roli i borxhit publik mbi rritjen ekonomike
TRANSCRIPT
kopje
UNIVERSITETI “ALEKSANDER MOISIU “ DURRES
FAKULTETI I SHKENCAVE POLITIKE DHE JURIDIKE
DEGA: ADMINISTRIM FINANCIAR
MASTER: NIVELI I DYTE
TEMA E DIPLOMES:
“ROLI I BORXHIT PUBLIK MBI RRITJEN
EKONOMIKE”
Analize Empirike per rastin e Shqiperise ne vitet 1992-2012
Punoi: Udhehoqi:
Dorina KADIU Prof. Esilda LUKU
kopje
Falenderime
Dëshiroj të falenderoj Pedagoget e Programit Master që më kanë
dhënë udhëzime të vazhdueshme, dhe që më kanë ndihmuar me idetë
dhe leksionet e tyre duke më stimuluar për të ndërmarrë iniciativa,
me sugjerimet dhe vërejtjet e tyre per të përmirësuar punën time.
Falenderime të mëtejshme i shkojnë udhëheqësit të kësaj teme
Esilda Luku.
kopje
Abstrakt
Shqipëria arriti të mbante një nivel rritje ekonomike pozitive dhe një stabilitet
makroekonomik gjatë dekadës së fundit, por niveli i lartë i borxhit të saj publik, me
një tendencë në rritje gjatë tre viteve të fundit, është parë si mjaft shqetësues në sytë e
shumë ekonomistëve vendas dhe të huaj.
Ky punim ka si qëllim të studiojë rolin e borxhit publik mbi rritjen ekonomike
në Shqipëri për periudhën 1992-2012, si dhe faktorët kryesorë përcaktues për këto dy
tregues.
Metodologjia e përdorur bazohet në analizën ekonometrike të regresionit mbi
seritë kohore (OLS), e cila merr parasysh një thyerje strukturore në të dhënat.
Gjithashtu është aplikuar testi i shkakësisë Granger, për të zbuluar drejtimin e
shkakësisë mes dy variablave.
Rezultatet treguan se borxhi publik ka një efekt negativ statistikisht të
rëndësishëm mbi rritjen ekonomike në Shqipëri. Një rritje me një pikë përqindje në
nivelin e borxhit publik do të ndikonte në një ulje me rreth 9.29 pikë përqindje të
rritjes ekonomike të pritur, për të gjithë variablat e tjerë konstante.
Pra, në rastin e Shqipërisë me një rritje ekonomike prej 1.3 përqind në vitin
2012, rritja me 1 pikë përqindje e borxhit publik gjatë vitit 2012, do ta ulte rritjen
ekonomike në 1.18 përqind.
Nga analiza e shkakësisë Granger, rezultuam se kemi të bëjmë me një
shkakësi vetëm në një drejtim, që lëviz nga borxhi publik drejt rritjes ekonomike, për
pesë vite vonesë kohore.
kopje
Abstract
Albania was able to maintain a positive growth level and macroeconomic
stability over the last decade , But the high level of its public debt, with an increasing
trend over the last three years is seen as quite disturbing in the eyes of many domestic
and foreign economists.
The role of this study is to study the role of public debt on economic growth
in the country for the period 1992-2012 as the main factors determining these two
indicators.
The methodology used is based on econometric analysis of the time series
regression (OLS), which takes into account a structural point in the data It is also
applied Granger causality test to detect the direction of causality between two
variables.
Results showed that the public debt has a statistically significant negative
effect on economic growth in Albania One percentage point increase in the level of
public debt would affect a landing about 9:29 percentage points of economic growth
expected for all other variables constant.
So, in the case of Albania with an economic growth of 1.3 percent in 2012, by
1 percentage point increase in public debt in 2012, will reduce economic growth to
1.18 percent.
By Granger causality analysis,it results that we are dealing with a causality in
one direction only, moving from public debt to economic growth, to five years time
lag.
kopje
Tabela e Përmbajtjes
Mirënjohje
Tabela e përmbajtjes
Shkurtesat e përdorura
Hyrje
Përmbledhje ekzekutive
Qëllimi
Objektivat
Hipotezat
Metodologjia
KAPITUJT
I. LIDHJA MES BORXHIT PUBLIK DHE RRITJES EKONOMIKE .......................... 4
1.1 Hyrje ................................................................................................................................ 4
1.2 Marrëdhënia teorike borxh publik - rritje ekonomike ..................................................... 4
1.3 Mekanizmat e transmisionit të rritjes së borxhit publik në rritjen ekonomike ................ 7
1.4 Rishikimi literaturës empirike mbi marrëdhënien e borxhit me rritjen ekonomike ........ 9
1.5 Përfundime .................................................................................................................... 12
II. BORXHI DHE RRITJA EKONOMIKE NË SHQIPËRI GJATË 1992-2012 ........... 14
2.1 Hyrje .............................................................................................................................. 14
2. 2 Situata makroekonomike në Shqipëri ........................................................................... 14
2.3 Përshkrimi i të dhënave ................................................................................................. 20
2.4 Përfundime .................................................................................................................... 22
III. METODOLOGJIA DHE REZULTATET ................................................................. 24
3.1 Hyrje .............................................................................................................................. 24
3.2 Testi i rrënjëve unitare ................................................................................................... 24
3.3 Analiza e regresionit me një thyerje strukturore ........................................................... 26
3.4 Testi i shkakësisë Granger ............................................................................................. 28
3.5 Kufizimet e modelit ....................................................................................................... 29
3.6 Përfundime .................................................................................................................... 30
KONKLUZIONE .................................................................................................................... 31
BIBLIOGRAFIA ..................................................................................................................... 38
kopje
TERMINOLOGJI
Borxhi i qeverisë (i njohur edhe si borxh publik dhe borxh kombëtar) është
borxh nga një qeveri qendrore. Në kontrast, vjetor "Deficiti i qeverisë" i referohet
diferencës midis arkëtimeve dhe shpenzimeve qeveritare në një vit të vetëm, që është,
rritja e borxhit mbi një vit të caktuar.
Borxhi i qeverisë është një metodë e financimit të operacioneve të qeverisë,
por kjo nuk është metoda e vetme. Qeveritë gjithashtu mund të emetojne të holla ,
duke hequr nevojën për të paguar interes. Kjo praktikë thjesht redukton kostot e
interesit te Qeverisë por nuk anullon borxhin dhe mund të rezultojë në
hiperinflacioni nëse përdoren pa u kursyer.
Qeveritë zakonisht marrin hua nga lëshimi i letrave me vlerë. Vendet më pak
të besueshëm për kredi ndonjëherë marrin hua drejtpërdrejt nga një organizatë
nderkombëtare (p.sh. Bankën Botërore) ose institucione financiare ndërkombëtare.
Ashtu si qeveria tërheq të ardhurat e saj nga shumica e popullsisë, borxhi i
qeverisë është një borxh indirekt ndaj taksapaguesve. Borxhi i qeverisë mund të
kategorizohet si borxh i brendshëm (borxh për huadhënësit brenda vendit) dhe
borxh i jashtëm (borxh për huadhënësit e huaj). Borxhit sovran zakonisht i referohet
borxhit të qeverisë që ka qenë i lëshuar në monedhë të huaj.
Një ndarje tjeter zakonshme e borxhit të qeverisë, është duke u bazuar ne
kohëzgjatjen deri në shlyerjen e tij. Borxhi afat-shkurtër në përgjithësi konsiderohet
të jetë për një vit ose më pak, afat të gjatë është për më shumë se dhjetë vjet. Borxhi
afatmesëm eshte në mes të këtyre dy kufijve.
LISTA E GRAFIKËVE
Grafiku 3.1: Rritja ekonomike në Shqipëri gjatë 1992-2012
Grafiku 3.2: Borxhi publik, defiçiti buxhetor, rritja ekonomike dhe investimet bruto
në Shqipëri gjatë 1992-2012
Grafiku 3.3: Analiza grafike e serive kohore
Grafiku 3.4: Paraqitja grafike e marrëdhënies mes borxhit publik dhe rritjes
ekonomike
kopje
LISTA E FIGURAVE
Figura 2.1: Mekanizmat e transmisionit të rritjes së borxhit publik në rritjen
ekonomike
Figura 2.2: Literatura empirike mbi marrëdhënien: borxh shtetëror-rritje ekonomike
LISTA E TABELAVE
Tabela 3.1:Statistika përshkruese e të dhënave
Tabela 4.1: Testi Zivot dhe Andrews për rrënjët unitare të serive në formën nivel
Tabela 4.2: Analiza e OLS
Tabela 4.3: Testi i kritereve të përzgjedhjes së vonesave kohore
Tabela 4.4: Testi i shkakësisë Granger
kopje
1
HYRJE
Rritja ekonomike e qëndrueshme ka një rëndësi jetësore për të gjithë ekonomitë e
vendeve, sidomos për vendet në zhvillim si Shqipëria e cila është përpara sfidave të
stabilitetit makroekonomik e politik, uljes së papunësisë dhe anëtarësimit në
Bashkimin Europian. Kriza aktuale e borxheve në Europë, padyshim që ka ngritur
vëmendjen e shumë ekonomistëve për fenomenin e rritjes së nivelit të huamarrjes nga
shumë shtete në zhvillim apo të zhvilluara. Pavarësisht se Shqipëria, ndryshe nga
shumë vende të tjera të zhvilluara, arriti të mbante një nivel rritje ekonomike pozitive
prej mesatarisht 4 përqind gjatë periudhës 2007-2012, dhe një stabilitet
makroekonomik gjatë viteve të fundit, niveli i lartë i borxhit të saj shtetëror është parë
si mjaft shqetësues në sytë e ekonomistëve vendas dhe të huaj. Një rritje e mëtejshme
e nivelit të borxhit shtetëror mbi nivelin 60 përqind të PBB në vitin 2012, i cili është
kufiri i lejuar nga Bashkimi Europian (BE) për vendet që aspirojnë të integrohen në
të, ka ngritur mjaft polemika midis politikbërësve. Kjo pasi pjesa e madhe e borxhit
publik afatshkurtër në Shqipëri do të thotë rrezik i lartë financimi fiskal, ndërsa në
afatin e mesëm, rritja e borxhit publik mund të dëmtojë gjithashtu perspektivën për
rritje ekonomike duke ngushtuar hapësirat për kreditim të sektorit privat dhe duke
ndikuar në aftësinë e qeverisë për të financuar projekte kyçe të zhvillimit.
kopje
2
1. PERMBLEDHJE EKZEKUTIVE
Për arritjen e objektivave të punimit, ai është organizuar si në vijim. Në kapitullin e
dytë do të paraqiten pikëpamjet teorike dhe literatura empirike mbi marrëdhënien e
borxhit shtetëror me rritjen ekonomike në afatin e shkurtër dhe afatin e gjatë. Në
kapitullin e tretë do të paraqitet situata makroekonomike e përgjithshme në të cilën
ka kaluar Shqipëria përgjatë periudhës 1992-2012, duke u fokusuar kryesisht në
borxhin shtetëror dhe rritjen ekonomike dhe faktorët përcaktues të tyre. Gjithashtu do
të përshkruhen me hollësi të dhënat e serive kohore që do të përdoren në analizën
empirike. Në kapitullin e katërt do të paraqitet metodologjia e përdorur për analizën
empirike, rezultatet e analizës empirike, dhe kufizimet e modelit. Në kapitullin e
pestë do të paraqiten konkluzionet e gjithë punimit. Si përfundim, në kapitullin e
gjashtë do të jepen rekomandimet.
2. QELLIMI
Mungesa e studimeve më të thelluara empirike nga studiues shqiptarë rreth kësaj
teme, dhe rritja e interesit të publikut të gjerë rreth këtij fenomeni që ka prekur gjithë
vendet europiane, përbëjnë një motiv mjaft të fortë për realizimin e këtij punimi. Pra,
qëllimi i këtij punimi është të studiojë rolin e borxhit publik mbi rritjen ekonomike në
Shqipëri për periudhën 1992-2012, duke u ndalur edhe shkurtimisht në ecurinë dhe
faktorët përcaktues të secilit prej këtyre treguesve
3. OBJEKTIVAT
Rritja ekonomike është gjithashtu një motiv i çdo vendi në zhvillim, i cili synon të
kontrollojë defiçitin buxhetor, për të cilin duhet të përballet me mjaft sfida.
Teoria sugjeron se tre mjetet ekonomike të disponueshme, që një qeveri të
realizojë detyrimet dhe premtimet ndaj qytetarëve të saj, janë taksat, printimi i parave
dhe borxhi të cilat shndërrohen në të mira publike të prekshme si: infrastrukturë,
shkolla, spitale, etj. Por nën ekzistencën e problemit kryesor ekonomik ku:“Burimet
janë të kufizuara përkundrejt nevojave e dëshirave të pakufizuara”, një qeveri
gjendet përballë me një zgjedhje, se cilin nga tre mjetet ekonomike duhet të zgjedhë.
4. HIPOTEZAT
Një qeveri e mirë zgjedh të marrë borxh për tri arsye kryesore. Së pari, vendi mund të
shfrytëzojë mundësitë për investime për periudha të gjata, dhe për një ekonomi në
rritje do të ishte e papërshtatshme të taksohej një gjeneratë aktuale më e varfër për të
financuar investimet për të cilat do të përfitonte një gjeneratë më e pasur në të
ardhmen. Së dyti, lejon një mënyrë më efiçente per të përcjellë politika kundër-ciklike
apo plotësimin e nevojave për shpenzime emergjente. Rritja apo ulja e shpeshtë e
taksave mund të çojë në humbje në efiçencë dhe të gjenerojë pasiguri ekonomike. Së
treti, besimi i tepërt në printimin e parave mund të çonte në rritjen e ofertës monetare,
rritjen e normës së interesit, dhe për rrjedhojë në rritjen inflacionit, i cili do të
dëmtonte investimet e brendshme apo të huaja.
kopje
3
5. METODOLOGJIA
Metodologjia e përdorur bazohet në analizën ekonometrike të regresionit mbi seritë
kohore (OLS), e cila merr parasysh një thyerje strukturore në të dhënat. Gjithashtu
është aplikuar testi i shkakësisë Granger, për të zbuluar drejtimin e shkakësisë mes dy
variablave. Dy seritë e përdorura janë borxhi publik real dhe rritja ekonomike reale,
ku të dhënat janë vjetore, të matura në përqindje, dhe përfshijnë periudhën 1992-2012.
Punimi gjithashtu ka si qëllim t’u përgjigjet pyetjeve: A ka ndikim borxhi shtetëror
mbi rritjen ekonomike në Shqipëri? Nëse po, sa është efekti i matur në formë sasiore?
Çfarë mund të themi për drejtimin e shkakësisë mes këtyre dy treguesve?
kopje
4
KAPITULLI I
LIDHJA MES BORXHIT PUBLIK DHE RRITJES EKONOMIKE
1.1 Hyrje
Në këtë kapitull është paraqitur një përmbledhje e literaturës teorike dhe
empirike, e cila është e domosdoshme për të krijuar pritshmëritë mbi marrëdhënien që
ekziston mes borxhit publik dhe rritjes ekonomike në afatin e shkurtër dhe të gjatë.
Fillimisht, në seksionin e dytë jemi munduar të përzgjedhim mendimet e shkollave
kryesore ekonomike, të cilat nuk kanë rezultuar në të njëjtat përfundime përsa i përket
marrëdhënies që ekziston midis këtyre dy treguesve. Në vijim, për ta bërë më të qartë
efektin e borxhit publik mbi rritjen ekonomike, në seksionin e tretë janë analizuar
kanalet e transmisionit sipas së cilave përçohet ky efekt nga borxhi publik tek rritja
ekonomike, dhe anasjelltas. Së fundmi, për të krijuar pritshmëritë tona rreth kësaj
marrëdhënie në rastin e një vendi në zhvillim si Shqipëria, në seksionin e katërt
analizohen një sërë studimesh empirike të dekadës së fundit, që kanë pasur në fokus
kryesisht vendet në zhvillim.
1.2 Marrëdhënia teorike borxh publik - rritje ekonomike
Marrëdhënia mes rritjes ekonomike dhe borxhit shtetëror është një çështje mjaft e
diskutuar nga ekonomistët. Në këtë seksion, fillimisht do të japim përkufizimet e
borxhit shtetëror, dhe rritjes ekonomike, të cilave do t’u referohemi gjatë gjithë
punimit në vazhdim. Borxh shtetëror, sipas Nenit 4 të Ligjit Nr. 9665, datë
18.12.2006 për “Huamarrjen Shtetërore, Borxhin Shtetëror dhe Garancitë Shtetërore
të Huasë në Republikën e Shqipërisë” (Fletorja Zyrtare e Republikës së Shqipërisë,
2006, fq. 6089) do të quajmë:
Borxh shtetëror është shuma e përgjithshme e borxhit të shtetit,
e emetuar në monedhën kombëtare dhe/ose në një monedhë
zyrtare të ndryshme nga monedha kombëtare, i cili nuk përfshin
detyrimet financiare të bashkive/komunave apo të ndonjë
autoriteti tjetër të pushtetit vendor. Borxhi shtetëror përfshin
edhe borxhet e Republikës së Shqipërisë, të krijuara para
hyrjes në fuqi të këtij ligji. Për efekt të përllogaritjes së borxhit
shtetëror, në rastin kur një detyrim i papaguar është emetuar
në një monedhë të ndryshme nga monedha kombëtare, ai
vlerësohet në monedhën kombëtare, sipas kursit zyrtar të
këmbimit, të shpallur nga Banka e Shqipërisë, në çastin e
vlerësimit.
Rritja ekonomike është rritja e kapacitetit të ekonomisë së një
vendi për të prodhuar të mira dhe shërbime një një periudhë të
caktuar kohe, krahasuar me periudhën paraardhëse. Rritja
ekonomike mund të matet në terma nominale, në të cilën përfshihet
inflacioni, ose në terma reale, në të cilën nuk përfshihet inflacioni
(Investopedia US, 2013)
Sipas Elmendorf dhe Mankiw (1999) borxhi shtetëror është i rëndësishëm për
vetë efektet që ai sjell, në mënyrë direkte ose jo, në ekonominë e vendit. Së pari,
borxhi shtetëror mund të ndikojë mbi Politikën Monetare. Një vend me një borxh të
kopje
5
lartë qeveritar priret të përballet me norma të larta interesi, dhe autoriteti monetar
mund të gjendet nën presion për t’i ulur këto norma nëpërmjes Politikës Monetare.
Kjo strategji mund t’i ulë normat e interesit në afatin e shkurtër, por në afatin e gjatë
do të ketë norma reale interesi të pandryshuara dhe një inflacion dhe norma nominale
interesi më të larta. Rritja e këtyre dy treguesve, do të pasqyrohet në reduktimin e
investimeve private, dhe për rrjedhojë në reduktimin e Produktit të Brendshëm Bruto
(PBB) dhe rritjes ekonomike.
Së dyti, borxhi shtetëror mund të ndikojë mbi procesin politik, i cili përcakton
Politikën Fiskale. Disa ekonomistë argumentojnë se mundësia e huamarrjes së një
qeverie ul disiplinën e procesit të përdorimit të buxhetit. Me këtë të fundit kuptojmë
se, nëse një qeveri bën shpenzime shtesë, të cilat nuk lidhen me të ardhura nga taksat,
atëherë politikëbërësit dhe publiku shqetësohen më pak nëse këto shpenzime janë të
duhurat. Përdorimi joeficient i fondeve shtesë në mallra konsumi dhe joproduktive,
nga ana e qeverisë do të përkthehet në një efekt negativ për rritjen ekonomike.
Së treti, borxhi shtetëror e bën ekonominë e një vendi më të prekshme ndaj një
krize ndërkombëtare besimi. Një borxh shtetëror i lartë ushtron presion në bilancin e
bankës nëpërmjet disa kanaleve të ndryshme. Për shembull, ai rrit koston e financimit
të institucioneve financiare pas rritjes së riskut të aseteve. Institucioneve financiare, të
cilat mbajnë një pjesë të madhe të borxhit shtetëror të vendeve me një “stres
ekonomik”, që perceptohen si të riskuara, mund t’u duhet të paguajnë norma më të
larta interesi dhe të kenë vështirësi në rritjen e fondeve në gjithë tregun. Ato
gjithashtu mund të gjenden nën presion potencial për të rritur kapitalin dhe
likuiditetin. Të gjithë këta faktorë bëjnë që të rritet kosto e shërbimit të borxhit, gjë që
do të ndikonte negativisht mbi rritjen ekonomike. Së fundmi, sipas Guraziu et al.,
(2012) institucionet financiare mund të përballen me dalje kapitali dhe zëvendësim të
aseteve. Të gjithë faktorët e përmendur më sipër tregojnë se një nivel i lartë borxhi
shtetëror ndikon në uljen e besimit ndërkombëtar të vendit, do të dëmtonte klimën e
biznesit, do të ndikonte në uljen e investimeve dhe të rritjes ekonomike.
Përgjatë gjithë literaturës teorike, mund të veçojmë Klasikët, të cilët e shohin
borxhin publik si një barrë për shoqërinë; pikëpamjen Neoklasike, që e konsideron
borxhin publik si të dëmshëm për investimet dhe rritjen ekonomike; pikëpamjen
Rikardiane që e konsideron borxhin shtetëror si një taksë në të ardhmen (Barro,
1974); ekonomistët Modernë, të cilët e shikojnë borxhin publik si nxitës të rritjes
ekonomike nëse fondet përdoren për qëllime produktive, dhe pikëpamja
Konvencionale, sipas së cilës borxhi publik stimulon kërkesën agregate dhe rritjen
ekonomike në afatin e shkurtër dhe nxit uljen e kapitalit dhe të ardhurave kombëtare
në afatin e gjatë.
Ekonomistët Klasikë e krijuan bindjen e tyre pasi ata mendonin se balancimi i
buxhetit vjetor nga ana e qeverisë ishte një virtyt për vetë qeverinë, dhe një defiçit
buxhetor për ata shikohej si një shenjë e falimentit të shtetit. David Rikardo, një ndër
përfaqësuesit kryesorë të shkollës Klasike, i referohej borxhit si “... një ndër rreziqet
më të tmerrshme, që ishte shpikur ndonjëherë, që mund të cënonte një komb”, si “...
një sistem i cili tenton të na bëjë më pak kursimtarë, dhe më të verbër ndaj situatës
tonë reale” (Balassone et al., 2004, f. 1). Nga ana tjetër ekonomistët neoklasikë,
pohuan se niveli i borxhit publik është i rëndësishëm për shkak të ekzistencës së
taksave shtrembëruese, dhe faktit se agjentët ekonomikë mundet të mos parashikojnë
siç duhet efektet e ndryshimit të taksave në të ardhmen. Në raste të tilla, një rritje e
kopje
6
borxhit sot do të kishte efekt mbi sjelljen e këtyre agjentëve, e cila do të ndikonte
negativisht në kërkesën agregate dhe rritjen ekonomike (Cowan et al., 2006).
Në pikëpamjën Rikardiane, borxhi shtetëror konsiderohej ekuivalent me taksat
e ardhshme (Barro, 1974). Duke i konsideruar konsumatorët racionalë dhe largpamës,
vlera shtesë në taksa, që vinte nga rritja e këtyre të fundit për të financuar defiçitin, do
të ishte ekuivalente me defiçitin aktual. Pra, sipas pikëpamjes Rikardiane një financim
i defiçitit buxhetor nëpërmjet taksave nuk do të kishte efekte neto mbi të ardhurat
kombëtare në afatin e gjatë (Mankiw, 2002). Nga ana tjetër, ekonomistët modernë,
mbanin një qëndrim krejt të kundërt. Ata kishin bindjen se nëse huamarrja shtetërore
kryhej për qëllime produktive, dhe jo për konsumin e të mirave dhe shërbimeve,
atëherë ata e respektonin këtë veprim në çdo aspekt. Ata e shohin borxhin shtetëror si
një mjet të domosdoshëm të një ekonomie moderne, sidomos për vendet në zhvillim,
të cilët varen pikërisht nga këto hua të brendshme apo të jashtme për të përshpejtuar
procesin e zhvillimit të tyre ekonomik.
Një kontribut i rëndësishëm vjen edhe nga pikëpamja Konvencionale, sipas së
cilës borxhi shtetëror stimulon kërkesën agregate dhe rritjen ekonomike në afatin e
shkurtër dhe nxit uljen e kapitalit dhe të ardhurave kombëtare në afatin e gjatë
(Mankiw, 1998). Në afatin e shkurtër, një rritje e borxhit publik do të ndikojë në
rritjen e kërkesës për output. Nëse supozojmë se qeveria krijon një defiçit buxhetor
duke mbajtur shpenzimet konstante dhe duke reduktuar të ardhurat nga taksat, kjo
sjell një rritje të të ardhurave të disponueshme të individëve, dhe ndoshta një rritje në
mirëqenien e tyre. Sipas analizës Konvencionale presupozohet se rritja në të ardhurat
dhe mirëqënien e individëve do të rritë shpenzimet për konsumin e të mirave, pra do
të rritë kërkesën agregate për të mira dhe shërbime. Sipas kësaj pikëpamjeje, në afatin
e shkurtër vepron teoria Keynesiane, ku kemi çmime dhe paga të ngurta. Pra, në afatin
e shkurtër një rritje në kërkesën agregate do të rriste të ardhurat kombëtare, që do të
thotë se ka një marrëdhënie pozitive midis borxhit publik dhe rritjes ekonomike në
afatin e shkurtër.
Në afatin e gjatë, një rritje e borxhit publik do të ndikojë në uljen e kursimeve
kombëtare. Sipas teorisë klasike, në afatin e gjatë ka çmime dhe paga fleksibël. Kjo
bën që Politika Fiskale të ndikojë mbi të ardhurat kombëtare vetëm duke ndryshuar
ofertën për faktorët e prodhimit. Për ta kuptuar më mirë se si funksionon në afatin e
gjatë duhet të mbahen parasysh disa identitete. Le të shënojmë me Y të ardhurat
kombëtare, C konsumin privat, S kursimin privat, dhe T diferencën e taksave me
transfertat qeveritare. Sipas kufizimit buxhetor të sektorit privat kemi:
Y = C + S + T
(2.1)
Të ardhurat kombëtare gjithashtu mund të paraqiten në formën e mëposhtme:
Y = C + I + G + NX
(2.2)
Duke kombinuar dy ekuacionet e mësipërme marrim:
S + (T-G) = I + NX
(2.3)
Ku I janë investimet vendase, G janë shpenzimet qeveritare për të mira dhe shërbime,
dhe NX janë eksportet neto të të mirave dhe shërbimeve. Ekuacioni (2.3) tregon se
shuma e kursimeve private dhe publike duhet të barazohet me shumën e investimeve
kopje
7
dhe eksporteve neto. Nëse supozojmë sërish se, qeveria mban konstante shpenzimet
dhe ul të ardhurat nga taksat, atëherë kemi krijuar kështu një defiçit buxhetor dhe
kemi ulur kursimet publike. Një mënyrë që ekuacioni (2.3) të mbahet i balancuar pas
uljes së kursimeve publike është ulja e investimeve për një periudhë kohe të caktuar,
gjë që sjell ulje të stokut të kapitalit. Kjo do të thotë më pak output dhe më pak të
ardhura për vendin. Ulja në stokun e kapitalit sjell për vendin një produkt marxhinal
për kapitalin më të lartë, duke rritur normën e interesit dhe normën e kthimit për çdo
njësi kapitali. Në të njëjtën kohë do kemi një produktivitet më të ulët të punës, që çon
në uljen e pagës mesatare reale dhe të të ardhurave totale nga puna.
Përveç kontributit të shkollave kryesore ekonomike, edhe ekonomistë të tjerë
kanë studiuar marrëdhënien e borxhit publik me rritjen ekonomike. Dombush dhe
Fisher (1978) theksuan se borxhi shtetëror është një pasojë direkte e defiçitit rezultant
nga buxheti vendas. Ata iu referuan ekuacionit të defiçitit buxhetor:
-DF = (Go + R) - T = BUS
(2.4)
ku DF është defiçiti buxhetor, Go janë shpenzimet shtetërore për të mira dhe
shërbime, T janë shpenzimet për transferta, BUS është teprica buxhetore, dhe (Go +
R) janë shpenzimet totale qeveritare. Nga ekuacioni i mësipërm shihet se ekziston një
marrëdhënie negative midis borxhit dhe rritjes ekonomike (Umaru et al., 2013).
Nga literatura teorike e mësipërme, mund të themi se ekonomistët nuk kanë
rënë në një mendje për marrëdhënien që ekziston mes borxhit publik dhe rritjes
ekonomike, megjithëse dominon mendimi për një marrëdhënie negative mes tyre.
Nisur nga pikëpamja Konvencionale, mbi të cilën do të bazohet edhe punimi ynë,
mund të themi se borxhi publik ka një efekt pozitiv mbi rritjen ekonomike në afatin e
shkurtër, dhe një efekt negativ në afatin e gjatë. Pra, marrëdhënia mes borxhit publik
dhe rritjes ekonomike sipas pikëpamjes Konvencionale merr formën e një U-je të
përmbysur, e përkufizuar nga ekonomistët si kurba Laffer.
1.3 Mekanizmat e transmisionit të rritjes së borxhit publik në rritjen ekonomike
Ekzistojnë kanale të ndryshme në të cilat një rritje (ulje) e borxhit publik mund të ketë
një efekt negativ (pozitiv) mbi rritjen ekonomike në afatin e gjatë. Në këtë seksion
janë paraqitur tre kanalet kryesore, si:kanali i kursimeve neto, kanali i kostos së
shërbimit të borxhit, dhe kanali i besueshmërisë kombëtare. Në Figurën 2.1 është
paraqitur edhe skema sipas së cilës veprojnë këto tre kanale, për të dhënë efektin e
tyre përfundimtar në rritjen ekonomike.
Figura 2.1: Mekanizmat e transmisionit të rritjes së borxhit publik në rritjen
ekonomike
kopje
8
Burimi: Nautet et al, 2011
Së pari, një rritje e borxhit publik përgjithësisht korrespondon me një ulje të
volumit të kursimeve kombëtare neto. Kjo pasi ato kursime kombëtare, të cilat para se
të rritej borxhi publik do të përdoreshin për investime, pas rritjes së borxhit publik do
të përdoren për të financuar koston e shërbimit të borxhit publik. Një ulje e kursimeve
kombëtare neto, nxit rritjen e normave të interesit, dhe këto të fundit ndikojnë në uljen
e investimeve dhe uljen e rritjes së stokut të kapitalit. Duhet të theksojmë se impakti
në normat e interesit varet nga madhësia e vendit. Në rastin e një vendi të vogël të
hapur, impakti në normat e interesit do të jetë shumë modest. Ndërsa në rastin e një
vendi të madh e më të integruar me vendet e rajonit ku ai bën pjesë, presioni për
rritjen e normave të interesit do të jetë më i dukshëm. Por, ulja e rritjes së stokut të
kapitalit do të të ndikojë negativisht në teknologjinë e re, e cila do të përmirësonte
produktivitetin e punës. Efekti përfundimtar i gjithë këtij kanali është ulja e PBB-së,
që nënkupton uljen e rritjes ekonomike.
Së dyti, një rritje e borxhit publik do të sillte një rritje të kostos së shërbimit
për këtë borxh. Kjo do të ndikonte në uljen e investimeve publike dhe rritjen e taksave
të kapitalit dhe të punës, të cilat duhet të financojnë këtë rritje të borxhit publik. Rritja
e taksave të kapitalit bën që të ulet stoku i kapitalit në vend dhe të frenohen
investitorët vendas apo të huaj, që duan të zgjerojnë aktivitetin e tyre. Nga ana tjetër
rritja e taksave të punës, do të ulë ofertën për punë, dhe mund të ndikojë në rritjen e
ekonomisë informale dhe evazionit fiskal. Këta dy faktorë të fundit do të ndikonin
negativisht në mënyrë direkte në buxhetin e shtetit, duke sjellë më pak investime në
infrastrukturë, arsim, shëndetësi etj. Gjithashtu klima e biznesit në vend do të
përkeqësohej duke e bërë vendin më pak të preferuar për Investime të Huaja Direkte
(IHD). Nga ana tjetër një rritje e taksave të punës, do të ulë fuqinë blerëse të
konsumatorëve, që do të përkthehet në më pak konsum, më pak shitje për bizneset dhe
më pak taksa të mbledhura për buxhetin e shtetit. Të gjithë këta faktorë bëjnë që të
ulet PBB dhe për rrjedhojë edhe rritja ekonomike në vend.
Së treti, një rritje e borxhit publik ndikon në nivelin e besimit ndërkombëtar të
vendit. Kjo do të ndikonte në rritjen e normave të interesit për individët apo firmat.
Rritja e normave të interesit do të përkthehet në më pak kërkesë për kredi nga bizneset
dhe individët. Pra, biznesi nuk mund të zgjerojë aktivitetin e tij dhe individët nuk
mund të zgjerojnë konsumin e tyre ndërkohor. Gjithashtu faktorë të tjerë, si
kopje
9
institucione të dobëta, kursime private të ulëta, konkurrueshmëri e ulët, një papunësi e
lartë dhe një sistem bankar i dobët, do ta ndihmonin efektin mbi normat e interesit. Të
gjithë këta faktorë do të përkthehen në një kategorizim të vendit si “vend me risk”,
dhe atij do t’i ofroheshin norma shumë të larta interesi për të marrë hua kapital të
huaj. Por, rritja e normave të interesit gjithashtu do të thotë më pak investime publike
e private, që sjell një PBB më të ulët. Pra një rritje e nivelit të borxhit publik do të
sjellë një ulje të rritjes ekonomike në afatin e gjatë.
Duhet të theksohet se analiza e efekteve të një rritje (ulje) në PBB mbi borxhin
publik, do të kishte të njëjat argumenta si më sipër, që do të thotë se, një rritje e PBB-
së do të ndikonte në uljen e borxhit publik.
1.4 Rishikimi literaturës empirike mbi marrëdhënien e borxhit me rritjen
ekonomike
Shumë autorë kanë dhënë kontributet e tyre me analiza të ndryshme empirike
për të studiuar lidhjen e ndërsjelltë mes rritjes ekonomike dhe borxhit shtetëror.
Shumë prej tyre kanë zbuluar se nivele të larta të borxhit shtetëror kanë një efekt
negativ në rritjen ekonomike në vendet në zhvillim (Pattillo et al., 2002; Pattillo et.
al., 2004; Schclarek, 2004; Kumar dhe Woo, 2010). Për shembull, Pattillo et al.
(2002) analizuan 93 vende në zhvillim për periudhën 1969-1998. Autorët përdorën
modelin dinamik me të dhëna panel me efekte fikse, dhe konkluduan se borxhi i
jashtëm kishte një impakt negativ në rritjen ekonomike për vlera të borxhit mbi 35-40
përqind të PBB-së (Pattillo et al, 2002). Ata konfirmuan se mes këtyre dy treguesve
ekzistonte një marrëdhënie jo-lineare, në formën e kurbës Laffer (Reinhart et al,
2012).
Në një tjetër studim më të vonë, Pattillo et al. (2004) testuan sërish efektet jo-
lineare të borxhit në rritjen ekonomike duke marrë në konsideratë një numër më të
madh vendesh në zhvillim (61) për të njëjtën periudhë kohore (1969-1998).
Metodologjia e vlerësimit të modeleve standarte të rritjes ishte ajo OLS, e variablave
instrumentalë dhe ajo GMM. Ata zbuluan se impakti negativ i borxhit të lartë publik
mbi rritjen ekonomike operon nëpërmjet një efekti të fortë negativ në faktorin e
akumulimit të kapitalit fizik dhe atë të rritjes së produktivitetit total të faktorëve të
prodhimit.
Nga ana tjetër, Alfredo Schclarek (2004) zbuloi në studimin e tij se ekzistonte
një impakt negativ linear i borxhit të jashtëm mbi rritjen ekonomike, pasi studioi 59
vende në zhvillim dhe 24 vende industriale, për periudhën 1970-2002. Metodologjia e
përdorur ishte ajo GMM e aplikuar mbi të dhëna panel. Pasi e ndanë borxhin e
jashtëm total në borxh privat dhe publik, konkluduan se vetëm borxhi publik i jashtëm
kishte një efekt negativ statistikisht të rëndësishëm mbi rritjen ekonomike. Autorët
shpjegojnë se efekti i borxhit të jashtëm mbi rritjen ekonomike vjen kryesisht nga
efekti në akumulimin e kapitalit fizik, dhe nuk japin argumenta se përse borxhi privat
i jashtëm nuk rezultoi të kishte efekt statistikisht të rëndësishëm mbi rritjen
ekonomike.
Kumar dhe Woo (2010), në studimin e tyre rreth impaktit të borxhit publik
mbi rritjen ekonomike në afatin e gjatë, u bazuan në një panel prej 38 vendesh të
zhvilluara dhe në zhvillim për një periudhë prej katër dekadash (1970-2010). Në
funksion të qëllimit të tyre ata testuan modelin për: linearitet, dhe diferenca midis
vendeve të zhvilluara dhe atyre në zhvillim. Ata konfirmuan një marrëdhënie jo-
lineare negative mes nivelit fillestar të borxhit publik dhe rritjes ekonomike.
kopje
10
Marrëdhënia jo-lineare negative mes borxhit dhe rritjes ekonomike ishte e dukshme
vetëm për vlera mbi 90 përqind të borxhit publik. Kjo marrëdhënie reflektohej
kryesisht nga ulja e investimeve dhe ulja e rritjes së stokut të kapitalit për punëtor, dhe
këto të fundit ndikonin në uljen e produktivitetit të punës. Mesatarisht, një rritje me 10
pikë përqindje në nivelin e borxhit ndaj PBB-së në vendet industriale do të ndikonte
në një ulje me 0.4 pikë përqindje në investime, të matura si përqindje e PBB. Impakti
për vendet në zhvillim do të ishte akoma më i madh: një rritje prej 10 pikë përqindje
në borxhin publik do të shkaktonte një ulje të rritjes ekonomike prej 0.2 pikë
përqindje në vit. Në vendet e zhvilluara efekti do të ishte më i vogël.
Patrizio Lainà (2011) studioi marrëdhënien dinamike të borxhit publik dhe
rritjes ekonomike në Shtetet e Bashkuara të Amerikës (SHBA) për periudhën 1959-
2010. Metodologjia e përdorur ishte ajo SVAR, testi i shkakësisë Granger, testi i
impulseve të reagimit, VECM etj. Autorja konkludoi në punimin e saj se borxhi
publik kishte një efekt pozitiv mbi rritjen ekonomike në afatin e shkurtër, dhe një
efekt negativ në afatin e gjatë, dhe se është mjaft e vështirë të kemi rritje ekonomike
nëse kemi një reduktim të borxhit total.
Nga ana tjetër, shumë studiues kanë zbuluar një rol pozitiv të borxhit publik
mbi rritjen ekonomike. Abbas dhe Christensen (2007) u përpoqën të studjonin rolin e
borxhit të brendshëm në rritjen ekonomike. Studimi i tyre përfshinte 93 vende me të
ardhura të ulëta, për periudhën 1975-2004. Metodologjia e përdorur ishte ajo e
efekteve fikse, OLS dhe GMM. Rezultatet e studimit sipas tre metodave të përdorura
treguan se borxhi i brendshëm luante një rol të rëndësishëm në mbështetjen e
zhvillimit ekonomik për vendet me të ardhura të ulëta.
Maana et al. (2008) analizuan impaktin ekonomik të borxhit të brendshëm në
ekonominë e Kenias. Autorët përdorën metodën OLS duke përdorur të dhëna vjetore
për periudhën 1996-2007. Rezultatet treguan se rritja e borxhit të brendshëm ka një
efekt pozitiv statistikisht jo të rëndësishëm mbi rritjen ekonomike. Gjithsesi, duhet të
theksojmë numri i vëshgimeve (10) të marrë në analizë nga autorët dhe metoda e
ndjekur prej tyre bëjnë që përfundimet mos të jenë shumë të besueshme. Nga ana
tjetër, Sheikh et al. (2010) studiuan impaktin e borxhit të brendshëm mbi rritjen
ekonomike në Pakistan. Metodologjia e përdorur ishte ajo OLS për periudhën 1972-
2009. Studimi i tyre tregoi se stoku i borxhit të brendshëm ndikon pozitivisht mbi
rritjen ekonomike në Pakistan. Punimi i tyre gjithashtu u fokusua edhe në vlerësimin e
impaktit të shërbimit të borxhit në rritjen ekonomike, dhe rezultoi në një efekt negativ
të tij. Autorët argumentojnë se ky efekt negativ është pasojë e shumë shpenzimeve
joproduktive që pengojnë rritjen ekonomike. Duhet të shtojmë se metodologjia e
përdorur nga autorët është shumë e varfër, duke marrë në konsideratë ekzistencën e
metodave të avancuara të analizimit të serive kohore në kohën e publikimit të punimit.
Ndryshe nga Sheikh et al. (2010), Uzun et al. (2012) përdorën modelin
autoregresiv me vonesa të shpërndara (ARDL) për të studiuar marrëdhënien mes
borxhit dhe rritjes ekonomike për vendet në tranzicion, në periudhën 1991-2009. Ata
arritën në përfundimin se ekziston një marrëdhënie pozitive mes borxhit dhe rritjes
ekonomike në afatin e gjatë, dhe se këto vende ndodheshin në pjesën pozitive të
kurbës Laffer.
Për të përmbledhur, literatura ekzistuese e përmbledhur më lart tregon se në
shumë prej studimeve ekziston një marrëdhënie jo-lineare konkave (në formën e një
U-je të përmbysur). Kjo tregon se borxhi publik mund të ketë një efekt pozitiv apo
negativ në rritjen ekonomike. Për një paraqitje më të përmbledhur të literaturës
kopje
11
empirike, në Figurën 2.2 janë paraqitur studimet kryesore që kanë studiuar
marrëdhënien mes borxhit dhe rritjes ekonomike.
Figura 2.2: Literatura empirike mbi marrëdhënien: borxh shtetëror-rritje ekonomike
Autorët/Viti Objekti i studimit Metodologjia Konkluzionet
Marrëdhënie negative mes borxhit (brendshëm/jashtëm) dhe rritjes ekonomike
Chatherine
Pattillo,
Helene
Poirson,
Lucca Ricci,
(2002)
Impakti jo-linear i
borxhit të jashtëm
mbi rritjen
ekonomike për 93
vende në zhvillim
për periudhën 1969-
‘98
Model
dinamik me
të dhëna
panel për
efektet fikse
Borxhi i jashtëm ka një
impakt negativ në rritjen
ekonomike për vlera të
borxhit mbi 35-40% të PBB-
së
Chatherine
Pattillo,
Helene
Poirson,
Lucca Ricci,
(2004)
Kanalet me të cilat
borxhi publik ndikon
mbi rritjen
ekonomike, për 61
vende në zhvillim
për periudhën 1969-
‘98
Vlerësimi i
modelit
standart të
rritjes me
OLS,
variabla
instrumental
dhe GMM
Impakti negativ i borxhit të
lartë publik mbi rritjen
ekonomike operon nëpërmjet
një efekti të fortë negativ në
faktorin e akumulimit të
kapitalit fizik dhe atë të rritjes
së produktivitetit total të
faktorëve të prodhimit.
Schclarek
(2004)
Rolin e borxhit të
jashtëm mbi rritjen
ekonomike për 59
vende në zhvillim
për periudhën 1970-
2002
GMM për të
dhëna panel
Ekziston një impakt linear
negativ i borxhit të jashtëm
mbi rritjen ekonomike
Kumar dhe
Woo (2010)
Impaktin e borxhit
publik mbi rritjen
ekonomike duke u
bazuan në një panel
prej 38 vendesh të
zhvilluara dhe në
zhvillim për vitet
1970-2010
OLS; testimi
për linearitet,
dhe diferenca
midis
vendeve të
zhvilluara
dhe atyre në
zhvillim
Ekziston një marrëdhënie jo-
lineare negative midis nivelit
fillestar të borxhit publik dhe
rritjes ekonomike
Patrizio
Lainà
(2011)
Marrëdhënia
dinamike mes
borxhit publik dhe
rritjes ekonomike në
SHBA për periudhën
SVAR,
shkakësinë
Granger,
impulset e
reagimit,
Borxhi publik ka efekt pozitiv
mbi rritjen ekonomike në
afatin e shkurtër, dhe efekt
negativ mbi rritjen në afatin e
gjatë
kopje
12
1959-2010 VECM
Marrëdhënie pozitive mes borxhit (brendshëm/jashtëm) dhe rritjes ekonomike
Abbas dhe
Christensen
(2007)
Roli i borxhit të
brendshëm në rritjen
ekonomike. për 93
vende me të ardhura
të ulëta për
periudhën 1975-2004
Efektet fikse,
OLS dhe
GMM
Borxhi i brendshëm luan një
rol të rëndësishëm në
mbështetjen e zhvillimit
ekonomik për vendet në
zhvillim
Maana et al.
(2008)
Impakti ekonomik i
borxhit të brendshëm
në ekonominë e
Kenias, për
periudhën 1996-2007
OLS Rritja e borxhit të brendshëm
ka një efekt pozitiv
statistikisht jo të rëndësishëm
mbi rritjen ekonomike
Sheikh et al.
(2010)
Impakti i borxhit të
brendshëm mbi
rritjen ekonomike në
Pakistan, për vitet
1972-2009
OLS Stoku i borxhit të brendshëm
ndikon pozitivisht mbi rritjen
ekonomike
Uzun et al.
(2012)
Marrëdhënien mes
borxhit dhe rritjes
ekonomike për
vendet në tranzicion,
për periudhën 1991-
2009
ARDL; testin
për
stacionaritet,
testin CADF,
LM
Ekziston një marrëdhënie
pozitive mes borxhit dhe
rritjes ekonomike në afatin e
gjatë
1.5 Përfundime
Borxhi publik është i rëndësishëm pasi mund të ndikojë mbi Politikën Monetare, mbi
procesin politik, nivelin ndërkombëtar të besimit për vendin, mbi flukset dalëse të
kapitalit dhe zëvendësimin e aseteve. Kanalet e transmetimit të efektit të një rritje
(ulje) të borxhit publik mbi rritjen ekonomike në afatin e gjatë janë: kanali i
kursimeve neto, kanali i kostos së shërbimit të borxhit, dhe kanali i nivelit kombëtar të
besimit.
Përgjatë literaturës teorike, përsa i përket kontributit të shkollave kryesore
ekonomike mbi marrëdhënien e borxhit publik dhe rritjes ekonomike, mund të
veçojmë dy grupe kryesore. Nga njëra anë, qëndrojnë Klasikët, Neoklasikët,
pikëpamjen Rikardiane të cilët e konsiderojnë borxhin publik si të dëmshëm për
rritjen ekonomike. Nga ana tjetër, qëndrojnë ekonomistët Modernë, të cilët e shikojnë
borxhin si një nxitës të rritjes ekonomike, por vetëm nëse fondet përdoren për qëllime
produktive. Veçmas këtyre dy grupeve kryesore qëndron pikëpamja Konvencionale, e
cila pohon se, në afatin e shkurtër borxhi publik shfaq një efekt pozitiv mbi rritjen
kopje
13
ekonomike, ndërsa në afatin e gjatë ai shfaq një efekt negativ, që përçohet nëpërmjet
uljes së kapitalit dhe të ardhurave kombëtare.
Literatura empirike tregon se në shumë prej studimeve ekziston një
marrëdhënie jo-lineare konkave (në formën e një U-je të përmbysur). Shumë studime
empirike kanë zbuluar se nivele të larta të borxhit shtetëror kanë një efekt negativ në
rritjen ekonomike në vendet në zhvillim (Pattillo et al., 2002; Pattillo et. al., 2004;
Schclarek, 2004; Kumar dhe Woo, 2010; Patrizio Lainà, 2011). Ndërsa studime të
tjera empirike kanë konkluduar për një rol pozitiv të borxhit publik mbi rritjen
ekonomike (Abbas dhe Christensen, 2007; Maana et al., 2008; Sheikh et al., 2010;
Uzun et al., 2012). Këto rezultate mund të kenë ardhur si pasojë e metodave të
ndryshme empirike të përdorura, konteksteve të ndryshme, periudhave të ndryshme
kohore, apo faktorëve të tjerë të cilët ne nuk i kemi analizuar në punimin tonë. Bazuar
në këtë literaturë dhe në kushtet makroekonomike të Shqipërisë, që do të prezantohen
në kapitullin e tretë, do të bëhet përzgjedhja e modelit empirik që do të vlerësohet në
kapitullin e katërt.
kopje
14
KAPITULLI II
BORXHI DHE RRITJA EKONOMIKE NË SHQIPËRI GJATË 1992-2012
2.1 Hyrje
Në këtë kapitull do të jepet një panoramë e përgjithshme e situatës makroekonomike
të Shqipërisë, duke u ndalur kryesisht te borxhi publik dhe rritja ekonomike, si dhe në
faktorët kryesorë përcaktues të tyre. Pasi pamë nga ana teorike se cilët ishin kanalet e
transmisionit që përçonin efektin e rritjes së borxhit publik tek rritja ekonomike, është
e rëndësishme të shikojmë situatën makroekonomike dhe faktorët që kanë përçuar
efektin e luhatjes së borxhit publik mbi rritjen ekonomike në rastin e Shqipërisë. Kjo
është mjaft e rëndësishme që ne të krijojmë një ide mbi marrëdhënien që ekziston mes
këtyre dy treguesve përpara se të kalojmë në aplikimin e modelit empirik në kapitullin
pasues.
Në seksionin e dytë, do të analizohen faktorët që kanë ndikuar në tendencën e
rritjes ekonomike dhe borxhit publik në Shqipëri, të marrë veçmas njëri-tjetrit. Më
tutje do të studiohet dinamika e këtyre dy treguesve të marrë së bashku, për t’u
përpjekur të gjejmë një marrëdhënie pozitive apo negative mes këtyre dy treguesve në
periudha kohore të ndryshme gjatë intervalit 1992-2012. Së fundi, në seksionin e tretë
do të përshkruhen me hollësi cilësitë e të dhënave për seritë kohore të borxhit publik
dhe rritjes ekonomike si edhe transformimin e nevojshëm të tyre për t’i bërë gati për
integrimin në analizën tonë empirike në kapitullin pasues.
2. 2 Situata makroekonomike në Shqipëri
Shqipëria hyri në vitin 1991 në rrugën e reformave të thella politike dhe
ekonomike, që synonin krijimin e një sistemi demokratik nëpërmjet mbrojtjes së të
drejtave të njeriut dhe rritjes së nivelit të jetesës në një ekonomi tregu. Përgjatë dy
dekadave të fundit ekonomia shqiptare ka pësuar disa ndryshime strukturore të
rëndësishme, të cilat kanë forcuar nxitjet për një rritje ekonomike të qëndrueshme.
Shqipëria ka mbajtur nën kontroll rënien e produktit vendas që kur kriza ekonomike u
shfaq në Europë, mbajti një inflacion të ulët dhe stabël, ruajti një sistem bankar të
qëndrueshëm, dhe të gjitha këto falë stimulit fiskal dhe një Politike Monetare efektive
e të kujdesshme (BSH, 2012). Dy vitet e fundit në Shqipëri, shikojmë se disbalancat
makroekonomike vazhdojnë të ushtrojnë presion për ekonominë në tërësi, duke
vepruar si antistimul për rritjen ekonomike në vend. Sektori financiar është i
ekspozuar ndaj riskut të brendshëm e të jashtëm, dhe reformat e lëna përgjysmë për
përmirësimin e klimës së investimeve në Shqipëri po ndikojnë në kufizimin e rritjes
ekonomike në terma afatmesëm (Soros, 2012).
Shqipëria arriti të ruante një rritje ekonomike pozitive duke mbajtur një
stabilitet financiar në një kohë kur kriza ekonomike globale kishte dhënë efektet e saj
në shumë vende të Bashkimit Europian (BE) apo të Ballkanit, duke iu referuar Fondit
Monetar Ndërkombëtar (FMN), 2011. Sipas Bankës Botërore (BB), (2010) rritja
ekonomike në Shqipëri në dekadën e fundit, me një mesatare vjetore prej 4.8 përqind,
u mbështet nga zhvendosja e fuqisë punëtore nga sektorët me produktivitet të ulët tek
ata me produktivitet më të lartë, politika të shëndosha fiskale dhe monetare, një
luhatje e ulët makroekonomike, dhe nga një rritje e qëndrueshme e investimeve.
kopje
15
Në dekadën e fundit, sipas BB (2010), në Shqipëri u evidentua një
transformim i ekonomisë ku fuqia punëtore u zhvendos nga sektori i bujqësisë dhe
industrisë së vjetëruar me një produktivitet më të ulët drejt sektorit të ndërtimit dhe
atij të shërbimeve. Nga ana tjetër integrimi i Shqipërisë me ekonomitë e vendeve
fqinje erdhi në rritje, me rritjen e fortë të eksporteve, por dhe me thellimin e defiçit
tregtar të financuar nga remitancat, të ardhurat nga privatizimet si dhe nga financime
të huaja koncesionare dhe IHD-të. Megjithëse ritmi i rritjes ekonomike u zbeh disi për
shkak të rënies së flukseve të remitancave, efektet negative të saj u lehtësuan
pjesërisht nga përshpejtimi i shpenzimeve publike në vitet 2008 dhe 2009 (BB, 2010).
Përveç kësaj, Shqipëria po integrohet gjithnjë e më shumë në sistemet globale të
prodhimit, duke u bërë më e varur nga tregtia ndërkombëtare si dhe nga teknologjia e
kapitali ndërkombëtar.
Transformimi ekonomik është mbështetur nga politikat e qëndrueshme
makroekonomike dhe reformat strukturore (BSH, 2011). Sipas raportit vjetor të BSH
për vitin 2011, rritja ekonomike është përforcuar nga kuadri i shëndoshë
makroekonomik së bashku me përmirësimet e dukshme të mjedisit të biznesit, të
energjisë, të sektorit financiar, të administrimit tatimor dhe të menaxhimit të
financave publike. Këto politika, në kombinim me një përshpejtim të investimeve
publike në 2008 dhe 2009, mund të kenë shërbyer disi për zbutjen e ndikimit të krizës
ekonomike globale. Ndërkohë mbetet e paqartë se sa do të zgjasë periudha e rënies së
ritmeve të rritjes ekonomike nga kriza botërore, dhe ka një konsensus të gjerë se
rikthimi në nivelet e rritjes ekonomike të para krizës do të kërkojë përpjekje shtesë
(BB, 2010).
Në Grafikun 3.1 është paraqitur tendenca i rritjes ekonomike në Shqipëri gjatë
viteve 1992-2012. Politikat e zbatuara në Shqipëri gjatë vitit 1993 me qëllim
stabilizimin makroekonomik të vendit, ndihmuan në rritjen e qëndrueshme
ekonomike. Ndërmjet viteve 1993 - 1996, rritja mesatare vjetore arriti në 9.2 përqind,
ndërsa kriza e skemave piramidale gjatë vitit 1997 shkaktoi një rënie ekonomike prej
11 përqind. Megjithatë, ekonomia u ripërtëri shpejt dhe norma e rritjes së PBB-së
reale për vitin 1998 arriti në 8.6 përqind. Kjo rritje ishte edhe më e lartë për vitet në
vazhdim dhe u stabilizua gjatë viteve 2001-2002, me një normë mesatare prej 6.5
përqind. Ndërkohë duke filluar nga viti 2000 e deri në vitin 2008 rritja mesatare
vjetore ka qenë 6 përqind. Pas një niveli prej 7.85 përqind të rritjes vjetore në vitin
2008, rritja ekonomike u ngadalësua duke shënuar vetëm 3.3 përqind në vitin 2009.
kopje
16
Grafiku 3.1: Rritja ekonomike në Shqipëri gjatë 1992-2012
Burimi: World Development Indicators (2003) për PBB-në e periudhës 1990-1995,
Banka e Shqipërisë, FMN për periudhën 1996-2012
Sipas raportit vjetor të vitit 2011 të BSH, rritja ekonomike reale në vitin 2010
ishte 4.1 përqind, e mbështetur kryesisht nga kërkesa e huaj dhe rritja e eksporteve
shqiptare, ndërkohë që kërkesa e brendshme ka patur një ecuri më të ngadaltë. Ndërsa
për vitin 2011, zhvillimet makroekonomike në vend u ndikuan në masë të
konsiderueshme nga ngadalësimi i rritjes ekonomike botërore, nga goditje të kostos,
që shtrenjtuan faturën e importit dhe nga ecuria e ngadaltë e kërkesës së brendshme.
Aktiviteti ekonomik u zgjerua mesatarisht me rreth 2.7 përqind gjatë tre tremujorëve
të parë të vitit 2011, i mbështetur kryesisht nga kërkesa e huaj, duke iu referuar
raportit vjetor të vitit 2011 të BSH. Të dhënat zyrtare të BSH tregojnë se rritja
ekonomike në vitin 2012 mbeti në nivele pozitive, por ajo u ngadalësua në krahasim
me ritmet e shënuara një vit më parë. Sipas të dhënave të Institutit Shqiptar të
Statistikave (INSTAT), PBB u rrit me 1.6 përqind gjatë vitit 2012, i mbështetur nga
rritja e aktivitetit në sektorin e shërbimeve dhe në atë të bujqësisë. Ndonëse në një
masë më të ulët, edhe gjatë vitit 2012, rritja e aktivitetit ekonomik u mbështet
kryesisht nga kërkesa e huaj dhe rritja e eksporteve.
E parë sipas sektorëve kontribues në rritjen ekonomike, duke iu referuar
raportit të Soros (2012), sektori industrial ka shënuar rritjen më të madhe relative në
tremujorin e dytë të vitit 2012 ndaj tremujorit paraardhës. Sipas raportit të fundit të
Economic Intelligence Unit (EIU, 2012), rritja e ritmeve të sektorit industrial
shpjegohet nga fakti, që si rezultat i krizës greke, por edhe situatës jo të mirë
ekonomike të Italisë, eksportuesit shqiptarë kanë patur mundësi të ripozicionohen në
tregje. Ndërsa sektori bujqësor, ndonëse një sektor me sezonalitet të lartë dhe me
peshën më të madhe në prodhimin vendas të mallrave, ka pasur një rritje shumë
modeste. Konkretisht gjatë periudhës 2001-2011, sektori bujqësor ka dhënë një
kontribut mesatar vjetor prej 18.8 përqind të PBB-së, sipas të dhënave të INSTAT
(2013). Pavarësisht epërsisë klimaterike, problemet e pronësisë mbi tokën, niveli i
prapambetur i teknologjisë, kushtet e pafavorshme të daljes në tregje dhe
mosfunksionimi i skemave subvencionuese, vazhdojnë ta lënë të pashfrytëzuar
potencialin ekonomik të sektorit bujqësor (Soros, 2012).
Sektori i ndërtimit që nga viti 2008 e deri në vitet e fundit ka vazhduar të
mbetet i bllokuar edhe në gjashtëmujorin e parë të vitit 2012, duke njohur zhvillim
-16
-12
-8
-4
0
4
8
12
16
19
92
19
93
19
94
19
95
19
96
19
97
19
98
19
99
20
00
20
01
20
02
20
03
20
04
20
05
20
06
20
07
20
08
20
09
20
10
20
11
20
12
%
Rritja ekonomike reale në %
Rritja ekonomike
kopje
17
vetëm në vitet 2003 – 2008. Faktorët kryesorë që ndikuan negativisht mbi këtë sektor
janë rritja e çmimeve, rënia e dërgesave të emigrantëve, dhe ulja e kreditimit në vend.
Sektori i shërbimeve, postë–telekomunikacionit, transportit dhe hoteleri–turizmit kanë
njohur një rritje të lehtë përgjatë tremujorit të dytë 2012, gjithsesi sektori i transportit
ka vazhduar të mbetet në nivele shumë modeste rritje edhe përgjatë kësaj periudhe.
Nga ana tjetër e analizës qëndron Politika Fiskale, e cila ka shfaqur një natyrë
përgjithësisht konsoliduese përgjatë periudhës 1992-2012. Që nga viti 1992, kur u
prezantua për herë të parë në Shqipëri, e në vazhdim, Politika Fiskale ka luajtur një
rol kryesor sidomos në periudhën 1992-‘97, gjatë së cilës ndikoi fuqishëm ekuilibrin e
ekonomisë. Duke shqyrtuar këtë historik relativisht të shkurtër, sipas raportit vjetor të
vitit 1997 të BSH bie në sy se pas një periudhe 3-vjecare 1993-’95, ku angazhimet e
autoriteteve qeveritare për të mbajtur një politikë të shtrënguar përputheshin me
realitetin, vijoi një periudhë tjetër 1996-’97, karakteristikat kryesore të së cilës ishin
ekspansioni i madh i shpenzimeve buxhetore, shkallë e lartë evazioni fiskal, e për
rrjedhim një rritje e madhe e defiçitit buxhetor.
Pas vitit 1997 duket se ka një sjellje më të qëndrueshme të këtyre treguesve,
përgjithësisht me tendencë rënëse, ku ngushtimi i defiçitit buxhetor është arritur
kryesisht për shkak të reduktimit të investimeve publike. Ky fakt është i dukshëm në
Grafikun 3.2. Është zgjedhur defiçiti buxhetor si një tregues i rëndësishëm për të
shpjeguar tendencën e borxhit publik pasi referuar Nenit 7 të Ligjit Nr. 9665, datë
18.12.2006 për “Huamarrjen Shtetërore, Borxhin Shtetëror dhe Garancitë Shtetërore
të Huasë në Republikën e Shqipërisë” Ministri i Financave të Shqipërisë, merr hua:
“për të financuar defiçitin buxhetor të shtetit, për të financuar mungesën e
përkohshme të likuiditetit, për të rifinancuar borxhin shtetëror të nënshkruar më parë,
për të paguar garancitë shtetërore, etj.” (Fletorja Zyrtare e Republikës së Shqipërisë,
2006, fq. 6089).
Nga Grafiku 3.2 shikojmë se ekziston një marrëdhënie shkakësore e
njëanshme mes defiçitit buxhetor dhe borxhit publik në Shqipëri, që lëviz nga defiçiti
drejt borxhit publik. Kjo marrëdhënie është e dukshme përgjatë gjithë periudhës në
studim, pavarësisht normës së ndryshimit të tyre përgjatë kohës. Vetëm pas vitit 2001
kemi një stabilizim në luhatjen e këtyre dy treguesve, dhe kjo falë një Politike Fiskale
konsoliduese. Duhet të sqarojmë se norma e rritjes (uljes) së borxhit publik, siç duket
edhe nga grafiku, është më e madhe se norma e rritjes (uljes) së defiçitit buxhetor,
pasi borxhi publik, përveç financimit të plotë të defiçitit me huamarrjen e brendshme
dhe të jashtme, financon edhe investime apo shpenzime të tjera kapitale.
kopje
18
Grafiku 3.2: Borxhi publik, defiçiti buxhetor, rritja ekonomike dhe investimet bruto
në Shqipëri gjatë 1992-2012
Burimi: Banka e Shqipërisë, Ministria e Financave dhe INSTAT
Sipas shumë autorëve, një ndër arsyet kryesore përse një vend në zhvillim
merr borxh është financimi i investimeve publike, në një kohë kur kapaciteti i të
ardhurave nga taksat është i kufizuar. Në rastin e Shqipërisë, mund të themi se
përgjatë dekadës së fundit është parë një trend rritës i investimeve publike deri në
vitin 2008, ku destinacioni i tyre ka qenë kryesisht në infrastrukturë. Siç e shikojmë
edhe nga Grafiku 3.2 investimet totale bruto nuk kanë patur një rritje të qëndrueshme
gjatë periudhës së marrë në shqyrtim.
Rënia e ritmit të investimeve në periudhën 2001-2002, përfshin projektet për
ndërmarrjet shtetërore të financuara nga huatë e jashtme të garantuara nga qeveria.
Ndërsa rritja e nivelit të investimeve në nivele maksimale gjatë viteve 2008-2009
përkon me investimin në autostradën Durrës-Kukës-Morinë, i cili llogaritet në vlerën
730 milionë Euro (Ministria e Financave, 2012). Nëse do të fokusoheshim në këto dy
vite, nga grafiku do të shohim se ky investim publik është financuar nga borxhi
publik, pasi edhe borxhi publik ka pasur një prirje rritëse gjatë këtyre dy viteve.
Analiza e trendit të borxhit publik përgjatë viteve 1992-2012, mund të ndahet
në katër faza kryesore. Së pari, gjatë periudhës 1992-1995 kemi një prirje të fortë
rënëse të këtij treguesi. Kjo tendencë e borxhit mund të shpjegohet me faktin e rënies
së defiçitit buxhetor, shpenzimeve buxhetore, dhe përmirësimit të llogarisë kapitale.
Sipas raportit vjetor të vitit 1995 të BSH, marrëveshjet e nënshkruara në muajin gusht
të vitit 1995 zvogëluan detyrimet e prapambetura të Shqipërisë me 480 milionë USD
dhe u shoqëruan nga falja e një pjese të tij prej 383 milionë USD, gjë që solli si
rrjedhim rritjen e transfertave kapitale me të njëjtën vlerë. Zvogëlimi i detyrimeve të
prapambetura çoi në rritjen e detyrimeve afatgjata me 180 milionë USD, nga të cilat
vetëm 83 milionë USD erdhën si rezultat i disbursimeve nga kreditë e huaja, (borxhi i
-500
0
500
1000
1500
2000
2500
3000
3500
4000
-20
-10
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
110
120
Në
mili
on
ë E
uro
Deficiti buxhetor (në % të PBB) Borxhi publik (në % të PBB)
Rritja ekonomike reale Investimet Bruto (në mln ϵ)
%
kopje
19
ri). Pjesa tjetër ishte rrjedhojë e procedurave për rregjistrimin e shuarjes së detyrimeve
të prapambetura dhe riorganizimin e borxhit të jashtëm. Këto disbursime u realizuan
nëpërmjet 42 linjave të kreditit afatgjatë që në fund të vitit 1995 e çuan borxhin e
lëvruar pezull në shifrën 246.4 milionë USD që përfaqson 10 përqind të PBB-së. E
gjithë kjo situatë solli një rënie drastike të borxhit të jashtëm me ritme më të shpejta
sesa borxhi i brendshëm. Përsa i përket marrëdhënies mes borxhit publik dhe rritjes
ekonomike, në këtë periudhë shikojmë një marrëdhënie negative mes ketyre dy
treguesve.
Së dyti, gjatë periudhës 1995-1996 kemi një rritje të nivelit të borxhit publik
me rreth 24 përqind të PBB-së, që i atribuohet rritjes së defiçitit buxhetor dhe
faktorëve të tjerë. Gjatë vitit 1996, u regjistrua një defiçit buxhetor në masën 11.2
përqind ndaj PBB-së nga 8.5 përqind që ishte në vitin e mëparshëm. Mbulimi i
defiçitit buxhetor me bono thesari arriti një shifër prej 83 përqind të totalit të defiçitit
të financuar me burime të brendshme. Së treti, gjatë periudhës 1996-2002 kemi një
sjellje të paqëndrueshme të borxhit publik, që ka ardhur si pasojë e
paqëndrueshmërisë së defiçitit buxhetor, rritjes së borxhit të brendshëm, dhe
paqëndrueshmërisë së borxhit të jashtëm (BSH, 2002). Së katërti, gjatë dekadës së
fundit (2002-2012) kemi një sjellje më të qëndrueshme të borxhit publik, me një trend
kryesisht rënës deri në vitin 2007, dhe rritës deri në vitin 2012. Borxhi publik ndaj
PBB – së ishte në nivelin prej 58.9 përqind në vitin 2011, duke pësuar kështu një rritje
nga niveli 57.8 përqind në vitin e mëparshëm, ndërsa për 2012 vlera ishte mbi 60
përqind të PBB-së.
Nëse do të përmblidhnim shkurt karakteristikat e borxhit të vitit 2012, sipas të
dhënave të Ministrisë së Financave të Shqipërisë (MoF), mund të themi se rreth 57
përqind e borxhit të përgjithshëm të Shqipërisë është i brendshëm, nga i cili 85
përqind mbahet nga sektori bankar. Pjesa më e madhe e borxhit të brendshëm të
Shqipërisë është afatshkurtër, në monedhë vendase dhe kryesisht i mbajtur nga bankat
e nivelit të dytë. Për vitin 2012 rreth 82.9 përqind e stokut të borxhit të jashtëm
vlerësohet të jetë borxh afatgjatë kryesisht në formën e huave. Ndërsa, borxhi
afatshkurtër për periudhën e konsideruar vlerësohet në rreth 16.1 përqind. Në ndarjen
sipas sektorëve institucionalë, në fund të tremujorit të dytë të vitit 2012, sektori i
qeverisë qëndrore përfaqësonte rreth 45.9 përqind të stokut total të borxhit. Ndërsa,
pjesa tjetër ishte shpërndarë midis sektorëve të tjerë (19.4 përqind), bankave (16.7
përqind), IHD – huave ndërkompani (16 përqind) dhe autoritetit monetar (2.0
përqind).
Përsa i përket strukturës së borxhit publik mund të themi se përgjatë 1992-
2012 ka dominuar borxhi i brendshëm kundrejt borxhit të jashtëm, dhe se norma e
rritjes së borxhit të brendshëm ka qenë më e qëndrueshme në krahasim me atë të
borxhit të huaj (MoF, 2012). Ky i fundit është rritur me ritme më të shpejta pas vitit
2007, dhe kjo nga njëra anë përbën një shqetësim për stabilitetin financiar në vend,
sepse një kompozim i tillë i borxhit shtetëror mbart një ekspozim më të lartë ndaj
ndryshimeve në tregjet botërore financiare dhe kursit të këmbimit. Nga ana tjetër,
përballimi i nevojave të huamarrjes së qeverisë nëpërmjet burimeve të huaja shihet si
pozitive, pasi krijon hapësira më të mëdha huamarrjeje për sektorin privat në tregun e
brendshëm.
Me rritjen e borxhit publik në vitin 2012 mbi nivelin optimal prej 60 përqind, i
cilësuar nga Kriteret e Mastrichtit të BE, kreditorët potencialë mund të riperceptojnë
riskun, që paraqet vendi dhe bonot e tij, në kuadër të huamarrjes. Bankat kreditore në
kopje
20
këtë rast mund të rishikojnë portofolin e tyre të aseteve duke e rialokuar atë, siç duket
nga fundi i vitit 2012, ku bankat janë larguar nga asetet shtetërore, duke nisur me
modelimet e brendshme të tyre të riskut. Gjithashtu, nga evidencat e shumë vendeve,
duket se një borxh më i lartë publik shoqërohet edhe me provigjionim dhe kapitalizim
më të ulët (Soros, 2010).
Në përfundim, nisur nga analiza e mësipërme mund të themi se prirja rënëse e
rritjes ekonomike përkon me periudhën kur borxhi publik është në rritje, dhe e
anasjellta. Kjo analizë na shërben si indikacion për pritjen tonë, që borxhi publik ka
një efekt negativ mbi rritjen ekonomike në afatin e gjatë. Gjithashtu ky indikacion na
shërben si pikënisje për analizën përshkruese të të dhënave në seksionin pasues.
2.3 Përshkrimi i të dhënave
Ky seksion ka për qëllim përshkrimin e detajuar të të dhënave, që do të përdoren në
modelin empirik, në kapitullin pasues. Në këtë seksion do të analizohen veçoritë
univariante të dy serive kohore: rritja ekonomike reale, dhe borxhi publik i shprehur
në përqindje të PBB-së. Përkufizimet përkatëse të borxhit publik dhe rritjes
ekonomike janë dhënë në seksionin e dytë të kapitullit të dytë.
Në fokusin e këtij punimi është ekonomia reale pasi, sipas Fisher (1993),
borxhi dhe deflacioni janë shkaqet kryesore të luhatjeve në pothuajse të gjithë
treguesit e tjerë ekonomikë. Duke marrë dy prej serive tona në terma realë, i kemi
përshtatur ato sipas nivelit të përgjithshëm të çmimeve, i cili mund të veprojë si një
faktor i pavarur. Sipas Reihnart dhe Sbrancia (2011), një inflacion më i lartë dhe
masat për një “presion financiar”- si rregullimet për lëvizjen e kapitalit dhe për
normat e interesit- janë kanale që ndihmojnë në uljen e borxhit publik. Pikërisht, duke
parë rëndësinë që ka inflacioni mbi borxhin publik por edhe mbi PBB, seritë janë
marrë në terma reale.
Të dhënat janë vjetore, dhe përfshijnë periudhën 1992-2012. Periudha kohore
e përzgjedhur, përkon me të dhënat e disponueshme nga institucionet zyrtare të cilat i
zotërojnë këto të dhëna. Burimet e të dhënave janë BSH, MoF dhe INSTAT. Duhet të
theksojmë, se në shumë raste janë parë mospërputhje të dhënash midis këtyre tre
institucioneve për të njëjtat variabla. Këtu mund t’u referohemi raporteve të viteve të
ndryshme të të njëjtit institucion, por që përmbanin shifra të ndryshme për një tregues
të caktuar në një vit të caktuar. Gjithashtu për tregues të matur në të njëjtin vit, kemi
mospërputhje shifrash mes këtyre tre institucioneve. Kjo përbën një kufizim për
modelin që do të vlerësohet më poshtë, pasi rezultatet mund të mos përputhen me
pritshmëritë tona.
Përsa i përket mënyrës sesi është vepruar me transforminmin e variablave
mund të themi se ka qenë e nevojshme që t’i kthejmë të dhënat nga nominale në reale,
pasi nuk ishin të gatshme në institucionet përkatëse. Për transformimin e PBB
nominale në reale është përdorur Indeksi i Çmimeve të Konsumit (IÇK), i
disponueshëm në INSTAT, me vitin 1993 si vit bazë. Ndërsa, të dhënat për PBB
nominale me çmime korrente janë marrë të gatshme nga Banka e Shqipërisë, të cilat
janë llogaritur sipas metodës së prodhimit. Për vlerësimin me çmime konstante,
çmimet korrente janë deflatuar me indeksin e çmimit të vitit të mëparshëm.
Metodologjia për përpilimin e llogarive kombëtare është bazuar në Sistemin Europian
të Llogarive (ESA, 1995) dhe në "Sistemin e Llogarive Kombëtare 1993" (SNA,
1993). Gjithashtu kemi transformuar borxhin publik nominal si përqindje të PBB-së
reale, dhe më pas është përshtatur me inflacionin. Pra, gjithsej variablat që janë marrë
kopje
21
në analizë janë: borxhi publik real, PBB reale, rritja ekonomike real dhe borxhi publik
real i shprehur në përqindje të PBB-së. Një përmbledhje e statistikave përshkruese të
variablave është paraqitur më poshtë në Tabelën 3.1.
Tabela 3.1:Statistika përshkruese e të dhënave
Mesatar
ja
Median
a
Maksimu
mi
Minimu
mi
Dev.
Standar
t
Nr.
Vëzhgimev
e
pbb_real 277,926 262,904 433,014 103,200 100,636 21
pdebt_real 171,403 168,405 266,333 65,837 51,115 21
real_egrowth 5.3 5.8 13.5 -10.8 5.7 21
pdebt_real_pe
rcent 65.4 59.5 121.5 34.4 19.5 21
Burimi: Llogaritje e autorit
Nga tabela e mësipërme shohim se secila nga katër seritë tona ka 21 vëzhgime
gjithsej. Intervali në të cilin është luhatur PBB real (pbb_real) është, nga vlera
minimale prej 103,200 milionë lekë, deri në vlerën maksimale prej 433,014 milionë
lekë. Borxhi publik real (pdebt_real), është luhatur nga një vlerë minimale prej 65,837
milionë lekë në 266,333 milionë lekë. Nga ana tjetër, rritja ekonomike reale
(real_egrowth), është luhatur nga -10.8 përqind në 13.5 përqind, me një rritje mesatare
vjetore rreth 5.3 përqind përgjatë periudhës 1992-2012. Ndërsa borxhi publik i
shprehur si përqindje e PBB(pdebt_percent), është luhatur nga 34.4 përqind në 121.5
përqind të PBB-së, dhe mesatarja vjetore e tij është 65,38 përqind të PBB-së. Devijimi
standart i PBB-së reale është pothuajse sa dyfishi i devijimit standart të boxhit publik
real. Ndërsa devijimi standart i borxhit publik i shprehur në përqindje të PBB-së,
është rreth tre herë më i madh sesa devijimi standart i rritjes ekonomike. Për të parë
sjelljen dinamike të serive tona, i kemi grupuar ata në grupe dyshe, dhe i kemi
paraqitur në Grafikun 3.3 të ndara në tre panele.
Grafiku 3.3: Analiza grafike e serive kohore
Paneli A) Paneli B)
50,000
100,000
150,000
200,000
250,000
300,000
350,000
400,000
450,000
1995 2000 2005 2010
PBB_REAL PDEBT_REAL
-20
0
20
40
60
80
100
120
140
1995 2000 2005 2010
REAL_EGROWTH PDEBT_PERCENT
kopje
22
Nga panelin A, që përpiqet të tregojë marrëdhënien mes borxhit publik real dhe PBB-
së reale, mund të shohim se efekti i ndryshimit të borxhit publik është reflektuar në
rritjen ekonomike me disa vite vonesë. Në panelin B, ku kemi paraqitjen grafike të
sjelljes dinamike të rritjes ekonomike reale dhe borxhit publik të shprehur në
përqindje të PBB-së, shohim se mund të ekzistojë një marrëdhënie negative mes
këtyre dy treguesve, por që vepron me disa vite vonesë. Githashtu, duket qartë se
kemi një thyerje strukturore të sy serive tona në vitin 1997, që ka ardhur si pasojë e
situatës se krijuar ekonomike të atij viti. Ky është një konkluzion paraprak, pasi
marrëdhënia e tyre do të analizohet më me detaje në kapitullin e pestë.
Nga pamja grafike e katër serive tonw, ne presim që ato të mos jenë
stacionare, pasi duket qartë se kemi një trend rritës të serive përgjatë gjithë kohës. Kjo
e fundit, do të thotë se mesatarja dhe varianca e serive përkatëse varen nga koha, pra
janë seri jostacionare. Ky është një përfundim paraprak, pasi për një konkluzion
përfundimtar na duhet të aplikojmë testin e stacionaritetit të serive, i cili do të
aplikohet në kapitullin e katërt. Gjithashtu, një mënyrë shumë e zakonshme e
vlerësimit të marrëdhënies së dy treguesve është ajo e vendosjes së tyre në një grafik
përballë njëri-tjetrit. Grafiku 5.1 na tregon sesi duket marrëdhënia e borxhit publik
dhe rritjes ekonomike në Shqipëri gjatë 1992-2012.
Grafiku 3.4: Paraqitja grafike e marrëdhënies mes borxhit publik dhe rritjes
ekonomike
Paneli A) Paneli B)
Në panelin A, shohim se vetëm mbi vlerën prej 300 miliardë lekë të PBB-së
dhe 160 miliardë lekë të borxhit publik real, mund të flasim për një marrëdhënie
pozitive pothuajse lineare mes këtyre dy treguesve. Ndërsa në panelin B, aty ku kemi
të bëjmë me dy treguesit të matur në terma reale të shprehur në përqindje, shohim se
ekziston një marrëdhënie negative por që shfaqet në nivelin 60 përqind të borxhit
publik. Kjo në fakt ka kuptim, përderisa ekonomia reale nuk mund të rritet në mënyrë
arbitrare shpejt, pasi një borxh më i lartë do të stimulonte rritjen e inflacionit në vend
të rritjes së ekonomisë reale.
2.4 Përfundime
Në këtë kapitull u analizuan faktorët kryesorë që kanë ndikuar mbi sjelljen e
rritjes ekonomike dhe borxhit publik në Shqipëri për periudhën 1992-2012. Nga
analiza e mësipërme u pa se, nga njëra anë qëndronin faktorët kryesorë që kanë
kontribuar pozitivisht në rritjen ekonomike në Shqipëri gjatë dy dekadave, ku mund të
përmendim: zhvendosjen e fuqisë punëtore nga sektorët me produktivitet të ulët tek
ata me produktivitet të lartë, politikat e kujdesshme fiskale dhe monetare,
qëndrueshmërinë e situatës makroekonomike, dhe rritjen e qëndrueshme të
40,000
80,000
120,000
160,000
200,000
240,000
280,000
100,000 300,000 500,000
PBB_REAL
PD
EB
T_
RE
AL
20
40
60
80
100
120
140
-20 -10 0 10 20
REAL_EGROWTH
PD
EB
T_P
ER
CE
NT
kopje
23
investimeve. Nga ana tjetër, rënia e ritmeve të rritjes ekonomike gjatë tre viteve të
fundit i është atribuar disbalancava makroekonomike, ekspozimit të sektorit financiar
ndaj riskut të brendshëm e të jashtëm, bllokimit të sektorit të ndërtimit, dhe reformave
të lëna përgjysmë për përmirësimin e klimës së investimeve në Shqipëri.
Ndër faktorët kryesorë që kanë ndikuan në rritjen e borxhit publik janë rritja e
defiçitit dhe rritja e investimeve publike. Përsa i përket karakteristikave të borxhit
publik të vitit 2012, mund të themi se ai përbëhet kryesisht nga borxhi i brendshëm,
në monedhë vendase dhe i mbajtur kryesisht nga sektori bankar. Stoku i borxhit të
jashtëm për vitin 2012 vlerësohet të jetë borxh afatgjatë dhe kryesisht në formën e
huave. Borxhi i jashtëm është rritur me ritme më të shpejta sesa ai i brendshëm që pas
vitit 2007, dhe kjo përbën një shqetësim për stabilitetin financiar në vend, sepse një
kompozim i tillë i borxhit shtetëror mbart një ekspozim më të lartë ndaj ndryshimeve
në tregjet botërore financiare dhe kursit të këmbimit.
Duke parë sjelljen dinamike të borxhit publik dhe rritjes ekonomike, në
seksionin e tretë, vumë re se prirja rënëse e rritjes ekonomike përkonte me periudhën
kur borxhi publik ishte në rritje, dhe e anasjellta. Por duhet të themi se efekti i një
ndryshimi në borxhin publik shfaqej pas disa vonesave në kohë. Në këtë pikë, nuk
mund të nxjerrim konkluzione nëse ekziston një ekuilibër afatgjatë mes këtyre dy
treguesve, pasi për ta vërtetuar këtë hipotezë na nevojitet analiza empirike që do të
zhvillohet në kapitullin në vijim.
Në analizimin e të dhënave të serive tona kohore në seksionin e tretë, pamë se
nga katër seritë tona me nga 21 vëzhgime secila, PBB ka pasur luhatje më të madhe
në krahasim me borxhin publik. Nga paraqitja në një grafik e të dhënave dinamike të
rritjes ekonomike dhe borxhit publik real në përqindje të PBB-së, pamë se mund të
ekzistojë një marrëdhënie negative, por që shfaqej në nivelin 60 përqind të borxhit
publik. Ky është një indikacion mjaft i rëndësishëm për analizën empirike që do të
zhvillohet në kapitullin e katërt.
kopje
24
KAPITULLI III
METODOLOGJIA DHE REZULTATET
3.1 Hyrje
Në këtë kapitull do të paraqitet metodologjia e përdorur për analizën empirke dhe
aplikimi i saj. Kjo është shumë e nevojshme pasi shërben për t’i kthyer përgjigje
pyetjeve të ngritura në fillim të punimit, të cilat i referohen marrëdhënies së borxhit
publik dhe rritjes ekonomike. Në seksionin e dytë është aplikuar testi i rrënjëve
unitare për serinë e borxhit publik dhe rritjes ekonomike, duke marrë parasysh edhe
thyerjen strukturore që ka ndodhur në vitin 1997. Në seksionin e tretë, është vlerësuar
nga ana sasiore efekti i borxhit publik mbi rritjen ekonomike, duke përdorur metodën
OLS. Ky seksion ka si qëllim t’i kthejë përgjigje pyetjes: A ka ndikim borxhi
shtetëror mbi rritjen ekonomike në Shqipëri? Në seksionin e katërt, është aplikuar
testi i shkakësisë Granger, i cili synon evidentimin e drejtimit të shkakësisë Granger
midis dy variablave. Në seksionin e pestë janë paraqitur kufizimet e modelit empirik
të përdorur. Së fundmi, në seksionin e gjashtë janë paraqitur në mënyrë më të
përmbledhur përfundimet e kapitullit.
3.2 Testi i rrënjëve unitare
Në një kohë që analizat standarte të regresioneve kërkojnë që të dhënat e
serive të jenë stacionare, është e dukshme rëndësia e testimit të këtij kriteri fillimisht,
për të përcaktuar nëse seritë e përdorura në model janë stacionare në formën nivel, me
diferenca, apo me tendencë. Një seri quhet stacionare nëse mesatarja dhe varianca e
saj nuk varen nga koha. Forma e përgjithshme e ekuacionit që përdoret në testin e
rrënjëve unitare, sipas Gujarati dhe Porter (2009) është:
(4.1) yt = + ut për ρ
ku ut është termi i gabimit, ose zhurma e bardhë. Për |ρ|<1, mund të themi se seria yt
është seri stacionare. Hipotezat e ndërtuara për këtë test janë:
H0: δ=0 (ka një rrënjë unitare, seria kohore nuk është stacionare në formën
nivel)
H1: δ<0 (nuk ka një rrënjë unitare, seria kohore është stacionare në fomën
nivel)
Rregulli i vendimit të hedhjes poshtë të H0 është: nëse tvlerësuar < tkritike => H0
bie poshtë. Nëse seria na rezulton jostacionare në formën nivel, ose e thënë ndryshe
integrale e rendit të parë I(1), atëherë ne duhet ta diferencojmë një herë serinë për ta
kthyer në stacionare, ose I(0).
Një problem, që shfaqet në testet e zakonshme të rrënjëve unitare, si testi
Augmented Dickey Fuller (ADF), testi Dickey Fuller që përdor metodën e
Përgjithësuar të Katrorëve më të Vegjël (DF-GLS), testi Phillips–Perron (PP), është
mosmarrja në konsideratë e thyerjeve strukturore në të dhënat. Duke iu referuar,
thyerjes strukturore që kemi në seritë tona në vitin 1997, kjo analizë merr më shumë
rëndësi. Perron, duke e konsideruar kohën e thyerjes strukturore si një fenomen
ekzogjen, tregoi se fuqia për të hedhur poshtë hipotezën zero bie kur injorohet thyerja
strukturore e serisë (MPRA, 2006). Zivot dhe Andrews propozuan një variant të testit
kopje
25
origjinal të autorit Perron, në të cilin ata supozuan se koha ekzakte e pikës së thyerjes
ishte e panjohur. Ata përdorën një variabël në formë algoritmi si një variabël proksi
(përafrues) për të përcaktuar pikën e thyerjes.
Zivot dhe Andrews, duke iu referuar formës së thyerjes strukturore të
karakterizuar nga Perron, proceduan me tre modelet që testonin rrënjët unitare të një
serie: Modeli A, i cili lejon vetëm një thyerje strukturore në një seri në formën nivel;
Modeli B, i cili lejon vetëm një thyerje në trendin e funksionit; Modeli C, i cili
kombinon dy modelet A dhe B. Për të testuar këto tre modele, Zivot dhe Andrews
përdorën ekuacionet e mëposhtme:
t = c + αyt-1 + βt + γDUt + j yt-j + t (Modeli A)
(4.2)
t = c + αyt-1 + βt + θDUt + j yt-j + t (Modeli B)
(4.3)
t = c + αyt-1 + βt + θDUt + γDUt + j yt-j + t (Modeli C)
(4.4)
Ku DUt është një tregues për variablin dummy për një ndryshim që ndodh në
çdo thyerje të mundshme (TB) në trendin e funksionit ndërsa DTt përkon me
ndryshimin në tendencën e variablit. Ndryshe mund të shprehen:
DUt =
DTt =
Hipoteza zero në tre modelet e mësipërme është α=0, që do të thotë se seria
{yt} ka një rrënjë unitare me një prirje, që përjashton çdo thyerje strukturore, ndërsa
hipoteza alternative është se α<0, që do të thotë se seria është stacionare me trend dhe
me një thyerje strukturore.
Më poshtë është aplikuar testi i rrënjëve unitare për serinë e rritjes ekonomike
(real_growth), dhe borxhit publik në përqindje të PBB (pdebt_real_percent). Duhet të
theksojmë faktin, se janë përzgjedhur këto dy seri pasi është më interesante dhe më e
thjeshtë për lexuesin që të shikojë sesi ndikon ndryshimi në një pikë përqindje e
borxhit publik mbi rritjen ekonomike, sesa të shikojë ndryshimin në milionë lekë.
Rezultatet e testit Zivot Andrews janë paraqitur në Tabelën 4.1.
Tabela 4.1: Testi Zivot dhe Andrews për rrënjët unitare të serive në formën nivel
real_growth pdebt_real_percent 1% 5% 10%
Modeli A -4.891** -8.971*** -5.43 -4.80 -4.58
Modeli B -4.654** -8.971*** -4.93 -4.42 -4.11
Modeli C -5.382** -8.971*** -5.57 -5.08 -4.82
Burimi: Llogaritje e autorit
Shënim: Stacionare në: * niveli 10%, ** niveli 5%, *** niveli 1%. Për të hedhur
poshtë H0: seria është I(1), duhet që |tvlers| > |tkritike|
kopje
26
Nga rezultatet e shfaqura në Tabelën 4.1 shohim se seria e rritjes ekonomike
reale (real_egrowth) ka rezultuar të jetë I(0) për të tre modelet, konkretisht në nivelin
5 përqind të rëndësisë. Ndërsa borxhi publik real i shprehur në përqindje të PBB nuk
ka rezultuar të ketë një rrënjë unitare në të tre modelet, pra është një seri I(0) në
nivelin 1 përqind të rëndësisë. Ne zgjedhim Modelin B, si modelin me të mirë duke iu
referuar faktit që seritë tona kanë shfaqur tendencë gjatë periudhës së marrë në
vëzhgim. Duke iu referuar këtyre rezultateve, ne nuk mund të vazhdojmë me një
analizë Kointegrimi, e cila do të përcaktonte nëse ekziston një ekuilibër për këto dy
tregues në afatin e gjatë. Kjo sepse që dy variabla të jenë të kointegruar, ato duhet të
jenë të integruara të rendit të parë (jo stacionare) dhe kombinimi linear i tyre duhet të
jetë stacionar i rendit zero I(0). Për të dhëna më të detajuara të rezultateve të testit
Zivot Andrews, referojuni Tabelave 1 - 6 në Aneks.
3.3 Analiza e regresionit me një thyerje strukturore
Në teorinë dhe në praktikën ekonomike ndodh shumë shpesh që të kërkohet të
analizohet lidhja mes dy variablave Y dhe X, ku Y është variabli i varur, dhe X është
variabli i pavarur. Ky është rasti më i thjeshtë i analizës ekonometrike. Paraqitja e
ekuacionit të regresit të thjeshtë me dy variabla ka formën:
(4.5) yt = α + β*xt + et
Meqenëse, ne jemi të vetëdijshëm për prezencën e një thyerje strukturore në
seritë tona atëherë, ekuacioni i regresit që merr parasysh këtë thyerje strukturore do të
marrë formën:
(4.6) yt = α + β*xt + δdummyt + γdummytxt + et
ku dummyt është variabël dummy që merr vlerën 1 për vitet 1998-2012, dhe
vlerën 0 për vitet 1992-1997. Meqenëse kemi zgjedhur metodën OLS për të vlerësuar
ekuacionin e mësipërm, përpara se të nxjerrim përfundime nga vlerësimi i ekuacionit
(4.6), duhet të shikojmë nëse përmbushen supozimet e kësaj metode. Për të parë nëse
supozimi se mbetjet kanë shpërndarje nomale përmbushet nga modeli ynë, fillimisht
kemi vlerësuar ekuacionin (4.6’), i cili ka formën:
real_egrowtht = α + β*pdebt_real_percentt + δ*dummyt +
γ*dummyt*pdebt_real_percentt + et (4.6’)
Pasi është vlerësuar ekuacioni i mësipërm, janë ruajtur mbetjet e tij dhe është
aplikuar testi Shapiro-Wilk, i cili teston nëse mbetjet kanë shpërndarje normale.
Rezultatet e këtij testi janë paraqitur në Tabelën 7 në Aneks. Nga rezultatet e testit,
mund të themi se mbetjet e modelit tonë kanë shpërndarje normale. Hapi tjetër, është
të testojmë nëse midis termave të mbetjeve kemi probleme me autokorrelacionin. Një
statistikë mjaft e zakonshme që përdoret për të parë nëse modeli ka apo jo probleme
me autokorrelacionin është Durbin Watson (DW). Teorikisht për vlera të DW rreth
vlerës 2, mund të themi se modeli nuk ka probleme me autokorrelacionin. Për ta
përftuar vlerën e DW për modelin tonë, mjafton të vlerësojmë ekuacionin (4.6’) në
paketën statistiokore STATA. Pasi ne e kemi bërë një gjë të tillë, na ka rezultuar se
modeli ynë nuk vuante nga problemi i autokorrelacionit. Për rezultatet e këtij testi,
referojuni Tabelës 8 në Aneks.
Gjithashtu kemi studjuar nëse modeli ynë vuan nga heteroskedasticiteti, apo e
thënë ndryshe nga pabarazia e variancave të mbetjeve. Është përdorur testi Breuch-
Pagan, në paketën statistikore STATA, dhe rezultatet e këtij testi janë paraqitur në
kopje
27
Tabelën 9 në Aneks. Nga rezultatet e testit, ne mund të konkludojmë se modeli ynë
nuk vuan nga problemi i heteroskedasticitetit. Nën këto kushte në mund të vlerësojmë
edhe një herë ekuacionin (4.6’), rezultatet e të cilit janë paraqitur në Tabelën 4.2.
Tabela 4.2: Analiza e OLS
N=21
F(2,18)=10.04
R2=0.5274
Variabli i varur është real_egrowth
Variablat e pavarur Koefic. Gabimi
Standart
Statistika
-t
P > |t|
pdebt_real_percent -0.0929 0.0470 -1.98 0.064
dummy 17.3024 4.2094 4.11 0.001
dummy*pdebt_real_percent - - - -
Konstatja -5.0936 5.0172 -1.02 0.323
Burimi: Llogaritje e autorit
Nga vlerësimi i ekuacionit (4.6’), shohim se në modelin tonë për 21 vëzhgime
gjithsej, kemi përftuar një R2 (0.5274) relativisht të mirë, që do të thotë se 52,74
përqind e variacionit të rritjes ekonomike shpjegohet nga borxhi publik. Nëse do t’i
referoheshim vlerës së F-kritike (10.04), që tregon rëndësinë statistikore globale të
modelit tonë, mund të themi se kemi një vlerë të lartë të tij, pra modeli ynë është
relativisht i mirë. Për të parë impaktin e borxhit publik mbi rritjen ekonomike do t’i
referohemi në Tabelën 4.2 koefiçientit (-0.0929382), i cili tregon për një impakt
negativ, statistikisht të rëndësishëm në nivelin 10 përqind të rëndësisë, të borxhit
publik mbi rritjen ekonomike, për të gjithë variablat e tjerë konstante. Ky rezultat
mbështet studimet e (Pattillo et al., 2002; Pattillo et. al., 2004; Schclarek, 2004;
Kumar dhe Woo, 2010; Patrizio Lainà, 2011), dhe teorinë sipas ekonomistëve
Klasikë, Neoklasikë, dhe pikëpamjes Rikardiane. Një rritje me një pikë përqindje në
nivelin e borxhit publik do të ndikonte në një ulje me rreth 9.29 pikë përqindje të
rritjes ekonomike të pritur, për të gjitha variablat e tjerë konstante. Pra, në rastin e
Shqipërisë me një rritje ekonomike prej 1.3 përqind në vitin 2012, një rritje me 1 pikë
përqindje të borxhit publik gjatë vitit 2012, do të çonte një rritje ekonomike 1.18
përqind. Për rezultate më të detajuara të këtij testi, referojuni Tabelës 10 në Aneks.
Me këtë rezultat, ne jemi në gjendje t’i kthejmë përgjigje pyetjes së parë dhe të
dytë të ngritur në fillim të punimit, e cila i referohej faktit nëse borxhi publik kishte
efekt statistikisht të rëndësishëm mbi rritjen ekonomike, dhe sa ishte efekti i tij. Ky
është një konkluzion mjaft i rëndësishëm, përsa i përket matjes sasiore së efektit të një
rritje të borxhit publik mbi rritjen ekonomike. Politikëbërësit duhet të bëjnë një
analizë mjaft të mirë kosto – përfitime nëse duhet të vazhdojnë të rrisin nivelin e
borxhit publik në Shqipëri, pasi efekti i një rritje të mëtejshme e tij, ka pasoja të
konsiderueshme në rritjen ekonomike.
kopje
28
3.4 Testi i shkakësisë Granger
Nga analizimi i të dhënave, në seksionin e katërt të kapitullit të tretë ne arritëm
të shikonim që kishim një korrelacion negativ mes borxhit publik dhe rritjes
ekonomike, por duhet të theksojmë se korrelacioni mes dy variablave nuk do të thotë
domosdoshmërisht se kemi të bëjmë me një lidhje shkakësore mes tyre. Për të testuar
nëse një tregues ekonomik shakton një tjetër, na vjen në ndihmë testi standart i
shkakësisë Granger (Granger, 1988), i cili përpiqet të përcaktojë se si vlerat e shkuara
të një variabli ndihmojnë në parashikimin e ndryshimeve të një variabli tjetër. Thuhet
se, variabli Y është pasojë Granger e variablit X, nëse variabli X ndihmon në
parashikimin e vlerës së variablit Y. Hipoteza zero që testohet në këtë test është se
variabli X nuk Granger shkakton variablin Y dhe variabli Y nuk Granger shkakton
variablin X.
Është e rëndësishme të theksojmë se shprehja “Granger shkakton” nuk do të
thotë se treguesi që shkaktohet është efekt apo rezultat i treguesit që shkakton. Kjo
pasi shkakësia Granger mat precedentët dhe përbërjen e informacionit dinamik të një
serie kohore dhe nuk do të thotë shkakësi në kuptimin e plotë të fjalës. Për të aplikuar
këtë test, nevojitet që ne të vendosim një numër të caktuar vonesash kohore. Këto të
fundit janë zgjedhur nga ne sipas procedurës së Kritereve të Përzgjedhjes së Vonesës
Kohore Optimale (OLSC), duke iu referuar Kriterit Akaik të Informacionit (AIC) dhe
Kriterit Schwarz të Informacionit (SC).
Tabela 4.3: Testi i kritereve të përzgjedhjes së vonesave kohore
Vonesat
kohore LogL LR FPE AIC SC HQ
0 -11.513 NA 0.0207 1.8018 1.8962 1.8007
1 -8.5189 4.7912 0.0240 1.9358 2.2190 1.9328
2 -0.8266 10.256 0.0153 1.4435 1.9155 1.4385
3 1.8934 2.9015 0.0201 1.6142 2.2750 1.6071
4 11.390 7.5973 0.0120 0.8813 1.7309 0.8722
5 19.856 4.5152 0.0102 0.2858 1.3243 0.2747
Burimi: Llogaritje e autorit
Rregulli kërkon që të zgjidhet ajo vonesë kohore e cila ka vlerat minimale të
këtyre dy kritereve. Referuar Tabelës 4.3, në të cilën janë paraqitur rezultatet e testit
të përzgjedhjes së vonesës kohore optimale, ne zgjedhim vonesën kohore 5.
Metoda e shkakësisë Granger mund të paraqitet në formën e ekuacioneve të
mëposhtme. Nëse shkakësia shkon nga borxhi publik tek rritja ekonomike, kemi:
(4.7) real_egrowthit = ηi + σα11real_egrowthi, t-1 + σβ11pdebt_real_percenti, t-1 + ε1t
Nëse shkakësia Granger shkon rritja ekonomike tek borxhi publik, kemi:
(4.8)
pdebt_real_percentit = ηi + σα12pdebt_real_percenti,t-1 + σβ12real_egrowthi,t-1 + ε2t
kopje
29
Rezultatet e aplikimit të testit të shkakësisë Granger janë paraqitur në Tabelën
4.4. Nga tabela e mëposhtme ne mund të shohim se mund të hedhim poshtë hipotezën
se borxhi publik nuk Granger shkakton rritjen ekonomike, pra rritja ekonomike është
një tregues endogjen. Ndërsa borxhi publik është një variabël ekzogjen, përderisa
sipas testit të shkakësisë Granger ai nuk Granger shkaktohet nga rritja ekonomike.
Tabela 4.4: Testi i shkakësisë Granger
H0: Nr.
vëzhgimeve
Statistika
-F
Proba
b.
pdebt_real_percent nuk Granger shkakton
real_egrowth
16 5.52673 0.0170
real_egrowth nuk Granger shkakton
pdebt_real_percent
16 3.57631 0.0556
Burimi: Llogaritje e autorit
Shënim: për p-value< α=0.05 => hidhet poshtë H0
Me këto rezultate ne mund ti kthejmë përgjigje pyetjes së tretë të ngritur në
fillim të punimit, e cila i referohej pikërisht drejtimit të shkakësisë mes këtyre dy
treguesve. Pra, sipas këtij testi, ne mund të flasim për shkakësi me vetëm një drejtim,
që lëviz nga borxhi publik drejt rritjes ekonomike.
3.5 Kufizimet e modelit
Është mjaft e rëndësishme që një studiues të jetë kritik dhe objektiv në punën e tij.
Prandaj në këtë seksion kemi paraqitur kufizimet e modelit tonë empirik, dhe disa
rekomandime për studime të mëtejshme rreth kësaj tematike në rastin e Shqipërisë.
Modeli ynë vuan nga disa kufizime, të cilat ishin të pashmangshme nga ana jonë.
Së pari, të dhënat e serive kohore nuk janë shumë të besueshme, duke iu
referuar burimit se nga janë marrë të dhënat. Ky fakt e bën më pak të besueshëm
efektin sasior të borxhit publik mbi rritjen ekonomike, i cili na rezultoi në analizën
empirike të mësipërme. Kjo është bërë i ditur për lexuesin edhe në kapitullin e tretë,
në seksionin ku janë analizuar të dhënat dhe burimet e tyre. Konkretisht, me të dhëna
jo shumë të besueshme, në rastin tonë do të kuptojmë të dhëna të ndryshme për rritjen
ekonomike, dhe borxhin publik të publikuara nga i njëjti institucion në raporte të
ndryshme vjetore. Së dyti, numri i vëzhgimeve (21) bën që përfundimi që ne nxorrëm
nga analiza jonë, se borxhi publik ka një efekt negativ statistikisht të rëndësishëm, të
mos ketë një fuqi të lartë statistikore. Një seri me një numër më të madh vëzhgimesh
bën që fuqia statisikore e rezultateve të testeve të jetë më e lartë. Së treti,
metodologjia (OLS) është mjaft e ndjeshme ndaj thyerjeve strukturore, dhe për seritë
që kanë një trend të caktuar, kjo metodë e trajton marrëdhënien mes variablit të varur
dhe atyre të pavarur si deterministe. Për këtë fakt do të sugjerohej të përdorej metoda
SVAR, e cila do të analizonte marrëdhënien e ndërsjelltë mes borxhit publik dhe
rritjes ekonomike.
Gjithashtu, mjaft interesante do të ishte të vazhdohej analiza e mësipërme, por
të studiohej roli i borxhit publik të brendshëm dhe të jashtëm në rritjen ekonomike.
Kjo duke iu referuar faktit që në Shqipëri vitet e fundit është vëne re një përshpejtim
e rimeve të rritjes së borxhit të jashtëm kundrejt atij të brendshëm, edhe pse ky i
kopje
30
fundit vazhdon të këtë peshën kryesore në borxhin total. Nga ana tjetër, shumë
studiues mund të jenë të interesuar të vazhdojnë analizën e mësipërme, duke përdorur
modele të ndryshme emprike, të vlerësojnë marrëdhënien e borxhit publik dhe rritjes
ekonomike në një panel që përfshin të dhëna panel për vendet në zhvillim, duke bërë
një analizë krahasimore të Shqipërisë dhe këtyre vendeve. Pra, vazhdimi i analizës
teorike dhe empirike mbi këtë marrëdhënie do të ishte shumë e vlefshme për të
mësuar akoma më shumë mbi rolin e borxhit publik dhe rritjes ekonomike, në një
kohë që kriza e borxheve është një fenomen që ka prekur shumë vende të zhvilluara
apo në zhvillim.
3.6 Përfundime
Në këtë kapitull u analizua roli i borxhit publik mbi rritjen ekonomike në Shqipëri për
periudhën 1992-2012. Në seksionin e dytë, u testuan seritë për stacionaritet sipas
metodologjisë së Zivot Andrews, të cilët marrin parasysh një thyerje strukturore në
seritë kohore. Pas aplikimit të këtij testi, rezultoi se seria e rritjes ekonomike dhe
borxhit publik ishte seri stacionare me tendencë në formën nivel. Ky përfundim na
shërbue për të thënë se nuk mund të vazhdonim me një analizë kointegrimi mes dy
variablave.
Në seksionin e tretë, ndërtuam një modeli regresiv që merrte në kosideratë
thyerjen strukturore, ku si variabël i varur ishte rritja ekonomike, ndërsa si variabël i
pavarur ishte borxhi publik real. Para se të nxirrnim përfundime mbi efektin e borxhit
mbi rritjen ekonomike, u testua modeli ynë regresiv për probleme të mundshme.
Rezultatet treguan se modeli nuk vuante nga problemi i autokorrelacionit apo
heteroskedasticitetit, dhe se mbetjet e tij kishin shpërndarje normale. Gjithashtu pas
vlerësimit të modelit, parametrat tregonin se kishim të bënim me një model relativisht
të mirë. Nga vlerësimi i ekuacionit të regresit, pamë se borxhi publik kishte një efekt
negativ statistikisht të rëndësishëm në nivelin 10 përqind të rëndësisë. Një rritje me
një pikë përqindje në nivelin e borxhit publik do të ndikonte në një ulje me rreth 9.29
pikë përqindje të rritjes ekonomike të pritur, për të gjithë variablat e tjerë konstante.
Pra, me një rritje ekonomike në Shqipëri prej 1.3 përqind në vitin 2012, një rritje me 1
pikë përqindje të borxhit publik gjatë vitit 2012, do të çonte një rritje ekonomike 1.18
përqind. Ky është një konkluzion mjaft i rëndësishëm për analizën tonë empirike, i
cili hedh dritë mbi shumë debate të ekonomistëve të ndryshëm mbi lidhjen e borxhit
publik në Shqipëri.
Në seksionin e tretë, nga analiza e shkakësisë Granger ne pamë se kemi të
bëjmë me një shkakësi Granger që shkon vetëm në një drejtim. Konkretisht, vetëm
borxhi publik Granger shkakton rritjen ekonomike, në pesë vite vonesë. Ndërsa në
seksionin e katërt paraqitëm kufizimet kryesore të modelit tonë empirik, ku mund të
përmendim: të dhëna jo shumë të besueshme, numrin e vogël të vëzhgimeve, dhe
ndjeshmërinë e metodës OLS ndaj thyerjeve strukturore. Për këtë të fundit
rekomandohet të përdoret metodologjia SVAR, e cila do të krijonte mundësinë për
analizimin e marrëdhënies së ndërsjelltë mes borxhit publik dhe rritjes ekonomike, pra
jo vetëm në një drejtim. Përsa i përket fushave në të cilat studiuesit, që kanë interes të
mësojnë më shumë rreth rolit të borxhit publik mbi rritjen ekonomik, mund të
vazhdojnë analizën ne rekomandojmë që ata të studiojnë rolin e borxhit të brendshëm
dhe të jashtëm mbi rritjen ekonomike, dhe ta zgjerojnë analizën duke marrë një panel
me vendet në zhvillim për të bërë një analizë krahasimore.
kopje
31
KONKLUZIONE
Roli i borxhit publik mbi rritjen ekonomike është një temë mjaft e
rëndësishme, e cila duhet të merret në konsiderate nga politikëbërësit në Shqipëri.
Duke iu referuar litearaturës teorike pamë se, borxhit publik është i rëndësishëm
pasi mund të ndikojë mbi Politikën Monetare, mbi procesin politik, nivelin
ndërkombëtar të besimit për vendin, mbi flukset dalëse të kapitalit dhe
zëvendësimin e aseteve. Gjithashtu, pamë se kanalet e transmetimit të efektit të një
rritje (ulje) të borxhit publik mbi rritjen ekonomike në afatin e gjatë ishin: kanali i
kursimeve neto, kanali i kostos së shërbimit të borxhit, dhe kanali i nivelit
kombëtar të besimit.
Përgjatë literaturës teorike, veçuam dy grupe kryesore të cilët kanë dhënë
kontributet e tyre mbi marrëdhënien e borxhit publik dhe rritjes ekonomike. Nga njëra
anë, qëndronin Klasikët, Neoklasikët, pikëpamja Rikardiane të cilët e konsiderojnë
borxhin publik si të dëmshëm për rritjen ekonomike. Nga ana tjetër, qëndronin
ekonomistët Modernë, të cilët e shikojnë borxhin si një nxitës të rritjes ekonomike,
por vetëm nëse fondet përdoren për qëllime produktive. Veçmas këtyre dy grupeve
kryesore qëndronte pikëpamja Konvencionale , e cila pohon se, në afatin e shkurtër
borxhi publik shfaq një efekt pozitiv mbi rritjen ekonomike, ndërsa në afatin e gjatë ai
shfaq një efekt negativ.
Literatura empirike tregoi se në shumë prej studimeve ekziston një
marrëdhënie jo-lineare konkave (në formën e një U-je të përmbysur). Shumë studime
empirike kishin zbuluar se nivele të larta të borxhit shtetëror kanë një efekt negativ në
rritjen ekonomike në vendet në zhvillim (Pattillo et al., 2002; Pattillo et. al., 2004;
Schclarek, 2004; Kumar dhe Woo, 2010; Patrizio Lainà, 2011). Ndërsa studime të
tjera empirike kishin rezultuar për një rol pozitiv të borxhit publik mbi rritjen
ekonomike (Abbas dhe Christensen, 2007; Maana et al., 2008; Sheikh et al., 2010;
Uzun et al., 2012). Këto rezultate mund të kenë ardhur si pasojë e metodave të
ndryshme empirike të përdorura, konteksteve të ndryshme, periudhave të ndryshme
kohore, apo faktorëve të tjerë të cilët ne nuk i kemi analizuar në punimin tonë.
Pasi analizuam faktorët kryesorë që kishin ndikuar mbi sjelljen e rritjes
ekonomike në Shqipëri për periudhën 1992-2012, pamë se, faktorët kryesorë që kishin
kontribuar pozitivisht në rritjen ekonomike në Shqipëri gjatë dy dekadave, ishin:
zhvendosja e fuqisë punëtore nga sektorët me produktivitet të ulët tek ata me
produktivitet të lartë, politikat e kujdesshme fiskale dhe monetare, qëndrueshmëria e
situatës makroekonomike, dhe rritja e qëndrueshme e investimeve. Nga ana tjetër,
rënia e ritmeve të rritjes ekonomike gjatë tre viteve të fundit i atribuohej disbalancava
makroekonomike, ekspozimit të sektorit financiar ndaj riskut të brendshëm e të
jashtëm, bllokimit të sektorit të ndërtimit, dhe reformave të lëna përgjysmë për
përmirësimin e klimës së investimeve në Shqipëri. Ndërsa faktorët kryesorë që kishin
ndikuar në rritjen e borxhit publik ishin rritja e defiçitit dhe rritja e investimeve
publike. Borxhi publik i vitit 2012, karakterizohej kryesisht nga borxhi i brendshëm,
në monedhë vendase dhe i mbajtur kryesisht nga sektori bankar. Stoku i borxhit të
jashtëm për vitin 2012 vlerësohet të jetë borxh afatgjatë dhe kryesisht në formën e
huave. Borxhi i jashtëm është rritur me ritme më të shpejta sesa ai i brendshëm që pas
vitit 2007, dhe kjo përbën një shqetësim për stabilitetin financiar në vend, sepse një
kopje
32
kompozim i tillë i borxhit shtetëror mbart një ekspozim më të lartë ndaj ndryshimeve
në tregjet botërore financiare dhe kursit të këmbimit.
Duke parë sjelljen dinamike të borxhit publik dhe rritjes ekonomike, vumë re
se prirja rënëse e rritjes ekonomike përkonte me periudhën kur borxhi publik ishte në
rritje, dhe e anasjellta. Por duhet të themi se efekti i një ndryshimi në borxhin publik
shfaqej pas disa vonesave në kohë. Nga paraqitja në një grafik e të dhënave dinamike
të serisë së rritjes ekonomike dhe borxhit publik real në përqindje të PBB-së, pamë se
mund të ekzistojë një marrëdhënie negative, por që niste të shfaqej në nivelin 60
përqind të borxhit publik.
Nga analiza empirike, pasi aplikuam testin Zivot Andrews, rezultuam se dy
seritë tona ishin stacionare në fomën nivel. Gjithashtu pasi ndërtuam, një model i cili
merrte parasysh thyerjen strukturore të serive tona në vitin 1997, pamë se modeli ynë
nuk vuante nga probleme të autokorrelacionit, heteroskedasticitetit dhe mbetjet e tij
kishin shpërndarje nomale. Pasi vlerësuam modelin tonë sipas metodës OLS, pamë se
borxhi publik kishte një efekt negativ, statistikisht të rëndësishëm në rritjen
ekonomike. Ky rezultat mbështet studimet e (Pattillo et al., 2002; Pattillo et. al., 2004;
Schclarek, 2004; Kumar dhe Woo, 2010; Patrizio Lainà, 2011), dhe teorinë sipas
ekonomistëve Klasikë, Neoklasikë, dhe pikëpamjes Rikardiane. Konkretisht një rritje
me një pikë përqindje në nivelin e borxhit publik do të ndikonte në një ulje me rreth
9.29 pikë përqindje të rritjes ekonomike të pritur, për të gjitha variablat e tjerë
konstante. Pra, në rastin e Shqipërisë me një rritje ekonomike prej 1.3 përqind në vitin
2012, një rritje me 1 pikë përqindje të borxhit publik gjatë vitit 2012, do të çonte një
rritje ekonomike 1.18 përqind. Nga analiza e shkakësisë Granger, rezultuam se kemi
të bëjmë me një shkakësi vetëm në një drejtim, që lëviz nga borxhi publik drejt rritjes
ekonomike, për pesë vite vonesë kohore.
Nëse do të na duhej të shprehim kufizimet e modelit tonë mund të ndaleshim
në disa pika kryesore. Së pari, të dhënat e serive kohore janë kontradiktore duke iu
referuar burimit se nga janë marrë të dhënat, gjë që e bën më pak të besueshëm
efektin sasior të borxhit publik mbi rritjen ekonomike. Së dyti, numri i vëzhgimeve
(21) bën që përfundimi që ne nxorrëm nga analiza jonë, se borxhi publik ka një efekt
negativ statistikisht të rëndësishëm, të mos jetë gjithëpërfshirës. Së treti, metodologjia
(OLS) është mjaft e ndjeshme ndaj thyerjeve strukturore, dhe për seritë që kanë një
trend të caktuar, ajo e trajton marrëdhënien e tyre si deterministe. Për këtë fakt do të
sugjerohej të përdorej metoda SVAR, e cila do të analizonte marrëdhënien e
ndërsjelltë mes borxhit publik dhe rritjes ekonomike.
Gjithashtu, mjaft interesante do të ishte të vazhdohej analiza e mësipërme, por
të studiohej roli i borxhit publik të brendshëm dhe të jashtëm në rritjen ekonomike.
Kjo duke iu referuar faktit që në Shqipëri vitet e fundit është vëne re një përshpejtim e
ritmeve të rritjes së borxhit të jashtëm kundrejt atij të brendshëm, edhe pse ky i fundit
vazhdon të këtë peshën kryesore në borxhin total. Nga ana tjetër, shumë studiues
mund të jenë të interesuar të vazhdojnë analizën e mësipërme, duke përdorur modele
të ndryshme emprike, të vlerësojnë marrëdhënien e borxhit publik dhe rritjes
ekonomike në një panel që përfshin të dhëna panel për vendet në zhvillim, duke bërë
një analizë krahasimore të Shqipërisë dhe këtyre vendeve. Pra, vazhdimi i analizës
teorike dhe empirike mbi këtë marrëdhënie do të ishte shumë e vlefshme për të
mësuar akoma më shumë mbi rolin e borxhit publik dhe rritjes ekonomike, në një
kohë që kriza e borxheve është një fenomen që ka prekur shumë vende të zhvilluara
apo në zhvillim.
kopje
33
REKOMANDIME
Një mënyrë mjaft efektive për të dhënë rekomandime për zbutjen e rolit
negativ të borxhit publik mbi rritjen ekonomike është të rishikojmë edhe njëherë
punimin tonë. Thelbi i këtij rishikimi është të kapim problematikat kryesore që kanë
dalë nga analizimi i karakteristikave të borxhit publik në Shqipëri dhe nga rezultatet e
analizës empirike që treguan për një efekt negativ të borxhit mbi rritjen ekonomike.
Borxhi publik në Shqipëri për vitin 2012 karakterizohet kryesisht nga borxh i
brendshëm, afatshkurtër, në monedhë vendase, dhe i mbajtur kryesisht nga bankat
vendase. Në vitet e fundit është vënë re se norma e rritjes së borxhit të jashtëm ka
qenë më e lartë se ajo e borxhit të brendshëm, dhe kjo përbën një rrezik për stabilitetin
financiar në vend, sepse mbart një ekspozim më të lartë ndaj ndryshimeve në tregjet
botërore financiare dhe kursit të këmbimit. Gjithashtu, rritja e nivelit të borxhit publik
mbi nivelin 60 përqind për vitin 2012, do të bëjë që kreditorët potencialë mund të
riperceptojnë riskun, që paraqet vendi dhe bonot e tij, në kuadër të huamarrjes. Bankat
kreditore, në këtë rast mund të rishikojnë portofolin e tyre të aseteve duke e rialokuar
atë, siç duket nga fundi i vitit 2012, ku bankat janë larguar nga asetet shtetërore, duke
nisur me modelimet e brendshme të tyre të riskut. Nisur nga këto fakte ne mund të
themi se politikëbërësit, duhet të ristrukturojnë borxhin publik.
Mënyra më e mirë për të ristrukturuar borxhin publik, është që ato të
politikëbërësit krijojnë tre programe kryesore. Programi i parë duhet të ketë karakter
udhërrëfyes, në aspektin teknik dhe operacional, i cili do të përcaktojë edhe portofolin
optimal të borxhit publik për një periudhë afatmesme. Ky program do të shërbejë edhe
për të bërë transparente preferencat e qeverisë ndaj riskut, si dhe do të jetë në
mbështetje të një borxhi publik afatgjatë të qëndrueshëm. Programi i dytë duhet të
ketë një karakter, vlerësues të nivelit të borxhit publik korrent. Kjo do të thotë që të
përcaktohen faktorët që ndikojnë negativisht mbi të, dhe të merren masat e duhura për
të zbutur efektin e tyre. Programi i tretë duhet të lidhet me parashikimin e efektit të
rritjes apo uljes së borxhit publik mbi rritjen ekonomike, varfërinë, apo tregues të tjerë
ekonomik. Ky është një element mjaft i rëndësishëm, pasi kjo do të bënte të mundur
koordinimin e Politikës Monetare dhe asaj Fiskale, dhe do të kishim rritje ekonomike
të qëndrueshme.
Defiçiti buxhetor ishte një ndër shkaqet kryesore, që ndikonte në mënyrë të
drejtpërdrejtë në rritjen e borxhit publik, përderisa ai financohej plotësisht nga ky i
fundit. Politikëbërësit nuk duhet të zgjedhin që të reduktojnë shpenzimet qeveritare si
alternativën e tyre më të mirë, për të reduktuar defiçitin buxhetor, por ato duhet
zgjedhin rritjen e të ardhurave nga taksat. Mënyra më e mirë për ta bërë këtë gjë është
aplikimi i kontrolleve, dhe sanksioneve gjithëpërfshirëse për të gjithë ata që i
shmangen pagimit së taksave. Gjithashtu përdorimi i parave që vijnë nga taksat duhet
të bëhet transparent për publikun e gjerë, sepse transparenca rrit besimin, dhe ky i
fundit do të rriste ndërgjegjësimin e qytetarëve taksapagues se paratë e tyre po
përdoren në të mirë të tyre.
Kanalizimi i duhur i fondeve që siguron qeveria nga huamarrja, në edukim,
shëndetësi, bujqësi, dhe në infrastrukturë, është një rekomandim tjetër i cili do të
ndihmonte në uljen e efektit negativ të borxhit publik mbi rritjen ekonomike.
Investimi në sektorë si edukimi dhe bujqësia do të ndihmonte në rritjen e kapitalit
kopje
34
human, që do të rrisnin produktivitetin dhe pagat. Rritja e këtyre të fundit do të rrisnin
konsumin, që do të sillte një PBB më të lartë. Nga ana tjetër rritja e investimeve në
bujqësi, do të sillte rritjen e konkurrueshmërisë së produkteve tona bujqësore, në një
kohë që vendet fqinje kanë filluar të humbin avantazhet e tyre krahasuese për shkak të
krizës ekonomike aktuale. Investimet efektive në infrastrukturë, do të krijonin më
shumë mundësi për bizneset dhe lëvizjen e qytetarëve, që do të sillnin më shumë fitim
për bizneset, dhe më shumë të ardhura për buxhetin e shtetit. Pra, një kanalizim i
duhur i fondeve, do të kishte një efekt të konsiderueshëm në ekonominë e Shqipërisë
dhe në mirëqenien e qytetarëve shqiptarë. Të gjitha këto rekomandime duhet t’i vijnë
në ndihmë politikëbërësve shqiptare, të cilët synojnë një rritje të qëndrueshme
ekonomike dhe një mirëqënie më të lartë për qytetarët e tyre.
kopje
35
ANEKS
Tabela 1: Testi i rrënjëve unitare për rritjen ekonomike në formën nivel, Modeli A
Tabela 2: Testi i rrënjëve unitare për borxhin publik në formën nivel, Modeli A
Tabela 3: Testi i rrënjëve unitare për rritjen ekonomike në formën nivel, Modeli B
Critical values: 1%: -5.43 5%: -4.80
Minimum t-statistic -4.891 at 1999 (obs 8)
Lag selection via TTest: lags of D.real_egrowth included = 1
Allowing for break in intercept
Zivot-Andrews unit root test for real_egrowth
. zandrews real_egrowth, break(intercept) trim(0.10)
Critical values: 1%: -5.43 5%: -4.80
Minimum t-statistic -8.971 at 1995 (obs 4)
Lag selection via TTest: lags of D.pdebt_real_percent included = 1
Allowing for break in intercept
Zivot-Andrews unit root test for pdebt_real_percent
. zandrews pdebt_real_percent, break(intercept) trim(0.10)
Critical values: 1%: -4.93 5%: -4.42
Minimum t-statistic -4.654 at 1996 (obs 5)
Lag selection via TTest: lags of D.real_egrowth included = 1
Allowing for break in trend
Zivot-Andrews unit root test for real_egrowth
. zandrews real_egrowth, break(trend) trim(0.10)
kopje
36
Tabela 4: Testi i rrënjëve unitare për borxhin publik në formën nivel, Modeli B
Tabela 5: Testi i rrënjëve unitare për rritjen ekonomik në formën nivel, Modeli C
Tabela 6: Testi i rrënjëve unitare për borxhin publik në formën nivel, Modeli C
Critical values: 1%: -4.93 5%: -4.42
Minimum t-statistic -8.971 at 1996 (obs 5)
Lag selection via TTest: lags of D.pdebt_real_percent included = 1
Allowing for break in trend
Zivot-Andrews unit root test for pdebt_real_percent
. zandrews pdebt_real_percent, break(trend) trim(0.10)
Critical values: 1%: -5.57 5%: -5.08
Minimum t-statistic -5.382 at 1999 (obs 8)
Lag selection via TTest: lags of D.real_egrowth included = 1
Allowing for break in both intercept and trend
Zivot-Andrews unit root test for real_egrowth
. zandrews real_egrowth, break(both) trim(0.10)
Critical values: 1%: -5.57 5%: -5.08
Minimum t-statistic -8.971 at 1995 (obs 4)
Lag selection via TTest: lags of D.pdebt_real_percent included = 1
Allowing for break in both intercept and trend
Zivot-Andrews unit root test for pdebt_real_percent
. zandrews pdebt_real_percent, break(both) trim(0.10)
kopje
37
Tabela 7: Testi Shapiro-Wilk për normalitetin e mbetjeve
Tabela 8: Testi i autokorrelacionit
Tabela 9: Testi i heterosckedasticitetit
Tabela 10: Analiza e OLS
mbetje 21 0.96900 0.760 -0.555 0.71072
Variable Obs W V z Prob>z
Shapiro-Wilk W test for normal data
. swilk mbetje
. predict mbetje, resid
Durbin-Watson d-statistic( 2, 21) = 1.959903
. estat dwatson
Prob > chi2 = 0.4016
chi2(1) = 0.70
Variables: fitted values of real_egrowth
Ho: Constant variance
Breusch-Pagan / Cook-Weisberg test for heteroskedasticity
. estat hettest
_cons -5.09361 5.017273 -1.02 0.323 -13.79388 3.60666
pdebt_real_percent 0 (omitted)
dummy 0 (omitted)
dummy 17.30274 4.209486 4.11 0.001 10.00322 24.60225
pdebt_real_percent -.0929382 .0470167 -1.98 0.064 -.1744681 -.0114083
real_egrowth Coef. Std. Err. t P>|t| [90% Conf. Interval]
Total 641.398101 20 32.0699051 Root MSE = 4.1036
Adj R-squared = 0.4749
Residual 303.107921 18 16.8393289 R-squared = 0.5274
Model 338.29018 2 169.14509 Prob > F = 0.0012
F( 2, 18) = 10.04
Source SS df MS Number of obs = 21
note: pdebt_real_percent omitted because of collinearity
note: dummy omitted because of collinearity
. regress real_egrowth pdebt_real_percent dummy dummy* pdebt_real_percent, level(90)
kopje
38
BIBLIOGRAFIA
1. Abbas, S and Christensen, E (2007): The Role of Domestic Debt Markets in
Economic Growth: An Empirical Investigation for Low-income Countries and
Emerging Markets, IMF Working Paper, ff 20-23
URL:http://www.imf.org/external/pubs/ft/wp/2007/wp07127.pdf
2. Alfredo Schclarek (2004): “Debt and Economic Growth in Developing and
Industrial Countries”, f 15
URL:http://ief.eco.unc.edu.ar/files/workshops/2006/7marzo06_DebtGrowth.p
df
3. Banka Botërore (2010): “Shqipëria: Axhenda e Re e Rritjes Ekonomike
Memorandum Ekonomik i Vendit”, Raport nga BB, Nr. 53599-AL, ff 2-3
URL:http://www-
wds.worldbank.org/external/default/WDSContentServer/WDSP/IB/2010/12/0
2/000333038_20101202234107/Rendered/PDF/535990ALBANIAN1ania0CE
M0shqip0Final.pdf
4. Banka Botërore, (2006): “Shqipëria Ristrukturimi i Shpenzimeve Publike për
të Mbështetur Rritjen”, Një Rishikim i Shpenzimeve Publike dhe i Kuadrit
Institucional, f 14
URL:http://siteresources.worldbank.org/INTALBANIA/Resources/PEIRPPT_
Overall_PEIR_al.pdf, (Data e aksesit: 20.03.2011)
5. Banka e Shqipërisë (2010), “Raporti Vjetor 2010”, f 41
URL: http://www.bankofalbania.org/web/Raporti_Vjetor_2010_6172_1.php
6. Banka e Shqipërisë (1997): “Raporti Vjetor 1997”, f 13
URL:http://eduart0.tripod.com/sitebuildercontent/sitebuilderfiles/raportivjetor
1997.pdf
7. Banka e Shqipërisë (1995): “Raporti vjetor 1995”, f 18
URL: http://www.bankofalbania.org/web/Raporti_Vjetor_1995_2008_1.php
8. Balassone et al. (2004): “Public debt: A survey of Policy Issues”, Raport i
Bankës së Italisë, f 1
URL:http://www.bancaditalia.it/studiricerche/convegni/atti/publ_debt/title_co
ntents/027-068_balassone_franco_and_zotteri.pdf
9. Cowan et al (2006): “Sovereign Debt in the Americas: New Data and Stylized
Facts”, f 4
URL:http://www.iadb.org/res/publications/pubfiles/pubWP-577.pdf
10. Georgy Mankiw (2002): “Principles of Economics”, Botimi i pestë, f 416
URL:http://economicus.ru/mankiw_economics/0716752379_15.pdf
11. Gregory Mankiw (1998): “Government Debt”, ff 9-13
URL:http://www.federalreserve.gov/pubs/feds/1998/199809/199809pap.pdf
12. Guraziu et al. (2012): “Sovereign Debt Crisis and Its Impact on World
Markets”, Raport i IBDE, f 21-22
URL:http://www.ibde.org/attachments/IBDE%20Report%20on%20the%20So
vereign%20Debt%20Crisis%2031-06-2012.pdf
13. Investopedia US (2013)
URL: http://www.investopedia.com/terms/e/economicgrowth.asp
14. Kumar dhe Woo, 2010, “Public Debt and Growth”, f 21
URL:http://www.imf.org/external/pubs/ft/wp/2010/wp10174.pdf
kopje
39
15. Lainà P. (2011): “Dynamic Effects of Total Debt and GDP: A Time-Series
Analysis of the United States”, Tezë Masteri, Aalto University School of
Economics, ff 74-77
URL:http://epub.lib.aalto.fi/en/ethesis/pdf/12717/hse_ethesis_12717.pdf
16. Ministria e Financave (2012): “Treguesit e Borxhit – 12/M 2012”, ff 3-13
URL: http://www.minfin.gov.al/minfin/pub/buletini_viti_2012_4511_1.pdf
17. Pattillo et al. (2002): “External debt and growth”, ff 9-20
URL: http://www.imf.org/external/pubs/ft/wp/2002/wp0269.pdf
18. Pattillo et al. (2004): “What Are the Channels Through Which External Debt
Affects Growth?”, f 23
URL:http://www.grips.ac.jp/teacher/oono/hp/docu01/paper06.pdf
19. Reinhart et al. (2012): “Debt Overhangs: Past And Present”, ff 24-26
URL:http://bluelineinv.com/images/Debt_Overhangs_-_Past_and_Present.pdf
20. Umaru et al, (2013): “External Debt and Domestic Debt Impact on the Growth
of the Nigerian Economy”, f 72
URL:http://ijsse.com/ijer/sites/default/files/papers/2013/v1i2/4-paper.pdf
21. Uzun A. et al. (2012): “The Impacts of External Debt on Economic Growth in
Transition Economies”, Chinese Business Review, ISSN 1537-1506, Maj
2012, Vol. 11, Nr. 5, ff 491-499
URL:http://www.davidpublishing.com/davidpublishing/Upfile/6/3/2012/2012
060368154401.pdf
22. Soros (2013), “Përmbledhje Informative Ekonomike”, Tablo ekonomike nr.1,
ff 19-21
URL:http://www.soros.al/2010/foto/uploads/File/Adela/reagimi_21_janari/tabl
oek_web.pdf
23. Stylianou Tasos (2012): “Does Government Debt Promote Economic Growth?
An Empirical Analysis with Structural Breaks for the Economy of China”, The
Romanian Economic Journal, University of Macedonia, Department of
Applied Informatics Email, ff 230-248
URL: http://www.rejournal.eu/Portals/0/JE%2046/Tasos.pdf
24. Sheikh M. et al. (2010): “Domestic Debt and Economic Growth in Pakistan:
An Empirical Analysis”, Pakistan Journal of Social Sciences (PJSS), Vol. 30,
Nr. 2 (December 2010), ff. 373-387
URL: http://www.bzu.edu.pk/PJSS/Vol30No22010/Final_PJSS-30-2-14.pdf
25. Thessaloniki, (2011): “Recent Economic Developments and Outlook”,
Albania, Country Strategy 2011-2014, pp 4
URL:http://www.bstdb.gr/about-us/key-documents/Country_Strategy_2011-
2014_Albania.pdf
26. Waheed et al. (2006), “Structural breaks and unit root: evidence from
Pakistani macroeconomic time series”, Annual report of State Bank of
Pakistan, MPRA Paper No. 1797, posted 15. February 2007, ff 5-6
URL: http://mpra.ub.uni-muenchen.de/1797/1/MPRA_paper_1797.pdf