3

SADRŽAJ

SPISAK SKRADENICA ........................................................................................................ 5 DIO I IZVRŠNI REZIME .............................................................................................................. 6 UVOD .............................................................................................................................. 7 DIO II PREGLED LOKALNE PRIVREDE I STANJE LOKALNOG SEKTORA MALIH I SREDNJIH PREDUZEDA 8 a. Tržište radne snage ..................................................................................................... 8 b. Privatizacija ................................................................................................................. 11 c. Finansijsko tržište ........................................................................................................ 12 d. Spoljna trgovina .......................................................................................................... 13 e. Industrijska proizvodnja ............................................................................................. 15 f. Sektori koji se bave rastom poslovnih prilika .............................................................. 16 g. Struktura i broj kompanija i stanje sektora malih i srednjih preduzeda ..................... 17 h. SWOT analiza sektora malih i srednjih preduzeda ...................................................... 19 OKRUŽENJE MALIH I SREDNJIH PREDUZEDA ................................................................... 22 a. POLITIČKO OKRUŽENJE ............................................................................................... 22 b. PRAVNO OKRUŽENJE .................................................................................................. 23 Registracija prilikom pokretanja poslovne djelatnosti u ZE-DO kantonu ........... 23 Građevinske, urbanističke i upotrebne dozvole ................................................. 25 Zapošljavanje radnika ......................................................................................... 28 Upis prava vlasništva nad imovinom .................................................................. 28 Zaštita investitora ............................................................................................... 29 Izvršenje ugovora ................................................................................................ 29 Zatvaranje poslovne djelatnosti .......................................................................... 29 c. Institucionalno okruženje ........................................................................................... 30 Državni nivo ........................................................................................................ 30 Regionalni nivo ................................................................................................... 32 Lokalni nivo ......................................................................................................... 35 d. Usluge finansijske pomodi za MSP .............................................................................. 36 e. Usluge nefinansijske pomodi za MSP .......................................................................... 37 DIO III PREGLED PREPREKA ZA MALA I SREDNJA PREDUZEDA ................................................... 38 METODOLOGIJA 38 Prikupljanje podataka ......................................................................................... 38 Ograničenja ovog izvještaja ................................................................................ 38 Metod uzimanja uzorka ...................................................................................... 38 Statistička analiza ............................................................................................... 38 2. PRAVNE PREPREKE 39 Prepreke pri registraciji pokrenute poslovne djelatnosti ................................... 39 Prepreke u vezi građevinske dozvole ................................................................. 40 Prepreke koje se odnose na provođenje ugovora i stečajni postupak .............. 42 Prepreke u oporezivanju ..................................................................................... 42 3. FINANSIJSKE PREPREKE .............................................................................................. 43

4

4. OSTALE PREPREKE ................................................................................................... 44 Političke i kulturološke prepreke ........................................................................ 44 Prepreke na tržištu radne snage ......................................................................... 44 Prepreke koje se odnose na raspoloživost poslovnih vještina, konkurentnosti i

know-how ........................................................................................................... 45 Prepreke u trgovanju van granica ....................................................................... 45 DIO IV ZAKLJUČCI I PREPORUKE U VEZI POLITIKE ...................................................................... 47 a. Glavni zaključci i preporuke u vezi politike ................................................................. 47

Zaključci i preporuke u vezi sa politikom pri registraciji tek pokrenute poslovne djelatnosti ........................................................................................... 47

Zaključci i preporuke u vezi sa politike o građevinskim i urbanističkim dozvolama .......................................................................................................... 48

Zaključci i preporuke u vezi sa politikom provođenja ugovora i stečajnog postupka ............................................................................................................. 49

Zaključci i preporuke u vezi politike oporezivanja .............................................. 50 Zaključci i preporuke u vezi politike finansiranja MSP sektora ........................... 51 Zaključci i preporuke u vezi politike u razvoju poduzetništva ............................ 52 Zaključci i preporuke u vezi politike u pristupu informacijama i tržištima

(prevazilaženje prepreka u prekograničnoj trgovini) .......................................... 53 b. Preporuke u vezi politike za partnere BSC Zenica ...................................................... 54 BIBLIOGRAFIJA ............................................................................................................... 55

5

SPISAK SKRADENICA

BAM Valuta u Bosni i Hercegovini BiH Bosna i Hercegovina BSC Zenica Business Start-up Centre BSC ZE-DO Biznis servis centar ZE-DO Kantona DIFD Odjel za međunarodni razvoj (UK) EC Evropska komisija EU Evropska zajednica EURED Regionalni ekonomski razvoj Evropske zajednice EUTAC Obuka i konsultantske usluge Evropske zajednice EXPRO Sposobnost unapređenja izvoza FBiH Federacija Bosne i Hercegovine FDI Direktna strana ulaganja FIPA Agencija za unapređenje stranih ulaganja FSD Fondacija za održivi razvoj FTC Spoljnotrgovinska komora GDP Bruto domadi proizvod GNI Bruto nacionalni dohodak GTZ Njemačko društvo za tehničku saradnju HACCAP Analiza rizika kritična kontrolna tačka IBF Investiciona banka Federacije IGA Agencija za garancije na ulaganja ISO Organizacija za međunarodne standarde km2 Kvadratni kilometar LIFT Osiguravajude olakšice u trgovini po sistemu poluge DOO Društvo sa ograničenom odgovornošdu MFI Mikro finansijske institucije MoFTER Ministarstvo za spoljnu trgovinu i ekonomske odnose NGO Nevladina organizacija OHR Ured visokog predstavnika PIF Penzioni investicijski fond RS Republika Srpska SMART Specifičan, mjerljiv, provediv, relevantan, vremenski ograničen MSP Mala i srednja preduzeda

SPIRA Pojednostavljene dozvole i inspekcijske aktivnosti

SWOT Snaga, Slabost, Šanse, Prijetnje

TNA Utvrđivanje obuke na državnom nivou UNDP Razvojni program Ujedinjenih nacija USAID Agencija za međunarodni razvoj SAD-a VET Program profesionalnog obrazovanja i obuke WTO Svjetska trgovinska organizacija ZEDA Agencija za ekonomski razvoj Zenice ZE-DO Zeničko-Dobojski QMS Sistemi za upravljanje kvalitetom

6

SAŽETAK

Ovaj izvještaj pruža pregled stanja i prepreka sa kojima se suočavaju mala srednja preduzeda u ZE-DO kantonu. Radedi na ovom izvještaju došli smo do ubjedljivih dokaza da su mala srednja preduzeda u ZE-DO kantonu još uvijek suočena sa preprekama koje se odnose na: pokretanje poslovanja, registraciju, dobijanje građevinskih dozvola, zapošljavanje radnika, registrovanje vlasništva, zaštitu investitora, izvršenje ugovora, pristup kapitalu i oporezivanje. Postoji vjerovatnoda da de ove prepreke, ukoliko ne budu eliminirane, nastaviti usporavati razvoj u sektoru malih i srednjih preduzeda. Sveukupni dokazi upuduju na činjenicu da mnogo posla trebaju uraditi kreatori politike, javne i privatne agencije, donatori i razne institucije koje su uključene u razvoj sektora malih i srednjih preduzeda. U stvari, vedina prepreka koje su idenitificirane duboko su ukorijenjene u sadašnjem državnom zakonodavstvu. Ovi problemi pozivaju na bolju saradnju i koordinaciju između javnog i privatnog sektora, ali, istovremeno, predstavljaju veliki izazov za formuiranje politike srednjih i malih preduzeda u ZE-DO kantonu.

7

UVOD

Ovaj izvještaj procjenjuje stanje malih i srednjih preduzeda (MSP) i pokretanje firmi u Zeničko-dobojskom kantonu (ZE-DO), u kontekstu prepreka sa kojima se oni suočavaju: Registracija pri pokretanju poslovanja, dobijanje građevinskih dozvola, zapošljavanje radnika, izvršenje ugovora, zatvaranje poslovne djelatnosti, pristup kapitalu i oporezivanje, a što je identificirano u izvještaju Svjetske banke za 2007. godinu “Poslovanje”. U fokusu ovog izvještaja su najvažnije pojedinosti koje osvjetljavaju skorija dešavanja koja se odnose na provođenje Povelje Evropske Zajednice o malim preduzedima. Da bi se procijenila situacija na terenu provedeno je i ispitivanje stanja na terenu. 200 anketnih upitnika je podijeljeno vlasnicima malih i srednjih preduzeda u cijelom Zeničko dobojskom kantonu pošto su opsežni razgovori i okrugli stolovi održani sa predstavnicima raznih institucija koje promoviraju i podržavaju razvoj sektora srednjih i malih preduzeda. Istovremeni uvid u izvještaje na koje se oslanja ovaj dokument značajno je doprinio kvalitetu ovog izvještaja. Počinjemo sa pregledom lokalne privrede i odabranih makroekonomskih parametara, nakon čega slijedi opis stanja u sektoru malih i srednjih preduzeda i političkog okruženja u ZE-DO Kantonu kao i vanjske prepreke sa kojima se suočavaju mala i srednja preduzeda. Izvještaj se završava zaključkom i političkim preporukama što pruža osnovu za formuliranje politike malih i srednjih preduzeda.

8

PREGLED LOKALNE PRIVREDE I STANJE LOKALNOG SEKTORA MALIH I SREDNJIH PREDUZEDA

1. PREGLED LOKALNE PRIVREDE1 I SEKTORA MALIH I SREDNJIH PREDUZEDA

Zeničko-dobojski (ZE-DO) kanton predstavlja sastavni dio Centralne privredne regije2 Bosne i Hercegovine (BiH) i četvrta je administrativna jedinica u Federaciji Bosne i Hercegovine (FBiH). Dva entiteta, FBiH i Republika Srpska (RS) čine sastavni dio države BiH. ZE-DO kanton zauzima površinu od 3,343.3 km2, odnosno 12.0 % FBiH i 6.53% teritorije BiH. Dvanaest opdina koje su predstavljene na Slici 1, čine ZE-DO kanton. Kanton3 ima 401,667 stanovnika sa gustinom naseljenosti od 120.2 stanovnika po km2.

Slika 1: Veličina opdina na teritoriji koju pokriva ZE-DO kanton (u km2)

Izvor: Statistički godišnjak FBiH; Zeničko-Dobojski kanton u brojkama 2007.

a. Tržište radne snage Veličina tržišta radne snage je ilustrovana ukupnim brojem zaposlene i nezaposlene radne snage, što pokazuje da Zeničko-dobojski kanton ima relativno visoku nezaposlenost kako se to može vidjeti na Slici 2. Stopa nezaposlenosti za period od 2003. do 2006. porasla je za 17.23%, dok je stopa zaposlenosti pala za 1.7%. Stopa nezaposlenosti u 2006, u poređenju sa nivoom u 2005, porasla je za 5.8%, dok je stopa nezaposlenosti od 51.4%, bila ispod

1 Ekonomski pokazatelji koji su korišteni u ovoj analizi dostupni su u službenim publikacijama. GDP brojke za

ZE-DO kanton i njegove opdine službeno ne postoje. 2 U skladu sa klasifikacijom EU RED, BIH ima 5 privrednih regija: Sjeverozapadnu privrednu reginu,

Sjeveroistočnu privrednu regiju, Centralnu privrednu regiju, Sarajevsku privrednu regiju i Hercegovačku privrednu regiju.

3 Izvor: Statistički godišnjak FBIH; Zeničko-Dobojski kanton u brojkama 2007.

9

zabilježene stope od 51.8% u FBiH4. Udio ZE-DO kantona u ukupnoj zaposlenosti FBiH iznosi 17.0%.

Slika 2: Ukupan broj zaposlene i nezaposlene radne snage u ZE-DO kantonu (2003.-2006.) Izvor: Statistički godišnjak FBiH; Zeničko-Dobojski kanton u brojkama 2007.

Slika 3: Obrazovni nivo nezaposlene radne snage u ZE-DO kantonu (2003.-2006.)

Izvor: Statistički godišnjak FBiH; Zeničko-Dobojski kanton u brojkama 2007.

Slika 3 pokazuje da su obrazovni nivoi sveukupne radne snage pogođeni nezaposlenošdu. U opdinama Doboj Jug, Maglaj, Olovo, Tešanj, Zavidovidi i Žepče, stopa nezaposlenosti prelazi stopu zaposlenosti (Slika 4).

4 Neslužbene procjene nezaposlenosti koje uključuju rasprostranjenu sivu ekonomiju iznose cca 18-22 %.

Izvor: (Svjetska banka 2006. procjena.) http://www.buyusa.gov/bosniaandherzegovina/en/31.html

10

Slika 4: Nivo zaposlenosti i nezaposlenosti u opdinama ZE-DO kantona; 2006.

Izvor: Statistički godišnjak FBiH; Zeničko-Dobojski kanton u brojkama 2007.

Tabela 1: Obrazovni nivo nezaposlene radne snage u opdinama ZE-DO kantona Izvor: Izvještaj o privrednoj performansi ZE-DO kantona; Privredna komora ZE-DO 2007.

Tabela 2 ilustruje sektore sa velikim gubitkom radnih mjesta za period 2005./2006. među kojima proizlazi da proizvodni sektor ima najvišu stopu. Ovo se djelimično može pripisati slaboj konkurenciji u sektoru, pretjeran uvoz relativno jeftinije robe sa Dalekog Istoka kao i porast u produktivnosti domade radne snage. Do velike mjere, lokalna ekonomija je intenzivna sa stanovišta radne snage i uglavnom se temelji na industrijama koje su orijentirane na izvoz. S obzirom na rastudu konkurenciju koja dolazi iz azijskih zemalja sa niskim platama, očito je da ovakvo stanje lokalne ekonomije ne može dugoročno biti održivo. Vedina lokalnih firmi u poljoprivredno-prerađivačkom sektoru nemaju posla, dok sveukupan rezultat poljoprivrede opada. Poljoprivredna infrastruktura je stara, zastarjela, ispod kapaciteta, slabo integrisana, te joj nedostaje kvalitet i standardi kao što je HACCP.

Opdine

Uku

pn

o

Un

ive

rzit

ets

ko

ob

razo

van

je

Teh

nič

ko

ob

razo

van

je

Gim

naz

ija

Osn

ovn

a šk

ola

VK

K

KV

Po

lu-K

V

NK

V

Total 70,273 628 581 12,795 285 707 28,294 2,658 24,325 Breza 1,743 29 14 593 13 11 656 17 410 Doboj-Jug 1,024 7 5 140 6 14 453 24 375 Kakanj 5,690 67 54 1,051 19 38 2,434 143 1,884 Maglaj 6,285 22 26 727 - 69 2,205 185 3,051 Olovo 2,056 18 13 494 - 6 654 18 853 Tešanj 8,395 51 46 972 21 77 3,594 279 3,355 Usora 1,165 2 2 172 2 16 544 31 396 Vareš 1,546 14 12 330 14 15 598 57 506 Visoko 6,992 74 61 1,331 6 31 2,856 82 2,551 Zavidovidi 7,425 43 50 1,540 24 25 3,162 226 2,355 Zenica 22,921 279 263 4,554 180 360 8,969 1,206 7,110 Žepče 5,031 22 35 891 - 45 2,169 390 1,479

11

Sektor % od ukupne radne snage u sektoru Broj radnika koji su ostali bez posla Proizvodnja -4.6% 981 Ugostiteljstvo -16.8% 475 Trgovina -4.4% 372 Poljoprivreda -10.4% 217 Rudarstvo -3.1% 169

Tabela 2: Privredni sektori u ZE-DO ekonomiji koji bilježe najvišu stopu gubitka radnih mjesta 2005/2006.

Izvor: Izvještaj o ekonomskom izvršenju ZE-DO kantona; Privredna komora ZE-DO 2007.

b. Privatizacija Proces privatizacije u ZE-DO kantonu predstavlja refleksiju procesa privatizacije u FBiH. Privreda BiH je opteredena svojom vlastitom post-socijalnom tranzicijom, ratom devastiranom privrednom infrastrukturom i ozbiljno uznemirenom populacijom (Donais, 2002, p1). Ovaj proces je izložen političoj opstrukciji, izrazitim kašnjenjima, i očiglednim nedostatkom kapaciteta vlasnika i menadžera tek privatiziranih i poluprivatiziranih firmi. Sljededa tabela ilustruje broj privatiziranih i neprivatiziranih kompanija u opdinama ZE-DO kantona (Aneks 1, str. 55-59).

Opdina Privatizirane firme Neprivatizirane firme Zenica 28 6 Zavidovidi 6 2 Olovo 3 0 Doboj-Jug 2 2

Kakanj 10 5

Vareš 9 3

Maglaj 5 1

Visoko 13 4

Žepče 0 0

Usora 0 0

Tešanj 17 3

Breza 7 2

Ukupno 100 28

Tabela 3: Broj privatiziranih i neprivatiziranih kompanija u opdinama ZE-DO kantona Izvor: http://www.apf.com.ba

U vezi sa navedenim, postoje oprečni primjeri o uspješnoj privatizaciji u ZE-DO kantonu. Mittal Steel Zenica, Prevent Visoko, Natron Hayat, Tvornica cementa Kakanj, Unico Filteri-Man Hummel. Navedena preduzeda su uspješno okončala proces privatizacije. Izvještaj Svjetske banke (2005, str. 69) bilježi da preostale firme u državnom vlasništvu i dalje rade sa blagim budžetskim ograničenjima, što ostavlja prostora za neadekvatno ponašanje rukovodstva, slabu inicijativu za ostvarivanjem dobiti kao i praksu obezvrjeđivanja/pljačkanja sredstava, a oslanjanje na državu u vedini okončanih privatizacija po principu vaučera, je ostavilo usitnjene vlasničke strukture, umanjilo inicijativu za obnovu i razvoj, te rezultiralo slabim upravljanjem preduzedima. Također, zbog zaostalih dugovanja na plate i doprinose, ukupni troškovi diobe prevazilaze mogudnosti protoka gotovinskih sredstava tako da su firme ograničene u smislu zadržavanja viška radne snage čak i ako ovo ograničava njihove

12

investicije i strategije rasta, dok glavna slabost leži u rastakanju vlasništva i nedostatku sveukupne discipline koju namedu vlasnici (Svjetska banka, 2005, str. vi)5. Proces privatizacije u ZE-DO Kantonu ipak nudi dobre šanse za sektor malih i srednjih preduzeda. Kreacic6, (2007) sugeriše da se prioritet treba dati ulazu nusproizvoda kroz prekid sa ustaljenim neefikasnim velikim proizvodnim jedinicama, likvidaciji suvišnih preduzeda što bi bilo pradeno stvaranjem “industrijskih parkova” i inkubatora, te prekidanjem rada instituta, u bivšim vojnim hi-tech preduzedima i ostalim industrijskim postrojenjima. Neke firme u državnom vlasništvu koje nemaju posla mogle bi biti likvidirane jer bi se industrijski parkovi i veliki tvornički pogoni mogli rekonstruisati u male prostore za nova mala i srednja preduzeda. Istovremeno, rukovodstvu i radnicima bi trebalo dozvoliti da postignu dogovor o zamjeni tužbi za novčana potraživanja i zaostale plade za mašine i zakup prostora. c. Finansijsko tržište Finansijsko tržište je stabilno I dobro konsolidirano. Lokalne banke su likvidne i vedina njih ostvaruje visok nivo profitabilnosti (Aneks 3, str 75-77). Finansiranje obrtnog kapitala je široko dostupno po kamatnim stopama koje se kredu od 8-12% za kratkoročne kredite preduzedima. Ovo pokazuje suštinsko poboljšanje pošto je konkurencija među lokalnim bankama, stimulirana ulaskom stranih banaka, dovela do smanjenja kamatnih stopa na zajmove, sa godišnje prosječne kamatne stope od 20% na 9,5% (OECD, 2005, str. 78). Dok ove kamatne stope sebi mogu priuštiti velika preduzeda, za veliku vedinu lokalnih malih i srednjih preduzeda, kapital ostaje nedostupan zbog nedostatka kolateralnih jemstava. Nekoliko razloga objašnjavaju ovakvo ponašanje lokalnih banaka (Svjetska Banka, 2005, str. 81-82). Banke radije angažuju domadinstva nego firme zbog poteškoda u vezi sa izvršenjem ugovora o zajmu u slučaju neispunjenja ugovora. One se ustručavaju dati zajam firmama sa velikim dospjelim potraživanjima dok realizacija zajmova koji se ne izvršavaju može trajati godinama, uglavnom zbog slabih stečajnih institucija i problemu u izvršenju ugovora.7 Premda postoji LRC8 Inžinjering, firma koja obezbjeđuje ovakav tip podataka, banke su veoma oprezne pri davanju zajmova zbog nepostojanja centralnog registra neurednih korisnika zajma. Regulatorne reforme koje su inicirale Svjetska Banka, GTZ i USAID i ostale međunarodne agencije za razvoj značajno su unaprijedile bankarski sistem. Strani investitori odgovorili su investiranjem direktno u privatizirane banke, kao i osnivanjem novih (i.e. Raiffeisen,

5 Državni ekonomski memorandum (CEM) Bosnia and Herzegovina Izvještaj No. 29500-BA Maj 2005 Smanjenje siromaštva i Jedinica za ekonomsko upravljanje za Evropu i Regiju centralne Azije str: vi; Dokument Svjetske Banke; Dostupan na: http://www.reliefweb.int/library/documents/2005/wb-bih-31may.pdf

6 Zakašnjela privatizacija državnih preduzeda sa velikim gubicima – Propuštena šansa za ubrzanje uvođenja i rasta sektora malih i srednjih preduzeda; Kreacic (2007)

Dostupno na: http://siteresources.worldbank.org/EXTGDLNREGIONECA/Resources/872782- 1163537217246/MSPs_VC_final2.ppt

7 Državni ekonomski memorandum (CEM) Bosnia and Herzegovina Izvještaj No. 29500-BA Maj 2005 Smanjenje siromaštva i Jedinica za ekonomsko upravljanje za Evropu i Regiju centralne Azije str: 81-82; Dokument Svjetske Banke; Dostupan na: http://www.reliefweb.int/library/documents/2005/wb-bih-31may.pdf

8 http://www.lrcbh.com

13

ProCredit Bank i Volksbank, Unicredit Bank). Povjerenje u banke suštinski je poraslo nakon konsolidacije finansijskog sektora koje prevashodno predvode strane banke. Unapređenja u bankarskom sektoru su impresivna zbog činjenice da je bankarski sektor jedini, u okviru privrede, koji se može pohvaliti uspješnom privatizacijom, pošto se broj banaka smanjio sa 76 na 41, od 19989. Investiciona banka Federacije (IBF) obezbjeđuje zajmove vrlo ograničenom broju klijenata po kamatnoj stopi od 4.5%. Da bi se kvalificirala za ovaj tip zajma, klijenti moraju ispuniti preduslove i obezbijediti čist dosije o upladenim porezima i doprinosima. Mreža institucija za mikro-finansiranje (MFIs) raste. Deset od ovih institucija za mikrofinansiranje rade u cijelom ZE-DO Kantonu (Aneks 3, str. 78). Osnovan je čitav niz lizing kompanija uglavnom sa stranim kapitalom među kojima austrijske kompanije dominiraju lizing tržištem.

d. Spoljna trgovina Tabela 4 ilustruje rezultate spoljne trgovine u ZE-DO, FBiH i BiH.

Izvo

z

Uvo

z

Trgo

vačk

i de

fici

t

Izvo

z/U

voz

Pro

sje

čan

izvo

z p

o g

lavi

Pro

sje

čan

uvo

z p

o g

lavi

BiH 5,271,043 11,234,503 -5,963,460 46.92% 1,364.93 2,909.16

FBiH 3,611,573 7,924,268 -4,312,695 45.58% 1,554.48 3,410.72

ZE-DO 826,343 997,815 -171,472 82.82% 2,068.49 2,947.71

Tabela 4: Spoljna trgovina u ZE-DO kantonu u odnosu na rezultate FBiH i BiH (u BAM) Izvor: Izvještaj o ekonomskim rezultatima u ZE-DO kantonu; Privredna Komora ZE-DO, 2007.

Tabela 4 pokazuje da ZE-DO Kanton relativno prevazilazi omjere pokrivenost uvoza-izvozom u odnosu na BiH i FBiH. Tabela 5 ilustruje učešde u sektorima u spoljnoj trgovini ZE-DO Kantona. Jedini evidentan rast izvoza zabilježen je u sektorima proizvodnje i rudarstva.

9 Izvor: http://www.internationalreports.net/europe/bosnia/2002/centralbank.html

14

SPOLJNA TRGOVINA PO SEKTORIMA UVOZ I IZVOZ PREMA PROIZVODNOM PRINCIPU, NACE

IZVOZ, 000 BAM UVOZ, 000 KM

2003 2004 2005 2003 2004 2005

Poljoprivreda, lov i šumarstvo 617 1,035 622 8,861 11,096 23,680 Ribarstvo - - - - 2 1 Rudarstvo 324 633 2,400 6,586 3,970 11,514 Manufacturing 337,137 325,430 395,357 632,820 668,385 674,336 Struja, plin i vodosnabdjevanje - - - 101 285 1,272 Ostalo 8 3 10 119 198 564 Neklasificirano 306 12 10,619 2,224 1,042 67,765 UKUPNO 338,389 327,113 409,008 650,711 684,978 779,132 UVOZ I IZVOZ PO ROBAMA SITC

IZVOZ, 000 BAM UVOZ, 000 KM

2003 2004 2005 2003 2004 2005

Hrana i stoka 2,594 3,256 2,689 32,446 35,745 50,800 Pide i duvan 204 137 146 22,020 20,302 20,150 Sirovine osim goriva 51,067 62,889 46,031 14,888 20.157 24.049 Mineralna goriva i maziva 335 1,261 437 21,472 34,160 144,321 Ulja i masnode život. i bilj. porijekla 64 16 4 1,967 1,323 1,003 Hemijski proizvodi 1,105 1,329 448 57,156 63,875 53,958 Proizvodne djelatnosti klasificirane po materijalima 80,137 101,373 210,041 212,432 222,097 231,145 Mašinska i transportna oprema 41,385 50,109 50,588 203,068 217,441 143,078 Razni proizvodi 161,192 106,728 88,008 83,036 68,811 42,862 Robe i transakcije. 306 15 10,616 2,226 1,067 67,766

UKUPNO 338,389 327,113 409,008 650,711 684,978 779,132

Tabela 5: Spoljna trgovina po sektorima

Izvor: Statistički godišnjak FBiH; ZE-DO kanton u brojkama 2007.

Rezultati spoljne trgovine ZE-DO kantona u odnosu na ostale kantone i FBiH, ilustrovani su u Tabelama 6 i 7.

Izvoz Uvoz

FBiH 68.52% 70.54%

REPUBLIKA SRPSKA 29.86% 24.86%

DISTRIKT BRČKO 1.12% 2.61%

ZE-DO KANTON 15.68% 8.88%

Tabela 6: Udio entiteta i ZE-DO kantona u spoljnoj trgovini BiH Izvor: Izvještaj o ekonomskim rezultatima ZE-DO kantona; Privredna Komora ZE-DO, 2007.

KANTONI % ZE-DO KANTON 22.88% TUZLANSKI KANTON 19.13% HERZEGOVAČKO-NERETVANSKI KANTON 18.72% KANTON SARAJEVO 17.42% SREDNJOBOSANSKI CANTON 9.59% OSTALI KANTONI 12.26% UKUPNO 100%

Tabela 7: Udio kantona u izvozu u procentima od ukupnog izvoza FBiH Izvor: Izvještaj o ekonomskim rezultatima ZE-DO kantona; Privredna komora ZE-DO, 2007.

15

KANTONI %

KANTON SARAJEVO 34.83% TUZLANSKI KANTON 13.83% HERZEGOVAČKO-NERETVANSKI KANTON 13.51% ZE-DO KANTON 12.59% ZAPADNO-HERCEGOVAČKI KANTON 9.61% OSTALI KANTONI 15.63% UKUPNO 100%

Tabela 8: Udio kantona u uvozu u procentima od ukupnog uvoza FBiH Izvor: Izvještaj o ekonomskim rezultatima ZE-DO kantona; Privredna komora ZE-DO, 2007.

Tabela 9 pokazuje da su opdine Zenica, Visoko i Tešanj vodede izvozne opdine u kantonu i na njih otpada 80,62% od ukupnog izvoza. Najveda pokrivenost uvoza-izvozom 270,52 zabilježena je u opdini Zavidovidi.

Izvoz Uvoz Izvoz/Uvoz % u (000) BAM % u (000) BAM %

BREZA 3,466 0.42 10,894 1.09 31.82 DOBOJ JUG 3,400 0.41 8,494 0.85 40.03 KAKANJ 10,891 1.32 52,025 5.21 20.93 MAGLAJ 37,200 4.50 42,252 4.23 88.04 OLOVO 15,032 1.82 8,238 0.83 182.47 TEŠANJ 94,318 11.41 239,016 23.95 39.46 USORA 2,723 0.33 13,814 1.38 19.71 VAREŠ 8,907 1.08 5,338 0.53 166.86 VISOKO 216,531 26.20 181,327 18,17 119.41 ZAVIDOVIDI 43,793 5.30 16,188 1.62 270.52 ZENICA 355,372 43.01 296,496 29,71 119.86 ŽEPČE 17,702 2.14 74,951 7.51 23.62 UKUPNO 826,343 100,00 997,815 100,00 82.82 (prosječno)

Tabela 9: Udio uvoza i izvoza među opdinama ZE-DO kantona Izvor: Izvještaj o ekonomskim rezultatima ZE-DO kantona; Privredna komora ZE-DO, 2007.

e. Industrijska proizvodnja Nivo industrijske proizvodnje u ZE-DO Kantonu u 2006, u poređenju sa 2005. porastao je za 16.2%, dok je u FBiH porast iznosio 7.5%. Najviši rast je zabilježen u sektorima koji su ilustrovani u Tabeli 10. Rast u prerađivačkoj industriji iznosio je 3,3% za period koji je posmatran. Sektori % rast

Električna energija, plin I vodosnabdjevanje + 61,9% Rudarstvo +10,6% Prerađivačka industrija + 3,3%

Tabela 10: Sektori koji bilježe najviši rast Izvor: Izvještaj o ekonomskim rezultatima ZE-DO kantona; Privredna komora ZE-DO, 2007.

Izvoz se uglavnom temelji na eksploataciji prirodnih resursa, niskom nivou prerade i industrijama sa intenzivnom radnom snagom kao što je proizvodnja električne energije, sirovine i prerada polufabrikata od metala.

16

Proizvodni podsektori % rast

Proizvodnja osnovnih metala +46,9

Proizvodnja transportne opreme +20,4

Proizvodnja električne opreme +15,3

Proizvodnja papira od pulpe +14,9

Proizvodnja metalnih proizvoda osim mašina i opreme +13,1

Proizvodnja hrane i pida +11,1

Proizvodnja ostalih ne-metalnih i mineralnih proizvoda +4,2

Proizvodnja mašina i opreme +1,9

Tabela 11: Industrijski sektori koji su zabilježili najviši rast za period 2005./2006. Izvor: Izvještaj o ekonomskim rezultatima ZE-DO kantona; Privredna komora ZE-DO kantona, 2007.

Tabela 12 pokazuje proizvodne podsektore koji bilježe bitno nižu stopu proizvodnje za period 2005-2006. Prekomjeran uvoz sa Dalekog istoka nastavlja apsorbovati lokalno tržište pošto se lokalne firme suočavaju sa teškodama u postizanju adekvatnog nivoa konkurentnosti. Za Sektor malih i srednjih preduzeda je teško postidi optimalan stupanj ekonomičnosti zbog relativno visokih poreza na radnu snagu, zastrajelih mašina proizvodnje ispod kapaciteta, relativno visokih cijena uvoznih sirovina i nedostatka know-how. Neki su sektori značajno izloženi vanjskim udarima zbog ovisnosti o uvoznim sirovinama. Proizvodni podsektori % rast

Proizvodnja odjede i kože -31,6

Prerada kože, proizvodnja obude i ostalih proizvoda od kože -26,7 Proizvodnja gume i plastičnih proizvoda -23,3

Proizvodnja tekstila -23,2

Proizvodnja namještaja -18,0 Obrada drveta i proizvoda od drveta osim namještaja -12,9 Izdavaštvo i štamparske usluge -6,5%

Tabela 12: Prerađivački podsektori koji su zabilježili niži nivo proizvodnje za period 2005/2006.

Izvor: Izvještaj o ekonomskim rezultatima ZE-DO kantona; Privredna komora ZE-DO, 2007.

f. Sektori rasta poslovnih prilika Lokalne firme uglavnom posluju u sektorima trgovine i usluga, te su rijetko uključene u stvaranje dodane vrijednosti. Uvezeni proizvodi dominiraju lokalnim tržištem premda bi se identični proizvodi mogli proizvoditi na lokalnom nivou. Navedeni proizvodi nude značajan potencijal za rast u sektorima prerade metala i drveta, prerade poljoprivrede. U navedenim sektorima mogu se iskoristiti razvojne prilike zbog nekolicine jedinstvenih karakteristika ove regije. Bosanska bukva, hrast i druge vrste drveta ocijenjeni su kao svjetska vrhunska klasa, što omogudava šanse za sektor malih i srednjih preduzeda da u cjelosti angažiraju proizvodnju namještaja usklađenu sa zahtjevima kupaca. Sektori prerade hrane takođe nude poslovne prilike pošto čist i jedinstven okoliš omogudava tradicionalnu proizvodnju sira i mliječnih proizvoda koji su priznati kao jedinstveni u svijetu. Čisti vodeni resursi pružaju priliku za flaširanje vode i ribogojstvo. Velike industrijske firme nastoje pratiti izvorne prakse i na taj način obezbjediti nove razvojne perspektive za sektor malih i srednjih preduzeda. Povoljne poslovne prilike za inovativan sektor malih i srednjih preduzeda u razvoju informacione tehnologije mogu se nadi u oblasti proizvodnog dizajna i razvoja, prototipologizaciji proizvoda, 3D modeliranju, razvoju Java aplikacija i elektronskih poslovnih

17

usluga. Ipak, razvoj takvih industrija zahtijeva brze obrazovne reforme i aktivno učešde institucija koje pokrede znanje kao što su univerziteti, poslovni inkubatori i inovacioni centri. Poslovna prilika bi mogla biti povoljna kroz razvoj virtualnih mreža za tehnički dizajn, čija ciljna grupa bi bio industrijski sektor sa svrhom sudjelovanja i utjecaja na sposobnosti modeliranja sektora.10. Razvoj mreže inkubatora u cijelom ZE-DO Kantonu radi novih kompanija koje pokrede temeljito znanje u oblasti informatike i tehnologije bi omogudio da se iskoriste poslovne prilike koje nudi napredni ICT u cilju povedanja konkurentnosti i profitabilnosti. g. Struktura i broj kompanija, stanje sektora malih i srednjih preduzeda Prema raspoloživim podacima Federalnog Zavoda za statistiku ZE-DO Kantona, postoji 10,71011 privatnih preduzeda. U svjetlu činjenice da se firme iz sektora malih i srednjih preduzeda u ZE-DO Kantonu vode kao firme u privatnom vlasništvu, pretpostavljamo da bi vedina preduzeda spadala u kategoriju sektora malih i srednjih preduzeda. U svim zemljama Zapadnog Balkana, na mikro, mala i srednja preduzeda otpada gotovo ukupan broj registriranih preduzeda, sa udjelom koji se krede između 95-98% od ukupnog broja registriranih firmi12. Uprkos činjenici da je Vlada FBiH službeno priznala sektor malih i srednjih preduzeda izradom nacrta novog zakona o Inicijativama za sektor malih poslovnih djelatnosti13 u 2006 (Vidi Aneks 8), ne postoje službeni podaci o klasifikaciji koji bi bili dostupni u vezi sa statistikom preduzeda (Vidi Aneks 6, str. 96). Stoga se ne može napraviti nikakva pojedinačna procjena o stanju u sektoru malih I srednjih preduzeda. Struktura ZE-DO privrede po sektorima U sektoru trgovine registriran je najvedi dio (34.54%) od ukupnog broja registriranih kompanija, nakon čega slijede proizvodnja, transport, skladištenje i komunikacije, ugostiteljstvo, te ostale društvene usluge sa udjelom od 13.52%, 11.46%, 11.36% i 11.28% respektivno. Struktura sektora sa stanovišta registriranih kompanija se vidi jasno iz sljedede tabele:

10

http://www.cirko-mes.com/pdf/backgroundinformation.pdf 11

Državna preduzeda su isključena iz ukupnog broja registriranih pravnih lica koja se bave poslovnom djelatnosšdu. 12

Izvještaj o provođenju Povelje EU o malim preduzedima na Zapadnom Balkanu- MSP Policy Index 2007. (pp 38) 13

http://www.fbihvlada.gov.ba/bosanski/zakoni/2006/zakoni/14bos.htm

18

STRUKTURA POSLOVNIH LICA SA 31. DECEMBROM 2006.

2005. 2006.

Pravna lica

Dio pravih lica

Zanati Pravna lica

Dio pravnih lica

Zanati

UKUPNO 4,006 2,605 7,367 4,406 2,710 7,892

A Poljoprivreda, lov i šumarstvo 77 23 94 81 20 234

B Ribolov 3 1 6 3 1 6 C Rudarstvo 21 1 2 21 1 2 D Proizvodnja 593 133 888 659 141 951 E Električna energija, plin i vodosnabdjevanje 17 31 0 17 18 0 F Građevinarstvo 249 24 254 290 22 273

G Trgovina nekim popravljanim motorima i robama

1,054 1,051 2,835 1,152 1,111 2,962

H Ugostiteljstvo 76 126 1,187 79 131 1,274 I Transport, skladištenje i komunikacije 255 107 1,061 269 117 1,096 J Finansijsko posredovanje 23 175 2 23 180 2

K Nekretnine, iznajmljivanje i poslovne aktivnosti

220 67 469 241 72 493

L Javna administracija; odbrana; obavezno socijalno osiguranje

357 115 - 388 113 -

M Obrazovanje 148 156 75 143 163 83 N Zdrastvena i socijalna skrb 152 70 56 154 71 58 O Ostale opdinske,društvene, lične usluge 761 525 438 886 549 458

P Privatna domadinstva sa zaposlenim licima - - - - - -

Q Van-teritorijalne organizacije i tijela - - - - - -

Tabela 13: Struktura poslovnih lica Izvor: Zeničko-Dobojski kanton u brojkama 2007.; UDK 311.314 (697.6)

Broj pravnih lica Vedina registriranih firmi u ZE-DO Kantonu su u sektorima: trgovine, proizvodnje, nekretnina, iznajmljivanja, građevinarstva i transporta, skladištenja i komunikacija, na što otpada 26.15%, 14.96%, 6.8% i 6.11% respektivno. Stopa rasta tek registriranih pravnih lica za period 2005.-2006. u Građevinarstvu je (16.47%), Proizvodnji (11.13%), Nekretninama, iznajmljivanju i poslovnim aktivnostima (9.55%) i trgovini (9.30%). Broj zanatskih radnji Najvedi broj registriranih zanatskih radnji u ZE-DO Kantonu su u sljededim sektorima: Trgovina (37.53%), Ugostiteljstvo (16.14%), Transport, skladištenje i komunikacije (13.89%), Proizvodnja (12.05%). Najviši rast registriranih zanatskih radnji između 2005 I 2006 su: u poljoprivredi (148.94%), Obrazovanju (10.67%), Građevinarstvu (7.48%), Ugostiteljstvu (7.33%) I Proizvodnji (7.09%). Sektore sa visokim potencijalom u oblasti dodane vrijednosti izgleda da ne privlače nova poduzetništva, posebno one mlade, jer je za poslovanje sa dodanom vrijednosti potreban kapital, know-how, tehnologija, usklađenost sa međunarodno priznatim standardima, pristup tržišnim informacijama i sposobnost donošenja odluka, dok trgovina tradicionalno nudi manje riskantne poslove sa brzim obrtom.

19

h. SWOT Analiza Sektora malih i srednjih preduzeda Sljededa SWOT analiza sektora malih i srednjih preduzeda temelji se na procjeni ekonomskog profila ZE-DO kantona uključujudi postojeda sredstva, prirodne resurse, trenutnu poslovnu klimu i demografiju, obrazovanje itd. Struktura SWOT analize se zasniva na sljededoj tabeli: SASTAV SEKTORA ZE-DO PRIVREDE Metalurgija i metalska proizvodnja, drvna industrija i šumarstvo, poljoprivreda i prehrambena industrija, obrazovanje, turizam, IT tehnologija, rudarstvo, energetika, trgovina u finansijskom sektoru, inženjering, nacionalno historijsko nasljeđe i kultura, te nevladin sektor.

PREDNOSTI OKRUŽENJA

Ekonomski uslovi i poduzetništvo, institucionalni okvir i zakonodavstvo, HR razvoj, tržište radne snage, socio-kulturne prednosti i pristup tehnologiji

GRUPE FAKTORA

Snaga UNUTRAŠNJI FAKTORI

Slabost Prilike

SPOLJNI FAKTORI Prijetnje

Tabela 14: Socio-ekonomski pregled i SWOT analiza centralne regije BiH, mart/april 2004. Izvor: Projekat ekonomskog i regionalnog razvoja Evropske Unije (EURED) u BiH;

SWOT analiza predstavlja rezultat sjednica i sastanaka na kojima se vodila rasprava za okruglim stolom sa predstavnicima poslovnih udruženja u ZE-DO Kantonu, predstavnicima univerziteta, vlasnicima malih i srednjih preduzeda, poslovnim profesionalcima, ministrima i tijelima u vladi, predstavnicima opdina, agencijama za razvoj, univerzitetskim predavačima, poslovnim udruženjima, ekspertima i drugim partnerskim institucijama koje su uključene u regionalni razvoj. Metodologija SWOT analize se temelji na socio-ekonomskoj i SWOT analizi privredne regije centralne BiH (EURED, 2004). U ovoj SWOT analizi korišteni su sljededi kriteriji:

Regionalni uticaj: Potencijali od kojih bi moglo biti koristi u bududnosti

Sinergija: Komplementaran utjecaj između sektora

Efikasnost: Resursi koji bi se mogli koristiti sa najvišom stopom povrata

Izvodivost: Potencijali koji su dostupni u okviru trenutnih političkih, pravnih i drugih okolnosti u regiji.

Politika: Potencijalne zone unapređenja trenutne političke strukture. Snaga

Bogati, čisti i raznovrsni prirodni resursi (šume, tlo I voda)

Odličan geografski položaj i cestovne veze

Povoljna blizina sa zemljama EU

Bogato kulturno i historijsko nasljeđe

Aktivno prisustvo razvojnih i donatorskih agencija koje pomažu razvoj sektora malih i srednjih preduzeda

20

Slabosti

Nedostatak poduzetničke kulture

Visoki porezi na radnu snagu

Nerazvijeni ljudski resursi

Nedostatak inovacija

Slab i neadekvatan pristup tržišnim informacijama

Zastarjele mašine-oprema

Vrlo nisko ili potpuno odsustvo korištenja ICT tehnologija u sektoru malih I srednjih preduzeda

Nesklad između obrazovanja/obuke i tržišne potražnje za radnom snagom

Nedostatak standarda o kvalitetu

Lokalna mala i srednja preduzeda uglavnom su koncentrirana na lokalna tržišta

Nizak nivo konkuretnosti lokalnih malih i srednjih preduzeda

Slab pristup tržištima kapitala

Nedostatak lokacija za uslužnu poslovanu djelatnost

Nedostatak infrastrukture koja bi potpomogla razvoj sektora malih i srednjih preduzeda

Preklapanje i nekonzistentnost donatorskih programa kojima se potpomaže razvoj sektora malih i srednjih preduzeda

Prilike

Uspostavljanje centra za poslovnu politiku sektora malih i srednjih preduzeda

Uspostavljanje potpuno operativne One-Stop-Shop

Pokretanje programa za ohrabrivanje mladih ljudi da se angažiraju u poslovnim aktivnostima sektora malih i srednjih preduzeda

Korisna kreativnost raskidanjem sa preduzedima u državnom vlasništvu i bivšim institucijama

Stvaranje inkubatora i uspostavljanje e-BIZ Centara

Promocija poduzetništva kroz programe obrazovanja

Razvoj i korištenje ICT tehnologija

Uspostavljanje centara za E-obuku

Proizvodnja dodane vrijednosti u sektoru obrade masivnog drveta

Uspostavljanje Agencija za zajmove sa garancijom na investicije

Prilika da se poveda broj posjeta u domadem i međunarodnom turizmu iskorištavanjem prirodnih resursa, kulturnog nasljeđa te da se razvije tržište tradicionalnih proizvoda i tradicionalne kuhinje

Potencijal da se poveda dodana vrijednost u poljoprivrednom sektoru kao što je proizvodnja zdrave konvencionalne hrane i netradicionalno ratarstvo te flaširanje vode

Stvaranje kooperantskih zadruga u tradicionalnom sektoru

21

Prijetnje

Nedostatak političke volje kako bi se napravile ključne, ali teške reforme u privredi i zakonodavstvu

Previše nivoa i složenost državne administracije

Slabe veze između različitih organa i nivoa državne uprave

Nemaran odnos lokalne vlade prema važnosti sektora malih i srednjih preduzeda

Nepostojanje državne agencije sa zadatkom da provodi Povelju EU za mala preduzeda

Nedostatak podrške vlade (finansiranje) za aktivnosti u oblasti naučnog istraživanja

Nepostojanje registra i statistike za sektor malih i srednjih preduzeda

Stagnacija reformi u višem obrazovanju

Migriranje obrazovanih mladih profesionalaca (odliv mozgova)

Sporost u društvenim i sudskim reformama

Neizbalansiran ekonomski razvoj kojeg prate de-ruralizacija i de-populizacija

Sporost u usklađivanju društvenih i ekonomskih reformi sa EU

Prisutnost sivog tržišta sa tendencijom rasta

Slabo provođenje zakona o intelektualnom vlasništvu

Prekomjeran uvoz roba iz zemalja Dalekog istoka i Kine

Prepoznata je potreba za daljim razvojem u sljededim oblastima: Jeftinije i brže pokretanje biznisa (Poglavlje 2), bolje zakonodavstvo i propisi (Poglavlje 3), raspoloživost kvalificiranih kadrova (Poglavlje 4), unaprjeđenje online pristupa (Poglavlje 5), te oporezivanje i finansijska pitanja.

22

2. OKRUŽENJE SEKTORA MALIH I SREDNJIH PREDUZEDA a. Političko okruženje Premda je Vlada BiH priznala, potpisala i odobrila Evropsku povelju za mala preduzeda, njoj i dalje nedostaje implementacija u gotovo svim dijelovima Povelje (Slika 5).

Slika 5 Ukupan prosjek u provođenju politike u zemljama Zapadnog Balkana u pogledu implementacije Povelje EU za mala preduzeda. Uprkos velikom disparitetu u političkom pristupu među zemljama Zapadnog Balkana, posmatrajudi u odnosu na ključne lekcije naucima na Konferenciji sektora malih i srednjih preduzeda koja je održana14 (2007, str. 4-5), postignut je izvjestan napredak u BiH u oblasti obrazovanja i obuke (Poglavlje 1), podrške E-poslovanju (Poglavlje 9), te jačem i efikasnijem predstavljanju (Poglavlje 10). Prepoznata je potreba za daljim razvojem u sljededim oblastima: Jeftinije i brže pokretanje biznisa (Poglavlje 2), bolje zakonodavstvo i propisi (Poglavlje 3), raspoloživost kvalificiranih kadrova (Poglavlje 4), unapređenje online pristupa (Poglavlje 5) i oporezivanje i finansijska pitanja (Poglavlje 7). Nedostatak statistike o sektoru malih i srednjih preduzeda ostaje o dalje jedna od glavnih prepreka za formuliranje strategije politike na državnom nivou (Vidi Aneks 6, str. 97). Ograničen broj statističkih podataka prikupljen je na nivou države i entiteta, ali po različitim standardima i metodologijama. Sveukupan i prosječan nivo implementacije Povelje EU za mala preduzeda u BiH, predstavljen je u Aneksu 6, str. 97-10115.

14

Mala i srednja preduzeda u Bosni i Hercegovini na putu ka EU; Ključne lekcije su naučene na junskoj konferenciji, 2007.

15 Izvor: Izvještaj o provođenju Povelje o malim preduzedima; MSP Policy Index 2007.;

0,00 0,00

0,50 0,50

1,00 1,00

1,50 1,50

2,00 2,00

2,50 2,50

3,00 3,00

3,50 3,50

4,00 4,00

ALB ALB

BIH BIH

CRO CRO

UNK UNK

MKD MKD

MNE MNE

SRB SRB

23

b. Pravno okruženje Registracija prilikom pokretanja poslovne djelatnosti u ZE-DO Kantonu Da bismo ilustrovali process registracije pri pokretanju poslovanja u ZE-DO Kantonu, koristimo se definicijama, pretpostavkama i procesom registracije pri pokretanju poslovne djelatnosti koji opisuje USAID (2006, str. 13): Definicije:

1. Društvo ograničene odgovornosti ili DOO: gdje je vlasnik kapitala odgovoran do iznosa uloženog kapitala. Ovakav tip kompanije se registruje na opdinskom sudu. 2. Zanatska radnja: pojedinac koji sam sebe zapošljava sa ili bez poslovnog prostora. 3. Poslovanje: Opdi termin koji se koristi da opiše pravno lice i zanatsku radnju 4. Poduzetnik: Nosilac rizika koji je vlasnik entiteta koje se bavi poslovanjem. 5. Taksa: Novčani iznos koji poduzetniku ili licu koje se bavi poslovanjem zaračunava državni organ. 6. Trošak: Svaki novčani iznos koji plada poduzetnik ili entitet koji se bavi poslovanjem u procesu pokretanja biznisa. 7. Procedura: Interakcija između vlasnika poslovne djelatnosti i državnih institucija 8. Vrijeme: mjereno kalendarskim danima, dok se koraci koji se odmah naprave bilježe kao 0. 9. Legalizacija: zakonodavni postupak potvrđivanja odnosno ovjere službenog dokumenta 10. Udio u kapitalu: Iznos kapitala koji se po zakonu treba deponovati na bankovni račun pri pokretanju DOO. Pretpostavke: 1. Kompanija: Model kompanije je ili društvo sa ograničenom odgovornošdu ili zanatska

radnja16. 2. Usluge u razvoju poslovanja: Pretpostavljamo da je poduzetnik potpuno upoznat sa svim

koracima koji su potrebni da bi se registrovalo poslovanje bez pomodi advokata. 3. Upravljanje: Poslovanje vode profesionalni menadžeri 4. Udio u kapitalu: Minimalni kapital od 2000 BAM koji se traži po zakonu (za DOO). 5. Taksa: Novčani iznos koji poduzetniku ili licu koje se bavi poslovanjem zaračunava državni

organ 6. Trošak: Pojedinačni trošak ili ukupan iznos troškova koji se pladaju 7. Ukupan trošak: Suma svih pladenih taksi i troškova USAID-ov izvještaj iz 2006.17 identificirao je tri faze u procesu pokretanja poslovanja:

16

Vedina lica koja se bave poslovanjem, isključujudi firme i organizacije u državnom vlasništvu spadaju u kategoriju malih i srednjih preduzeda prema broju zaposlenih. Zanatske radnje se klasificiraju kao mali biznis i registruju se na opdinskom nivou. One obično broje od 1-10 zaposlenih i rijetko prelaze taj broj.

Opdinski sud u Zenici počeo je sa primjenom novog Zakona o postupku registracije pri pokretanju poslovne djelatnosti počev od 1. novembra 2007. godine. Za DOO, postupak registracije ne bi trebalo da traje duže od 5 dana.

24

1. Faza pred-registracije: Prikupljanje raznih dokumenata od nadležnih državnih organa

(Sud, Opdina, Poreska uprava itd.) 2. Faza registracije: Registracija kompanije u prostorijama opdinskog suda gdje državni

organ priznaje lice koje se bavi poslovanjem te se ono pravno uspostavlja. 3. Faza poslije registracije: Sve formalnosti (Izdavanje poreskog i ID broja, otvaranje

bankovnog računa i verificiranje usklađenosti sa minimalnim tehničkim zahtjevima) se završavaju tako da poslovna djelatnost postaje potpuno operativna.

Koraci pri registraciji poslovanja i za DOO i za zanatske radnje, kao i troškovi i vrijeme koji prate registraciju prikazani su u Aneksu 2 (str. 61-68). Opdinski sud u Zenici počeo je sa primjenom novog Zakona18 o postupku registracije pri pokretanju poslovne djelatnosti počev od 1. novembra 2007. Za DOO, postupak registracije ne bi trebalo da traje duže od 5 dana. Takođe, ova nova procedura bi omogudila trenutačni prijenos podataka o registrovanoj firmi od suda do relevantnih državnih organa koji su uključeni u process registracije (Poreska uprava, Ured za socijalnu zaštitu, Federalni biro za statistiku i Carina). Što se tiče troškova i vremena koji prate registraciju pri pokretanju poslovne djelatnosti (USAID 2006, str. 17) Opdina Zenica prevazišla je opdine Banja Luka i Sarajevo-Stari Grad kako se to vidi u sljededoj tabeli:

STAGE STARI GRAD ZENICA BANJA LUKA T CT (BAM) T CT (BAM) T CT (BAM)

Pred-registracija 10 2166 10 2166 10 2016 Registracija 50 405 14 320 61 950 Post-registracija 111 612 26 607 44 1484 TOTAL: 171 3183 50 3093 115 4450

T=vrijeme (u danima); TC=Ukupan trošak (u BAM)

Izvor: Trenutni prikaz procesa kojima se regulira pokretanje poslovne djelatnosti i izgradnje u BiH, Dug i vijugav put USAID (2006, str. 17, Slika 4)

Ovo se može pripisati fleksibilnosti lokalnog sudskog registra u primjeni određenih pravila, dok je opdinska služba za privredu eliminirala potrebu da se koristi građevinska dozvola (za prostore koji postoje od prije) time što se od Javne ustanove za prostorno planiranje traži da izda certifikat o “dobrom stanju” (USAID 2006, str. 7).

17

Trenutni prikaz procesa kojima se regulira poslovanje i izgradnja počinje u BiH, Dug i vijugav put (USAID, 2006)

18 Službeni list br. 27/05, 68/05

25

Građevinske, urbanističke i upotrebne dozvole Faza pred-prijave Podnošenje zahtjeva za urbanističku dozvolu (USAID, 2006, str. 54) zahtijeva tri dokumenta:

1. Idejni projekat 2. Zapisnik/izvod iz katastarskog plana 3. Izvod iz registra javnih isprava

Za neke projekte se zahtijeva odobrenje za okoliš i odobrenje za cestovni prilaz prije nego se službeno prihvati prijava za izdavanje urbanističke dozvole. Regulatorni plan može imati značajan utjecaj na izgradnju poslovnog prostora. Ukoliko regulatorni plan ne pokriva zonu bududeg poslovnog prostora, onda proces pribavljanja urbanističke dozvole podliježe ažuriranju regulatornog plana za što su potrebne sjednice opdinskog vijeda kao i pokretanje ZZP (Zahtjev za prijedloge) da bi se pribavili prijedlozi za novi regulatorni plan. Dva dodatna dokumenta (zapisnik/izvod iz katastarskog plana i izvod iz registra javnih isprava mogu se izdati za sedmicu dana uz prosječne troškove od 15-20 BAM. Pribavljanje ovih dokumenata može biti problematično u slučajevima kada su zemljišne knjige smještene na nekom drugom mjestu koje je udaljeno od administracije, uništeno ili ako još nisu riješeni sporovi u vezi zemljišta) (USAID, 2006, str. 56). (Detaljan proces pribavljanja građevinske dozvole prikazan je u Aneksu 2; str. 69-73). Urbanistička dozvola Prema USAID (2006, str. 56)19 postoji šest ključnih elemenata u procesu pribavljanja urbanističke dozvole:

1. Vlasništvo nad imovinom mora biti pravno uspostavljeno od strane podnosioca prijave ili “dodijeljeno” od strane državnog organa za svrhu građenja. Proces dodjele se mora okončati prije nego se pokrene prijava za izdavanje urbanističke dozvole.

2. Analiza o tehničkom planiranju mora se pripremiti u skladu sa regulatornim planom. 3. Urbanistički tehnički uslovi moraju se pripremiti. Za ovo je potrebna analiza radilišta i

planiranja od strane opdinskih službi nakon čega slijedi posjeta radilištu od strane imenovane opdinske komisije.

4. Pribavljanje dozvola od Ministarstva za prostorno planiranje i okoliš kao i od Direkcije za ceste radi dobivanja dozvole za pristup postojedim cestama

5. Pribavljanje “opdih saglasnosti” ili “”potvrda” od javnih komunalnih kompanija. 6. Pribavljanje odobrenja za standarde o zaštiti i zaštiti od požara od strane

Ministarstva unutrašnjih poslova. Investitor također mora pribaviti opde saglasnosti (USAID, 2006, str 58) od:

Kompanija nadležnih za infrastrukturu Komunalnih službi (kompanije za vodovod i kanalizaciju, sakupljanje otpada) Tehnički plan da se pokaže kako de građevinski projekat biti povezan sa postojedim

instalacijama sa svakom od komunalnih infrastruktura. 19

SPIRA-Dozvole i aktivnosti u vezi režima inspekcije; Broj aktivnosti 24 (USAID, 2006)

26

Građevinski plan za svaku dodatnu instalaciju (troškove plada investitor) Procjena troškova za takse koje se pladaju svakoj komunalnoj službi

Procijenjeno vrijeme koje je potrebno za izdavanje uobičajenih urbanističkih dozvola traje između 30 i 60 dana. Neki investitori tvrde da vrijeme koje je potrebno da se dobije dozvola traje čak I duže, ali sve to zavisi od okolnosti. Prosječni troškovi dozvole su između 30 i 150 BAM, što zavisi od tipa objekta (USAID, 2006, str. 59). Urbanističkom dozvolom se verificira da se određena parcela identificira kao građevinska lokacija, te da se uspostavlja zakonska utemeljenost vlasništva nad novom građevinom. Građevinska lokacija, korištenje zemljišta, namjena i fizička lokacija se utvrđuju a investitor se identificira, te mu se daje zakonska dozvola da podnese zahtjev za građenvinsku dozvolu. Vrijeme između izdavanja urbanističke dozvole i podnošenja prijave investitora za građevinsku dozvolu je kritično za proces izgradnje. To je period tokom kojeg investitor mora kompletirati sve crteže, specifikacije i ostale materijale. Prije podnošenja prijave za građevinsku dozvolu investitor traži i odobrenja o zadovoljavanju uvjeta od kompanija koje su nadležne za infrastrukturu i to putem “Opde saglasnosti” (USAID, 2006, str. 60). Svaka taksa za saglasnost se plada pojedinačno prije izdavanja “Konačne saglasnosti”, što je preduslov prije podnošenja zahtjeva za izdavanje građevinske dozvole. Da bi se pokrenula prijava za građevinsku dozvolu, prema USAID (2006, str. 60), moraju se priložiti sljededi dokumenti:

1. Tri primjerka planova projekta 2. Primjerak iz katastarskog plana (identična kopija se tražila za urbanističku

dozvolu) sa priloženim ovjerenim kopijama svih opdih saglasnosti 3. Izvod iz registra javnih isprava (koji je također tražen ranije za urbanističku

dozvolu)

Priloženi dokumenti se ponovo podnose opdinskoj službi. Vrijeme za završetak gradnje je fiksno. Useljavanje odnosno upotrebna dozvola (USAID, 2006, str. 63-67) Građevinska dozvola ovlašduje investitora da počne sa građevinskim radovima. Kada se izgradnja završi investitor podnosi formalan zahtjev za tehnički prijem opdinskoj službi za urbanističko planiranje. Kada nadležni organi prime zahtjev služba za urbanistički razvoj formira “Komisiju za tehnički prijem” koja vrši uvid u u radne planove i inspekciju izgrađenog prostora na licu mjesta kao i poboljšanja koja su napravljena na imovini kako bi verificirala da je sve urađeno u skladu sa planovima. Vrijeme koje je potrebno da se pribavi upotrebna dozvola je teško procijeniti uprkos Zakonu o izgradnji i službenom roku od osam dana. U

USAID-ov SPIRA projekt „Usmjeravanje dozvola i aktivnosti u vezi režima inspekcije“ pozdravila je Vlada ZE-DO kantona. Predstavnici BSC ZE-DO kantona uzeli su aktivno učešde u ovom projektu time što su napravili nacrt prijedloga „Akcionog plana za unapređenje Zakona za izdavanje građevinskih dozvola i praksi u BiH“ za Vladu ZE-DO kantona.

27

stvarnosti, za neke projekte taj period može iznositi i 60 dana radi izmjena u projektu, popravki ili zato što postoji razlika u odnosu na originalne planove i projekte. Upotrebna dozvola omogudava izdavanje uvjerenja o završetku gradnje u skladu sa odobrenim planovima kao i potvrdu vlasništva i potvrdu o građevinskom unapređenju. Njome se takođe verificira usklađenost sa zahtjevima koji se tiču bezbjednosti i zaštite od požara. Ona takođe omogudava korisnicima da povežu komunalne usluge pri ulasku u objekat i na zemljište. Pod pretpostavkom da ne postoje nikakvi problemi u vezi sa prikupljanjem dokumenata i procedurom, sljededa tabela pokazuje vrijeme koje je potrebno za prikupljanje dozvola.

Tabela 15: Vrijeme potrebno za pribavljanje dozvola u ZE-DO kantonu Izvor: Trenutni prikaz procesa kojima se regulira pokretanje poslovanja I izgradnje u BiH, USAID (2006, str. 65)

Pošto neki projekti mogu imati utjecaja na okoliš, od investitora se traži da pribave odobrenje od Ministarstva FBiH. Da bi se ubrzao proces poduzetnici-investitori obično unajmljuju lokalne konsultantske firme da vode postupak procjene o utjecaju projekta na okoliš obezbijede da se odobrenje dobije u roku od 30 dana. Administrativni troškovi za dozvole su manji u poređenju sa zakupninama i taksama koje treba platiti za građevinsko zemljište. (Aneks 2, str. 73). USAID-ov SPIRA projekt “Usmjeravanje dozvola i aktivnosti u vezi režima inspekcije” pozdravila je Vlada ZE-DO Kantona. Predstavnici BSC ZE-DO Kantona uzeli su aktivno učešde u ovom projektu time što su napravili nacrt prijedloga “Akcionog plana za unapređenje Zakona za izdavanje građevinskih dozvola i praksi u BiH” za Vladu ZE-DO Kantona. Akcioni plan je odobrila kantonalna Vlada ZE-DO kantona i planirano je da ga operativna grupa provede u roku od šest mjeseci time što de ispuniti sljedede ciljeve:

1. Uspostaviti sistem za sistematičan timski rad u postupku izdavanja građevinskih dozvola čime bi se postupak izdavanja skratio za 20%.

2. Eliminirati prepreke koje se odnose na izdavanje građevinskih dozvola i ubrzati postupak za 25%.

3. Uspostaviti ažuriranu bazu podataka katastra i zemljišnih knjiga čime bi se povedao broj riješenih slučajeva I ubrzao sadašnji postupak za 20%.

4. Unaprijediti izradu dokumenata o prostornom planiranju zajedno sa provedbom održivih planova čime bi se povedao broj riješenih sučajeva i ubrzalo izdavanje građevinskih dozvola za 30%

5. Stvoriti uslove za instaliranje IT mreže kako bi se omogudila razmjena podataka i ubrzalo izdavanje građevinskih dozvola za 30% nakon instaliranja sistema.

6. Stvoriti uslove za uspostavljanje industrijskih zona u svih 12 opdina i ubrzati odobravanje građevinskih dozvola objekata za industrijsku proizvodnju za 20%.

Faze Dana Pred-prijava 5 Urbanistička dozvola 30 Građevinska dozvola 30-60 Upotrebna dozvola 20-25

28

Zapošljavanje radnika Porezi na radnu snagu kroz razne vidove doprinosa koji se temelje na plati uposlenika iznose do 69,5% od bruto plate. Ugovor o zapošljavanju je obavezan i za poslodavca i za uposlenika. Ako poslodavac ne potpiše ugovor o zapošljavanju sa uposlenikom, u pismenoj formi, ili u roku od 15 dana ne obezbijedi pismenu potvrdu o zaključenom ugovoru, pretpostavlja se da su poslodavac i uposlenik sklopili ugovor o zapošljavanju na neodređeno vrijeme. Stranci mogu zaključiti ugovor o zapošljavanju pod uslovima koji su utvrđeni Zakonom20. Probni period se obično definiše u ugovoru o zapošljavanju. Probni period obično traje od tri do šest mjeseci. Ugovor o zapošljavanju se može zaključiti na određeni period u sljededim slučajevima: Sezonski poslovi Zamjena privremeno odsutnog uposlenika Angažman na određenom projektu Privremeno proširenje obima poslova Ostali slučajevi kako je to utvrđeno kolektivnim ugovorom.

Upis prava vlasništva nad imovinom Da bi se upisalo pravo vlasništva nad imovinom prodavac treba pribaviti dokaz o pravu vlasništva iz registra zemljišnih knjiga. Za ovo može biti potrebno 10 dana uz troškove od cca 8 BAM (4 stranice, 2 BAM svaka). Ako se unajmi lokalni advokat postoji dodatni trošak od oko 100 BAM. Paralelno sa ovim postupkom je I pribavljanje sudskog izvoda kojim se potvrđuje da i prodavac i kupac posjeduju ovlaštenje da nastupaju u ime svake od strana. Sudska taksa za zahtjev iznosi 2 BAM po stranici. Sudski izvod se obično pravi na 5 stranica. Može se unajmiti lokalni advokat da završi ovaj postupak, ali de ovo nametnuti dodatne troškove. Kupoprodajni ugovor više ne pravi lokalni advokat; to radi javni notar koji piše dokument, a taksa koja se zaračunava je regulirana Zakonom o Notarima21. Nakon potpisivanja ugovora, u skladu sa službenom procedurom, ured notara obavještava opdinsku inspekciju o činu kupovine imovine. Kupac podnosi zahtjev za procjenu nekretnine (porez na prenos vlasništva) kod nadležnog opdinskog poreskog organa. Kupac ima 15 dana od datuma ovjere potpisa na kupoprodajnom ugovoru, da okonča ovaj postupak. Nakon podnošenja kupoprodajnog ugovora, poreski ured šalje inspekciju na lice mjesta da izvrši procjenu imovine. Ako su rezultati procjene više vrijednosti od vrijednosti koja je navedena u kupoprodajnom ugovoru, onda je konačna vrijednost ona koju procijeni inspekcija na licu mjesta. U suprotnom, ako je vrijednost niža, onda de vrijednost koja je navedena u kupoprodajnom ugovoru ostati konačna. Poreski organ verificira procjenu inspekcije izvršene na licu mjesta i donosi odluku o visini poreza koju treba platiti poreski obveznik (obično kupac). Uplata poreza na imovinu se mora izvršiti u roku od 15 dana. Uplata poreza se vrši kod komercijalne banke po stopi od 8% od vrijednosti imovine, u korist vlade ZE-DO Kantona. Završni korak je prijava za upis u zemljišnom uredu suda. Vrijeme za ovaj postupak nije definisano Zakonom.

20

http://www.ilo.org/dyn/natlex/docs/WEBTEXT/54990/65186/E99BIH01.htm 21

FBIH Službeni list no: 34/07 dostupan na: http://www.vladatk.kim.ba/Ministarstva/MPU/TARIFA%20ZA%20NOTARE_.pdf

29

Zaštita investitora Stepen javnosti – Upravni odbor nastupa u ime pravnog lica i ima pravo i odgovornost da obezbijedi zakonski dovoljno odobrenje za transakciju. Odbor nije obavezan da odmah objelodani odobrenje za transakciju javnosti, dioničarima ili časopisima. Upoznavanje Upravnog odbora sa CEO je obavezno. Odgovornost direktora – Direktora i upravni odbor dioničari mogu smatrati odgovornima za svaku štetu koja nastane kao rezultat nemara po odobrenju komercijalne transakcije. Sud može poništiti transakciju nakon što se uspješno riješi tužba dioničara ako se ispostavi da je uključenost prodavca u transakciju bila prevara. Parnicu mogu pokrenuti dioničari koji imaju 10% udjela u kapitalu ili manje. Nakon što se pozitivno riješi tužba dioničara, CEO mora vratiti svaku dobit iz transakcije uz mogudnost pladanja novčane kazne ili dobivanja zatvorske kazne. Parnice dioničara – Dioničari koji su vlasnici 10% ili manje kapitala imaju pravo pokrenuti istragu ili proces revizije te ispitati dokumenta o transakciji prije nego što ulože tužbu. Sva relevantna dokumenta i ostale materijale koje u posjedu imaju tuženik i svjedoci, dostupni su podnosiocu tužbe tokom sudskog postupka. Tuženika i svjedoke, tokom sudskog postupka, ne može direktno ispitivati podnosilac tužbe. Podnosioci tužbe mogu zahtijevati dokumenta od tuženika. Izvršenje ugovora Tokom razgovora sa istaknutim lokalnim advokatom, uočeno je da sudski postupak može trajati 12 mjeseci, dok izvršenje ugovora može trajati mnogo duže. Tuženik, gotovo u svim slučajevima, može da se žali na presudu što obično produžava pravomodnost konačne presude za dodatnih 12-15 mjeseci. Ako se drugostepena presuda ne izvrši, podnosilac tužbe ima pravo da zahtijeva izvršenje presude od strane suda. Sud može dati instrukcije banci tuženika da blokira finansijska sredstva tuženika dok se dug u cjelosti ne isplati podnosiocu tužbe. Ukoliko finansijska sredstva tuženika ne mogu izmiriti dug po obavezi, podnosilac tužbe može tražiti imovinu tuženika kako bi se izvršila kompenzacija potraživanja, pošto sud može dati instrukcije za konfiskaciju i prodaju imovine tuženika putem aukcije. Ovo može biti dugačak proces, i u nekim slučajevima traje i do 5 godina. Obično, podnosilac tužbe I tuženik se dogovore da spor riješe vansudski kroz trampu, kompenzacijom ili na drugi način. Zatvaranje poslovne djelatnosti Ovo je obično u vezi sa stečajnim postupkom koji se može podijeliti u dva dijela (Svjetska banka, 2005, str. 95). Prodaja ili preusmjeravanje sredstava i utvrđivanje postojedih potraživanja po kojima se stiče pravo na pokretanje postupka prodaje-likvidacije. Ovaj proces uključuje mnogo više od puke prodaje sredstava jer se lokalni sudovi opdenito karakterišu kao spori u rješavanju sporova. Neefikasnost postupka likvidacije odnosi se na sudski postupak, posebno kada se dođe do potraživanja od strane kreditora. Stvar se dodatno komplicira jer ne postoji odjel koji je specijaliziran za slučajeve stečaja (trgovački sudovi). Detalji o ovom postupku su objašnjeni u članu 68 “Brisanje iz registra” (Aneks 2). Koncept stečaja je u biti neispitana stvar bez obzira na Zakon koji se primjenjuje i koji reguliše stečajni postupak (Svjetska banka, 2005; vi). Pošto se uloži zahtjev za zatvaranje poslovne djelatnosti, sud objavljuje zatvaranje poslovne djelatnosti u Službenom listu, gdje se firme informišu i što im omogudava da podnesu tužbe u roku od 90 dana. Zanimljivo je da lokalni sud ne traži dokaz o pladenom porezu da bi zatvorio firmu. Ipak, vlasnici posla su

30

svjesni da ovo može utjecati na njihov vlastiti status (zdravstveno osiguranje, penzioni status, socijalno osiguranje kao i registraciju pri pokretanju budude poslovne firme). Vlasnici obično pribavljaju potvrdu o izmirenim porezima prije zatvaranja posla. U suprotnom, porezna uprava ima pravo zaplijeniti imovinu vlasnika posla kako bi kompenzirala neupladene poreze. c. Institucionalno okruženje

Državni nivo

USAID Agencija SAD za međunarodni razvoj je američka vladina organizacija koja je nadležna u oblasti inostrane pomodi. Do sada je američka vlada, putem USAID projekata potrošila 1 milijardu dolara u obezbjeđivanju pomodi za podršku ekonomskim reformama, demokratskom i socijalnom napretku u BiH. U januaru 2008, USAID je potpisala Memorandum o razumijevanju22 sa vladom FBiH u cilju smanjenja vremena koje je potrebno za registrovanje posla u FBiH za 30% i za građevinsku dozvolu za 50%. SPIRA23 je četvorogodišnji projekat s ciljem da poboljša izdavanje dozvola za gradnju i prostorno planiranje, procese registracije poslovne djelatnosti i trenutni režim inspekcije kroz reformu postojedeg zakonodavnog okvira i administrativnih praksi u cijeloj BiH a istovremeno i s ciljem da se poveda efikasnost i transparentnost procesa izdavanja dozvola i da se uspostave efikasni i poslovanju funkcionalni sistemi inspekcije u FBiH. Aktivnosti na konkurentnosti grupacije (CCA) je program USAID-a s ciljem da razvije konkurentnost u obradi drveta tako što de se uspostaviti čvrsto partnerstvo između javnih, privatnih i civilnih institucija kako bi se uklonile prepreke za razvoj preduzeda.

FIPA Agencija za promociju stranih ulaganja je ured BiH Vijeda Ministara koja promovira FDI u BiH i inostranstvu. Ona stranim investitorima pruža sve potrebne informacije koje se odnose na BiH ekonomska, ekološka i pravna pitanja u BiH. IGA – Agencija za garancije na investicijama24, državna agencija za izvozne kredite osnovana na državnom nivou pruža podršku unutrašnjoj i spoljnoj trgovini time što obezbjeđuje garancijske instrumente za finansijski rizik. Osnovana je 1996, kao agencija Vijeda ministara za provođenje projekta Svjetske banke “Osiguravajude olakšice u trgovini po sistemu poluge” (LIFT). Ona obezbjeđuje osiguranje od nekomercijalnih rizika stranim kompanijama i finansijskim institucijama koje su uključene u trgovinu. Do sada je IGA izdala garancija u vrijednosti od 50,000,000 BAM i započela sa provođenjem projekta Svjetske banke koji je

22

Izvor: http://www.usaid.ba/ero_press_2008/SPIRA_MoU.htm 23

Svrha SPIRA projekta je da poboljša pristup tržištu malim i srednjim preduzedima (MSP) smanjenjem administrativnih prepreka za njihov ulazak I rad na tržištu. SPIRA de “ukloniti prepreke sa kojima se suočavaju MSP u oblasti dozvola i inspekcije uz dostizanje cilja u smislu smanjenja pravnih, regulatornih i administrativnih barijera koje stoje pred malim i srednjim preduzedima.” U postizanju ovih ciljeva SPIRA direktno podržava integraciju bosanskog ekonomskog prostora u evropski. SPIRA de podržavati aktivnosti koje se preporučuju u Evropskoj povelji za mala preduzeda upudujudi sljedede elemente: jeftinije i brže pokretanje, poboljšano zakonodavno i regulatorno okruženje, poboljšana komunikacija između državnih organa i sektora malih poslova, jače I efikasnije predstavljanje malih preduzeda na svim nivoima i poboljšan on-line pristup informacijama koje podupiru poslovne procese. U svom radu koji podržava pojednostavljeno izdavanje dozvola za gradnju, SPIRA de stremiti ka potpunoj inkorporaciji zakona o gradnji EU u domade BiH standarde.

Izvor: http://www.usaidspira.ba/aboutus.php 24

Izvor: http://www.igabih.com/indexEN.htm

31

pokrenut 1999. “Podrška izvoznim kompanijama”. Cilj projekta je poboljšanje dostupnosti zajmova BiH izvoznicima. Udruženje poslodavaca je osnovano u septembru 2004, s ciljem da poveže različita udruženja poslodavaca u cijeloj BiH: privatnike poslodavce, udruženje poslodavaca FBiH, RS i Udruženje poslodavaca Distrikta Brčko. Kao sljedbenik inicijative Buldožer, ono nastavlja da identifikuje prepreke sa kojima se suočavaju BiH kompanije, požurujudi kreatore državne politike da poravnaju barijere i poduzmu konkretne zakonodavne aktivnosti.

Spoljno-trgovinska komora je institucija u kojoj je članstvo obavezno i definisano je Zakonom. Danas, broj članova iznosi 40,000 i u toku je transformacija kako bi komora postala spoljno-trgovinska komora BiH (neovisna, nevladina, nepolitička i neprofitna javna asocijacija). Komora djeluje u sljededim segmentima: uprava komore, industrijske grane i specijalizovane BiH asocijacije. LespNET- Udruženje poslovnih konsultanata u BiH25 je osnovano uz podršku EU. Ovo Udruženje je neprofitna organizacija koja pruža usluge poslovnoj zajednici kao što su strateško planiranje, finansijsko savjetovanje, upravljanje kvalitetom korporativno restrukturiranje, konsalting u procesu privatizacije, tržišne komunikacije (promocija prodaje, istraživanje tržišta, planiranje tržišta), poslovni konsalting, studije izvodivosti, pravne usluge, seminari i obuka. FBiH Ministarstvo za razvoj, poduzetništvo i zanatsku djelatnost je angažirano u inicijativama za izgradnju kapaciteta koji se odnose na administrativne, profesionalne i druge ciljeve usmjerene na podršku razvoju poduzetništva i poduzetničke zajednice. Ministarstvo ima značajan utjecaj na kreiranje zakona koji se odnose na sektor malih I srednjih preduzeda, posebno što se tiče novog zakona o inicijativama u malim poslovnim djelatnostima.

Fondacija za održivi razvoj (FSD) FBiH je usredsređena na provođenje projekata obnove I razvoja javne infrastrukture kao i na jačanje i razvoj mikro-finansiranja, te na obezbjeđenje tehničke pomodi u transformaciji vlasništva tokom procesa tranzicije. Fondacija je pravno lice i ima institucionalnu, administrativnu, tehničku i finansijsku autonomiju. Investiciona banka Federacije IBF obezbjeđuje zajmove za poslovanje radi finansiranja projekata proizvodnje i proizvodnih usluga u privatnom sektoru, uglavnom za rad i kupovinu kapitala, zajmove za investicione programe za mala i srednja preduzeda, a takođe obezbjeđuje kreditne linije za obnovu i revitalizaciju lokalne ekonomije, za podršku u procesu privatizacije i obezbjeđenje finansijske pomodi za kupovinu osnovnih sredstava.

Projekti EU Komisije

EU Izgradnja sposobnosti promocije izvoza u BiH sa zadatkom da pruža podršku Ministarstvu spoljne trgovine i ekonomskih odnosa (MSTEO) u cilju stvaranja institucionalnog okvira koji je u stanju polučiti strategiju promocije BiH izvoza.

25

Izvor: http://www.lespnet.ba/mi-en.htm

32

EU TAC – Programi Obuke i konsultantskih usluga imaju za cilj da potpomognu konkutrentnost sektora malih i srednjih preduzeda u BiH. EU TAC obezbjeđuje za MSP obuku kako bi pokrenuli poduzetnike i vlasnike malih i srednjih preduzeda u skladu sa standardima najbolje prakse kroz pet ekonomskih regija u BiH. MSP-obuka se sastoji od kratkih kurseva o poslovnoj svjesnosti i poslovnim vještinam, te kurseva osposobljavanja u poduzetništvu.

EU Podrška Reformi VET Sistema – Copenhagen u Bosni i Hercegovini – Sveukupan cilj je pružiti podršku BiH ekonomskom i društvenom razvoju kroz dalje reforme VET sistema (Programi usmjerenog profesionalnog obrazovanja i obuke) u svjetlu politike EU koja se odnosi na lisabonsku strategiju sa svrhom da unaprijedi i ojača VET kvalitet i efikasnost sa orijentacijom prema procesu EU Copenhagen. EURED II je inicijativa za podršku EU malim i srednjim preduzedima i za regionalni ekonomski razvoj u BiH koja je pokrenuta krajem 2005. godine. EURED je takođe obezbijedila tehničku pomod RDA u razvoju pet RED strategija, uključujudi razne nosioce rizika, te je obezbijedila pomod EC u upravljanju RED fondom koji je finansirao 47 razvojnih projekata malih i srednjih preduzeda širom cijele BiH te je pomagao u operativnim troškovima pet RDA u BiH. Program misije EU RED II je da stimulira održivi ekonomski rast, institucionalnu pomod i izgradnju kapaciteta privatnog i javnog sektora. GTZ je njemačko društvo za tehničku saradnju sa primarnom misijom da zagovara složene reforme i procese promjena u BiH. Trenutni projekti GTZ u BiH su:

Program promocije privrede i zapošljavanja u Bosni I Hercegovini

Ekonomska promocija malih i srednjih preduzeda (MSP)

Obuka za profesionalna usmjerenja

Savjeti u reformi zakona o privredi/Projekat registra zemljišnih knjiga

Savjeti u razvoju jedinstvenog poreskog sistema

Podrška zajedničkim institucijama Bosne i Hercegovine (Evropske unije)

Regionalni nivo Privredna komora ZE-DO Kantona promovira i lobira za interese svojih članova kroz partnerstvo sa kantonalnom i državnom vladom. Ona zagovara unapređenje ekonomskog okruženja, i fokusira se aktivnosti koje se odnose na razvoj privatnog sektora i ekonomsku saradnju između kantona i drugih organizacija u regiji i u inostranstvu. Ona nastoji zagovarati unapređenje u oblasti zakonodavstva koje utiče na poslovno okruženje.

Biznis Servis Centar (BSC) je posebno ekspertno odjeljenje Vlade ZE-DO kantona koje pruža moderne na klijenta orijentirane usluge za preduzeda i preduzetnike, koji su u potrazi za poslovnim mogudnostima u Kantonu. Biznis Servis Centar je osnovan 16.06.2003. godine. U 2006. godini uvedena su nova zaduženja i aktivnosti vezane za Skupštinu Evropskih Regiona, opda forma međuregionalne saradnje, međuregionalni projekti i saradnja s razvojnim agencijama.

33

Bitna aktivnost BSC-a je u analiziranju kantonalnih administrativnih procedura i kreiranju i proslijeđivanju preporuka Vladi na mogude izmjene i pojednostavljenja. Biznis Servis Centar je razvio mrežu saradnje sa dvanaest opdina kantona, te opredijelio na bazi prijedloga načelnika, osobu direktno zaduženu za usluživanjem preduzetnika u opdini. Sličan način saradnje je uspostavljen i sa relevantnim ministarstvima FBIH. BSC je aktivno učestvovao i u projektu Zenica Servis Centra s ciljem promoviranja eksportnih mogudnosti kompanija ZE-DO kantona na tržišta Italije, Njemačke i Slovenije. Uspostavljena je i direktna veza sa talijanskim kupcima i potencijalnim partnerima s tendencijom razvoja i unapređenja saradnje. Aktivnosti BSC-a u 2006. godini fokusirale su se na Radni program 2006. u slijededim segmentima:

- usluge i savjetovanje klijenata – ukupan broj za 2006. godinu iznosi 392, - kreiranje informativne dokumentacije vezane za potencijalne ekonomske i

investicijske mogudnosti u ZE-DO kantonu (metalni, drvni i tekstilni sektor), razvijena za strane investitore,

- video prezentacije aktivnosti BSC-a i potencijala ZE-DO kantona vezane za posjete stranih ambasadora, poslovnih ljudi zainteresovanih za investicije u BIH, poslovna udruženja itd.,

- organizacija posjeta stranih ambasadora i poslovnih ljudi preduzedima ZE-DO kantona s namjerom uspostavljanja poslovne saradnje,

- aktivno učešde na poslovnim sajmovima: Međunarodni sajam metalne industrije ZEPS Intermetal, sajam ZEPS i ostali međunarodni sajmovi,

- jačanje informativnog sistema preduzeda – ISK baza podataka, - uspostavljanje i nadogradnja sopstvene (interne) ITC mreže, - pripremne aktivnosti na projektu Multimedijalnog Vodiča ZE-DO kantona, - uspostava kontakata i saradnje sa međunarodnim organizacijama, ambasadama,

komorama, bankama, mikro-kreditnim organizacijama itd.

Godišnja raspodjela budžetskih sredstava ZE-DO Kantona za podršku sektoru malih i srednjih preduzeda

2006 (u BAM) 2007 (u BAM) % promjena

Godišnji budžet ZE-DO Kantona

224,040,000 259,890,000 +16.0%

Budžetska sredstva opredijeljena za obezbjeđenje finansijske pomodi kompanijama iz sektora MSP

3,315,000 2,500,000 -24.6%

Izvor: Ministarstvo finansija ZE-DO kantona, 2007.

Centar za poslovne usluge ZE-DO kantona organizirao je radionicu o “Unapređenju procedura u vezi poduzetništva” 08. Maja 2007, u Zenici. Ovaj događaj je organiziran uz pomod USAID a omoguden je kroz projekat SPIRA. Predstavnici svih 12 opdina iz ZE-DO kantona učestvovali su u ovom događaju raspravljajudi o administrativnim preprekama pri

34

registrovanju poslovne djelatnosti iunapređenju poslovanja. Učesnici su takođe prezentirali svoje prijedloge o tome kako savladati barijere i prepreke i kako stvoriti povoljnije poslovno okruženje. Aktivnosti USAID u ovoj oblasti su takođe prezentirane; prevashodno dobre prakse iz Kanade i Portugala sa ekspeditivnom registracijom zanatskih djelatnosti, korištenje web prijavnih obrazaca u procesu registracije i razmjena informacija sa poreskim uredom. Ova radionica je rezultirala stvaranjem partnerstva koje de omoguditi unapređenje poslovnog okruženja za male poslovne djelatnosti, posebno za zanatsku djelatnost zajedno sa aktivnostima koje treba poduzeti kako bi se otklonile proceduralne, zakonske i političke prepreke koje se odnose na male poslovne djelatnosti. Vodeda uloga u formiranom operativnom timu pripast de BSC i tijelima kantonalne vlade. BSC, kroz organiziranje radionice, ima za cilj da nastavi sa svojim naporima u pružanju podrške ekonomskom rastu i stvaranju radnih mjesta.

REZ Agencija za regionalni razvoj pokriva oblast regije centralne Bosne sa primarnim zadatkom da pomaže regionalni ekonomski razvoj 16 opdina centralne regije BiH. REZ RDA radi na uspostavljanju mehanizama za konsultacije i koordinaciju između raznih partnera koji provode različite projekte čiji je cilj podupiranje ekonomskog razvoja. Agenciju je osnovao i podržava je CHF International, Vlada ZE-DO kantona, Srednjobosanski kanton i 16 opdina i opdinskih poslovnih udruženja. Trenutno, u toku je nekoliko velikih projekata: MEP Projekat baze podataka – REZ RDA je uspostavio MEP (Tržišni ekonomski profil) bazu podataka koja se zasniva na internetu. Baza podataka MEP je instalirana u svih 16 opdina; obučeni opdinski službenici koji svakog dana ažuriraju informacije na zajedničkom serveru imaju mogudnost za analizu i usporedbu podataka. Glavna korist ove baze podataka je da se sačine relevantni i dostupni društveno-ekonomski pokazatelji. Centar za vrsnost drveta – REZ RDA u saradnji sa Univerzitetom Zenica pokrenuo je CNC program obuke u oblasti obrade drveta za lokalna mala i srednja preduzeda. Kvalitet drveta u BiH omogudava CNC edukaciju u oblasti obrade lokalnim MSP u sektoru obrade drveta. Krajnji cilj je da se ovim lokalnim firmama omogudi da koriste napredne CNC tehnologije te da pojačaju svoju konkuretnost kroz pristup tehnološkom know-how, opremi, idejama, certifikaciji proizvoda, kao i industrijskim i tržišnim informacijama. REXIS Projekat – Cilj ovog programa je da se poveda izvozna konkuretnost malih i srednjih preduzeda i poboljša poslovna klima za investitore u regiji centralne BiH. Program se provodi kroz tri glavna cilja:

Povedanje konkurentnosti malih i srednjih preduzeda u centralnoj BH regiji Konkurentna poslovna jedinica REZ IDEA Povedanje izvozne konkuretnosti industrijskih sektora

Promocija i izvozna podrška kompanijama koje se bave obradom drveta i kompanijama iz oblasti šumarstva u centralnoj regiji BiH – Ovaj program obezbjeđuje pomod u unapređenju izvozne sposobnosti kompanija koje se bave obradom drveta i šumarstvom kroz čitavu regiju centralne BiH. Ovaj projekat cilja na najmanje 60 malih i srednjih preduzeda iz sektora koje su pokazale najbolje izvozne strategije. Mogudnosti za MSP i izgradnju kapaciteta – Ovaj projekat se fokusira na jačanje institucionalne saradnje malih i srednjih preduzeda Italije i regije Balkana kako bi se podržala internacionalizacija poslovne promocije ekonomskog kapaciteta Jadran-preko-granica. Ciljne grupe su prerađivački sektori. Ovaj projekat nastoji da konsolidira postojede trgovačke veze između domadih I italijanskih malih I srednjih preduzeda.

35

CISCO Akademija – Glavni cilj Akademije je jačanje ljudskih kapaciteta kroz razvoj informatičkog društva kako bi se pružila potpora unapređenju MSP u cijeloj regiji centralne BiH. CHF INTERNATIONAL Inicijativu za regionalni ekonomski razvoj (REDI) je sponzorirala Švedska kooperantska agencija za međunarodni razvoj (SIDA). CHF je takođe razvio mikro-kreditnu organizaciju LIDER (Kreditna inicijativa za razvoj privrednih regija) koja je obezbijedila više od 3,500 kredita za mali biznis s ciljem da poboljša život i smanji siromaštvo u ruralnim zajednicama. Također, CHF nastavlja sa provođenjem IMPPACTS (Poboljšanje, Mjerenje i Promoviranje ublažavanja siromaštva od strane kooperanata u društvima u tranziciji) a to je program koji je ojačao efikasnost kooperanata, razvio bolje mjere te unaprijedio uslove za kooperantski razvoj kroz socijalne marketing strategije.

Lokalni nivo

Opdina Zenica je nadaleko priznata kao opdina sa inicijativom i pozitivnim stavom za stvaranje povoljnog poslovnog okruženja. Opdina je pokazala entuzijazam u poticanju razvoja MSP sektora sljededim:

Uspostavljanjem agencije za razvoj sa zadatkom da provodi strategiju razvoja.

Industrijskom zonom koja je uspostavljena i stvaranjem poslovnog inkubatora. Zenička agencija za razvoj (ZEDA) osnovala ju je 2004. Opdina Zenica. Glavni cilj agencije je da provodi strategiju ekonomskog razvoja zeničke opdine te da obezbijedi infrastrukturu za podršku MSP. Napori ZEDA-e su takođe usredsređeni na upravljanje poslovnim inkubatorom koji je smješten u Poslovnoj Zoni Zenica 1 u kojoj su smještene 22 firme u začetku. Business Start-up Center (BSC) Zenica koji je inicirao SPARK (ranije ATA) 2007. godine, i koji djeluje kao zajednička aktivnost lokalnih partnera uključujudi i Opdinu Zenica, ZEDA, REZ, Univerzitet Zenica, Kantonalno ministarstvo privrede ZE-DO kantona, kroz finansiranje od strane holandske vlade. BSC Zenica nudi mladim (potencijalnim) poduzetnicima obuku, konsultantske usluge, poslovne prostore pristup mikro-kreditnim zajmovima što bi trebalo rezultirati rastom u sektoru MSP. Ovaj projekat predstavlja sastavni dio mreže centara koji rade u južnoj i istočnoj Evropi, nastojedi da ohrabre mlade starosti do 35 godina da pokrenu svoj vlastiti posao. BSC Zenica organizira godišnje takmičenje u poslovnim planovima, te dodjeljuje nagrade pobjednicima kroz konsultacije, treniranje, mikro-kredite, besplatnu registraciju poslovne djelatnosti kroz prostor u poslovnom inkubatoru kako bi ih podržao u pokretanju njihovih poslova. BSC Zenica radi u tijesnoj vezi sa svim partnerskim institucijama, pomaže projekte svojih partnera u izgradnji kapaciteta te pomaže Univerzitet Zenica kako bi se njegov nastavni program prilagodio i postao više orijentiran na poduzetništvo. Također se angažira i podržava aktivnosti na lobiranju kako bi se uklonile poslovne prepreke u pokretanju MSP26. Univerzitet Zenica27 ponudio je inicijativu da igra aktivnu ulogu u ekonomskom razvoju ZE-DO Kantona. Univerzitet je priznao činjenicu da ekonomski razvoj zahtijeva moderne

26 http://bsczenica.org/ 27 http://www.unze.ba/

36

nastavne programe usklađene sa standardima višeg obrazovanja u EU. Uvedeni su novi kursevi na Odsjeku za poslovanje i ekonomiju; Finansijska revizija i računovodstvo kao i čitav niz komplementarnih kurseva kako bi se zadovolja rastuda potražnja na tržištu rada. Novi kurs iz “Poduzetništva” treba uskoro biti na raspolaganju studentima sa ciljem da se promovira duh poduzetništva. Univerzitet redovno posjeduje univerzitete u EU kako bi se stekle najbolje prakse u oblasti know-how u višem obrazovanju. Upravni odbor Univerziteta ulaže velike napore da bi povezao univerzitet sa lokalnom industrijom kroz programe stažiranja. Status programa donatorske pomodi u ZE-DO Kantonu Programi pomodi MSP u ovoj oblasti pokazali su se kao nekonzistentni28, bez dovoljnog naglaska na identifikaciji i podršci uspješnim i održivim inicijativama. Ovo često rezultira u preklapanju i dupliciranju projekata i programa među davaocima sredstava koji su uključeni u pomod sektoru MSP. Nije neuobičajeno biti svjedokom međunarodnih i lokalnih agencija koje provode gotovo identične projekte koji se odnose na razvoj sektora MSP. Donatorska mreža ima svoje vlastite prioritete koji se temelje na njihovom mandatu za dodjelu sredstava u skladu sa strateškim platformama vladinih ministarstava njihove zemlje29 pa kad se jednom odobre, gotovo ih je nemogude prilagoditi čak i ako postoje drugačije prioritetne potrebe koje su jasno idenitficirane pri pokretanju projekata Ovi projekti su obično neodrživi, nakon povlačenja donatora. d. Usluge finansijske pomodi za MSP Bankarski sektor je dobro konsolidiran sa evidentnim znacima poboljšanja (Aneks 3, str 75-77). Identificirali smo prisustvo 10 institucija za mikro finansiranje (MFI) koje djeluju u cijelom ZE-DO kantonu (Aneks 3, str. 78). Kratkoročni zajmovi su dostupni malim i srednjim preduzedima ali pri relativno skupoj kamatnoj stopi od 8-12% a podliježu i kolateralnom jemstvu. Postoji nedostatak dugoročnih zajmova i pristup fondovima za dionice. Sljededa tabela navodi finansijske institucije koje obezbjeđuju pomod za MSP.

28

http://www.soros.org.ba/images_vijesti/stipendisti_2007/brief_eng_06/nisveta_osmic_final_policy_brief_2006_eng.doc 29

http://www.western-balkans.info/htmls/save_pdf2.php?id=561

37

Finansijske institucije koje pružaju pomod MSP u ZE-DO Kantonu In

stit

uci

ja

Zon

a ko

ju

po

kriv

a

Ko

risn

ici

Akt

ivn

ost

i

koje

se

fin

ansi

raju

Izn

os

kre

dit

a

(BA

M)

Kam

atn

a

sto

pa

Ost

ali

tro

ško

vi

Do

spije

de

kre

dit

a

Gre

js p

eri

od

KfW BiH MSP do 50 uposlenika

Svi tipovi djelatnosti

do 100,000 12-16% godišnje

1% 60(m) 6(m)

IK Banka Zenica

ZE-DO

Pravna i fizička lica

Proizvodnja i usluge

Nema ograničenja

1,1-1,39%(m)

1% Može se dogovarati

Može se dogovarati

IBF FBiH

Nezavisne usluge i zanatska djelatnost

Proizvodnja i usluge

do 100,000

Libor+ promjenljiva kamatna stopa (4.5% godišnji prosjek)

0,75%

Obrtni kapital do 24(m), oprema do 36 (m) poslovni prostor 48(m)

do 6 (m)

Tabela 16: Finansijske institucije koje pružaju pomod MSP u ZE-DO kantonu Izvor: REZ RDA, 2007

e. Usluge nefinansijske pomodi za MSP MSP uglavnom traže pravne, računovodstvene i knjigovodstvene, finansijsko-porezne i QMS savjetodavne usluge. Usluge koje se odnose na računovodstvo i finansijsku reviziju za MSP obično se kredu po cijeni između 150-1,000 BAM u zavisnosti od prihoda firme. MSP često koriste pravne usluge posebno u fazi registracije pri pokretanju poslovne djelatnosti pošto vedina poduzetnika nije upoznata sa procesom registracije pri pokretanju poslovne djelatnosti. Osim usluga pri registraciji posla lokalni advokati su uglavnom uključeni u komercijalne sporove na lokalnim sudovima. QMS (Sistemi za upravljanje kvalitetom) se obično odnosi na provođenje ISO 9001-2000 standarda o kvalitetu. Taksa za certifikaciju obično starta od 7,500 BAM za male firme i penje se sve do 25,000 BAM za srednje velike firme. Trošak za dobijanje certifikata ISO 9001-2000 zavisi od menadžerske sposobnosti firme u pripremi za proces revizije, složenosti procesa i broja dokumenata. Usluge za nefinansijsku pomod koje su dostupne malim i srednjim preduzedima navedene su u Aneksu 4.

38

PREGLED PREPREKA ZA MSP

1. METODOLOGIJA (Prikupljanje podataka, ograničenja, metode uzimanja uzorka, statistička analiza) Prikupljanje podataka Analiza ovog izvještaja temelji se na primarnim i sekundarnim izvorima podataka. Prikupljanje primarnih podataka odnosi se na ispitivanje terena i distribuciju 200 anketnih upitnika vlasnicima MSP u cijelom ZE-DO Kantonu, dok su kvalitativni podaci izvedeni iz razgovora za okruglim stolom sa predstavnicima raznih institucija (Aneks 7) i skorijih izvještaja koji pokrivaju oblast od interesa. Ograničenja ovog izvještaja Vremenski okvir od dva mjeseca za završetak ovog izvještaja i nedostatak najnovijih statističkih izvještaja učinili su pripremu ovog izvještaja jako teškom. Jednoobrazni upitnik koji se koristi i drugdje u regionu nije u potpunosti prilagođen lokalnom okruženju zbog njegovih jedinstvenih karakteristika. Neki ključni makroekonomski pokazatelji o GDP ciframa i učešdu sektora ne postoje. Sekundarni podaci koje su objavili službeni zavodi za statistiku bili su ograničeni stepenom njihovog uklapanja u tekude probleme i ograničenim stepenom preciznosti podataka, a takođe im nedostaje I kompatibilnost kao i mjerne jedinice. Metoda uzimanja uzorka Korištena je kombinacija tehnika nasumičnog i nenasumičnog uzimanja uzorka i smatralo se da je prikladna pošto je 200 upitnika razdijeljeno u svih 12 opdina ZE-DO Kantona na temelju procenta preduzeda koja su registrirana u svakoj opdini uz održavanje balansa u učešdu sektora. Statistička analiza Podaci koji su izvedeni iz upitnika analizirani su korištenjem Probne Verzije SPSS 12 softver 12. Opisni statistički podaci opisuju uzorak populacije na temelju 200 upitnika. Neka pitanja su naišla na značajan broj nedostajudih vrijednosti te je stoga uzet u obzir važedi procenat. U toku izvođenja rezultata bili smo oprezni u smislu da li su neke hipoteze bile primjenljive na pravnu formu poslovanja. Stoga je korištena opcija SPSS “Odaberi slučaj”. DOO firme činile su 51% našeg uzorka populacije, dok je njih 49% otpadalo na zanatske radnje. Bilo je 23.6% vlasnika dobi ispod 35 godina. Među firmama koje su registrirane nakon 2003 ovaj procenat je iznosio do 47.5%. Ovo pokazuje da preduzeda koja su registrirana nakon 2003 imala su gotovo polovicu svojih vlasnika u dobi ispod 35 godina. 44.4 % preduzeda uključeno je u trgovinu, 47.4% u usluge, 38.3% u proizvodnju, 3.1% u turizam, 2% u poljoprivredu, i 5.1% pripadaju ostalim sektorima. Pregled rezultata prikazan je u Aneksu 5.

39

2. PRAVNE PREPREKE

Prepreke pri registraciji pokrenute poslovne djelatnosti Premda je zakonski okvir za registriranje poslovne djelatnosti poslovnih lica donesen 2004. i 2005. usklađen sa zakonima entiteta kojima se regulira registracija, proces registracije u BiH se i dalje vrši u skladu sa starim propisima (Obradovic, 2006, str. 2). Trenutno, postoji mnogo nivoa vlade koji su uključeni i u izradu zakona i u administrativnu kontrolu nad procesom registracije pri pokretanju poslovne djelatnosti. Rezultat toga je da se MSP suočavaju sa situacijom u kojoj je gotovo nemogude predvidjeti vrijeme i troškove u procesu registracije i identificirati tačan broj zakona koji utiču na proces registracije poslovne djelatnosti (USAID, 2006; str. 31). Uz to, primjena ovih zakona varira u skladu sa tipom djelatnosti firme, lokacijom, opdinom i ostalim okolnostima. Postupak registrovanja poslovne djelatnosti ne samo da se od strane poslovne zajednice percipira kao pretjerano dug i komplikovan sam po sebi; on takođe za rezultat ima nepredviđene dodatne troškove kada novi poduzetnici moraju tragati da pronađu pravnog savjetnika/advokata/notara da ubrza proces registracije. Predstavnici poslovnih udruženja naglasili su da je uvođenje novog Zakona o notarima nametnuo pretjerano finansijsko opteredenje na postojede poslovne djelatnosti, komercijalne ugovore i sveukupne troškove pri pokretanju poslovne djelatnosti. Koordinacija i komunikacija među državnim organima koji su uključeni u proces registracije pri pokretanju poslovne djelatnosti može se okarakterizirati kao nepostojedi i izuzetno nekoherentan. Takva praksa rezutira situacijom u kojoj se mnogi dokumenti iznova podnose državnim organima (USAID, 2006; str. 21-22, 30). Često, pri registrovanju poslovne djelatnosti, osoba mora podnijeti dokument koji apsolutno nema nikakve veze sa procesom registracije (npr. Uvjerenje o državljanstvu, Rodni list, Uvjerenje o mjestu boravka, Uvjerenje o izmirenom ličnom porezu i dokumenta koja se odnose na zauzimanje poslovnog prostora). Na primjer, urbanističko planiranje je jedna od najtežih faza poslije procesa registracije pokrenute poslovne djelatnosti gdje državni organ traži od poduzetnika da prezentira dokaz o vlasništvu nad nekretninom. Ponekad, zbog nejasnog zemljišnog registra ili neupisane zgrade u katastru ova se dokumenta ne mogu izdati (USAID, 2006, str. 31). Da bi se pokrenula poslovna djelatnost u samostalnoj zanatskoj radnji, mora se pribaviti čitav niz dokumenata I dozvola na različitim nivoima vlade prije nego što se izda uvjerenje o registraciji od strane nadležnog opdinskog organa. Prvi korak u procesu registracije je da se pribavi uvjerenje o radnoj sposobnosti koje izdaje lokalni Centar za socijalno osiguranje. Ovaj dokument ne predstavlja dokaz o sposobnosti podnosioca zahtjeva da vodi poslovnu

Često, pri registrovanju poslovne djelatnosti, osoba mora podnijeti dokument koji aspolutno nema nikakve veze sa procesom registracije (npr. Uvjerenje o državljanstvu, Rodni list, Uvjerenje o mjestu boravka, Uvjerenje o izmirenom ličnom porezu i dokumenta koja se odnose na zauzimanje poslovnog prostora.

40

djelatnost, nego prije predstavlja postupak kojim se dokazuje da je mentalno stanje lica u dobrom stanju (USAID, 2006, str. 3730). Trenutna administrativna procedura za pokretanje zanatske radnje je u stvari instrument da se potvrdi nepostojanje poreskih obaveza. (USAID, 2006, str. 37). Dio procesa u postupku registracije za koji treba najviše vremena je verificiranje usklađenosti sa minimalnim tehničkim zahtjevima, posebno za sektor trgovine, transporta, ugostiteljstva i turizma (USAID, 2006, str. 15-18, 37). Ovo se uvjerenje može izdati nakon podnošenja dokaza o vlasništvu ili ugovora o zakupu, uvjerenja o električnim instalacijama i potvrde o kvalitetu vode uz dokaz o pladenoj taksi za posjetu ekspertnog tima na licu mjesta (USAID, 2006, str. 38). Poduzetnik koji je voljan da registruje firmu obično nastupa kao veza između različitih državnih organ te se od njega traži da uvijek iznova podnosi dokumenta čak i istom administrativnom tijelu. Ovo često ima za rezultat značajno kašnjenje u pokretanju poslovne djelatnosti, dok u nekim područjima postoji dodatni zahtjev da se pribavi i uvjerenje o psihičkom i fizičkom zdravlju prije nego što je uopde mogude registrovati poslovnu djelatnost (USAID, 2004, str. 27)31. Kao rezultat, ispostavlja se da su vrijeme i troškovi koji prate proces registracije obeshrabrujudi za potencijalne poduzetnike. Vedina predstavnika institucija su podvukli da je upravo koordinacija između državnih organa tokom procesa registracije ono što proces registracije čini vrlo teškim. USAID (2004, str. 27) sugeriše da se trenutni sistem doživljava kao put neplaniranog porasta u lokalnim i državnim zahtjevima s ciljem da se obezbijede prihodi za vladu. Rezultati našeg pregleda sugerišu da su glavne barijere za stvaranje novih poslova ugrađene u zakonodavstvo pošto 63.4% od DOO i 30.7% zanatskih radnji vidi proces registracije poslovne djelatnosti kao glavnu prepreku. Prema DOO koje su bile predmet ispitivanja postupak registracije poslovne djelatnosti oduzima u prosjeku 59 dana uz prosječne troškove od 2,859 BAM. Vrijeme za registrovanje zanatske radnje uzima oko 46 dana uz aproksimativne troškove od 1,616 BAM. Prepreke u vezi građevinske dozvole Zahtjevi koji se tiču pribavljanja dozvole za izgradnju poslovnog prostora uključuju značajan iznos vremena i finansijskih sredstava. USAID (2006, str. 67-69) je identificirala sljedede prepreke:

Procesi lokalne vlade troše vrijeme i zahtijevaju ponavljano podnošenje dokumentacije. Vlasništvo ucrtano u katastru isparcelisano je u u građevinske placeve i često se prenose na bazi parcela-po parcela. Ova praksa zahtijeva opdinsku dodjelu zemljišta u nadležnost investitora ali ne i pravo vlasništva. Neadekvatan nadzor tokom izgradnje odražava situaciju u kojoj inspekcija gradnje koja je u toku ne postoji. Kao posljedica toga, greške u izgradnji i odstupanje od odobrenih planova se ne otkriju sve dok projekat ne bude završen Ovo produžava korištenje i useljenje u poslovni prostor.

30

Zakon o zanatskoj djelatnosti FBIH , (FBIH Službeni list, 52,02; 29/03) 31

Intervencije malih i srednjih preduzeda i GAP analiza USAID 2004

41

Validacija zakonskog vlasništva. Da bi se izvršila validacija zakonskog vlasništva traže se mnogi od dokumenata iz registra zemljišta i katastra kako bi se potkrijepile urbanistička i građevinska dozvola. Pitanja određenih vlasništva čine proces čak i težim:

o Nezakonito zauzimanje zemljišne lokacije od strane privatnih lica o Zone nacionalizovanog ali nikada u registar upisanog zemljišta o Odsustvo vlasništva jer su zakonski vlasnici raseljeni (njihova imena i dalje su

navedena u evidenciji zemljišnog registra i katastra).

Kantonalni i entitetski nivo uključenosti administracije troši vrijeme, a karakterišu ga duge procedure i ovisnost o složenim procesima odlučivanja zbog uključenosti različitih organa. Saglasnost za cestovni pristup i dalje nije jasno određen između entitetskih, kantonalnih i opdinskih vlada. Proces postaje vrlo težak u slučajevima gdje se traže okolišne, poljoprovredne i dozvole za cestovni pristup. Pravo na žalbu na saglasnost vlasnika nad imovinom koja je u pitanju koja se prosljeđuje Ministarstvu ili urbanističkoj službi može znatno odgoditi izdavanje dozvole.

Komunalne kompanije u državnom vlasništvu, komunalne usluge (tj. Elektroprivreda i Vodovod), jedva da i daju savjete poduzetnicima koji su to koraci za povezivanje njihovih psolovnih prostora sa komunalnom mrežom. Opdinsko osoblje radi striktno unutar svojih nadležnosti i rijetko pruža informacije o lokaciji drugih agencija, kontaktnim tačkama, broju telefona, imenima zastupnika itd.

Odsustvo adekvatnih instrumenata lokalnog planiranja i politike na svim nivoima

državnih organa.

Denacionalizirana zemljišta su i dalje komplikovan predmet. Vlasništvo vlade se i dalje prihvata za imovinu koja nije u potpunosti denacionalizirana (Članovi 27-38 Zakona FBIH). Dok se zakon ne promijeni, državni organ de i dalje biti uključen čak i kada se zgrada izgradi.

Proces izdavanja dozvola takođe je pogođen sljededim pitanjima:

o Udaljeni i rasuti regulatorni uredi. Kantonalne dozvole često iziskuju lični

dolazak na lokaciju na kojoj je smješten projekat. o Kopije relevantnih dokumenata u tvrdoj kopiji i dalje ograničavaju efikasnu

administrativnu obradu te se često mijenjaju. Predstavnici poslovnih udruženja tvrde da provedu do 60 dana kako bi pribavili građevinsku dozvolu uz pretpostavku da u dokumentaciji nema grešaka i da u procesu nema propusta. Jedan od predstavnika institucija sa kojim ssmo razgovarali primijetio je da „Nema ama baš nikakve komunikacije, koordinacije između državnih organa, komunalnih kompanija i agencija za komunalne usluge”. Naš pregled potvrđuje da su prepreke one koje je razotkrio USAID (2006), pošto 63.4% DOO i 44.6% zanatskih radnji vide posao sa dozvolama kao glavnu prepreku.

42

Prepreke koje se odnose na provođenje ugovora i stečajni postupak Lokalni poduzetnici vide sudski sistem kao spor, neefikasan, korumpiran, skup i pretrpan ogromnim brojem neriješenih sudskih sporova. Obrada sporazuma o poravnanju, stečajni postupak kao i rješavanje neizmirenih dugovanja opdenito se smatra beznadežnom. “Niko nije u stanju da kaže koliko dugo može trajati komercijalni spor na lokalnom sudu”, kaže jedan predsjedavajudi jednog poslovnog udruženja i vlasnik firme za finansijsku reviziju koji je često uključen u stečajne postupke. Redovne komercijalne transakcije su nesigurne i mukotrpne (Svjetska banka, 2005, str. 74-75), sugerišudi da teškode u pristupu gotovinskim sredstvima i provedba ugovora ograničava raspoloživost transakcijskim instrumentima dan za danom kao i dugoročne poslovne aktivnosti. Kao rezultat, posao se vodi na principu gotovinom-po-isporuci i mehanizmima prethodne naplate. Nesigurno ugovorno okruženje rezultira alternativnim sredstvima pladanja: barterom, sopstvenim mjenicama, kompenzacijom i trampom za dugove. Krhka sigurnost ugovornih prava i nedostatak povjerenja u poslovne transakcije koje prati predodžba o pravnom okruženju što ne može održati i provesti ugovorna i imovinska prava idenitficirani su kao ozbiljan splet prepreka sa kojima se suočavaju mala i srednja preduzeda. Istaknuti lokalni finansijski revizor kaže „Čak i kada sud donese presudu, komercijalna prava i dalje ostaju samo na papiru”. Potom ovo utiče na finansijske institucije koje ublažavaju finansijske rizike povedanjem kamate, zahtjevima za založno pravo ili jednostavnom odbijanjem zahtjeva za zajam. Naš pregled pokazuje da vrijeme koje je potrebno za izvršenje konačne odluke iznosi 492 dana uz prosječan trošak od 1,253 BAM. Prepreke u oporezivanju Lokalni poduzetnici dijele mišljenje da se mehanizmi trenutne politike oporezivanja tretiraju mala i srednja preduzeda na neblagonaklon način i da su orijentirani na kontrolu. Nivo poreza se smatra vrlo visokim posebno za pokretanje poslovanja. Ovo se odnosi na doprinose na prihod radne snage, dozvole, takse za registraciju i razne administrativne troškove koje uzimaju lokalni organi, što predstavlja glavni razlog zašto mala i srednja preduzeda radije rade u sjenci. Porezi na nominalne plate, uključujudi pladanja za socijalni fond – doprinosi iznose do 69,5% plada u FBiH. Opdenito se prijavljuju manje plade, čak i uz znanje poreskih organa (USAID, 2004, str. 59). 89.4% naših ispitanika doživljava trenutne troškove kapitala kao glavnu prepreku, dok 65.1% ispitanih firmi smatra nedostatak kolateralnog jemstva kao normalnu prepreku. Poduzetnici tvrde da praksu izbjegavanja poreza uglavnom odrađuju inspektori na terenu koji su nadležni za provođenje jer je očigledno da posao ne može opstati sa tekudom politikom što se tiče radne snage (USAID, 2004, str. 70). Žalbe poduzetnika su takođe usmjrene na neprofesionalno ponašanje državnih službenika tokom inspekcije kojima ozbiljno nedostaje profesionalni integritet i transparetnost. Poreska stopa od 8% na

89,4% naših ispitanika doživljava trenutne troškove kapitala kao glavnu prepreku, dok 65,1% ispitanih firmi smatra nedostatak kolateralnog jemstva kao normalnu prepreku.

43

kupovinu nekretnine u vlasništvo doživljava se kao pretjerano visoka. Uz to, postoji i taksa koja se zaračunava od strane lokalnog ureda notara za pripremu kupoprodajnog ugovora. Prema OECD (2005, str. 61), poreska stopa na imovinu uključujudi rezidente u FBiH je šest puta viša od međunarodnih standarda od 1%-1.5%. Rezultati našeg pregleda pokazuju da:

61.7% DOO koji su ispitani doživljavaju visinu poreza na dobit kao najvedu prepreku. 94.8% DOO bi unajmilo i registrovalo dodatnu radnu snagu kada bi troškovi koji se odnose na plade bili niži.

93.3% vlasnika zanatskih radnji bi unajmilo dodatnu radnu snagu kada bi troškovi koji se odnose na plade bili niži, dok se visina poreza na dobit doživljava kao glavna prepreka.

71.6% zanatskih radnji koje su obuhvadene ispitivanjem doživljavaju visinu poreza na dobit kao glavnu prepreku.

50.8% vlasnika zanatskih radnji doživljavaju visinu poreza na dodanu vrijednost kao glavnu prepreku.

3. FINANSIJSKE PREPREKE Iako je došlo do uspješne konsolidacije banaka koju karakteriše značajan FDI protok u sektoru, metoda kreditnog proračuna i dalje ne uzima u obzir poslovne planove onih koji uzimaju pozajmice, bududi gotovinski protok i proizvodni potencijal. Umjesto toga oni gledaju na založna jemstva odnosno garancije tredih strana. OECD (2005, str. 78) sugeriše da pojedinačni najvažniji faktori koji negativno utiču na rast bankovnih davanja zajmova sektoru malih i srednjih preduzeda jesu neadekvatno osigurane transakcije i neefikasnost sudskog sistema. Velikom broju menadžera malih i srednjih preduzeda nedostatje poslovne pronicljivosti i informacija, a ovo često rezultira odbijanjem zahtjeva za zajmom jer neki vlasnici malih i srednjih preduzeda ne mogu čak ni potkrijepiti da li je zajam uopde potreban. Banke su riziku neskloni finansijski posrednici i to je ono što čini finansiranje nedostupnim i zabranjivim i za zajmoprimce i za zajmodavce. Za banke, obezbjeđenje zajmova za MSP pokazuje se kao skupo zbog fiksnih troškova obrade pojedinačne prijave. Suočavajudi se sa ovom strukturom troškova, banke jednostavno ne zadovoljavaju potrebe MSP. Stoga, lokalne banke rijetko razmatraju prijave za kredit ispod 50,000 BAM. Još jedna stavka za takvo ponašanje lokalnih banaka je nepostojanje kreditne historije klijenta. Pokazuje se da je to značajna barijera sa kojom se suočavaju kompanije u začetku. Zbog toga porodična ušteđevina i prijatelji i dalje ostaju primarni izvori finansiranja za nove poduzetnike. Ovaj jaz je djelimično popunjen od strane institucija za mikro-finansiranje (MFI) koje su razvile relativno dobru bazu klijenata u BiH. Ovi zajmovi spadaju u relativno visoku cijenu ali oni adekvatno zadovoljavaju potrebe mikro-preduzeda sa prosječnom stopom otplate od 98%. Uspješne MFIs došle su do tačke da su vezane zakonom od zadovoljavanja potreba vedih klijenata. Sadašnji zakon postavlja plafon nekim MFI proizvodnim linijama kao što je prvi zajam od maksimalno 5000 BAM, a maksimalan iznos do 30,000 BAM, sa maksimalnim rokom otplate od 36 mjeseci. Premda MFI imaju kapacitet da plasiraju vede zajmove za klijente, ograničenja koja su regulirana zakonom ograničavaju korištenje takvog kapaciteta. Tabela (Aneks 3, str. 78) daje informacije o MFI, koje daju zajmove do 30,000 BAM, u ZE-DO kantonu.

44

89.4% naših ispitanika doživljava trenutne troškove kapitala kao glavnu prepreku, dok 65.1% ispitanih firmi smatra nedostatak kolateralnog jemstva kao normalnu prepreku.

5. OSTALE PREPREKE

Političke i kulturološke prepreke Ključni faktori koji sprječavaju razvoj MSP sektora su trenutno političko okruženje i značajan nedostatak poduzetničke kulture. Osim toga, formuliranje politike koje je potrebno za cjelokupan set ekonomskih reformi, pati od ozbiljnog nedostataka statističkih podataka. Do sada, ni jedna vlada, regionalne ili nevladine agencije nisu uspjele razviti stratešku platformu za razvoj MSP sektora sa specifičnim, mjerljivim, provedivim, relevantnim i vremenski vezanim ciljevima. Donatori su činili napore da promoviraju i pomažu inicijative kako bi pomogli lokalnim malim i srednjim preduzedima. Ipak, ograničeni svojim programima, mandatima, misijama, namjenom i preklapanjima jednih sa drugima, oni su napravili samo ograničena napredak, bez postizanja dugoročne održivosti. BIH je ratificirala Povelju EU o malim preduzedima zajedno sa drugim zemljama Zapadnog Balkana 2003, a kojom se jasno potcrtava 10 zona koje predstavljaju sredstvo za stvaranje poslovnog okruženja koje bi omogudilo da se provedu regulatorne reforme (Obradovic, 2006, str. 4). Za razliku od susjednih zemalja u regiji zapadnog Balkana, BiH vlada nema ni jednu imenovanu instituciju na državnom nivou koja bi zagovarala i provodila ove političke zone, dok oba BiH entiteta, FBiH i Republika Srpska nastavljaju da provode svoje vlastite planove. Ovo su takođe potvrdili i i predstavnici institucija sa kojima smo razgovarali. Napredovanje u ekonomskim reformama je takođe usporavano zbog niza složenih administrativnih nekoherentnih propisa i nedostatka saradnje između kantonalnih i opdinskih administrativnih sistema. Prisustvo sive ekonomije gdje, prema nekim procjenama, posluje 50% malih i srednjih preduzeda, pogađa one firme koje posluju legalno. Rezultati našeg ispitivanja otkrili su da 88.5% firmi koje su ispitane doživljavaju nepoštenu konkurenciju od firmi koje posluju u sivoj ekonomiji. Do danas BiH nije postala članica Svjetske trgovačke organizacije te kao takva nije ni dio procesa unapređenja tržišta kojeg pokrede mehanizam regulisanja tržišta posebno u oblasti zaštite intelektuanog vlasništva (USAID, 2004, str. 15). Prepreke na tržištu radne snage Tržište radne snage je opteredeno čitavim nizom pitanja. Iznad svega, tržište rada je iscjepkano i ne obezbjeđuje mobilnost radne snage (Sarajlic i Kiers, 2004)32. Postojede zakonodavstvo u vezi radne snage nije prilagođeno zahtjevima tržišta radne snage, dok etnički podijeljena tržišta takođe sprečavaju mobilnost radne snage. Poslodavci nisu dovoljno uključeni u pregovaranje o kolektivnim ugovorima i kao rezultat toga, nivo minimalne plade je destimulirajudi za one koji traže posao (IMF, 2004, str. 9)33. Agencije za zapošljavanje imaju vrlo uzak djelokrug aktivnosti. Veliki broj ljudi je zaposlen u neformalnom sektoru, posebno mladi koji nemaju kvalifikacije. Iskustvo pokazuje da postoji velika vjerovatnoda da tek uposleni zaposlenik u privatnoj firmi bude registriran sa minimalnom pladom tako da poslodavac plada manje poreza i društvenih doprinosa na radnu snagu. Propisi u vezi sa

32

http://www.coe.int/t/dg3/romatravellers/stabilitypact/activities/BiH/employmentbih04_en.asp 33

http://www.imf.org/external/pubs/ft/scr/2004/cr04114.pdf

45

radnom snagom takođe utiču na registrovanje jer zakoni o zapošljavanju traže da se u nekim tipovima poslovnih djelatnosti uposli minimalan broj zaposlenika uprkos činjenici da tek pokrenute firme nemaju sredstava da zadovolje ove zahtjeve.

Prepreke koje se odnose na raspoloživost poslovnih znanja, konkurentnost i know-how Lokalnim malim i srednjim preduzedima nedostaju obučeni menadžeri sa praktičnim znanjima da vode firmu. Osim nedostatka znanja postoji i evidentan nedostatak korištenja novih i ICT. EU i dalje ostaje glavni trgovački partner za BiH a BiH uživa autonomne trgovinske mjere (ATM). Uprkos činjenici da se izvoz povedao, BiH preduzeda nisu iskoristila ovu priliku s obzirom da je propustila da se uskladi sa propisima EU u vezi sigurnosti i kvaliteta. Bez obzira na potencijal u relativno konkurentnim sektorima, evidentno je da poljoprivredni sektor ne može izvoziti potencijalno konkuretne proizvode zbog nepostojanja veterinarskih i fito-sanitarnih standarda. Kantonalno Ministarstvo poljoprivrede naznačilo je sljedede probleme u sektoru:

Značajan broj poduzetnika posluje u neformalnoj ekonomiji uprkos činjenici da se broj registriranih preduzeda koja posluju u sektoru poljoprivrede povedao.

Konkuretnost lokalnih proizvođača hrane je nizak i oni nisu angažirani u stvaranju dodane vrijednosti. Ovo stvara okruženje u kojem oni posluju kao ubirači poreza a kao rezultat toga i visina dobiti je niska ako je uopde ima.

Nepostojanje HACCP standarda značajno ograničava konkuretnost lokalnih preduzeda.

U međuvremenu, proizvodni sektor pati od nedostatka know-how i nastavlja da posluje na bazi intenzivne radne snage. Prepreke u trgovanju van granica Vedina lokalnih MSP susrede se sa ozbiljnim problemima u pribavljanju certifikata o kvalitetu pošto se standardi o kvalitetu često osavremenjuju kao i zbog nepostojanja laboratorija i tijela za certifikaciju (OECD, 2005, str. 70). Lokalne firme koje su angažiranje u izvozno-uvoznim aktivnostima vjeruju da carinski postupak rezultira kašnjenjem na graničnim prelazima što namede dodatne troškove na njihovo poslovanje. Često, da bi se završio

69,5% DOO tvrdi da bi oni povedali uvozno-izvozne aktivnosti kada bi troškovi uvoza-izvoza bili niži. 64,4% DOO firmi bi povedalo uvozne aktivnosti kada bi postupak koji se odnosi na uvoz bio brži. 70,7% DOO bi povedao svoje izvozno orijentirane aktivnosti kada bi troškovi izvoza bili niži. 64,4% DOO bi povedalo izvozno orijentirane aktivnosti kada bi postupak koji se odnosi na izvoz bio brži.

46

postupak carinjenja blagovremeno, vlasnici malih i srednjih preduzeda prisiljeni su da slijede praksu podmidivinja na graničnim prelazima i u carinskim uredima. Ispitivanje pokazuje da su troškovi i dužina uvozno/izvoznog postupka znatni posebno za DOO kompanije (pošto zanatske radnje, kao pravna lica nemaju pravo da se angažuju u spoljnoj trgovini). Rezultati našeg ispitivanja koji se tiču trgovanja preko granice pokazuju da: 69.5% DOO tvrdi da bi oni povedali uvozno-izvozne aktivnosti kada bi troškovi uvoza-

izvoza bili niži. 64.4% DOO firmi bi povedalo uvozne aktivnosti kada bi postupak koji se odnosi na

uvoz bio brži. 70.7% DOO bi povedao svoje izvozno orijentirane aktivnosti kada bi troškovi izvoza bili

niži. 64.4% DOO bi povedalo svoje izvozno orijentirane aktivnosti kada bi postupak koji se

odnosi na izvoz bio brži.

47

ZAKLJUČCI I PREPORUKE U VEZI POLITIKE a. Glavni zaključci i preporuke u vezi politike Zaključci i preporuke u vezi politike pri registraciji tek pokrenute poslovne djelatnosti Sveukupni dokazi sugerišu da postupak u registraciji tek pokrenute poslovne djelatnsoti u ZE-DO Kantonu predstavlja glavnu prepreku sa kojom se suočavaju mala i srednja preduzeda. Zato je potrebno da se on značajno poboljša. Posljedično, vrijeme i troškovi koji prate registrovanje pri pokretanju poslovne djelatnosti bili bi smanjeni. Kao rezultat, niži javni prihodi od troškova pokretanja poslovne djelatnosti bili bi zamijenjeni novim prihodima od poreza, višom stopom zapošljavanja i socijalnim prosperitetom. Obradovic (2006, str. 33-36) sugeriše sljedede preporuke:

Zahtjev za kapitalom od 2000 BAM za DOO treba eliminisati Dokaz o nepostojanju poreskih obaveza treba eliminisati jer poreski organ treba imati

svoje vlastite mehanizme naplate poreskih obaveza. Tehnički zahtjevi treba da se verificiraju potpisom vlasnika poslovne djelatnosti nakon

rutinske inspekcije na licu mjesta kojom se potvrđuje da su oni ispoštovani. Sudske takse koje se odnose na registraciju poslovne djelatnosti i koje su regulirane

kantonalnim i federalnim zakonom trebaju biti smanjene i usklađene u cijeloj zemlji. Pristup informacijama u vezi sa procesom registracije treba biti omoguden

instaliranjem jedinstvenog sistema registra koji bi radio na bazi web stranice. Tvrda i meka kopija „Kako registrovati svoju poslovnu djelatnost“ trebaju biti stavljene na znanje i dostupne potencijalnim poduzetnicima.

Šira edukativna kampanja koju bi predvodila vlada bila bi potrebna da bi se izmijenila percepcija javnosti i kako bi se objasnilo zašto su srednja i mala preduzeda važna.

Proces registracije treba da vodi agencija a ne sud, ujedinjeno kao i da se u to uključe i zanatske radnje koje se sada registruju u opdinama.

Ministarstvo FBiH za razvoj, poduzetništvo i zanatsku djelatnost moglo bi da napravi nacrt seta prijedloga koji bi se temeljili na navedenim preporukama, te da u parlamentu FBiH zagovara promjenu i uvođenje novog seta zakona.

48

Zaključci i preporuke u vezi politike o građevinskim i urbanističkim dozvolama Rezultati ispitivanja ustanovili su jasne dokaze da se postupak pri dobivanju urbanističke i građevinske dozvole pokazao kao glavna prepreka sa kojom se suočavaju lokalni poduzetnici. Zbog toga, Ministarstvo za prostorno planiranje i okoliš FBiH treba da razmotri kako da skrati i pojednostavi ove procedure. Ovo takođe namede potrebu da se ažuriraju postojedi propisi kao i potrebu za razvojem novih planova poslovnih zona u svim opdinama ZE-DO Kantona. Ovo je posebno važno za razvoj novih industrijskih zona. Urbanističke dozvole bi se trebale eliminisati kao preduslov za izdavanje građevinske dozvole. Pokazuje se da napori u vođenju projekta USAID/SPIRA predstavljaju neadekvatan instrument za eliminisanje trenutnih prepreka (str 26-27 ovog izvještaja).

49

Zaključci i preporuke u vezi sa politikom provođenja ugovora i stečajnog postupka Da li de lokalna ekonomija biti u stanju da procvjeta uveliko zavisi od sposobnosti lokalnih sudova da provedu komercijalne ugovore. Neriješeni komercijalni sporovi i dalje podrivaju razvoj lokalne ekonomije. Svjetska banka (2005, str. 100) sugerisala je da bi unapređenje i usklađivanje zakona o stečaju smanjilo nivo barijera za izlazak nezdravih firmi čime bi se omogudilo produktivno investiranje. Ovo iziskuje efikasan i transparentan sudski sistem oslobođen od političkog uplitanja. Poboljšana sposobnost sudova da se bave stečajem obezbijedila bi bolji mehanizam za provođenje prava kreditora čime bi se ubrzao prelazak neiskorištenih sredstava u produktivnu upotrebu. Zakon o stečaju treba biti usklađen sa Zakonom EU dok sadašnji Zakon o stečaju treba biti proveden od strane lokalnih sudova. Osnivanje trgovačkih sudova Ministarstvo pravde FBiH trebalo bi tretirati kao prvi prioritet.

50

Zaključci i preporuke u vezi politike oporezivanja Rezultati ispitivanja pokazuju da je sadašnja poreska politika i dalje nepovoljna za razvoj sektora malih i srednjih preduzeda. Poreske procedure se trebaju pojednostaviti, biti fleksibilne, a poreske stope treba smanjiti. Mala i srednja preduzeda bi trebala biti oslobođena poreza za prve tri godine poslovanja, ili bi bar trebale imati identične poreske olakšice koje imaju FDI. Ovo implicira da poreski sistem ne bi trebalo da stavlja mala i srednja preduzeda u nepovoljan položaj u ranoj fazi ciklusa njihovog poslovanja. Ovo zahtijeva reviziju i izmjenu sadašnjeg Zakona o inicijativama za male poslovne djelatnosti34 od strane federalnog Ministarstva za razvoj, zanatske djelatnosti i poduzetništvo. Korporativni porez od 30% u FBiH treba biti barem jednak onom u RS od 10%. Porezi na

uvezene sirovine trebaju biti ukinuti. Sadašnji porez na promet nepokretnosti od 8% treba biti smanjen. Porezi na plade, uključujudi i pladanja- doprinose u društveni fond od 69.5% trebaju biti

smanjeni. 34

(»Službeni list FBiH« Br. 19/06)

51

Zaključci i preporuke u vezi politike finansiranja MSP sektora Evidentno je da se MSP suočavaju sa teškodama u pristupu kapitalu. U takvim okolnostima bitno je istražiti mogudnosti uspostavljanja Šema fondova za garantiranje kredita za lokalna mala i srednja preduzeda. Programi finansijske pomodi koje je piokrenula vlada ZE-DO kantona kroz BSC šemu garancija na kreditno investiranje obezbjeđuje solidan temelj za provođenje takvih programa u bliskoj bududnosti ali postoji i potreba za potpunom procjenom finansijskog jaza u MSP sektoru. Prije uspostavljanja takvog instrumenta prilika za ugradnju novih ciljeva u postojede programe treba biti razmotrrena (OECD, 2003d), tako da se izbjegne preklapanje, usitnjenost i konkurencija među agencijama. Ministarstvo za privredu ZE-DO kantona treba da ohrabruje i finansijski pomaže projekte koji se odnose na jačanje inovativnih preduzeda kao i da traži alternativne načine da ohrabri aktivno učešde firmi koje ulažu kapital koje su voljne da obezbijede ovaj tip finansiranja.Kritično pitanje je kako obezbijediti dovoljan nivo stručnosti za posredovanje između izvora kapitala i inovativnih malih i srednjih preduzeda.35.

35

DRUGA OECD KONFERENCIJA MINISTARA NADLEŽNIH ZA MALA I SREDNJA PREDUZEDA (MSPS) PROMOCIJA PODUZETNIŠTVA I INOVATIVNIH MSPS U GLOBALNOJ EKONOMIJI: U SUSRET ODGOVORNIJOJ I INKLUZIVNOJ GLOBALIZACIJI Istanbul, Turska 3.-5. Juni 2004. godine

52

Zaključci i preporuke u vezi politike u razvoju poduzetništva Lokalna kultura i društveno okruženje nemaju tradiciju koja bi ohrabrivala i promovirala poduzetništvo. Stoga, suočavamo se sa situacijom u kojoj mladi ljudi imaju malo ili uopšte nemaju interesa da se upuste u poduzetničku karijeru. Zbog toga, vlada FBiH i Ministarstvo privrede i Ministarstvo obrazovanja ZE-DO kantona treba da promoviraju poduzetništvo uvođenjem novih nastavnih programa u cijeli obrazovni sistem. Stopa nezaposlenosti od 51.4% u ZE-DO kantonu i činjenica da 62% mladih ljudi žele napustiti BiH36, objašnjava zašto je razvoj MSP sektora od krucijalne važnosti za lokalnu ekonomiju. Zbog toga, obuka novih poduzetnika je od velike važnosti posebno tokom obrazovanja. Vlada ZE-DO kantona, preko predstavnika u svom parlamentu treba da preporuči vladi FBiH da obavi raspravu o državnoj politici radi donošenja nastavnog programa koji de podržati razvoj poduzetništva u osnovnom i srednjem obrazovanju (ETF, 2006). Metode modernog učenja i uvođenje novih programa u obrazovanje na liniji sa onima u zemljama EU trebale bi biti finansirane od strane Ministarstva privrede i obrazovanja FBiH. Univerzitet u Zenici sa REZ RDA trebao bi obezbijediti pomod u obuci za lokalne MSP kroz uvođenje različitih profesionalno usmjerenih programa i kroz obuku u sticanju praktičnih vještina u menadžmentu. Program BSC Zenica treba da se više promovira kroz svoju mrežu partnera u cijelom ZE-DO Kantonu i regiji centralne BiH.

36 http://www.bosniaaftermath.com/articles/bosnia_youth.pdf

53

Zaključci i preporuke u vezi politike u pristupu informacijama i tržištima (prevazilaženje prepreka u prekograničnoj trgovini) Da li de lokalna MSP biti u stanju da se nadmedu sa stranom konkurencijom i na domadem i na globalnom planu bit de određeno nivoom njihove konkuretnosti. Da bi se ojačala izvozna sposobnost lokalnih firmi, BSC Zenica i njegovi partneri treba da razmotre sljedede opcije: Uspostavljanje tehnološkog centra. REZ RDA u saradnji sa Univerzitetom Zenica ved je

pokrenuo program obuke za CNC tehnologije u obradi drveta sa ciljem da se ojača konkuretnost lokalnih MSP u sektoru prerade drveta. Razvoj dopunskih programa treba uzeti u razmatranje ali pod finansijskim pokroviteljstvom ZE-DO Ministarstva privrede i federalnog Ministarstva za razvoj, poduzetništvo i zanatsku djelatnost. Takođe, programi zasnovani na korištenju informacione računarske tehnologije (ICT) omogudili bi malim i srednjim preduzedima da imaju:

Pristup blagovremenim informacijama Privuku i komuniciraju sa kupcima Primijene efikasne kanale nabave i distribucije Moderniziraju poslovne procese

Takav je projekat usješno proveden u Makedoniji37 od strane EDC38, a ovakve prakse bi trebalo preuzeti i u BiH. REZ RDA treba da razmotri izradu MSP Portala i uvođenje elektronskog poslovanja što

bi omogudilo lokalnim poduzetnicima da koriste informacije koje se odnose na razvoj proizvoda zasnovanog na tehnologiji kao i na dizajn, pakovanje, prodaju, promociju, distribuciju i informacije o stranim tržištima.

b. Preporuke u vezi politike za partnere BSC Zenica Dok razne institucije u ZE-DO kantonu podržavaju razvoj sektora MSP, ostaje i dalje da se upute pitanja o prečicama za uklanjanje prepreka. BSC Zenica i njegovi partneri treba da razmotre uspostavljanje Centra za politiku u oblasti malih i srednjih preduzeda39 koji bi upudivao pitanja MSP sektoru a bio bi skrojen po uzoru na CEPOR40 centar za politiku koji

37

http://www.ebiz.org.mk/ 38

Centar za obrazovanje i razvoj, Izvor: www.edc.org 39

Think-tank jwe moderan tip neprofitne organizacije koja je angažirana u istraživanju i obrazovanju u vezi određenih javnih politika odnosno problema sa ciljem da utiče na javnu raspravu i process odlučivanja. Kroz organiziranje okruglih stolova, objavljivanjem raznih publikacija i zastupanjem interesa, think-tanks nastoji osvijetliti i formulirati važne političke i druge teme. Think-tanks su generatori novih ideja i politika. Ima mnogo think-tanks u svijetuu danas, i razlikuju se po veličini, utjecaju i pitanjima kojima se bave. Izvor: http://www.cepor.hr/en/about-us.html

40 CEPOR – Centar za politiku poduzetništva i MSP je prva organizacija think-tank u Hrvatskoj koja se bavi problemima MSP sektora. Ona utiče na političko okruženje, ističudi ključnu ulogu poduzetništva i malih i srednjih preduzeda u razvoju hrvatske ekonomije. CEPOR ima za cilj da doprinese oblikovanju poduzetničke kulture i da stimulira institucionalni i regulatorni okvir za poduzetničke aktivnosti sa ciljem postizanja jakog ekonomskog rasta temeljenog na međunarodnoj konkuretnosti. Izvor: http://www.cepor.hr/en/about-us.html

54

već radi u susjednoj Hrvatskoj tako da njihovo pozitivno iskustvo može da se prenese i u

Zenicu41. Centar za poslovnu politiku (Osmic, 2006, str 3) bi značajno uticao na eliminisanje nedostataka uzrokovanih nepostojanjem jedinstvene i koordinirane politike za razvoj poduzetništva na državnom nivou te bi omogudio stvaranje koalicije za razvoj poduzetništva i pomod, prije svega strateškim konceptom i operativnom podrškom u tri glavne oblasti: Razvoj strategije (politike) usmjerene na poduzetništvo i razvoj MSP Ohrabrivanje institucionalne pomodi u razvoju poduzetništva i MSP Razvoj i provođenje različitih programa pomodi za ove procese.

Centar za politiku malih i srednjih preduzeda bi obezbijedio platformu za razmjenu između predstavnika državnih organa, predstavnika privatnog sektora, zajednice donatora, i drugih relevantnih institucija koje pomažu razvoj MSP sektora te bi preuzeo inicijativu da preporuči nove politike Ministarstvu za razvoj, poduzetništvo i zanatsku djelatnost FBiH čiji su predstavnici u nekoliko prilika imali široke rasprave sa predstavnicima REZ RDA u vezi razvoja politike koja se tiče malih i srednjih preduzeda. Periodični “MSP Forumi” bi se mogli održavati na redovitoj osnovi kako bi se pružila prilika predstavnicima oba javna tijela i poslovnih djelatnosti da raspravljaju o preprekama u poslovanju i da preporuče odgovarajudu politiku/zakonske izmjene. Ovo bi omogudilo dodjeljivanje posebnih zadataka i jasnu identifikaciju uloga i nadležnosti među partnerima koji su uključeni u razvoj sektora malih i srednjih preduzeda. To uključuje: planiranje, saradnju, kooperaciju i priznavanje obostranih uloga.

41

http://www.soros.org.ba/images_vijesti/stipendisti_2007/brief_eng_06/nisveta_osmic_final_policy_brief_2006_eng.doc

55

BIBLIOGRAFIJA

1. Sadašnje stanje procesa kojima se regulirapočetak poslovanja i izgradnje u BiH, Dug i vijugav put USAID, 2006

2. A.Sarajlid and Judith Kiers (2004.) Izvještaj o rimskom pristupu zapošljavanju u Bosni i Hercegovini

3. Ekonomski memorandum Bosne i Hercegovine Izvještaj No.29500-BA Smanjenje siromaštva i jedinica za ekonomsko upravljanje za Evropu i centralnu Aziju; Dokument Svjetske banke, Maj 2005.

4. Zakašnjela privatizacija velikih gubitaša u državnom vlasništvu – Propuštena prilika za ubrzanje ulaska MSP i rast, Vladimir Goran Kreačid (2007.)

5. Procjena izvršenja politike preduzeda;; Bosnia and Herzegovina-ISBN- 92-64-64 01138-2 ©OECD 2005.

6. ETF Evropska fondacija za obuku-Evropska povelja za mala preduzeda; Pokazatelji učenja poduzetništva za zapadni Balkan (2006.)

7. Institucionallna infrastruktura za razvoj MSP u Bosni i Hercegovini: Osnivanje prve organizacije Think Tank za razvoj politike MSP ; Nisveta Osmid,2006/ 2007; available at www.soros.org.ba

8. Međunarodni monetarni fond, 2004; Bosnia and Herzegovina: Dokument o strategiji smanjenja siromaštva strategija srednjoročnog razvoja IMF Izvještaj No. 04/114

9. OECD (2003.), Razvoj poduzetništva i lokalne privrede, Paris, OECD

10. Regionalni pregled politike MSPs policy u zemljama Zapadnog balkana (2004.), pp 32

11. Registrovanje malih poslovnih djelatnosti u Bosni i Hercegovini: Pprovođenje Povolje EU, N.Obradovic (2006.)

12. Izvještaj o ekonomskm izvršenju ZE-DO kantona; Privredna komora ZE-DO, 2007.

13. Izvještaj o provođenju Povelje EU za mala preduzeda na Zapadnom Balkanu- Indeks politike MSP 2007

14. Intervencije u malim i srednjim preduzedima i GAP analiza USAID 2004.

15. Mala i srednja preduzeda u Bosni i Hercegovini na putu ka EU; Ključne lekcije naučene na junskoj konferenciji, 2007.

16. Socio-Ekonomska revizija i SWOT analiza Centralne regije BIH, Mart/April 2004.

17. SPIRA-Pojednostavljene dozvole i aktivnosti na režimu inspekcije Broj 24 (USAID, 2006.)

18. Statistički godišnjak F BIH; Zenčko-Dobojski kanton u brojevima 2007.

19. Zakon FBIH o zanatskoj djelatnosti, (FBIH Službeni list, 52,02; 29/03)

20. T.Donais (2002.) Politika privatizacije u post-dejtonskoj Bosni, Politika na jugoistoku Evrope Vol. III, No.1