EDEB

İYAT

Rumûzî Mustafa

EDEB

İYAT

RİSÂLE-İ MUAMMÂİnceleme - Metin

MUAMMA RISALESI

Bu PDF dokümanı, kitabın bir kısmını içermektedir. DBY okurları için özel olarak oluşturulmuştur.

HazırlayanlarProf. Dr. Halil ÇeçenDr. Ayşe Sağlam

RİSÂLE-İ MUAMMÂMUAMMA RİSALESİ İnceleme - Metin

Rumûzî Mustafa

İçindekiler

Kısaltmalar ..................................................................................................... 8

Ön Söz ............................................................................................................. 9

Giriş ............................................................................................................... 11

BİRİNCİ BÖLÜM Rumûzî Mustafa .......................................................................................... 151. Rumûzî Mustafa’nın Hayatı ..................................................................... 152. Rumûzî Mustafa’nın Edebî Kişiliği ........................................................ 153. Rumûzî Mustafa’nın Eserleri ...................................................................17

İKİNCİ BÖLÜM Muamma Risalesi ........................................................................................ 191. Risale Nüshalarının Tavsifi ...................................................................... 192. Risalenin Yazılma Sebebi ......................................................................... 203. Risalenin Dili ve Üslubu .......................................................................... 214. Risalenin Muhtevası ................................................................................. 235. Risaledeki Kaideler ................................................................................... 28

5.1. Amel-i Teshîlî .................................................................................... 285.1.1. İntikâd ........................................................................................ 28

5.1.1.1. İntikâdın Birinci Şubesi .................................................. 285.1.1.2. İntikâdın İkinci Şubesi .................................................... 30

© 2019, DÜN BUGÜN YARIN YAYINLARI™Tüm hakları saklıdır. Kaynak gösterilerek tanıtım amacıyla ve araştırma için yapılacak kısa alıntılar dışında, yayıncının yazılı izni olmaksızın hiçbir şekilde kopya edilemez, elektronik ve mekanik yolla çoğaltılıp, yayımlanamaz ve dağıtılamaz.

DBY: 57 Edebiyat: 20

ISBN 978-605-4635-56-6 Sertifika No: 18188

Birinci Baskı: İstanbul, 2019

Yazar: Rumûzî Mustafa

Hazırlayanlar: Halil Çeçen Ayşe Sağlam

Editör: Furkan Öztürk

Yayın Yönetmeni: İrfan Güngörür

Sayfa Düzeni: DBY Ajans

Kapak Uygulama: Emre Güngör

Baskı/Cilt: Birlik Ozalit Nispetiye Mah. Birlik Sok. No: 2 Zemin Kat Nevin Arıcan Plaza - Levent Beşiktaş / İstanbul Tel: +90 212 269 30 00 Sertifika No: 20179

KÜTÜPHANE BİLGİ KARTI / Library Cataloging-in-Publication Data (CIP)Rumûzî Mustafa ; Risâle-i Muammâ / Muamma RisalesiHazırlayanlar: Halil Çeçen (Prof. Dr.), Ayşe Sağlam (Dr.)__İstanbul : DBY Yayınları, 2019.

266 s. ; 15,0 x 21,0 cm __ (DBY Yayınları ; No. 57) ISBN 978-605-4635-56-61- Edebiyat 2- Tasavvuf

RIS

ÂLE

-I M

UA

MM

 M

UAM

MA

RISA

LESI •

Ince

lem

e -

Met

in

DÜN BUGÜN YARIN YAYINLARI Ankara Caddesi, Ünal Han No: 21/4 Cağaloğlu - Fatih / İstanbul Tel.: +90 212 526 98 06 www.dby.com.tr • dby@dby.com.tr

5.2.9.2. Üslûb-ı Harfî ................................................................... 415.2.9.3. Üslûb-ı İhsâyî ................................................................. 415.2.9.4. Üslûb-ı İnhisârî ............................................................... 425.2.9.5. Üslûb-ı Rakamî .............................................................. 425.2.9.6. Üslûb-ı Siyâkat ............................................................... 42

5.3. Amel-i Tekmîlî ................................................................................... 435.3.1. Telîf ............................................................................................ 43

5.3.1.1. Telîf-i İmtizâcî ................................................................ 435.3.1.2. Telîf-i İttisâlî ................................................................... 43

5.3.2. İskât ............................................................................................ 445.3.2.1. İskât-ı ‘Aynî .................................................................... 445.3.2.2. İskât-ı Mislî .................................................................... 44

5.3.2.2.1. İskât-ı Mislînin Birinci Kısmı .......................... 445.3.2.2.2. İskât-ı Mislînin İkinci Kısmı ........................... 44

5.3.3. Kalb............................................................................................ 455.3.3.1. Kalb-i Küll ...................................................................... 455.3.3.2. Kalb-i Ba‘z ..................................................................... 455.3.3.3. Kalb-i Küllî ..................................................................... 45

5.4. Amel-i Tezyîlî .................................................................................... 465.4.1. Tahrîk ve Teskîn ....................................................................... 465.4.2. Teşdîd ve Tahfîf ........................................................................ 465.4.3. Medd ve Kasr ...........................................................................475.4.4. İzhâr ve İsrâr .............................................................................475.4.5. Ta‘rîb ve Ta‘cîm ....................................................................... 485.4.6. Ma‘rûf ve Mechûl .................................................................... 48

Metnin Kuruluşunda İzlenen Yöntem .................................................... 49

Nüsha Kısaltmaları ..................................................................................... 50

RİSÂLE-İ MUAMMÂMetin ...................................................................................................... 53-264

Kaynaklar ...................................................................................................265

5.1.2. Tahlîl .......................................................................................... 315.1.2.1. Tahlîlin Birinci Kısmı ..................................................... 31

5.1.2.1.1. Tahlîlin Birinci Kısmının Birinci Şubesi ......... 315.1.2.1.2. Tahlîlin Birinci Kısmının İkinci Şubesi ........... 315.1.2.1.3. Tahlîlin Birinci Kısmının Üçüncü Şubesi ........ 31

5.1.2.2. Tahlîlin İkinci Kısmı....................................................... 325.1.2.2.1. Tahlîlin İkinci Kısmının Birinci Şubesi ........... 325.1.2.2.2. Tahlîlin İkinci Kısmının İkinci Şubesi ............. 325.1.2.2.3. Tahlîlin İkinci Kısmının Üçüncü Şubesi ......... 33

5.1.2.3. Tahlîlin Üçüncü Kısmı ................................................... 335.1.2.3.1. Tahlîlin Üçüncü Kısmının Birinci Şubesi ........ 335.1.2.3.2. Tahlîlin Üçüncü Kısmının İkinci Şubesi ......... 335.1.2.3.3. Tahlîlin Üçüncü Kısmının Üçüncü Şubesi ...... 34

5.1.3. Terkîb ......................................................................................... 345.1.3.1. Terkîbin Birinci Kısmı .................................................... 345.1.3.2. Terkîbin İkinci Kısmı ..................................................... 345.1.3.3. Terkîbin Üçüncü Kısmı .................................................. 35

5.1.4. Tebdîl ......................................................................................... 355.1.4.1. Tebdîlin Birinci Kısmı .................................................... 355.1.4.2. Tebdîlin İkinci Kısmı ...................................................... 355.1.4.3. Tebdîlin Üçüncü Kısmı .................................................. 365.1.4.4. Tebdîlin Dördüncü Kısmı ............................................... 36

5.1.4.4.1. Tebdîlin Dördüncü Kısmının Birinci Şubesi ... 365.1.4.4.2. Tebdîlin Dördüncü Kısmının İkinci Şubesi ..... 36

5.2. Amel-i Tahsîlî .................................................................................... 365.2.1. Tansîs (Tahsîs) ..........................................................................375.2.2. Tesmiye .....................................................................................375.2.3. Telmîh ........................................................................................375.2.4. Tashîf ......................................................................................... 38

5.2.4.1. Tashîf-i Vaz‘i .................................................................. 385.2.4.2. Tashîf-i Ca‘li ................................................................... 39

5.2.5. Teşbîh ......................................................................................... 395.2.6. Kinâye........................................................................................ 39

5.2.6.1. Kinâyenin Birinci Kısmı ................................................ 395.2.6.2. Kinâyenin İkinci Kısmı .................................................. 40

5.2.7. Terâdüf ....................................................................................... 405.2.8. İştirâk ......................................................................................... 405.2.9. Hisâbî ......................................................................................... 41

5.2.9.1. Üslûb-ı İsmî .................................................................... 41

9

Ön Söz

İlk örneklerini Arap edebiyatında veren, Fars edebiyatında usul ve ka-ideleri belirlenmiş müstakil bir ilim halini alan muammanın Türk Ede-biyatına girişi 15. yüzyılın başlarına rastlar. Belirli kaideler dâhilinde içerisinde bir ismin gizlendiği manzum bilmecelerin genel adını kar-şılayan bu tür, şairlere zekâ ve kabiliyetlerini ispat etmeleri için ve-rimli bir ortam sunar. Gerek çözümlemesi gerekse düzenlemesi bü-yük bir uğraş ve ustalık gerektiren muamma yazımına eski şairler tarafından çokça rağbet gösterilir. Muammaya gösterilen ilginin art-masına paralel olarak muamma düzenleme ve çözümleme usulleri-nin anlatıldığı muamma risalelerinin sayısı da artar.

Çalışmamıza konu olan Rumûzî Mustafa’nın Muamma Risalesi de sözü edilen bu risalelerden biridir. Hâlihazırdaki muamma risale-lerinin güç anlaşılmasından şikâyet eden Rumûzî, muamma ilmine rağbeti arttırmak için böyle bir eser yazmaya karar vermiştir. Ese-rinde muamma kaidelerini en ince noktalarına kadar izah edip çok sayıda örnekle zenginleştirmiş, bu şekilde muamma ile ilgilenmeye yeni başlayanlar için ideal bir risale ortaya koymuştur.

Çalışma, giriş ve üç bölümden oluşmaktadır. Girişte muamma ve muamma risaleleriyle ilgili genel bilgiler verilmiştir. Birinci bölümde

8

Kısaltmalar

b.: Beyitbs.: BaskıC: CiltET: Erişim tarihihaz.: Hazırlayans.: SayfaS.: Sayıv.: Varak numarasıvd.: Ve diğerleriyk.: Yaprak

11

Giriş

Sözlük anlamı “manası gizli, güç anlaşılır söz” olan muamma, bir edebiyat terimi olarak belirli kaideler dâhilinde içerisinde bir ismin gizlendiği manzum bilmecelerin genel adını karşılar. “Şiirde bir ismi lafzını örtülü biçimde tarif ederek gizlemeye ta‘miye, gizlenen isme muammâ, muammayı söyleyene muammâ-gûy, çözene de muammâ-küşâ denir” (Saraç, 2005: 322). Muamma yapılan şiirin doğrudan de-ğil, remiz ve ima yoluyla yani dolaylı şekilde gizlenen isme delalet etmesi gerekir. Nesirde de muamma ortaya koymak mümkündür fa-kat bu şekilde yazmaya çok rağbet edilmediğinden daha çok man-zum olarak yazılmıştır.

Başlangıçta şiirde remiz ve ima yoluyla Allah’ın isimlerine işa-ret etme şeklinde yazılmaya başlanan bu gelenek, sonrasında kişi ad-larını da kapsar. Genellikle beyit, kıta, kıta-i kebire gibi küçük na-zım şekilleriyle yazılmakla birlikte bazen mesnevi parçalarıyla da muamma yazıldığı olur. Divanların son kısmında muammeyat baş-lığı altında sıralanır (Pala, 2004: 326). “Muamma yoluyla bir beyit yahut dizeden birden fazla isim çıkabilir. Bazen bu öyle bir hal alır ki örneğin Feyzî’nin Gül-i Sad-Berg adlı risalesinde bir muamma

10

| Muamma Risalesi |

Rumûzî’nin hayatı, edebî kişiliği ve eserleri anlatılmıştır. İkinci bö-lümde risalenin çalışmada kullanılan nüshaları tanıtılmış, yazılış se-bebine yer verilmiş ve eser dil ve muhteva açısından incelenmiştir. Üçüncü bölümde ise eserin çeviri yazı metnine yer verilmiştir.

Kitabın hazırlanma sürecinde, Arapça ve Farsça manzumeleri okuyup anlamlandırma hususunda yardımlarını gördüğümüz Ahmet Yalar ve Kadri İsmailoğlu beyefendilere teşekkür ederiz.

Prof. Dr. Halil Çeçen Dr. Ayşe Sağlam Diyarbakır, 2019

19

I K I N C I B Ö L Ü M

Muamma Risalesi

1. Risale Nüshalarının TavsifiRumûzî Mustafa’nın Muamma Risalesi isimli bu çalışma, Diyarba-kır Yazma Eser Kütüphanesi 21 Hk 1593, Süleymaniye Kütüphanesi (İbrahim Efendi) 567 ve İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi 1890 nu-maralı yazmalar kullanılarak hazırlanmıştır.

Diyarbakır Yazma Eser Kütüphanesinde bulunan nüshanın öl-çüleri 150x105-110x50 mm’dir. 95 yapraktan oluşur. 19 satır ha-linde nestalik yazı türüyle yazılmıştır. Kâğıt türü birleşik harf filig-ranlıdır. Söz başları ve kişi isimleri kırmızı renkle yazılmıştır. Sırtı kahverengi meşindir. Deffeleri açık yeşil kâğıt kaplı mukavva cilt-tir. Şirazesi dağınıktır.

İstanbul Üniversitesi Kütüphanesinde yer alan nüshanın ölçüleri 194x118-137x65 mm’dir. 72 yapraktan meydana gelir. 17 satır ha-linde yazılmıştır. Şirazesi dağılmıştır. Söz başları ve kişi isimleri kır-mızıdır. Kâğıdı aharsız su yolu filigranlıdır. Cildi siyah bez ve üzeri vişneçürüğü meşindir. 1a yk.’da iki adet temellük kaydı ve iki adet de silinmiş mühür vardır.

18

| Muamma Risalesi |

böyle bir eserinden söz edilmemesini göz önünde bulundurarak adı geçen eserin Rumûzî’ye ait olmasını zayıf bir ihtimal olarak gör-müşlerdir: “Yazmanın ilk ve son sayfalarındaki bilgilere göre ese-rin müellifi İslimyeli Mustafa Rumûzî bin Osmân’dır. Kaynaklarda Mustafa Rumûzî bin Osmân hakkında herhangi bir bilgiye rastlaya-madık. İstanbullu olan ve 16. yy’da yaşamış Mustafa Rumûzî adlı bir şair ve tarihçiden bahsedilse de bu kişinin tasavvufi bağlantısından ve Hakîkat-nâme adlı eserinden söz edilmez. Bu nedenle Hakîkat-nâme adlı eserin bu kişiye ait olma durumu çok zayıf bir ihtimaldir” (Selçuk ve Topbaş: 2016: 810).

Bizim çalışmamıza konu olan Mustafa Rumûzî’nin 1582’den önceki bir tarihte vefat ettiği, ‘Hakîkat-nâme’ yazarının ise 1651-1652 yıllarından sonra yaşadığı (Selçuk ve Topbaş: 2016: 811) göz önünde bulundurulduğunda eserin başka bir Mustafa Rumûzî’ye ait olduğu şüphesi güçlenmektedir.

25

| Muammâ Risâlesi |

İsim SayıAyniħân 4Eyyûb 8Bâbür 1Bâķî 3Bâlî 1Baĥrî 3Budâġ 2Bedr 2Bedrü’d-dîn 1Bedrî 1Beşîr 3Bektaş 2Bekr 1Bilâl 1Bahâ 1Bahârî 1Bahâyî 1Behrâm 4Behmen 1Bayrâm 4Pertev 1Pervîz 3Piyâle 1Peyġamber 2Peyember 1Pîrî 5Pîr-yâr 1Tâbî 5Tâc 4Tâcü’d-dîn 3Teberrük 5Tatar 2Taķî 2Taķyü’d-dîn 1Tîmûr 2Ŝebâtî 2Ŝübûtî 1Ŝenâyî 4Câbir 1Cânî 1

İsim SayıCaǾfer 1Celâl 2Celîl 1Cemâl 2CemǾî 1Cenâbî 1Cihâdî 4Cihân 2Cevrî 1Cehdî 1Ceyşî 2Çâker 2Çaķal Aĥmed 1Ĥâcî 3Ĥâmid 1Ĥâmî 1Ĥüsâm 3Ĥasbî 1Ĥasan 10Ĥasan Bâlî 2Ĥüseyn 5Ĥüseyn Bâlî 1Ĥamza 5Ĥamza Bâlî 1Ĥamîd 1Ĥayâtî 1Ĥaydar 3Ĥayrân 2Ĥayrânî 1Ĥayretî 2Ĥayy 1Ħâver 1Ħurrem 3Ħusrev 3Ħıżr 3Ħalîl 6Ħayâlî 9Ħayrî 1Ħayyâm 3Dârâ 2

İsim SayıDârâb 1DâǾî 4Dâġî 1Dânişî 1Dânyâl 3Duħânî 1Dede 4Dervîş 2Dervîş Nâlî 1Destûr 2Defterî 2Diķķatî 1Dîvânî 1Źâtî 3Reǿyî 2Receb 4Receb Bâlî 1Raĥmî 4Rezmî 2Rüstem 5Resûl 5Remzî 2Rûĥ 2Rûĥî 1Rûşenî 2Ravżî 1Rûmî 1Rumûzî 4Revnaķî 3Zâhid 2Zâl 1Zekeriyyâ 2Zi’n-nûn 1Zeyn 2Zînetî 1Zîverî 2Sâġarî 1Sâķî 1Sâlikî 2Sebzî 1

24

| Muamma Risalesi |

Ayrıca muammanın kişi adlarıyla sınırlı olmadığını başka şey-ler için de muamma yazılabileceğini söyler:

“Delâleti isme taħśîś daħı bu ķabîldendür zîrâ isimden ġayrıya delâlet daħı melhuzdur” (s. 58).

‘İ’ nüshasında, kıtadaki tarihe mutabık olarak eserde 975 mu-ammaya yer verildiğine değinilir. ‘D’ ve ‘S’ nüshalarında ise risalede yer alan muamma sayısının dokuz elliden ziyade olduğu bilgisi yer alır. Çalışmamızda 960 muamma tespit edilmiştir. Sultan Selim adına yazılan yedi muamma da (Ĥażret, Sulŧân, Selîm, Ħân, Ħalleda’llâhu, Salŧanatahu, Âmîn) dâhil edildiğinde bu sayı 967’yi bulur. Muamma tarifi içerisinde yer alan mensur üç muamma örneği de (ǾArab, ġarb, Ǿizzet) ilave edilince toplam 970 adet muamma tespit edilmiş olur. Muamma manzumelerinin 125’i Farsça, 6’sı Arapça, 1’i de Türkçe-Arapça karışık olarak yazılmıştır. Bunun dışında kalanların tamamı Türkçe’dir. Muammaların geneli beyitler hâlinde yazılmış olmakla birlikte bunlardan 12 tanesi dörtlük şeklindedir.

Risaledeki muammaların alfabetik isim tablosu:

İsim SayıÂbil 1Âdem 2Âgehî 1Ânî 3Âhî 1Ebâ Bekr 1İbrâhîm 5Ebû Bekr 1İĥsân 2Aĥmed 11Aĥmedî 1Edâyî 2İdrîs 3Edhem 5Edhemî 1

İsim SayıArmaġân 1Urûc 1Esed 2İsĥâķ 3İskender 4İslâm 2İsmaǾîl 6Efđâl 1Aķbaba 3Ekmel 2Ülkerî 2İlhâmî 1İlyâs 5İmâm 1İmâmî 2

İsim SayıEmânî 3Emrî 9Emîr 1Emîrî 1Emînî 1Enes 3İnsân 2Enîs 1Enînî 1Evrenos 1Evliyâ 1Aydın 4Ayaz 3Îmân 1Înâl 2

27

| Muammâ Risâlesi |

İsim SayıĶadrî 9Ķurd 4Ķurd Bâlî 1Ķaragöz 1Ķuŧb 10Ķuŧbü’d-dîn 8Ķuŧbî 4Ķalender 5Ķahramân 1Ķaya 2Ķayśer 1Kâtib 1Kâfî 1Kâkülî 1Kâmrân 5Kâmî 2Kâmilî 2Kerîm 3Keşfî 1Kemâl 3KenǾân 4Keyvân 1Lâzımî 1LâmiǾî 6Lâyiĥî 3Lâyiĥî Efendi 1Luŧfî 2Laŧîf 1Liķâyî 2Livâyî 1Mânî 1Meǿâlî 1Müǿeyyed 1Mübârek 2Mecdî 2Mecnûn 1Muĥibbî 3Muĥibbü’d-dîn 15Muĥarrem 2

İsim SayıMuĥsin 1Muĥammed 5Muĥyî 2Medĥî 1Murâd 1Mürşid 1Mürîd 1Mezîd 1Müslim 1Mûsâ 4Muśallî 6Muśallî Şâh 1Muślî 1Muśŧafâ 1MaǾnevî 2Miftâh 1Memî 4Münşî 1Manśûr 2Monla Maĥmûd 1Mevcî 1Mevlânâ Rıżâyî 1Mevlânâ Muĥammed 1Mihrî 1Miyân-bendî 1Mîr 6Mîr-i Ǿâşıķân 23Meyrem 1Mîrzâ 3Mîrek 1Meylî Dede 2Mînâyî 1Nâdirî 1Nâzikî 5Nebî 3Necâtî 3Necmü’d-dîn 1Nücûmî 5Naĥîfî 1

İsim SayıNizârî 1Nesîmî 2Naśûĥ 1NaǾimî 3NuǾmân 1Nuķre-zen 2Naķîb 1Nihâlî 1Nihânî 4Nevâlî 1Nûĥ 2Vâcibî 1Vârisî 1Vâmî 1Vaĥdetî 2Vâĥidî 1Vâlî 1Vâlihî 2Vâmıķ 1Velî 5Velîcân 3Veysî 3Hâbil 4Hâtif 2Hâşim 3Hürmüz 2Harûn 1Hilâlî 3Hümâyûn 2Hemdem 3Hemdemî 2Hevâyî 1Yetîmî 3Yaĥyâ 4Yûsuf 3YaǾķûb 7Yûnus 1Toplam 960

26

| Muamma Risalesi |

İsim SayıSeĥâbî 2Seĥerî 2Servî 7SaǾdî 5SaǾyî 2Sefer 3Sefer Çelebî 1Sefer Şâh 1Selâmî 1Selmân 3Selîm 1Süleymân 2Sinân 6Sührâb 1Süheyl 1Seydî 5Seydî Ĥasan 1Seydî Ramażân 1Seyrî 1Seyfu’llah 1Seyfî 2Seyfî Çelebî 1Şâŧır 1ŞâǾir 3Şâkir 1Şâvir 1Şâh Beg 1Şâhidî 1Şeb-çerâġ 4Şerîf 1Şerîf Aĥmed 1ŞaǾbân 8Şükru’llâh 3Şems 1ŞemǾî 1Şevķî 1Şihâb 2Şihâbî 1Şehlâ 3Şeyħ Gülşenî 1

İsim SayıŞeyħ Muĥyî 2Şeyħî 1Şeydâ 1Şeydâyî 1Şîrâzî 1Şîr-i Ħudâ 1Şîrgîr 1Şîrî 1Şeyullâh 1Śâbir 1Śâbirî 1Śâliĥî 1ŚâniǾî 1Śabrî 6Śadâyî 1Śadr 1Śıddîķ 1Śarfî 2Śafâyî 1ŚunǾî 2Śiyâmî 4Śayrefî 1ŻaǾfî 1Żiyâ 3Żiyâyî 1Ŧâlibî 1ŦâliǾî 1Ŧâhir 4Žuhûrî 3ǾAbbâs 1ǾAbdü’l-birr 1ǾAbdü’d-dâyim 1ǾAbdü’s-selâm 1ǾAbdü’l-Ķâdir 2ǾAbdu’l-müǿmîn 1ǾAbdî 3ǾUbeydî 6ǾOŝmân 5ǾAczî 1ǾAcem-zâde 1

İsim SayıǾArşî 1ǾAzmî 1ǾÎsâ 6ǾÎsâ Bâlî 3Ǿİķâlî 1ǾAķîl 1Ǿİlmî 3ǾAlî 30ǾAlî Bâlî 1ǾÖmer 13ǾÜmrân 1ǾAhdî 1Ġubârî 4Ġarîb 2Ġarîbî 1Ġażanfer 1Ġınâyî 9Ġaybî 3Ġayretî 1Fâħir 1Fâris 1Fâyiz 1Fâyiķ 2Fetĥî 3Fedâyî 1Ferĥân 2Feraĥ 4Firdevsî 1Ferruħ 1Ferhâd 1Ferîdûn 5Fażîl 1Fikrî 2Fenâyî 1Fevrî 1Fîrûz 1Feyżî 10Ķâbil 1Ķâsım 6Ķâđî Ĥüseyn 1

RİSÂLE-İ MUAMMÂ

Metin

48

| Muamma Risalesi |

Ķatlin seferde bâr-ı ġam-ı bî-nihâyete Gelmez çü yolda şîbile bâlâ Ǿibârete (s. 260)

5.4.5. Ta‘rîb ve Ta‘cîmAmel-i tezyîlînin beşincisi ta‘rîb ve ta‘cîmdir. Farsça’daki pâ ( پ ), çîm ( چ ), jâ ( ژ ) ve gâf ( گ ) harflerinin bâ ( ب ), cîm ( ج ), zâ ( ز ) ve kâf ( ك ) harflerine çevrilmesi veyâ bunun tersi olarak bâ, cîm, zâ ve kâf harflerinin pâ, çîm, jâ ve gâf harflerine çevrilmesidir.

‘Çâker’ ismi her iki kaideye de örnek teşkil eder. İsim bulunur-ken ilk olarak ‘ciger’ lafzındaki ‘cîm’ harfine iki nokta ilave edile-rek Farsça ‘çîm’ harfine dönüştürülmüştür. İkinci olarak üç nokta ile yazılan ‘kâf-ı Fârisî’nin noktaları ortadan kaldırılıp ‘kâf-ı Arabî’ye çevrilmiş, bu suretle isim bulunmuştur.

Cigerde arturursa tîri dil-dâr İki zaħm üçi olur nâ-be-dîdâr (s. 261)

5.4.6. Ma‘rûf ve MechûlAmel-i tezyîlînin altıncısı ma‘rûf ve mechûldür. Sakin olan vâv ve yâ harflerinden önce imale ile okunan zamme ve kesreyi tasrih etmek ve tasrih edilmiş olan zamme ve kesreyi imale ile okumaktır. Örne-ğin ‘Manśûr’ isminde ‘ben’in eş anlamlısı ‘men’den sonra ‘śor’ laf-zının imale ile olan ötresi tasrihine işaret olunmuştur:

Perdenüñ nidügini ben bildügüm evvelce bil Śoñra benden ŧâliben śor refǾini maǾlûm ķıl (s. 261)

‘Pîrî’ isminde ‘göñlek’ lafzının eş anlamlısı ‘pîrâhen’den ‘demir’in eş anlamlısı ‘âhen’ ‘yâ’ harfine dönüşmüştür. ‘Pî’nüñ açık olmayan kesresinin tasrih edildiğine işaret edilir:

Yâ yürek lâzım kişiye cenge düşmenle śaĥîĥ Yâ demür göñlek gerek kesre didüm başdan śarîĥ (s. 262)

54

| Rumûzî Mustafa |

Ǿacîbenüñ mutaśaddî taśnîfi mermûzât-ı (D 2a) muǾammeyâtuñ 3 kâşifü’l-rumûzu Muśŧafâ el-ĥaķîru’l-müteħalleś (İ 2a) bi’r-Rumûzî (S 2a) basŧ 4-ı muķaddemât-ı kelâm idüp ĥużûr-ı ehl-i Ǿirfâna Ǿarż u iǾlâm itdügi budur ki evân-ı cevânîde merâm u emânîyi vuķûf-ı muġlaķât-ı meǾânî olmaġın baǾżı evķâtın mütâlaǾa-i resâil-i muǾammeyâta śarf itmekle ġavvâś-ı ŧabǾı baĥr-ı remz u îmâdan pür-lüǿlüǿ-i lâlâ bir niçe eśdâf-ı ġarrâ iħrâc estaġfiru’llâh estaġfiru’llâh hâşâ ve hâşâ belki birķaç ħazef-pâre-i nâ-hemvâr ve śadef-rîze-i bî-iǾtibâr istiħrâc yaǾnî ķarîĥa-i ķâśırasından baǾżı muǾammeyât inşâ ve bir miķdâr ebyât-ı rumûza imlâ idüp egerçi büleġâ-yı feśâħat-diŝâr u fuśaĥâ-yı belâġat-şiǾâr yessera’llâhu lî 5-ittibâǾı eŧvârihim ve ceǾalenî muķtażiyen lî 6-âŝârihim ĥużûr-ı müfiżü’l münevverlerine 7 Ǿarża liyâķat u ķâbiliyyeti yoķdur lâkin yârân-ı ħâliśü’l-vidâd ve iħvân-ı iħlâś-nihâd mücer-red bu dâǾî-yi bî-riyâlarınuñ ħâŧır-ı fâtırı riǾâyetiçün muǾammeyât-ı mezbûreye raġbet śûretin gösterüp baǾżın ħıfž ve baǾżın istiktâb ile nevǾan iltifâtların dirîġ itmezlerdi binâen Ǿalâ-źâlik 8 risâle tertîbi mübâşereti târîħine degin ki bu ķıŧǾadan maǾlûm olur

Târîħ (D 2b)Ez-Ǿavn u luŧf-ı bî- ĥadd-i Bârî Rumûziyâ Z’in sân 9 muǾammeyât-ı men âmed besi žarîf 10

Herkes ki geşt vâķıf-ı târîħ-i naẓm-ı o Güftâ muǾammeyât-ı Rumûzî zihî laŧîf 11

3 muǾameyât: muǾammâ İ4 basŧ: sıbŧ İ5 lî: ilâ D, S6 lî: Ǿalâ D7 münevverlerine: nûrlarına S8 itmezlerdi binâen Ǿalâ-źâlik: itmediklerine binâen D, S9 z’in sân: zi insân D10 Ey Rumûzî Allah’ın sonsuz lütuf ve yardımıyla benim muammalarım çok zarif

geldi.11 Onun şiirinin tarihine vakıf olan “Rumûzî’nin muammaları ne kadar güzel ve

latif oldu” der.

53

(D, İ, S 1b) Bi’smi’llâhi’r-raĥmâni’r-raĥîm Fetĥ-i muǾammâ-yı kelâm-ı ķadîm

Mübtedîye vâsıŧa-i intihâ Nâm-ı Ħudâ źikri vü şükr-i Ħudâ

Göñlüñ açılsın der iseñ ey ġanî Ķıl lebi gûyâ-yı dürûd-ı nebî

Rûĥına 1 Ĥaķ’dan ire her subĥ u şâm Bî-ĥad u pâyân śalâvât u selâm

Âli vü aśĥâbı daħı tâbiǾîn Ġark-ı yemm-i raĥmet olalar hemîn

Meĥâmid-i firâvân Ĥażret-i ŚâniǾ-i maśnûǾat-ı cihân celle Ǿani’ş-şebîh ve’l-miŝâl ki terkîb-i besâǿiŧ-i eflâk kemâl-i ķudretinden bî-nümûne ve şükr-i bî-pâyân Cenâb-ı Ħâlık-ı maħlûkat-ı devrân 2 teķaddese Ǿani’t-tebdîl-i ve’z-zevâl ki tertîb-i vesâǿiŧ-i tûde-i ħâk ħafiyyât-ı ĥikmetinden bir miŝâl-i gûnedür edâ vü dürûd-ı nâ-maĥdûd ravża-i muŧahhara-i bâǿiŝ-i teǿlîf-i âteş u bâd u âb u ħâk ve śalât u śalâvât türbe-i münevvere-i müşerref teşrîf-i ħilǾat-i levlâk müǿeddî ķılınduķdan śoñra bu risâle-i ġarîbenüñ bâdî-i teǿlîfi ve bu Ǿicâle-i 1 rûĥına: ravża S2 devrân: - S

265

Kaynaklar

Ahdî Ahmed Çelebi, Gülşen-i Şu‘arâ, Millet Kütüphanesi, Tarih-Coğrafya Yazmaları, 774, İstanbul.

Akalın, Şükrü vd. (2012), Yazım Kılavuzu, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.

Bilkan, Ali Fuat (2000), Türk Edebiyatında Muamma, Akçağ Yayınları, Ankara.

Canım, Rıdvan (2016), Divan Edebiyatında Türler, Grafiker Yayınları, Ankara.Derleme Sözlüğü I-XII (1993), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.Devellioğlu, Ferit (2004), Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat, Aydın

Kitabevi, Ankara.Dilçin, Cem (1983), Yeni Tarama Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları,

Ankara.F. Steingass (1930), Persiyan-English Dictionary, London.Hasan Amid (1355), Ferheng-i Amid, Tarhan.Kınalı-zade Hasan Çelebi (1989). Tezkiretü’ş-şuarâ C II, (bs. haz. İbrahim

Kutluk) Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.Köksal, Fatih (2012), Metin Neşrinin Ana Esasları, “Tübar” (31), s. 180-209.Levend, Agâh Sırrı (1984), Divan Edebiyatı Kelimeler ve Remizler Maz-

munlar ve Mefhumlar, Enderun Kitabevi, İstanbul.Mustafa bin Şemseddin Ahteri (1310), Ahterî-i Kebir, Matbaa-i Amire, İs-

tanbul.Onay, Ahmet Talat (2004), Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı,

Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul.

264

| Rumûzî Mustafa |

Ve be-ism-i KâtibKitâbetden ürküp idersem n’ola bîm Kim emr-i kitâbetden (S 112b) oldı göñül nîm

Kitâbet maśdarından śîġa-i emr ki üktübdür nıśfı ķalb olmışdurķad-temme’l-kitâb bi-Ǿavni’llahi’l-meliki’l-vahhâb fî-evâyili şehri

Recebü’l-mürecceb fî-sene 995 ketebehü’l-faķîr Aĥmed bin Sinân el-muĥtâc ilâ-raĥmeti’s-sübĥân 402

402 Temme kısmı sadece S nüshasında vardır

266

| Muamma Risalesi |

Öztürk, Said (1996), Osmanlı Arşiv Belgelerinde Siyakat Yazısı ve Tarihi Gelişimi, Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul.

Pala, İskender (2004), Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Kapı Yayınları, İstanbul.

Redhouse, Sir James William (1992), Turkish and English Lexicon, Çağrı Yayınları, İstanbul.

Rumûzî, Muammeyât, Diyarbakır Yazma Eser Kütüphanesi, 21 Hk 1593, Diyarbakır.

Rumûzî, Muammeyât Rumûzî, Süleymaniye Kütüphanesi (İbrahim Efendi), 567, İstanbul.

Rumûzî, Muammeyât-ı Rumûzî, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, 1890, İstanbul.

Saraç, Yekta (2005), TDV İslâm Ansiklopedisi, ‘Muamma’, C 30, s. 322-323.Saraç, Yekta (1997), Muamma ve Divan Edebiyatındaki Seyri, İstanbul

Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C 27, s. 297-308.

Selçuk, Bahir ve Topbaş, Selahattin (2016). Hurûfîliğe Dair Bir Eser: Mus-tafa Rumûzî’nin Hakîkat-nâme’si, Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bi-limler Enstitüsü Dergisi, S. 24, s. 806-835.

Solmaz, Süleyman, Ahdî ve Gülşen-i Şu‘arâsı, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr (ET 09.01.2019).

Şemseddin Sami (2005), Kâmûs-ı Türkî, Çağrı Yayınları, İstanbul.Şemseddin Sami (1996), Kâmûsu’l a‘lâm (CI-CIV). Kaşgar Neşriyat, Ankara.Tarlan, Ali Nihad (1936), Divan Edebiyatında Muamma, İstanbul Üniver-

sitesi Yayınları, İstanbul.Türkçe Sözlük (2011), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.Ünver, İsmail (2008), Çeviri yazıda Yazım Birliği Üzerine Öneriler, “Tur-

kish Studies” (3)6, s.1-46.Yavuz, Hulûsi (2003), Yemen’de Osmanlı İdaresi ve Rumûzî Târihi, Türk

Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.Yavuz, Hulûsi (1984), Kâbe ve Harameyn İçin Yemen’de Osmanlı Hâkimiyeti

(1517-1571), Serbest Matbaası, İstanbul.Yavuz Hulûsî (2008), TDV İslam Ansiklopedisi, ‘Rumûzî’, C 35, s. 244.Zehra-yı Hanlerî (1348), Ferheng-i Edebiyat-ı Farisi-yi Derî, Tahran.