn e abejt, lidhur me ato studime kishimbr disa vrejtje: emrtimi i substratit sht her dakishte, her trakodakishte,her trako-dako-getishte, her trako-dako-geto-mezishte, kakrijon paqartsi; nuk dihet se cils prej gjuhve paleoballkanike i takoninfjalt q merren si t substratit; romanizimi n Ballkan kishte prfshirt gjith, nuk bnte seleksion etnik, nse n rumanishten u ruajtnvetm elemente t caktuara nga substrati, ndrsa n rastin e shqipeskemi vazhdimin e njasaj gjuhe q u b substrat, si mund t ngrempretendimin q vendi i formimit t shqipes ishte pikrisht vendi kumbisundoi nj gjuh romane?; sa u prket raporteve leksikore, me rndsisht fakti nse ato hyjn n vorbull etimologjik, t fjalformimite t prodhimtaris kuptimore; disa prej atyre fjalve mund t jen thuazuara nga shqipja, disa nga rumanishtja, disa nga ndonj gjuh tjetr,pra do br diferencim kronologjik, diferencim pr sa i prket burimit,etj.; ka dhe huazime krejt t vona nga shqipja, ose nga rumanishtja, etj.Sa u prket elementeve t strukturs, ishte br vrejtja se shpesh atoi visheshin substratit pa argumentim, sepse nuk kishte shpjegim tjetr;lidhur me sistemin fonetik ishin vn n pah dallimet jo t vogla t t dysistemeve: shqipja ka y, ka vetm nj , ka gjatsi zanoresh, m hertka pasur edhe n jug, ka hundorsi n veri; rum. nuk ka gjatsi zanoresh,nuk ka y, ka dy , nuk ka hundorsi, por ka diftongje t mesme,ka palatalizim; shqipja ka ndrdhmbore, ka h, ka l/L, r/rr; ishte br

21 Ismajli (1983), rimarr n Ismajli (1987), ff. 57-71.

shpjegimi pr rotacizmin si fenomen i ruajtjes s dallimit midis dymajoreve hundore me funksion fonematik, q ngjet edhe gjetiu nbotn romane, por me rezultate t ndryshme, etj. T gjitha kto flasinndryshe nga sugjeron fryma e njjt. Ishte vn n dyshim shpjegimiprmes substratit, sakoh q kemi shpjegime t arsyeshme gjuhsorebrenda zhvillimeve normale. Njsoj ishin vn n dyshim tendencate trashguara nga substrati, t vna madje n kontekste fare tpamundshme me dialekte sllave jo t afrta, pra duke prdorur t dhnat pasakta. Sa i prket prapavendosjes s nyjs ishte paraplqyershpjegimi i B. Bokshit n kuadr t zhvillimeve t sintagms nominaledhe t grupit nominal n raport me renditjen n nj koh kur lvizjaishte e mundshme n shqipen, e kur n romanitetin ballkanik q pobhej rumanishte kishte lvizje.S. Riza e kishte kritikuar E. abejn se po i theksonte m shumse duhej raportet e afrsis t shqipes me rumanishten, ndrsa ato,prkundrazi, pas Rizs, duheshin trajtuar si t mesjets. Pr lashtsin,sipas tij, duheshin marr n konsiderat m par raportet me gjuht indoeuropiane,konkretisht me greqishten.22 abej kishte qen kundrmendimit t Dh. Kamards, i cili kishte par ngjashmri midis shqipese greqishtes sa u prket nyjave dhe shum m tepr.23 abej kishte parnj paralelizm t prsosur midis sistemit nyjor t shqipes e t rumanishtes.Nevojn pr ti vshtruar m par raportet e shqipes megjuht lashtoballkanike e IE, duke par aty dika q ka t bj mefondin e pahuazuar t leksikut dhe strukturn origjinale t gramatiksson, Riza e kishte konkretizuar me shpjegimet pr ngjashmrit prkrijimin e nyjs shquese t shqipes e t greqishtes mjaft m hert: sistemetnyjor t gjuhs shqipe dhe greqishtes duhet t jen vrsnik tnj vrsnikie nga m t hershmet. N kto dy gjuh vetm kshtumund t shpjegohen knaqshm n nj an idiomatizmi unikal i nyjzimitt prgjithsuar t emrave t prvem, e nan tjetr mundsiagjithashtu unikale e primjes s emrave t nyjzuar nga dftort prkats. 24N kt pun ai nuk ishte mjaftuar me kritikn e vet, po i ishte

22 Riza (2004), f. 93.23 Shih Camarda (1864), ff. 188-189.24 Riza (2004), f. 113.

drejtuar tashm nj tradite albanistike pr ato lidhje me greqishten, tshemblluar m von me Marko La Piann: ... tiparet e prbashktmidis greqishtes e shqipes jan aq t shumt e t tejpashm n do fush,n leksik, n morfologji, n sintaks e deri n mnyrn e t menduarite t t shprehurit t mendimit, sa sht absurde t duash tishpjegosh vemas me ndikime t mundshm t njrs gjuh mbitjetrn...25Shaban Demiraj, pas paraqitjes s argumentimeve t abejt,kishte paraplqyer po ashtu trajtimin e zbrthyer t fjalve t prbashktashqipe-rumune n grupe t ndryshme fjalsh, kishte shprehur rezervapr shtje t substratit, sidomos pr implikimet e tij lidhur mevendin e formimit t shqipes, por kishte ln t hapura shtjet e etimologjivekonkrete. Mahir Domi e Spiro Floqi kishin ngulur kmb mshum n aspekte q mund t jen m qartsisht objekt i trajtimit ballkanistikt raporteve midis shqipes e rumanishtes - t strukturs sintaksore.Besim Bokshi n librin e tij Prapavendosja e nyjave n gjuht eBallkanit, duke u nisur nga studimi shterues i zhvillimeve brenda shqipes,ishte marr edhe me proceset e prapavendosjes s nyjave n gjuht rumunee bullgare dhe kishte arritur n prfundimin se ka mundsi q shqipja tkishte ndikuar n romanitetin ballkanik t periudhs s sh. VII-VIII, kur poformohej rumanishtja, e kur kontaktet ishin ende t pandrprera ngasllavishtet.T gjitha kto, prve studimeve t abejt dhe fare pak t Domit,nuk jan par t konsultuara ndonjher n romanistik.Sorin Paliga, n koht e vona me nj sr botimesh i ka rimarrraportet e shqipes me rumanishten duke i par jo vetm n kontekst tkoncepteve pr substratin trakas, po edhe m gjer n nj synim pr tvendosur trakishten n tr botn e lasht IE. N baz t analizavekomparative-etimologjike e toponimeve parasllave t Siujdhess ballkanikedhe t ujdhesave adriatike ai nxirrte vlersime t prgjithshme:e tr hidronimia e lumenjve t mdhenj sht jo vetm parasllave, poedhe pararomane, trake dhe/apo ilire; disa prej ktyre emrave shpjegohenprmes vokabularit komun IE, t tjerat lejojn shpjegime prmest ashtuquajturit fond mesdhetar, para-indoeuropian; emrat e

25 La Piana (1939), f. 139-140, prkthimi i S. Rizs.

ujdhesave jan parasllav, ilir ose roman, ose t origjins italiane(veneciane); jan parasllave dhe pararomane (trake dhe/ose ilire) disahidronime q u referohen rrjedhave ujore pr tu bashkuar me rrjedhatkryesore; t tilla jan dhe disa toponime dhe oronime; n arealin kontinentalemrat e origjins latine jan m t rrall, m t shpesht jann bregdet dhe ujdhesa; n arealin kontinental, n Bullgari dhe Serbi,m t shpesht jan toponimet me prejardhje rumune, ndrsa n Adriatik- dalmatine dhe italiane. Pastaj Paliga diskutonte toponime parasllavee latine popullore t periudhs deri n sh. V-VII, para ardhjessllave. Pjesa II e sh. VI, sipas tij, sht faza m e vjetr e kalimit ngalat. e von n dalmatishten dhe rumanishten, ka nuk pajtohet me shumhistorian t rumanishtes. N intervalin midis sh. VI-X ka ndodhurprocesi i etnogjenezs s popujve t Europs Juglindore dhe n prgjithsit Europs; bnte dallim midis trakve dhe ilirve t romanizuardhe rumanishtes e dalmatishtes, por flet pr element trako-ilir n zonatkalimtare Maqedoni e Bosnje, Baseni i Drins, ndrsa kelte n Slloveni.N ff. 37-42 fliste pr etnogjenezn e shqiptarve. Pranonte se nterritorin shqiptar ka pasur vazhdimsi banimi, por ai shihte aty dheprobleme. N fakt ai nisej nga idet e I. I. Rusu, t shprehura n konferencn Akademin Rumune m 1981. Repert e teoris s tij jan:nuk mund t flitet pr diskontinuitet habitati n territorin shqiptar;sht dshmuar qart romanizimi i ilirve, npr nj proces t shpejtdhe t thell, sa q ilirt nuk prmenden m si grup etnik i veant ngash. II pas Krishtit. sht pak e besueshme q nj popull n fqinjsi megrekt t mos prmendej nga autort antik. Kt e shpjegon vetmromanizimi i tyre i plot dhe i thell. Meqense shqipja sht idiomme struktur t veant t tipit neoilir apo neotrak, duhet ta identifikojmarealin ku do t jet ruajtur n shekujt e par t ers son si njgrup etnik trak apo ilir jo shum i prekur nga romanizimi. Prmes eliminimitRussu ka prfunduar se n jug t Danubit i vetmi popull iparomanizuar kan qen grekt, kshtu q duket pak e besueshme qktu t ket mbijetuar nj ishull i paromanizuar. Po t kishte mbijetuar,do t prmendej n dokumente.26 M tej ai thoshte se edhe nVeri t Danubit romanizimi ka qen i fuqishm dhe i thell. Por kaekzistuar hapsira e Moldovs dhe Maramureshit ku arkeologt kan

26 Paliga mendon se ky pohim sht tepr i guximshm.

treguar se dakt e lir kan vazhduar pr nj koh mnyrn tradicionalet jetess. Vetm grupe relativisht kompakte t dakve t lir, sidomost karpve e kostobove, nn trysnin e shtrirjes sllave, u shprngulndrejt jugut deri n jug t Danubit. Ktu, n przierje me popullsinlokale ilire t romanizuar bn t lindte nj popull i ri: shqiptart.Gjuha shqipe ka disa komponente: autoktone ilire, latine popullore(si rezultat i romanizimit), trake-veriore (karpike, sepse grupikarp ishte grupi m tenac trak i paromanizuar deri von, i prmendurn dokumente deri n sh. V, mendonte ai) dhe protorumune. Vetmnj stratifikim i ktill etnolinguistik mund t shpjegoj, nga njra an,ngjashmrit midis rumanishtes dhe shqipes (edhe pr ka ka t bjme lashtsin autoktone, ashtu si pr elementet romane), por edhe veantit.N horizontet e sh. IV-VI e m von, kan ekzisuar dy areale kumund t ruheshin grupe kompakte trake: areali karpik-kostobok (Moldaviae sotme) dhe nj areal n jug t Bullgaris moderne, thoshte ai.Pas Paliga-s, hipoteza e Russu-it dhe e shkolls bullgare krkojnt pajtojn teori t papajtueshme, sepse, n nj an, i konsiderojnshqiptart ekskluzivisht ilir t romanizuar (shkolla shqiptare), por,nga ana tjetr, me origjin trake. Ka argumente historike e arkeologjikeq e mbshtesin njrn prej hipotezave: shqipja reflekton pa dyshimnj ndikim trak, qoft verior (t tipit karpik), qoft trak n kuptimine mirfillt (trak jugor).27 Pas tij ka ekzistuar nj grup etnik iparomanizuar apo vetm pjesrisht i romanizuar q do t ket luajturrol me rndsi n etnogjenezn e shqiptarve. Ky ka qen vetm trakas.Pyetja shtrohet vetm sa sht e mundshme q nj grup karpik tket pasur mundsi t till m shum se nj grup jugor, m afr shqiptarve.Paliga nuk merrte qndrim. Nuk e prjashtonte q n etnogjenezne shqiptarve t ken marr pjes dhe grupe t tjera veri-trake (karpike) dhejug-trake. Veorit dialektore midis gegrishtes dhe toskrishtes mund tareflektonin pikrisht kt gj. Esencial na duket fakti se shqipja nukmund t konsiderohet nj idiom neoilire, po nj przierje elementesh ilire,romane (apo ilire t romanizuara) me t cilat bashkohen m von elementetrakase dhe elemente protorumune, n shkalln q romanizimi avanconte.Argumente linguistike pr kso formulimesh krkonte tek Landi

27 Paliga, 40.

(1986),28 pas s cils mbret n shqipen nuk rrjedh nga imperatorem,sepse kjo do t kishte dhn *mbrdur, *mbrtuor, *mbrtuer, po ngae ndrmjetmja romane mprat). Por, n t vrtet, n shqipen pas rnies si- nistore forma pr huazim do t ket qen *mpirat (> mbrat > mbret),pasi kishte rn dhe prapashtesa -or. Pavarsisht nga kjo Paliga krkontedhe prjashtime t tjera: kryq(), kjel, kreshm, rr, mik, plqenj, qytet,qind, fruer, fshat, kndoj (referonte dhe Vtescu 1997).Aporti i fondit ilir: argument pr kt sht fakti se hidronimia dhetoponimia antike sht ruajtur n shqipen sipas zhvillimit fonetik specifik:Scupi Shkup, Naissus Nish, Scodra Shkodr, Lissus Lesh, Ulcinium Ulqin, Dyrrachium Durrs, Aulona Vlor. Shkonte edhe m larg dhecitonte Brncu-in me iden se shqipja paska elemente t tipit satem dhecentum, pr t nxjerr prfundimin e tij vrtet specifik: Shkurt, mund tpohohet se shqipja sht gjuh sintez multilinguistike, stratifikim etnokulturor,dukshm derutant, por q n analizn e kujdesshme e kalogjikn e vet t brendshme, duke pohuar n rrugn e thjeshtsimeve,madje, kshtu qenka pronocuar dhe Huld 1984, 1-14, ka, natyrisht,sht pak si ndryshe dhe m komplekse.N librin pr etimologjit trakase n rumanishten S. Paliga prpiqejti vendoste kto realitete duke hamendsuar formulime q mund t krkoninargumentime plotsuese, madje t forta. Pas tij, romanizimi n bregune Adriatikut qe i shpejt, ndrsa ilirishtja dhe folsit e saj u zhdukn ngadokumentet duke filluar nga sh. 2 pas Krishtit, pastaj Iliria kishte vetmkuptim thjesht gjeografik. Prkundrazi, trakishtja vijoi t ekzistonte meshekuj, megjith trysnin e fuqishme t romanizimit. Shkolla bullgare estudimeve trakase mbron me kmbngulje mbijetesn e trakishtes deri tekarritja e sllavve n sh. VI, ndrsa arkeologt rumun argumentojn sefols t shprndar trakas kishin qndruar n hapsirat e paromanizuara tMoldavis (Karpt) dhe t Transilvanis. Sipas Paliga-s trakishtja shtfolur deri n sh. VI-VII pas Krishtit, mbase edhe m von n hapsira tizoluara: Nse pranojm iden se shqipja n themel sht idiomneotrakase dhe jo neoilire, si ishte menduar m hert, mund t vendosimhipotezn se trakishtja ende jeton - n mnyr t uditshme - me emrtiminshqipe. Nse nj vizion i till nuk konsiderohet tepr audicioz, formulamund t ishte: trakishtja sht ende idiom e gjall me emrin shqipe dhe

28 Landi 1986.

prmes elementeve t numrta indigjene t rumanishtes, disa prej t cilvejan ruajtur apo huazuar nga gjuht fqinje (bullgarisht, serbisht, ukrainisht,hungarisht).29 N fusnot ai shtonte: Sido q t jet, karakteri i sugjeruarneo-ilir i shqipes nuk mund t invokohet m me argumente shkencore.Megjithat, Paliga e ndjente t nevojshme t shtonte gjithashtu se, sipasRussu-it, trakishtja dhe ilirishtja duhet t ken qen gjuh ngushtsisht tafra midis tyre, mbase reciprokisht t kuptueshme, s paku prgjat kufiritt tyre gjuhsor(!)30Supozim pas supozimi, n nj przierje t ktill, t gjitha kto prfundojnt marra si t vrteta, meq inventari i ilirishtes sht ende mpak i numrt se i trakishtes, do t prqendrohemi n rindrtimin e arsyeshmt fonetiks s trakishtes. Meq ilirishtja ishte gjuh e shuar n sh. IIpas Krishtit, i kemi t gjitha arsyet t pranojm q elementet e mundshmeilire, kryesisht n shqipen, disa n kroatishten dhe sllovenishten, duhet tjen ruajtur prmes proto-dalmatishtes, m pak prmes proto-romanishtesperndimore. f. 239.Pr shembull, n fushn e vokalizmit Paliga theksonte se Reichenkron(1966), Russu, shkolla bullgare (Georgiev, Duridanov) dhe Poghirckan ndjekur rrug t papajtueshme t rindrtimit fonetik. Megjithat,Poghirc e Brncu i kan prshtatur prfundimet e studiuesve bullgar. Trindrtosh vokalizmin e trakishtes, sipas tij, do t thot t bsh analiz temrave trakas t ruajtur nga shkrimtart grek e latin; t bsh analiz tformave t mundshme moderne t ruajtura n rumanishten, shqipen dhebullgarishten. Kshtu sht shum e besueshme q trakishtja t ket pasurnj zanore neutr, si provohet nga rumanishtja , shqipja , bullgarishtja, si kishte sugjeruar Poghirc.Indoeuropeisti dhe ballkanologu Eric P. Hamp, duke u nisur ngashqyrtimi i raporteve t shqipes me rumanishten, kishte avancuar hipotezne tij pr ekzistencn n lashtsi t nj fashe dialektesh IE q ai i quante proto-albanoide, e q shtrihej nga vija Jireek e deri n Karpate, ndrsa shqipjaishte vetm nj mbetje e atij grupi dialektesh, ashtu si dhe elementet e prbashktat rumanishtes e mbase edhe elemente t tjera leksikore karpatoballkanike.N vshtrimin e tij historikisht rumanishtja sht latinishte efolur me nj sistem theksor shqip, ka do t thot se n latinishten e von

29 Paliga, ff. 236-237.30 Paliga, f. 239.

danubiane t Dakis kishte pasur nj ndikim t gramatiks s nj grupi tproto-shqipes, apo, si thoshte ai, t proto-albanoidishtes. Kt ai kishteprovuar ta prtregonte prmes zhvillimeve fonetike n fushn e lateraleven sllavishtet jugore n raport me shqipen, me implikime pr zhvillimet -l->-r- n rumanishten. Fjalt e rumanishtes t njohura si t substratit, Hamp ikishte par si Restwrter dhe jo si Lehnwrter, duke veuar midis tyre: a)nj shtres m t hershme karpato-ballkanike t fushs baritore, b) njshtres nga kontaktet e mvona midis shqipes e rumanishtes dhe c) njshtres tjetr m t re. Sa i prket shtress s par, t ekzemplifikuarprmes vatr, shtrung, hurdh, Hamp mendonte se reflektonin nj tuf ttill gjuhs/dialektesh proto-albanoide q shtrihej nga vija Jireek e deri nKarpate dhe Ukrain. Kt vij t menduari ai e ndiqte edhe me analizn eemrvendit Drobeta si dru+t, duke par aty sintagmn m t vjetr shqipe(sh. I para K.), ka na ishte dukur e paqndrueshme pr arsye t zhvillimitt nyjave (Ismajli, 2003). Prgjithsisht Hamp po ashtu kishte vrejtur setoskrishtja n nj koh do t jet kaluar nga veriu (zonat Leskovac-Nish)anash Sharrit drejt jugut, ka po ashtu nuk duket plauzibile pr shkak tdispozicionit shum t hershm t ndarjes dialektore t shqipes ashtu sisht sot. As Hamp-i as Brncu-i e t tjer q mund t ken menduar sedallimi gegrishte/ toskrishte mund t kishte prejardhje t mhershme tndryshme gjeografike, pra edhe gjuhsore, dmth. shtrirje dy shtresash gjuhsore,nuk kan sjell argument tjetr, pos afris s supozuar m t madhet toskrishtes me rumanishten, ka mendoj se mund t shpjegohet mearsye t tjera t zhvillimit gjuhsor. Pr m tepr, edhe teoria pr shtyrjen earumanishtes n jug nga veriu diku pas sh. X gjithnj e m pak po kambshtetje.Joseph Brian (1999, 2001), duke u mbshtetur n idet e Hamppr teorin e substratit prmes proto-albanoidishtes, ka provuar t gjenteelemente t tjera mbshtetse n fushn e strukturs gjuhsore. Infinitivi,pr t cilin ai sht specialist i kulmit, pr arsye kronologjikenuk i delte i pranueshm sa i prket substratit, koncept t cilin ai e pranontedhe i bnte jehon srish. Por ai gjente elemente t tjera strukturore,n fushn e fonetiks me vendin e theksit n raport me mbaresat,ndryshe nga prapashtesat, me lateralet, apo t sintakss me parafjaltcu me n sintagma emrore. Idet e tij jan ende n zhvillim dhe duhett presim argumentet q do t sjell.S. Schumacher (2009) i sht kthyer me shum mprehtsi studimit t

ridiskutimin e njrit nga elementet thelbsor t argumentimeve substratiste.Duke e cilsuar si nj paragjykim etnocentrik me formulim polemik(ein polemisch formuliertes ethnozentrisches Vorurteil), pa t dhnaempirike pyetjen e A. Graurit n ciln epok mund t besohet se shqiptartkan qen aq superior ndaj rumunve, n mnyr q kta t fundit tken huazuar nga t part terma qytetrimi si vatra, mosha, etj?,31 ai,n mbshtetje t krahasimeve me raportet e aborigjenve australian meanglishtfolsit, ku ka huazime nga ato gjuh, e cilsonte absurd pohimin etill dhe shpjegonte se huazime nga proto-shqipja n latinishten mund tket pasur qoft n rastet kur latinishtfolsit t ken huazuar ndonj fjalprej shqipfolsve, qoft dhe n rastet kur shqipfolsit e romanizuar t kenprdorur ndonj fjal t proto-shqipes n latinishten e tyre, duke krijuarkshtu huazime.Schumacher-i bnte edhe vlersimin e studimeve rumune t raportevet shqipes me rumanishten prmes dy personazheve: G. Brncudhe I. I Russu. T parin e cilsonte t interesuar pr tiu afruar svrtets, ndrsa punn e t dytit e shihte si njformshe dhe me metodt vjetruar, ka, sipas tij, shpjegohej me detyrimin q kan kto botimendaj ideologjis shtetrore rumune pr t treguar se rumanitetisht zhvilluar n truall t Dakis - dhe vetm aty. Schumacher-i analizontegjersisht huazimet n rumanishten ballkanike nga proto-shqipja:harc, arcu thark, q n nj studim t detajuar etimologjik e biet lidhur me shqipen thur; vatr vatr, votr, n proto-shqipen *tr,prej nga u b votr > vatr brenda shqipes, ndrsa forma m e hershmeu huazua n romanishten ballkanike. Kshtu evitohej dhe nevojapr supozimin se fjala do t ket hyr nga toskrishtja. M tej ai merrten shqyrtim pru: prrua, viezure vjedull, dhe curpen kurpn.Merrte qndrimet ndaj ideve t Russu-it, Brncu-it, abejt. T parine kritikonte pr arsye metode e pr ngurtsi ideologjike, t dytin e lavdrontepr prpjekjet pr tiu afruar s vrtets, edhe pse m von,mbase nn trysni t rrethanave, ishte kthyer prapa. Pr abejn theksontendryshimet ndaj Russu-it e Brncu-it sa i prket vendit t formimitt shqipes. Shprehte keqardhjen q n disa raste abej, sipas tij,nuk ishte i sakt n shtje t historis fonologjike.

31 Graur (1936), f. 63.

N fush t prkimeve strukturore ai merrej sidomos me shtjene nyjs, ku shqyrtonte srish shtjen e aglutinimit t emrit menyjn, q mendonte se do t ket ndodhur para se t binin n protoshqipenbashktinglloret hundore fundore n fjalt shumrrokshe,ka, n krahasim me zhvillimet e tilla n latinishten e n greqishten, idukej t vendosej para sh. I para Kishtit. ... ka porse nj argumentthelbsor kronologjik, q n diskutimin pr nyjn e prapavendosur deritash nuk sht marr parasysh: n shqipen prngjitja e emrit dhe nyjsshquese vijuese ka nj lashtsi t madhe kjo shihet sidomos ngafakti se kallzorja e emrave mashkullor e femror me nyjn shquesen shqipen e lasht kishte formn /-n/, se kjo /-n/ lidhet me *-om+*-tom, prkatsisht *-m+*-tm. ... prngjitja midis emrit dhe nyjsshquese duhet t ket ndodhur para se n shqipen bashktingllorjahundore fundore n fjalt shumrrokshe t jet bjerr, f. 56Sipas tij, nuk ka t dhna direkte kur u born bashktingllorethundore, por ka mundsi krahasimi me latinishten, ku mund t ohetderi n shekullin III para K., e me greqishten, ku do t jet zhdukur nshekullin II para Krishtit. Prandaj, nse proto-shqipja lidhur me ktshtje fonetikisht do t jet sjell afrsisht si latinishtja e greqishtja easaj kohe, bashktinglloret prkatse hundore t proto-shqipes do tjen zhdukur trsisht m s voni n sh. I para K. Meqense prngjitjae emrit me nyjn shquese duhet t ket ndodhur para rnies s bashktinglloreshundore, kjo do t thot se protoshqipja qysh para sh. Ipara K. kishte nyj shquese t prngjitur (f. 57). sht e besueshme qkrijimi i nyjs shquese n gjuhn shqipe t ket ndodhur nn ndikimine greqishtes. Krijimi i nyjs mund t konsiderohet fenomen areal. Por,meq nyja shquese e gjuhve romane sht krijuar vetm pasi t jenmvetsuar ato, kjo do t thot se n rastin e krijimit t nyjs n shqipennuk kemi t bjm me ndonj ndikim nga latinishtja, po prkundrazi,shqipja e lasht mund t kishte ndikuar n shtjen e prapavedosjess nyjs shquese n rumanishten, q sht e vetmja gjuh romaneme nyj t prapavendosur e q n fqinjsi kishte shqipen, e cila dota ket prapavendosur nyjn shekuj m hert. N romanistik nj ide etill sht kundrshtuar.Schumacher-i nuk i kishte shnuar si t njohura idet e S. Rizspr krijimin mbi dy mij vjet m hert t nyjs shquese (t paravendosur,e q u prapavendos m von) n shqipen, as pr ngjashmrin

me greqishten e vjetr lidhur me krijimin e nyjs shquese,32 as idet eBokshit pr mundsit e ndikimit t shqipes n rumanishten sa i prketprapavendosjes s nyjs dhe pr diskutimin lidhur me prejardhjen e -nt kallzores.33 Prfundimi i Schumacher-it m duket me interes: nBallkan latinishtja e folur, prkatsisht rumanishtja, ka qen n kontaktme proto-shqipen, prej s cils ka psuar ndikime leksikore dhestrukturore. Ku do t jet zhvilluar ky kontakt, sipas tij, nuk dihet, pormund t thuhet se nj pjes e proto-albanve u romanizua dhe ajo pjessolli pastaj tipare leksikore e strukturore t gjuhs s saj n latinishten.Sa i prket konceptit t substratit ai mendonte se kemi t bjmme nj mistifikim. Prdoret kryesisht nga ata q duan t mohojn seproto-shqipja mund t ket ndikuar n latinishten e folur/ romanishtenn Ballkan. Substrati i paemr ballkanik, sipas tij, ka nj prapavij politike:shrben para s gjithash pr t mbshtetur tezn e autoktonisq n Rumani praktikisht sht ngritur n rrafsh doktrine shtetrore,59.N krahasimet midis rumanishtes dhe shqipes na dalin elementet ndryshme: t vjetra, strukturore, sintaksore, leksikore t shtresave tndryshme. N konceptimet e Sprachbundit ballkanik ato q jan vetmt shqipes dhe t rumanishtes sikur dalin periferike, dhe aty hyjn mt vjetrat, gjithsesi prbashksit vetm t ktyre gjuhve para periudhssllave. Pastaj vijn prbashksit nga fondi latin dhe m tej atome burim sllav, pr t mos u ngjitur m tej n koh kur kontaktet midisdy gjuhve duket t ken qen jo t drejtprdrejta dhe intensive.Prandaj, pr t folur n mnyr m t sakt pr vendin e shqipes nlashtsi del e nevojshme t shohim raportet e ktyre gjuhve n fushne latinitetit. Haralambie Mihescu dhe t tjert kishin konstatuar seshqipja, duke u folur n fqinjsi dhe n hapsira ku dominonte latinishtja,ka nj shtres t gjer fjalsh latine n t gjitha fushat, rreth600 fjal baz. Latinizmat e shqipes pr nj pjes jan m t hershmse t rumanishtes, kan karakter edhe urban, m pak rural se t rumanishtes,pr nj pjes afrohen m shum me dalmatishten e romanitetinperndimor; sht vrejtur nj shtres q veon latinizmat eshqipes dhe t greqishtes nga latinizmat e tjer ballkanik.34 Qysh

32 Riza (1958), Riza (1966).33 Bokshi (1980), Bokshi (1984).34 Mihescu (1966); Mihescu (1981). Shih shtojcn.

Meyer-Lbke kishte par se latinizmat e shqipes ishin m t vjetra, sejan kryesisht nga forma t thjeshta, ndrsa t gjuhve romane derivate,m popullore.Kjo do t thot se n raport me rumanishten shqipja ishte folurm n perndim t Gadishullit Ballkanik. Fakti se n shqipen kemi huazimet vjetra greke, shum m tepr se n rumanishten, flet po ashtun t mir t ktij konstatimi.Me interes kan qen pikrisht n kt drejtim vrojtimet e JrgenKristophson (1988: 51-93) pr romanizmat e shqipes. Sipas tij,kontaktet e shqipes me latinishten/ gjuh romane kan qen dinamike,n koh dhe hapsir. N parim, duke ln anash latinishten e periudhsklasike standarde, gjuh e shkruar, ai veonte m tej latinshten eperiudhs pasklasike, gjuh e shkruar, gjuhn popullore latine, t periudhsklasike, gjuhn popullore latine t periudhs pasklasike, variantetrajonale n koh t ndryshme, gjuht joromane n pika t ndryshmekohore, duke vendosur kshtu kontakte dinamike dhe jo njdrejtimshemidis idioms vendore jolatine dhe idiomave romane (latinishtepopullore) n koh t ndryshme. Ndr periudhat q vrehen nga skicae tij, f. 53, del se kontakte mund t parashikohen midis latinishtes nkuptimin e gjuhs popullore t periudhs klasike, por edhe t latinishtesklasike standarde, pastaj midis latinishtes popullore t periudhspasklasike, ku relacionet midis lat. klasike dhe romanishtes s periudhss kohs s tashme e romanishtes s kohs klasike jan t tipit tkontinuitetit, por jan t mundshme aty ndikime lat. klasike pasklasiken t dhe n shqipen prkatse njhersh; derisa n periudhat e mparmekemi ndikime n shqipen nga latinishtja dhe romanishtja apo latinishtjapopullore e kohs klasike e pasklasike, n nj periudh kohoret caktuar kemi ndikime nga romanishtja n variacionet rajonale ttipit rumanishte, t tipit rajonal dalmatishte dhe t tipit rajonal italishte,t gjitha n nj periudh t shqipes s hershme (Frhalbanisch). Nkt lak kohor mendohet t ket pasur nj faz bilinguizmi midisshqipes prkatse dhe para-rumanishtes; n periudhn kohore vijuese,ndrkaq, shnohen m tej kontakte dhe ndikime midis romanishtes stipit dalmat e italian, por jo m rumun n shqipen. N kohn t3, pra,kemi nj kontakt t tipit t bilinguizmit t prhapur midis parashkallss rumanishtes s sotme, para-rumanishtes dhe rumanishtes s hershmedhe para-shqipes apo shqipes s hershme (Vor-, Frh-albanisch):

ktu mendohet t ket pasur ndikime nga drejtimi i romanishtes s tipitpara-rumun apo rumanishte e hershe n para-shqipen apo shqipen ehershme, por edhe e kundrta: kjo merret si nj situat e bilinguizmitt prhapur, apo edhe si e rrethanave t substratit t disa grupeve t folsvet shqipes s asaj shkalle, por jo t gjithve pr prkatsen romane.Kt hipotez e mbshteste, pas tij, m tej fakti se elementiautokton i rumanishtes shfaq paralele t pjesshme me shqipen, sakohq me gjuh t tjera nuk dalin korrespondenca bindse.35 Pavarsisht seka raste shpjegimesh kronologjike-etimologjike t errta, diskutimi itij n baz t kritereve nga fusha e zhvillimeve fonetike e semantikeka vler. Prej ktyre analizave t risimeve del se disa prej elementeveromane t shqipes lidhen me rumanishten, konkretisht me para-rumanishtenapo rumanishten e hershme. Si ilustrim jep rastin: lat. scala,rom. scala, form e veant gjuhsore sca (forcim i l ndrzanore,dobsim i fundjes), rom. e re: scala it., scar rum. ( : r), chelle fr.,escala sp. Huazimi n shqipen e hershme shkall ( = ll, n fund ka ,n fillim sh). Shqipja dhe rumanishtja ktu ndahen nga gjuht e tjeraromane me ndryshimin e -l-, f. 56. Pak m i vshtir shihet rasti iemrave popullor t muajve (f. 56-7):lat. letr. romane rajonale rajonale romane rumune/ shqipe(forma teorik. t rind.) realizime t mundshme fonet.ianuarius kalendarius ka endariu crindar/ kallnduarfebruarius feurariu fruar/ fruarmartius maru mar/ marsaprilis pri u prier/ prilliunius ceresiarius kereariu cirear/ qershoriulius ? augustus agustu agust/ gushtseptembris ? octobris ? novembris brumarius brumariu brumar/ brymordecembris Sanctus Andreas san andrea ndrea/ shnndre

shn e shqipes duhet ti prgjigjet forms s vjetr rumune sn, si te it. san.Forma e plot, apo e gjat, n rumanishten sht sllave sfnt, apo greke arum. ajiu, shqip shenjt, i, e, prandaj duhet t jet nga nj tjetr idiomromane, ku -nct u b -nj. Do t vrejm se n rastet si gusht, mund t kemit bjm me faz m t hershme, sepse rnia e zanores n fillim prputhet

35 Kristophson 1988, f. 53-54.

me t tjerat: Ndue, Ndre, mik, rrgjan, etj.; te qershor, brymor mund t kemit bjm me huazim t parm qershi, brym dhe pastaj ndrtime brendarrjedhave t shqipes; te shn, shenjt, kemi t bjm me kronologji tjetrt huazimit t terminologjis s krishter, prandaj edhe shtres tjetrgjuhsore, nuk e di sa e afrt me dalmatishten.Midis lat. rum. e shq. ai vendos ndrprgjegjsi tingullore si vijon:Latinisht rumanisht shqipa n pozit t theksuar , i n pozit t theksuar , ce-/ci- ce-/ci- q-ge-/gi- ge-/gi gjs s shti-, ci- para zanores ci-, sl ndrzanore r llcl-, gl- kl-,gl, e vjetr ; zhvillimi i mtejm i ndryshm-ct- pt ft. Por shqip jt, t, qt, f. 57

Korrespondenca t tilla tingullore flasin pr koh m t vjetr,aq m tepr q ato mund t vrehen edhe tek elementi autokton i rum.:viezure/ vjedhull. Edhe kjo flet pr kontakte t lashta midis romanverajonal dhe joromanve vendor, f. 57Kur n fjalt shqipe me prejardhje romane kemi reflekse t tjera,kjo do t thot se duhet t shohim lidhjet me ndonj gjuh tjetr romane,si gjuh e dyt e kontaktit ktu dalmatishtja; nse as kjo nuk jepshpjegim duhet t shohim nj gjuh t panjohur romane, latinishte endee panyjtuar, apo t shohim nj zhvillim brenda shqipes, f. 58.36Proceset e derivimit nxjerrin vshtirsi: tjegull - tegula, tjegullar tegularius; ashpr, shkurt ashprim, shkurtim - asprime, scurtime. Por nedo t vrejm se ashprim nuk sht popullore, ashprsim letrare brendashqipes. Paqartsi sjell fenomeni i multiple etymologies37 rastet kurnj fjal shqipe mund t dal nga burime t ndryshme romane: kungme kungoj, apo me conga, f. 59.Studimet e mparme theksojn lidhjen e fort t ktyre elementeveromane t shqipes me rumanishten38 ose marrin dy rryma kryesorehuazimesh nga rumanishtja dhe nga dalmatishtja39 me kufizime,

36 Pr baz ka Mihescu 1966, Haarmann 1972, abej 1976, Pucariu 1905, Meyer-Lbke.37 Muljai 1979.38 Weigand 1927, Skok 1940.39 Bari 1956 I, abej 1962.

sheh nj pozit t ndrmjeme midis dalmatishtes e rumanishtes), oselidhjet me rumanishten i interpretojn vean.40Nga ana tjetr, sllavizmat e shqipes dhe t rumanishtes shfaqin poashtu ngjashmri dhe dallime. Dallimi i par qndron n sasi: rumanishtjaka shum m tepr sllavizma se shqipja. Madje edhe fjal kshtu t zakonshmesi iubi, drag, prieten, obraz, slujb (mesh) n rumanishten jan ngasllavishtja. M i rndsishm sht fakti se nga sllavishtja n rumanishtenkan hyr kryesisht bullgarizma, ndrsa n shqipen edhe serbizma. Duketse vala e hershme sllave drejt jugut t Ballkanit npr Bullgari e nprluginn Morava-Vardar ka shkuar m par drejt Greqis deri n Peleponez,ku ka ln gjurm sllavizmash para metatezs s likuideve sllave, q kaprfunduar n sh. 9. Duket se disa gjurm sllavizmash t hershm ruhen nshqipen e jugut pikrisht nga ato koh, ndrsa aspekti bullgar i ndikimitsllav andej u theksua pas shekullit X.41Edhe ky dispozicion i sllavizmave t shqipes e t rumanishtesflet pr ndodhjen e ktyre gjuhve kryesisht n dy an t Gadishullit -lindje/ perndim. Kur ksaj i shtojm edhe vlersimet n rrafshin IEpr shqipen si m perndimore n raport me trakishten, frigishten, armenishten,42 apo edhe analizat leksikostatistike q thon po kt gj,43nuk mund t mos flasim pr vendosjen e proto-shqipes n hapsiratm perndimore t Ballkanit. Kshtu mund t ndihmojm dhe pr vendosjenm t sakt t kontinuumit gradual dhe me ndryshime t romanitetitballkanik nga perndimi n lindje, po edhe nga shek. II paraK. e m von.Diskutimet e paraqitura kshtu prmbledhtazi sikur na udhzojnt provojm t nxjerrim prfundimet vijuese:- shqipja dhe rumanishtja kan ngjashmri midis tyre n rrafshet ndryshme. N rrafshin strukturor ngjashmrit nuk shkojn mhert se sh. VII-VIII, kur u formua rumanishtja, sepse n latinishtenpopullore nuk dokumentohen. Tiparet si burimi dhe prapavendosja enyjs shquese n shqipen jan t lashta, ndrsa n rumanishten mbasepas sh. VIII. Prapavendosja dhe prngjitja e nyjs shquese duket t ke-

40 Mihescu 1966.41 Rosetti (1968); Mihil (1960); Ptru (1974, 1974a); Ylli (1996); Svane (1992), etj.42 Heinal, I. 2003.43 Holm, 2009.

t marr fund n sh. VI-VII, prandaj bhet e mundshme hipoteza prndikimin eventual t shqipes mbi rumanishten. Rotacizmi do t jetzhvillim i pavarur;- ngjashmrit midis dakorumanishtes dhe toskrishtes, q theksoheshinndonjher pa t drejt n raport me ndonj shprngulje tsupozuar t folsve t toskrishtes nga hapsirat veriore, duan par mtepr t kohve t zhvillimeve ballkanike, pra pas vendosjes s sllavve;- n leksik ka shtresa t ndryshme;- leksiku latin i t dy gjuhve, edhe kur mendohet nga nj latinishteballkanike (sa njsore?), n rastin e shqipes shfaq veori m perndimore,m urbane, m t hershme se n rumanishten;- zhvillimet fonetike n fushn e latinizmave t dy gjuhve shfaqinngjashmri, por edhe ndryshime;- sa i prket leksikut t prbashkt paralatin, pr nj pjes kemit bjm gjithsesi me elemente t lashta, por as n ato raste nuk mundta dim se nga cila gjuh na vijn; shtegtimi i leksikut sht i njohur;pr nj pjes kemi t bjm me zhvillime m t vona, sepse krt ethon proceset fjalformuese t identifikueshme brenda shqipes.

Shtojc I: Fjal t prbashkta t shqipes e t rumanishtes

G. Brncu: Vocabularul autohtonallimbii romne, Bucureti, 1983.

sipas A. du Nay,The Early Historyof Rumanian, Chicago, 1977

Istoria limbii romne, volumulII, Bucureti 1969, C. Poghirc

Abure avullargea Rrgll e Madhe, ragl,baci ba, bac,, baicbajc bashkbaltur boll, bullarbaleg bagl, bajgbalt baltbarz() bardhblc pellgbr berrbrad bredhbru brezbrusture brushtullbuc bykbucura bukurbunget bungbuz buzcciul ksulclbeaz klbazcpuj kpushctun katundceaf qafcioar sorrcioc okciuc ukciuf xhufkciump thumbcipi upisciut shutcoacz kokzcopac kopacopil kopilcurpen kulprcurs kurthdroaie droj, droedruete, drutfrim thrimfluier floieregard gardhgata gatighimpe gjembghionoaie gjonghiuj gjyshgrap grepgresie grresgroap gropgurmaz gurmazgruno krundeguj gushhamej hamsjumtate gjymslete letleurda hudrmgar magarmagur magulmal malmrar mraj

abes dial. besabure avullargea ragallas asbaci babl, bla baloshbal, balaur bollbaleg bagl, bajgbalt baltbar brrakbarz bardhbac bashk,blc pellgbr berrboreas bareshbrad bredhbru brezbrustur(e) brushtullbuc bykbucura bukur, zbukurojbunget bungburt burdhbuz buzcciul ksulcpu kpushctun katundceaf qafcioar sorrcioc okciuca ukciuf, ciof cufk, xhufkciump thumbciupi cupisciut, ut shutcoacz koqecodru kodrcolib kolibecopac kopaccopil kopilcurpen, curpn kulpr, krpnajcurs kurthda dashdroaie drojedruete Oltenia drudrum dhrom, drumfrim thrrimfluier flojereglbeaz glbaz, klbazgard gardhgata gatighimp gjemb, glembghionoaie gjonghiuj peior. gjyshgog goggrap grepgresie grresgroap gropabe besabur(e) avullamurg murgargea ragala(i) 'ba, nu' asbaci ba, bacbalaur, bal bollbaleg bajgbalt baltbar brrakbardzu bardhbasc bashkbl, blan, bla balashblc pellk, pellgu;br interj. berrboreas bareshbrad bredhbru cingtoare' brezbrusture brushtullbuc 'pleav' bykbucura bukuronjbunget bungburduf burdhbuz buzcciul ksuljclbeaz, glbeaz klbazcpu kpushctun katundceaf 'cerbice' qafcioar sorrcioc 'ciocan' okciuc ukciuf cufk, xhufkciump, ciomp thump,ciupi upisciut, ut shutcoacz koq, koqzcodru 'pdure' kodrcolib kolub (!) kolibcopac kopacopil 'bastard' kopilcerpen,curpn kulprcurs kurthda dashdroaie droe, drojedruete 'lemn' drufrim thrrimfluier flojereglbeaz glbazgard, gardin gardhgata gat, gatuajghimpe gjmpghionoaie, ghion gjonghiuj gjyshgog goggrap grepgresie grres

mare madhmazre modhullmnz mzmo moshmugure mugullmurg murgmucoi mushknprca neprknoian ujanpru prruapupz pupzra rosrnz rrndssrbad tharbtscapar shkrepscrum shkrumsmbure sumbulloprla zhapispnz shpendrtira shtjerra, shqerratrepede shtrpistrugure shtrydh, shtrij?strunga shtrungap capharc tharkeapa thepurd urdhvatr vatr, votrviezure vjedull, vjedhullzar dhallzgard shkardhhGrunz krundegurmaz gurmasgu gushhame hamshututui, e hutojlate leshlehi lehlete lehtleurd hudrmgar magarmgur magulmal malmrar mrajmazre modhullmnz mazmnz mazmire mirmo moshmugur(e) mugullmurg murgmucoi mushknprc neprknoian ujan, ujpru prruapupz pupra rosrndz rranxa, rrandsasarbd tharbtscpra shkrepscrum shkrumsmbure sumbullsoprl zhapi, jo shapispnz shpendrsprc sprkspuz shpuztir shtjerrtrepede shtrepstrung shtrungap caparc cark, tharkeapa thepurd urdhvatr vatr/votrviezure vjedullzar dhallzgard shkardgroap gropgrumaz gurmasgrunz grund, krundgu gushhame hamshututui hutojjumtate gjymslehi lehlete leh()tleurd hudhr, hurdhmal malmare madhmazre modhullmgar magarmgur magulmrar maraj, mrajmire mirmnz ms, mzimo moshmugur mugullmucoi mushknprc neprknoian ujanpru prruapupz pup, pupzra rosrndz rrnd, rrsarbd, arbed tharbdscpra shkrepscrum shkrumsmbur(e) umbull, thumbullspnz,pn shpendrsprc 'spn, sprkspuz shpuzstrepede shtrepstrung shtrungoprl shapitir shtjerrut shutap caparc thark(e)ap thep, gthapurd urdhvatr vatr(v)iezure, vjedhullzar dhallzgard shkardh

Shtojc 2: latinizmat e shqipes dhe t rumanishtes, krahasimi leksikor sipas Mihescu (1981):Qysh W. Meyer-Lbke e kishte theksuar karakterin m arkaik t latinizmave t shqipes n raport me trumanishtes. Mund t pajtohemi po ashtu me kt vij diskutimesh, t theksuar sidomos m von nga H.Mihescu, se paralelizmat fonetik midis latinizmave t shqipes dhe t rumanishtes jan m t vogla sebesohej. sht vrejtur po ashtu se n gjuhn shqipe elementet latine m shpesh vijn nga format e thjeshta,ndrsa n rumanishten, po edhe n gjuht romane, nga derivatet. Kjo sht lidhur edhe me faktin serumanishtja shpesh paraqet dhe aspekte m tepr rurale. Duke u nisur nga sistematizimit e H. Mihescu-tle t japim ktu nj pasqyr t vogl krahasimesh t tilla:

lat. cpa: shq. qep, r. ceap, gjuht romane nga *cepulla: it. cipolla;lat. os: shq. vesh; lat. auriculla: fr. oreille, r. ureche;lat. par: shq. par; lat. pauricula: r. preche;

lat. ramus: shq. rrem; lat. ramulus, ramuli: rum. ramurilat. rete: shq. rjet; lat. retella: r. reea;lat. spina: shq. shpin; lat. spinalis: r. spinarelat. truncus: shq. trung; lat. *trunculus: r. trunchi;lat. vetus, veteris: shq. i vjetr; lat. veteranus: r. Btrn

Fjal q konsiderohen m t hershme:colare: kulloj, rum. strecura: extracolare;quietu: i qet, rum. ncetruinare: rrnoj, rum. strica: extricare;sanare: shroj, rum. sntos, nsntoifides: fe, rum. credin;liber: lir, rum. iertatveritate: vrtet, rum. adevr, ad de verum;voluntatem: vullnet, rum. voinShqip trerma pagan, rum. terma popullor t krishter bizantin:kllan: calandae sll. colind;jav: hebdomas r. septimanperndi: imperante dumnezeu: domine Zeus;rshaje: rosaliae r. sll. rusaliie shtun: saturni dies r. smbta: Sabbat;kish (klish): ecclesia - r. biseric: basilicakrshndella: Christi natalia r. crciun;shndrtat: snactam trinitatem r. sfnta troibekoj: benedicere r. blagoslavi;qelq: calicem r. potiripeshkv: episkopus r. vladic;ungjill: evangelium r. evanghelieferr: infernum r. iad;mallkoj: maledicere r. clevetimesh: missa r. slujb;mung: monachus r. clugrparriz (parajs): paradisus r. rai;shkroj: sacrare r. sfntishekull: saeculum r. veak;shprej: sperare r. ndjdui, etj.N vijn e shembujve t sistemuar nga Mihescu veohen katr kategori q dalin m shpesh n shqipen ejo n rumanishte:1. elemente me origjin kulte2. terma flore e faune mesdhetare n shqipen, jo n rumanishten3. terma kishtar katolik4. terma t tregtis detare dhe t terminologjis detareshqip latinizma rum. huazim sllav a tj. mesdhetare:mik: amicus priten mendull - amyndala,anmik: inimicus duman ngjal - anguilla,i aft: aptus potrivit bush buxusklqere: calcaria var mlysh luciuskafsh: causa pricin myll mlusqind: centum sut voshtr oleasterqimk: cimica plani voj oleumkullos: colere hrni ulli olivakshill: consilium sfat pjeshk pessicadragua: draconem zmeu shermend sarmentumfjej: fallere greilir: liber slobodRumanisht mungojn edhe : knat, gun, lim, lluqer, kastile, por jan: kng cntec canticum,kaptin cptin capitina, mbret mprat imperator.

Bibliografi:Andr du Nay, The Early History of Rumanian, Chicago, 1977, 62 -Banfi, Emmanuele 1987 : Cristianizzazione nei Balcani e formazione della lega lingstica balcanica, Zeitschrift fuer Balkanologie, 23, 4-18.Bariq (1955), Henrik: Hmje n historin e gjuhs shqipe, Prishtin, 1955.Beci, Bahri: Probleme t lidhjeve t shqipes me gjuht e tjera ballkanike, Pej, 2002.Bokshi, Besim: Prapavendosja e nyjave n gjuht ballkanike, Prishtin, 1984.Bonnet (1998), Guillaume: Les mots latins de lalbanais, Paris.Brncu (1978), Grigore: Balkan Studies, n A. Rosetti & S. Golopenia Eretescu (Eds.): Current Trends in Romanian Linguistics, Revue roumaine de linguistique t. XXIII, no. 1-4 dhe Cahiers de linguistique thorique et applique, t. XV, no. 1-2, Editura Academiei Republicii Socialiste Romnia, Bucureti, 1978, ff. 367-379Brncu (1995), Grigore: Cercetri asupra fondului traco-dac al limbii romne, Bibliotheca Thracologica VIII, Bucureti, 1995, f. 111.Brncu (1983), Grigore: Vocabularul autokton al limbii romne, Bucureti, 1983, 197.Brixhe, Claude/ Panayotou, Anna (1994): Le thrace, n Bader, Franoise (Ed.): Langues indo-europennes, Paris, 1994, ff. 179-203;abej (1959), E.: Unele probleme ale istoriei limbii albaneze, n Studii i cercetri lingvistice, 4, X, Bucureti, 1959, f. 531 e tutje.abej (1962), Eqrem 1962 : Zur Charakteristik der lateinischen Lehnwoerter im Albanischen, Revue de linguistique 7, 161-199. shqip: abej (1975), E.: Karakteristikat e huazimeve latine t shqipes, n Studime filologjike 1, 1975;abej (1963), E.: Rreth disa shtjeve t historis s gjuhs shqipe, Buletin i USHT, SSHSH, 3, 1963, f. 73,abej (1967), Eqrem 1967: Das Albanische und seine Nachbarsprachen, Die Sprache 13, 39-51.abej (1970), Eqrem: Hyrje n historin e gjuhs me fonetik historike, Prishtin, 1970.abej (1971-73), Eqrem: Albanische Beitrge zur Kentniss des lateinischen Wortschatzes, Bolletino dellAtlante linguistico mediterraneo 13-15, 365-377.abej (1975a), Eqrem: Disa mendime mbi marrdhniet gjuhsore rumune-shqiptare, Studime filologjike 1, 1975.abej (1976), Eqrem: Studime gjuhsore III, Rilindja, Prishtin, 1976.abej (1976b), Eqrem: Rumnisch-albanische Wortparallelen, n Revue roumaine de linguistique, t. XXI, 1976, ff. 55-57.Camarda, Demetrio: Saggio di gramatologia comparata sulla lingua Albanese, Livorno, 1864, 188-189.Demiraj (1989), Sh.: Gjuha shqipe dhe historia e saj, Prishtin, 1989, 222-223.Demiraj (1994), Shaban: Gjuhsi ballkanike, Shkup, 1994.Densusianu (1901), Ovid: Histoire de la langue roumaine, Paris, 1901.Detschew (1957), Dimitar: Die thrakischen Sprachreste, Wien, 1957.Domi (1968), Mahir: Concordances et analoges suntaxiques albano-roumaines, n Actes du premier Congrs internacional des tudes balkaniques et sud-est europennes, VI, Sofia, 1968, ff. 681-695.Domi (1975), Mahir: Considrations sur les traits communs ou paraleles de lalbanaisavec les autores langues balkaniques et sur leur tude, n Studia albanica, Tirana, 1, 1975, ff. 81-91.Domosileckaja (1988), Maria Valentinova: Leksieskie svjazi albanskogo s vostornoromanskimi jazykami (na materiale terminov skotovodeskogo hozjaistva), Avto

referat disertacii kandidata filologieskih nauk, Leningrad, 1988, ff. 3-22.Dumitrescu, F, Pamfil, V. Barboric, E., Cvasni, M., Theodorescu, M., Clrau, C., Marta,M., Toma, E., Roxndoiu, L. (1978): Istoria limbii romne, Bucureti, 1978Georgiev (1960), Vl.: Albanisch, dakisch-mysisch und rumnisch. Die Herkunft der Albaner,Balkansko ezikoznanie/ Linguistique balkanique, II, 1960, Sofia, 1-19.Georgiev (1963), V.: Thrace et illyrien, Balkansko ezikoznanie, 6, 1963, Sofija.Haarman (1972), H.: Der lateinische Lehnwortschatz im Albanischen, Hamburg, 1972.Hajnal (2003), Ivo: Methodische Vorbemerkungen zu einer Paleolinguistik des Balkanraums,n Bammesberger, A. & Vennemann, Th.: Languages in prehistoric Europe,2003, ff. 117-145.Hamp (1957), E. P.: Albanian and Messapic, n PULGRAM, E. (Ed.): Studies Presnted toJoshua Watmaugh on his sixties birthday, S-Grevenhage, 1957, 73-89, shqip teStudime krahasuese pr shqipen, prgatiti R. Ismajli, Prishtin, 2007, 147-170;Hamp (1966), Eric P.: The position of Albanian, Ancient Indo-European Dialects, Berkeley,97-122, shqip te Studime pr shqipen ASHAK, Prishtin 2007;Hamp (1976), E. P.: On the distribution and origin of Vatra, n Opuscula slavica et linguistica,Klagenfurt, 1976, 201-210;Hamp (1978), Eric P.: Strunga, Balkansko ezikoznanie 20, 1978, 115-119;Hamp (1980), E. P.: Thracian, Dacian and Albanaian-Romanian correspondences, Actes duIIe congrs international de thracologie, 1980, f. 575-60;Hamp (1981), E. P.: On the distribution and Origin of (h)urda, Linguistique balkaniqueXXIV, 3, 1981, 47-50.Hamp (1981a), E.P.: Autochthonous vatra, Revue roumaine de linguistique 24, 1981, 315.Hamp (1989): Yougoslavia - a Crossroads of Sprachbuende, n Zeitschrift fuer Balkanologie,25/ 1, 1989, ff. 44-47.Hamp (1990), E. P.: The Pre-Indoeuropean Language of Northern (central) Europe, inMarkey et Greppin (dir.): When Worlds collide. Indo-Europeans and Pre-Indo-Europeans, Karoma Publisher, 1990.Hamp (1998), Eric, P.: Whose were Tocharians? Linguistic Subgrouping and DiachronicIdiosynchrasy, n V. H. Mair (Ed.): The Bronze Age and Early Iron Age Peoples ofEastern Central Asia, Instiutute for the Study of Man and University of Pennsylvania,1998, ff. 307-346.Hamp (2007), E. P.: Studime krahasuese pr shqipen, ASHAK, Prishtin, 2007.Hamp, Eric, P.: Thracian, Dacian, and Albanian-Romanian Correspondences, n Actesdu IIe Congrs international de thracologie, t. III, Ed. Academiei Republici SocialisteRomna, Bucureti, ff. 57-60.Hasdeu (1901), Petriceicu, Bogdan: Cine sunt albanesi?, Analelel Academiei Romne,tom XXIII, Memoriile, Sec. Literare, ff. 103-113.Holm (2009), H. J.: Albanische Basiswortlisten und die Stellung des Albanischen in denIndogermanischen Sprachen, in Zeitschrift fuer Balkanologie 45, 2009, f. 171-205.Huld (1984), Martin: Basic Albanian Etymologies, Ohio, 1984.Ismajli (1971-2), Rexhep: Edhe dika rreth rotacizmit n gjuhn shqipe, n Dituria 2/3,1971-72, Prishtin, rimarr te Artikuj pr gjuhn shqipe, Prishtin, 1987, ff. 184-192.Ismajli (1987), R.: Artikuj pr gjuhn shqipe, Prishtin, 1987, ff. 57-71.Ismajli (1996), R.: Ballkanistika dhe prejardhja e shqipes, Studime 3, 1996, Prishtin,1997, 255-274.Ismajli (1983), R.: Marrdhniet e shqipes me rumanishten, Rilindja, Prishtin, 15. 1. dhe29. 1. 1983,

Ismajli (1987), R.: Ndryshime fonetike t vona t shqipes dhe rumanishtes, Artikujpr gjuhn shqipe, Prishtin, 1987, f. 83.Istoria limbii romne, volumul II, Ed. Academiei Republicii socialiste Romnia,Bucureti 1969, n pjesn e punuar nga C. Poghirc, f. 335-55.Jokl (1963), N.: Die Verwandschaftsverhltnisse des Albanischen zu den brigenindogermanischen Sprachen, Die Sprache 9, 1963, 113-156.Jokl (1984), N.: Sprachliche beitrge zur Palo-Ethnologie der Balkanhalbinsel, (ZurFrage der ltesten griechisch-albanischen Beziehungen), Aus dem Nachlass herausgegebenvon O. Pfeiffer, sterreichische Akademie der Wissenschaften, Philologisch-Historische Klasse, Linguistische Abteilung XXIX, Wien 1984;Jokl (1928), Norbert 1928: Balkanlateinische Studien, Balkan-Archiv, 4, 195-217.Jokl (1936), Norbert 1936: Zu den lateinischen Elementen des albanischen Wortschatzes,Glotta 25, 1211-134.Joseph (?), Brian D.: A note on Slavic Loans in Romanian: (I) revisited, Limba romn,limb romanic, Academia Romn, Institutul de lingvistic Iorgu Ioedan - Al.Rosetti, estras, Bucureti, ff. 231-234.Joseph (1999), Brian: Romanian and the Balkans: Some Comparative Perspectives, nEmbleton, S. & Joseph, J. & Niedereh H.J. (eds., 1999): The Emergence of ModernLanguage Sciences. Studies on the Transition from Historical-Comparative toStructural Linguistics in Honour of E. F. K. Koerner, v. 2, Amsterdam, ff. 218-235.Joseph (2001), Brian D.: Is Balkan comparative Syntax Possible, n Rivero, M. L. andRally, A. (eds.): Comparative Syntax of Balkan Languages, Oxford, 2001, 17-43.Katii (1976), Radoslav: Ancient Languages of the Balkans I, II, Hague, 1976.Klemeni (2007), Simona: K metodologiji dialektologije jezikovnih druin: sklepanjeo obstoju nareenega areala, in Slovenski jezik/ Slovene linguistic studies,6, 2007, pp. 133-150.Klingenschmitt (1994), Gert: Das Albanische als Glied der indogermanischen Sprachfamilie,J. E. Rasmunsen (Hrsg.), In Honorem Holger Pedersen, Wiesbaden,1994, ff. 221-233;Kristophson, Jrgen 1988: Romanische Elemente im Albanischen, Zeitschrift fr Balkanologie24, 51-93.La Piana, Marco: Studi linguistici albanesi, vol. I, Prolegomeni allo studio dellalinguistica albanese, Palermo, 11939, f. 139-140, prkthimi i S. Rizs.Landi (1986), Adolorata: Considerazioni sulla nota di A. Rosetti, n Studia albanica 23, 2,ff. 139-144.Landi, Addolorata 1989: Gli elementi latini nella lingua albanese, Napoli.Lindsted, Juoko: Linguistic Balkanization Contact-induced chang by Mutual Reinforcement,n D. Gilberts, J. Nerbonne and J. Shaeken: Languages in Contact, Amsterdam,2000, 231-246.Matzinger (2006), J.: Der Altalbansiche Text Mbsuame e Krshter (Dottrinacristiana) des Lek Matrnga von 1592, Dettelbach, 2006.Matzinger, J.: Messapisch und Albanisch, n International Journal of DiachronicLinguistics and Linguistic Reconstruction 2, 2005, 29-54.Meyer-Lbke, Wilhelm 1914: Rumnisch, Romanisch, Albanesisch, Mitteilungen desRumnischen Instituts an der Universitt Wien 1, Heidelberg, 1-42.Meyer-Lbke, Wilhelm1904: Die lateinischen Elemente im Albanesischen, Gustav Grber,Grundriss der romanischen Philologie 1, Bd. Strassbourg, 1038-1057.

Mihescu (1966), Haralambie: Les lments latins de la langue albanaise, n Revue destudes sud-est europennes, tome IV-1966, nr. 1-2, 3-4.Mihescu (1981), Haralambie: Locul elementelor lexicale latine din albanez n cadrulromanitii sud-eest europene, n Coteanu, I. & Wald, L. (1981): Semantic i semittic,Bucureti, 1981, ff. 216-235.Mihescu (1993), Haralambie: La romanit fans le sudest de lEurope, Bucureti, 1993,botim i plotsuar nga 1978.Mihil, G.: Imprumuturi vechi sud-slave n limba romn, Bucureti, 1960.Neroznak (1978), V. P.: Paleobalkanskie jazyki, Moskva, 1978.Paliga (2006), Sorin : Influene rumane si preromane in limbile slave de sud, FundaiaEvenimentul, Bucureti, 2006.Ptru (1974), I.: Locul elementului sllav n struktura limbii romne, n Studii de limbaromn i slavistic, Editura Dacia, Cluj, 1974, ff. 91-100.Ptru (1974a), I.: Vechimea relaiilor lingvistice slavo-romne, n Studii de limbaromn i slavistic, Editura Dacia, Cluj, 1974, ff. 101-123.Pellegrini (1998), G. B.: Avviamento alla linguistica albanese, Universita degli studidella Calabria, Rende, 1998Philippide (1894), A.: Istoria limbii romne I. Principii de istoria limbii, Iai, 1894;Philippide (1927), Alexandru: Originea romnilor II. Ce spun limbile romn ialbanez, Iai, 1927;Poghirc (1968), C.: Reflexions sur les problemes du daco-moesien, LEthogenese despeuples balkaniques, Symposium International sur lEthnogenese des peoplesbalkaniques, Plovdiv 1969, Sofia 1971.Poghirc (1983), Cicerone: Philolgica et linguistica, Ausgewhlte Aufstze (1953-1983),Bochum, 1983.Poghirc, Cicerone: Le roumain fans le contexte de la linguistique indo-europenne/Limba romn n limina lingvisticii indeuropene, BucuretiRiza (1009), Selman: Mbi nj bashkprkim gramatikor t posam t gjuhs shqipeme greqishten, Vepra 5, ASHAK, Prishtin, 2009, ff. 564-569, botuar pr her tpar nga dorshkrimi i vitit 1966 te Studime 10, 2004.Riza (1966), Selman: Sur une concordance grammaticale spcifique de lalbanais avecle grec, ishte botuar si broshur pr Kongresin e Ballkanologve n Sofje t vitit 1966nga Commit National Albanais des tudes Balkaniques, Tirana 1966, ff. 1-54Riza, Selman: Sur une concordance grammaticale spcifique de lalbanais avec legrec, Studime 10/ 2003, ASHAK, Prishtin, 2004.Rosetti (1967), Alexandru: Sur la reconstruction du dace, n Revue roumaine delinguistique, t. XII, no. 2, 1967, ff. 163-164.Rosetti (1968), Alexandru: Istoria limbii romne de la origjine pn n secolul al XVIIlea,Bucureti, 1968, ka nj botim t ri 1986.Rosetti (1972), Alexandru: Le Vocabulaire du sud-est europens de quelques institutions,n Proceedings of the Eleventh International Congress of Linguists, Bologna-Florence,1972, ed. by Luigi Heilmann II, il Mulino, ff. 759-763.Rosetti (1972-73), Alexandru: Le Vocabulaire du sud-est europens de quelques inatitutions,n Analele Societii de limba romn, 3-4, Ed. Libertatea, Panciova iSocietatea de limba romn, Zrenjanin, 1972-73, ff. 479-482.Rosetti (1972b), Alexandru: tat actuel des tudes de linguistique balkanique en Roumanie,n Actes du IIe Congrs Internationmal des tudes du sudest europens,Tome I, Athnes, 1972, ff. 450-455.

Rosetti (1977), Alexandru: Thrace, daco-msien, illyrien, roumain et albanais. Quelquesprcisions, n Linguistique balkanique XX, 1-2, Sofia, 1977, ff. 79-82.Rosetti (1977b), Alexandru: Slavo-romanica. Considrations sur les rapports linguistiqueslavo-roumains lpoque la plus ancienne, n Analele Universitii Bucureti,Limbi i literaturi strine II, anul XXVI, 1977, ff. 27-30.Rosetti (1978), Alexandru: Sur la parent du roumain et de lalbanais, n Revue roumainede lingusitque, tome XXIII, 1978, Supplment, Bucureti, ff. 79-80.Russu, I. I.: Die Sprache der Thrako-Daker, Bucureti, 1969.Russu, I. I.: Illirii. Istoria, limba i onomastika, romanizarea, Bucureti 1969.Russu, Ion I.: Etnogeneza romnilor. Fondul autokton traco-dacic i componentalatino-romanic, Editura tiinific i enciclopedic, Bucureti, 1981, ff. 466.Sala (1999), Marius: Du latin au roumain, traduction de Claude Dignoire, LHarmattanParis Univers enciclopedic Bucarest, ff. 187.Sandfeld, Kr.: Linguistique balkanique. Problmes et rsultats, Paris, 1930.Schramm (1994), G.: Anfnge des Albanischen Christentums. Die frhe Bekehrungder Bessen und ihre langen Folgen, Freiburg/ Brisgau, 1994.Schumacher, Stefan: Lehnbeziehungen zwischen Protoalbanisch und balkanischem Lateinzv. Romanisch, n O. Scmitt & E Frantz (Hrsg.): Albanische Geschichte. Stand undPerspektiven der Forschung, Mnchen, 2009, ff. 37-60.Solta, Georg, R.: Einfhrung in die Balkanlinguistik mit besonderer Bercksichtigungdes Substrats und des Balkanlateinischen, Darmstadt, 1980.Svane, Gunnar: Slavische Lehnwoerter im Albanischen, Aarhus, 1992.Tagliavini, Carlo 1968: La stratificazione dell lessico albanese, Bologna.Vtescu, Ctlina: Vocabularul de origine latin din limba albanez n comparaiecu romna, Bucureti, 1997, ff. 543.Vraciu, A.: Limba daco-geilor, editura Facla, Timioara, 1980, ff. 218.Ylli, Xhelal: Das slavische Lehngut im Albanischen I, Mnchen, 1997, II 2000. (1976), : , , 1976.