sallusti historiarum reliquiae

C. SALLUSTI CRISPI

HISTORIARUM RELIQUIAE. /

EDIDIT

BERTOLDUS MAURENBRECHER.

FASCICULUS I,

PROLEGOMENA.

LIPSIAE

I N A E D I B U S B. G. T E U B N E R I.

MDCCCXCI.

PA

lipsiae: typis b. g. teubneri.

PARENTIBUS CARISSIMIS

DIEM XVII MENSIS MAII ANNO H. S. NONAGENSIMO PRIMO,

NUPTIARUM VICENSIMO QUINTO

FESTUM AGENTIBUS

SACRUM.

Caput I

De Sallustii Historiis

C. Sallustius Crispus maiore aetatis parte improbe peracta

ad res scribendas se contulit et quo turpior in vita fuerat

gaueo lurcoque, eo acerbior in scriptis exstitit morum censor.

Neque vero partes, quas adhuc secutus erat, deseruit, immovero Caesare etiam mortuo id egit, ut et in coniuratione

Catilinaria enarranda popularium factionem omui purgaret per-

duellionis crimine et in libro de lugurthino bello conscripto

optimatium inertiam, stoliditatem, corruptionem quam maxime

urgeret. Quo in libro componendo de ampliore opere nondum

cogitaverat*); sed brevi post^) ad historiarum libros quinque

exarandos accessisse videtur, quibus celeberrima Sisemiae Posi-

doniique opera continuare studuit. Nimirum id nunc sibi

enarrandum sumpsit temporis spatium, quo invehendi in opti-

mates idonea sibi data esset occasio, scilicet res gestas populi

Romani a Sullae morte usque ad Pompeii dominationem.

Enixe autem in historiis operam dedit, ut semper doceret,

quam corrupta infirmaque fuisset tunc optimatium dominatio

per Sullam restituta quantaque severitate popularium partes

ab illis oppressae essent, praeterea ut demonstraret, Pompeium

minime fuisse dignum (sicut postea fuit Caesar), cui uni tota

res publica mandaretur. In factione igitur Licinium Macrum,

in genere dicendi Catonem aemulatus est. Attamen insequenti

saeculo haud tanta cum laude opera Sallustii lectitata sunt,

quanta nobis quidem digna esse videntur. Praecipue genus

sermonis breve concisumque ac iusto antiquius graviter statim

1) Cf. lug. 95, 2 et Kritz prolegom, p. 14.

2) Non ante annum 39 historias componi coeptas esse ex gravi

M. Antonii vituperatione (cf. fr. HI 54 et 55 D) iure conclusit Linker.

Sallugtius, ed. Maureubrecher. I. 1

vituperatum est, sieut antiquo illo epigrammate apud Quintil.

VmS, 28 servato:

'Et verba antiqui multum furate Catonis,

Crispe, lugurthinae eonditor liistoriae',

quod nescio an Lenaeo, Pompeii liberto attribuam.^) Simul

Asinius Polio librum composuit, *quo Sallusti scripta repre-

hendit ut nimia priscorum verborum affectatione oblita'""); simile

de Sailustio iudicium tulerunt Caesar Augustus^), Livius*),

Seneca^). Orationes vero a Sallustio operibus addita reprehendit

Pompeius Trogus.*') Viden, quanta aspernatione illius aevi ho-

mines docti Sallustium repudiaverint! Quocum convenit quod

Plinius^) numquam eo usus est auctore. Contra alii exstiterunt,

qui Sallustium imitarentur, sicut ridicule Arruntius ac mo-

destius Velleius Paterculus, paulloque postea Curtius Rufus^):

etiam Seneca rhetor historica Sallustii opera non aspernatus

est.^) Sed magis magisque ab exeunte primo p. Chr. n. saeculo

admirati sunt Roraani Sallustium, iamque scribere ausi sunt

Martialis'"):

*Hic erit ut perhibent doctorum corda virorum,

Primus Romana Crispus in historia',

et Cornelius Tacitus'^): 'Sallustius, rerum Romanarum floren-

tissimus auctor'. Aemilius Asper*-) in libros Sallustii, im-

primis in historias, iisdem fere temporibus commentarium

1) Cf. Suet. de gramm. 15.

2) Suet. de gramm. 10; cf. Gell. X 26.

3) Suet. August. 86.

4) Seneca contr. IX 1, 14; adde quod Livius non ita saepe histo-

riis fonte usus est.

5) Epist. XIX 5, 17 sq.

6) lustin. XXXVIII 3.

7) Cf. auctorum indices, quibus numquam Sallustius nominatus est.

8) Cf. Wiedemann in PMlol. XXXI p. 756.

9) Contr. III pr. 8; cf. Ribbeck in Mus. Rhen. XLVI p. 333.

10) XIV 191 ii^ epigramraate anno 84 vel 85 edito.

11) Ann. III 30; de Taciti studiis Sallustianis conferas WolfFlin in

Philol. XXVI p. 122.

12) Nuperrime vero Lammerhirt, ,,de priscorum scriptorum locis

a Servio allatis" (diss, Jen. 1890) Aemilii Asperi aetatem fini secundi

saeculi tertiive initio adscripsit. Equidem quaestionem difficillimam

diiudicare non audeo.

edidit et M. Valerius Probus grammaticus Sallustianum dicendi

genus discipulis interpretatus est.*) Mox Hadrianus Caesar

magnopere Sallustium adamavit"), etiam magis Fronto eiusque

sectatores. Eidem aetati attribuendus esse videtur Zenobius

quidam qui opera Sallustiana in Graecum transtulit^), eadem

excerptae collectaeque sunt oratioues atque epistulae, quas

complures libri manuscripti adhuc exhibent. Sermonem vero

Sallustianum post Tacitum plerique etiam tertii quartique

p. Chr. n. saeculi scriptores sedulo studio atque labore imitati

sunt.'*) Solus mediocre prudensque in communi horum admi-

ratione sibi servavit iudicium Quintilianus'*); digna quoque

quae cognoscatur Grani Liciniani mira de Sallustio sententia

est"): 'Sallusti opus nobis occurrit, sed nos ut instituimus,

moras et non urgentia omittemus. Nam Sallustium non ut

histori<^cum^ ^) aiunt, sed ut oratorem legendum. Nam et

temp<(ora)> reprehendit sua e<^t de^licta carpit et cont<(iones^ ^)

inserif) et dat in ce<(nsum)> loca, montes, flum<(ina)> et hoc

genus amo<^ena^ et culta'®), et compa<^rat)> disserendo.' Sed

inde ab exeunte quarto p. Chr. u. saeculo Sallustii historiae

quippe quae quinque libris conscriptae essent, paullatim legi

desierunt, etsi minoribus eiusdem operibus etiamtunc homines

studuerunt. Ausonius quidem praeter coniurationem Catilina-

riam etiam integrum historiarum exemplar possedit legitque,

sicut ipse testatur XIII 2. 61:

'lam facinus, Catilina, tuum Lepidique tumultum,

Ab Lepido et Catulo iam res et tempora Romae

1) Gell. I 15. III 1.

2) Spart. Hadr. 16.

3) Cf. Suicl. 8. V. Zrjv6§ios.

4) Wolfflin in Mus. Rhen. XXIK p. 285, Pratje, ^quaestiones Sal-

lustianae" (diss. Gotting. 1874) p. 28 sq.; Vogel in actis sem. Erlang. I

(1878) p. 313, II (1881) p. 405; Opitz in annal. phil. 1883 p. 217; Klebs in

Mus. Rhen. XLIII p. 330.

5) Inst. II 5, 19; IV 2, 45; X 1, 32; ibid. 101 ss.

C) p. 42 A 18 ss. (ed. Bonn.).

7) Hiistorica (historici??) sunt' cod., 'historicum scribunt' Bonn.

8) 'convitia' Bonn., melius supplevit Madvig.

9) 'ingerit' cod., corr. Francken.

10) 'cultae' cod., corr. Keil; ''culpat' Bonn.

1*

— 4 —Orsus bis senos seriem conecto per annos;

lam lego civili mixtum Mavorte duellum,

Movit quod socio Sertorius exul Hibero.'

Et Aurelius Victor, Septimius, Sulpicius Severus, quin AmmianusMarcellinus'), etsi homo Grraecus, uon solum minores istos libros

norant, sed historias quoque diligenter adhibuerunt variosque

sermonis flosculos ex iis decerpserunt. Verumtamen Avienus''*)

utrum totam historiarum molem perlegerH; an 'Situm Ponti-

cum' seorsus editum, deinde Hieronymus ipsumne adhibuerit

Sallustium an grammaticis quibusdam debuerit locos ex histo-

riis allatos sane dubitari potest. Postremus, quoad nos scimus,

totas Sallustii historias legit Augustinus, qui libro 'de civitate

Dei' circa annum 425 edito longiora exhibet historiarum frag-

menta. lisdem fortasse temporibus attribuendum erit lulii

Exuperantii 'de bello civili opusculum' ex Sallustii bello

lugurthino atque primo historiarum libro excerptum.

Medio igitur quinto p. Chr. n. saeculo etsi plane doctorum

hominum curae excidisse videntur historiae, tamen permulta

exstant earum fragmenta, quorum pleraque grammaticorum lati-

norum studio debemus, qui Sallustii genus dicendi Sallustianas-

que voces observabant, laudabant, aequalibus ad imitandum

proponebant vel priscae latinitatis usum allatis ex eo exemplis

confirmabant. Primos docte de Sallustio egisse Aemilium

Asperum et Valerium Probum supra iam commemoravi. Sae-

pissime deinde Aulus Gellius, vir haud ineruditus, euuntiata

verbave ex historiis laudat; postea tertii saeculi grammaticus

exstitit Sallustii studiosus Nonius Marcellus, praeter hunc non-

nuUa quaedam habent Porphyrio, Horatii interpres, ac Sacerdos.

Quarto quintoque p. Chr. n. saeculo magna grammaticorum qui

historias citaverunt nobis praesto est cohors; ex quibus Aelium

1) De Sulpicio ac Septimio cf. Pratje, de Aurelio Opitz et Wolfiflin

1. 1.; de Ammiano lege Hertz, ,,de Ammiani Marcellini studiis Sal-

lustianis" (progr. 1874) et Wirz in Philol. XXXVI p. 627.

2) Avien. de ora. marit. IV 32

:

' Interrogasti , si tenes, Maeotici

Situs quis esset aequoris: Sallustium

Noram id dedisse, dicta et eius omnibus

Praeiudicatae auctoritatis ducier

Non abnuebam.'

— 5 —Donatum (et in Terentianis commentariis et in arte gramma-

tica), Marium Victorinum, Rufinianum, Arusianum Messum,

Servium') ipsas etiara historias vidisse forsitan concedamus;

sed plerosque, sicut Charisium Diomedemque, artium scriptores,

Claudium Douatum, Vergilii interpretem, auctorem institu-

tionum, quae Probi nomine falso inscriptae sunt, Macrobium,

Martianum Capellam, scholiorum et ad Statii Thebaidem et ad

luvenalis satiras auctores ex iis primi secundive saeculi gram-

maticis, quibus omnem fere doctrinam debent, etiam Salhistii

verba laudata sumpsisse nemo erit quin mecum contendat.

Quae si ita sunt, etiam posteriores grammaticos, Cledonium,

Pompeium, Consentium, Phocam, Philargyrium, Priscianum^),

Eutychem, scholiastas commentatoremque in Lucani Pharsalica

ipsas non inspexisse historias per se patet. Septimi saeculi

grammaticus doctissimus fuit Isidorus, qui saepissime laudat

Sallustii verba; sed hunc plerosque illos locos e Servio^)

prompsisse equidem existimaverim.

Discimus igitur etiam 'doctorum corda virorum' quarto

ineunteque quinto saeculo historiarum plane fere oblita esse;

omnino autem tunc ipsa scriptorum opera evolvere super-

sederunt homines barbari: itaque perierunt una cum Sallustii

historiis plurimi tum Livii, Varronis aliorum libri. — Unustamen etiam historiarum codex paullo diutius supererat, sae-

culo quarto vel quinto exaratus, sicut Hauler*) ex scriptura

reque orthographica fragraentorum iure conclusisse mihi vide-

tur; sed etiam hic nono fere saeculo a dementi quodam mo-

nacho dilaceratus est singulaque eius folia denuo rescripta sunt.

Cuius libri complures particulae quamvis lacerae, gravissimo

tamen momento, partim pridem iam repertae (fragmenta quae

1) Sed hunc multos, nisi forte omnes locos, quos e Sallustio affert,

ex Asperi commentariis hausisse equidem non negaverim, cf. Teuffel *

p. 1100.

2) Idem de Prisciano satis iam demonstravit Vogel in act. sem. Er-

lang. II p. 429.

3) Neque Servium neque Isidorum ipsas cognovisse historias suo

iure contendit Vogel p. 428.

4) Stud. Vindob. VIII p. 321. Omnia historiarum fragmenta, quae

aetatem tulerunt, unius libri manuscripti lacinia esse comprobavit

P. Kriiger in „Sall. op. ed. H. Jordan ="' (1887) p. 133/34 adn.

— 6 —dicuntur Berolinense et Vaticanum), partim nuperrirae e codice

Aurelianensi excussae sunt nobisque totius operis Sallustiani

reciperandi magnum moverunt desiderium.

Sed antequam ad restituendarum historiarum aggrediamur

conatum, circumspiciendum est, et quid adhuc viri docti de

iis praestiterint et quid nobis relictum sit ut faciamus.

Primus Sallustii historiarum reliquias collegit Ludovicus

Carrio 1574; deinde G. Corte^) 1724 primus eas ordine quo-

dam historico disposuit. Novam optimamque ad restituendas

historias viam ingressus est de Brossius^), qui quo erat ingenio

splendidissimo, non fragmenta tantum Sallustii sed omnemmateriem, quae historiis narrata erat, colligere ac disponere

intermixtis Sallustii quae servata sunt verbis sibi proposuit.

Attamen consilium optime excogitatum exsequi nequiit, quippe

qui arte critica diligentiaque philologica phme careret. Tantumvero valuit ingenii Francogallici vis, ut qui postea historiarum

fragmenta edidit, Fr. Dorotheus Gerlacli praeter Cortium ple-

rumque de Brossium sit secutus; pauca autem quae ipse e suo

addidit nuUius fere fuerunt fructus. Itaque Fridericus Kritz'*)

Brossii ratione plane abiecta ante omnia id studuit, ut quamaccuratissime singula fragmenta explicaret, emendaret, ad rem

certam referret, deinde ut ordine suo ea disponeret. Quod

propositum ita fere assecutus est, ut et in rebus et in verbis

constituendis pauca corrigenda vel addenda relinqueret. Qui

postremo historias edidit, Rudolphus Dietsch*), Kritzii sectator,

etsi non sine fructu aliquo ad Sallustium accessisse videtur,

tamen magno huic muneri minime erat par. Praeterea de

historiarum reliquiis optime meriti sunt Kreyssig^), qui frag-

1) Ex recensione Cortii saepius fragmenta edebantur, sicut a Paschalio

1737, Haverkamp 1742, Foulis 1749, 1777 ^ aliis.

2) Cliarles de Brosses, „histoire de la republique Bomaine dans le

cours de VII^ siecle par Salluste" 1777, quem librum Teutonice edidit

Schliiter 1810/21.

3) Kritz, „de C. Sallusti Crispi fragmentis a C. Debrossio in ordinem

digestis rerumque gestarum contexta narratione illustratis" 1829. „Sal-

lusti opera" vol. III, 1853. 1856''.

4) R. Dietsch, „Sallusti quae supersunt" vol. II, 1859.

5) „Commentatio de Sallusti libri III fragmentis" 1835 '^ „P]pistula

ad Fr. Kritzium de Sallusti hist. lib. II reliquiis" 1852,

— 7 —menta codicibus servata sagaciter interpretatus est, G. Linker

')

de primo praecipue liistoriarum libro bene commentatus,

Wolfflin, qui cum alibi, tum in editionis Dietschianae recen-

sione^) de multis docte disputavit, Hauler, qui nuper nova

Aurelianensia fragmenta et legit ediditque et acutissime inter-

pretatus est, denique quem iam totius operis restituendi ne-

gotium subiturum vehementer speravimus, Henricus Jordanus.

Qui de ceteris Sallustii scriptis iamdudum optime meritus post-

quam etiam de rebus in historiis narratis ac de earum frag-

mentis docte disseruit'^), iam in eo erat ut ad novam histo-

riarum editionem accederet, cum praematura flebilique nuper

morte nobis ereptus est.

Nunc quidem si historias restituere studebimus, admonen-

dum erit, ne fragmenta tantum colligamus atque in ordinem

redigamus, sed ut omnem Sallustii memoriam apud posteros

scriptores reconditam investigemus ac congeramus. Hanc reci-

perandi Sallustii viam praeivit de Brossius, hanc ostendunt

Scaliger Eusebio, Suetonio Reifferscheid restitutis, hanc etiam

Wihimowitz iu animo habuisse videtur, cum diceret'*): „Wennman erst den Ephoros und Timaeos, Apollodoros neQL d^smv,

Aristophanes ^e^eig, die Historien des Sallust, die Anti-

quitaten des Varro in dieser Wiise inhaltHch rekonstruiert,

dann wird ein neues Leben in die Arbeit kommen, wird

manches Gespenst gescheucht sein und die Ziele hoher gesteckt

werden, die Kenntnis in die Tiefen der antiken Wissenschaft

dringen komien." Quare primum disceptemus, quae res quo

temporum ordine annis 78— 66 domi militiaeque gestae sint,

deinde quomodo Sallustius eas enarraverit. Quo circa in omnes

qui de his amiis egerunt scriptores inquirendum est, quibus

fontibus usi sint, tum ii eorum loci, qui e Sallustio excerpti

vi(lentur, coUigendi et disponendi sunt. Quo facto huic histo-

riarum Sallustianarum imagini breviarioque intermiscenda sunt

ipsius verba, quae nomine laudato a grammatico scriptoreve

1) Linker, „historiarum prooemium e reliquiia restituere tentavit"

(diss. Marburg. 1850), deinde in ^Sitzungsber. d. Wien. Akad.'- 1854 (XIII).

2) Philol. XVII (1861) p. 519.

3) Herm. V p. 396, XIV p. 634, ind. lect. Regim. in aest 1887.

4) „Antigonos von Karystios" (1881) p. 6,

servata sunt. Sed haec nunc quidem mittam; illas quaestiones

iam tractabo, ut quasi fundamenta futurae iaciam editionis.

Ac primum quidem quaerendum est, quasnam omnino

res Sallustii historiae continuerint. Sed hac de re iam egit

Kritz, qui demonstravit *) initium enarrandi fecisse Sallustium

ab anno 78*), cum autem 'bis senos per annos' res Romanas

eum tractasse sciamus''), porrexisse historias usque ad annum

a. Chr. n. 66. Atque idem e fragmentis elucere iamdudum

constat. — lam videamus quae subsidia nobis usui esse pos-

sint! Atque res duodecim illis annis gestas plerasque iam ita

constituerunt magni rerum scriptores nostri Drumann, Mommsen,

Neum^iin, ut historicas illas quaestiones raro tantum trac-

tare nos oporteat. De annorum 78— 71 rebus praeterea egit

Schlimmer."*) — Deinde de scriptorum fontibus permulta iam

disputaverunt viri docti; quare priusquam singula curemus,

circumspiciendum erit, quae de scriptoribus qui de annis duo-

decim memoriae quidpiam tradiderunt, sententiae adhuc pro-

latae atque quae comprobandae sint.

Ac de Appiani quidem fontibus, postquam diu frustra-

que a viris doctis disputatum est^), nuperrime id quod unum

1) Proleg. p. 18.

2) Cf. fr. I 1. D 'Res populi Romani M. Lepido Q. Catulo consu-

sulibns ac deinde militiae et domi gestas composui.'

3) Cf. Auson. 1. 1. Utrura vero historiae a Sallustio confectae sint

an narrationem etiam longius contexere initio in animo ille habuerit,

infra disquiretur.

4) „Historiae rerum gestarum quas in deperditis historiarum libris

explicuit Sallustius", dissertatio (Traiect. 1860) non sine labore, mira

cum stupiditate composita.

5) Velut Mi&QiSariKa e Livio excerpta esse contenderunt Jordan,

„de fontibus Appiani in bellis Mithridaticis enarrandis" (diss. Gotting.

1872) et Lauer, „de scriptoribus belli Mithridatici tertii" (progr.Wetzlar.

1871); idem de i^cpvlioav libro primo affirmaverat Klebs, „de scripto-

ribus aetatis Sullanae" (diss. Berolin, 1876) et Kuyper, „de fontibus Plu-

tarchi et Appiani in vita Sullae." lam antea Posidonio una cum Livio

attribuerat hunc librum Wijnne, „de fide et auctoritate Appiani" (1855)

p. 10. Adversus hos priora bella Mithridatica e Posidonio, tertium

e Theophane Mytilenaeo, bellorum civilium autem librum I e Posidonio

vel Strabone fluxisse sumpserat Amold in ann. phil. suppl. XIII (1884)

p. 79 sq.. In reliquis bellorum civilium libris Graecum auctorem sta-

— 9 —rectura est, demonstravit Otto ^), et totum de bellis Mithri-

daticis librum et plerasque i^tpvkCcov partes excerpta esse

e Strabonis hypomnematis; simul etiam Vogel^) ubicumque

eodem auctore Graeco usi essent Appianus Plutarchusque, hunc

Strabonem esse viderat. De primo i^q)vXicov libro dubitat

Otto, sed recte Arnoldium ac Vogelium docuisse arbitror, Posi-

donii aliorumque scriptorum memoriam usque ad I c. 106

Appiano per Straljonem praebitam esse; splendidam autem et

amplam Sullae sepulturam splendidum Posidonio operis finem

dedisse non est cur negemus. Sed plane diversum est enar-

rationis Appianeae genus inde a capite 107 (i. e. inde ab

anno 78), a quo usque ad lib. 11 c. 7 Sallustio eum usum esse

fonte contendo. Etenim in secundi libri de Catilinaria con-

iuratione parte Sallustii narrationem cum alterius auctoris con-

glutinatam esse constat^); in primi quoque libri fine Sallustium

semper fere excerptum esse quamvis negantibus Wijnnio et

Arnoldio infra demonstrare studebo. — Ipsius Strabonis mag-

num illud doctumque opus i6T0Qixa vTtofiv^fiaTa nuperrime Otto

ex oblivionis tenebris ereptum restituit; sed quosnam habuerit

auctores Strabo, difficillimum diiudicatu est, quoniam ille, qua

erat doctrina ac diligentia permultos diversissimosque rerum

scriptores legere et in usuni suum excerpere solebat. —Plutarchus hanc aetatem in SuUae, Pompeii, Sertori, Crassi,

Luculli vitis enarravit, quarum maxima pars e Sallustio hausta

esse Petero*) visa est. Quam sententiam etsi minime falsam,

tuendum esse Appiano Plutarchoque communem Thouret in stud. Lips. I

p. 333 sq. intellexerat, hunc autem Strabonem esse iam Judeich, ^Caesar

im Orient" (1885) p. 46 coniecerat.

1) Stud. Lips. XI Buppl. (1889). Ceterum data occasione non pos-

8um, quin Ottoni, viro illustrissimo maximas agam gratias. Qui non

solum libro suo praeclarissimo et me et omnes nostrae disciplinae stu-

diosos amicosque magno affecit beneficio, sed qua est doctrina, comitate

humanitateque, me quoque saepius e profunda Bcientiarum copia donavit

et hac in dissertatiuncula adiuvit.

2) „Quaestiones Plutarcheae" (diss. Mavburg. 1889).

3) Wijnne 1. 1. p. 41; Wiedemann in Philol. XXI p. 473; Diibi in

ann. phil. 1876 p. 866; Schliephake, „griechische Quellen zur catiUna-

rischen Verschworung" (progr. Goslar. 1877); Buresch in „comment.

Ribbeck." p. 217.

4) „QuelIen Plutarchs in den Biographieen der Romer" 1866,

— 10 —tamen in singulis quibusdam rebus corrigendam esse vel ex

iis, quae Otto exposuit, efficitur. Sed de singulis singularum

vitarum particulis infra disputabimus. — Zonaras X p. 474 sq.

omnia quae his de annis profert, ex Plutarchi vita Pompeiana

sumpsit; quae cum servata sit, Zonaram porro ne curemus.

Livianam memoriam praebent imprimis Orosius, perio-

chae, Eutropius, praeterea etiam Cassiodorius et Augu-stinus. Quos non ipsum inspexisse Livium, sed epitome

quadam e Livio aliis auctoribus adhibitis excerpta usos esse,

postquamaliiiamconiecerunt^), accurate evicitZangemeister^); id

unum addiderim, etiam Ammianum Marcellinum, Servium,

scholiorum commentorumque in Lucanum auctores omnia

fere, quae de liberae rei publicae temporibus narrant, ex epi-

tome illa Liviana hausisse. — S. Rufum (vel Rufium) Festum'breviarii' sui capitibus 3— 14, quae de bellis in provinciis

Romanis gestis refert, non ex Eutropio, sed ex Livio excer-

psisse (potius ex epitome) lacobi^) docuit. Qui cum Florum

a Festo adhibitum esse plane negaret, Flori permulta in eo

apparere vestigia iure ostenderunt Spengel*) et Eussner.'^)

Quare et epitomen Livianam et Florum Festi de rebus histo-

ricis fontes fuisse nunc constare mihi videtur.

Florum praecipue e Livio hausisse, alios autem interdum

scriptores respexisse atque cum Livio contaminasse U. Kohler")

et Heyn^) exposuerunt, quibuscum equidem consentio. Quos

inter scriptores certo Caesaris bellum Gallicum^), Sallustii tria

opera**), Lucani Pharsalica^") fuerunt. 0. Rossbach vero^') nu-

1) Sicut Thouret in annal. phil. suppl. XI p. 179.

2) jjFestschr. z. 36. (Karlsruher) Philologenversammlg." (1882)p.89sq.

3) „De Festi breviarii fontibus" (diss. Bonn. 1874).

4) „Abhandl. d. Bair. Akademie" 1860 p. 348.

5) Philol. XXXVII p. 154.

6) „Qua ratione T. Livii annalibus usi sint historici latini atque

Graeci" (diss. Gotting. 1860) p. 23 sq,

7) „De Floro historico" (diss. Bonn. 1866) p. 36 sq.

8) Heyn p. 52.

9) lugurthinum quidem bellum usurpatum esse negatJacobi, p. 35 adn.

10) Eussner in Philol. XXXVII p. 137; Westerburg in Mus. Rhen,

XXXVII p. 35; sed cf. Judeich p. 11.

11) „BresI. philol. Abhandl." II (1888) p. 164.

— 11 —perrime contendit et Livii et Lucani memoriam Florura in

utroque operis libro unico fonti suo, Senecae patri debere:

contendit scilicet, neque vero accuratius demonstrare conatus

est. Concedamus quidem ei, etiam Senecae librum Florum

legisse; sed quin ceteros illos scriptores-, praecipue Sallustium

legerit atque usurparit, procul dubio est. — Libellus ""de viris

illustribus', qui Aurelio Victori ialso attribuebatur, Kohlero')

maxime e Livio excerptus esse, sed aliis adhibitis aucto-

ribus visus est. Postea ad annalium scriptores illum redire

existimarunt, statueruntque Mommsen^) Valerium Antiatem,

Calpurnium Pisonem Aldenhoven.^) Sed rectius iam antea

biographicum potius scriptorem cum auctoris 'de viris illu-

stribus' tum Ampelii libri memorialis fontem esse arbitratus

Wolfflin*) Hyginum nominaverat, cuius fere ad sententiam

recurrens Mommsen'') Cornelium Nepotem praetulit. Difficil-

limam hanc quaestionem bene solvit H. Haupt'), qui vitarum

scriptorem fontem statuendum esse Ampelio et huic auctori

comraunem, eum autera esse Cornelium Nepotem, praeterea et

niulta singuhi et coraplures vitas e Livio (fortasse melius

epitomen ilhim Livianam nominaret) sumpta esse acutissime

ostendit. Hoc unum contra Hauptium defendam Florum quo-

que persaepe et ab Ampelio et ab Pseudo-Aurelio in exor-

nandis rebus adhibitum esse.')

Velleium Paterculum non ad ipsos annalium scriptores

recurrisse per se patet. Primi autem libri cap. 1—9 e Cornelii

Nepotis chronicis fluxisse Sauppium^) secuti omnes consentiunt;

1) 11. p. 41.

2) Hermes I p. 168.

3) Herm. V p. 150.

4) „De Lucii Ampelii libro meraoriali" (diss. Gotting. 1854) p. 40.

5) Kijistula quadam ad H. Jordanum scripta, cf. Herm. VI p. 207.

6) „De auctore de viris illustribus quaestiones historicae" (diss.

Herbopol. 1876).

71 Cf.Wolftlin p. 42; U. Kohler p. 41; Spengel p. 348; Rosenhauer,

„de fontibus libri de viris illustribus" 1882; Lucani autem vestigia

dinosci iniuria statuit Westerbuig 1. 1. p. 49. — Ceterum etiam Corne-

lium ab Ampelio lectum atque in exterorimi hominum vitis usurpatum

esse ipse evicit Wolfflin 1. 1. p. 32.

8) „Schweizer Museum" I (1837) p. 145.

— 12 —de liberae rei publicae temporibus Velleium Livio, Trogo

Pompeio, Attico usum esse, praeter hos legisse Ciceronem

Sallustiumque plerique putant. ^) Contra Kaiser^) Livium et

Trogum auctores Velleii fuisse onmino negavit ac sagacissime

e rebus chronologicis conclusit, eum usque ac lib. 11 c. 48

Atticum secutum esse ducem, qui secundum Varronis quae di-

citur aeram numerabat, inde vero a II 49 Catonis uti Velleium

aera. Meo quidem iudicio et in genealogiis et in chronologia

et aliis fortasse in rebus Attici annales Velleio certo usui

fuerimt, sed etiam e Livio permulta eum hausisse in enarran-

dis singulis rebus satis docuisse mihi videntur U. Kohler et

Klebs.3)

Exemplorum coUectores duo, Valerius Maximus et

Frontinus haud pauca ex eo de quo agimus temporis spatio

niemoriae tradiderunt. Ac Valerius Maximus*) primarios fontes

habuit Ciceronem et Livium, praeterea usus est Sallustio, Trogo,

fortasse etiam Varrone, Caesare, Comelio Nepote. Reliquos

scriptores non ipse legisse Valerius, sed e collectaneis, sui

ipsius collectioni similibus (sicut Pomponii Rufi) cognovisse

videtur.^) — Frontinus quos habuerit in singulis exemplis auc-

tores nondum satis inquisitum est; sed primarium inter eos

obtinuisse locum Livium, Trogum, Sallustium, atque praeter

hos etiam exemplorum collectiones in usum suum vertisse

Frontinum consentitur. ^) Bludau quidem omnia fere his de

1) Pemices, „de Velleii Paterculi fide historica" (1862) p. 11;

U. Kohler p. 11, alii. — Atticum inepte repudiat De Oppen, „de Velleio

Paterculo" (diss. Rostoch. 1875).

2) „De fontibus Velleii Paterculi" (diss. Berolin. 1884).

3) Kohler p. 11; Klebs p. 5.

4) Kempf in editionis (1854) praef. p. 17 sq.; U. Kohler 1. 1.;

Elschner, „quaestiones Valerianae" (diss. 1864) p. 32; Zschech, „de Ci-

cerone et Livio Valerii Maximi fontibus" (diss. Berolin. 1865); Kriegeri

dissertatio, „quibus fontibus Valerius Maximus usus sit" (1888) mihi

praesto non fuit.

5) Dirksen in „Abhandl, d. Berl. Akad." 1845 lU p. 124. Kempf,

Elschner 1. 1.

6) Wolfflin in Herm. IX p. 82; Bludau, „de fontibus Frontini"

(disB. 1883); Gundermann in ann. phil. suppl. XVI (1888) p. 318; Fritze,

„de luli Frontini strategematon libro quarto" (diss. Hallens. 1888).

— 13 —annis exempla ad Sallustium referenda censet, quod quam

leviter factum sit infra edocebitur. — Quarti Frontiniani libri

auctorem paucissimos adiisse scriptores neque Sallustium quidem

legisse recte disputavit Wolfflin. — Plinii auctores quippe qui

ab ipso scriptore indicibus nominati siut, haud difficile persaepe

est discemere; praeclarissime enim Brunn^) demonstravit, Pli-

uium eodem ordine quo in componendis libris usus sit, auc-

tores in indices retulisse. Qua lege postea cum de singulis

exemplis disseremus utemur; Sallustii vero nomen nuUius ex-

hibet libri index. — Asconii in Ciceronis orationes commen-

tarios optimis niti fontibus, sicut Ciceronis orationibus epistu-

lisque, Livio, Sallustio, Fenestella, Attico, actis, constat; hac

autem de aetate Asconium plerumque ad Sallustium redire

iure Wilmans^) autumavit, bene Lichtenfeldt ^) demonstravit.

Eandem fere atque Asconius doctrinam scholiasta Bobiensis

exhibet, qui non multo post illum vixisse videtur.*) Sed tali-

bus commentariis usi sunt auctores scholiorum quae dicuntur

Ps.-Asconii et Gronoviana; qui certe iisdem fontibus suis

debent locos Sallustii aliorumve scriptorum saepius laudatorum.

Exuperantii de bellis civilibus libellum plane e Sallustio

expressum Sallustianique sermonis particulis ab ineruditissimo

quodam homine conglutiuatum esse, quod iam pridem quidam

coniecerant, C. Bursian'') luculentissime comprobavit. De Dio-

dori denique, Cassii Dionis, Memhonis, Grani Liciniani

fontibus infra dicetur.

Sed haec hactenus: iam postquam generatim atque uni-

verse quid de scriptorum fontibus cogitandum sit, exposuimus,

de singulorum auctorum singulis partibus earumque de fonti-

bus disserendum est, ut repperiamus, qui posteriorum scrip-

torum loci e Sallusti historiis hausti sint; quibus in quaestio-

nibus hunc sequar ordinem, ut primum agam de maioribus

quae tunc fuerunt bellis, de seditione Lepidi, bello Sertoriano,

1) „De auctorum indicibus Plinianis" (progr. Bonn. 1856).

2) „De fontibus et auctoritate Dionis Cassii" (diss. Berolin. 1835) p. 13.

3) „Bre8l. philol. Abhandl." II (1888).

4) Cf. Gaumitz, „zu dem Bobienser Ciceroscholiast" (progr.

Dresd. 1884).

5) In editione sua (progr. Turic. 1868).

— 14 —tumultu fugitivorum, bello Mithridatico tertio, deinde de mi-

noribus quibusdam rebus disputem, bellis piraticis, Macedonicis,

Cretensi, postremo res urbanas breviter addam.

Caput II

De seditione Lepidi

Res annis 78—77 in Italia gestas optime iam Mommsenpraecipue Grani Liciniani reliquiis usus constituit. Equidem

addiderim SuUam mortuum esse postea, quam Servilii contra

praedones expeditio inita est (cf. Suet. Caes. 3); Martio igitur

fere mensi dictatorem exspirasse crediderim. Qui sequuntur

tumultus et urbanos et Etruscos media iam aestate sedatos

esse existimo, quoniam pax inter consules facta est antequam

comitia') coepta sunt. Lepidum autem cum Etruscorum pro-

scriptorumque praeesset catervis, Catulo coUega repulso ipsam

Romam vi aggressum esse ex Exuperantio Sallustioque -) effi-

citur. Ineunte auno 77 Lepidus Philippo Catuloque auctoribus

hostis iudicatus denuo ad urbem accessit, sed impetus eius a

Catulo repulsus est. Interea Pompeius in Gallia Liguriaque

exercitus popularium devicit. Drumann^) vero qui Flori^) verbis

deceptus Pompeium fugato demum Lepido in superiorem Italiam

1) Cf. App. b. c. I 107: STtl ta aQxaiqtGia ov xar^ft, i. e. mensi

Quintili vel Sextili cf. Mommsen „r6m. Staatsrecht" I p. 563 **, p. 580".

/ 2) Cf. Exnp. p. 3, 26 (Bursian) : 'Sed in Etruriae litore commisso proe-

lio coeperat Lepidus esse superior per araiatam multitudinem quae odio

renim Sullanarum se Lepidi partibus applicarat.' Sall. hist. or. Phil.

§ 10: 'An expectatis, dum exercitu rursus admoto ferro atque flamma

urbem invadat.' Philippi verba falso Drumann {IV p. 343 adn.) ad

impetum anni 77 initio factum nobisque ignotum refert. Exuperantii

enuntiatum ne ad pugnam ad Cosam factam referas prohiberis verbis

'coeperat Lepidus esse superior', quae minime quadrant ad 'fugientes

eius copias ac se implicantes festinatione formidinis'. Similia de priore

Lepidi impetu pugnaque etiam apud Granium Licinianum (p. 44 A. ed.

Bonn.) exstai'e videntur.

3) IV p. 345, quem Neumann II p. 23 sequi non debebat.

4) II 11 (Halm): 'Sed iam Mulvium pontetn collemque laniculum

Lutatius Catulus Gneusque Pompeius — alio exercitu insiderant,

a quibus primo statim impetu retro pulsus' etc.

— 15 —proficiscentem fecit, non solum accuratissimae Plutarchi nar-

rationi contradicit, sed etiam incredibilia sibi fingit. Quid

enim Catulum Lepidumque, dum Pompeius complures per

menses contra populares bellat, in Etruria vel Cosae alibive

fecisse putat vir doctus? — Ceterum res a Lepido, Catulo, Pom-

peio gestas, cum Pompeius usque in Liguriam penetrasset diuque

Mutinam obsedisset, ad mediam anni 77 aestatem durasse puto.

— Sed iam ad scriptores qui has res memoriae tradiderunt

nos convertamus ac quaeramus Sallustiusne an alius eorum

auctor fuerit.

Granium Licinianum, cuius ex annalibus fragmenta

quaedam ad seditionem Lepidi spectantia servata sunt, semper

fere e Livio hausisse Madvig') animadvertit. Sed inde a morte

SuUae Sallustium secutus esse videtur; namque cum dicit^):

'Sallusti opus nobis occurrit, sed nos ut instituimus moras et

non urgentia omittemus', ipse Sallustium se evolvisse testatur,

neque vero eum omnino repudiat, sed 'moras' tantum eius,

quas quidem mox enumerat (scil. contiones, descripta loca,

montes, flumina), omittere vult. Deinde Granius in enarratione

pergit: 'Verum <(simul)> coegere^) tr<îbuni)> pl<(ebis> c<ônsu)>-

les, uti tribuniciam <(po^testatem restitue<^rent)>, negavit prior Le-

pid<ûs^; et in contione m<âg)na pars adsenta<^ta^st ^) <(dicen)>ti,

non esse utile re<(sti)>tui tribuniciam p<ôtes)>tatem. Et extat

ora<^tio)>'. — Sin orationem Lepidi exstare dicit iste secundi

saeculi homo, profecto aliam nisi celeberrimam orationem

Lepidi a Sallustio fictam significare -^) non potest. Neque

rem ipsam, quam narrat Granius, Sallustio contradicere puta-

verim^); namque tum restituendae tribuniciae potestatis cona-

1) „Kleine Schriften" p. 398. Editorum Bonnensium falsam de

Liciniani aetate opinionem defendebat etiam Francken in annal. phil

suppl. III p. 261, sed cf. Conaparetti in Mus. Rhen. XIII p. 457. —Livium de aetate Sullana Grani fontem esse tuetur Klebs 1. 1. p. 5.

2) p. 42 A, 18.

3) Togenera' cod., 'convenerant' Bonn., 'orare coeperant' Madvig.

4) 'adsentast' cod., corr. C. Wachsmuth.

B) Jordan in Herm. VI p. 213 genuinam Lepidi orationem in animo

eum habuisse putat. Sed illa neque umquam scripta memoriae tradita

est neque, si fuisset, tam diu servari potuit.

6) Quod voluit Linker in annal. phil. LXXVII p. 639.

— IG —tus a Lepido omnino nondum susceptus erat^) neque iam eius

rei Sallustius in oratione a Lepido in SuUam habita meminit.

Is vero Grani error est, quod orationem a Lepido initio con-

sulatus habitam, quam re vera in Sallustio exstantem viderat,

cum hac Lepidi Sulla mortuo contione confudit. Sed Sallustium

abhinc Grani fontem fuisse, ut magis comprobetur, conferenda

erunt p. 42 B, 23: 'Et alia mul^ta pol)>licebatur: exules

r<(edu^cere, res gestas a Sul<(la verterey''), in quorum agro<^s

mili)tes deduxerat, re<sti>tuere ' et Exuper. p. 3, 22: 'Congre-

gatis iis, in quorum possessiones novos colonos de suis mili-

tibus Sulla victor inmisit, ingentem congregavit exercitum polli-

cendo, si vicissent, se bona patria restituturum' ; deinde Gran.

p. 44, A, 8: 'defendebant, <^quo)d vulgus^) agreste do^moque

ext^ôrre'*) eo coactum <êss>et', et Sall. fr. L 46 D *Magna

vis hominum convenerat agris pulsa aut civitate eiecta'; deui-

que Gran. p. 44, A. 11: 'Et consules dato êxercitu in>'')

Etruriam <(prof)>ecti sunt', et Sall. fr. L 44 D: 'Uti Lepidus et

Catulus decretis exercitibus maturrime proficiscerentur.'

E Plutarchi vita SuUae postrema tantum capita nobis

respicienda sunt, quibus de SuUa moriente ac deinde sepulto

agitur. Ea autem, quae de adulterina SuUae vita cap. 36 nar-

rantur, e Sallustio deprompta esse videntur, cum eiusdem rei")

testem illum Plutarchus laudet^) et bene conveniat cum Sal-

lustiana SuUae morum descriptione. ^) De ipsa SuUae morte

1) Cf. Sall. Hist. or. Lic. Macr. § 8: 'êt quamquam L. Sicinius

primus de potestate tribunicia loqui ausus mussantibus vobis

circumventus erat' etc, quocum convenit Asconius p. 103 (Orelli):

'Primus Sicinius, tribunus plebis nec multo post Quintius — — —perfecerant, ut tribuniciam potestatem populo darent consules' etc. —Sed postea cum denuo anno 77 armatus urbi minaretur, talia flagitasse

videtur, cf. orat. Phil. 14.

2) 'Rescindere' ed. Bonn., quod spatium excedit.

3) 'UiNGUS' in cod. legebatur; correxi.

4) ACREO in codice visum est, \exiyorre eo' conieci, cf. Sall. lug. 14.

6) Supplevi.

6) Etiam similia narrasse videtur Nicolaus Damascenus, cf. fr. 81

(F. H. G. ni p. 416) ap. Athen. V p. 261 C. Qui unde haec habuerit,

nescimus.

7) Comp. Lysandri et Sullae c. 3,

8) Cf. fr. I 37D: ^lnsanum aliter sua sententia atque aliorum

— 17 —discrepat Plutarchus ab Appiano, cum ipse Sullaui phthiriasi

laborantem ex vehementi animi commotione mortuum esse

tradat, hic autem b. c. I, 105 febri correptum Sullam decessisse

narret. Li phthiriasi urgenda Plutarchus consentit cum Plinio

hist. nat. XXXVI, § 138, Pausania I 20, 7, auctore de vir. ill.

75. — Pausanias ad quem redeat auctorem decernere vix ausim;

Plutarchi autem et Pseudo-Victoris congruentia facillime ex-

plicabitur, si haec e Cornelio Nepote, quem a Plutarcho lectum

esse constat, hausta esse putaverimus; neque enim ridiculam

hanc fabulam') Sallustio, Posidoniove, gravibus illis scriptori-

bus vindicare licet. Plinius porro in huius libri indice non

exhibet auctorem, apud quem fabulam repperire potuit; sed

eandem rem etsi brevius, commemoravit etiam VIII, § 138,

ubi Cornelius Nepos in indice nominatus est. lam quis dubi-

tet, quin Plinius, Pseudo-Victor, Plutarchus rem e Nepote-)

sumpserint? De ultima SuUae mortis causa, scilicet de re inter

eum ac Granium duumvirum commissa, accurate congruit Plu-

tarchus cum Valerio Maximo IX 3, 8; velut Val. Max. 'Immo-

derato vocis impetu convulso pectore' cf. cum Plut. tT] dh XQavyf]

xal ra onaQayâ vel Val. Max. 'Spiritum cruore mixtum

evomuit' cum Plut.: 7tlf}&og aiâtog iêâXsv. Quo e consensu

neque minus e narrationis consilio SuUae inimico concludi

Hceat hanc rem ab utroque e SaUustio haustam esse. Postremo

vitae SuUanae capite cum Pompeii gratia ac persona admodum

urgeantur, Livium, Pompeianus qui dictus est, nos tenere sus-

picari possumus. Etiam ea, quae Licinianus usque ad SuUae

mortem narrat, e Livio emanasse supra iam commemoravi: et

profecto convenit cum eodem Plutarchus: Tov nvQog dmdv-

rog ixxvd^r]vaL noXvv o^^qov xal xaraGiEiv aiQi vvxrog, cf.

Gran. p. 42, A. 15: 'Cuius rogo quom ignis esset inlatus, nou

mediocris imber est insecutus.'

Deinde Plutarchus in Pompeii vita c. 1— IG de rebus ab

mulierum' (scil. amor vel cupido), et fr. I 29D: 'Mox tanta flagitia

in tali viro pudet dicere' (cf. Schol. Gron. p. 434 Orell.).

1) lure Mommsen negavit umquam extitisse talem morbum nisi

in mente credulorum.

2) Kuyper 1. 1. p. 120 Salhistio, Arnold 1. 1, p. 109 Fenestellae tri-

buerunt, utei-que vero sine ullo argumento.

Sullustius, ed. Muureubrecher. I. 2

— 18 —adulescente Pompeio gestis agit, ubi multa e Strabone fluxisse

ob Plutarchi Appianique similitudinem haud improbabiliter

conclusit Vogel'); mox c. 16 ipsam Lepidi Catulique seditionem

enarrat. Ac primum quidem fontem Plutarchi ab optimatium

partibus sêtisse videmus; Lepidum enim ex ambitione seditio-

nem movisse insimulat, cf. Aintdog sigTtoi&v iavrbv stg trjv

ixsLvov (scil. Sullae) dvvaîv] de Catulo vero multo iudicat

melius: Kdxkog (b t6 xad-aQov xal vytatvov fi,dXi6ta trjg

/3ovAiJg xal tov dtlôv 7CQO0stx£v. Brevi post de Bruto ad

Mutinam capto duos habuit auctores: 6 yccQ BQOvtog ehe

naQadovg tijv dvvafiiv avtbg shs XQodod-slg (istaâôîivrjg

ixsLvrjg-j infra autem unam, et quidem priorem sequitur in re

enarranda relationem: ysyQacpag yccQ — — cjg ixav avta

jtQoGdôito BQovtog. Patet autem hanc optimati deberi scrip-

tori, quoniam Brutus, popularium partium dux, ignaviae in-

constantiaeque accusetur, illam populari auctori, cum deditio

Bruti perfidia exercitus eius excusetur. Quae si ita sunt, conici

liceat scriptorem optimatem, quem praecipue hoc capite sequa-

tur Plutarchus, Livium esse, popularem vero Sallustium. —Denique de morte Lepidi duplicem denuo tenemus apud Plu-

tarchum memoriam: K'axst voe^^âg itsXsvtrj6s di' d&v^Hav,

ov tS)v TtQay^dtcsv &g (padLV, dXld yQafiiiatiG) nsQins6(ov, «| ov

(LOi%siav tivd trig yvvaixbg i(pd)Qa0s. Id quod auctoribus

verbis ^&g (pa0iv' significatis refutat, ^ di d&v^tav TtQay^dtcov'

mortuum esse Lepidum, Livii est^); contra Sallustius solum

morbum commemoraverat et poenitentiam vehementer abnue-

rat.^) Tertia praeter morbum et poenitentiam ab altero Plu-

tarchi auctore refertur mortis causa, scilicet ira de infida uxore,

de qua congruit Plutarchus cum Plinio III 122 et 186. Plinii

autem index cum Cornelium Nepotem afferat, hunc utriusque

hac in fabella fontem fuisse putaverim; etenim Livium, qui in

1) 1. 1. p. 21.

2) Cf. ¥lor. II 11: 'Ibi morbo et poenitentia interiit.' Saepius

autem Plutarchum aut si novum inducit auctorem aut si primarium

fontem suura aliqua in re coiTigit, imprimis si e Livio aliquod sumit,

verbis ' mg (pr]6i ' vel ' liysxccL ' hoc facere observarat Judeich p. 46,

3) Cf. Exup. ,p. 4, 5: 'Ac dum multa parat, morbo gravi oppreasus

et mortuus est.'

— 19 —eodein indice nominatur, haec uon enarrasse ex ipsius Plutarchi

verbis sequitur.

Sumrao onmium est momento Appiani his de rebus

narratio, b. c. I 105— 107. Quem de morte Sullae ac de se-

pulturae ratione plane dissentire a Plutarcho ac verisimillime

ad Posidonium vel Strabonem redire iam exposui. Nunc vero

ut id quod supra contendi comprobem, inde a. c. 107 Sallustium

luisse primarium Appiani auctorem, complura animadvertenda

eruut Sallusti fragmenta et Liciniani Exuperantique loci, quibus-

cum Appiani caput 107 accuratius congruit. Sicut fr. I 42:

'tyranuumque et Cinnam maxima voce appellans' excerpsit

Appiauus: Xoyotg ^XaOcpn^^oig sg cckkt]Xovg 8iB(piQ0VT0] deinde

conferas velim Exup. p. 3, 25 : 'plebi quoque multis muneribus

publice privatimque largitis carus videbatur' et App.: xul xh

datixbv ig avtovg diriQSto', cf. Gran. p. 44 A: 'PoUicebatur

— — — in quorum agros milites deduxerat restituere' atque

Exup. p. 3, 24: 'poUicendo, si vicissent, se bona patria restitu-

turum' cum App.: ^ltahxovg nQO(37totovfiEvog sXsysv, ott t^v

yfiv avtotg ^v 6 2JvXXag acptjQsto aTiodaesi', Gran. p. 44 B:

'Senatui concessit execrationibus maximis nuUa ultro arma mo-

vere umquam' cum App.: S)QK(o6e firj Tioks^ci dtaxQtd^rivat',

Sall. fr. I 91: 'Prudens omnium quae senatus ceusuerat' cumApp. xal ovdh avtog ayvoav icp' olg ixaXstto; denique Exup.

p. 4, 5: 'Ac dum muUa parat morbo gravi oppressus et mor-

tuus est' cum App.: ivd-a v66a) trjxsSovt xQ^^^^^g aTci-

d^avev. — De reUquis Appiani capitibus postea ubi de beUo

Sertoriano et de tumuUu fugitivorum verba faciemus disseren-

dum erit. —FlorusU 11 (Halm.) Livianam praecipue, quod iam dixi,

ostendit memoriam. Satis autem leviter excerpsit Livium, cumtotius fere anni spatium iude ab autumuo 78 usque ad aesta-

tem 77 plane omiserit. Eidem Flori neglegentiae neque vero

fbnti attribuamus, quod Pompeium Lepido iterum urbem aggre-

diente Romae praesentem facit, qui quidem re vera ad Muti-

nam contra Brutum beUavit. Praeterea etiam e SaUustio flos-

culos quosdam sumpsisse videtur, sicut: 'arma inde et exercitum

urbi admovebat', cf. SaU. or. Phil. § 10; deiude: ^Lepidus acta

tanti viri rescindere parabat', cf. Exup. p. 3, 20: *Huius acta

— 20 —cum conatur Lepidus iu suo consulatu subvertere") et schol.

Gron. p. 410 (Orell.): 'volebat infringere acta SuUana.' E Ploro

eadem mutuati sunt auct. de vir. ill. c. 47: 'Lepidum acta

SuUae rescindere volentem privatus Italia fugavit' et Ampel.

lib. mem. c. 19: 'Catulus qui Lepidum acta SuUae rescindere

volentem admoto exercitu (cf. Flor. 1. 1. § 5) Italia fugavit',

nec non Augustinus de civ. Dei III 30: 'alter gesta Sullaua

rescindere cupiebat' et per. 90: 'Lepidus cum acta SuUae

temptaret rescindere.'

Breviter seditionis Lepidanae mentionem fecerunt Valerius

Maximus 11 8, 7 et Ampelius c. 40, 2. — Cladem Lepidi

Cosae factam commemorat Rutilius Namatianus carminis

*de reditu suo' a. 416 p. Chr. n. compositi versu 295:

'Inter castrorum vestigia sermo retexit

Sardoam Lepido praecipitante fugam;

Litore namque Cosae cognatos depulit hostes

Virtutem Catuli Roma secuta ducis.'

In praecipitata fuga urgenda consentit cum Exup. p. 3, 29:

'fugientes eius copias ac se implicantes festinatione formidinis

ita prostravit' etc; sed casuine id tribuam an Sallustium etiam

tunc a Rutilio lectum esse censeam ipse dubito. —

Caput III

De bello Sertoriano

§ 1. Lepido Italia pulso mortuoque unus supererat popu-

larium partium princeps, Sertorius; atque quo facilius Sullani

Catulo Pompeioque ducibus illum prostraverant, eo atrocius

pertinaciusque hic optimatibus restitit. Quod bellum octo fere

per annos in Hispania gestum etsi magno fuit rei publicae

Romanae momento, tamen a scriptoribus non tanta cum dili-

gentia curaque relatum est, quanta nobis dignum esse videtur:

quo factum est, ut de permultarum rerum hoc bello gestarum

tempore atque ordine valde adhuc dissentiant viri docti. lis-

1) Subvertendi verbum ab ipso Sallustio usurpatum esse puto;

cf. lug. 32, Catil. 10, Hist. or. Phil. 8 et 10, or. Lep. 4.

— 21 —dem de rebus, si nos quoque pauca disseremus, de priorum

amiorum rebus gestis praecipue Livius et Plutarchus sequendi

erunt duces, inde autem ab auno 76 etiam Appianus accedit.^)

Ac primum Sertorius anno 82 provinciam pro praetore

obtinuit Hispaniam citeriorem, non ulteriorem, sicut voluit

Drumann^); namque recte Exuperantium p. 5, 4 'misere in ci-

teriorem Hispaniam' dixisse vel ea e re elucet, quod si in

ulteriore fuisset Sertorius, non Pyrenaeum^) praesidio munire

potuisset. Anno 81 Sertorius ab Annio Lusco legato SuUae

pro praetore ex provincia expulsus et terra marique vagatus,

dein anno 80 a Lusitanis in Hispaniam imperator revocatus

est. Quo amio Fufidium ulteriori, M. Domitium Calvinum

citeriori provinciae praefuisse puto. De Fufidio omnes con-

sentiunt; cuius coUegam e gente Domitia fuisse constat; Dru-

mami^) autem L. Domitium Ahenobarbam, Dronke'') simpU-

citer L. Domitium eum nominant; Edler'') eundem esse atque

consulem amii 94 a. Chr. n. (!!) vult. Cum autem Plutarchus^)

meo quidem iudicio Domitium habeat Calvinum et Livii pe-

riocha 90 ei Marci pronomen praebeat, ei M. Domitio Calvino

nonien fuisse cum Mommseno*") consentio, ac conicio, quod

optime cum temporum ratione convenit, hunc patrem fuisse

Cn. Domitii Calvini M. f. M. n. cos. 53 a. Chr. n.

Praeterea vehementer errare puto Neumannum, qui eum

1) E recentioi*ibus de bello Sertoriano respiciendi erunt praeter

viros doctos supra laudatos: Dronke in ,,Zeitschr. f. Altertumswiasensch."

1853 p. 499sq.; Wilsdorf, „fasti Hispaniarum provinciarum" in stud.

Lips. I p. 114 sq.; Schneider, ,,quaestionura in Ciceronis pro M. Fonteio

orationem capita quattuor" (diss. Lips. 1876); Edler, ,,quae8tiones Ser-

torianae" (diss Monast. 1880).

2) IV p. 353 adn.

3) Cf. Plut. Sert. 7.

4) IV p 355; ibid. p. 357 adn., quem secutus est Neumann If p. 27.

5) 1. 1. p. 499.

6) 1. 1. p. 16.

7) Plut. Sert. 12: doiiiriov Ss Kalovivov av&VTtazov ovta Tijg

ttiQag 'l^fQiag Sia tov tafiLOv yiatay(avt,()d(itvog avtiltVy ubi v.aXov-

Giov (xal Xovaiov) codd., xal AtvKiov (! !) Di'onke, AtvKtov Sintenis, sed

optime facillimeque correxit Mommsen KaXovtvov.

8) Cum Mommseno faciunt etiam Lange „Rom. Altertiimer" IH''

p. 177 et Wilsdorf 1. ]. p. 18.

— 22 —anno demum 79 una cum Metello in Hispaniam venisse arbi-

tratur; immo vero, sicut acute exposuit Wilsdorf, quoniam

a Plutarcho una cum Fufidio proconsul provinciae appellatus

est, eidem anno 80 attribuendus Annique Lusci successor lia-

bendus est. Sed iam deceptus Floro, periocha Liviana, Eutro-

pio Lange ') alterum sibi finxit Domitium, scilicet L. Domitium

Ahenobarbam legatum quendam Metelli, quem una cum Tho-

ranio legato ad Anam flumen devictum esse vult. At unum

eundemque esse hominem vel e Plutarcho sequitur, deinde ea

e re quod rectum Marci pronomen ei assignat periocha; adde

quod uterque Domitius, si sequeremur Langium, simillimo modo

ab Hirtuleio caesus esse narraretur.^) Mendum autem est aut

Eutropii periochaeque auctoris aut librorum, quod ille Lucium,

haec legatum eum appellant. Neque vero Florum urgere licet;

qui cum scripserit: ^prima per legatos habita certamina, cumhinc Domitius et Thoranius inde Hirtulei proluderent', optime

id quadrat ad Thorani Hirtulei Heremii clades, sed minus

convenire hanc comparationem ad Domitium, rhetor Florus

neglexit neque flosculi pulchri gratia res turbare dubitavit.

Similis neglegentia epitomae quoque Livianae tribuenda est,

quae Metelli et Domitii proconsulum expeditiones re vera di-

versis factas annis brevitatis causa quasi uno anno complec-

tebatur, cf. Oros. V 23, 3: ^Adversus hunc duo duces

missi, Metellus et Domitius', et Eutr. VI 1: 'Missi sunt contra

eum duces Q. Caecilius Metellus et [L.] Domitius praetor.'

Anno deinceps 79 Q. Caecilius Metellus Pius ulteriorem

provinciam pro consule adeptus est, ut Fufidio victo succederet.

Eodem anno Thoranius legatus Metelli ac Domitius^) proconsul

ab Hirtuleio ad Anam devicti caesique sunt, ipse Metellus

a Sertorio saepius clade affectus est, velut in Lacobrigae*)

1) Et una Wilsdorf p. 119; Edler p. 16.

2) lure hanc opinionem antea quam lata est, refutavifc iara Dru-

mann IV" p. 357 adn.

3) Domitium anno demum 79 mortuum esse vel ea re efficitur,

quod 78 Q. Calidius in citeriore provincia ei successit, de quo cf. Wils-

dorf p. 119.

4) Falso autem Drumann IV p. 358 et Neumann II p. 29 Laco-

brigae oppugnationem anno attribuunt 78; Neumann quidem urbem

Laggobriten ad Pallantiam sitam (cf. Pfcolem. II, 6, 49 et itin. Anton.)

— 23 —oppidi obsidione, quam quidem rem accuratius enarrat Plu-

tarchus Sert. 13. — Quibus Metelli cladibus commotus arnio 78

L. Manlius qui Galliae praeerat*) auxilio profectus ab Hirtu-

leio apud Ilerdam^) fugatus est. Ipse Metellus annis 78 et 77

Pompeium subvenientem expectans in ulteriore se tenuisse vide-

tur provincia'^), cum Sertorius totam fere subigeret Hispaniam.

lam quaeritur, id quod gravissimum est, quando Pompeius

in Hispaniam pervenerit. Etenim Drumann*) anno 76 demumRoma profectum eum esse putat; contra Dronke evicit'^),

e Sallusti epist. Pomp. § 2 sequi, iam anno 77 Italia Pom-

peium excessisse; in Hispaniam vero eum advenisse arbitratur

anno 76 ineunte; Mommsen") autem contendit iam anni 77

autuimio Pompeium in Hispania fuisse ibique hiemasse. Attamen

hoc omnino fieri potuisse vehementer nego. Namque si circa

mensem lunium vel Quintilem Lepidus Italia pulsus et Pom-

peius quadraginta * exercitui comparando diebus consumptis

Sextili fere Roma profectus est, tamen itinere per Alpes facto

et Gallis obviis subactis^) profecto vix hieme, si voluisset ad

Valentiam Lauronemque accedere potuit. Proelium autem illud

Laelii 'pabulatorium', quod sta,tim Pompeio Lauronem aggresso

fuit*^), omnino hieme fuisse uon potest, quippe qua milites

dictum esse putat, sed equidem cum Mommseno Drumannoque Laco-

lirigam Lusitaniae merodionalis urbem prope Tagum sitam tunc oppugna-

tam esse censeo, quoniam prope Hiberum Metellus Baeticae provinciac

proconsul his annis omnino non pugnavit. Quod si concedatur, veri

similius esse videbitur, audacem Metelli usque in ipsam Lusitaniam

expeditionem initio imperii eius, i. e. anno 79 factam esse, quam postea.

1) Cf. Schneider p. 12.

2) Sed pugna Ilerdensis nihil habet commune cum L. Valerii Prae-

conini legati clade (cf. Caes. b. p. III 20) sicut rati sunt Drumann IV"

p. 368 et Neumann II p. 28 adn.

3) Cf. Oros. 1. 1.: 'Metellus multis proeliis fatigatus per devia ob-

errans hostem mora fatigabat donec Pompeii castris consociaretur.'

4) IV 361, quem perperam secutus est Neumanu II p. 31.

5) 1. 1. p. 505, quo cum facit Schlimmer p. 64.

6) Cui adstipulatus est Edler p. 18.

7) Cf. Cic. de imp. Cn. Pomp. 30: 'testis est Gallia, per quam le-

gionibus uostris iter in Hispaniam Gallorum internicione patefactum est

'

8) Cf. App. b, c. I 109: SctpiKo^ivov S' ig 'l^riQiav avtiyia Ss

2eQTa)Qiog tiXog oXov iTil xoqxoXoyCa f^tov x. r. X. Simul intellegimus

— 24 —inl ^^o^ro^oyta (pabulatum) emitti non soleant: ergo fuit

aestate vel vere 76, brevissimo igitur ante in Hispaniam Pom-

peius advenit. Itaque aestate anni 77 Roma profectus est,

deinde in Gallia hiemavit et vere 76 Hispaniam ingressus ad

Lauronem a Sertorio obsessam processit. — At dixerit forsitan

quis, ex Obsequ. 58 elucere Laelii legati proelio Lauronensi

mortem iam anno 77 contineri! Immo vero Obsequentis narra-

tione Dronkii meaque comprobatur ratio; namque cum ad

annum 76'adnotet: 'a Sertorio in Hispania exercitus Romani

caesi', haec est ipsa Laelii clades; videmus autem Livium iam

in prodigio, quod egredienti Roma exercitui contigit, enarrando

flebilis Laelii interitus mentionem fecisse, postea vero proelium

suo ordine enarrasse, qua in iteratione eum secutus est Obse-

quens. — Praeterea cum Pompeium in Gallia hiemantem

a M. Fonteio frumento adiutum esse constet, hoc factum esse

puto eadem anni 77/76 hieme; namque Ponteium per annos

77—75, non sicut vult Schneider') annos 74

—

12, existimo^)

Galliae praefuisse.

Porro si Pompeius vere anni 76 Pyrenaeos transgressus'^)

est, inde sequitur, Perpernam eodem demum tempore ad Ser-

torii partes se applicasse*), neque iam anno 77, id quod vv.

dd. voluerunt. Neque aliter profecto fieri potuit! Namqueusque ad aestatem 77 Lepidum in Italia fuisse supra docuimus;

Perperna igitur postquam in Sardinia bellavit ac dein in Li-

guriam vectus Alpes Pyrenaeosque transiit, non ante hiemem

falso Mommsenum et Langium (1. 1. p. 189) pugnam ad Valentiam fac-

tam etiam ante Lauronis obsidionem coUocasse.

1) 1. 1. p. 20.

2) Etenim quoniam contra Gallos pugnasse Fonteiiim Cicero testa-

tur, hoc bellum idem esse videtur quod antea Pompeius dum ibidem

hiemaret gessit. Multis autem annis post denuo Gallos rebellasse unde

Schneider sciat, libenter audiam.

3) Ceterum cum Oroaius V 23, 6 dicat: 'Pompeius contracto apud

Pallantiam exercitu' etc, neque Pallantia prope Durium Hiberumque

sita dicta est neque 'apud Valentiani' emendare licet, quod iubet

Neumann II p. 33adn.; sed oppidum cui Tallantias' nomen erat, prope

Saguntum situm significatum esse videtur, cf. Ptolem. II 6, 15.

4) Cf. Plut. Sert. 15: insl Uoinfqiog rjyyiXlato rijv UvQijvrjv

vrtSQ^dXlcov.

— 25 —77/76 in Hispaniam advenisse putandus est; ad Sertorium vero

postea demum se applicavit.

Novam quaestionem neque minoris momenti nunc discep-

temus, quo amio Contrebia a Sertorio expugnata sit ceteraeque

res Livii fragmento Vaticano (Hertz 19) enarratae acciderint.

Equidem Mommsenum falso hiemi 77— 76, recte Drumannum')

hiemi 76—75 attribuisse fragmentum existimo, cum omnia,

quae enarrantur, ad hanc, neque vero ad illam quadrent. Et-

enim legimus, iam Perpernam in Sertorii esse exercitu: et Per-

perna quidem ad Sertorium se applicavit vere anni 76. Perperna

autem atque Herennius, qui contra Pompeium bellare iubentur,

pugnavere re vera anno 75, sed de eorum cum Pompeio anno 76

pugnis nihil scimus. Deinde unde Sertorius ^neque in aciem

descensurum eum (sc. Pompeium) credebat', nisi hoc ex clade

eius Lauronensi anni 76 conclusit? Mox cum dicit 'Perper-

nam in maritimam regionem superpositum, ut ea, quae integra

adhuc ab hoste sint, tueri posset', hoc minime dici potuit post

amium 77, quo omnia Sertorio integra erant, optime autem

quadrat ad hiemem 76/75, cum anno 76 complures civitates

Pompeio adveniente a Sertorio defecerint.^) Eodem spectat,

quod Sertorius de Autriconibus memorat: *a quibus saepe per

hiemem, cum ab se oppugnarentur Celtiberae urbes, imploratam

esse opem Pompeii compererat'; namque non hieme 77—76 ad

Pompeium in Gallia morantem Celtiberos misisse per se patet.

Quibus de causis hoc fragmentum hiemi 76—75 attribuendum

esse puto. Simul autem intellegimus Livium aliqua in re

discrepare a Sallustio, namque hic hiemem illam sive in Gallia

sive prope Galliam degentem facit Metellum.^) Livius contra

neglegenter narrat Metellum in ulteriore provincia tunc, sicut

antea, hiemasse: *(litteras misit) et in alteram provinciam ad

L. Hirtuleium . . . ne acie cum Metello dimicaret' et mox *(du-

bitabat) an ad Metellum et Lusitaniam se convertat'.

Metellus igitur qui adhuc in ulteriore provincia semper

1) IV p. 364; item Dronke p. 506. — Mommsenum sequitur Edler

1. 1. p. 18.

2) Cf. Plut. Sert. 18: o&ev Y.ai nolXal t&v vnb SeQraiqim noXsmv

ccno^Xiipacai ngbg avrbv OQiiijv (itTa^oliig ^axov.

3) Cf. Sall. Hist. ep. Pomp. § 9 et App. b. c. I 110.

— 26 —versatus erat, exeunte anno 76 septentrionem versus profectus

est, ut cum Pompeio se coniungeret. Quo in itinere Hirtuleius

ei obstitisse videtur, sed a Metello Italicae victus est.^) Falsis-

sime vero viri quidam docti'^) hanc Hirtulei cladem anno 75

attribuunt. Etenim etsi quis neglecta etiam Sallustii auctori-

tate Metellum 76/75 in Baetica provincia hiemasse secimdum

Livium putet, cur non statim ad Pompeium anno 75 Valentiae

atque ad oram maritimam bellantem Metellus properavit? Quamob causam Segoviam^) tendit? Et quomodo Hirtuleius plane

Italicae devictus brevi post Metello Segoviae denuo resistere

potuit? At si recte cum Sallustio Metellum hiberna 76/75

in Gallia egisse putamus, omnino fieri non potest, ut paucis

mensibus Metellum primum in ulteriore provincia Italicae, tum

Segoviae in Lusitania, postremo Sagunti fuisse statuamus.

Itaque cum Mommseno Sallustium secuti pugnam Italicensem

anno 76, Segoviensem anno 75 factam esse diudicemus.

Prima proximi anni 75 fuit pugna ad Valentiam a Pom-

peio contra Herennium ac Perpernam commissa.*) Quae se-

quuntur huius insequentisque anni res non iam incertae sunt.

— Deinde epistulam quam a Pompeio ad senatum scriptam

fingit Sallustius anni 75 exitu datam, se Romae lectam esse

ineunte anno 74 acute conclusit Drumann.^) Falso postea

Mommsenum") eandem hiemi 74/73 adscripsisse nunc e frag-

mento Aurelianensi ') constat. Postea vero eodem anno, quo

Pallantia a Pompeio circumsessa est, scilicet anno 74, etiam

Chauca^) prope eam sita ab eodem occupata esse videtur.

Isdem temporibus Metellus in occidentali citerioris provinciae

parte ad Segobrigam, Bilbilim, Calagurrim pugnavit.") Anno

1) Cf. Oros. V 23, 10.

2) Drumann IV p. 366; Dronke p. 507; Neumann II p. 35.

3) Pugnam enim SegOTiensem, qua Hirtuleius caesus est, iisdem fere

diebus, quibus Sucronensem accidisse, i. e. aestate 75, e Frontino II 7, 5 elucet.

4) Cf. Plut. Pomp. 18; Drumann IV p. 366.

5) IV p. 376, recte quoque cum eodem Dronke p. 505 et Schlimmer

1. 1. p. 68.

6) Quem perperam secutus est Schoene in Mus. Rhen. XXV p. 638.

7) Col. 16 ed. Hauler.

8) Cf. Front. II 11, 2.

9) Cf. Strab. fr. 73 (Otto) et App. b. c, I 112.

— 27 —deinceps 73 ortmis videtur Celtiberia a Romanis subacta esse.

Eodem fere tempore Perperna in Gallaecia pugnasse videtur,

ubi Cales urbs teste Sallustio ap. Serv. ad. Aen. VII 728 ab eo

capta est. Namque cum Perperna anno 77 exeunte in Hispa-

niam venerit, ineunte 76 ad Sertorium transierit, annis 76

et 75 in regionibus ad mare medium sitis contra Pompeium

bellaverit, postea vero anno 72 una cum Sertorio Oscae fuerit,

veri videtur simile esse, has res in Gallaecia gestas pertinere

ad annum 74 vel 73, melius fortasse ad annum 74, cuius exitu

Sertorius prosperior esse coepit'.) Postremo denique aimo de

Osca, Ilerda, Calagurri, praeterea de Tarracone et Dianio pugna-

tum est, cf. Strab. fr. 74 a: iv de tals tioXegv tavtaig (scil.

Ilerdae et Oscae) iTColsfisi teXsvtaiov UeQtcoQiog xal iv Kald-

yovQi Ova<3XG}va}v TCoXei xal tfjg TiaQaXCag iv TaQQaxcovi xal iv

'HêQo6xo7ieiO} êta triv ix KeXti^t^Qav ex7Ct(06iv, itelevta d'

iv "Oaxa. — Intellegimus vero etiamsi Sertorius non a coniu-

ratis occisus esset, tamen non multum afuisse, quin omnis

Hispania Romanorum rursus sub potestatem redigeretur.

De levioribus quibusdam rebus, quae nisi a Frontino non

narratae sunt, infra disputabitur.

§2. Plutarchus in vita Sertorii primum c..2— 5 bre-

viter res ab eo ante fugam seditionemque gestas exponit, tum

c. 6— 27 bellum Hispaniense copiosius enarrat. Tota autem

in vita Sallustium ab eo excerptum esse Peterum*) secuti

onmes consentiunt. Atque in priore parte statim apparet verba:

tav oT^fcov dneâke triv steQav ixxonei6av' inl tovtco de

xa/iXoJtiôêvog del dietelei x. t. L hausta esse e Sallusti fr.

I 55 D.: 'Quae vivus facie sua ostentabat aliquot adversis

cicatricibus et effosso oculo. Neque illis anxius: quin ille^)

dehonestamento corporis maxime laetabatur, quia reliqua glo-

riosius retinebat.' Item quae sequuntur Romanum produnt

1) Cf. App. b. c. 1 112.

2) 1. 1. p. 61, cui partim iam praeiverat Linker 1. 1.

3) 'Quid ille laetabatur, neque illis anxius quia' etc.

codd., 'quia' corr. Hertz, quod etiam secundum Donati verba deside-

ratur, 'neque illis anxius' transposui, quoniam post 'maxime laeta-

batur' nullam ferc habent vim et vox 'quin' negatiouem antecedentem

postulare videtur.

— 28 —auctorem, cf. cStQSTCta xal doQata xai <Jt£(pdvovs i- e. tor-

ques, hastas puras, coronas; denique conferenda esse: i^eda-

^avto ts xQdtip xal xatev(p^^7i6av cum Sall. fr. I 56: 'et ei

voce magna gratulabantur' iamdudum intellectum est. —Attamen quamquam media huius capitis pars ad Sallustium

redit, reliqua de iuvene Sertorio narratio Sallustiana esse mihi

non videtur; et omnino Sallustium tam accurate haec enarrasse

negaverim! Etenim quae Plutarchus de Sertorii in Hispania

atque bello Marsico rebus gestis habet, hausta esse non pos-

sunt e Sallustii brevi enuntiato (fr. I 55): 'Magna gloria tri-

bunus militum in Hispania T. Didio imperante, magno usui

bello Marsico paratu militum et armorum fuit, multaque tum

ductu eius peracta^) primo per ignobilitatem, deinde per invi-

diam scriptorum celata sunt.' Longiorem autem earundem

rerum enarrationem ex qua Plutarchus haurire potuisset, infra

insecutam esse vetant et quae succedunt Sallustii verba quae

iam ad rem plane diversam transgrediuntur et narrationis apud

Plutarchum ordo; antecessisse vero ea omnino nego, cum nus-

quam quoad scimus tali modo se repetierit Sallustius! Neve

e verbis Sallustii Meinde per invidiam scriptorum celata sunt'

elicias idcirco ipsum Sallustium gesta Sertorii non celare,

sed celebrare voluisse: immo vero non potuit; namque res

Sertorii ita oblivione obrutae erant, ut exstitisse eas, quod nemo

scriptorum narravit, ipse tantum Sertorius facie sua testatus

sit. Sed ad hanc narrationis brevitatem optime quadrant reli-

qua Sallustii fragmenta, quae huc pertinere iudicanda sunt,

sicut de stipendiis a Sertorio mereri coeptis fr. inc. 65 D.:

'Togam paludamento mutavit', tum fr. inc. 76: 'Inter arma

civilia aequi bonique famas petit', neque minus ea quae Sal-

lustio apud Plut. c. 7 deberi iudicavimus. Etiam is, qui certe

unum Sallustium exscripsit, Exuperantius, accuratioris de Ser-

torio narrationis initium sumit ab anno demum 83; et inde

ab eodem anno etiam Plutarchum, quoniam cum Exuperantio

et Sallustii fragmentis saepius congruit, Sallustio usum esse

1) 'Eiusque rapta' codd., correxit Malily. — Ceterum 'manu' quod

addidit Linker ('tum ductu eius <^manu^que curata') falsissimum est,

namque de rebus fortiter manu gestid omnino nondum loquitur Sallustius.

- 29 -constat, ita ut pro certo habere possimus Sallustiuin res

a Sertorio inde ab arnio 83 gestas plenius rettulisse. Sin

Sallustius de Sertorii iuventute quasi transcursu breviterque

egisse videtur, Plutarchus contra easdem res c. 2— 5 multo

auctiores exhibet, concludendum est non e Sallustio Plutar-

chum talia hausisse. Sed de Rhodano a Sertorio bello Cim-

brico transnatato consentit idem cum Ammiano Marcellino et

scholiasta Vergilii'), quam rem uterque e Liviana epitome re-

petiisse putandus est. Livii igitur libro 67 etiam Plutarchum

haec debere haud negaverim. Item quae de rebus sub Didio

in Hispania gestis narrat e Livii libro 70^) sumere potuit.

Accedit, quod in narrando bello civili saepius cum Appiano

et sua ipsius vita Marii ita convenit, ut communem fontem

Graecum, fortasse Strabonem, certe non Sallustium habuisse

videantur. —Ut igitur summam faciam: omnia quae c. 2—5 coutinen-

tur, praeter mediam capitis 4 partem ex aliis scriptoribus hausta

sunt, Livio fortasse ac Strabone, cum Sallustius his de rebus

Plutarcho non satis faceret; sed inde ab anno 83, a quo Sal-

lustius sicut elucet ex Exuperantio, copiosius vitam Sertorii

enarrare coepit, h. e. inde a capite sexto Plutarchus quoque

eum fontem adhibuit. Quod iam satis demonstravit Peter par-

tim Sallustii fragmentis cum Plutarcho collatis partim e Plu-

tarchi cum Gellii et Valerii Maximi verbis congruentia, quae

omnia repetere longum est. Praeter locos a Petero iam allatos

etiam conferenda erunt Plut. c. 6: TsXog dl 2JvXXag 2Jxri7Cta)vi

TcaQa0TQaro7C£Sev0ag xal q)LXo(pQovov^£vog, ag SLQijvrjg i60(i8-

vrig discp&eiQS t6 (STQcirev^a xal ravra TCQoXeyav UxriJCiavi

1) Amin. Marc. XXIV 6, 7: 'Et miratur historia Rhodanum arma

et loricam retinente Sertorio transnatam' etc; Schol. Bem. ad Georg.

IV 108: 'ut in historia Sertorius effodit signa, pugnavit et victus est;

vix ipse ut evaderet Rhodamim transnatavit.' Iniuria autem Wolfflin

in Philol. XVII p. 547 haec verba Sallustii esse putavit; in quibus equi-

dem reperire simile Sallustiani sermonis quicquam nequeo. Simillimo

modo Livii vel Epitomae Livianae excerpta afFeruntur saepius a com-

mentatore Lucaui, sicut II 367 (Usener.): 'dixit — _ — respiciens

historiam', V 577: 'in historia legitur' VIII 470: 'ut historia refert.'

2) Cf. per. 70: 'T. Didius proconsul adversus Celtiberoa feliciter

pugnavit.'

— 30 —xal didaGxGiv UsQrcoQios ovx ijrsidê cum Exup. p. 4, 5: 'parato

validissimo exercitu processere et vetante Sertorio colloquia

consules permiserunt inter eum et Sullae exercitum et facta

proditio est onmisque exercitus SuUae traditur' et Sall. fr.

I. 57: 'Cuius adversa voluntate colloquio militibus permisso

corruptio facta paucorum et exercitus Sullae traditus est';

tum Plut. c. 6: naQaXaâv de s&vrj TtQog oXrjv •aa^KSxs diaxei-

^sva rrjv rjysfioviav , avskd^âvev bîlCa re rovg dvvarovg

xal (poQcov aveeei rovg TtoXXovg cum Exup. p. 5, 5: 'Sed ubi

in provinciam venit, ita strenue sociorum animos iam defi-

cientes atque alia cupientes in favorem partium suarum modeste

tuendo atque blandiendo perduxit, ut et carus esset et tamen

ab omnibus timeretur' et Sall. fr. inc. 79: ^Modico quoque et

eleganti imperio percarus fuit'; deinde Plut. c. 7: KalnovQvCov

de nvog eTtCKkriîv AavagCov doXo(povri6avrog rov 'lovhov cumSall. fr. ^): 'Salinator in agmine occiditur', mox ibidem: avrbg

bXCyaig vav6l rrjg fiev dâXd66r}g vTtb rov ^î^&vog eiQyoiievog,

rfjg de yfjg vnb rav noXeiiCcov cum fr. inc. 35: 'Cum Sertorius

neque erumpere tam levi copia navibus^) — — —';

postea

vero Plut. c. 9: eQcara &avâ6rbv eîev 0Lxrl6ai rdg vrjCovg

X. r. X. cum fr. inc. 94: *More humanae cupidinis ignara visendi',

deinde Plut. c. 13: 7tQoko%C6ag rrjv bdbv ejtaveQxo^tvc) ra 'Axv-

Cvco rQi6%iXCovg dvdQag ex nvog GvaxCov xo^QdSQag i7tavC6rr)6sv

cum fr. inc. 42: 'Consedit in vallo virgulta nemorosaque',

denique Plut. c. 21: xal ra navraioce <poirdv o^vg iTtiav

cum fr. n 54: 'Noctu diuque stationes et vigilias temptare' et

rd d' ix d-aXd66r}g Xrj6rQixotg 6xd(ps6i xariiav rrjv TtaQaXCav

cum fr. n 56: 'ad hoc pauca piratica, actuaria navigia.'

Seiungendus est capitis 9 finis, inde ab: ivravâ rov

'Avralov ol AC^vsg i6roQov6Lv xsi6&ai, quem e Strabone^)

esse insertum post Niesium'*) accuratius ostendit Otto. Sed

1) Apud comment. Luc. I 478 (Usener,).

2) Cuius fragmenti etsi non verba, tamen sententiam slc conti-

nuandam esse puto: '— — posset, impeditus tempestate neque terra,

prohibitus ab hostibus.'

3) Cf. fr. 72 (Otto).

4) Mus. Rhen. XXX VIII p. 600, quem secutus est Vogel p. 52;

Otto p. 286.

— 31 —dissentio ab eodem, cuin a Sallustio capitis 8 partem posterio-

rem abiudicet. Etenim cf. «'C dvo fisv si6lv, Xinxa TcavtdTcaoi.

TCOQd^fia diaLQOv^svaL, ^vQLOvg d' aniiov^L AL^vtjg etadCovg

aal ovo^dtpvxaL MaxaQCJV, et mox xal xaQJCov avtocpvfi (psQov-

6lv cum fr. I 61 D: 'quas duas insulas propinquas inter se

et decem <^milia)> stadium procul a Gadibus sita constabat

suopte ingenio alimenta mortalibus gignere', deinde avtod^L

to 'HkvGLov slvai Tcsdiov xal tijv tav svdaL(i6vo3v oi!xr]6Lv, ^v

"0(ir]Qog vfiv}]6sv cum Serv. ad Aen. V 735 (Sall. fr. I 62):

'insulae fortunatae, quas ait Sallustius inclutas esse Homeri

carminibus.' Reliqua autem ex ipso Homero Od. IV v. 562 sq.,

quippe quem laudaverit etiam Sallustius supplesse Plutarchus

atque sic Sallustium Homerumque contaminasse videtur, neque

de fonte medio Strabone cum Ottone cogitare cogimur. — Hoc

unum etiam moneam, Plutarchum semper fere secundum tem-

porum ordinem bellum enarrasse; atque c. 12 breviter res a

Sertorio usque ad Pompeii in Hispaniam adventum gestas

enumerat; deinde singula quaedam ex his aimis plenius enarrat

capitibus 13— 17, sicut Metelli ad Lacobrigam expeditionem

anno 79 susceptam c. 13, exin c. 14 leges institutaque quibus

Sertorius annis 78 et 77*) Hispaniam administraverit, tum

c. 15 Perpernae cum Sertorio consociationem anno 76 factam.

Itaque Sertorii prospera in Characitanos expeditio, de qua c. 17

agitur, eodem illo anno 76 facta esse videtur. Etiam quae

sequuntur capita 18—26 temporum ordinem servant exceptis

capitibus 16 et 22, quibus narratiunculas singulas e Sallustii

aliorumve auctorum diversis locis excerptas congessit.

In vita Pompeii c. 17— 20 quam post alias huius aetatis

vitas composuisse Plutarchus videtur, complura e sua Ser-

torii vita repetivit.^) Praeterea quae habet, pleraque etiam e

Sallustio hausta esse videntur, sicut c. 17 de rebus urbanis

1) Cf. Dronke 1. 1.

2) Inepte vero Vogel 1. 1. p. 13 hanc congruentiam ea e re expli-

candam conteDdit, quod utraque vita e Graeco quodam fonte communi,

scilicet Strabone, fluxerit: nempe oblitus est saepissime Plutarchum

sese ipsum exscripsisse vel eadem excerpta sua quam plurimis posset

in vitis adhibuisse.

— 32 —Philippique in Pompeium dicto^), deinde c. 20 de Pompeii

epistola Romam ad senatum scripta, quod congruit cum Sallu-

stiana epistula Pompeii et vit. Luc. c. 5, denique de Perperna

a Pompeio victo, quod consentit cum Front. II 5, 32. — Itaque

etiam cetera quae nova affert hac in vita Plutarchus, Sallustio

attribuenda esse non est cur negemus, sicut c. 18 de pugna

ad Valentiam facta, c. 19 de vulnerato Pompeio, ibid. de duci-

bus Romanis obviam factis, quae res amplissime neque sine

Pompeii obtrectatione descripta optime, si quid, ad Sallustii nar-

randi genus quadrat.

§ 3. Appiani libri primi finem e Sallustio excerptum

esse iam antea contendi et de capite 107 demonstrare studui;

nunc idem ut faciamus, poscimur de cap. 108 — 115, quibus

bellum Sertorianum enarratum est. — Liitio autem quam bre-

vissime Appianus enumerat res annis 82—77 gestas, deinde a

Pompeii in Hispaniam profectione, i. e., si mecum facis, inde

ab Sallustii libro secundo res paullo amplius tractat. Sed etiam

breviore in illa parte Sallustius cognoscitur; initium quidem

e sua ipsius narratione (b. c. I 86) repetit, sed quod sequitur:

ockI 6TQUT0V B%G)v £x XE 'ItaUas avTTJg xaL TLva aXXov ix KsX-

ti^riQ(ov aysLQag excerptum est e Sallustii exercitus Sertoriani

descriptione, cuius reliquias reperimus etiam apud Plut. Sert. 12.

Deinde ijiLdoôg ijv 0tQatsv6ELv inl tijv 'ItaXiav respondet

simili apud Sallustium sententiae, cf. ep. Pomp. § 4: 'Hostes-

que in cervicibus iam Italiae agentes ab Alpibus in Hispaniam

submovi.' De Pompeii vita moribusque cum ille in Hispaniam

mitteretur Sallustius fusius disputavit;^) apud Appianum re-

manserunt breviora: vsov fisv stL bvta, 7CEQL(pavi] d' i^ av

inl 2JvXXa tcsql xe Al^vtjv xal iv avtr] 'Itah'a xatELQyaffto.

De itinere Alpino Pompeii c. 109: ov xata ttjv ÂvvCôv

^syaXovQyCav , stSQav d' iidQa66EV d^(pl taig nrjyatg x. t. X.

cf. cum ep. Pomp. § 4: Ter eas iter aliud atque Hannibal nobis

1) Cf. Schol. Gron. p. 442 (Orell.).

2) Cf. fr. II 11. 12. 71. 86 et quae habet eodem connexu Plnt.

Sert. 18: ov ydq Tt (ii^hqov ^v tb nofiitriLOv yiXsog &Xl' ijv&Bt. rovs fid-

Xiaxa nQog So^ccv bk x&v iieql EvXXav ccvdQaya&rjfidrcov, icp' otg yial

Mdyvog vn' avxov tncovo^da&i] xifiwv xe &Qiafiîyiwv ovnco ytveiwv ixvj^tv.

— 33 —opportunius patefeci'; quod autem mox flumina Rhodanum et

Padum describit, optime cum Sallustio rerum geograplii-

carum studioso couvenit. Pugna Lauronensi legionem totam

caesam esse cum Frontino') consentit, Livius contra eodem

Frontini loco decem milia militum interfecta dixit. Mox cf.

xal AavQGJva nohv i(poQG)vtog avtov IIo^Ttrjiov dirJQTtaOs

xal xat£0xaip£v cum Plut. Pomp. 18: inatds xataTCi^jtQafidvrjv

trjv iioXiv avtov xaQovtog. Hieme 76/75 Metellum vicina

Pompeio castra habuisse tradidit Sallustius, cum Livius illum

in ulteriore provincia hiemantem faceret; Appianus vero hac

in re cum Sallustio facit cf. c. 110: inysâv aXlrjXoLg MitsXkog

lisv xal IIo^TtriLog ano tav IIvQrivaicov 6qg)v sv&a diEisCiLatfiv.

Fabellam iUam de cerva alba Sertorii quae post pugnam Su-

cronensem effugerat, sed mox reperta est, memorat aeque atque

Plut. Sert. 20'') et Gellius XV, 22; quoniam autem e Sallustio

illos hoc hausisse certum est, Appianus hanc narratiunculam

nisi e Sallustio habere non potuit. Praeterea cf.: ay&va îyav

riymvCaato nsQi UayovtCav cum Plut. Sert. 21: 'Hy(ovC0d-ri

ds Xa(i7tQ(x)g naQ^ a^g)otiQcov. Etiam in singulis proelii Sa-

guntini rebus conveniunt Plutarchus et Appianus. De defi-

cientibus Romanis proscriptisque a Sertorii partibus Appianus

c. 112 contra Livium facit et id agere videtur ut Sertorium

excuset; cf. Liv. per. 92: 'Q. Sertorii multa crudelia in suos

facta (scil. coutinet), qui plurimos ex amicis et secum pro-

scriptis crimine proditionis insimulatos occidit.' Contra Appi-

anus^) non solum 'crimine proditionis insimulatos ', sed re

vera deficere proscriptos, neque Sertorium occidere eos, sed

laXsnaCvsiv et IvfiaCveGdâi tantum iis enarrat, tum statim

laudejji eximiam Sertorii addit et cum Haimibale eum com-

1) II 6, 31, quo de exemplo infra disseretur.

2) Hanc aliasque Appiani cum Plutarcho congruentias vidit etiam

Vogel 1. 1. p. 23, sed hic semper Strabonem fontem esse mira perseve-

rantia contendit.

3) Falsissime vero leviterque Neumann II p. 52 cum hoc Appiani

capite Plut. 25 comparat, quod de re biennio demum postea gesta agit.

Eodem errore implicitus est Vogel p. 23. Neque debuit Neumann rem

ab Appiano narratam in suspicionem vocare,praesertim cum idonea

nequiret afferre argumenta.

Sallustius, ed. Maurenbrecber. I. 3

— 34 —parat, quod secundum Sallustium eum fecisse iutellegimus

collato Plut. Sert. 1. — Etiam de postrema Sertorii vita et

de coniuratione Perpemae non recedere a Sallustio Appianus

c. 113 mihi videtur. Neque enim Appianus Plutarchusque de

postremis Sertorii rebus sibi contradicunt, optime vero sese

complent coniungique possunt. Ita enim narrasse Sallustium

puto: primum invidia Romanorum auctore Perperna orta est

(Plut. Sert. 25), tum eorum fraudibus a7Co0Td(3Si,g iyCyvovro

xal taQa%al tcsqI rag noksig, deinde Sertorius magna severi-

tate in Hispanos animadvertit obsidesque Oscae habitos inter-

fecit (Plut. App. 1. 1.); simul mutatio magna morum vitaeque

Sertorii facta est (App.), quam quidem excusat Sallustius^)

(cf. App.: fiXdjtrovtog ^drj Qêov, coll. Plut. Sert. 10), denique

his de causis coniuratio facta est Perpernae aliorumque. Plu-

tarchus autem ea quae opprobrio Sertorio erant omisit hoc

loco, attamen talia in Sallustio se legisse testatur ipse 10:

xaCtOi doxst tcsqI ^6%atov avtov îov djôtrjtog xal âQvd-v-

(iiag tb TCSQi tovg 6fit]Q0vg 7CQa%d-sv SQyov sjcidsth,ai tijv g)v0iv

oi)x. ov0av ijfiSQov xtX.

Priorem Perpernae coniurationem casu detectam esse

Appianus c. 113 aeque atqiie Sall. fr. III 2 et 3 narrat. Deinde

de Perperna post cladem capto cf. App. c. 115: 6 fisv Usq-

nsvvag vtco d-dfivci TCoag sxQvcp&rj., — — Xaôvteg d' avthv

iTCTCstg tivsg ellxov sg tbv IIo^TCîOV et Amm. Marc. XXVI9, 9: 'Ad veteris Perpernae exemplum, qui post Sertorium inter

epulas obtruncatum dominatione pauUisper potitus a frutectis,

ubi latebat, extractus oblatusque Pompeio eius iussu est inter-

fectus' cum Sall. fr. III 5: *Et Perpernam forte cognoscit

mulio redemptoris', uterque igitur ad Sallustiumredit. Denique

de Perpernae morte accurate conspirant Plut. Sert. 27 et

Pomp. 20 cum App. c. 115.

Itaque Sallustium fontem hac quoque in parte statuen-

1) Minime vero putandum est Sallustium ea quae iniqua Sertorio

essent consulto omissurum fuisse. Namque postquam Sertorius cumacerbisaimo patriae lioste Mithridate anno 75 foedus fecit, plerique po-

pularium eum deseruisse videntur (cf. App. c. 112); et abhinc Sallustius

non iam adeo, ut antea, favet illi, qui non princeps partium suarum, sed

populi Romani proditor hostisque extiterat.

— 35 —(lum esse si recte disputavimus, etiam intellegitur cur errores

tam horribiles committere potuerit Appianus, nimirum aeque

atque in coniuratione Catilinaria ^) multa Sallustii non percepit

vel falso vertit vel cum abbreviare vellet plane confudit. Sic

etiam his de bello Sertoriano capitibus nonnuUa, quae taeterrime

confusa reperiuntur, explicanda esse puto. Velut c. 109 de

Rhodano ac Pado: ot avi6%ov6i ^sv ix. r&v ^AXnsiGiv dQ&v ov

fiaxQccv in aXkrikov, deinde c. 110 de pugna Sucronensi:

aal 6vn^dXXov6iv akkyjXoig tceqI TCoXiv y bvo[ia 2^ovxqg)v,

quamquam prope flumen Sucronem pugna fuit. Mox autem

Metellus proelio . interfuisse negligenter commemoratur, re vera

muitum a Sucrone spatium absens; deinde cum de Pompeio

dicit: itQG)9"r} doQan sig tbv [iriQbv iTtiXivdvvog^ pessime haec

confudit cum vuhiere Metello ad Saguntium illato.^) Tales

errores non fonti eius (minime vero Straboni) addici posse sed

ipsi Appiano minorum rerum neglegentissimo recte Buresch

docuit. Eandem ob causam Straboni Sallustianam memoriam

Appianum debere (quod quidem per se fieri potuit) negaverim,

contenderim vero Sallustii aeque ac coniurationem Catilinariam

etiam historias ab Appiano lectas esse.

Addendum est initio capitis 111 summam Appianum omnium

bellorum annis 16—72 i. e. olympiade 176 gestorum enume-

rare, quam certe non Sallustio, Graeco potius alicui scrip-

tori^) debet.

§ 4. lam aggrediamur ad eos qui exempla collegerunt,

Valerium Maximum et Frontinum. — Ac primum Fron-

tinus quidem exemplum I 10, 1, quod notam illam de duobus

equis fabulam refert, quoniam etiam in verbis cum Plut. Sert. 16

et Valer. Max. VIII 3, 6 congruit, e Sallustio hausit; ad eandem

rem alludit etiam Horatius epist. 11 1, 45 et Plinius epist.

III 9, 11, quos hoc in Sallustio legisse puto. — Deinde I 10, 2

(de proelio quodam equestri) accurate consentit cum Plutarcho,

1) Cf. Buresch in „cotiiment. Ribbeck." p. 232.

2) Cf. Sall. fr. II 19: 'Avidis ita atque promptis ducibus, ut Me-

tellus ictu tragulae aauciaretur.'

3) E Castoris chronographia haec fluxisse Amold 1. 1. p. 105 con-

iecit; sed potius de Strabone cogitandum est.

3*

— 36 —sumpsit igitur haec e Sallustio. — I 11, 13 (de alba Ser-

torii cerva) ita cum Gellio XV 20, Plut. Sert. 11 et 20, App.

I 110, Val. Max. I 2, 4 conspirat, ut una cum liis scriptoribus

ad Sallustium redeat. Frontinum et Valerium hanc rem

exemplorum coUectioni cuidam debere Fritzffe ^) nuperrime con-

tendit; cum vero ipsius Valerii verba non iam exstent, iusto

audacius esse mihi videtur, si hunc et Frontinum artius inter

se cohaerere quam ceteros scriptores statuamus. — Eandem

rem narrat etiam Plinius n. h. VIII 117, cuius index^), si

Flavium Procilium^) omittimus, nullum*) exhibet talis fabulae

auctorem nisi Fenestellam. 'Fortasse, igitur Plinius id e Fene-

stella, Fenestella e Sallustio excerpsit.

I 12, 4 de prodigio quod Sertorio anno 75 contigit, Livio ^)

deberi docet Obsequens c. 60. — II 1, 2 quo clades aliqua

Hirtuleii narratur, ad proelium apud Italicam inter Metellum

atque Hirtuleium commissum pertinere videtur, cum ad id 'fer-

vidissimum tunc tempus anni' non minus quam facilis Metelli

victoria quadret, deinde cum pugna Segoviensis (v. infra) plane

aliter gesta sit. — II 3, 5 (de altera Hirtuleii clade), ubi e

verbis: 'eo proelio, quo Hirtuleium devicit' et ex ipso strate-

gemate, quo elucet exercitum Hirtuleianum ducemque plane

deletum iri, conicere licet, hanc esse pugnam Segoviensem. Deutriusque exempli fonte^) cum ab aliis scriptoribus plane de-

stituti simus, nihil dicere ausim.

II 5, 31 (de proelio Lauronensi et morte Laelii legati)

secundum Sallustium narratum est; recte enim Wolfflin') verba

'(Hispanos) — — aptissimos ad furta bellorum' e Sallustiano

usu dicendi deprompta esse coUato fr. I 86: *metu gentis ad

furta beUi peridoneae ' inteUexit. — Etiam in proelio descri-

1) „De luli Frontini strategematon libro IV" (diss. Hal. li

2) Cf. Brunn 1. 1. p. 14.

3) De quo cf. Sprengel in Mns. Rhen. XLVI p. 69.

4) Niai forte Sallustii nomen in indice librariorum culpa exci-

disse putas.

6) Levissime Bludau „de fontibus Prontini" neglecto Obsequente

hoc exemplum Sallustio vindicavit.

6) Nimirum Bludau, quamquam quibus de pugnis his exemplis

agatur nescit, tamen bene scit ea e Sallustio hausta esse.

7) Herm. IX p. 82, cui assensus est Bludau.

— 37 —bendo Frontinus cum Sallustio^) congruere videtur; legionem

unam periisse cum Appiano b. c. I 109 convenit. Postremo

numerum occisorum Romanorum alterum e Livio, quem laudat,

addit.^) — II 5, 32 (de Perpernae per Pompeium clade), cumconspiret cum Plut. Pomp. 20 et App. I 115, Sallustii esse

videtur. — II 7, 5 de pugna Sucronensi agit; simul ex hoc

exemplo elucet Segoviense proelium mortemque Hirtulei paucis

diebus ante Sucronense accidisse. — II 12, 2 (de Chauca oppido

a Pompeio occupato) ad annum fere 74 referendum esse supra

disputavi. — II 13, 3 (de fuga Sertorii post pugnam Sagun-

tinam vafre parata) Sallustio^) deberi auctori puto, cf. hie

fugam quidem sibi tutam arbitratus abire dispersos milites

iussit' cum Plut. Sert. 21: ixsivoig te (pvyccg ddsstg (irjxccvo)-

^svog xrX.

Ad res nobis minus notas pertinent Frontini exempla

haece: I 5, 1, quo Sertorius coram hostibus flumen transiisse

refertur et quod fortasse ad res post pugnam Sucronensem gestas

referri potest. — I 5, 8, quo Hirtuleius per angustias reditum

sibi tutum facere dicitur, quod non sine veri specie quadam

ad fugam Hirtulei in Lusitaniam a Metello Italicae pulsi per-

tinere putari potest. — II 1, 3, quod e verbis 'iunctis cumPompeio castris' concludatur forsitan aut ad annum 76 aut ad

pugnam Sucronensem, post quam duo imperafbres exercitum

aliquamdiu coniunxerant^), spectare.

II 12, 2 (de clade equestri Romanorum), ubi e verbis:

'hostium equitatui maxime impar' forsitan elicias haec initio belli

facta esse. — De Ps. Front. IV 5, 19, quo Consaburram per

Hirtuleium obsessam fameque vexatam esse memoratur, nihil

amplius scimus.

Deinde Valerii Maximi exempla I 2, 4, VII 3, 6, IX 1, 5

e Sallustio excerpta esse supra edocuimus.^) Reliquum est

exemplum VII 6, ext. 3 de Calagurris obsidione, cuius verba:

1) Cf. fr. II 15 et 16.

2) Iniuria enuntiatum quo Livius laudatur Gundermann in annal.

philol. XVI suppl. p. 369 sustulit.

3) Ad Livium hoc exemplum redire negligenter iudicat Edler p. 37.

4) Hoc voluit Drumannum secutus Edler p. 34.

5) Nimirum praeeunte viro doctissimo Kempfio in edit. praef. p. 17.

— 38 —'infelices cadaveruin reliquias sallire non dubitavit' e Sall. fr.

TTT 6: 'Parte consumpta reliqua cadaverum ad diutumitatem

usus sallerent' petita esse apparet; itaque Sallustio debetur

fonti. Eiusdem rei mentionem quoque facit luvenalis sat.

XV 93 sq. — Denique IX 15, 3 (de filio Sertorii falso) rem

tradit aliunde non notam.

Restant minoris momenti quidam scriptores, e quibus pri-

mum adeamus Florum II 10. Qui complures hoc capite

commisit errores, sicut Baleares insulas pro Pithyusis nominat,

deinde Domitium rhetorici flosculi causa inter legatos Metelli

numerat (v. supra). Mox oratorie 'Hirtuleios' commemorat ut

significet Hirtuleium quaestorem, Herennium aliosve duces;

qua Flori voce decepti^) Orosius atque auct. d. vir. iH. 63

'fratres Hirtuleios' ad Segoviam mortuos esse sibi finxerunt;

at omnino non fratres sed unum Hirtuleium extitisse e Fron-

tino, Livio, Sallustio satis superque elucet. Postremo quae narrat

de Osca, Termeste, Clunia, Valentia, Uxama, Calagurri a Ro-

manis subactis, cum conveniant cum Exup. p. 5, 16^), discre-

pent ab Orosio V 23, 4: 'civitatibus vero cunctis ultro ac sine

mora per deditionem acceptis duae tantum restiterunt, hoc est

Uxama et Calagurris', e Sallustio addita sunt.

Strabonem cuius hypomnematum fragmentis 72— 75

(Ott.) de bello ttertoriano agitur, varios auctores adhibuisse per

se patet. Ac primum de Sertorio in Libya morante (fr. 72 et

apud Plut. Sert. 9) Tanusium Geminum^) laudat. Maximi sunt

deinde momenti quae fr. 73 et 14^ de postremis Sertorii Ro-

manorumque pugnis narrantur, sed quem ad fontem redeant

non liquet. Frag. 74^ (de Dianio portu) fortasse ex Sall. fr.

I 77 et fr. 75 (de tropaeis a Pompeio positis) e Sall. fr. IV 29

(quocum conferas Exup. p. 5, 18) haustum est.

PHnius n. h. VII 95—96 de iisdem tropaeis disserit sed

multo copiosius quam Sallustius ac Strabo; cum autem index

praeter Cornelium Nepotem Livium praecipue appellet, atque

1) Neque vero minus recte hunc errorem epitomae Livianae attri-

buas, ex qua aut tres illi aut Orosius Aureliusque hauserunt.

2) Hoc quidem iam Linker viderat, neque minus Heyn. p. 62.

3) Ta^ivioq vel TavCaiog codd., Tavvaios coni. Niese in Mus. Rhen.

XXXVin 601.

— 39 —ipsa res ad extollendum Pompeium narrata esse videatur, Livio

hanc Plinii particulam addixerim.

Velleius belli Sertoriani breviter mentionem facit II 30et 90. — Auctor de vir. ill. 77 famosum illud Philippi de

Pompeio dictum commemorat, quod certe neque e Cicerone

neque e Sallustio sumpsit, incertum vero, ex Liviana epitome

an e Nepote.

Polyaenus VIII 22 fabulam de alba cerva e Plutarcho

verbo fere tenus excerpsit.

Diodori longius de bello Sertoriano fragmentum serva-

tum est, XXXVII fr. 22 ^* (Dindorf), quo postrema Sertorii facta

enarrantur. Diodorus autem quos habuerit hac de aetate fontes

nondum satis quaesitum est; certo Posidonium non iam adhi-

bere potuit. Sed equidem putaverim, postrema huius fragmenti

verba: 6 2J8QTcbQiog avaxXid^elg avcc fi86ov TaQxvitiov xal

'Avtcoviov vTtb tovtcov i6<pdyi] procul dubio fluxisse e nota

illa Salhistii descriptione, cf. fr. III 4: *Igitur discubuere: Ser-

torius inferior in medio, super eum L. Fabius senator ex pro-

scriptis; in summo Antonius et infra scriba Sertorii Versius;

et alter scriba Maecenas in imo medius inter Tarquitium et

dominum Perpernam.' Neque enim diversam a Sallustio aliquam

memoriam praebere Diodorus potest, quoniam eo ordine, quem

refert, si quidem verbo tenus interpretamur, accubari omnino non

potuit^); negligenter autem Sertorium inter Tarquitium et An-

tonium sedentem facit, omissis scilicet iis, qui interpositi erant.

Quos etiam Plutarchus, cum Sallustium excerperet, neglexisse

videtur cf.: 'Avtcjviog vjtsQxatajcsL^svog %aiu rc5 %i(phi tbv

UsQtcaQiov. Praeterea compluribus in rebus singulis hoc Dio-

dori fragmentum cohgruit cum Appiano, a quo Sallustium esse

excerptum supra ostendimus; accedit, quod certo Diodorus anno

21 a. Chr. n. i. e. Sallustio iam mortuo historiisque diu editis

scribendi nondum finem fecerat"). Quare non prorsus dene-

gandum existimo, Sallustii historiis Diodorum in bello Ser-

toriano enarrando esse usum.

Deinde exiguum illud fragmentum XXXVHI 22, 2: axa-

1) Cf. Becker, Gallus III » p. 266; Serv. ad. Aen. I 698.

2) Cf. Diod. XVI 7 cum Dione Cassio LIV 7.

— 40 —tK0x^Tog ycxQ tig oQfiij totg ^ccQ^dQOig ivE7Cs0e r^g TCQog 'P(o-

liaCovg d7to6tcc0£cog ad Pompeii in Hispaniam adventum per-

tinere mihi videtur, cf. Plut. Sert. 18: od^sv xal TtoXlal t&v

•bno UsQtoQia) noXscov a7io^Xiâ6ai TtQog avtov bQ^tjv [lata-

ôXfig sGxov.^)

Suidas denique duo fragmenta Graeca quae ad bellum

Sertorianum spectant servavit, primum s. v. aTCoxivdvvevovtog:

'O de 2JeQt(bQiog 6 tav 'Poîaicov (jtQatrjyog, xaCjceQ d-Qaêcog

tSyv 'I^riQav ex tov to; TcXeCc!) xatOQdôvv eyovtcav cyhx djco-

xiv8vvev6aC jcote et6l^ri6ev, alterum s. v. drld-ev: 'O de Usq-

tcoQiog TCaQfivei oog dfj&ev avtotg icaQadovvai f^v noXiv, qui

loci cum ex 'excerptis neQl ccQetrig^ sumpta sint^), aut Dio-

dori aut Dionis Cassii sunt. lUe autem locus fortasse ad idem

equestre proelium, de quo agit Plut. Sert. 16, pertinet; alter

ad obsidionem aliquam referendus est.

Ceterum Livius, quem adhuc omisi, quos habuerit fontes

enucleari non iam potest. Sallustii in reliquiis Livianis nullum

extat vestigium; auctor vero Livii non adeo a popularium par-

tibus stat quantopere Sallustius; sed num fuerit Sulpicius

Galba, quem de pugna Lauronensi laudat Orosius, incertum

manebit.

Caput IV

De tumultu fugitivorum

Seditionis gladiatoriae, quam coepisse anno 73'*) constat,

res gestae omnes fere cum notissimae sint, id unum quaeritur,

quonam aniio M. Licinius Crassus imperium contra servos geren-

dum susceperit. Namque Mommsen*) iam aano 72 Crassum

1) Etiam latinos legisse auctores Diodorum defendit E. Meyer in

Mus. Rhen. XXXVII p. 611; cf. praetera Thouret in annal, philol. suppl.

XI p. 174 adn. — Librorum 37 et 38 fontem Livium esse, qui hunc ubi-

que reperire vult, Klebs 1. I. p. 43 statuit; de Sallustio coniurationis

Catilinariae apud Diodorum auctore cogitaverat dubitans Diibi in annal.

philol. 1876 p. 878.

2) Cf. de Boor in Herm. XX p. 382.

3) Ridiculis argumentis 0. Schambach „der ital. Sklavenaufstand",

(progr. Halberstadt. 1872) ortam esse seditionem iam anno 74 contendit.

4) Cui assensus •est Neumann II p. 65 adn.

— 41 —missum esse coiiclusit et e verbis Plut. Crass. 10: ravd'' r} ôvXrj

jtvdôÊvr) rovg ^sv vTCccTOvg TtQog d^y^v ijcslevsv iiGviCav aysiv,

et ea e re, quod hieme Spartacus in Bruttio circumvallatus

esse narratur. Neque vero e Plutarcho elici quicquam posse ex-

istimo nisi consulibus imperium non prorogatum esse; praeterea

ex Appiani^) verbis minime obscuris c. 118: XQisti^g ts rjv

^drj xal (po^sQog aiftotg 6 7t6Xsfiog satis superque elucet, anno

demum 71 Crasso imperium mandatum esse. Accedit quod,

quae Appianus c. 117 de fugitivis Thuriis morantibus narrat,

ad hiemantem exercitum referenda sunt, pertinent igitur ad

hiemem 72/71. — Evasit autem Spartacus a Crasso circum-

clusus brevi ante quam totius beUi finis factus est Pompeio

iam in Italiam transgresso i. ^. circa mensem Novembrem

anni 71.^) Atque iam intelleges, cur Spartacus vvxra viq)S-

tadrj xal TCvsvîd Tt iîfiSQLov jtaQacpvXdâg Crassi stationes

perruperit.

lam in fontes, quibus usi esse scriptores videantur in-

quiramus. Ac Plutarchum Sallustio primario fonte usum

esse Peter^) satis comprobavit^) e fragmentis eius compluribus,

quae apud Plutarchum excerpta vel in Graecum translata re-

perimus. Praeter locos a Petero laudatos conferre iubeam

Plut. c. 8: UTtdQtaxog — — ov jiidi/ov (pQdvrjâ (isya xal

Qa^riv sxoav cum Sall. fr. III 13: 'Ingens ipse virium atque

animi'; Plut. c. 10: îya fisv ovv xal %aXsnov tb SQyov^

^vv6s ds sv dXiyo) XQ^^9 ^^^ ^^^- ^^- ^P- Serv. ad. Verg.

Georg. I 287'^): 'Diu noctuque laborare, festinare', Plut.

c. 11: JtoXXav sx diaq)OQag aTtodtdvzcov avtov cum fr. IV 12:

1) Quod ab Eutropio VI 7 etiam confirmatur: 'post multas cala-

mitates Italiae tertio auno bello huic finis impositus.'

2) Etenim contio Pompeii triumphusque exeunte mensi Decembri

Romae habita sunt. Ceterum Livii periocha 96 non contra nos facit,

quippe quae nihil doceat nisi Livium res autumno 72 et anno 71 gestas

continua narratione complexum esse.

3) 1. L p. 109.

4) Inepte Schambach 1. 1. p. 9 praeter Sallustium etiam Caecilii de

bellis servilibus librum Plutarchi fontem esse coniecit; sane rhetorica

einsdem opera cognovit Plutarchus, sed historici nullum in vita Crassi

potest indagari vestigium.

5) Cf. schoL Bem. ad eundem locum.

— 42 —'dissidere inter se coepere iieque in medium consultare'5

oq^&svTSs ^' vJtb dvetv yvvaLTcav jtQod^vo^svov rots nole-

liLOig ixLvdvv£v0av cum fr. IV 15: '^Cum interim lumine

etiamtum incerto duae Galliae mulieres conventum vitantes ad

menstrua solvenda in montem ascendunt/ — Ceterum rectam

esse Peteri sententiam vel ea re confirmatur, quod Plutarchus

a Livio nonnumquam dissentit. Sicut c. 8 duodeoctoginta facit

gladiatores fugientes, Livius^) contra septuaginta quattuor;

c. 11 pugna ad Camalatrum facta 12300 fugitivos occisos esse

commemorat, cum Livius^) e more suo numerum habeat multo

maiorem. Attamen prodigium illud, quod Spartaco Romae

evenerat, Plutarchum") non e Sallustio sumpsisse credo, sed

ut hoc genus pkira Livio debere.

Ajjud Florum II 8 plura quam alias Sallustii conspiciun-

tur vestigia.^) Velut de apparatu bellico a Spartaco instituto:

*adfluentibus in diem copiis^), cum iam esset iustus exercitus,

e viminibus pecudumque tegumentis inconditos sibi clipeos,

e ferro ergastulorum recocto gladios ac tela fecerunt' etc,

quod accurate consentit cum Sall. fr. IV 1 et 2. Deinde de

funere quod Spartacus Crixo a Romanis caeso facit, dissentit

a Livio*"), qui hoc in honorem matronae necatae factum esse

inepte narrat; cum autem cum Appiano c. 117 de eadem re

congruat, non dubito quin uterque hoc e Sallustio hauserit.

Denique de conatu Spartaci in Siciliam transgrediendi verbis

fere convenit cum Sall. fr. IV 8. Verba autem 'effracto Len-

tuli ludo', quae etiam apud Eutropium^) leguntur, e Livio^)

translata esse videntur.

Appianum reliquum est ut demonstrem etiam his capiti-

1) Oros. V 24, 1; Eutrop. VI 7; per. 95; Vell. II 30.

2) Oros. 1. 1., per. 97.

3) c. 8: Tovrm Sh Xsyovaiv, orf tvq&tov ig 'Pwfirjv ktX.; cf. etiam

ludeich p. 45 et Otto p. 264.

4) Sicut iam viderat Heyn p. 52.

6) Et verba: 'adfluentibus in diem copiis cum iam iustus esset

exercitus' ex SalluBtiauo sermone deprompta esse collato Sulpic. Sev.

chron. II 20, 2 vidit Vogel in act. sem. Erlang. II p. 438.

6) Cf. Oros. 1. I. § 3.

7) Similiter autem Oros. et Vell. I. 1., per. 95.

8) Iniuria igitur Vogel hunc sermonis flosculum Sallustio tiibuit.

— 43 —bus Sallustium usurpasse fontem. Atque c. 116 de primo

fugitivorum bellico ornatu, cum arma sibi e curribus obviam

factis rapuerint consentit Appiauus: xal tiv&v bdomoQcov

^vloig xal i,icpi8Coig oTcXi^dêvog cum Plutarcho: ivtvxovtss

dh xata triv b86v x. t. A.; simul autem denuo negligentiam

illara Appiani latinum auctorem excerpentis deprehendimus.

Eandem rem longe aliter tradidit Livius, cf. Vell. II 30: 'raptis

ex ea urbe gladiis.' De multitudine agresti ad Spartacum

properante cf.: av%â TtolXovg anodidQaOitovtag oixstag xai

tLvag iXsv&SQovg ix tav dyQav vTiods%6n,svog cum Plut. c. 9:

xal nQogsyiyvovto icoXXol tav avt6dî ôt7]QG)v xal Ttoi^svcov

avtotg., nXriKtai xat noScoxsig avdQsg. De clade Varinii mire

consentiunt Appianus Plutarchusque, cum uterque etiam equum

praetoris a fugitivis captum esse cemmemoret. Mox de aucto

in Lucania Spartaci exercitu Appianus: UTCaQtdxip ju,£v sti

âXkov noXlol 6vvi%^sov congruit cum Floro 1. 1., cf. Sall. fr.

Vatic. col. VI: Âugeretur numerus lectis viris', quod paullo

infra col. VQ—VIII copiosius enarratur; in ipsis vero numeris

dissentit a Livio.') Arma a fugitivis esse comparata {onXa

ixdXxsvs xal naQadxsvrjv 6vvsXsysv) similiter refert Florus

§ 6, quem hunc locum e Sallustio hausisse supra dictum est.

De priore autem Spartaci vita graviter discrepat Appianus a

Livio, cf. Flor. § 8: 'ille de stipendiario Thrace miles, de milite

desertor, de desertore latro, deinde in honorem virium gladiator',

contra Appianus: i6tQatsvfiivog note 'PciâiOig^ ix de aixfia-

XaOiag xal TtQd^scog iv totg ôvo^dxoig av, quod quodam-

modo consentire videtur cum Varronis 'de rebus urbanis' frag-

mento^): 'Spartaco innocente coniecto ad gladium.' Deinde

c. 117 Appianus eodem quo Plutarchus errore^) narrat Crixum

a Gellio consule caesum esse, cum accuratius Liv. per. 96

tradiderit Q. Arrium praetorem, qui sub Gellio militasse pu-

tandus est, eum vicisse. Tum et Florus et Appianus de funere

Crixi a Spartaco splendidissime habito congruunt, cum Livius

plane aliam habuerit memoriam; mox cf.: xal XQ^^^^ f*^^

1) Cf. Oros. V 24, 2 et schol. ad Luc. II 654 (Usen.).

2) Apud Charis. p. 133 K.

3) Qui negligentiae cuidam Sallustii attribuendus erit.

— 44 —xal ccQyvQov tovg i^ndQOvg i6(psQ£LV ixalve xal XExtfiGd^cct

tovg iavtov cum Plinio n. h. XXXIII 49: *— — — cum

sciamus interdixisse castris suis Spartacum, ne quis aurum ha-

beret aut argentum; tanto plus fuit animi fugitivis nostris.'

Plinii index^) huius rei auctorem profert aut Varronem aut

Atticum: procul dubio Varro, et rerum urbanarum quidem

libro aliquo, haec enarravit Pliniique auctor fuit. Varronis

autem et Appiani congruentia inde explicanda erit, quod uter-

que haec e Sallustio hausit. — Praeterea cum verbis Appiani:

xal d-aîva iTcl Xsrjla^Lag ii,ris(Sav Sall. fr. IV 3: *Rursus

iumenta nancti ad oppidum ire contendunt' arte coniungen-

dum est. Tum c. 118 de supplicio, quo duas legiones affecit

Crassus, canvenit^) cum Plut. c. 10, quem e Sallustio hoc hausisse

constat. Simul altero e fonte verbis ot 8' 01)% ovtag voiiLôv6iv

alteram de supplicio illo memoriam prorsus fabulosam inserit.

Atque abhinc usque ad capitis 119 finem secundarium hunc fon-

tem secutus est, namque nihil fere eorum quae narrat apud

Plutarchum legitur, immo vero nonnuUa ei contradicunt. Velut

verbis avtCxa ^vqlcov ETiaQtaxsCcov icp' savt&v itov 6tQato-

7tsdsv6vtov ixQatSL x. t. X. pugna ad Camalatrum facta, qua

Casto Gannicoque ducibus Germani victi sunt, dicta esse

videtur; sed secunduin Plutarchum Sallustiumque illa multo

demum postea evenit. Deinde proelia, quibus Spartacus ob-

sidentibus evadere studuit [^Laôfisvov d' ig tr}v UavvLtCSa

Tov UTtaQtdxov dLadQa^SLV x. t. L), Plutarcho obloquuntur,

qui refert Spartacum primum obsidionem neglexisse, postea

autem pugnare non ausum esse. Neque de equis, quos expec-

tare ab Appiano Spartacus narratur, quicquam habet Plutarchus.

— At subito Sallustii denuo apparet in Appiano particula

inde a verbis oC d' iv adtSL ^PcoâtoL x. t. X.; SaUustii autem

haec esse docet et nomen 'ro ZlnaQtdxsLov SQyov'^) et quod

aeque atque Plutarchus Sallustiusque*) Crassum Pompeio ar-

1) Cf. Brunn p. 41.

2) Quod Appianus non principem harum legionum cohortem, sed

duas legiones decimari narrat, levitati eius tribuendum est.

3) Quocum cf. Plut. c. 8: tjv ot noXlol EnaQxa.v.tiov itoleiiov

dvoiiaôvaiv et Flori inscriptionem 'bellum Spartacium.'

4) Cf. fr. IV 14: ''Avidior modo properandi factus.'

— 45 —cessito i7C€i'y£6d'ai ad bellum eonficiendum dicit. Haec igitur

Sallustiana particula iam agitur de rebus, quae gestae sunt

pauUo postea quam Spartacus e Bruttio effugit. lam iterum

alterius fontis sequitur frustulum, quod Crassum rursus in

Bruttio obsessum osteudit inde a verbis xal 6 UTtaQxaxbg

ig 6vvd"t]xag tbv KQa66ov TtQovxaXstto. Etenim alterius fontis

haec esse elucet et ex equitibus illis denuo commemoratis

(xal TcaQOvroav ot rav LTCTtiov) et ex verbis a)6aro navrl

ra ergara dia rov nEQLrELxCe^atog^ quam quidem rem*aliter

habet Plut. c. 10: aOrs rfig 6TQatLag nsQaLafSai tb tQi-

tov. Postrema autem inde a: ysvo^ivrig ds trjg }idxr}g x, t. X.

rursus Sallustii esse videntur. Videsne quam stupide res Ap-

pianus permiscuerit et quam foede duos auctores consarcinaverit?

lam nemo erit quin mihi concedat tales errores non Straboni,

sed ipsi Appiano addicendos esse, neque dubitandum est, quin

Appianus in fine libri primi secundique exordio Sallustium

prius unicum, mox primarium quidem fontem habuerit. Alter

autem auctor cuius duo illa ifL^k^fiata capitibus 118—120

investigavimus quis sit plane nescio. Forsitan tamen idem

sit qui etiam de coniuratione Catilinaria usurpatus est, simul

idem cuius longiores particulas e Straboniana materie inse-

quentibus in libris secrevit Otto.^)

Frontini sex ad hoc bellum pertinent strategemata. Ac

primum I 5, 20 (de Spartaci in Bruttio obsessi eruptione)

e Livio haustum esse videtur, cum faciat contra Plutarchum

(cf. c. 10: €x^6£ tiig tdq)Qov fisQog ov nokv yfj xal vXrj xal

xXddoLg divdQcov cum Front.: ' caesis captivorum pecorumque

corporibus') et Spartaco inimicissimam ostendit opinionem. —I 5, 21 (de Clodio ad Vesuvium a fugitivis fugato) rem ipsam

narrat secundum Sallustium^), sed ultima verba 'ut aliquot

cohortes gladiatoribus quattuoretseptuaginta cesserint' e Livio

esse addita ipse comprobat numerus.^) I 5, 22 (de re contra

1) i. e. II c. 118—148, cf. Otto p. 266 et lib. IV c. 2— 21, cf. Otto

p, 282. Sed haec si consideraverimus Ciceronis hypomnema fuisse con-

iurationis Catilinariae fontem, quod voluit Buresch, negabimus.

2) Cf. Plut. c. 9 et Flor. II 8, 4; viderat idem iam WOlfflin in

Herm. IX p. 82.

3) Cf. Oros. V 24, 1; Eutr. VI 7; Vell. II 30; per. 95.

— 46 —Varinium gesta) cum Sallustio ita convenit ut mutila illius

verba fr. Vat. col. II secundum Frontinum restitui possint. —I 7, 6 (de Spartaci bellico apparatu) quia et cum Floro et cum

Sall. fr. IV 1 et 2 congruit, Sallustianum est. — II 4, 7 victoriam

Crassi ad Camalatrum de Casto Gannicoque reportatam longe

aliter enarrat atque Plut. 11; namque apud Plutarchum Sal-

lustiumque cohortes, quae in hostium terga mittuntur prius-

quam aggredi possent, detectae sunt ac deletae essent, nisi

Crassus illis subvenisset; apud Frontinum vero cohortes circum

missae commisso iam proelio in hostium terga invadunt pug-

namque decernunt. Quare non dubito, quin e Livio hoc sumpserit

Frontinus. — II 5, 34 (de eadem Crassi cum Casto Gannico-

que pugna) a suo ipsius exemplo II 4, 7 vehementer discrepat

;

namque hoc ad Cantennam montem eam factam esse, illo ad

Camalatrum tradit, praeterea in tota pugnae descriptione ne

minimum quidem affert, quod alterius exempli narrationi simile

est. Attamen eandem pugnam dictam esse docet numerus

hostium caesorum. Qui cum Livio^) iaudato in fine adseratur,

reliquam de pugna narrationem Livianam esse neque minus

Sallustianam''^) negaverim, cum plane abhorreat a Plutarcho.

Ad tertium igitur fontem nobis nondum notum Frontinus hoc

loco redire putandus est.

Diodori fragmentum XXXIX 21, quod de Spartaci

moribus agit, quos habeat auctores incertum est. — Praeterea

belli gladiatorii breviter mentionem faciunt etiam Augustinus

de civ. Dei III 26, Ampelius lib. mem. c. 40 et 45, schol.

ad Luc. II 554 (Usen.), Caecilii fragmentum apud Athen.

VI p. 272 servatum.

1) Cf. per. 97 et Oros. V 24, 6.

2) Duo haec proelia quasi duae eiusdem partes fuissent, coniungere

studuit Drumann IV 80, similiter Neumann H p. 67 adn. et Schlimmer

1. 1. p. 69. Pari negligentia Bludau utramque relationem e Sallustio

haustam esse fragmentis quibusdam falso adhibitis contendit. Contra

recte Mommsen coniungi eas non posse intellexit, sed num iure posterio-

rem Frontini narrationem acceperit dubito.

— 47 —

Caput V

De bello Mithridatieo tertio

§ 1, De bello illo gravissimo a LucuUo contra Mithri-

datem, deinde contra Tigranem octo per annos gesto multo

certiores facti sumus a scriptoribus, quam de ceteris rebus, quae

Sallustii historiis narratae erant. Attamen, quod sane mireris,

de temporum ratione dissenserunt viri docti quidam; namque

Druraann^) ita res gestas distribuit, ut amio 12 LucuUus in

Pontura invaserit, 71 proelia corapluria ad Cabiram facta,

anno 70 Amisus, Sinope, Heraclea ceteraeque Ponti urbes

captae sint, hieme 70/69 Lucullus Asiam provinciam admini-

straverit. Sed optirao iure hanc rationera abiecit Mommsen.

Itaque iam autumno anni 73 LucuUus et Cotta in Pontum

profecti^) sunt, hieme 73/72 LucuUus Araisura obsedit, sicut

docet Plut. Luc. c. 33^): ZlalXov6Tiog ^sv ovv <pri6i laXEnGjg

diatsd^rivai toxjg (StgatLatag TtQog avtbv svd^vg iv aQxfj tov

Ttolsfiov JtQog Kvt,tK,(p nal ndXiv TtQog 'Ay,L6a 8vo %SL^Sivag

i|^ff sv %dQazi dLayayslv dvayxa^d^svtag; deinde ^std tbv

XSi^&va^) i. e. vere anni 72 ad Cabirara processit, ubi per

aestatem hiememque eum contra Mithridatera pugnasse elucet

e Phlegontis fragmento^), quod ad annura 72 pertinet: Asv-

xoXkog ds 'A^iabv STtoXLOQHSL xal MovQijvav sitl tfjg noXiOQXLag

xataXLncov ^std dvotv tay^dtOLV^ avtbg fistd tQL&v dXXcov

nQoijysv snl Ka^SLQcov^ onov dLSj^SL^at^s^ xal 'AdQLavbv snsta^s

noXs}ii]6aL MLd-QLddtTj xal noXs^^6ag svLicr}6s. Anno deinceps

71 oppida ad Pontura sita capta sunt; etiara Heracleara hoc

anno expugnatara esse, non insequenti, sicut statuerunt plerique,

sequitur ea e re, quod obsidio, quae coepta est anni 73

autumno, biennium durasse narratur. Totum igitur annum 70

LucuUus in provincia degit. Qua cum ratione convenit Meran,

1) p. 133/140; nimirum cum hoc facit Neumann II p. 96.

2) Memn. c. 43.

3) Hoc loco nisus iara Fischer „R6m. Zeittafeln" p. 202 Drumanni

falsam opinionem refutaverat.

4) Plut. Luc. 15.

6) fr. 12 (F. H. G. HI p. 606).

— 48 —c. 55: Mid^Qiddrrjg d' iviavtbv xal ^ilvag dxta) iv totg

fjCiQ£6tv trjg 'jQ^sviag diatQi^iov ovtcch slg 'dipiv %ati6tri Tl-

yQavov X. t. L; cum vero exeunte aimo 70 convenisse eos veri

simillimum esset, effugit in Armeniam proelioque Cabirensi vic-

tus est Mithridates vere anni 71.

§ 2. Scriptorum qui de bello Mithridatico egerunt summoest momento Plutarchus. Quem in vita Luculli scribenda

primarium fontem Sallustium habuisse Peter^) rectissime de-

monstraverat; extiterunt quidem, qui Sallustium esse fontem

Plutarchi negarent^); Plutarchum enim quasi uno decursu fluere

unoque manare e fonte rati, ubi quicquam ad Sallustianam

memoriam minus quadrare iis visum est, statim totam vitam

a Sallustio abiudicandam esse putabant et Livium aliumve

auctorem statuebant. Sed acutissime Otto^) conglutinatam

e variis trium scriptorum, Sallustii, Livii, Strabonis particulis

Plutarchi narrationem esse, tamen primarium eius auctorem

Sallustium fuisse demonstravit. — Omnino Plutarchus inde

a capite 5 (i. e. a LucuUi consulatu) prorsus alios atque antea

auctores consuluisse videtur; usque autem ad caput 9 Sallustium

fontem esse comprobant et acerba optimatium corruptorum

castigatio et seditiosi in Asia exercitus descriptio*), praeterea

complura Sallustii fragmenta. Sed prodigium illud c. 8 Mario

et LucuUo factum a Sallustio abiudicaverim. Aperte enim

narrationis cursus graviter interrumpitur, quoniam antea iam

prope Chalcedonem LucuUus est videtque ingentes hostium

copias, tum subito in Phrygia cum Mario congredi dicitur, at

statim denuo ante Chalcedonem stat. Prorsus autem discrepat

prodigium iUud a SaUustiano genere narrandi; cognoscimus

igitur hoc a Plutarcho in mediam SaUustii narrationem inser-

1) 1. 1. p. 106.

2) Sicut Grashof „de fontibus et auctoritate Cassii Dionis" (diss.

Bonn. 1867); Lauer „de scriptoribus belli Mithridatici tertii" (progr.

Wetzlar 1871); Schacht „Quelle Plutarchs in der vita des Lucull."

(progr. Lemgo) ; comprobavit Peteri sententiam Gleitsmann „de Plutarchi

in LucuUi vita fontibus ac fide" (diss. Erlang. 1883).

3) 1. 1. p. 315 sq.

4) Cf. Otto 1. 1. p. 316.

— 49 —tum esse, ex Livio quidem, ut opinor, qui talia referre solebat.')

Brevem totius obsidionis imaginem c. 9 sequuntur res quaedam

mirae diversis ex auctoribus excerptae. Ac primum fabula illa

de nuntio submarino neque e Sallustio (cf. frag. III 19) neque

e Livio (cf Oros. VI 2, 14; Flor. I 40, 16; Frontin. EI 13, 6)

orta esse videtur, Graecum autem fontem iure statuunt Arnold^)

et Otto. Cum vero quae sequuntur de lintribus, quibus Lucullus

milites Cyzicum transduxit, Strabonem fontem prodant^), etiam

illud Straboni attribuendum esse videtur. Duo prodigia cap. 10

accurate cum Obsequ. cap. 60 congruentia Liviana esse iam-

dudum constat; tertium sriptoris est, cui Ilium notissimum

erat (xa.1 (StrjXrjv rtvcc doyâta )cal yQccfiâta nsQi tovtav

ixovaav idsixvvov 'Iltstg), nempe Strabonis. Insequenti c. 1

1

numerus captorum e Strabone insertus est (cf App. Mithr. 75),

cetera omnia Sallustii sunt. Dein Plutarchus, qui proelium inter

Lucullum atque fugientem Mithridatem non ad Aesepum, sicut

App. 76 et Memn. 40, 5, sed ad Granicum commissum esse

falso dicit, hunc errorem e Sallustio hausit; Florus autem,

qui praeter Livium etiam Sallustio usus est, haec conglutinavit,

cum proelium ad utrumque fluvium factum esse diceret, qui

quidem quattuor fere milliaria distant, i. e. amplius iter unius

diei.*) Fine capitis particula Livii addita est (Âsyovtat 8s

^vQidSsg ov TCoXv dij tav tQtdxovta XstTtovGat diacpd-a-

Qilvat, cf. Oros. VI 2, 19: 'Nam plus quam trecenta milia ho-

minum fame et morbo in eadem obsidione amisisse fertur').

Capitis 12 initium fonti Graeco deberi ostendunt versus illi

Homerici, quibus dormientem alloquitur Aphrodite LucuUum;

scilicet idem est de Ilio auctor, quem c. 10 reperiri posse

putabamus^); res quae sequuntur simillime enarrantur apud

App. 77, quod praecipue manifestum est numero navium

1) tovto fisv ovv (pccalv iv ^Qvyia — — — cvfiîivai, tb nd&og,

cf. Judeich 1. 1. p. 45.

2) 1. 1. p. 89.

3) Cf. frag. 80: dips S' faxvasv siani[iil>cci tivccg vvKtcoQ cum Plut :

^lad-ov 8i vvKtbg StansQdaavtsg KtX.

4) Attamen Drumann IV 131 ineptam Flori narrationem praetulit.

5) De Graeco quodam auctore cogitavit iam ante Ottonem Arnold

1. 1. p. 89.

Sallustius, ed. Maurenbrecher. I. 4

— 50 —a LucuUo captarum: Strabonem igitur quasi manibus depren-

dimus auetorem. Sed finis capitis, quo de Mario capto et ne-

cato agitur, differt ab Appiano, congruit cum Orosio, cf. OTtojg

iôv£idi6d-sls oial xadv^Qiad-Eig ajto&dvoi cum Orosio: 'Marius

extractus meritas hostilis animi poenas luit.' Quamob rem Livio haec res attribuenda erit.

Cap. 13 diversis e fontibus compositum est; namque initio

mysteria Samothraces commemorata Strabonem auctorem esse

ostendunt. Sed mox de naufragio Mithridatis dissentit a Stra-

bone; namque cum Appianus c. 78 (atque cum eo Livius)

Mithridatem Sinopen ex tempestate servatum venisse, inde

Amisum vectum narrent, apud Plutarchum Heracleam con-

fugit («tg trjv IIovtiXYiv 'HQccxXeiav i^sdco&rf), quod non solura

rectum^), sed etiam a Sallustio ita narratum est (cf. epist. Mithr.

§ 14: 'Naufragiis apud Pariura et Heracleam militum opti-

mos cum classe amisi'). Hac igitur de re Sallustius fons a

nobis cognosci potest. Deinde epistulam LucuUi ad senatum

scriptam supra suo loco omissam e Strabone addit; conspirat

enim cum Appiano cap. 11, discrepat a schol. Gronov. p. 442,

a quo Sallustiura excerptura esse infra disputalntur: 'Quando

ibat Lucullus ad bellura, ceperat pecuniam infinitam, ut suis

militibus bello daret; iste accepit' etc; contra Plutarchus:

Wri(pit,oîvrig y&Q avtrlg — — «jro tQiîiXCav taXdvtav «|-

aQtve6Q'ai vavtixbv iiccbXv6s — — cog avsv dajtdvrjg tatg

tS)v Gv^^dxcov vav0i Mid^Qiddtriv ixâlst trjg dâkdttrjg.

Cap. 14 ea quae de divitiis, in quas milites Romani in-

ciderunt, narrantur, deinde cap. 15 priorem fere partem, qua

de clade equitum Roraanorura, Poraponii virtute, LucuUo e loco

iniquo per Graeculos quosdam liberato agitur, e Strabone

fluxisse, cetera autem Sallustii esse iam Otto coU. App. 78 et

79 demonstravit.

Deinde cap. IG de Olthabante^) Scytha narratiuncula ad

Sallustiura^) referenda est; etenim simillime idem narrat Fron-

1) Cf. Memn. c. 42.

2) De forma nominis nihil fere constat, cum ille Olthakos Plutarchi

Adathas Frontini, Olkabas Appiani libris nominatus sit.

3) Otto et simul Vogel p. 41 neglectis differentiis hoc caput Stra-

boni attribuerunt.

— 51 —tinus II 5, 30, longe diverse Appianus cap. 79. Namque cum

Appianus disceptare nolit, proditione an casu omnia facta sint

{sCts imôvXsvav xal doâg v7i07itsvs6d-aL , sCts 6vv oQyi]

nsQLv^QLGd-ai, vofiL^cov), atque per totam enarrationem sine ira

et studio ipsas tantum res tradat, Plutarchus et Frontinus

castrensem praebent Romanorum relationem, qui iUa in re pro-

ditionem aliquam barbari inesse statim suspicabantur. Praeterea

conferas: 'ÂA' sq)r} occoXvovtog sigsXsvGsiSâL nsQl JtQayâtog

avayjtaLOv xal fisydkov dLa}.s%%'rivai ôvko^svog cum Front.:

^Cum tamquam nuntiaturus subitum aliquid ac necessarium

intrare vellet', deinde Plut.: ka^cov thv Xnnov djcrjka6sv sCg

tb MLd-QLddtov GtQatoTCsdov ccTtQaxtog cum Frontino: Êquis,

quos ante portam paratos habebat, ad Mithridatem refugit

irritus', iam antea Plut.: dvrjQ 06a xsLQog SQya xal toX^rjg sv

jtoXsfia dLajtQsnrig dnavta cum Front.: ^Quodam eminente

viribus' et Sall. fr. inc. 31: 'In proeliis actu promptus*. Fron-

tinus igitur atque Plutarchus eodem usi esse fonte videntur,

scilicet Sallustio, Strabo contra rem non e Romanorum parti-

bus enarravit. Attamen Plutarchus in describendis singulis

etiam Strabonem^) adhibuit, cf.: ysvog d' sl6lv ol âvddQLOL

âQ^dQcov tav nsQl tijv MaLatLv OLXOvvtcov cum Strab.

geogr. XI p. 495 et: Sog ts tQansî^g xal 6vvs8qCov nots

noLSL6&aL xoLvcovov cum App. 79: tQans^rjg ts xal yvco^r]g

xal dnoQQYJtcov dh,Lov(jLSvog. Insequenti cap. 17 e Livio"^)

insertus est numerus occisorum apud Cabiram hostium (ovrot

ndvtsg, cog XsystaL, nlriv dvstv xatsxonrjaav)'^ Strabonis est

capitis media pars de fuga ducum Ponticorum eorumque in

castrensi tumultu morte.^) Reliqua Sallustii sunt, id quod im-

primis docet militum rapientium inoboedientia. Mox de auro

mulo alicui imposito atque a militibus Romanis direpto duas

praebet relationes Plutarchus, quarum altera: sCts dnb tavvo-

lidtov naQSi6ns66vtog Strabonis^), altera: si'ts tov â6Llscog

1) Minime vero hoc commovere debuit Ottonem, ut omnia Stra-

boni suo vindicaret.

2) Cf. Otto p. 318.

3) Cf. App. c. 81.

4) Cf. App. c. 82.

4*

— 52 —sTCLrrjdsg a^^akovros avrbv sig rovg dicbxovrag Sallustii Livii-

que^) est.

Cap. 18 maiorem partem, qua caedes mulierum Pharna-

ciae iubente Mithridate facta refertur, Straboni addicendam esse

bene suspicatus est Otto; etenim cum Plutarchus duas narret

Mithridatis sorores ibi occisas esse, unam novisse videtur Sal-

lustius, cf. schol. Gron. p. 439 (Orell.): 'iste (scil. Mithridates)

auctore Sallustio et fratrem et sororem occidit' etc. Porro

Straboni iure attribuit Otto, quae cap. 19 de nrLtSsi oppidi

Amisi et de Tyrannione, ipsius Strabonis magistro, referuntur.

Mox cap. 20 conditionis provinciarum descriptio, quippe qua

acerbissime vituperetur equitum et optimatium factio, bene

quadrare ad Sallustium videtur neque minus ampla legationis

Appii Clodii ad Tigranem factae enarratio 21

—

22. Sed illud

de Metrodoro Scepsio STtSi^odiov, quod non congruit cum Stra-

bonis fr. 87, item Amphicratis historiolam unde habeat Plutar-

chus plane nescimus. Quae sequuntur cap. 23—24 e Sallustii

et Strabonis frustulis conflata sunt. Etenim initium, quod

arte cohaeret cum cap. 20 et quo AovttovXXsLa in Asiae mi-

noris urbibus instituta esse narrantur — contra Apjj. 76 hanc

rem velut anno 73 gestam rettulit — Sallustianum est. Sed quae

habet Plutarchus de capta Sinope, e Strabone addita esse iam

evicit Otto coUatis fr. 84 et App. 83; et quidem ineptissime

ea adiecta esse existimo, cum Sinopen re vera autumno anni 71

expugnatam esse ex App. 83, Strab. fr. 84, Memn. c. 52 (coU.

cap. 43) eluceat, Plutarchus vero hanc rem initio expeditionis

in Tigranem susceptae i. e. principio anni 69 adnexuerit. PauUo

infra cap. 24, cum interea in enarranda hac expeditione per-

rexerit, denuo e Strabone foedus a LucuUo cum Machare ictum

refert, quod re vera iisdem quibus obsidio Sinopes^) tempo-

ribus factum est. Simul cognoscimus reUqua omnia, in quae

has duas Strabonis particulas inepto loco Plutarchus iniecit,

non Strabonis, SaUustii igitur esse. Prodigium autem, quod

transgresso Euphratem LucuUo contigisse narratur, minime Sal-

I

1) Cf. Flor. I 40, 18: *rex callidus spargi aurum a fugien-

tibus et pecuniam iussit, qua sequentes moraretur.'

2) Cf. Memn. c. 54.

— 53 —lustio tribuamus; sed rectius fortasse Livium, ut saepius, etiam

hic talem rem Plutarcho tradidisse putemus.

Cap. 25—35 non iam sicut antea alienas particulas Plu-

tarchus cum primario fonte suo Sallustio coniunxit; namque

uno fere eodemque sibi pari fluxu labitur pulcherrime enarratio

rerum annis 69—67 gestarum. Sallustium vero fontem esse

comprobant sat multa argumenta, quae iam satis coUegerunt

Peter atque Otto. Saepius quoque Plutarchus ab Appiano dissen-

tit et in minoribus et in gravioribus rebus. Ante omnia autem,

id quod urgere operae pretium est, in pugna ad Tigranocerta

commissa vehementissime discrepant; Plutarchus enim comme-

morat duas cohortes duce Lucullo clibanarios dextro in cornu

coUocatos e dextra aggressas esse, cUbanarios autem in reli-

quam peditum aciem coniectos, tum omnes etiam in fronte a

Romanis impugnatos fugatosque esse. Contra Appianus tradit

omnem Romanorum peditem longo circuitu in terga Armenio-

rum properasse, tum in impedimenta invassise, calones ad pe-

destrem copiam confugisse, pedites a tergo equites cumRomanorum equitatu proeliantes perturbasse. Ceterum recte

Plutarchum enarrasse et ex Memn. c. 57 elucet et ea e re,

quod quae Appianus tradidit numquam uUa in pugna per

uUum exercitum imperatoremve fieri possunt. InteUegimus

autem novo exemplo^) quam diverse pugnae a scriptoribus

descriptae sint ac quam caute talibus eorum descriptionibus

nos uti oporteat. Nec minoris momenti est, quod secundum

App. 85 et Mithridates et Tigranes pugnae interfuerunt, secun-

dum Plutarchum cap. 29 Mithridates fugienti demum exercitui

Armenio occurrit. lisdem capitibus Livius bis laudatur, prae-

terea semel adhibitus esse videtur (cap. 28: jdaystccL de tav

fiev 7t£^G)v vTteQ dexa ^vQiddas diatpd-aQrivaL, tcav d^ ImcBGiv

dXiyovg Tcavtdnaei SiacpvyeLv)] Strabonem agnoscimus^) cap. 29(&6te xal tovg GtQatnhtag cicpeleLGdâL jcal tbv AovxovXXov

d-avîdê0d-aL, ort dQa^^^v ^Lav ix tov 8yiô6lov ta^LeLov (lii

Xaâv avtov ^|' adtov dLcoxeL tbv TtdXeôv), quod contra SaUu-

«tium pugnare suprademonstravimus; deinde cap. 31 de Artaxata

1) Cf. quae de pugna ad Camalatrum vel Cantemiam facta supra

disseruimus.

2) Cf. Otto p. 322.

— 54 —{Asystai d'Jvvtâv tbv KaQx^doviov xtX. cf. Strabonis fr. 91),

tum cap. 32 de Nisibi [sig tijv Xsyoêvrjv Mvydovixijv xatf-

âiVE X. t. l.\ denique cap. 35 {TQidQiog d' ag stoofiov ccq-

jtddaL tb vixrjâ xtL cf. App. 89).

Ad Sallustianam huius belli narrationem accedit etiam

foedus illud praeclarum inter Mithridatem et Sertorium anno 75

factum, de quo Plutarchus agit vit. Sert. 23—24. Etiam hoc

e Sallustio haustum videtur, quod imprimis comprobat totius

narrationis studium popularibus Sertorioque amicum. Id enim

agit Plutarchus (vel Sallustius), ut noluisse Sertorium populi

Romani provincias Mithridati tradere ostendat; sed hoc men-

dacium esse aut popularis factionis aut ipsius Sallustii ex

Appiano c. 68 satis superque constat.

§ 3. Cassium Dionem lib. XXXVI 3—19 de bello

Mithridatico Sallustio unico fonte usum esse iam Wilmans')

putaverat, dein Grashof^) accuratius coUatis Sallustii fragmentis

comprobaverat. Sed hic differre quodammodo Plutarchum Dio-

nemque existimavit; cum autem Dionis auctorem Sallustium

esse affirmaret, a Plutarcho alterum scriptorem adhibitum esse

ratus est. Livium etiam huius libri sicut reliquorum fontem

esse Grleitsmann^) contendit, de eodem Otto quoque cogitasse'

videtur. Attamen adeo congruit Dio et cum Sallustii frag-

mentis et cum Plutarcho, ut minime Livium, certo Sallustium

auctorem eum habuisse unicum equidem existimo. — Ac pri-

mum c. 3* (Dindorf. apud Xiphilin. p. 3) una cum Plutarcho

Tigranem solum pugnae Tigranocertanae interfuisse tradit*),

Livius contra et Appianus etiam Mithridatem affuisse narrant.

Deinde cap. 3 etiam errorem Sallustii sequitur regem Persarum

Arsacem appellans (cf. Phleg. fr. 12); ea autem, quae legatis ad

illum mandantur, ex epistula Mithridatis Sallustiana hausta sunt.

Cap. 4 de Lucullo Romae graviter vituperato plane consentit

cum Plut. 24; etiam illud, quod inimicos postea consilium suum

1) „De fontibus et auctoritate Dionis Cassii" (diss. Berolin. 1835).

2) 1. 1. p. 6.

3) 1. 1. p. 18.

4) Quomodo Gleitsmann aliud quicquam et quidem contrarium in

Dione videre potuerit, equidem noa intellego. .

— 55 —perfecisse iam hic ostentatur, utrique commune est (xccl fiera

tavd-\ cog xal avdîg tb avtb tovto nenoirixevai edo^s, tbv

vTtatov avta tbv xar' exetvov tbv %q6vov ovra dtddoiov ejce^-

ipav cf. cum Plut.: ovTot êv ovv eêiQyd<Savto XQ^^^ "^Wttvtcbv VTc6xte0iv). De expugnatione Tigranocertorum cf.: ^ra-

6ia0dvtcov JtQog tovg ÂQiteviovg tav h,ev(ov cum Plut. 29: tav

'EkXt^vav JtQbg tovg âQ^dQovg 6ta6ia6dvt(ov et td fihv dXla

dirjQTcdsd-r} cum Plutarcho: ti^v de noliv 8iaQ7cd6ai TtaQe-

daxe totg 6tQatiG)taig , neque minus de Arabibus ceterisque

populis subiectis congruunt. De Parthorum ad Romanos lega-

tione cf. Dio. c. 5: 7CQe6êig ts ot dvteneîpe xal cpiXCav te

•Kal 6v(i(iaxtav s67CSi6ato cum Plut. 30: '^ycs 7CQS6êia TtaQ^

avtbv sig cpiXtav TtQoxakovfievov xal 6v[i(iaxiav. De rebus

insequentibus dissentire uterque Grashofio visus est; attamen

meo quidem iudicio optime alter alterum supplet atque con-

tinuat: Arsaci ob praesentiam Sextilii legati suspicio commo-

vetur (Dio), quare denuo appropinquare incipit ad Tigranis

Mitliridatisque partes, qui antea eum ad foedus invitaverant;

quod animadvertit Sextilius LucuUumque certiorem facit (Plut.);

LucuUus iam beUum adversus tres reges animo volutat (Plut.),

Arsaces igitur ab utroque foedere recedit mediamque tenet

partem (Dio.). Nonne igitur optime inter sese conspirant

scriptores duo? Plutarchus autem omnia, quae ad efferendum

LucuUum necessaria non «rant, omisit, praecipue priorem iUam

Mithridatis ad Arsacem epistulam. Deinde cap. 6 conferas:

fis6ovvtog 7]drj tov d^SQOvg cum Plut. cap. 31: Q-SQOvg dx^d-

ôvtog et tivd ts trig yrig s%6Q%^ri6sv — — xal cog ovdev

fiaXlov exivovvto, en avtovg aQ^ri6ev cum Plut.: xal noQ&av

ev oTpei tr}v x^Q^^ or^x exivei 7cenXriy6tag nokkdxcg, dva6tdg

s^ddi^sv STC 'jQtdi,ata. Ipsam ad Arsaniam flumen pugnam Dio

omisit, sed quae generatim de pugnandi ratione Armeniorum

dicit, cum singuUs Plutarchi rebus consentiunt. Neque magis

discrepant Plutarchus et Dio cap. 8 de causis, quibus LucuUus

redire coactus sit; namque SaUustii narratio ita fere compo-

nenda est, ut et tempestas (Plut.) et fames (Plut. cum Dione)

et vukiera gravia miUtum (Dio) coniuncta iram seditionesque

exercitus concitaverint, quibus LucuUus ut reverteretur commo-

tus est. Deinde cap. 14—15 ea e re, quod miUtes Triarii

— 56 —parum oboedientes disciplinaque militari vacui effecisse nar-

rantur, ut pugna minus prospere Romanis eveniret (— prorsus

aliam causam cladis commemorat Strabo apud App. 89 et

Plut. 35) — Sallustium manifesto tenemus. Mox seditionis

exercitus cap. 16 duae causae a Dione afferuntur, et luxuria

militum Nisibi hiemantium et P. Clodii orationes turbulentae.

Quarum utramque etiam a Sallustio esse commemoratam ex

frag. V 8^) et Plut. 34 intellegimus. Postremo quae Dio ad

mores naturamque LucuUi describenda affert, pleraque reperi-

mus etiam apud Plut. cap. 33.

Vel liisce e rebus satis superque eluceret Sallustio usum

esse Dionem, sed accedunt multa Sallustii fragmenta, quae in

Dionis verbis latine translata vel abbreviata animadvertimus,

et quorum pleraque coUegit iam Grashof. Conferenda igitur

sunt Xiphil. p. 3 cum frag. IV 54, Dio cap. 8 cum frag. IV52—53, cap. 11 cum frag. inc. 46 et V 1—3, cap. 17 cum

frag. V 11 et 10 (quocum cf. etiam Plut. cap. 35: aTtikntov

tag Td^eig, cog dq)£LiiavoL 66y(iatt tfig CtQataCag), denique

cap. 19 cum frag. V 12. Cum autem alius scriptoris atque

SaUustii vestigia nusquam apud Dionem investigari possint —etiam cap. 13, quo de Comanis oppido agitur, ad SaUustium

geographicorum et mythologicorum studiosum bene quadrare

videtur^) — omnem de beUi Mithridatici annis 69— 67 apud

Dionem materiem ad SaUustium cwag Wilmansio ac Grashofio

referamus.

§ 4. Plutarcho inter tres auctores discerpto et Dione

omnino SaUustio addicto iam Livii fontes discemamus, cuius

memoriam praebent tam Orosius, Eutropius, periochae,

lulius Obsequens, S. Rufius Festus quam istae Plutarchi,

Flori, Frontini partes, quas e Livio excerptas esse iudican-

dum est. Inter primarios huius beUi fontes Livium praecipue

SaUustium habuisse iam divinarunt quidam^); satis autem mul-

tis locis SaUustium apud scriptores Livianos cognosci puto.

1) *Ceteri negotia sequebantur familiaria legatorum aut tribunorum,

et pars sua commeatibus, mercatis.'

2) Complures hoc capite fontes ipsum adiisse atque examinasse

Dionem contendit Lauer 1. 1. p. 13.

3) Arnold p. 89, Otto p. 316 adn. 1.

— 57 —De foedere Mithridatis et Sertorii Orosius VI 2, 12 et

perioeha 93 cum Plut. Sert. 23—24, quoad quidem iudicare

possumus, consentiunt; conferenda quoque sunt Orosii 'Fannius

et Magius de exercitu Fimbriae profugi' cum Ps.-Ascon. p. 183:

'Transfugae de Valeriano exercitu.'^) Antequam Sallustius

belli Luculli enarrandi initium fecit, de exercitu Pontico plura

disseruit (cf. Plut. cap. 7). Quod etiam Livium fecisse disci-

mus e per. 93: 'Apparatus dein regiarum copiarum pedestrium

navaliumque.' Cum vero Servius ad Aen. 11 476 adnotet:

'Curribus falcatis usos esse maiores et Livius et Sallustius

docent', quod Sallustium fecisse in exercitu Mithridatis descri-

bendo recte Kritz^) coniecit, etiam eadem in occasione Servium

hoc in Livio repperisse concludere nobis licet; Livius igitur

talia e Sallustio hausisse putandus est. Deinde seditionem

militum, quam urgere Sallustii proprium est, reperimus etiam

apud Livium, cf. per. 94: 'LucuUus poscentesque pugnam

milites a seditione inhibuit.' De nuntio illo sub aqua ad

Cyzicenos misso consentiunt Frontinus III 13, 6, Florus I

40, 16, Orosius 1. 1. § 14, quos tres e Livio hoc hausisse con-

stat^); sed Livius totam hanc rem in Sallustio'^) legit, quem

quidem more suo ampliavit atque exomavit. Ibidem in falsa

descriptione urbis Cyzici Livius cum Sallustio facere videtur,

cf. Front. 1. 1.: 'Introitus urbis, qui unus et angustus ponte

modico insulam continenti iungit' et Sall. fr. III 20: *Unde

pons in oppidum pertinens explicatur'; uterque igitur de uno

refert ponte. Contra Strabo fr. 80, qui certe Cyzicum optime

noverat, duos testatur pontes inter oppidum et continentem

fuisse. Quin dictionis Sallustianae vestigia prendimus apud

1) Etenim horum schoUorum auctores Sallustio usos esse infra

demonstrabitur.

2) Fr. III 12 (Kritz).

3) Cf. Lauer 1. 1. p. 10; Arnold 1. 1. p. 89. — Falso autem Heyn „de

Floro historico" p. 61 Florum, Frontinum Wolfflin in Herm. IX p. 82 ac

Bludau hoc ipsi Sallustio debuisse iudicarunt, cum uterque plura habeat

quam in brevissimo Sallustii fragmento insunt.

4) Cf. fr. III 19: 'Duos quam maximos utres levi tabulae subiecit,

qua super omni corpore quietus invicem tracto pede quasi gubemator

existeret. Ea inter molem atque insulam mari vitabundus classem

hostium ad oppidum pervenit.'

— 58 —Orosium § 20: 'Lucullus incruento milite novum genus

victoriae adeptus est.'^) Deinde cf, Eutrop. VI 8: 'Armenia

quoque minor, quam tenuerat, eidem sublata est' cum Plut. 19:

xccl tijv fiLXQccv ÂQiLEViav TtaQuXa^dyv, quam rem apud ceteros

scriptores frustra quaesiveris. Descriptionis regni Armenii

Sallustianae, quam exhibet Plutarchus c. 21, vestigia nobis

occurrunt etiam apud Eutrop. VI 8^); Arabes victos esse

praeter Plut. cap. 25 narrat unus Livius apud Ruf Fest. 14

('phylarchi Saracenorum in Osrhoena cessere superati'). In

ipsa pugna Tigranocertana enarranda Livius Sallustium secutus

est^); ex eodem sumpsit iTtsiôdiov iUud de tiara Tigranis,

sed negligentia aliquid mutavit, cum non filio, deinde servo

datam, sed statim a Tigrane abiectam esse tiaram commemo-

raret (cf. Front. 1. 1. âbiectis insignibus' et Oros. VI 3, 6:

'diademate et tiara, ne agnosceretur, abiectis'). Complures

populos sua sponte Romanis se subiecisse Sallustium secuti

tradunt Dio 4 et Plut. 29; idem autem habet etiam Orosius:

'tunc ad Lucullum totius paene orientis supplices venere legati.'

Denique seditionem militum, qua LucuUus reverti coactus est,

Livius e SaUustio sumpsisse videtur, cf. per. 98: 'LucuUum

ne persequeretur Mithridatem ac Tigranem summamque vic-

toriae imponeret, seditio miUtum tenuit qui sequi nolebant;

[i. e. legiones Valerianae, quae impleta a se stipendia dicentes

LucuUum reUquerunt].'^) Quin ipsum nomen legionum Vale-

rianarum e SaUustii sermone promptum est.

Quibus de causis Livium SaUustio praecipue usum esse

negari non potest; verumtamen aUorum vestigia fontium apud

eum dinoscenda sunt. Atque primum quidem cum Eutro-

pius II 6, per. 93, Ruf. Fest. cap. 11 memoriae tradunt,

Nicomedem Bithyniae regem morientem regnum suum Ro-

1) Cf. Plut. 9: cbg oXiycov rj(iSQ&v ccvaincori xb viKrjiia jiccqcc-

dmaoav avxoig et Serv. ad Aen. XI 421 (fr. III 16): 'laudat Sallustius

duces, qui victoriam incruento exercitu reportaverunt.'

2) 'Persas saepe vicerat, Mesopotamiam occupaverat et Syriam,

Phoenices partem.'

3) Cf. Front. II 2, 4.

4) B Livii integro opere haec verba in periocham interpolata esse

iure censuit Wolfflin in „comment. Mommsenian." p. 346.

- 59 —manis testamento heredibus destinatis reliquisse, hanc Livianam

esse memoriam certum est. Contra schol. Gronov. p. 437

louge aliter refert: 'Iste mortuus est intestatus; pervenit

ergo regnum eius ad populum Romanum; misit ergo populus

Romanus ad regnum illud tenendum Ariobarzanem.' Quod cumplane a Livio discrepet, ex illo haustum esse nequit et sicut

pleraque in scholiis illis rehita e Sallustio excerptum esse vi-

detur. Cum Livio consentiunt etiam Velleius 1139: 'Bithynia

testamento Nicomedis relicta hereditaria', Ampelius34 'Nico-

medes moriens testamento ipse populum Romanum heredem

promisit', Arrianus apud Phot. cod. 93: trjv ^ttGiksLav takEv-

tcbv 'Pco^ttLOLg xttta dLtt&rjXtts ttJtsXLTCev, Appianus Mithr. 71:

NLXOfi^^dovs ttQti te&vs&tog ccTCttLdog xal tijv ocQxriv 'Poj^ttLOLg

ttTCoXLitovtog ^ idem b. c. I 111: 8vo (ilv ix dtttd^rjxav sd^vrj

'PcnybaLOLg TcgogsyLyveto, BLd-vvLa ts NLXOfitjdovg ttTCokLnovtog xtX.

Velleius atque Ampelius ad Livium redeunt; minime vero

Appianus, sed de Strabonis et Livii communi nobis cogitandum

est fonte.^) Qui partium Romanorum acerrimus extitisse vide-

tur vindex, cum iniuriam, quam Bithynia occupata fecerunt

Romani, celare voluerit, scribens testamento regis Romanis

relictam eam esse, cuius rei exemplum ei tunc praebuit Cyrene.

Ipse Sallustius quamquam filium Nicomedis Nyssaeque spurium

esse iudicabat^), tamen non eo processit, ut publicum illud

communeque mendacium in historias reciperet. Sed primum

per alterum auctorem nobis ignotum (annalium puto scrip-

torem)^), postea per Livium, qui eum sequebatur, verum occul-

tatum est falsaque relatio imperio Romano tam grata in omnes

usque ad nostram aetatem auctores irrepsit. — Itaque si fons

Romanus extitit et Straboni et Livio communis, ex eodem pro-

digia cum apud Obseq. c. 60 et Plut. c. 10 tum apud App. 75

1) Neque enim Livium Strabo autlegit aut nsurpavit, cf. Otto p. 262.

2) Cf. fr. II 48: 'Quos adversum multi ex Bithyniae volentes ac-

currere falsum filium arguituri.'

3) Auctor Livio Strabonique communis non Theophanes Mytile-

naeus fuit, quippe qui de Luculli bello omnino non egerit, cf. Otto

p. 311 et Fabricius „Theophanes v. Mytilene und Q. Dellius als Quellen

der Geographie Strabos" (diss. Argentorat. 1888) p. 6. — Sed omnino

nomina afferre iusto audacius erit.

— 60 —narrata neque minus, si Livii esse recte opinatus sum, quae

extant apud Plut. cap. 8 et cap. 24 fluxisse puto. Dein cum

hoc scriptore partium Romanarum studioso optime conveniunt

numeri in honorem exercitus Romani magnopere aucti. Velut

trecenta milia ante Cyzicum fame mortuorum (Oros. 1. 1. et

Plut. cap. 11) et centum milia ad Tigranocerta caesorum

(apud Plut. 28) illi scriptori Livium debere puto, item sexa-

ginta milia hostium ad Cabiram occisorum (perioch. 97). Et

vides, quantopere auctor ille mentitus sit, cum apud Cabiram

re vera omnino numerus Ponticorum quadraginta milia non

excesserit. ^) Sed duos hos fontes, scilicet Sallustium et anna-

lium scriptorem, Livium contaminasse existimo de pugna apud

Tigranocerta facta, qua in describenda ut prorsus cum SaUustio

facit, ita contra Sallustium (apud Plut. 29 et Dionem 3'')

una cum Appiano c. 85 i. e. Strabone Mithridatem proelio

interfuisse commemorat. Gravissimus praeterea est Appiani et

Livii consensus de tempestate, qua Mithridates Pontum in-

grediens afflictus est. Etenim et Orosius VI 2, 24 et App. 78

per piratas eum servatum venisse Sinopen tradunt, sed secun-

dum Sallustium Mithridates ex tempestate Heracleam confugit,

unde multo demum post Sinopen vectus est.^) Quin in sin-

gulis congruunt Appianus Orosiusque, cf.: 'Amisum cummagna difficultate pervenit' et App.: b&ev 6 }i£v ig 'A^L^bv

ano xdlco dianXiGiv. Quem errorem utrumque e fonte illo

communi sumpsisse necesse est. Contra Graecum potius fon-

tem sapiunt, quae Strabo et Livius de rebus a Fannio et Metro-

phane in Lydia, ab Eumacho in Phrygia gestis enarrant^),

cf. Serv. ad Aen. X 712: *Livius Liarinem in Maeoniae par-

tibus esse dicit, ubi per quinquaginta milia terrae igni exustae

sunt; hoc etiam Homerum significasse vult.' Livius autem, ut

recte autumasse mihi videtur Amold*), non amplius unumversum Homeri legit in auctore suo II. II 783: siv 'AQi^otg,

oQ-L rpasl Tvcpcoeog afi^svaL svvdg, quo e versu taeterrimum

Inarimorum nomen finxit. In summa autem rei consentit Livius

1) Cf. App. 78; Plut. 15; Memn. 43.

2) Cf. Menm. 42.

3) Oros. VI 2, 16—18; per. 94; App. 76.

4) 1. 1. p. 81.

— 61 —cum Strabone geogr. XTTT 6 p. 626, qui suae opinionis aucto-

rem laudat Metrodorum Scepsium. Etiam Strabo huius opi-

nionis firmandae causa unum affert illum versum Homeri.

Fortasse igitur etiam Metrodori commentariis ta tcsqI TiyQcivrjv

inscriptis usi sunt Livius et Strabo.

§5. MemnoacStrabo etsi nobis Sallustianam memoriam

colligentibus non adeo usui esse possint, magiio tamen erunt

momento ei, qui res gestas enarrare velit; etenim per utrum-

que denuo edocemur, quam fallax mendaxque Romanorum de

suis ipsorum rebus gestis fides fuerit; quin etiam Sallustii

narratio saepius corrigenda esse ei, qui historicam eius fidem

examinabit, videbitur. Qua de causa nobis quoque liceat, de

utriusque fontium genere pauca disserere.

Memno operis sui de rebus gestis Heracleae Ponticae

libris XV et XVI etiam bellum Mithridaticum tertium narra-

verat.^) Qui scriptor Romanis non favens, immo Ponticorum

partes plerumque capessens etiam auctoribus usus esse vide-

tur Ponticis vel Graecis, qui a Ponticorum partibus stabant.

Similiter Strabo, cum ipse esset Ponticus Mithridatisque fa-

miliae adnexus, nonnumquam non Romanam, sed Ponticam

secutus est memoriam. Praeterea Strabo etiam Romanis usus

est fontibus, velut Sallustio et ignoto annalium illo scriptore

aliisque. Utrum vero uno eodemque fonte Graeco MemnoStraboque usi sint^) an duo extiterint Ponticarum partium

scriptores, discemi non iam potest. Ponticam igitur illam

memoriam partim apud Strabonem partim apud Memnonem

reperimus hisce fere locis: Pugna ad Chalcedonem facta Memnoc. 39 multo maiorem occisorum captorumque Romanorum nu-

merum tradit quam Appianus Plutarchusque; Strabo igitur hic

Romanos secutus est auctores^), Memno inimicos; conspirat

autem uterque in describenda pugna, velut in Bastarnorum

1) Cf. Mviller F. H. G, III p. 545 sq., c. 37— 59.

2) Id unum pro certo affirmare valemus neque Memnonem a Strabone

neque hunc ab illo lectum esse; fortasse igitur Strabonis et Augusti

aequalis fuit Memno. Hadriani aetati eum attribuit Christ „hist. lit.

gr." ^ p. 566.

3) Fortasse ipsum Sallustium, cf. Plut. Luc. 9, quamquam in ceteris

ab 80 discrepat.

— Q2 —impetu prae ceteris commemorando. Quod utrum fonti eorum

communi casuine tribuendum sit dubium videtur.

Naufragium Mithridatis Memno 42, 2, maioris momenti

fuisse negat^), cum et Sallustius et Livius Straboque summoin periculo Mithridatem versatum maximoque detrimento afflic-

tum esse tradant: itaque Strabo hac in rd Romanum auctorem

(eundem quidem quem Livius) liabuit, Memno vero Ponticum.

Res ad Themiscyram atque Amisum a Romanis minus prospere

gestas occultare studuit Sallustius, cum onmino ibidem acrius

pugnatum esse negaret^); contra Strabo (ap. App. 78) oppugna-

tiones illas longius enarrat, auctorem nimirum secutus Romanis

iniquum.

Altero illo proelio ad Cabiram facto Strabo apud App. 80

Ponticos, contra Plut. Luc. 15, i. e. Sallustius, Romanos vicisse

narrat; in singulis rebus depingendis vix dissentiunt, cum

uterque proelii discrimen eo adductum esse dicit, quod impe-

rator (sive Lucullus sive Mithridates) ipse proeliantibus sese

immiscuerit; dissentiunt vero in summa rei, cum Plutarchus

eventum per Lucullum Romanis felicem, Appianus^) per Mi-

thridatem Ponticis prosperum redditum esse contendant. —Pugna Triganocertana exercitus Armenii numerus a Memnonec. 57, 1 aeque atque a Phlegonte^) multo minoris aestimatur

quam apud App. 85, Plut. 26, Eutrop. VI, 9. Videmus igitur

Romanos auctores auxisse numerum, ut gloriam quoque Romanis

augerent: quos etiam Strabo secutus est. Similiter apud Phle-

gontem multo minor occisorum hostium numerus est quam

apud reliquos; fortasse igitur ille eundem Ponticum scriptorem,

1) ccpoSQM xsi[imvi TtSQntsaav tivag fisv r&v tqitjq&v a7ro§dlXei,,

avTog Ss (iSTa roiv xXsiovaav v,tX.

2) Cf. Plut. c. 15: n,aXav.aig r^ 7ioXtOQ%ia XQm^svog et Sall. fr. IV 42:

'^Amisumque adsideri sine proeliis audiebat.'

3) In Memnonis verbis 43, 3: sha timoyiaxCai GvvsaTrjaav dvo wv

xr\v fisv ivCyicov oi ^Pco[iaroi, xr]v SsvxsQav S' ol UovxikoI quid lateat,

Photii sane culpa obscurum est.

4) Fr. 12 (F. H. G. III p. 606): xm Ss xstccqxco stsi (= 69/68) TiyQa-

vr}g v.al ML&QiSdxrig a&QOiaavTsg ns^ovg fisv TsaaaQag fivQidSag, tmtsag

Ss TQStg, xort xbv 'ixaXiv.ov avTO-us xdi,avz£g XQonov STtoXsfiriaav AsvkoXXo).

Tial vi%d AsvnoXXog v.al nsvxdv.ig xiXioi fisv xcbv (isxd TiyQavovg snsaov,

nXsiovg Ss xovtcov rjxi>,aXcaTCa&^r]aav xcoQig tov dXXov avyv.XvSog oxXov.

— 63 —quem Memno, fontem habuit. — Deinde apud MenmonemTriganocerta ipsa non Graecorum colonorum seditione sed vo-

lentibus imperatoribus deditur; Ponticus igitur ille turpissimam

cladem suorum tegere voluit, neque vero eum sequebatur Strabo.

In pugna inter Mithridatem atque Hadrianum commissa et apud

Dionem c. 11 et apud Appianum c. 88 magni sunt momenti

servi calonesque. Qui secundum illum perfecerunt cladem Ro-

manorum ea re, quod a dominis defecerunt et ad Mithridatem

se applicarunt, at secundum Appianum servorum subsidio fac-

tum est, ut Romani nou plane dissiparentur; Sallustius igitur

cladem proditioni tantum tribuit servorum, Ponticus, quo Strabo

usus est, obicit Romanis, quod sola servorum, infimorum ho-

minum opera servati sint.

Tum eidem similive auctori Strabonis Graeco^) tribuamus

res, quae in castris Mithridatis gestae sunt et quarum pleras-

que iam collegit Otto.^) Accurata Strabonis^) de Sinope urbe

enarratio fortasse adHeraclidem*)Ponticum redit. Praeterea

euudem scriptorem, quo Livius quoque usus est, a Strabone

adhibitum esse supra ostendi. Etiam Sallustius saepius usur-

patus esse videtur, velut App. 72: i'97^ TCQog tovs cc^(p avrbv

a^axl X7]jps<)d-aL rovg nolsiLiovg avriy.a^ cf. Plut. 9 ac Sall.

fr. III 16. Porro res postremo Cabirae gestas et Plutarchus et

Appianus ita narrant, ut Mithridates affuerit in castris et tumultu

fugaque exortis cum ceteris e castris confugerit; at Memnorefert c. 43—44 in castris duces tantum fuisse, ipsum regem

in oppido Cabira moratum esse, unde nuntio demum de fugato

exercitu allato in Armeniam excessisset. Itaque cum illi non discer-

nant inter castra et oppidum Cabiram, Memno contra semper

accuratissime distinguat, hunc verum tradere, Strabonem et

Plutarchum errare existimo. Cuius erroris communis utrique

fons SaUustius certe erat, qui rhetorum modo, ut res magis con-

trahere complectique posset, scenam tragoediae iUius pauUum

mutavit. — Tum Appianus 83 contradicit sibi ipse c. 63,

1) Ceterum Graecus ille auctor non fuit Metrodorus Scepsius

(iiGOQm^aiog,quoniam is iam anno 70/69 mortuus est.

2) p. 307.

3) Fr. 84 (Ott.) et apud App. 83 atque Plut. Luc. 23.

4) Cf. Amold p. 88 et schol. ad ApoU. Rhod. H 956.

— 64 —cum antea vectigalia a SuUa imposita iam soluta, postea

nondum expedita dicit. Ergo diversis ex auctoribus haec sum-

psit Strabo; cum autem App. 83 congruat cum Plut. 20, poste-

riorem fontem Sallustium esse puto. — Mox Appiani c. 89

de vulnerato per centurionem Mithridate, cum eadem res simi-

liter enarrata sit apud Dionem c. 15, 1, e Sallustio fluxisse

videtur. — Praeterea Strabo (ap. App. 112) ad describenda

Mithridatis mores naturamque nonnuUa e Sallustii libro secundo

mutuatus est; cf. ixxaLdExatog cbv ix tov âQBLOv tov 'T6td-

67C0V n£Q6S)v â6iXi(og yt. t. L cum Ampel. c. 30, 5: 'ita Da-

rius regnum obtinuit, a quo Artabazes originem ducit, quera

conditorem regni Mithridatis fuisse confirmat Sallustius Cris-

pus'; To 6a}â d^ ijv îyag fifv, 6}g v7toS£LXvvov6iv o6a OTtXa

X. T. X. cum fr. II 47: "'Mithridates corpore ingenti, perinde

armatus'; xal tijv firjtsQa sxtSLvs xal tbv ddsXq^dv x. t. k. cumfr. ap. schol. Gron. p. 439 (Or.): 'iste auctore Sallustio et

fratrem et sororem occidit, ad postremum ^matri)> comparans

exitium' et fr. II 45: 'Sed Mithridates extrema pueritia regnum

ingressus matre sua veneno interfecta'; fortasse autem totus

huius capitis finis inde a verbis (povLxbg ds xal d)fibg xtX. e Sal-

lustio excerptus est.

§6. Frontinus sex rei militaris exempla ex belli Mithri-

datici historia sumpsit, e quibus II 1, 14 et II 2, 4 (de pugna

Tigranocertana) e Livio ^) hausta sunt, cum sicut Oros. VI 3, 6

Mithridatem pugnae affuisse tradant et cum eodem de tiara

a Tigrane abiecta congruant. — De exemplis II 5, 30 et III

13, 6 supra iam dixi. — Tum Ps. Front. IV 5, 21 (de cap-

tivis Cyzicenis) discrepat ab App. 73, cum captivi fortiter

fortunam tulisse enarrentur, Appianus vero eos flebiliter de-

precantes faciat. Romanum igitur suspicamur fontem, et Livium

quidem, cum Sallustius hoc in libro nusquam appareat. Restat

Front. II 7, 8, quo res alibi non tradita continetur, quam in

obsidione Cyzici factam esse verisimillimum est, quoniam eo

tempore saepius ordines deserere conati sunt milites Romani.^)

\

1) Attamen Bludau utrumque exemplum Sallustio vindicare non

dubitat.

2) Cf. Sall. fr. III 36; Memn. 40; App. 72.

— 65 —Florus I 40, 15— 20 de pugiia ad Aesepuin vel Graiii-

cum facta Livii et Sallustii narrationes misere contexuit; prae-

terea verba 'cum ex mora obsidii regem fames et ex fame

pestilentia urgeret' e Sallustio petita sunt, cf epist. Mithr.

§ 14: 'in obsidio moranti frumentum defuit.' E Floro

autem Orosii 'eadem mora, qua obsidebat' orta esse videntur.

Quibus multo graviora sunt scholia quaedam ad Ciceronis

orationes. Ac primum Ps. Asconius ad Verr. II 1, 82 (p. 183

Orell.) de foedere inter Sertorium ac Mithridatem facto ad

Salhistium redit, quem genuinus quidem Asconius praeter Livium

et Fenestellam primarium habuit fontem, cf.: ^transfugae de

Valeriano exercitu apud Mithridatem agentes' cum Sall. fr.

n 49: 'Ibi Fimbriana e seditione qui regi per obsequentiam

orationis et maxume odium Sullae graves carique erant'; ipsum

autem nomen exercitus *Valeriani' e Sallustiano sermone de-

promptum est. — Deinde scholiastae Gronoviani commen-

tarius ad Ciceronis de imperio Cn. Fompei orationem multa

etiam de beHo LucuUi commemorat. Qui cum duobus locis

Sallustium auctorem laudet et onmia quae affert optime ad

Sallustium quadrent, universam quae de hoc bello in scholiis

illis est memoriam Sallustio tribuere non dubito. ') Velut ad

Cic. 1. 1. §4 (p. 437) de Luculli in Pontum invasione convenit

cum Plut. c. 14. — Ibid. (§ 5) de morte Nicomedis prorsus

a Liviana memoria recedere, ad Sallustium autem redire supra

disputatum est. — Ibid. § 9 (p. 438 OreU.) de legatione epistu-

laque Mithridatis ad Sertorium de foedere faciendo missa cf.

Plut. Sert. 23: yQcififiata IJsQtaQLCo xal koyovg xoftt^orrag.

Optime autem dictum iUud Sertorii cum SaUustii genere nar-

randi convenit. — Ibid. § 20 (p. 439) agit de obsidione Cyzici;

ibid. § 22 (p. 439 et p. 440) de Mithridatis iuventute ipse

laudat SaUustium. — Ibid. § 23 (p. 440) Mithridatem per Ti-

granem benigno hospitio exceptum contradicit Appiano c. 82

praecipueque Memn. 46 cf.: 6vvov6Cag tvxalv a^twv tavtrjg

(lev ov tvyxdvsi. — Ib. § 25, ubi de clade legati Romani

1) Scilioet non ipse legit Sallustium sclioliasta, sed huius memo-

riam repperit in commentario illo antiquiore, e quo inepta breviaque

scholia sua excerpsit.

Sallustius, ed. Maurenbrecher. I. 5

— 66 —agitur, ad Marcum Pomponium *) ad persequendum Mithridatem

emissum pertinere existimo. Ib. § 28 et § 37 (p. 441 et p. 442)

de corruptis per Lucullum Quintio aliisque magistratibus fon-

tem Sallustium laudat.

Ampelius c. 30 regni Mithridatici initia expliciturus lon-

gius de Persis agit, quod aut e Trogo Pompeio^) aut ex historia

aliqua trita excerpsisse videtur. Postremo quae dicit de Darii,

Artabazis, Mithridatis genere debet Sallustio, quippe quemlaudet; ipsum vero Sallustium legisse vix putandus est, sed ex

historia aliqua grammaticove huius memoriam in suum librum

transtulit. E Sallustio igitur eadem excerpsit Florus I 40, 1.^)

— Ammianus Marcellinus XXIII 6, 56 cum dicit: 'cameli

a Mithridate exinde (i. e. Bactria) perducti et primitus in ob-

sidione Cyzicena visi Romanis', falsam Sallustii*) opinionem

exhibet, in Sallustio igitur vel Plutarcho hoc legit.

Auctor de viris ill. c. 74 in LucuUi vita enarranda, qua

breviter huius belli res enumerat, Cornelium Nepotera plane

secutus esse videtur, quem quidem de Luculli vita scripsisse

scimus.^) Id. c. 76 verba: 'Mithridates rex Ponti oriundus a

septem Persis' e Floro sumpsit; pauUo postea in verbis: 'Deinde

eum Cabiris resistentem LucuUus fudit' miramur, cur Cabirense

potissimum proeHum commemoraverit.

Plinius II 235 rem narrat aliunde ignotam de Samosata

a Romanis expugnata, quam aut e Livio aut e CorneUana

LucuUi vita hausit.^') Deinde VI 10 pugiiae ad Zielam factae

mentionem^) facit, quam nescio an ex Nepotis chronicis^) cog-

noverit PUnius.

Diodorus Siculus fr. lib. XXXVII 22^ rem quandam

quae in Cyzici obsidione Mithridati accidit enarrat; sed de fonte

1) Cf. Memn. c. 45, 1.

2) Cf. Wolfflin, „de L. Ampelii libro memoriali."

3) Cf. Heyn 1. 1. p. 51.

4) Cf. Plut. Luc. 11: EccXovatiov Ss &aviio:^(o tots nQMtov cocpQ^ai

'Pcoiiaioig yiafnjlovg XeyovTog.

5) Cf. Plut. Luc. 43.

6) Cf. indicem ap. Brunn p. 4.

7) 'Civitas Ziela intus, nobilis clade Triarii.'

8) Cf. Brunn p. 19.

— 67 —nihil affirmare audeam, nisi eodem ex auctore fortasse hoc

sumptum esse, ex quo habuit Strabo fr. 80. — Praeterea fr.

lib. XXXVIII 22, 1 contemplationes continet, quae bene ad

eandem obsidionem Cyzicenam quadrare videntur.

Phlegontis fragmentum 12, quo res olympiade 177

gestae enumerautur, summi est momenti; sed quosnam habeat

auctores nescimus. Id unum, quod iam supra contendimus,

veri simile esse videtur, de pugna Tigranocertana etiam Pon-

tici Graecive alicuius scriptoris memoriam apud Phlegontem

latere.

Caput VI

De minoribus rebus domi militiaeque gestis

§ 1, De bello piratico Servilii

De bello contra praedones P. Servilio duce Isaurico qui

postea cognominatus est gesto tam egregie egit H. Jordan*), ut

paucissima corrigenda relinqueret. Anno 78 expeditionis initium

Servilius fecit SuUa etiam tum vivo.''') Sed iam quaeritur, quot

per annos bellum gesserit. Namque imperium exercitus Ser-

vilium per quinquemiium obtinuisse testatur Cicero Verr. 111211;

contra Eutropii verbis: 'intra triennium bello finem dedit'

nixi omnes adhuc viri docti durasse Servilii expeditionem usque

ad anni 76 exitum existimarunt. Ciceronis vero verba ne sibi

opponerentur Drumami^) argutiose ita interpretatus est, quasi

Cicero quinquennio illo praeter tres belli anuos 78—76 etiam

consulatus annum 79 triumphique annum 75 comprehendisset.

Sed hae nugae sunt! An imperium proconsulare habuit Ser-

vilius, cum Romae fuit consul? Sed bellum confectum esse

anno 75 vel e loco quo apud Livium et Sallustium*) exitus

1) Cuius iam defuncti dissertatio edita est in indice lectionum

Regimont. aestat. 1887 habit.

2) Cf. Suet. Caes, 3.

3) IV 396, Schlimmer 1.1. p. 80; etiam Jordan eodem in eriore ver-

satus esse videtur.

4) Liv. lib. 93; Sall. hiat. II, fr. Aurel. col. VII -X.

— 68 —eius narratus erat, deinde ea e re elucet, quod is qui Servilio

succedebat L. Octavius anno demum 74 Ciliciam provinciam

adeptus est; itaque si aestatem anni 74 reditui Servilii ac

triumpho Romae habito tribuamus, en habemus quinquennium

illud Ciceronis. Neque vero Ciceroni contradicere puto Eutro-

pium, quippe qui nil nisi terrestre bellum adversus Isauros

gestum significare mihi videatur.

Primum igitur Servilius classem praedonum loco nobis

quidem ignoto non incruenta victoria fugavit. ') Deinde oppida

cepit piratarum in litore Lyciae ac Pamphyliae sita; e quibus

primum Olympum expugnavit, ubi Zenicetes dux postquam

frustra castellum montemque defendit sese conbussit^); exin

Corycum, Phaselim, Attaleiam'') ceterasque Pamphyliae

urbes subiecit. Corycum autem in Lycia situm tunc expug-

natum esse et e tota rerum condicione et e verbis Strabonis:

Tovtov 5' riv zal 6 Kd}Qvxog xal r^ Odcrjhg xal nokXa rav

na^q)vlov icoQLd' Tcdvra d' Elksv 6 'l6avQLx6g elucere puto,

neque debuit Drumann'*) hoc oppidum confundere cum cele-

berrima Ciliciae illa urbe specu famoso nota. — Insequenti

deinceps triennio (77— 75) terrestre gessit Servilius contra

Cilices et Isauros bellum. Ac primum Ciliciam'') pacasse vi-

detur, ubi etiam ad oppidum Corycum eum venisse e Sallustio^)

sequitur; deinde per Taurum in Isauros profectus^) Oroanda,

I

1) Cf. Flor. I 41, 4.

2) Strabo fr. 96 ^

3) Cf. Flor. 1. 1.; Eutr. VI 3; Oros. V 23, 22; Ps.-Ascon. p. 173; schol.

Gron. p. 404; Cic. de leg. agr. I 5; ibid. II 50.

4) IV 397; item Jordan. Sed rectum iam Mommsen suspicatus est.

Eutropiua vero cum dicit: 'Is Ciliciam subegit, Lyciae urbes claris-

simas oppugnavit et cepit: in his Phaselida, Olympum, CorycumCiliciae', sibi ipse contradicit; quare cum Grunero vocem ''Ciliciae'

glossema ineptum removeo.

5) Cf. Velleium 11 39: 'Ciliciam perdomuit Isauricus'; Eutr.: *Is

Ciliciam subegit.'

6) Cf. SaU. fr. I 80 (quod quidem iuiuria primo libro attribuitur)

:

'Iter vertit ad Corycum urbem iuclutam specu atque nemore, in quo

crocum gignitur.'

7) Cf. Oros. 1. 1.: 'Tauri quoque montis latera in Ciliciam vergentia

perscrutatus Isauros bello fractos in dicionem redegit.'

— 69 —Isauram veterem iiovamque') oppida expugnavit. De Isaura

vetere expugnata et Isaura nova declita Sallustii narratur nuper

invento fragmento libri secundi Aurelianensi col. VII— X, illa

de re etiam Frontinus III 7, 3 refert, quem e Sallustio hoc

hausisse existimo; cf. enim 'ad deditionem siti compulit' cumSall. col. VIII: *Egestate aquae coacta deditio est.'

lisdem temporibus C. lulius Caesar privatus contra prae-

dones pugnavit.^) Namque cum autumno 77 Roma excederet

Rhodumque veheretur a piratis captivus factus est, sed moxpecunia liberatus aliquot naves eorum cepit ipsosque morte

punivit.

§ 2. De bellis in Macedonia Thraciaque gestis.

Tres in Macedoniam provinciam his annis a Romanis sus-

ceptae sunt expeditiones, prima Appio Claudio duce contra

Thraces tuendae provinciae causa, dein C. Scribonio Curione

iraperatore contra Dardanos; tertia a M. Lucullo contra Thraces

Moesosque. Isdem temporibus etiam Dalmatia per C. Cosco-

nium occupata est. — Ac primum Appius Claudius eodem quo

Servilius anno a SuUa dictatore in Macedoniam post cousulatum

missus esse videtur, ut Dolabellae succederet; sed quominus eo

proficisceretur cum morbo^) tum morte SuUae seditionibusque

Lepido auctore ortis eum prohibitum esse puto. Ineunte anno77'')

interrex urbem contra Lepidum defendit, sed mox in Macedo-

niam profectus contra Rhodopaeas gentes in provinciam saepius

invadentes pugnavit. '') Simul classis Romana litora Thraciae

aggressa") est. Proximo amio 76 Chiudius rebus minus feli-

1) Cf. Cic. de leg. agr. II 50; Strabo fr. 96 ^.

2) Suet. Caes. 4; Vell. II 42; falso Plutarchus Cacs. 1— 2 hanc

reni Caesari e Bithynia Romam navigaturo accidisse refert; ceteris autem

de rebus Plutarchus cura Velleio ita congruit ut ex eodem scriptore,

nempe Livio, utrumque hausisse putaverim.

3) Cf. Sall. fr. I 78: 'Atque Servilius aegrotum Tarenti collegam

prior transgcessus ' (scil. reliquit).

4) Iniuria igitur Xeumann II p. 41 Appium Claudium 78— 76

triennium in provincia fuisse commemorat.

5) Eutrop. VI 2; S. Ruf. Fest. 9; Oros. V 23, 19; Amm. Marc.

XXVII 4, 10.

6) Cf. Fest. c. 9: 'Europae maritim^s urbes antea Bomana classis

— 70 —citer gestis morbo correptus mortuus est. — Deinde qui ei suc-

cedebat C. Scribonius Curio quaerendum est, quosnam per annos

in Macedonia bellaverit. Consul autem cum fuerit anno 76,

viri docti annos 75—73 in Macedonia proconsulem eum fuisse

iudicaverunt, falso quidem sicut mihi videtur. Namque per

triennium Curionem bellum gessisse tradit Eutropius: 'trium-

phumque meruit et intra triennium finem bello dedit';

cum vero idem postea dicat M. LucuUum bellum Thracicum

gerendum suscepisse eodem anno quo fugitivorum inciperet

tumultus i. e. anno 73, illo Curionis triennio annos significasse

putandus est 76, 75, 74. Sed sibi ipse oppugnare videtur

Eutroj)ius, cum antea scripserit: 'missus ei successor C. Scri-

bonius Curio post consulatum', i. e. anno 75. Cum altera

Eutropii relatione optime convenit, quod Ps. Frontinus IV

1, 43') seditionem initio expeditionis consule Curione, non

proconsule factam esse dicit; Curio igitur secundum Ps.-Fron-

tinum Eutropiumque iam consul i. e. anno 76 bellum inierat.

Et omnino fieri potuisse nego, quin Appii Claudii loco, cumanno 76 moreretur, statim eodem etiam anno 76 successor

mitteretur. Verba autem periochae 92 *res a Curione pro-

consule in Thracia gestas adversus Dardanos' (scil. continet)

nobis opponi nequeunt, quia his nihil efficitur, nisi libro 92

res anno 75 a Curione gestas contineri. — Curio igitur anni 76

aestate in Macedoniam profectus primum seditionem militum in-

hibuit. Tum postquam contra Thracum quasdam gentes") minus

bene pugnavit, cum ad septentrionem sese convertere mallet, Dar-

danos adortus subegit et Moesiam superiorem Romano addidit

imperio^) usque ad Danuvium primus Romanorum progressus.

Postremo M. LucuUus consul anno 73 in Macedoniam pro-

vinciam profectus esse mihi videtur; quamquam autem Dru-

obtinuit' et Amm. Marc. 1. 1.: 'Oppida enim in Bosporo sifca et Propon-

tide classes obtinuere Romanae.'

1) Minime vero verba Frontini errori tribuenda erunt, id quod voluit

Gundermann.

2) Cf. Obseq. c. 59: 'Adversum Maedos varie dimicatum.'

3) Cf. S. Ruf. Fest. 7; Flor. I 39, 6; Eutr. et Oros. 1. 1., per. 92 et 95;

Amm. Marc. XXIX 5, 22. •

- 71 —mann') anno demum 72 LucuUum bellum Thracicum gerendum

suscepisse contendit, ex Eutropii loco, de quo iam egimus,

hoc falsura esse satis elucere arbitror. Praeterea si aimo 73

Lucullus Romae fuisset, hunc certe senatus et isto et inse-

quenti anno adversus fugitivos misisset. — Lucullus igitur ipsam

denuo Thraciam aggressus Bessis ad Haemum montem victis

Adrianopolin, Philippopohn, Cabylen oppida^) cepit. Deinde

Moesiam inferiorem subiecit urbesque Apolloniam, Mesembriam,

Odessum, Calatin, Istrum, Dionysopolin, Tomos, Bizonem, Par-

thenopolin expugnavit. ^) ApoUonia autem Apollinis raagnam

illam statuam Romam eura transvexisse Appianus, Strabo, Pli-

nius referunt. Plinii index Metrodorum Scepsium exhibet,

quem quidem Plinius paullo antea § 34 similis rei testem laudat;

statuae illius mentionem breviter facit Plinius IV 92, cuius

libri in indice iterum apparet Metrodorus. Quare Metrodorum

et Strabonis et Plinii hac de re fontem esse reor. — Denique

quae Frontinus III 10, 7 de Luculli clade aliqua narrat,

qua ad Heracleam per Scordiscos equites aflFectus est, huc per-

tinere recte intellexit Bludau.

De bello Dahnatico nemo meraoriae quicquam tradidit nisi

Eutr. VI 4 et Oros. V 22, 23. C. Cosconius praetor quo anno

pro consule in Dalmatiara missus sit nescimus, certe post an-

num 71) et ante 75; veri similliraura autem est, expeditionem eius

una cum Appii factara esse, ut sicut ille partem provinciae ad

orientem, hic ad occidentem sitam ab incursionibus barbararum

gentium tueretur. Cosconius autem Dalmatiam biennio subegit

Salona urbe capta; praeterea seditionem in exercitu eius fuisse

e Cicerone pro Cluent. § 97 scimus.

§ 3. De beUis piratico et Cretensi

Contra piratas, qui a Mithridate classe adiuvabantur, anno 74

M. Antonius araplissimo imperio missus est^), qui primum prae-

1) IV 177; quin Mommsen eum secutus est.

2) Eutr. VI 10; Fest. c. 9;

3) Eutr. et Fest. I. 1.; App. 111. c. 30; Stiabon. fr. 77; Plin. n. h.

XXXIV 39.

4) Ps.-Ascon. p. 128 et p. 206; Vell. II 31. Naves socii populi

Romani praebuisse ei videntur, velut Byzantii, cf. Tac. ann. XII 62.

— 72 —dones mari Ligustico et Iberico expellere studuit^), tura in

Sicilia alibique contra eos pugnavit. Anno post 73, quo classis

Mitliridaticae reliquiae a Triario ad Tenedum insulam deletae

sunt^), Antonius Cretam aggressus est, quia Cretenses cumMithridate et praedonibus societate coniuncti sua sponte se

subicere Romanis nolebant. Sed mari vehementer victus^) ubi

ad insulam appulit, pacem cum Cretensibus fecit et trieimio

frustra in insula trito mortuus est anno 71^); ludibrii causa

antea Cretici cognomen acceperat. — De scriptoribus hoc unumaddam, scholiorum Ps.-Asconianorum quae dicuntur complures

illos locos, quibus de hoc bello agitur, e Sallustio hausta mihi

videri; etenim nomine laudatur Sallustius p. 176; dein con-

ferendum erit p. 121: 'M. Antonius curator tuendae totius orae

maritimae qua Romanum erat imperium' cum fr. III 55: ^Qui

orae maritimae, qua Romanum esset imperium, curator a<^dve)>r-

sus'') piratas.' Accedit quod inimicissimam Antonio, Cottae,

Cethego optimatibus opinionem exprimunt.

PauUo post contra praedones Siciliam vastantes L. Metellus^)

qui Verri succedebat missus est anno 70, qui prospere res

gessisse videtur.

Annis deinceps 68—66 Q. Caecilius Metellus proconsul

Cretam denuo aggressus in provinciae formam redegit. Sed

hoc de bello Sallustius in historiis non egisse videtur; nullum

enim extat fragmentum aut quarti aut quinti libri quod ad

id referri possit; atque cum etiam de minoribus rebus, velut de

Servilii expeditione, Appii, Curionis, quin Cosconii bellis, quae

breviter Sallustius tractavit, complura servata essent a graroma-

ticis scriptoribusve fragmenta, miro sane casu accidisset, si ex

huius gravissimi belli enarratione, quam Sallustius amplissimam

praebiturum fuisse existimo, tamen nuUum enuntiatum, ne

1) Cf. Sall. fr. Aurel. col. 17-18.

2) Cf. Memn. c. 48.

3) Cf. App. nesiot. fr. 6; Flor. I 42; Dio fr. 111, 1; Diodor. XL fr. 1.

4) Cf. per. 97; Ps. Ascon. 121 et 206; schol. Bob. p. 234.

5) 'Contrarius piratis' cod. — Ceterum scholiastae ad luvenalem

verba ita restituenda videntur: ''Antonius trium Antoniorum corrup-

t^issim^us ille; Sallustius' etc.

6) Cf. Oros. VI 3, 5; per. 98; Ps.-Ascon. p. 207.

— 73 —minima quidem vox aetatem tulisset. At omnino quintus histo-

riarum liber a Sallustio minus perfectus esse mihi videtur.

Etenim quamquam primi secundique libri plus centena, tertii

quartique nonagena fere tenemus fragmenta, quinti minimus

extat fragmentorum numerus, parva quoque rerum hoc libro

narratarum copia, quam quidem Cassius Dio triginta fere capi-

tibus') comprehendit. Neque est, cur negemus voluisse Sal-

lustium res historiis usque ad Catilinariam coniurationem nar-

rando deducere. In animo autem habuit fortasse huius belli

narrationem ad annum 66, quo anno bellum confectum est^),

complecti; morte autem maguo operi finem imponere prohi-

bitus est. Sed quocumque modo haec se habent, Sallustium

de Q. Metelli bello Cretensi nihil enarrasse constare puto.

Talibus parvulis Servilii Metellorum, Triarii in Pamphy-

liam, Siciliam, Cretam mareve Aegaeum expeditionibus cum

vis praedonum affligi non posset, ad illud rursus recurre-

runt Romani, ut uni viro sicut antea Antonio, tunc Pompeio

totius maris omnisque orae maritimae imperium transferrent.

Quod imperium Cn. Pompeius lege Gabinia nactus tribus fere

mensibus praedonibus mare liberavit. Quo de praeclarissimo

viri acerrimi bello agendum nobis non erit, sed statim ad scripto-

res transeamus. Atque primum Dionem Cassium XXXVI20—37 Sallustium excerpsisse, id quod per se veri simillimum

est, etiam confirmatur toto narrationis studio Pompeio Gabi-

nioque iniquo. Accedit quod de Trebellii intercedendi conatu

c. 30 accurate cum Asconio p. 71^) et de Catuli contra legem

Gabiniam oratione cum Sall. fr. V 16 verbis'') fere congruit.

Longiores orationes Pompeii c. 25—26, Gabinii c. 27—20, Ca-

tuli c. 31—36 ipse e suo finxit, namque SaUustius obliqua eos

1) Dio Cass. XXXVI 10—41 quae e Sallustio excerpta esse partim

docuimus partim infra disputabimus.

2) Similiter res a Servilio annis 77-75 gestas anni 75 exeuntis

historiae adnexuit.

3) Cf. Wilmans 1. 1.; Lichtenfeldt in „Bresl. philol. Abhandl. II"

(1888).

4) Cf. Xiphil. p. 5: KdtXov Si tivos xmv &Qi6X(nv avSgmv elQrfKOtog

itQoe tbv Sfjfiov, iav ini tavta iynttfitpQns eqialj) xrL cum fr. V 16: 'Nam

si in Pompeio quid humani evenisset.'

— 74 —oratione multo brevius loquentes fecit. Attamen Gabinianae

argumentum quidem e Sallustio') mutuatus est. Appianumetiam c. 92— 96 e Strabone hausisse secundum ea quae Otto

disseruit constat. Etenim de praedonum initiis App. 92—93cum Strab. fr. 95 neque minus c. 96 de piratis . capitivis postea

in Ciliciae oppida deductis cum Strab. fr. 96 ita consentit

ut uterque [atoQixa VTio^VTj^atcc excerpsisse putandus sit. Porro

inde quod Appianus c. 95 de nominibus legatorum, qui sub

Pompeio bellum piraticum administraverant, plerumque con-

sentit cum Floro I 41 , discrepat de quattuor tantum nomini-

bus, intellegitur et Livium et Strabonem similibus vel iisdem

fere usos esse auctoribus.

Plutarchum vitae Pompeianae c. 24— 28 Sallustio usum

esse solo Peter contenderat, cui adsensus est Otto.^) Paullo

rectius Vogel Strabonem fontem esse iudicavit. Equidem

existimo etiam hac in parte Phitarchum compluribus ex auctori-

bus (praecipue Livio et Strabone, interdum Sallustio) contexuisse

narrationem. Namque c. 24 de initiis piratarum nihil habet

cum Dione c. 20—23 i. e. Sallustio commune et nonnumquam

congruit cum Appiano c. 92—93. Graecum autem fontem certe

ostendi puto iis, quae de occupatis per praedones temphs et

inductis per eosdem novis rehgionibus referuntur. Etiam quae

habet de Sextilio Belhenoque et Antonii filia captivis, leguntur

fere apud Appianum.^) — Sed finis capitis inde ab: ixstvo d'

ijv v^Qiitdjtatov %tX. latinum prodit auctorem suum verbis:

imiSovv tols xalxiOLs ojvrdv, quare haec fabula Livio for-

tasse attribuenda erit. — Deinde c. 25 non e Strabone fluxisse

existimo, quippe quem de contionibus Romae habitis ceterisque

tumultibus tam ample disseruisse minus verisiraile sit; neque

omnino Strabo res urbanas curabat. Unum fortasse enuntia-

tum e Straboni insertum est: tovto ds ov ndvv TtoXXa %G3Qia

1) Cf. c. 29, 2: /ttTjde oxi tivts (p&ovovoi qjo^ri&iis cum Sall. fr. V14:

'Spe<^ciem et^ celebritatem nominis intellego timentem.' Videtur autem

haec orationis illius extrema pars etiam directo sermone a Sallustio

allata esse.

2) Peter 1. 1. p. 114; Otto p. 323; Vogel 1. 1. p. 26.

3) Cf. c. 93: Kai yvvaia TiccQoSsvovra x&v svTtazQiS&v xal Svo ctqcc-

rrjyovg avvoig arj^eiois ovvrjQJtdyitaav.

— 75 —tiig VTcb 'Pcoâiav oixovfievrjg t6 fiexQOv iîtpvysv, oclkcc tcc

^syi6ta tSjv id-vG)v xal t&v ftaGiXsGJv oC dvvatcotatoi nsQisâfi-

^dvovto cf. ciini App. 94: â(3Lksv0i ts xal dvvdatatg xal

sd^vsî xal jc6Xs0i na6i sjcs6tsXkov sg ndvta 6vkka^^dvsiv ta

no^7Cy]iG). Praeterea de periculo, quod per plebera imminebat

Pisoni consuli, discrepat Plutarchus a Dione; namque hic con-

sulem contra Gabinium superbe se gerentem facit, Plutarchus

vero adversus ipsum Pompeium. Contra cum Livio videtur

consentire Plutarchus; etenim cum Dio Gabinium in rogatione

sua nondum Pompeii nomen appellasse narret {avtixQvg îsv

yccQ ovx si7csv)y Plutarchus tradit: syQaxl^s 8s ra^tviog — —voôv ov vavaQXiav, dvtiXQvg 8s ôvaQiCav «vtc5 Sidovta

atque similiter Velleius II 31: *Cn. Pompeius ad eos oppri-

mendos mitteretur.' Quibus de causis huius capitis priorem

partem Livii esse arbitror. Sed Catuli contra legem Gabiniam

oratio et Roscii contionandi conatus e Sallustio inserta sunt,

cum plane conveniant cum Dione c. 30, Xiphil. p. 5, Sall. fr.

V 1 6. Utrumque autem a Phitarcho inter aliena iniectum esse

pravus rerum ordo comprobat. — Proximo capite 26 Livium

rursus teneri puto; namque Plutarchus eo die quo lex per-

ferenda erat Pompeium Roma exiisse dicit; Dio contra ipso

illo die et Pompeium et alios Romae contiones habuisse refert.

Tum viginti quattuor legatos Pompeio datos esse comme-

morat, sed apud Dionem legimus: nQogstai,av avta vxo-

0tQati]yovg ts TCsvtsxaCdsxa. I^j numeris autem exercitus

Pompeio dati partim cum Appiano congruit, partim dissentit;

itaque illi non e Strabone petiti sunt, potius e Livio. Atque

iam antea vidimus inter Livii et Strabonis fontes similitudinem

aliquam intercedere. Porro inde a verbis ov [isv dkXd SisXav

td Tcsldyrj ipsum bellum enarrare Plutarchus incipit adeoque

cum Appiano congruit, ut haec Straboni capita vindicanda sint,

sicut de tripertito inter legatos mari, de altera expeditione

quadraginta diebus absoluta, de praedonibus sua sponte se

subicientibus atque dein in Ciliciam Achaiamque deductis onmi-

busque aliis in rebus. Graecum autem scriptorem cognoscimus

e versibus Graecis, qui Athenis in Pompeium conscripti lau-

dantur. Accedit quod c. 27 de Pisonis consulis apparatus

bellicos impediendi conatu denuo abhorret magnopere a Diorie,

— 76 —cum ille in Gallia Narbonensi provincia eius, at Plutarchus

Romae hoc factum esse referat. Sed a Strabone abiudican-

dum est capitis 28 initium, ubi pugna acris ad Coracesium

promunturium facta oppugnat Appiani verbis iknLiSag jtav-

roiccs ^ccx^S Jt^t TCokioQKLas ccvta ds^dSLV iTcl ecxQag aTtoxQ^fi'

vovs, ovdevbs ^' idsr}0sv, congruit cum Floro; quare Livii

esse haec particula videtur.

Apud Florum I 41 nulla nisi Livii memoria quoad in-

vestigare possumus extare videtur. Quod totam de piratis vic-

toriam quadraginta diebus partam facit, qua in re convenit cum

per. 99 et auct. de vir. ill. 74, id aut Livii errori debetur

(quem quidem correxit epitome Eutropiusve) '^) aut ipsius Flori,

ex quo illi forsitan hauserint.

Valerii Maximi VIII 15, 9 fons Livius esse videtur,

cf.: *Si in uno Pompeio Magno omnia reponere perseverasset'

cum Vell. n 32: 'Neque omnia in uno reponenda.'

Plinius III 101 et XVI 7 res quasdam a M. Varrone

gestas refert, quas teste indice''') ex ipsius Varronis aut 'de

sua vita' aut 'de legatione' libro hausisse puto. — Idem

VIII 93 octingentos quadraginta sex naves piratis a Pompeio

demptas esse narrat, quod bene ad Livium^) Liviique narrandi

genus quadrare mihi videtur. Denique Servius ad Georg.

IV 122 de piratis in Graeciam et Calabriam deductis Sueto-

nium^) laudat auctorem.

§ 4. De rebus urbanis.

De comitiis, contionibus, iudiciis ceterisque de rebus, quae

duodecim his annis Romae actae sunt, amplissime egisse Sal-

lustium, ex operis eius consilio studioque elucet. Sed scrip-

tores perraro urbanarum rerum mentionem fecerunt, ita ut

singularum rerum fontes indagare ac SuUustianam restituere

memoriam nobis non iam eveniat. Quare satis habeamus, eas

tantum res de quibus a scriptoribus certiores facti sumus colli-

1) Cf. Eutr. V: 'quod intra paucos menses ingenti felicitate et

celeritate confecit.'

2) Cf. Brunn p. 5 et p. 27.

3) Cf. indicem apud Brunn p. 12.

4) Cf. Reifferscheid. Suet. reU. p. 469.

— 77 —gere, omissis quideiri^^plurimis illis rebus, quae per imum Cice-

ronem nobis notae sunt.

Ac primum de tumultu, qui aimo 78 morte SuUae

seditioueque Lepidi in urbe commotus est, iam supra dis-

seruimus.

Anno 77 D. lunio Bruto Mam. Aemilio Lepido Liviano

coss., quorum hic factionis studio consulatum') debere videtur,

Cn. Dolabella repetundarum a C. Caesare iuveue reus factus

a C. Cotta atque A. Hortensio defensus est^); quae lis autumno

demum evenit. Liberato enim Dolabella Caesar Roma excessit

hieme iam ineunte. Praeterea Lepido ex Italia pulso lex eius

frumentaria sublata^), Lepidanis autem senatus consulto^) re-

ditus permissus est. Eodem hoc anno C. Antonius a Caesare

accusatus esse praetore peregrino M. LucuUo'') mihi videtur

quam rem falso viri docti") anno 76 attribuerunt. Etenim

cum Dolabella liberato Caesar statim hieme 77/76 Rhodumnavigasset, anno insequenti Romae in iudiciis versari non potuit.

Itaque Antonii litem antecessisse Dolabellae i. e. anno 77

medio factam esse equidem existimo. Ergo M. LucuUus, qui

cum fratre Lucio anno 79 aedilitate functus est, praetor fuit

anno 77 eodem, quo Lucius, neque vero, quod putarunt viri

docti amio demum 76.

Lisequenti anno 7 6 Cn. Octavio C. Scribonio Curione

coss. Cn. Sicinius tribunus plebei primus restituendae tribu-

niciae potestatis conatum suscepif), qui statim a Curione

consule oppressus est. — Eiusdem anni initio (sed hieme non-

1) Cf. Sall. fr. I 52: 'Curionem quaesit, uti adulescentior et a po-

puli suftragiis integer aetati conoederet Mamerci.'

2) Val. Max. VIH 9, 5; Suet. Caea. 4; Ps.-Asc. p. 103.

3) Etenim quoniam lex Terentia Cassia Lepidanam legem repetiit,

interea hanc irritam factam esse veri videtur simile esse.

4) Cf. Sall. fi-. III 63: 'Post reditum eorum, quibus senatus belli

Lepidani gratiam fecerat.'

5) Plut. Caec. 4; Ascon. p. 84.

6) Drumann IV 177; Schlimmer 1. 1. p. 33; Neumann II p. 39.

7) Cf. Sall. or. Licin. Macr. 8 et 10; Plut. Crass. 7; Sali. fr. II 35

et 3G; Ascon. p. 103; Val. Max. IX 14, 5; Plin. VII 55 (qui e Valerio

hausit). Falso autem Sallustius tribuno Lucii praenomen praebet, cf.

Cic. Brut. 216.

— 78 —dum peracta) vehementi terra motu concussa est, in Italia

Reates, Cordubae in Hispania.'^)

Deinde anno 75 L. Octavio C. Aurelio Cotta coss. Cyrene,

quae iam pridem Apionis regis mortui testamento Romanis

data erat, in provinciae formam redacta est.^) PauUo post

fame in urbe exorta tribunisque agitantibus tumultus plebis

exarsit^), quo in enarrando Sallustius Cottae consulis longiorem

finxit orationem. Sed mox L. Opimio tribuno plebis auctore

C. Cotta legem tulit tribuniciam^), ut tribunis plebei liceret

alios deinceps magistratus capessere. De aliis nonnullis legi-

bus, quas a Cotta latas, sed mox ab ipso abrogatas esse

scimus, Sallustius nihil rettulit.^)

Proximo anno 74 L. Licinio Lucullo M. Aurelio Cotta

coss. L. Quintius trib. pl. denuo de restituenda tribunicia po-

testate egit turbulentis aliquot contionibus, sed LucuUus consul

publice in eum vehementer invehens privatimque pecunia data

conatu tribunum deterruit.*')

Porro anno 73 M. Terentius Varro Lucullus C. Cassius

Varus coss. legem frumentariam ') tulerunt, ex qua Verres

praetor frumentum in Sicilia coemptum Romam mitteret et

qua Lepidi lex Aemilia iterata est. Eodem anno lex Plautia

de reditu Lepidonorum^) lata esse videtur, quam ipse quoque

1) Cf. Obseq. c. 59 et Sall. fr. II 43 (ap. schol. ad Luc. I 562):

'Set Metello Cordubae hiemante cum duabus legionibus alione casu

an, sapientibus ut placet, venti per cava terrae citatu rupti aliquot

montes tumulique sederunt.'

2) Cf. Sall. fr. Berol. col. II (Hauler-Jordan), App. b. c. I 111;

Plut. mor. p. 255 E; Eutr. VI 11; S. Ruf. Fest. c. 13; Amm. Maic.

XXII 16, 24.

3) Cf. Sall. fr. Berol. Aurel. col. II -IV.

4) Cf. Sall. or. Lic. Macr. § 8; Ascon. p. G6 et 78; Ps.-Ascon.

p. 200.

5) Cf. Cic. pro Cornel. fr. 8 et Ascon. p. 66.

6) Cf. Plut. Luc. 5; Ascon. p. 103; Cic. pro Cluent 77. 79.

103. 116.

7) Sall. or. Licin. Macr, 19 — 20; Cic. Verr. III 163 et V 52.

8) Gell. XIII 3; Val. Max. VII 7, 6; Suet. Caes. 5 — Iniuria autem

Kritz et Schlimmer I. 1. p. 33 Plautiam rogationem anno 77 vindicarunt,

quoniam e Suetonio satis constat belli Mithridatiei initio i. e. anno 74

in Asia fuisse Caesarem. Recte Lange „Rom. Altertumer" IIP p. 185

— 79 —Caesar ex Asia reversus in coutione defendit. Simul Caesar

in reciperandae potestatis tribuniciae actione magnopere ad-

iuvit tribunos, quorum tunc acerrimus Licinius Macer extitit

libertatis vindex. Hunc autem Sallustius longiore ad plebem

oratione contionantem fecit.

Amio deinceps 72 L. Gellio Poplicola Cn. Cornelio Len-

tulo Clodiano coss. rogata est lex Cornelia de solvenda pecunia ^),

quae pro bonis publicatis etiam tunc debebatur, quam legem

falso Mommsen ac Kritz anno 70 a censore Lentulo esse pro-

mulgatam contenderunt. Namque cum e Cicerone^) eluceat,

rem quam voluerat perferre Lentulus, constitutam esse senatus

consultis aliquot, non post haec consulta Lentulum legem ro-

gasse existimo, sed antea legem eius perferri non potuisse,

tum demum senatum idem consulto suo decrevisse. Quae si

ita sunt, quoniam amio 70 res iam *aliquot consultis' acta

erat, legem non a censore anno 70, sed a consule anno 12

promulgatam esse cum Langio Neumaimoque^) consentio.

Praeterea hoc anno consules Hispania subacta legem tulerunt,

ut cives Romani essent quos Cn. Pompeius de consilii sententia

singillatim civitate donasset.*)

Anno 71 P. Cornelio Lentulo Sura Cn. Aufidio Oreste

coss. denuo motu terrae concussa est Italia atque Asia.^) Sed

sub finem huius amii Pompeius in Italiam revertens ad popu-

lares se applicaturus") visus est; neque vero is neque Crassus

ad annum 73 eam rettulit; Drumann III p. 139 quidem minus apte

anno 70 latam esse dicit.

1) Sall. fr. IV 35: 'At Cn. Lentulus patriciae gentis, collega eius,

cui cognomentum Clodiano fuit, per incertum stolidior an vanior, legem

de pecunia, quam SuUa emptoribus bonorum remiserat, exigenda pro-

mulgavit.'

2) Cic. Verr. III 81 : 'Unum hoc aliquot senatus consultis reprehen-

sum decretumque est, ut quibus ille (scil. Sulla) de capite dempsisset,

ii pecunias in aerarium referrent.'

3) Lange 1. 1. p. 190; Neumann II 75.

4) Cf. Cic. pro Balb. 19. 39.

5) Cf. Phleg. fr. 12: nul csia(iov tv 'P(»(ir] ysvo^svov noXXa xavrrig

GvvmfGe et Nicol. Damasc. fr. 80 (ap. Athen. VII p.332 F, F.H. G. p. 416).

6) App. b. c. I 121; Plut. Pomp. 21; Ps.-Ascon. p. 147; Sall. fr.

IV 31: 'multisque suspicionibus volentia plebi facturus habebatur.'

— 80 —exercitus dimisere^), dura triumphus decretus actusque esset;

Pompeius quidem per M. Lollium Palicanum tribunura plebis

raagnara prope urbera contionera^) habuit, consilia sua expli-

citurus, tum prid. Kal. lanuar. anni 70 cum Metello triura-

phavit^), cura Crassus ovationera*) quae dicitur nactus esset.

Crassura autem in consulatus petitione ab eo rogatus libenter

adiuvit.'^) Attaraen postquara consulatura inierunt, denuo etiara

iniraiciores *"') sibi facti sunt, quara antea.

Ac priraura consules tribuniciara potestatem'), id quod

iaradudura cupiverant populares, eundera quo ante Sullara

fuerat in raodum restituerunt; deinde censorura creandorum

auctores fuerunt Gellii Lentulique^), qui bieimio antea consu-

latu functi erant; tum L. Aurelii Cottae lege iudiciaria'') equi-

tibus tribunisque aerariis iudicia a SuUa dempta reddiderunt.

Interea notissiraa Verris illa lis accusatore M. Cicerone agi

coepta est. Pompeius autera ludos votivos^") dedit quindecira

per dies raensi Sextili habitos, ac sirailiter Crassus, ut plebis

graliara reciperaret splendida Herculi deo fecit sacra.^^) Exeuute

I

1) Plut. et App. 1. 1.

2) Ascon. p. 103. 193; Sall. fr. IV 30 et 32: 'Si nihil ante adven-

tum suum inter plebem et patres convenisset, coram se daturum operam— — — multitudini ostendens, quam colere plurimum, ut mox

cupitis ministram haberet, decreverat,

'

3) Plut. Pomp. 22; Vell. II 30; Val. Max. VIII 15, 8; Eutrop. VI 5;

Flor. II 10, 9; schol. Bob. p. 307.

4) Plut. Crass. 11; Gell. V 6; Plin. XV 125.

5) Plut. Crass. 12; Pomp. 22; Sall. fr. IV 33: 'CoUegam minorem

et sui cultorem expectans.'

6) Plut. 1. 1., Sall. fr. IV 34: 'Crassus obtrectans potius collegae quamboni aut mali publici gnaviis exactor.'

7) Phit. Pomp. 22; Ascon. p. 103 et 193; schol. Bob. p. 397; Liv.

per. 97; Vell. II 30.

8) Plut. Pomp. 22; Liv. per. 98; Ascon p. 84 et 150. — Creatos

esse censores mensi Aprili vel Maio conclusit Lange 1. 1. p. 193; certe

vero antequam comitia haberentur iam nominati erant.

9) Plut. Pomp. 22; Ascon. p. 16. 67. 78. 103. 127; schol. Bob.

p. 229. 235. 339; schol. Gronov. p. 386; Liv. per. 97; VelL II 32;

cf. Lange p. 196.

10) Ascon.' p. 142. 150; schoL Gron. p. 395; Cic. Verr. act. I 31.

11) Plut Crass. 12.

— 81 —demum anno Caesaris aliorumque opera reconciliati sunt Pom-peius et Crassus.') Praeterea hoc anno per Crassum legem

Liciniam de sodaliciis ''^) latam esse scimus.

lam ad annum veniamus 69, quo consules erant A. Hor-

tensius Q. Caecilius Metellus. Hoc anno lovis Capitolini

templum refectum et a Q. Catulo dedicatum^) est; eodem con-

tinetur M. Pupii Pisonis de Hispania annis 71— 70 plane sub-

acta triumplius.*)

Anno 08 Q. Marcio Rege L. Caecilio Metello coss. alter

consulum mortuus est, cuius in locum suifectus consul non

creabatur.^) Postea C. Calpurnius Piso iam amii insequentis

consul designatus ambitus reus factus est, sed corruptis accu-

satoribus poenam eflFugit.^)

Anno 67 C. Calpurnius Piso M. Acilius Glabrio consules

erant, quorum ille legem Calpumiam tulit de ambitu''); turbidae

deinde inter Pisonem consulem Corneliumque tribunum plebis

intercesserunt contiones rixaeque.^) Postrema quae Sallustius

narrasse historiis videtur, de iudiciis quibusdam Romae ha-

bitis ac de L. LucuUo praetore urbano exstant apud Dionem

c. 40 et 41. Namque inde a. c. 42: ia^^vsyxs ^sv ovv ical

6 'PG)(Sxtog vo^ov altera atque Sallustii memoria, fortasse Livii ^),

incipere mihi videtur; constat autem Sallustium historiis usque

ad annum 07 res deduxisse.

1) Plut. Pomp. 23; Crass. 12; App. b. c. I 121; Suet. Caes. 19.

Appianus autem, cum totius consulatus res omittat, inepta socordia

haec facta esse narrat initio consulatus, cum de dimittendis exercitibus

inter eos discordia erat. Neque Appiani negligentia nisus Lange 1. 1.

p. 192 Plutarcho fidem debuit denegare.

2) Schol. Bob. p. 253.

3) Liv. per. 98; Cassiodor. s. a.; Tac. hist. III 72; Phlegon. fr. 12.

4) Ascon. p. 15; cf. etiam Wilsdorf in stud. Lips. I p. 121.

5) Cf. Dio Cass. XXXVI 6, 1.

6) Cf. Dio c. XXXVI 38, 3.

7) Dio 1. 1.; Ascon. p. 68. 75; schol. Bob. p. 361/62.

8) Dio c. 39— 40; Ascon, p. 56— 58. Ceterum et Dionem et Asco-

nium, cum saepius artissime congruant hanc de rebus urbanis anni 67

narrationem e Sallustio excerpisse iam animadverterunt Wilmans, Gras-

hoff, Lichtenfeldt.

9) Etenim conferas Asc. p. 79 et Dio c. 42 cum Livii per. 99.

Sallustius, ed. Manrenbrecher. I. 6

— 82 —De rei publicae administrandae ratione his annis habita

hoc unum moneam, nonnumquam senatum recessisse a lege

Sullae, secundum quam consules praetoresque in urbe annum

degerent, proconsules ac propraetores provincias anno inse-

quenti administrarent. Etenim M. Aurelius Cotta et L. LucuUus

ille ab principio, hic mortuo Octavio ad bellum contra Mithri-

datem gerendum ipso consulatus anno missi sunt; similiter

Curionem aimo 76 Appio mortuo consulem in. Macedoniam

profectum esse, item M. LucuUum anno consulatus 73 Thra-

cicum beUum suscepisse supra edocuimus.

Tabnla argumenti

pag.

Caput I: De Sallusti liistoriis 1— 14

Caput II: De seditione Lepidi 14—20

Caputlll: De bello Sertoriano.

§ 1. De rebus bello Sert. gestis 20—27

§ 2. De Plutarchi fontibus 27-32

§ 3. De Appiani fontibus .32—35

§ 4. De minoribus belli Sert. scriptoribus 35— 40

CaputlV: De tumultu fugitivorum 40—46

Caput V: De bello Mithridatico tertio.

§ 1. De reruin gest. ordine ac tempore 47—48

§ 2. De Plutarchi fontibus 48—54

§ 3. De Cassii Dionis fontibus 54—56

§ 4. De Livii fontibus 56—61

§ 5. De Memnone ac de Strabone 61—64

§ 6. De minoribus b. Mithr. scriptoribus 64—67

Caput VI: De rebus minoribus domi militiaeque gestis.

§ 1. De bello piratico Servilii 67—69

§ 2. De bellis in Macedonia Thraciaque gestis 69—71

§ 3. De bellis piratico Cretensique 71—76

§ 4. De rebus urbanis 76—82

C. SALLUSTI CRISPI

HISTORIARUM RELIQUIAE.

EDIDIT

BERTOLDUS MAURENBRECHER.

FASCICULUS II:

FRAGME^^TTA

ARGUMENTIS COMMENTARIIS APPARATU CRITICO INSTRUCTA.

ACCEDUNT INDICES.

LIPSIAE

IN AEDIBUS B. G. TEUBNERI.

MDCCCXCin.

lilPSIAB: TTPIS B. G. TEUBItEBI.

PATRIS MANIBUS

SACRUM.

PRAEFATIO.

In Prolegomenis huic editioni ante hoc biennium praemissis

qua ratione historiarum editori utendum esset disserui ac de

studiis a prioribus editoribus aliisve hominibus doctis in Sal-

lustii historias collatis disputavi. Duo tunc adulescentes eden-

dis historiis operam navarunt, Theodorus Bohnigk Lipsiensis,

Paulus Jtirges Gottingensis,

qui ille quidem flebili subi-

taque nuper morte operi suo sodalibusque ereptus, hic docta

diligentique dissertatione optime nunc meritus est „De

Sallnstii historiarum reliquiis capita selecta" inscripta (Einbech

1892). Attamen equidem ego operis quod subii consilium mi-

nime dimittendum esse ratus sum. Sed de variis rebus a Jiirgio

in libello magna laude digno coUectis coniectisque infra in

singulorum fragmentorum commentariis egi, nunc quidem de

huius editionis consilio atque indole pauca me praefari ne-

cesse est.

Dupliei respondere muneri is qui historias edit cogitur;

namque fragmenta ordine suo edenda atque apparatu commen-

tariisque instruenda et res quae in historiis narrantur, quoad

eius fieri potest, restituendae sunt. Attamen modum quendam

nobis ([uidem habendum esse existimo hac in historica, ut ita

dicam, restitutione. Itaque ne certa incertis miscerem, disiunxi

singulis in capitibus et enarrationem, quam qua&i imaginem

vel summam historiarum legas velim, et fragmenta; deinde,

ne admodum intumesceret fasciculi huius ambitus, in enarra-

tione raro tantum excerpta Sallustiana posteriorum auctorum

excripsi, sed locis allatis plerumque significavi; verbo tenus

laudavi locos, quibus non modo res ex Sallustio haustae sed

etiam forma verbaque repetita ex eodem suntj simul in hoc

VI PRAEFATIO.

commentario quasi perpetuo accurate definiri volui locos eos,

ubi fragmenta quae aetatem tulerimt inserenda esse videntur. —Omnem vero hanc materiem primum per libros quinque

illos, deinde per capita a me facta distribui. Sin quaerimus

quonam ordine Sallustius in singulis libris narraverit, Kritz

quidem illum res non secundum singulos annos carptim dispo-

suisse putat, sed pro cuiusque belli ratione complurium anno-

rum res gestas ad unum rettulisse caput; etenim indignum

fuisse Sallustio ieiunam sequi rerum enumerationem in annali-

bus usitatam. Contra hunc Hauler iure e rerum fragmento

Aurelianensi narratarum dispositione conclusit in comprenden-

dis rebus iustum modum Kritzium transgressum esse. Neque

enim solam temporis rationem seeutum esse Sallustium vel ea

re sequitur, quod eiusdem anni res diversis libris discerptae

sunt neque in eodem libro omnes eiusdem belli res in unumcollocasse fragmento Aurelianensi discimus. Itaque hac in diffi-

cultate eum secutus sum modum, ut bella graviora per annos

disponerem, minoribus vero in rebus etiam complurium anno-

rum gesta in unum plerumque caput comprebenderem, res

denique urbanas per annos ita distribuerem, ut eiusdem anni

omnes uno capite continerentur. Ceterum nonnumquam exami-

natis iis scriptoribus, qui Sallustii bistoriis fonte usi sunt,

etiam de ordine renmi ab auctore adhibito certiores fieri licet.

Sed de singulis libris rebusque in iisdem enarratis infra dispu-

tatum est.

Ipsorum fragmentorum numerus post Kritzii Dietschiique

editiones vix adeo auctus est; quae nova repperit olim Wolfflin

publici iuris fecit in editionis Dietschianae recensione {Philol.

vol. 17 p. 540) et nuperrime sua quaedam coUegit P. Jiirges

1. 1. p. 14 sq., vd. infra tabulam fragmentorum p. 238. — Pro

fragmentis ea tantum habui quae nomine Sallustii laudato

re vera ex historiis sumpta esse videntur^ minime vero ea

quae non nisi coniectura e sermonis Sallustiani similitudine

vel comparatis inter se posterioribus scriptoribus enucleare

possis (velut nuper fecit Vogel act. semin. JErlang. II 45^);

ceterum iis de fragmentis priorum editorum quae e nostra

editione removenda esse iudicavi egi appendice prima. — Deinde

de interpretandis disponendisve fragmentis quantopere disces-

PRAEFATIO. VII

serint adhuc virormn doctorum opiniones vel breviter inspectis

Debrossii^ Kritzii, Dietschii editionibus cognoscas. Atque pauca

sunt fragmenta, quae quam ad rem spectent satis perspicuum

est; plura extant, quae quamvis per se incerta sint, tamen col-

latis locis similibus eorum auctorum, qui e Sallustio sua hau-

serunt, ac deprensa congruentia facile intelliguntur; huic autem

fragmentorum generi multum navavi curae operamque dedi

ut similitudines illas reperirem. Tertium deinde est genus

eorum fragmentorum quae non nisi coniectura ad certam quan-

dam rem referantur, in quibus equidem ego probabilitatem

sequi maiorem conatus sum-, neque licet mea quidem opinione

eiusmodi fragmenta segregare atque inter incerta relegare neque

vereor ne iusto audaciorem me fuisse conclament critici; etenim

mihi persuasum est eum qui harum quaestionum viam ac ra-

tionem sane lubricam cognoscat concessurum mihi veri similem

quandam coniecturam multo potiorem esse quam omnino de

interpretatione desperasse. Ceterum ea fragmenta, quae quo ex

libro sumpta sint grammaticorum testimoniis non constet, aste-

risco insignia sunt, iis quorum numerus libri e coniectura mu-

tatus est crucem apposui.

In critico fragmentorum apparatu graviora omnia enume-

ravi omissis iis quae ad orthographiam tantum spectent, scilicet

hac de re seorsum egi in appendice secunda; grammatico-

rum locos ubi extant fragmenta laudavi, verba non excripsi

nisi quae aut ad Sallustii orationem constituendam aut ad

interpretationem fragmenti necessaria sunt; praeterea fragmen-

torum numeri editionum Dietschii a. 1859, maioris Kritzii

a. 1853, Gerlachii a. 1856 adiecti sunt, adhoc operis Caroli

de Brossii „Histoire de la repuMique Bomaine dans le cours

du Vlle siecle par Salluste" (1777) paginas adnotavi; praeterea

Dietschii Kritziique fragmentorum numeri in tabula (indice I)

cum hac editione comparantur.

Commentarios quam maxime coartare volui, itaque ex

iis omnia removi, quae non ad intelligenda fragmenta perti-

nerent; ex priorum editorum opinionibus et maxime ex Debrossii

inventis gravissima quaeque et quae nostra nunc interesse vide-

bantur attuli, falsas eorum coniecturas, modo sensus constare

nunc mihi videretur, silentio plerumque praeterii. At omnia

Vni PRAEPATIO.

quae ad sermoneni Sallustianum cognoscendum vel interpre-

tandum apta sunt eodem modo ex hac quidem editione seiunxi;

etenim et ad illum percipiendum praesto nobis sunt Catilina ac

lugurthinum et iis de quaestionibus alia data occassione brevi

agendum mibi esse spero. Eandem ob causam etiam imitatorum

locos Sallustianis similes non recepi in commentarium, nisi

quos ad verba Sallustii constituenda necessarios putabam. —Restat ut subsidia commemorem quibus in fragmentorum

recensione emendationeve usus sum. Simul signa compendia-

que afferam quibus secutus editores codices notavi. Ceterum

animadvertas ea tantum hic allata esse, quae infra in editione

laudantur.

Grammatici

:

Quintiliani instit. rbetor., ed. Halm 1868/69, ed. Meister

1886/87.

A Ambrbsianus F 153, saec. XI.

B (G) Bambergensis M IV 14, saec. X; illa quidem co-

dicis pars quae saeculo post ab altero scripta est

littera G notatur.

Gellii noctes atticae, ed. II. M. Hertz 1883/85.

A Codex rescriptus Palatinus 24, saec. fere V, continet

librorum I—IV particulas.

^ V Vaticanus 3452, saec. XIII.

P Parisinus 5765, saec. XIIL

R Leidensis (Rottendorfianus) 21, saeculi XII.

continent libros I—VH.

Deinde libros IX—XX exbibent:

Vaticanus (Christ.) 597, saec. X.

Q Parisinus 8664, saeculi XIII.

Z Leidensis Voss. 7, saec. XIX.

B Bernensis 404, saec. XII, fragm. e libris IX—XU.

Nonii compendiosa doctrina, ed. L. Miiller 1888 (pagiuae

citantur secundum Mercierum).

L Leidensis Voss. lat. 73, saec. IX.

H Harleianus 2719, saec. IX.

G Guelferbitanus Gud. 96, saec. X vel XI.

F Florentinus pl. 48, 1, saec. XI—XII.

PRAEFATIO. IX

Praeterea Gen. Genevensis 84, saec. X, et

B Berneusis 83, saec. X, capitis quarti testes.

Bamb. Bambergensis M V 18, saec. IX—X, capita con-

tinet III. V—XX.Ex Florentini coUatione a Miillero in editione nondumadhibiti sex fere locos rogatus a me I. M. Stowasser

eximia liberalitate mecum communicavit. Capita qui-

dem I^—in memoria genuina cognataque cum Leidensis

memoria ille exhibet, reliqua multo posteriora deterio-

raque sunt.

Festi de verborum significatione, ed. C. 0. Miiller 1839,

ed. Thewrek de Ponor 1890.

Macrobi saturnalia, ed. II. Eyssenhardt 1893.

P Parisinus 63 71, saec. XI.

B Bambergensis ML V 5, 9, saec. IX.

Sequitur magna grammaticorum latinorum series ab

Henrico Keilio coUectorum; quibus in ajBferendis Keilii

volumina et paginas iaudavi.

Charisii inst. gramm., ed. Keil (Gr. lat. I) 1857.

N Neopolitanus IV A 8, olim Bobiensis, saec. VII—YIII.

Diomedis ars gramm. (Gramm. lat. I),

A Parisinus 7494, saec. IX—X.

B Parisinus 7493, saec. IX—X.

M Monacensis, saec. IX.

Prisciani instit. gramm., ed. Hertz, (Gr. lat. II. III.)

1855/59.

R Parisinus 7496, saec. IX.

D Bemensis 109, olim Bongarsianus, saec. IX—X.

S Sangallensis 904, saec. IX.

L Leidensis lat. 67, saec. IXqui plenos libros I—XVIII continent.

K Caroliruhensis 223, saec. IX.

B Bambergensis M IV 12, saec. IX.

H Halberstadtensis (bibl. gymnas.) M 59, saec. X libros

habent I—XVI.A Amiensis, saec. X—XI, fragm. praebet e libris

IV—VI.

PRAEFATIO.

S Vindobonensis 347"! „N Vindobonensis 348 r^^*^'

librorum XVII—XVIE.Parisinus 7499

M Monacensis 280 A, saec. XI

Probi catholica, ed. H. Keil {Gr. lat IV) 1862.

B Vindobonensis 16 (Bobiensis), saec. VII—VIII.

Instit. art. R Vaticani apograpbum.

B Vindobonensis 1 7 (Bobiensis), saec.VIII—IX.

Donati ars (Gr. lat. IV).

Servii comm. in artem Donati (Gr. lat. IV).

Cledonii ars (Gr. lat. V).

B Bernensis 380, saec. VI—VII.

Pompei comm. art. Donati (Gr. lat. V).

Eutycbis ars de verbo {Gr. lat. V).

B Vindobonensis 16 (Bobiensis), saec. VII—VIII.

P Parisinus 7498, saec. IX.

T Monacensis 19454 (Tegernseensis), saec. XI.

F Monacensis 6416 (Frisingensis), saec. XI.

Arusiani Messii exempla elocutionum (Gr. lat. VII).

N Neopolitanus IVAll, olim Parrhasii, anno fere 1509

e Bobiensi descriptus.

Marii Plotii Sacerdotis artes (Gr. lat. VI).

B Vindobonensis 16 (Bobiensis).

Ars de dubiis nomin. (Gr. lat. V).

M Monacensis 14252, saec. IX.

V Viudobonensis 89.

L Laudunensis 463.

Scholia:

Servii comm. in Vergilium, ed. Thilo 1878/87.

Scholia pleniora (Danielis quae vocantur):

C Casselanus poet. fol. 6 (Fuldensis), saec. IX—X.

P Parisinus 1750, saec, X; continent Aeneidos libros I—II.

F I T-. . . „r^c.r. \ olim Floriacensis, saec. IX—X.IParismus 7929 J

'

Gr Bernensis 167 (Autissiodorensis), saec. X.

T Bemensis 165 (Turonensis), saec. IX; continent Aen.

Hb. III—xn.

PRAEFATIO. XI

L Leidensis Voss. lat. 80 (Lemovicensis), saec. IX—X,

complectitur Bucol. IV—X, Georg. I.

V Vaticanus 3317, saec. X—XI, habet Georg. I—IV;cuius scholia sub Philargyrii nomine antea ferebantur

.

Scholia Servii vulgata:

L Lipsiensis (bibl. sen.) I 36^, saec. X, usurpatus est

in recens. Aen. I—XII.

H Hamburgensis 52, saec. XI.

M Monacensis 6394 (olim Frisingensis), saec. XI; uter-

que continet comm. ad Aen. I—XH, BucoL, Georg.

B Bemensis 363, saec. IX, Aen. I, Bucol., Georg.

N Laurentianus plut. 22, 1, saec. X, adhibitus est Aen.

IV. V.

A Caroliruhensis 116, saec. X, usurpatus est Aen. VI—Xn, BucoL, Georg.

R Reginensis 1674, saec. X, Aen. VI—XH.

S Sangallenses 861 et 862, saec. X, Aen. VI—XII.

F Monacensis 18059 (olim Tegernseensis), saec. XII,

adhibitus nonnisi Aen. H. HI.

P Parisinus 7959, saec. X, coUatus BucoL, Georg.

R Reginensis 1495, saec. X, BucoL, Georg. I.

Scholia Bernensia ad Vergilii Bucolica atque Georgica,

ed. Hagen, annal. philol. suppl. IV (1867).

Scholia Veronensia, ed, Keil (M. Valerii Prohi in Ver-

gilii Bucolica et Georgica commentarius, acc. scholiorum

Veronensium .... fragmenta, 1848). — Ex Veronensi

(rescripto) 38, saec. IV, rescr. saec. IX; novam palim-

psesti coUationem praebuit Biicheler, annal. philol. 93

(1866) p. 65 sq.

Scholia in Lucanum:Commenta Bernensia, ed. Usener 1869.

B Bernensis 45, saec. X.

C Bemensis 370, saec. X.

Adnotationes super Lucanum.Ex hisce SaUustiana quaedam edidit Usener program-

mate Bemensi De scholiis Horatianis 1863 et mus.

Bhen. 19 p. 147; nunc quidem e nova quam diu prae-

paratam habuit editione omnia quae ad Sallustium

XII PRAEFATIO.

spectaat excerpta summa liberalitate comitateque neque

sine magno suo labore mibi tradidit. Quo splendido

viri humanissimi beneficio instinictus ea quae ex scho-

liis Lucani hausta sunt multo emendatiora atque ac-

curatiora edidisse me vehementer spero. — Subsidia

in recensendis adnotationibus praesto fuerunt Usenero

praeter Bernensem C haece:

W Wallersteinensis lat. n. 6, saec. X.

Gr Bruxellensis 5330 (Gemblacensis), saec. X.

V Leidensis Yoss. lat. 63, saec. X. Bemensis ac Waller-

steinensis plenas adnotationes, hi schoMa in mar-

gine scripta et ex adnotationibus hausta exhibent.

Donati ad Terentium commentarius, ed. Lindenbrogl623;

praeterea adhibitae sunt editiones Westerhovii 1726,

R. Klotzii 1838. — Quae cum nuUius fere hodie pretii

essent, intercedente C. Wachsmuthio C. Dziatzko vir

humanissimus coUationes optimorum duorum codicum

mihi dedit, Oxoniensis et Parisini (cf. annal. philol. suppl.Xp. 662), neque rogatus a me qua est Uberalitate in ex-

pUcandis singulis coUationis locis mihi defuit. Sunt Ubri:

Bodleianus can. lat. 95.

P Parisinus 7920 (qui nonnisi commentarium ad

Andriam scriptum praebet). — Praeterea monente

Dziatzkio ne Dresdensem Ubrum omitterem, A. Rich-

terum bibliothecae Dresdensis custodem adii, qui comiter

quindecim fere locos graviores contuUt lectionesque

mecum communicavit. Est Uber

D Dresdensis Dc 132, saec. XV.

Adhoc nonnumquam varietates lectionum editionis prin-

cipis a. 1472 (Romae) ex codice adhuc ignoto oriundae

a me aUatae sunt.

Scholia Bembini codicis ad Terentium, ed. Umpfenbach,

Herm. II p. 337 (Die Scholien des codex Bemhinus mmTerentius).

Scholia Horatiana:

Porphyrionis commentarii in Horatium, ed. W. Meyer1874.

M Monacensis 181, saec. X.

PRAEFATIO. Xm

Acronis quae fenintiir scholia ita ut vix iis uti possis

edidit Hauthal, cf. Kurschat ^Unedierte Horazscholim

des codex Parisinus^, progr. gymn. Tilsitensis 1884; ex

eadem scholiorum mole, cuius complures recensiones

confasae ab Hauthalio sunt, commentator qui dicitur

Cruquii compositus est.

Lactantii Placidi ad Statii Thebaidem scholia editurus

erat Ph, Kohlmann, cum praematura morte ereptus

est; cf. Lactantii Placidi in Statii Thehaidos lib. III

1—323 commentarii ad fidem codicum recensiti (progr.

Emdenii 1887), „Neue Scholien zur Thebais des Statius"

(progr. Posen 1873), Philol. vol. 33 p. 128, Wolfflin,

Philol. 24: p. 156. — Editionem librorum I—HI et

YH—Xn ipse Kohlmann paene perfecit; cuius mortui

schedae in bibliotheca Bonnensi depositae Schaar-

schmidtii praefecti eiusdem liberalitate mihi Lipsiam

missae sunt.

M Monacensis 19482.

P Parisinus 8063.

T Parisinus 10317.

B Bambergensis N IV 11.

F Monacensis 6396 (olim Frisingensis).

Ad Statii libros lY

—

VI cum Kohknanniana me de-

ficerent, de lectione quadam codicum M et F Monacen-

sium Carolum Weymanium adii, qui inspectis libris

egregia benevolentia ea quae mihi defuerunt mihi ex-

cripsit.

Scholia ad luvenalem, ed. HI. lahn-Biicheler 1893.

P Montepessulanus 125 (Pithoeanus).

S Sangallensis 870.

Trium locorum ex his codicibus varietatem a Chr.

Stephano petivi, qui summa comitate mihi obsecutus est.

Anctores reliqui:

Suetonius de grammaticis et rhetoribus, ed. Reiffer-

scheid 1860.

V Vaticanus 1862, saec. XV.

L Leidensis Periz. C. 21 saec. XV.

XIV PRAEFATIO.

N Neapolitanus IV 21, saec. XV.Ottobonensis 1455, saec. XV.

G Gudianus 93, saec. XV."

1 Vaticanus 1518, saec. XV.

Marii Victorini expositio in rhetorica Ciceronis (Bhetores

latini minores ed. Halm).

D Darmstadtiensis, saec. VII.

F Monacensis 6400 (Frisingensis), saec. X.

B Bambergensis M IV 4, saec. XI.

Rufiniani de jfiguris et sentent; de scliematis lexeos, ed.

Halm ihidem.

B Spirensis codicis lectio ex editione principe BasiHensi

a. 1521 petita.

Augustinus de civitate Dei, ed. Dombart 1863.

A Monacensis 3831 (Augustanus).

F Monacensis 6267 (Frisingensis).

Isidori origines, ed. Arevalo (repressa in Mignu patrologia

latina vol. 82).

Secundus originum liber ex editione Halmii {Bhetor.

lat. p. 507).

A Wolfenbuttelanus, saec. VIH.

F Monacensis 4541 (Frisingensis), saec. IX.

Orationes et epistulae ex Sallustii historiis excerptae

optime e V Vaticano 3864, saec. X, unico earum fonte editae

sunt ab H. lordano (Sall. op. ed. III. 1887); collationem

Vaticani a lordano confectam et in exemplari suo margini ad-

scriptam inspexi, cum A. Wilmanns summus bibliothecae Bero-

linensis praefectus eximia cum liberalitate illud ut mihi mitte-

retur concessit; ex eodem quae de orthograpbia Vaticani Pa-

risinique codicum adnotavi hausta suat.

De fragmentis historiarum e codicibus rescriptis petitis

vide quae infra singulis locis dicta sunt.

lam haec scripseram iamque prelo subicere praefationem

festinabam, cum mihi ambulanti per amoenas Rheni ripas per-

que Bonnae patriae urbis vicos iucundos Usener locum a Sal-

lustii historiarum prooemio haud alienum qui me fugerat

ostendit Firmici Materni astrologi. Etenim Firmicus iUe, ut

PRAEFATIO. XV

evinceret fati et stellarum dira necessitate omnia regi atque

praedestinari, complura affert exempla ex rerum gestarum me-

moria petita; in quis etiam plura promit de Sullanis tempori-

bus, et haec primo iam obtutu partim e Sallustii historiarum

libro primo hausta compositaque esse videntur. lam vero mo-

nente me Usenerum, ut ita ederet locum uti purgatum libra-

riorum mendis nisus optimorum codicum coUationibus in schedis

suis reconditum habebat, summa ille cum benevolentia permisit

mihi, ut editioni meae Sallustianae hoc Firmici frustrum e sua

recensione adnecterem. Namque ego, cum ea quae Sallustiana

esse mihi viderentur enarrationi capitum secundi tertiique primi

historiarum libri inserere non iam possem, totam hanc Firmici

disputationem edendam esse melius duxi.

Itaque iam sequatur Firmici Matemi enarratio bellorum

civilium e Sallustio Livianaque epitome contexta editaque ex

Useneri recensione; cui pauca commentaris instar addidi.

Hisce usus est ille subsidiis:

A Monacensis 560, saec. XII.

B Monacensis 49, saec. XVI.

M Montepessulanus 180, saec. XI et XII (illa quidem

pars, quae ad nos pertinet, XII saeculo scripta est).

P Parisinus 7311, saec. XI.

Q Parisinus 7312, saec. XTTT.

/3 Editio Basiliensis altera (lulii Firmici Materni iunioris

Siculi V. c. ad Mavortium LoUianum astronomicon

libri VIII per Nicolaum Prucknerum astrologum nuper

ab innumeris mendis vindicati. Basileae 1551, per

loannem Hervagium).

lulii Firmici Materni matheseos \ib. I, c. 3.

'Ad Romana nunc si placet revertamur exempla. ecceEd.Bas.p.io

ignavos iUe vir et omni infamiae maculatione poUutus —SuUam dico — qui a primo vestigio pubescentis aetatis m scm-

rarum gremiis per damna nundinati pudoris adolevit, totiens

prospere duxit exercitum, et ut felix diceretur fecerunt irmu- 5

merabiUa rei pubUcae naufragia. respice quotiens laceratis

patriae visceribus civili sanguine cruentatur. ecce

irLnumerabUes proscriptionum tabulas ponit et cruentarum pe-

Sallustiua, ed. Maurenbrecher. II. b

XVI PRAEFATIO.

cuniarum parricidali coUatione ditatur. sed nunc, licet

10 omnia facinora eius enumerare difficile, pauca tamen enume-

rabimus, ut ex istis vim fatalis necessitatis agnoscas. septem

milia civium nostrorum in medio sinu urbis Romae Sullana

animadversione ceciderunt: mihi crede, nuUa vis aHa, nuUumpeccatorum meritum, nuUa deorum voluntas, sed fatorum ne-

15 cessitas istam multitudinem SuUanis manibus impegit. quod

nunc putas esse iudicium, quem rationis ordinem, ut iUe qui

numquam fuit memor sexus sui, qui ultra commendationem

gratiae puerilis aetatis senex exoletus in aliena aetate flagitia

corporis detinebat, vitiis ohsessus Romana gubernaret imperia?

20 Jiunc sciebamus in praeturae petitione deiectum, cui gravissi-

mus Censorinus veris ac firmis accusationibus spoliatae provin-

ciae crimen dbiecit: qui legatus bello Cimbrico degeneris animi

timore prostratus imperatorem Marium et Romanumreliquit exercitum. is cum Lis tantis poUueretur infa-

25 miis, regaHs postea maiestatis auctoritate decoratus exercitum

nostrum in dispendia nostra convertit. — Permitte mihi lon-

giore oratione SuUanorum scelerum repHcare discrimina; omnia

enim haec ad disputationis meae meritum conferentur, si plu-

rimis infortuniorum generibus integre ac verissime fuerit fato-

30 rum necessitas expUcata. iussione SuUana Sulpicius tribunus

plebis parricidaUs praecepti nefanda animadversione percussus

est. quo flagitio tyrannica et scelerata eius cupiditas imbuta

omnia statim sine aliqua dubitatione genera crudeli-

tatis exercuit, ut et effrenatas animi sui cupiditates per

35 dies singulos civilis sanguinis profusione satiaret. prae-

torio viro, minori sciHcet Mario, qui iudicio omnium bene me-

ritus de re pubHca videbatur, SuUana iussione elisa sunt

prius crura, deinde deiecta de statu corporis brachia humeris

tenus dissoluta ceciderunt, tertio amputata Hngua vocem reH-

40 quit in faucibus, ad postremum omni corporis parte mutilata

ocuH, qui fuerunt spectatores et superstites, egeruntur et in

tam angusto corpore a nefario patriae camifice tot sunt in-

venta suppHcia et vix anima tantis vobieribus erogata est,

cum hinc inde damnis fluentibus minutatim spiritus car-

45 peretur. sed forsitan circa solos viros taUs est feritatis atro-

citate grassatus. ecce in proscriptionum tabuHs etiam

sitVI

PRAEFATIO. XVn

mulierum ac matronarmn nomina adscripsit, ut per omnehumanum genus cruentam gladii exerceret potestatem. non

habet modum nec cruenta cupiditas [nec] infinita civium sirage

satiatur. Bomaniis ille populus suhactis omnibus gentibus, 50

posteaquqm xieragrato orhe atque possesso extremum etiam Oceam' Ed.Bas.p.u

litu^ inventum, servire compulsus est nefario Sullanae pote-

statis imperio dehilitatis omnium animis metu et miseriis mrnore

trepidatione possessis. inter leges Porcias legesque Sempro-

nias cum onmium civium gemitu etiam tertiam proscriptionis 55

tabulam posuit nec boc contentus malo, ne quod aetatis

tempus vacuum a scelQribus reservaret, Lucretium iam

privatus occidit, et deposita regia potestate animi tamen in

illo pemitiosa crudelitas perseverat. visne aliquid tibi, quia

in Sullanis temporibus immoramur, de lacu Servilio referam? 60

in quo multorum senatorum capita ad ostentationem imma-nissimi facinoris sectis cervicibus pependerunt. rei publicae

volnera inter ipsa deorum pulvinaria constitutus, inter sacras

caerimonias positus semper SuUa securus ac superbus aspexit.

quid potest crudelius fieri? liberis et uxoribus miseras orbi- 65

tates titulo publicatae calamitatis ingessit. nihil pietati, nihil

fidei, nihil fortitudini, nihil providentiae licuit contra SuUam.

ubi nunc sunt qui peccata nostra humana ac divina credunt

posse lege puniri? ecce Sulla nefariis caedibus pascitur, ecce

tyrannico grassatur imperio nec cupiditates eius potestas ali- 70

qua divinitus impugnat. quid sentis? quid iudicas? refuta quod

dicimus, ostende nobis ordinem rerum: ubi sunt leges, ubi

iudicia? humano et divino sumus semper destituti iudicio,

quia omnia haec quae diximus SuUa commisit impune. ergo

facinora eius cum tantis caeflibus pascerentur, nuUa ultricium 75

deorum flageUa castigant * * * imperia, nec est qui dolorem

suum verbis ac lacrimis prodat, defunctis per iUum etiam su-

premus ignis eripitur. et hoc non potuit videre iustitia? di-

citis peccata hominum per dies singulos diis ultricibus nun-

tiari? omnia haec sicut vides impune gesta sunt, et [fecit] de 80

his omnibus fortuna quod voluit et quicquid singuUs fata

decreverant, SuUanae feritatis animadversione completa sunt.

ut et hoc scias vera nos ratione edixisse, ipsum post

haec mala prosper sequebatur eventus. perpetuae dictaturae

XVm PRAEFATIO.

85 cunmlatur insignibus et proprio arbitrio deponit imperia. la-

ceratae rei publicae artus et (^mntae jaecuniae iussu eius

ad ignobiliorum hominum divitias conferuntur. post baec mala

quieta securitate fruitur et abundantia scelerum saginatus de-

creto amplissimi senatus et populi Romani nomine prosperae et

90 perpetuae felicitatis ornatur. ubi nunc sunt qui negant actus

nostros stellarum fortuitis cursibus gubemari? ille [crudelis]

perfidissimus^ quem scimus per omnia crudelitatis genera

grassatum, securus omnia dignitatis ornamenta consequitur:

Marius vero post triumphum lugurthae ceterarumque gentium

95 quas subegit postea quam urbem Romam et externis et dome-

sticis periculis liberavit, post triumpbales purpuras, post pictas

aureasque palmatas ferreis stringitur vinculis catenarum: ecce

exul in jaaludihus Minturnensibus latitat, ecce carceris squaloribus

premitur: vides ut ad crepidinem dirutae Karthaginis fugitivus

100 accedat. quis deus aut exulem Marium aut felifeem fecerat

SuUam? Paulus imperator militi Mario promittebat imperia,

legatus SuUa Romanum deserebat exercitum: et tamen postea

iudicio fortunae ille exul factus est, ille felix. nimis longa

oratione vim necessitatemque fati, stellarum etiam potestates

105 * * * Sullanae dominationis facta crudelia ad istum

sermonem deflevimus.

-1.

Var. lect. 2 uir om. M|omium fami^ A infamig in ras. Q infa-

mia maculationeque /? ||3 syllam BMP§ sillam A Q constanter

\qui] q

PII4 uenundati ^ ||

5 et ut] et ut totiens B ^ \fecerunt] fecerunt Ro-

manae § ||6 lateratis -P'

1|8 inn*umerabiles M

\

proscriptionum ex pro-

scriptiones corr. P\inponit A imponit Q \

peniarii P||

9 parricidali

BMP^ parricidiali AQ\collocatione B

||11 necessitatis * cum ras. P

necessitas Q^\\

12 media B\sinu ^P§ foro AMQ

\\13 michi PQ

\

nuUum ex nulla corr. P||18 senex exoletus B^ senes exoletos AMPQ

II20 Hunc] nunc B§

\imptura • pr • petitione M inpretura prepeti-

tione (-cione Q) APQ in praetura a praeturae petitione B^ in praetura

populi Romani petitione Usener\\21 cui] cui uir B§

\censorius B

\huc

usque codicem Q contulit Usener\\22 bello cimbrico (Cy- ^) B§ bellus

imllyrico P bello inillirico (deinde in M rasu/ra unius vocabuli) AM\\

24liis tantis BMP tantis bis A tantis ^ H25 autoritate jB/3

||26 conuertit

corr. § conuenit ABMP^ 27 Omnia cum vestigiis rasurae supra mn MII28 conferuntur A^

\integrg ^lilf ^

||29 uerissime A

\\30 sulpitius BM§

I

tr. pl. BII31 paricidalis B parricidialis A

\animaduersio P

\

perculsus

AII32 tyrannico A

\et] ac B

\sceleretata A

\\34 ut et MP et ut A ut

PRAEFATIO. XIX

JS^II35 sanguinis vitiose iteraverat P*

||37 elysa P elissa A

||38 hnme-

rum /?II41 fuerant coni. Usener hene

\\42 a |3: ac ABMP

\\44 dampnis

^Pmembiis § \\45 fortasse tali sit scribendum esse coni. TJsener

||46 crassa-

tus ABP constanter\

§tiam ut infra l. 52 et 55 P et iam A\\47 nomen

codd., corr. Usener\omne P

||48 exereret B§ exhereret P

|non] necdum

|SII49 modum] modum quoniam B§

\cupiditate B^

\nec veteri inter-

polationi debetur\strages J.ilf

||50 gentibus post peragratum orbem at-

que possessum P/?||52 inventum om. § \

copulsum P|

sillantg A i|

53 imperio] imperio • at ille ^ |et om. B

\miseriis minori AMP miseri

minoris B: miserrima horroris (3 |154 portias AB abauctore porcias P

||

56 contemptus A|necquod P

|aetatis suae tempus M

\\57 a] ab ilf

|

secleribus P|reseruareA

\lucreciam P^

||59 Uisng P

|

quia compendio scrip-

tum evanuit in P\\60 syllanicis P sillianicis A

\inmoratur A immoramur

ceteri\de] te A

\\62 publice P

1|63 sacras] sacras etiam /3 1|

64 cgrimonias

PII66 publicatae om. A

\\70 cupiditatis AMP Usener cupiditates P/J

!

potestatem A\\

11 diuinitas AP diuin*itas M diuinitatis B^ corr.

Usener\refutas Pj?

|172 ubi sunt iudicia A

\\73 semper om. B^

\destituta

AII75 ultricium MP ultricia A ultricum P^

||76 dearum § \

castigant

imperia • nec libri castigant, nec ^. Sententiam deperditam putat Usener

de Bomanis Sullae dicto audientibus fuisse\\

77 etiam ante per A\

suppm' MPII78 dicitis AMP dicis B§\\ 79 diis] mulctari diis j3 |

nun-

tiare P^ nunciari AB om ^ \\80 fecit glossema libris cum ^ commune

I! 83 ut et Pilf Et ut ^ ut ^P1nos uera ^ \

edixisse BMP^ & exisse

A dixisse P^§\\

84 sequebatur AB persequebatur MP sectatur § ||

85 imperia laceratae rei publicae. Artus ABM(P?), recte distinxit §

II89 Romani nomine] romani MP nomine AB^

\\91 fortitudinis A

\cru-

delis ex proximis male inculcatum (Usener)1|92 perfidissimus AMP per-

fidus PjSII93 ornamenta] genera B

||94 tryumphii P

1quas subegit

gentium A||95 postea] post P

||96 tryumphales P

1|98 Mintumensibus]

mittitur. nec ibi ABMP Minturnarum ^ 1squaleribus A

\

fmitur MP\\

99 fugitiuus om. A\\100 fecerat JfP/3 fecerunt B fece*it A

\\101 Scyllam

P II103 iuditio A

||104 potestatem B§. Intercidit verbum disserendi et

coniunctio (Usener).H105 Syllanaeque j3 hiatu neglegenter obtecto

\domi-

nationes P|ad istum sermonem AMP: isto sermone B^.

Commentarius.

Quae supra in contextu disiunctis litteris imprimi volui, ea verbo

fere tenus e Sallustio hausta esse sermonis similitudine ostendi puta-

bam; in iis quae cursivis dedi litteris, rem ex historiis haustam a Fir-

mico esse existimabam. —Lin. 3—4. Qui — — adolevit] ^ln scurrarum gremiis'

egisse SuUam narrat e Sallustio Plutarchus Sull. c. 36; a

prima pueritia 'per damna nundinati pudoris' eum adolevisse

idem tradidisse videtur, cf. Hist. I 58; eadem commemorat brevi

XX PRAEFATIO.

post Finnicus lin 16: 'qui nmnquain fuit memor sexus sui';

deinde cum ille pergat: 'qui ultra commendationem gratiae

puerilis aetatis senex exoletus in aliena aetate flagitia corporis

detinebat, vitiis obsessus', conferas Hist. I 60 et 61.

Lin. 6— 7. Laceratis patriae visceribus] cf. Hist. I 77, 6:

'largitionibus rem publicam lacerari' et infra lin. 85 sq. —Etiam vox 'civilis sanguis' Sallustiana est, cf. Hist. I 55, 14,

enarr. p. 4; Catil. 14.

L in. 11 sq. Septem milia civium etc.] e Livio, cf. Oros. V 20, 2.

Lin. 20— 24]. Quae de praeturae petitione (a. 95), de

Censorini accusatione (a. 91), de bello Cimbrico narrat, per-

tinent ad lib. I cap. III historiarum (p. 21). — De voce

'animi timore' cf. Catil. 58, 2; lug. 20, 1; 57. 6; 'Marium et

Romanum exercitum reliquit' cf. cum Hist. I 38 ^Carbo Ita-

liam atque exercitum deseruit; etiam 'Romanum exercitum' e

Sallustio fluxit", cf. Hist. I 55, 19 et U 93 5 cetenmi deserendi

verbum a Firmico hac in sententia usurpatum est infra lin. 102.

Lin. 30 sq.: Sulpicius etc.] cf. Oros. V 19, 6; Plut. SuU. 10.

Lin. 33— 35.] 'Sine dubitatione' (cf. Hist. III 5; lug.

62, 9), 'crudelitatem exercere' (similia Cat. 8, 5; 51, 16; Hist.

II 47, 4), 'genera crudelitatis' (simile Cat. 51, 18; Hist. II 70),

'civilis sanguinis' (v. s.) sermoni Sallustiano respondent, sen-

tentiam compara cum Hist. I 55, 5: 'non tot exercituum clade

neque consulum .... satiatus'.

Lin. 36 sqq.] M. Marii mortem secundum Livium narrare

videtur, sed. cf. '^elisa sunt prius crura' cum Sall. Hist. I 44

'cui fracta prius crura'; etiam 'damnis fluentibus' Sallustiana

est vox, cf. Hist. V 25.

Lin. 45: Atrocitate grassatus] Et grassandi verbum (cf.

lug. 64, 5) et atrocitatis (cf. Cat. 22, 3; lug. 27, 1; 102, 7)

a Sallustio haud alienum. — In proscriptionum tabulis mu-

lieres SuUam rettuUsse e Livio ortum esse videtur, cf. Valer.

Max. IX 2, 1: ^Adversus muUeres quoque gladios destrinxit,

quasi parum caedibus virorum satiatus'.

Lin. 48: Humanum genus] saepius apud SaUustium, velut

lug. 1, 1; 2, 3; Hist. I 24; 55, 6.

Lin. 49 sq.: Nec satiatur] cf. Hist. I 55, 5.

Lin. 50 sqq.] Sententiam illam 'Romanus iUe populus —

1sm'? ^MI

PRAEFATIO. XXI

— servire compulsus est SuUanae potestatis imperio' Sallusti-

anae similem finxit Firmicus, ef. Hist. I 55, 11: Topulus Ro-

manus paulo ante gentium moderator, exutus imperio gloria

iure, agitandi inops despectusque ne servilia quidem alimenta

reliqua habet; leges iudicia aerarium provinciae reges

penes imum'; id quoque quod imperii Romani finis Oceanus

appellatur Sallustio proprium est, cf. Hist, IV 69, 17. 'ad

occidentem pergentibus finem Oceanus fecit', et I 11: 'Res

Romana plurimum imperio valuit onmi GaUia cis Rhenum at-

qne inter mare nostrum et Oceanum perdomita'. Deidde 'debi-

litatos esse omnium animos metu Lepidus apud Sallustium ex-

ponit I 55, 1: 'peior atque intestabilior metu vestro, quo

captis libertatis curam miseria eximat'.

Lin. 57. Tempus vacuum a sceleribus] 'Vacuus a' saepius

apud Sallustium, cf. Catil. 14, 4; 51, 1; Hist. HI 3.

Ibid.] Lucretium a SuUa privato occisum esse falso Fir-

micus rettulit, cf. Ascon. p. 92 Or. (p. 81 K.) 'Lucretium Ofel-

lam consulatum contra voluntatem SuUae — — petentem

(a. 81) occiderat iussu SuUae tunc dictatoris' (sc. BeUienus).

Lin. 60 sq.] De lacu ServiHo cf. Senec. dial. I 3: 'Vi-

deant supra ServiUanum lacum — — senatorum capita et

passim vagantis per urbem percussorum greges' etc. — 'im-

manis' saepius legitur.

Lin. 85 sq.] Rem simUem SaUustius accuratius exposuisse

videtur, cf. Hist. I 49 et 55, 17. 21.

Lin. 92. Per omnia etc.] cf. supra Un. 33 et 46.

Lin. 98 sq.] Ad Marii errores Ub. I cap. HI fasius nar-

ratos pertinet, cf. lui. 10.

Lin. 102. Legatus SuUa etc.] vide supra lin. 22 sq.

Lin. 105. 'Dominationis SuUanae' vox e SaUustio hausta

esse videtur, cf. Hist. I 31; 57; CatU. 5, 6; 28, 4; Exup.

p. 3, 14 (ed. Burs.)', 'facta crudeUa' cf. cum Hist. H 92: 'fortia

facta', sim. lug. 85, 4; Cat. 59, 6.

En legisti caput Ulud e Firmico sumptum idemque pul-

cberrimum Useneri munusculum; iam SaUustius ipse loquatur.

Atque scias quantulacumque praestiti hac in editione me con-

Yxn PRAEFATIO.

ficere non potuisse nisi adiutus essem complurium virorum

doctorum humanorumque opera. Summas igitur gratias refero

imprimis viro illustrissimo H, Usenero, qui qua notus est

erga omnes liberalitate e schedis suis Lucaneis quae ad Sallu-

stium spectant mihi excripsit et nunc caput astrologi futurae

editioni a se iam praeparatum ingenua munificentia edendum

mihi tradidit; deinde Carolo Dziatzkio, qui collationibus suis

ad Donati commentarios Terentianos utendi copiam mihi fecit

saepiusque consilio suo adiuvit. Praeterea grates ago maxi-

mas humanissimis viris A. Wilmannsio, A. Richtero, Chr.

Stephano, I. M. Stowassero, Carolo Weymano, quibus

quantum debeam supra commemoravi, Eduardo WolfflinOj

qui nonnuUa quae ad historias pertinent e copiis suis mihi

tradidit. Sed omnium maximam perpetuamque habeo referoque

gratiam Curtio Wachsmuthio praeceptori canssimo; cuius

instinctu cum olim tractandi Sallustii opus aggressus essem,

saepissime consilio operaque me adiuvit. Et huic et Usenero

quantum cum alias tum hoc in libello debeam pia grataque

semper memoria tenebo.

SALLUSTI HISTOEIARUM FEAGMENTA.

LIBER I.

ARGUMENTUM.

Contineri primo historiarum libro rerum annis 78 et 77

gestarum narrationem, praecessisse eidem breviorem bellorum

civilium expositionem et ipsius auctoris prooemium inter omnes

constat. Primo igitur fragmentorum capite prooemium com-

plector, cuius duae fuisse partes videntur, altera qua auctor de

operis argumento consilioque disserit, altera qua de imperii

Romani statu atque de civilis discordiae origine progressuque

exponit. . Secundo capite bellum sociale bellumque civile a Sulla

Mariisque gestum enarratur. Tertio dein capite tumultus a

Lepido a. 78 commoti consecutam esse memoriam liquet. —Atque bellorum iisdem temporibus gestorum gravissimum Ser-

torianum erat; cum vero apud Appianum atque Exuperantium,

Sallustii excerptores, proximum post seditionem Lepidi locum

Sertorianum bellum teneat (etiam Livius eundem sequitur ordi-

nem), quarto quintoque capite ea coUegi fragmenta quae ad Ser-

torium spectant, ita quidem ut altero de Sertorii vita rebusque

ab eo usque ad annum 80 gestis, altero de ipso bello Hispa-

niensi agatur. Successisse apud Livium Servilii expeditionem,

dein bellum Macedonicum ab Appio Claudio gestum e periocha

libri nonagesimi sequitur; quare utramque rem et alia quaedam

his annis gesta sexto capite comprehendi. ServiKanum quidem

bellum coepit Sulla etiam tum vivente, id est antequam Lepidus

seditionem accendit; quare Servilii profectionem ante Sullam

Sallustiua, cd. Mauxenbrecher. II. 1

2 Sallusti Historiarum lib. I.

mortuum iam capite tertio narratam esse existimaverim. Agmenclaudunt ea primi libri fragmenta, quae cum interpretatione

careant, quo ordine disponenda sint obscurum est.

CAPUT I.

Prooemium, fr. 1—18.

Enarratio.*)

Scriptoris exordium.

1 Initium sumpsit Sallustius a verbis fragmenti 1. Dein

complures appellantur scriptores, qui res Romanas bellaque

civilia memoriae tradiderunt, in quis etiam Sisennam fuisse

2 (fr. 2) veri est simile. Ex his Fannium imprimis et Catonem

3 sibi imitandos se proposuisse auctor affirmat (fr. 3); etenim

di^as hasce res scriptorem strenuissime sequi oportere, ut et

quam verissime et quam brevissime res enarret. Sane utraque

laude neminem esse dignum; Catonis quidem brevitatem, Fannii

4 veritatem esse laudandam (fr. 4), tamen a vero saepius Catonem

5 deerrasse (fr. 5) et Fannium iusto amplius verba fecisse. Ita-

que in enarrandi arte Catonem, in veritatis studio Fannium sese

G secuturum neque uUa re a vero dimotum se iri (fr. 6).

Dein breviter de rei puhlicae Bomanae statu Sallustius eo

7 egit consilio, ut et originem dissensionis civilis exponeret (fr, 7)

et doceret, qua ratione discordiae pauUatim auctae sint (fr. 8— 13).

Etenim inde ab urbe condita opes imperii Romani magis magis-

que increvisse, mox totum fere orbem omnesque gentes Romanis

^, 9, 10 esse subiectas (fr. 8—10). Qua tempestate cum male gereret

res, optimis fuisse moribus civitatem maximaque concordia; sed

*) Sententias primo capite expositas, cum a ceteris rerum scriptori-

bus plane destituti simus, e solis fragmentis elicere cogimur. AtqueSallustius scriptorum qui antea fuerunt mentionem fecisse, imprimis autemrannium ac Catonem nominasse videtur; cum vero loco Victorini adfr. 4 allato efficiatur de 'veritate rerum' atque de 'brevitate formae' in

scribendo auctori ante omnia appetendis Sallustium egisse, cumque illo

loco ex utraque laude alteram Fannio, Catoni alteram tribuerit, eandemhanc rem summam fuisse exordii caputque putaverim. Hanc igitur sen-

tentiam expressurus eo quo supra usus sum conexu fragmenta disposui.

Quae secuntur de statu rei publicae Romanae fragmenta satis lucis ex

Augustini locis infra laudatis accipiunt.

Argumentum. — Enarratio 1— 18. — Fragmenta 1—3. 3

quo magis ea vacua esset a curis periculisque, eo vehemen-

tiorem ortam esse discordiam (fr. 11); et maxime quidem eandem 11

exarsisse deleta Carthagine (fr. 12, 13). lam cum pace diutuma 12, 13

Italia uteretur (fr. 14, 15) ac totius orbis divitiae in urbem 14, 15

confluereut, mores civium pessimos factos (fr. 16). Quibus e 16

causis ad postremum vel bella civilia esse exorta; Ti. Gracchi

enim mors (Vellei. 11 3, 3) Hnitium in urbe Roma civilis san-

guinis gladiorumque impunitatis fuit (fr. 17), inde ius vi obrutum 17

potentiorque habitus prior (fr. 18) discordiaeque civium antea 18

condicionibus sanari solitae ferro diiudicatae bellaque non causis

inita sed prout eorum merces fuit*.

Fragmenta.

1. Res populi Romani M. Lepido Q. Catulo consuli-

bus ac deinde militiae et domi gestas composui.

App. (IlD, K, G, I p. 247 Br.) — Rufinus de num. orat.^VI p. 575). —Priscianus lib. XV (III p. 73). — Id. ibid. (III p. 64) inde ab 'ac deinde' etc.

— Acccdit testimonium Donati ad Verg. Aen. I 1: 'Hoc loco plerique

arbitrantur errasse Vergilium ut primo rem, deinde personam poneret;

qui si Sallustium considerarent liberum ratione metrorum sic historiamcoepisse, ut primo rem, deinde populi Romani personam poneret' etc.

11militiae et domi] domi et militiae Priscianus posteriore loco.

2, Recens scrip<(tum>.

App. (I 4D, K, I 5G, I p. 253 Br.) — Charis. p. 216: 'Recens.

Asper commentario Sallusti historiarum I nunc adverbium, nunc nomenid esse dicit.'

||scriptum] scrip N, corr. Keil, scripsi Fabricius, vulgo

ante Kritzium, scripsit coni. Kritz. Ex Asperi verbis sequitur recte emen-datum esse locum a Keilio; etenim ''recens scripsi' vel 'scripsit' ne abAspero quidem pi'0 nomine haberi potuit.

Comm. Scriptoris exordio haec verba attribuenda ac de Si-

senna intelligenda esse speciose Kritz coniecit. Licinius quoque

Macer recenter ante Sallustii aetatem res scripsit, sed hunc dictum

esse negaverim, cum Sisennam a Sallustio plurimi aestimatum esse

constet. Etenim ex omnibus, qui Sullanas res dixerunt, unum Si-

sennam lug. 95, 2 dignum habet quem laudet; itaque uti illo

loco brevissima tantum facta de Sulla digressione Sisennam nominat,

ut doceat tamen etiam sibi de SuUa denuo agendum esse, eo

magis in historiarum prooemio Sallustio Sisennae opus appellan-

dum atque recensendum fuit.

3*. Nos in tanta doctissimorum hominum copia.

App. (Inc. 1 D, I 5 K, I 4 G, I p. 253 Br.) — Serv. (schol. Dan.) adAen. II 89. — Serv. ad Aen. IV 213.

||hominum] F lib. IV, om. rell.

et C lib. II.

1*


Comm. Quoniam Sallustium constat in historiarum prooemiocomplures laudasse alios rerum scriptores, sicut Pannium, Catonem,fortasse Sisennam, etiam verba supra posita e prooemio sumptaesse iure editoribus visum est. Ac falso quidem Dietsch locumCatil. 8, 5 attulit, ut demonstraret de rerum scriptoribus RomanisSallustium his verbis uti non potuisse, scilicet toto distat caelo

utroque loco res ipsa consiliumque auctoris.

4. Romani generis disertissimus paucis absolvit.

Cf. Victorin. ad Cic. rhet. p. 570(Or.) (rhet. lat. p. 263):

"^Namque historia et brevis esse debet in expositione et aperta

et probabilis, ut Sallustius sibi omnia in Catilina tribuit

cum aliis historiographis singula tradidisset in libro primo histo-

riarum, Catoni brevitatem (quae supra posui secuntur), Fannio vero

veritatem.'

App. (I 2 D, K, I 3 Gr, I p. 249 Br.) — Praeter locum Victorini addetestimonia: Serv. ad Aen. I 96: 'Romani generis disertissimus.' — Schol.

ad Horat. saf. I 10, 9: 'Sic et Cato a Sallustio laudatur, quod multapaucis absoluerit.' — Ampel. 19, 8: ''(Cato) . . . est omnium rerumperitissimus et, ut Sallustio Crispo videtur, Romani generis diser-tissimus.'

||summa ante paucis inserit Mdhly.

6*. In quis longissimo aevo plura de bonis falsa

in deterius composuit.

App. (Inc. 78 D, 44 K, HI 2 G, 11 p. 400 Br.) — Serv. (schol. Dan.)

ad Bucol. VIII 27.||plura] multa coni. Dietsch. — falsa] falso coni.

Kritz.

Comm. De scriptore aliquo hoc contentum esse, quod

primus Linker coniecit, paene certum videtur. Atque optime

Catonem significatum esse enucleavit Kritz; quod confirmatur cum

longinquo aevo tum tota fragmenti sententia, quoniam abrogasse

Sallustium Catoni veritatem fragmento 4 fit veri simile. Infeli-

cissime autem Varronem in animo habuisse Sallustium Dietsch

affirmavit.

6. Neque me diversa pars in civilibus armis movit

a vero.

App. (I 5 D, 6 K, G, I p. 249 Br.) — Arus. p. 494.

7. Nobis primae dissensiones vitio humani ingenii

evenere, quod inquies atque indomitum semper inter

certamina libertatis aut gloriae aut dominationis agit.

App. (I 7D, 8K, G, I p. 255 Br.) — Priscian. V (E p. 158). —Serv. (schol. Dan.) ad Aen. IV 245: 'inter certamina' e. q. s.

||nobis]

Fragmenta 3—11. 5

nuper AD, nobis rell. codd. — primae] om. GL. — evenere] evenireBK, retinere A. — inter certamina] T, inter certamine F schol. Verg.,

in certamine codd. Prisciani.

8. Nam a principio urbis ad belluin Persi Mace-donicum.

App. (I 6 D, 7 K, 9 G, I p. 256 Br.) — Priscian. XVII (III p. 188).— Serv. ad Aen. I 30. — Deinde verha 'ad bellum' e. q. s. habent:Prisc. XrV (ni p. 30), Serv. ad Aen. VIII 383, Probus cathol. p. 24,id. ib. j). 28, Sacerdos (VI p. 479); verba 'bellum' etc. Charis. p. 68.

|1

nam] sohis exhibet Priscianus lib. XVII. — a principio] Servius, a pri-

mordio Priscianus, illud Sallustiani sermonis esse videtur.

Comm. Pertinere fragmentum ad prooemimn consentitur,

sed quam ad rem verba spectarent dubitavere editores. Ac cumex duobus quae succedunt fragmentis et maxime e fragmenti 11

initio sequi videatur de magnitudine populi Romani verba fecisse

Sallustium, id vero ei ipsi temporis spatio his verbis dicto propriumsit, ut continuo fere increverint Eomae urbis opes potentiaque atque

a pomerio ad omnes quae mare medium accolunt gentes imperii

Romani fines prolati sint, putaverim id ipsum sententiamve similem

hoc fragmento dictam esse, quae ad auctam Romanorum magni-

tudinem vel ad imperii progressum spectet.

9*. IMaximis ducibus, fortibus strenuisque mini-

stris.

App. (Inc. 102 D, 71 K, I 2 G, I p. 248 et II p. 455 Br.) — Diomedesp. 447.

Comm. His verbis populi Romani magnitudinis causas afferri

bene iam Debrossius intellexit.

10. Adnot. ad Luc. III 164: 'Quod Cato hic rogatione Clodii

missus est Cyprum, ut cerneret hereditatem regis Ptolemaei,

qui defunctus vita populum Romanum heredem fecerat. meminit

huius Sallustius in principio libri primi historiae.'

App. (Deest in edd.). — ScJwlion deficit in C, inde a meminit om. V.||

Ptolemaei] Ptolomaei WVG.Comm. Eorum quae scholiasta refert nihil nisi Ptolemaei

Apionis mortem testamentumque in Sallustii historiis illum legisse

patet; namque de P. Clodii rogatione ac de Cypro per Catonemsubacta (quae res anno 56 gestae sunt) Sallustius agere omnino

nequiit. Sed Cjrpri insulae regisque Apionis mentio eo sane loco

facta est, ubi Sallustius de imperio Romano omnes per gentes

terrasque propagato egit.

11. Res Romana plurimum imperio valuit Servio

Sulpicio et Marco Marcello consulibus omni Gallia cis


Rhenum atque inter mare nostrum et Oceanum, nisi

qua paludibus invia fuit, perdomita. Optimis autemmoribus et maxima coneordia egit inter secundumatque postremum bellum Carthaginiense causaque . . . .

non amor iustitiae, sed stante Carthagine metus pacis infidae fuit.

At discordia et avaritia atque ambitio et cetera se-

cun.dis rebus oriri sueta mala post Carthaginis exci-

dium maxime aucta sunt. Nam iniuriae validiorum

et ob eas discessio plebis a patribus aliaeque dissen-

siones domi fuere iam inde a principio neque amplius

quam regibus exactis, dum metus a Tarquinio et bel-

lum grave cum Etruria positum est, aequo et modesto

iure agitatum. Dein servili imperio patres plebemexercere, de vita atque tergo regio more consulere,

agro pellere et ceteris expertibus soli in imperio

agere. Quibus saevitiis et maxime fenore oppressa

plebes, cum assiduis bellis tributum et militiam simul

toleraret, armata montem sacrum atque Aventinuminsedit tumque tribunos plebis et alia iura sibi para-

vit. Discordiarum et certaminis utrimque finis fuit

secundum bellum Punicum.

App. (I 8 et 9 D, 9 et 10 K, 10 et 11 G, I p. 258, 260, 266 Br.) —Victorin. ad Cic. rhet. p. 50 {rhet. min.p. 158): 'Res Romana bellumCartliaginiense.' — Augustinus de civ. DeilllS: ""Nam cum optimis mori-bus commemorasset egisse causamque huius boni infidae

dixisset, continuo subiecit idem Sallustius et ait: At discordiae' e. q. s.

— Singula idem attulit: de civ. Dei III 21 : Torro inter sec. et postr. bellumCarth. quando Sallustius optimis dixit egisse Romanos' etc. ; ibid.

III 16: 'tempus illud, quo usque dicit Sallustius aequo agitatum, dummetus positum est'; ibid. III 17: 'Dein servili bellum Puni-cum'; ibid. V 12: 'ubi dicit iniurias validiorum finem fuisse bello Pun.sec.

,quia rursus gravis metus coepit urgere atque ab illis per-

turbationibus alia maiore cura cohibere animos inquietos et

ad concordiam revocare civilem\ — Adde testimonia: Noniill p. 92:

'cis Rhenum perdomita.'— Amm. Marcell. XV 12 : 'Nam omnes Gralliae,

nisi qua fuere, <^ut^ Sallustio docetur auctore' etc. — Serv. ad Aen.VI 540: 'inter secundum Carthaginiense.' — Schol. Vatic. (Philargyr.)

ad Georg. IV 238: 'iniuria validiorum.' — Donat. ad Terent. Andr. 1 1, 9:

•Dein exercere.' — Arus. p. 480: ^Sal. hist. I: armata insedit.'

— Serv. (schol. Dan.) ad Aen. VIII 479: ''montem insedit.' — Diomed.

p. 444: 'montem insedit.'||nisi qual Nonius, Ammianus, F Vic-

torini, quia D, quae a B Victorini. — egit] egit res publica ex B Vic-

torini Kritz, res publica secundum D et F iure omisit Halm, populus

Romanus vulgo ex Augustino. — postremum bellum Carthaginiense] postre-

mum Augustinus, Victorinus, F Servii; ultimum rell. Servii. — causa-

Fragmenta 11—14. 7

que infidae fuit] om. vulgo, quae cum obliqua oratione afferat e

Sallustio Augustinus II 18, sane in eo legisse videtur. — servili] servuli OPDonati. — plebem exercere] patres p. e. abbrev. P, patres c. Donati.— Quibus saevitiis] quibus agitata saevitiis Kritz. — fenore] fenoris

onere vulgo contra libros. — et militiam simul] simul et militiam vulgo. —iura sibi] AF August. III 17, A II 18, sibi iura F II 18, vulgo. — quiarursus e. q. s.] qu^e obliqua oratione praebet Augustinus V 12, Sallustii

verba continere negaverim; utrum sententiam eiusdem exprimant an potius

ipsius Augustini exhibeant contemplationes nescimus, in contextu autemomittere ea cum ceteris editoribu^s melius duoci.

12. Postquam remoto metu Punico simultates

exercere vacuum fuit, plurimae turbae, seditiones et ad

postremum bella civilia orta sunt, dum pauci poteutes,

quorum in gratiam plerique concesserant, sub honesto

patrum aut plebis nomine dominationes affectabant,

bonique et mali cives appellati non ob merita in rem

publicam omnibus pariter corruptis, sed uti quisque

locupletissimus et iniuria validior, quia praesentia

defendebat, pro bono ducebatur.

App. (I 10 D, 11 K, 12 G, I p. 262 Br.) — Gellius IX 12, 15: Tost-

quam vacuum fuit.' — Augustin. de civ. Dei III 17: 'plurimae ....

ducebatur.' — Arus. p. 462 'quorum .... concesserant.'||

in gratiam]

gratia N Arvsiani. — praesentia] placentia coni. Dietsch.

13. Omnium partium decus in mercedem corrup-

tum erat.

App. (I 13 D, K, I 32 G.) — Arus. p. 484.

Comm. Antecedente fragmento cum doceretur factiones, c[ua-

rum discordiae fr. 1 1 expositae sunt, non iam ut antea pro patrum

plebeive potestate certasse, sed singulos dominationis cupidos sub

nomine tantum patrum aut plebis suam quemque rem augere

voluisse, hoc fragmentum, quo eiusdem corruptionis omnes partes

in universum arguuntur, fragmento 12 subiun^endum esse videtur.

14*. Apertae portae, repieta arva cultoribus.

App. (Inc. 26 D, m 74K, I 131 G, H p. 156 Br.) — Serv. ad Aen.

II 27. Iportae] om. C.

Comm. Quae verba ad Italiae inferioris Campaniaeve oppi-

dum aliquod spectare a fugitivis subito oppressum direptumque

Debrossio auctore Kritz defendit, iisdem omnino non unius oppidi,

sed totius regionis alicuius condicionem describi existimo. Accedit

quod iis de quibus Kritz cogitavit temporibus pacis speciem prae-

buisse Italiae oppida minime dici potuit. Quare (cum Italiam

dictam esse veri simillimum sit) ad eam aetatem spectasse Sallu-

stium puto, qua et opibus divitiisque et longiore pace felicissima


Italia fuit atque qua quietam a hellis civitatem fuisse a Sallustio

infra scriptum esse conicio: scilicet ea aetas, quae deletae Cartha-

gini subiectaeque Graeciae succedebat. Sallustius autem et hoc

et insequenti fragmento exposuisse videtur pacatam tum fiorentem-

que civitatem luxuriam et avaritiam invasisse.

15. Quietam a bellis civitatem.

App. (I 112 D, 106 K, 51 G, I p. 390 et II p. 231 Br.) — Arus. p. 504.

Comm. De eo tempore, quo Lepidus tumultuari coepit, haec

dicta esse, quod editores excepto Kritzio affirmarunt, minime con-

cedo; namque tum ubique fere bella arserunt saevissima. Quare

in pi-ooemium fragmentum revocandum esse patet.

16*. Ex quo tempore maiorum mores non paulatim

ut antea^ sed torrentis*modo praecipitati; adeo iuventus

luxu atque avaritia corrupta, ut merito dicatur geni-

tos esse, qui neque ipsi habere possent res familiaris

neque alios pati.

App. (I 12 D, K, G, I p. 263 Br.) — Augustin. de civ. Dei 11 18. —Singula habet praeterea ibid. II 19 et II 22.

Comm. Sallustium legit Velleius II 1,1: *quippe remoto

Carthaginis metu sublataque imperii aemula non gradu sed prae-

cipiti cursu a virtute descitum, ad vitia transcursum.'

17*. August. de civ. Dei 11 21: 'Eo quippe tempore

disputatur, quo iam unus Gracchorum occisus fuit, a quo scribit

seditiones graves coepisse Sallustius.'

App. (I 11 D, 14 K, 13 G, I p. 267 Br.)

Comm. Velleius, qui loco in enarratione apposito mortemGracchi initium civiKs sanguinis appellat, non solum in re Sallustium

secutus esse sed etifim verba 'civilis sanguinis initium' ab eo mu-tuasse videtur, quippe quae Sallustiani sermonis sint.

18, Et relatus inconditae olim vitae mos, ut omneius in viribus esset.

App. (I 33 D, 38 K, 33 G.) — Adnot. ad Lucan. I 175 (deest scho-

Uon in G). — Fronto p. 160 (Naber.): 'omne ius in validioribus esse.'

— Ut Salustius in primo historiae CW, primo om. V, vulgo.||in viribus

esset] in validioribus esse Fronto.

Comm. Fragmentum quod Gerlachio auctore de Sullae domi-

natione dictum esse accipitur, huc referendum esse Velleii docemur

consensu loco eo, quo duo haec fragmenta supra illustravi.

Fragmenta 14—18. — Enarratio 19—23. 9

CAPUT 11.

De bello sociali, fr. 19—23. De Ibello civili, fr. 24—53.

Enarratio.*)

Res condicionesque sociorum atque leges de civitate eorum

inde a Graccliis usque ad Saturninum latae, fortasse etiam

anteriores enumeratae esse videntur (fr. 19); dein causae ex- 19

positae sunt, quibus animi eorum magis magisque a senatu

abalienabantur, in quis ante omnia lex fuit Licinia Mucia (fr. 20). 20

Etiam M. Livii Drusi consilia, res gestas, mortem commemorata

esse consentaneum est. Postremo sociorum Latiique defectio

(fr. 21, 22), ipsum bellum tres per annos gestum, civitas Italiae 21, 22

gentibus paulatim concessa enarranda erant. Misera Italiae

condicio hoc bello effecta ostenditur fr. 23. 23

'Eodem tempore (Exup. p. 2 ed. Bursian) Mithridates

cum magnis copiis universam Asiam urbesque sociorum ex-

pugnando atque vastando coepit affligere; ad quem coercendum

L. SuUa est cum exercitu destinatus, cuius in Africano beilo

probata erat corporis atque animi magnitudo.

Schol. Gronov. ad Cic. Itaque instinctu eius (scil.

Catil. in 24 (p. 410 Or.): ^Sul- Marii) Sulpidus trib. pleb. legem

picius tulit legeni ut tolleretur tulit ut auferretur Sullae pro-

Mithridatica provincia Sullae et vincia ac Mario daretur.

daretur Mario/

Hoc SuUae ubi nuntiatum est .... cum parte exercitus

iniuriae dolore commotus ad extingendam Marianam venit

factionem. Statim ut Romam venit, resistentem sibi Sulpicium

et seditiosis contionibus rem pubUcam disturbantem cum multis

quos sibi socios asciverat trucidavit atque Marium ipsum, machi-

natorem tantae contumeliae, in exilium impetu detrusit armo-

rum.' Dein Marii errores a SaUustio videntur narrati. Marius

igitur navi Roma profectus ac tempestatibus ad Campaniae oram

) Quidnam de sociorum bello narraverit Sallustius parum certumest; soilicet aliorum scriptorum nemo haec e Sallustio hausit. Etiam deMario Sullaque pauci sunt Plutarchi, Dionis, aliorum loci, quos e Sallustio

excerptos esse iudicandum est. Unum Exuperantii opusculum, quodquasi epitomen Sallustii historiarum iure putant, omne fere ad resti-

tuendam eius memoriam adhiberi potest, dummodo ea, quae inepte ac

perperam ipse Exuperantius confudit, omittamus.


Schol, Gronov.: ^fecit SuUa

duos consules, Cinnam et Octa-

vium, iure iurando astrixit eos,

ut nuUus contra acta SuUana

faceret (fr. 26), discessit.

Coepit Cinna de Ubertino-

rum suflFragiis agere, Octavium

cum senatu contra ipsum ha-

buit.

appulsus ibi (Exup. 1. 1.) 'naufragus atque egenus erravit'

24 (f r. 24); dein comprehensus a Minturnensibus in carcerem con-

iectus brevi tamen Uberatus est et persequentibus SuUae equiti-

bus prope casam quandam 'latuit (schol. Gronov. 1. 1.) in

25 Minturnensibus paludibus, inde reperta iUi navis est (fr. 25)

et fugit ad Africam.'*

Exuper.: 'Dum haec agun-

tur, Cinna et Octavius facti sunt

consules, quorum Cinna de parti-

bus Marianis fuit.

26

Hic legem tuUt, ut novi cives,

qui aUqua ratione Romanamacceperant civitatem, cum vete-

ribus nuUa discretione suffra-

gium ferrent Ob hoc ita-

que Octavius coUega commotus,

ut seditionibus privaretur, col-

legam suum Cinnam adnitenti-

bus veteribus dvibus in exiUum

misit munitus capiis Sullae.

Quae cum agerentur, maximus

ex utrisque partibus civium

numerus interemptus est.

Expulsus igitur Cinna cum

vagaretur, ad Africam, ubi Ma-

27 rius inops erat, forte pervenit;

atque ibi communicato consiUo

soUicitatis animis perditorum et

de ergastulis erutis servis exer-

citum confecerunt et armata vaU- ^

dissima manu iuventutis ad ur-

bem venerunt atque Octavium ,

Sullae satellitem superatum ne-

caverunt.'

Contra Marium et Cinnam MeteUus in Samnio

28 auxiUo vocatus (fr. 28) tamen non subvenit (cf. Dion. fr

ExpuUt <(eum)> Octavius,Cmwa

expulsus corrupit miUtes, pretio

coUegit exercitum (fr. 27), misit

ad Marium in Africa, composuit

legiones solutis ergastulis et ve-

nit.'

beUans

100, 7).

'Tunc varia (Exup. p. 3) crudeUtas pervagata est, ut nobiUtas

Enarratio 24—51. 11

omnis ad fugitivorum trucidaretur arbitrium' (fr. 29—31 atque 29,30,31

Dion. fr. 100,8-9).

Anno dein 86 Marius septimum consul mortuus est, Valerio

autem Flacco imperium contra Mithridatem gerendum cumexercitu mandatum est.

At victoMithridateSulla, priusquam ille bellum redintegraret,

populares profligaturus (fr. 32) in Italiam cum exercitu trans- 32

gressus est (fr. 33); ac statim Cn. Pompeius Quintusque Me- 33

tellus SuUae partes capessiverunt. Ipse Sulla Norbani consulis

exercitum Canusii fudit, Scipionis alterius consulis legiones ut

ad sese deficerent, persuasit (fr. 34, cf. Plut. Sull. c. 28). Proximo 34

anno 82 Marius adulescens consul acerrima ad Sacriportum

pugna victus (fr. 35, 36) Praeneste fugit, ubi a Lucretio Ofella 35, 36

mox circumsessus est (fr. 37). Etiam ceteri SuUae duces bene 37

res gesserunt, ita ut Carbo consul in Africam fugeret (fr. 38), 38

Dein ingens Samnitium exercitus ad Praenestis obsidionem

solvendam profectus subitoRomam ipsam aggressus est (fr. 39,40), 39, 40

urbisque ante portas pugna omnium vehementissima accensa

est (fr. 41, 42). Sed SuUa crudeUter saeviit cum in captos 41, 42

Samnites popularesque (fr. 43) tum in M. Marium Gratidianum 43

(fr. 44), quem L. CatiUna legatus occidisse fertur. 44

Comm.Bern.adLuc.ni73: Plut. Sull. c. 32: (AevMog

*Sunt qui dicant Catilinam iussu KariXCvas) Mccqxov xiva Md-

SuUae hunc Marium Oratidia- qlov t&v ix tf}g ivavtCag 6td-

nnm. uxoris suaefratrem{ir. 4:6) ascog anoxtsCvag trjv fi6v4:6

ad tumulum Catuli occidisse'; xstpaXiiv iv dyoQa xad-s^o-

Ascon.adCic.detog.cand. (livc) ta HvXla 7Cqo6-

p. 84 Or.: ^M. etiam Marii Gra- rjvsyxs, ta dh jcsQLQQavtrjQCoj

tidiani eaput abscissum per tov 'AjtoXXavog syyvg 'ovtt

urbem sua manu Catilina tur jtQO^sXd-cov dnsvCii^ato tdg %st-

leraf Qag.

Brevi post et Praeneste captum est (fr. 46) et Marius interiit. 46

Tum vero ingentem fecit SuUa stragem magno civium numero

proscripto (fr. 47, 48) bonisque eorum pubUcatis (fr. 49), quibus 47,48,49

veteranos suos donavit (fr. 50); itaque 'rem pubUcam (Exup. 50

p. 3) vindicatam non reddidit legibiis sed ipse possedif (fr. 51). 51

Interea Cn. Pompeius adversus Carbonem in SiciUam pro-

fectus hunc in MeUta insula cepit atque occidit; qui (Val. Max.


IX 13, 2) 'iussu Pompeii in Sicilia ad supplicium ductus petiit

52 a militibus demisse et flebiliter, ut sibi alvum levare (fr. 52)

priusquam expiraret liceret . . . eo usque moram trahens, donec

caput eius sordido in loco sedentis abscinderetur'. Ac postea

Pompeius contra Domitium Africam provinciam tenentem et

53 adversus Numidas bellavit (fr. 53). SuUa autem Romae iriumpho

habito dictator factus Felicisque nomine inditus *multas leges

(Exup. 1. 1.) et iura praescripsit, multis civitatibus immunitates

vectigalium dedit, multos Romana civitate donavit'; attamen

haud multo post dictatura consulatuque sese abdicavit.

Fji0.gmenta.

19*. Tantum antiquitatis curaeque maioribus pro

Italica gente fuit.

App. (I 14 D, 15 K, 16 G, I p. 275 Br.) — Serv. ad Georg. II 209.— Fronto p. 162 (N.).

Comm. Antecessisse his verbis illorum consiliorum exposi-

tionem, quibus res ac iura sociorum " augere studuerant aut tri-

buni aut equites, e voce tantwm sequitur.

30*. Citra Padum omnibus lex Licinia <^in)grata

fuit.

App. (I 15 D, III 81 K, inc. 67 D, II p. 159 Br.) — Cledon.»p. 76.

I!Licinia] Lucania B, corr. Casselius. — ingrata] conieci, fratra B, fraudi

Gasselim, frustra Wagner ac Mahly, taetra Di«tsch.

Comm. De lege Licinia Mucia anno 95 lata, ad quamfragmentum spectare prooemioque tribuendum esse vidit Kritz, lege

Asconii locum ad Cic. Comel. (p. 67 Or.): '(L. Licinius Crassus

et Q. Mucius Scaevola) . . . legem . . . de regendis in sua civi-

tate sociis in consulatu tulerunt. Nam cum summa cupiditate

civitatis Romanae Italici populi tenerentur et ob id magna pars

eorum pro civibus Romanis se gererent, necessaria lex visa est, ut

in suae quisque civitatis ius redigeretur. Verum ea lege ita alie-

nati animi simt principtmi Italicorum, populorum, ut ea vel maximacausa ]?elli Italioi, quod post triennium exortum est, fuerit.'

21*. Atque omnis Italia animis discessit.

App. (Inc. 2D, I 16K, I 24 G.) — Adnot. ad Lucan. III 632. —Ibid. VI 347 {deest in C ad lih. VI, in V utroque loco).

||omnis] omnes

W lib. VI. — animis] armis atque animis coni. Vogel collato Heges. II1, 75. — discessit] discedit G, discendit C, discindit W lib. III, discessit

WG lib. VI

Enarratio 52—53. — Fragmenta 19—25. 13

22*. Post defectionem sociorum et Latii.

App. (I 17 D, K, 69 G, II p. 138 Br.) — Donat. ad Terent. Adelph.

ni 4, 12.IIdefectionem

I

defensionem OD. — et Latii] sociorum et

relatura D, ed. pr.; relatu sotiorum 0.

23*. Quippe vasta Italia rapinis, fuga, caedibus.

App. (I 36 D, 19 K, 75 G, I p. 435 Br.) — Serv. (schol. Dan.) adAen. Vm 8.

Comm. De sociorum bello hoc fragmento agi, non de Sullae

proscriptionibus, quod putarunt Gerlach atque Dietsch, veri simile

nobis cum Kritzio videtur collato Augustino de civ. Dei III 26:

*Deinde socialia bella exarserunt, quibus Italia vefiementer afflicta

et ad vastitatem miserabilem desertionemque perducta est.'

24. Postremo ipsos colonos per miserias et in-

certa humani generis orare.

App. (I 19 D, 21 K, 55 G, I p. 497 Br.) — Serv. (schol. Dan.) adAen. X 45.

Comm. Ad Marium Roma expulsum verba referenda esse

iam coniecit Kritz; atque accuratius definiri posse rem puto. Etenim

Marius cum tempestate coactus esset navi escendere ac prope Cir-

ceios Terracinamque in litore vagaretur, ab agricolis quibusdam,

in quos incidit, auxilium petiit; attamen hi Marium ubi cogno-

vere abscedere quam celerrime iusserunt, Sullae equites" qui prope

erant timentes (Plut. Mar. c. 36). Hanc igitur rem fragmento

illustrari existimor

25t. Incidit forte per noctem in lenunculum pi-

scantis.

App. (II 66 D, 75 K, 86 G, E p. 127 Br.) — Nonius XIH p. 534. —Hist. lib. n primo codd.; 'primo' ad Sallustii verba vulgo refertur, vocem

plane supervacaneam L. Miiller omnino sustulit, melius Jiirges „de Sal-

lustii historiarum reUquiis" p. 7 variam iudicat eam esse lectionem illius

'libro secundo', intra versus antea superscriptam moxqiie in ipsum contextum

ingressam. Equidem ego propter rem infra comm. explicitam ipsum nume-rum 'primo' verum, alterum illud 'lib. 11' corruptum falsumque esse reor.

|i incidit] indicit codd., corr. Mercier, in diem cibum fortuitum coni.

Dietsch. — lenunculum] lenunculo codd., vulgo in edd., corr. Quicherat,

quod collato Amm. XVI 10, 3 iu/re comprobavit Jiirges, in lenunculo pi-

scantis (acc.) L. Muller. — piscantis] piscandis codd.

Comm. Vagantis alicuius atque expulsi mentionem hoc frag-

mento fieri apparet. Qui cum casu ad lenunculum piscatoris ve-

nisse narretur (scilicet quo in fuga mox usurum eum esse sub-

audiendum est), quis est quin statim de Marii erroribus cogitet?

Etenim Minturnis cum excessisset equitesque Sullae sese perse-

quentes animadvertisset, primum in casa aliqua noctem degit, dein

ig axdcpog ukiscog TtQSG^vrov naQOQfiovv §iaad(i£vog xov tcqs-


a^vtrjv eGiqXaro yBi^Stvog ovrog, Kal rb nsta^a notpag Kal rb iCrlov

nsrdaag eTtirQSipe xtj rv%ri cpSQSiv (App. b. c. I 62). En quadrat et

fuga et nox et lenunculus piscatoris, itaque in librum primumtransferre baec verba non dubitavi.

26. Nihil esse de re publica neque libertate po-

puli Romani pactum.

App. (I 20 D, 22 K, 30 G.) — Arus. p. 498.|i

libertate] libertati

N, de libertate coni. Dietsch.

Comm. Verba Cinnae esse, qui cum a Sulla iure iurando

adstrictus esset, ne quid adversus acta eius susciperet, profecto in

Asiam SuUa purgare bac sententia se studeret, optime Kritz

repperit.

27*. Exercitum argento fecit.

I

App. (Inc. 67 D, 33 K, I 45 G, I p. 398 Br.) — Seneca epist. mor.

114, 17.

Comm. Ad Cinnam, neque vero ad Pompeium, quem Dietsch

dictum esse, neque ad Lepidum, quem Debrossius censuit, frag-

mentum referendi locus scholii Gronoviani supra laudatus auctor

mihi fuit.

28*. Bellum quibus posset condicionibus desineret.

App. (Inc. 4D, I 25K, I 18 G, I p. 287 et II p. 19 Br.) — Serv.

(schol. Dan.) ad Bucol. V 19.

Comm. Hic recte a Debrossio fragmentum collocatum esse

Dionis docemur consensu fr. 100, 7: oi 'Pcafiaioi Graaidaavrsg HQbg

dXXriXovg rbv MirsXXov (isrsTtifi^^avro KsXsvaavrsg avra Jtgbg rovg

HavvLrag oncog nox av dvvrjrai, avfi^fjvat.

29. Libertatis insueti.

App. (I 115 D, 114 K, 89 G.) — Arus. p. 486: 'Insolens huius rei,

Sal. histo. I' e. q. s. — Excidisse vocis 'insolens' exemplum Sallustianum

novmnque Arusiani lemma coniecit Bondam; sed minus congruere lemmacum exemplo suo saepius in Arusiano invenitur.

||libertatis] libertati N.

Comm. Verba bene quadrare existimo ad servorum naturam,

qui ad libertatem a Cinna evocati caedibus rapinisque urbem im-

pleverunt.

30*. Speciem captae urbis efficere.

••App. (Inc. 38 D, 4K, 52G, Hp. 466 et 578 Br.) — Serv. (schol.

Dan.) ad Aen. VIII 567.||

efficere] in T evanuit, efficere discedentes

vulgo contra codd.

Comm. Cinnae et Marii milites servosque Romam diripientes

dictos esse demonstratur et Dionis fr. 100, 9: (idXiara 6s rovg ri


axovrag imdvfiia y^QrKiccroav scpd^eiQOv nal rovg rs naidag xal rag

yvvaixag acp&v v^Qi^ov, (oGitEq riva akXorQiav nokiv rjvdQa-

jtodiafiivoi et Livii per. 80: 'Cinna et Marius in urbem recepti

sunt, qui velut captam eam caedihus et rapmis vastarunt'

31*. Ut SuUae dominatio.quam ultum ierat desi-

deraretur.

App. {Deest in edd.) — Adnot. ad Luc. II 139 (omisit V).||domi-

natio quam ultum ierat] WG, dammatiqua multui erat G.

Comm. Locum in animo fortasse habuit Plutarcbus Pomp. 5:

iitrjsi ds UvXlag Torg nXsiGroig Jto&stvog. Ceterum quin de

Mario vel Cinna sermo sit nemo erit qui dubitet.

32. Quis rebus Sulla suspeetis maximeque ferocia

regis Mithridatis in tempore bellaturi.

App. (I 18 D, 20 K, 19 G, I p. 435 Br.) — Arus. p. 487. — Donat.ad. Ter. Phorm. 11 4, 24: 'maximeque' e. q. s.

Comm. Sallustii verbis male intellectis editores Linkero

auctore ad annum 88 fragmentum rettulerunt. At quoniam Mi-

thridates in tempore hellaturus appellatur, id est qui data occasione

brevi bellabit, nondum bellum eum incepisse ostenditur: quod

minime ad annum 88 Sullaeque contra illum expeditionem qua-

drare nemo est quin concedat; tunc enim Mithridates oppressa

subito Asia provincia bellum iam exorsus erat, priusquam senatus

Sullave ferociam eius metuere possent. Itaque Sallustium ad id

spectare tempus existimo, quo Mithridatem etsi victum redintegra-

tui-um esse tempore oportuno bellum Sulla expectabat ideoque ad

profligandos Marianos maturandum sibi esse putabat.

33, Maturaverunt exercitum Dyrrachium eogere.

App. (I 85 D, K, 65 G, I p. 634 Br.) — Arus. p. 459.||Dyrrachium]

brachium N.

Comm. Fragmentum, quod de itinere ex Epiro in Italiam

facto aperte agitur (neque enim quisquam ex Italia in Mace-

doniam profecturus, id quod Dietsch suspicari videtur, Dyrrachium

milites cogere potest), de Sulla esse accipiendum cum Kritzio

consentio.

34*. Inde ortus sermo percuntantibus utrimque,

satin salve, quam grati ducibus suis, quantis famili-

aribus copiis agerent.

App. (I 23 D, 27 K, V 9 G, I p. 602 Br.) — Donat. ad Terent. Eun.

V 6, 8.II

utrimque] utrunque 0. — satinj saltim 0. — agerent] age-


rentur 0, corr. Douza, augerentur coni. Westerhovius, quantis miliaribuicopiae agerentur Mommsen.

Comm. De Scipionis exercitu SuUanis tradito agi liquet,

35*. Adnot. ad Lucan. 11 134: '(apud Sacriportum) Sulla

de Asia regressus pugnavit cum Mario adulescente, qui victus

Praeneste fugit. Hic est Marius, qui invita matre lulia adeptus

est consulatum, de quo Sallustius meminit.'

App. (I 24 D, 29 K.)||de quo Sallustius meminit] om. V.

36*. Et Marius victus duplicaverat bellum.

App. (I 26 D, 31 K, 23 G, I p. 312 Br.) — Serv. ad Bucol. II 67.

Comm. Auctam esse Marii clade belli molem recte Sallu-

stius dixit, quia tunc Sullae et Praeneste cum Mario obsidendum et

Samnites simul depulsandi et ceterae popularium catervae impu-

gnandae erant.

37. Apud Praeneste locatus.

App. (I 25 D, 30 K, 22 G, I p. 306Br.) — Prisc. lib. XV (III p. 67).

Comm. Subaudiendum est Lucretii Ofellae nomen, queni ad

Marium oppugnandum ante Praeneste SuUa reUquit.

38*. Carbo turpi formidine Italiam atque exer-

citum deseruit.

App. (I 28 D, 32 K, 26 G, I p. 328 Br.) — Serv. ad Aen. II 400. —Adnot. ad Lucan. II 548 (om. V). ||

Italiam atque exercitumj exercitus

C Servii, Dietsch; exercitum atque Italiam CWG adn. Luc.

39*. Samnitium.

App. (Inc. 120 D, 83 G.) — Fragm. Bob. de nom. et pi-onom. (Vp. 561).

Comm. Samnitium mentio in prooemio a SaUustio saepius

facta est; quare optimum esse duxi ibi fragmentum hoc brevissimum

apponere, ubi ante omnia Samnites commemorati sunt, sciHcet cura

ad ipsam urbem infesto exercitu accederent.

40. Vacuam istam urb<(em homin)>ibus militari

aetate.

App. (I 101 D, 104 K, 50 G.) — Arus. p. 514.||vacuam istam]

u . uvacua istam N. — urbem hominibus] urbibus N, corr. Lindemann, viris

van der Hoeven, vacuum istum laboribus Keil.

Comm. Hanc Lepidi sententiam esse Eomam oppugnaturi

Gerlach contendit, ad Castulonis, Hispaniae oppidi, expugnationem

pertinere Kritz iudicavit, sed de Roma urbe verba inteUigenda

Fragmenta 34-^44. 17

atque a Samnitibus dicta cogitatave esse confirmari mihi videtur

loco Appiani b, c. I 92: icpsQovro ig ^Pcofitjv ag sqtkiov avdq&vxai XQO(pG)v afia Karalrjtpofievoi t6 a6xv.

41. Dubitavit acie pars.

App. (I 103 D, 107 K, 117 G, I p. 573Br.) — Prisc. VH (II p. 366).— Id. ibid. (p. 367). — Serv. ad. Georg. I 208. — Prob. cathol. p. 3. —Fragin. Bo4>. de nom. et pron. (V p. 555).

42. Ut Sullani fugara in noctem componerent.

App. (I 27 D, 33 K, 121 G.) — Arus. p. 484.|J

SuUani] Sullam N,corr. van der Hoeven. — in noctem] innocentem in noctem N, inno-centem ut dittographiam recte delevit Hoeven, cf. Heges. I 30: 'losephus.... fugam in uoctem composuerat.'

Comm. Utrumque fragmentum cum rebus in pugna contra

Samnites facta gestis bene convenire videtur; etenim in ea primumdubitavit aciei Sullanae cornu sinistrum, dein cum ipso impera-

tore fugit.

43*. Ne simplici quidem morte moriebantur.

App. (in 25 D , III 29 K, 61 G, I p. 629, II p. 105 alibique Br.) —Serv. ad Georg. III 482.

Comm. . Etsi alii alia his de verbis protulerunt, rectissime

Wolfflinum putaverim ea ad Sullae res et ad fragmentum insequens

rettulisse coUato Orosio, qui quidem simili utitur sententia, ut

Marii aliorumque mortem inducat, cum scribit: 'nec ipsius mortis

erat via simplex aut una condicio.'

44. Ut in M. IVIario, cui fracta prius crura bra-

chiaque et oculi effosi, scilicet ut per singulos artus

expiraret.

App. (I 30 D, 35 K, 25 G, I p. 323 Br.) — Adnot. ad Lucan. II 173(om. V). — Comm. Bemens. ad 1. 1.: 'per singulos' e. q. s. — Rufin.

(rhet. min. p. 62). ||ut in M. Mario] Bufinianus, ut in Gaio Mario C W,

in lugurthino G adn. Luc., quo consensu efficitur falso Dietschium Jmecverba a Sallustio abiudicasse. — fracta] om. W adn. Luc. — brachiaque]C W, bracchia G , vulgo ; et amputata bracchia coni. Halm, eruta add.

Wolfflin, quae certe non legerunt lustinus ac Florus. •— Inde a brachiaqueusque ad singulos om. eodd. Bufiniani. — per singulos artus] CW adn.Luc., comm. Bern., Seneca, artus Bufinianus, per singula membra G,Florus, lustinus.

Comm. Locum celeberrimum excerpserunt lustinus XXI 4, 7:

'effossis oculis et manibus cruribusque fractis, velut a singulis

membris poenae exigerentur ', Seneca de ira III 18: 'M. Mario

.... L. Sulla praefringi crura, erui oculos, amputari linguam

manus iussit et quasi totiens occideret quotiens vulnerabat, pau-

latim et per singulos artus laceravit', Florus II 9, 26: ^Marium

Sallustius, ed. Mauroubreclier. II. 2


.... oculis effossis, manibus cruribusque effractis servatum

quamdiu, ut per singula membra moreretur'; similia habent (

V 21, 6 et Valerius Maximus IX 2, 1.

45. Et liberis eius avunculus erat.

App. (I 94 D, 96 K, 72 G, II p. 481 Br.) — Donat. ad Terent. Hecyr.n 2, 16. — Id. ad Phorm. V 6, 32. || et] otn. Donatm ad Phorm., vulgo.— avunculus] amicubis ad Hecyr., auulculus ad Phorm

Comm. Ex bominibus primo libro nominatis neminem, quo-

cum Sallustii fragmentum apte conveniat scio, nisi de Catilinae ac

M. Marii affinitate dictum accipiamus: quam quidem Sallustium

commemorasse e comm. Lucani loco in enarratione p. 11 laudato

sequitur. lam intelligitur, cur ea narraverit: sane taeterrimum Cati-

linae factum etiam urgebatur eo, quod ille fratrem uxoris suae

ipse occidit. Ceterum a Catilina Marium necatum esse praeter

locos supra laudatos Ciceronemque etiam Seneca (scilicet e Sal-

lustio) memoriae tradidit.

46, Magnis operibus perfectis obsidium cepit per

L. Catilinam legatum.

App. (I 84 D, K, 61 G, E p. 189 Br.) — Festus p. 193M (p. 220 Th.):

'Obsidium tamquam praesidium, subsidium recte dicitur Et Sallu-

stius historiarum I' e. q. s.||operibus] operiltus apogr. F. — cepit]

coepit ap. F, Gerlach, Dietsch; corr. Corte.

Comm. Fragmento difficili rem in oppugnatione oppidi ali-

cuius gestam referri apparet, de bello civili agi veri simillimum

est, quippe quo Catilina Sullae legatus fuerit. Quare coniecerim

— et coniecturis opus esse nemo non concedet — oppidum, quod

obsideri ostenditur, esse Praeneste; etenim alterius loci expugna-

tionem fusius in prooemio enarratam esse credi vix potest. De-

inde cum notum sit Marii caput interfecti intra Praenestinorum

moenia coniectum esse, quemnam illud Praeneste attulisse putas,

nisi eundem qui Marium occidit caputque per urbis vias ostenta-

vit, scilicet Catilinam? Et eum qui oppidum illud circumsedit

per Catilinam subsidia accepisse hoc fragmento discimus. Quare

sic concludamus, Catilinam cum subsidiis Lucretio Ofellae opemtulisse ac simul Marii caput apportasse, quo maiorem Praenestinis

iniceret terrorem. — Ceterum recedere ab illa vocis ohsidiwm inter-

pretatione, quam Festus praebet, nulla cogimur necessitate: sane

Verrius, nisi hoc ex enuntiato, tamen tota e narratione quae eius

verbi vis esset scire potuit.

47. Cum arae et alia diis sacrata supplicum san-

guine foedarentur.

App. (I22D, 26 K, 15G, Ip. 289Br.)— Serv. (schol.Dan.)adAen.Il502.


Comm. Fragmentum, quo per se et ad Cinnae et ad Sullae

saevitiam describendam Sallustius uti potuit, non ad Cinnam, quodvulgo putatur, sed ad Sullanas proscriptiones pertinere sequitur e

Plutarcho Sull. c. 31: aal q)ov£vofiivcov o^rs vabg ^v nad-ccQbg

êov OVTS iaria îvtog ovrs olxog TcazQmog nrX. et Dionefr. 105, 18: xai ovdev ijv avrotg yjaQiov ov^ o6iov ov^ji^ i£Qbv ovr^

aGgâXhg ovr^ aavXov.

48*. Lydus III 8: <ot diy vo^svxXdrG)Q£g, cog (prj6iv

6 j^LîXiog iv TK» v(no^vriyâTL rcbv 2JaXXov6tLOV [^tOQLav,

6vo[ia6tal zal dva<^g)(ayvr]taL tcav toydtcov elGiv.

App. (Deest in edd.)

Comm. Sallustius ubi nomenclatorum fecerit mentionem de-

liberantibus Valerius Maximus occurrit, baece narrans IX 2, 1:

^nec contentus in eos saevire qui armis a se dissenserant, etiam

quieti animi cives propter pecuniae magnitudinem per nomericlaio-

rem conquisitos proscriptorum numero adiecit.' Eadem igitur in re

etiam Sallustius nomenclatorem commemorare potuit, quod confirmari

videtur ea re, quod vel eodem capite Sallustio usus est Valerius.

49, Igitur venditis proscriptorum bonis aut dilar-

sritis.

App. (I 31 D, 36 K, 34 G, I p. 350 Br.) — Prisc. lib. Vm (II p. 392).

— Gellius XV 13, 8: 'dilargitis proscriptorum bonis.'||

dilargitis] de-

largitis G L K Prisciani.

50. Nihil ob tantam mercedem sibi abnuituros.

App. (I 32 D, 37 K, 73 G, I p. 496 Br.) — Arus. p. 450.

Comm. Sullae sententiam esse, qui agris inter veteranos

distributis sperabat fideles suis partibus eos mansuros, collato

Appiano docuit Kritz, cf. b. c. I 100: tw ds drjiia rovg dovXovg

.... iXsvd-EQCoaag iynariXe^s, nal TtoXirag d.nicpr]V£ 'Pcoâicav., ....OTtcog iroifiotg i% r&v Srjfior&v TtQbg rd TtaQayy^XXofi^va fivQioig %Qaro.

t6 ^' avrb nat TtSQt rijv IraXiav intvo&v riXeat rotg vnsQ airov

axQar£vaafiivotg rQtal nal £tKoatv iTtivEtfiEV .... noXXriv iv ratg

noXsat yr^v.

51. Quo patefactum est rem publicam praedae,

non libertati repetitam.

App. (I 35 D, 39 K, 31 G.) — Arus. p. 506.1|repetitam] repetitum i\r.

52*. Simulans sibi alvom purgari.

App. (I 38 D, 42 K, 27G, I p. 273 et 329Br.) — Serv. ad Aen. II 20.

— Ex eodem hmmsse videntwr Isidor. orig. XI 1, 133, gloss. Vatic. (ed.

A. Maius a-uct. class. VIII p. 34), gloss. Vergil. (ed Lion Serv. II. p. 374).

2*


53. Id bellum excitabat metus Pompei victoris;

Hiempsalem in regnum restituentis.

App. (I 39D, 44K, 29G, I p. 332 Br.) — Gellius IX 12, 14.

Nonius n p. 140 usque ad 'victoris'.||id] ad L Nonii. — Pomijei] sic

codd. Gellii praeter B Q.

Comm. Bellum quod Pompeius contra Hiarbam Numidas-que Domitio devicto gessit dictum est.

CAPUT III.

Tumultus Lepidi, fr. 54—83.

Intersunt de Servilii expeditionis initiis fr. 56 et 57.

Euarratio.

Aimo 78 consules facti sunt Q. Lutatius Catulus M. Aemi-

lius Lepidus, quorum ille Sullam sequebatur, bic popularium

tenebat partes. Quibus consulatum ingressis adeo denuo exar-

serunt nobilium populariumque inimicitiae, ut de levioribus

quoque rebus acerrime in contionibus comitiisque contenderetur

54 (fr. 54); quin ipse consul M. Lepidus magnam in SuUae domi-

55 nationem habuit orationem (1 r. 55). Quae dum aguntur,

56 primo vere (fr. 56) P. Servilius pro consule a Sulla contra

praedones Cilicesque missus est, cuius expeditionis etiam

C. lulius Caesar iuvenis particeps fieri maluit, quam domi

57 florentes intueri SuUae res (fr. 57). Sed SuUa, qui ruri adbuc

vixerat ibique cum mimis eiusve modi hominibus agere solebat

(Plut. Sull. c. 36), subito morbo correptus est:

Plut. c. 37: TCQO ^Lccg ds Val. Max. IX 3,8: Tuteolis

rjiiSQag nvd-ofisvog tov ccq- enim ardens indignatione, quod

Xovtcc Fq ccvlov, d)g dcpsi- Granius, princeps eius coloniae,

Xc3v drj(i60iov XQ^og ovx pecuniam a decurionibus ad

cdtodCdGiGLV^ aAA' dva^svsL refectionem Capitolii promis-

f^v avtov TsXsvtrjv^ fistSTts^- sam cunctantius da/ret,

il)ato tbv avd^Qonov sCg tb

dcofidtiov. xal nsQi6t'^6ag toi)g

VTirjQStag s%sksv6s Ttviysiv, tfj animi concitatione nimia atque

ds xQavyfj Jial ta Cita- immoderato vocis impetu convulso

Fragmentum 53. — Enarratio 54—G7. 21

Qccyfia t6 dnoStrjfia Qtjûg pectore spiritum cruare ndxtum

nkfi%ôg aLârog sÊâXsv. evotnuit'

ix d^ Tovtov tf]s dvvdêcog

sjCLliTtovOrjg dtayayav rijv

vvxta ôx^rjQcog dns&avs.

Simirao splendore fimus eius habitum est accurrentibus

imdique veteranis, dein corpus in campo Martio combustum

est. Qua data occasione de SuUae moribus, ingenio, natura

disseritur ita, ut ante onmia mores eius turpissimi describan-

tur (fr. 58— 61). Sed dissensiones mortuo SuUa in maius^^'^!j

auctae sunt (Gran. Licin. p. 42 B ed. Bonn.): Verum <(simul>'

coegere tr. pl. co<nsu)>les uti tribuniciam <(po>testatem resti-

tue<(rent)>, negavit prior Lepid<(us>, et in contione m<(ag)na

pars adsenta<^ta)st <(dicen)ti non esse utile re<^sti)tui tribu-

niciam p<(otest))atem; <êt Ie)gem frumentari<(am) nullo resi-

stente l<(ocu)tus est, ut annon<âe) quinque modi popu<(lo da-)

rentur.' Qua commotus re Sallustius de legibus quae antea

latae sunt frumentariis egit (fr. 62). Q2

Dein Lepidus *et alia mul<^ta Exup. p. 3: 'huius acta cumpol)licebatur, exules r<(edu)>- conatur Lepidus suhvertere

cere, res gestas a Sul(la ver- congregatis iis, in

terey, in quorum agro<^s miliytes quorum possessiones novos co-

deduxerat re<^stiytuere\ lonos de suis militihus Sulla

App. b. c. I 107: sXsysv otc victor immisit .... pollicendo,

triv yi]v avtolg^ rjvo EvXkag si vicissent, se bona patria re-

d(p^Qr]to, dnodcoesi. stituturum.'

Exup.: Tlebi quoque multis muneribus publice privatim-

que largitis (fr. 63) carus videbatur ac publicae libertatis 63

assertor.' Quem adversus cum Catulus SuUanas defenderet res,

svd-vg ot vnatoi koyoig fila6(prjôig sg dXXrlXovg distpsQovto

(fr. 64). Sed brevi post (Gran. Lic. p. 44 A): 'Faesulani in-64

<(ru)perunt in castella <^vetera)norum SuUanorum <pl)uribus

occisis agros<^que suos) reddiderunt et <^se se)natu defendebant.

<Se)d vulyus agreste . . . . eo coactum . . . . est (fr. 65) et consules 65

dato <êxerciki i)n Etruriam (jrrofyecti sunf (fr. 66); prae-66

sente vero Lepido statim defecit Etruria (fr. 67), ipse etiam67

consul cum seditiosorum ducem se gereret, 'in Etruriae litore

commisso proelio coeperat Lepidus esse superior per armatam


multitudinem quae odio rerum Sullanarum se Lepidi partibus

applicarat' iamque (Florus II 11) ^ arma inde et exercitum

urhi admovehaf, attamen mox (Gran. Lic. 1. 1.) 'omisit incerta et

<(legat>is senatus concessit exe- App. 1. 1. : aii^pco êv ovv rj

crationihus maximis, nulla ultro §ovXij deCaaâ &QKC)0e fiii)

arma movere umquam'. Ttolefia diaxQtd-rivaL.

Dein in provinciam uterque proficiscebatur, Brevi vero

68 post Lepidus abiecto pacis consilio (fr. 68) coniurationem sedi-

tionemque parare perrexit; inl xa aQiaiQB6ia ov xaz^SL cjg

7CoXs^7]6g}v rotg ZlvlXeCoiq rov STaovtog erovg vTtsQ rbv OQicov

adscbg' sdoKOvv yaQ sg t6 rijg aQifig srog a}QXG)6&aL. ov lav-

69,10d-dvc)v d' s(p' olg sôvXsvsv (fr. 69, 70), sxaXslro vno rr}g

71, 72 /3ov/li5?, ical ovds avrbg ayvoav icp olg ixaXstro (fr. 71, 72),

j^SL ^sra rov 0rQarov Ttavrbg cog ig rrjv noliv idsXsvGoiisvog

6vv avra; simul a senatu postulavit, ut proscriptis civitas con-

firmaretur bonaque redderentur, ut tribunicia potestas resti-

73tueretur (fr. 73) sibique ipsi alterum petiit consulatum. Et

erant Romae, *qui turbas et caedem civium odisse' se affir-

mantes (Sall. fr. 77, 18) 'ad postremum usque legatos, pacem,

concordiam et alia huiuscemodi decreverunt' (ib. 5). Contra

acerrimi optimatium duces, Appius Claudius, L. Philippus,

Q. Catulus, alii, hostem patriae Lepidum declarandum armisque

74 depellendum esse censuerunt (fr. 74); et Philippus, qui eorum

75princeps tum extitit (fr. 75), vehementi in Lepidum oratione

76, 77 invectus (fr. 76, 77) senatui animadvertendum esse iu Lepidum

78 persuasit. Lepidus magno cum exercitu urbem adortus (fr. 78)

prope campum Martium laniculumque repulsus est. Quae dumaguntur, Cn. Pompeius Scipionem Lepidi filium cum Alba

oppido cepit atque occidit, dein Brutum*) Mutinae obsedit

79 (fr. 79); qui cum a militibus desertus esset (Plut. Pomp. 16),

captus atque interfectus est. Quo nuntio Romam allato Lepidus

80omissa urbe in Etruriam quam celerrime recessit (fr. 80), 'sed

Pompeius (Exup. p. 3) de Gallia rediens .... fugientes eius

81 copias ac se implicantes festinatione formidinis (fr. 81) ita pro-

82stravit' — ad Cosam scilicet (fr. 82) — 'ut maiore numero

*) Falso nuperrime I. Frankium annal. pMlol. 1892 p. 62 inverso

ordine primum Bruti, dein Scipionis cladem rettulisse ex Orosii (V 22, 1 7)

atque Plutarchi (Pomp. c. 16) narratione sequitur.

Enarratio 68—83. — Fragmenta 54. 55. 23

privatus in Sardiniam confugerct (fr, 83), ut impedito com- 83

raeatu populum Romanum fatigaret inopia ac suas vires armis

copiisque et omni instrumento reficeret'.

Fragmenta.

54. De praefecto^urbis quasi possessione rei pu-

blicae magna utrimque vi contendebatur.

App. (I 40 D, 90 K, 37 G.) — Arus. p. 499.||possessione] possessio

iV, corr. Dietsch, possessore coni. Lindemann.

Comm. Praefectus urbis feriarum Latinarum tempore creari

solebat; contentio igitur consulum, quam narrat Sallustius, initio

statim anni facta est.

^ 55. Oratio Lepidi consulis ad populum Romanum.Clementia et probitas vestra, Quirites, quibus per ceteras i

gentis maximi et clari estis, plurimum timoris mihi faciunt ad-

versum tyrannidem L. Sullae, ne quae ipsi nefanda aestimatis,

ea parum credendo de aliis circumveniamini — praesertim

cum illi spes omnis in scelere atque perfidia sit neque se aliter

tutum putet, quam si peior atque intestabilior metu vestro

fuerit, quo captis libertatis curam miseria eximat — aut si

provideritis, in tutandis periculis magis quam ulciscendo tene-

amini. Satellites quidem eius, homines maximi nominis optimis 2

maiorum exemplis, nequeo satis mirari, qui dominationis in vos

servitium suum mercedem dant et utrumque per iniuriam ma-

lunt, quam optimo iure liberi agere, praeclara Brutorum atque 3

Aemiliorum et Lutatiorum proles, geniti ad ea, quae maiores

virtute peperere, subvertenda. Nam quid a Pyrrho Hannibale 4

Philippoque et Antiocho defensum est aliud quam libertas et

Testimonia: 4. Donat. ad. Ter. Phonn. II 1, 13 (deest in 0): Sal-

lustius 'Nam quid a Pyrrho, Hannibale, aequore et terra.'

App. (I 41 D, 45 K, p. 97 G, I p. 340 Br., Jordan ed. 3. p. 111.) —1. gentis] gentes V. — aestimatis] V, existumatis coni. Dietsch. — perfidia

sitj sita sit coni. Wolfflin. — tutandis], V, vitandis cont. Asulanus, vulgopost Kritzium, sed illud allatis exemplis iure defendit Weinhold (act. soc.

Lips. I p. 218).

2. optimisj optumis V.

4. nam quid a] quidem D Donati. — Philippoque et Antiocho]V, aequor D, aequore et terra vulgo in Donato, quod quidem Kritz con-

iecit ortum esse e duobus exemplis, quarum alterius posterior, aUerius prior


5 suae cuique sedes, neu cui nisi legibus pareremus? Qus

cuncta scaevos iste Romulus quasi ab extemis rapta tenet,

non tot exercituum clade neque consulum et aliorum principum,

quos fortuna belli consumpserat, satiatus, sed tum crudelior,

cum plerosque secundae res in miserationem ex ira vertunt.

6 Quin solus omnium post memoriam Ijpmani ^generis^ supplicia

in post futuros composuit, quis prius iniuria quam vita certa

esset, pravissimeque per sceleris immanitatem adhuc tutus fuit,

dum vos metu gravioris servitii a repetenda libertate terremini.

7 Agendum atque obviam eundum est, Quirites, ne spolia

vestra penes illum sint, non prolatandum neque votis paranda

auxilia. Nisi forte speratis taedium iam aut pudorem tyraiuii-

dis Sullae esse et eum per scelus occupata periculosius dimis-

8 surum. At ille eo processit, ut nihil gloriosum nisi tutum et

9 omnia retinendae dominationis honesta aestimet. Itaque illa

quies et otium cum libertate, quae multi probi potius quam

10 laborem cum honoribus capessebant, nuUa sunt; hac tempe-

state serviendum aut imperitandum, habendus metus est aut

11 faciendus, Quirites. Nam quid ultra? Quaeve humana supe-

rant aut divina impoUuta sunt? Populus Romanus, paulo

ante gentium moderator, exutus imperio, gloria, iure, agitandi

inops despectusque iie servilia quidem alimenta reliqua habet.

12 Sociorum et Latii magna vis civitate pro multis et egregiis

factis a vobis data per imum prohibentur et plebis innoxiae

Testimon.: 5. Serv. ad Bucol. III 13: Sic Sallustius 'saevus iste

Romulus'.7. Donat. ad Ter. Andr. 15, 19: Sallustius 'agendura atque obviam

eundum est.'

11. Arus. p. 480: Sal. hist. I 'agitandi inops.'

pars excidisset, ex eodem Sallustii loco corruptum esse mavult Klotz; ego

equidem, cum verha a Pyrrho Hannibale aequore et terra optimam ex-

hibere sententiam mihi videantw, ad nostrum locum plenum Donati testi-

monium refero. Sed utrum Donato an illi qui orationum collectionem

edidit grammatico melior praesto fuerit memoria, sane nescimus.

5. scaevos] scaevus V, saevus codd. Servii.

6. generis] suppl. Orelli, bominum coni. Aldus. — pravissimeque]

parvissimeque in V extare adnotaverat Jordan in exemplari suo.

7. penes illum] illos V, corr. Corte — periculosius] periculo suo

coni. Schone.

8. nisi tutum] metum coni. Weidner, tutum collato Veget. II 115,' 5

iure defendit Jiirges l. l. p. 6. — aestimet] V, existumet coni. Corte.

11. imperio gloria] imperii gloria coni. Mommsen.

Fragmentum 55. 25

patrias sedes occupavere pauci satellites mercedem scelerum;

leges, iudicia, aerarium, provinciae, reges penes unum, denique 13

necis civium et vitae licentia. Simul humanas hostias vidistis 14

et sepulcra infecta sanguine civili. Estne viris reliqui aliud 15

quam solvere iniuriam aut mori per virtutem? quoniam quidem

imum omnibus finem natura vel ferro saeptis statuit neque

quisquam extremam necessitatem nihil ausus nisi muliebri in-

genio expectat.

Verum ego seditiosus, uti Sulla ait, qui praemia turbarum 16

queror, et bellum cupiens, qui iura pacis repeto. Scilicet quia 17

non aliter salvi satisque tuti in imperio eritis, nisi Vettius

Picens et scriba Cornelius aliena bene parata prodegerint, nisi

approbaritis omnes proscriptionem innoxiorum ob divitias, cru-

ciatus virorum illustrium, vastam urbem fuga et caedibus, bona

civium miserorum quasi Cimbricam praedam venum aut dono

datam. At obiectat mihi possessiones ex bonis proscriptorum: 18

quod quidem scelerum illius vel maximum est, non me neque

quemquam omnium satis tutum fuisse, si recte faceremus. Atque

illa, quae tum formidine mercatus sum pretio, soluto iure do-

minis tamen restituo, neque pati consilium est uUam ex civibus

praedam esse. Satis illa fuerint, quae <rabie contracta tolera- 19

vimus, manus conserentis inter se Romanos exercitus et arma

ab externis in nosmet versa, sceleris et contumeliarum finis

17. parata] V, parta ex OrelUi coniectura Kritz, Dietsch, Jacobs.

18. atque] atqui coni. Jordan antea. — In verbis mercatus sumpretio soluto iure dominis tamen restituo explicandis magnopere dissen-

serunt editores. Ac quaeritur pretio soluto an soluto iure coniu/ngendumsit, dein ad praecedens insequensne verbum haec sint referenda. ItaqmGerlach, Kritz, Jacobs inter pretio ac soluto iure interpunxerunt, illi qui-

dem ad formidinis rationem exponendam utrumque dictum esse, hic eademcum verbo restituo coniungenda arbitrati; contra pretio soluto composuitCorte. Praeterea coniecerunt: pretio soluto, iure tamen Linker, pretio sol.

iure dominus Dietsch, pr. sol. <^salvo^ iure Ungermann, pretio vocemseclusit Jordan. — Ac primum contenderim soluto iure artissime coniun-gendum esse, quoniam iure nude appositum, sive ad mercatus sum sive adrestituo vel dominis rettuleris, aut molestum aut falsum erit, idque beneiam exposuit Kritz. Deinde vocem soluto iure non ad praegressa perti-

nere, verum ad insequentia referri iubeo; etenim falsus ineptusque esset

Lepidus, si ea quae pecu/nia data empsisset, sine iure a se empta esse

dixisset aut si verbis illis ius civile Sulla regnante imminutum esse signi-

ficare voluisset. Sed quae pretio mercatus est quaeque abhinc iure suasunt, ea soluto sponte hoc possessoris iure dominis qui antea habuerantrestituturum se esse pollicetur.

26 Sallusti Historiarum lib. i.

sit; quorum SuUam non poenitet, ut et facta in gloria numeret

et, si liceat, avidius fecerit.

20 Neque iam quid existimetis de illo, sed quantum audeatis

vereor, ne alius alium principem expectantes ante capiamini,

non opibus eius, quae futiles et corruptae sunt, sed vestra

socordia, qua raptum ire licet et quam audeat, tam videri Peli-

21 cem. Nam praeter sateilites commaculatos quis eadem volt

aut quis non omnia mutata praeter victorem? Scilicet milites

quorum sanguine Tarrulae Scirtoque, pessimis servorum, divitiae

22 partae sunt? An quibus praelatus in magistratibus capiendis

Fufidius, ancilla turpis, bonorum omnium dehonestamentum?

Itaque maximam mihi fiduciam parit victor exercitus, cui per

tot volnera et labores nihil praeter tyrannum quaesitum est.

23 Nisi forte tribuniciam potestatem eversum profecti sunt per

arma, conditam a maioribus suis, utique iura et iudicia sibimet

extorquerent, egregia scilicet mercede, cum relegati in paludes

et silvas contumeliam atque invidiam suam, praemia penes

24 paucos intellegerent. Quare igitur tanto agmine atque animis

incedit? Quia secundae res mire sunt vitiis obtentui, quibus

labefactis quam formidatus est, tam contemnetur: nisi forte

specie concordiae et pacis, quae sceleri et parricidio suo nomina

Testimon.: 19. Diomedes p. 412: Et Sallustius in primo histo-riarum libro ''ut et facta .... fecerit.' — Dositheus (VII 415) eadem.

23. Arus. p. 505: Sal. hist. I 'relegati in paludes.'

24. Porphyr. ad Horat. epist. I 18, 29: simile illud est Sallusti 'Quiasecundae .... obtentui.' — Seneca controv. IX 1, 13 'res secundae ....obtenui.'

20. qua raptum ire] quam raptum iri V, corr. Madvig; quam captumire Corte, per quam captum ire antea Dietsch, quam raptum ire Orelli. —quam audeat] quam audeas V, audeat corr. Corte; scilicet unum Sullamsubaudiendum esse docet Felicis nomen commemoratum ; ei quem haudpudeat tum videri felicem vel ei quem audias coni. OrelU, quam aude-atis tam videri felices Mahly.

21. victorem] victoriam V, corr. Kritz; defendere illud studuerwntSchdne ac Weinhold. — pessimis] pessumis V.

22. volnera] sic V.

23. relegati] relegat N Arusiani. — intellegerent] V, intellegerint

post Orellium vulgo, neque vero haec verbi forma, quam ex analogia (ut

grammatici aiunt) fmxerunt Macer ac Lucretius, Sallustio Sallustiique

aetati vindieanda est neque e verbo fiduciam parit sed ex eversum atqueextorquerent pendet enuntiatum, quo qua egregia mercede milites illa

fecerint exponitu/r.

24. secundae res] V Sall., Porphyrio, res secundae Seneca. — labe-


indidit. Neque aliter rem publicam et belli finem ait, nisi

maneat expulsa agris plebes, praeda civilis acerbissima, ius

iudiciumque omnium rerum penes se, quod populi Romani fuit.

Quae si vobis pax et composita intellegimtur, maxima turba- 25

menta rei publicae atque exitia probate, adnuite legibus im-

positis, accipite otium cum servitio et tradite exemplum posteris

ad rem publicam suimet sanguinis mercede circumveniendam!

Mihi quamquam per hoc summum imperium satis quaesitum 26

erat nomini maiorum, dignitati atque etiam praesidio, tamen

non fuit consilium privatas opes facere, potiorque visa est peri-

culosa libertas quieto servitio. Quae si probatis, adeste, Qui- •n

rites, et bene iuvantibus divis M. Aemilium consulem ducem

et auctorem sequimini ad recipiendam libertatem!

facti] patefactis coni. Mahly. — post rempublicam inserunt firmamDietsch, salvam Schone. — post acerbissima lacunam statuit Dietsch.

25. maxima] maxuma V. — circumveniendam] circumveniundam V.

26. praesidio] praedio V, dignitatis atque etiam praesidii coni.

Madvig.

56*. Sed ubi tempore anni mare classibus pate-

factum est.

App. (Inc. 45 D, 11 K, IV 40 G, H p. 572 Br.) — Serv. (schol. Dan.)

ad Aen. I 146.

Comm. De expeditione maritima aliqua haec dicta esse cer-

tum est, sed quaenam significata sit pro certo affirmari non potest.

Cum vero de ea expeditione agi videatur, quae primo statim vere

suscepta sit, quod ad bella piratica Antonio et Pompeio ducibus

gesta, quoad quidem nos scimus, minns quadrare veri simile est,

ad Servilii bellum verba Sallustii referenda videntur.

57. Nam Sullae dominationem queri non aude-

bat qua fuit offensus.

App. (Inc. 82D, inc. 48—49K, I 35—36G, I p. 338, 375, 383 Br.) —Arus. p. 504: 'Sal. hist. I: Nam .... audebat.' — Donat. ad Ter. Phorm.n 3, 24: 'AnoSoGig. 'Quam' enim supra revocavit Et Sallustius

'nam .... audebat' et interpositis quibusdam 'qua .... offensus' {deest

in 0).II

queri non] om. Donattis. — qua fuit oflFensus] neque enim f.

oifensum dominatione Syllae D, neque est offensus dominationem Sullae

vulgo in Donato, qua offensus restituit iam Keil secundum verba Donati;ac voces neque enim et dominationem Sullae dittographias esse e priore

enuntiati parte in inferiorem illatas patet, fuit pro illo f. Donati scripsi.

Comm. Ad Pompeium, quem dictum esse auctore Debrossio

accepit Kritz, minime haec quadrant neque magis ad Lepidum,


quem queri de dominatione Sullae ausum esse sane constat. Sed

ad Caesarem spectare videtur fragmentum; etenim hunc, quamvis

oifensus esset in Sullam Sullanosque, tamen obniti Sullae domina-

tioni noluisse eamque ob rem in Ciliciam cum Servilio profectum

esse scimus. Cuius rei mentio est facta, ubi de Servilii bellico

apparatu ac profectione sermo erat.

58*. Mox tanta flagitia in tali viro pudet dicere.

Ap p. (1 29 D, 34K, 41 G.)— Schol. Gronov. ad Cic. pro Rosc. (p. 434 Or.)

:

'Scimus Sullam in pueritia tui-pissimum fuisse, unde Sallustius dixit' e. q. s.

Comm. Non de Sullae crudelitate in bellis civilibus osten-

tata — id quod putarunt editores — sed de moribus eius turpi-

bus hoc fragmento disseri e scholiastae verbis elucet. Etiam de

puerilibus illius flagitiis Sallustium egisse sequi mihi videtur e

Plutarchi verbis ad fr. 61 allatis.

59. Ut in ore gentibus agens.

App. (I 90 D, 92 K, 96 G, I p. 404 Br.) — Arus. p. 488. — Donat. adTerent. Adelph. I 2, 13.

||ut] om. Donatus.

Comm. Virum prae ceteris ita excellentem, ut in conspectu

exterarum quoque gentium vivere videretur, Pompeium a Sallustio

appellatum esse, quod antea proposuerat Kritz, veri minus est

simile; accedit, quod copiosius de Pompeio secundo demum libro

enarratum est. Sullam vero ita dici potuisse facile quivis mihi

concedet. Etenim eum, qui in ore orbis terrarum versatur, omni-

bus in rebus decorum moresque bonos sequi solitum esse consen-

taneum est; at in Sulla id ipsum a Sallustio reprehenditur (cf.

fr. 61), quod ne tum quidem, cum rem publicam regebat moresque

civium restituere in bonum studebat, a voluptatibus ac luxuria abs-

tinuit. Qua re si confirmari videtur Sullae his verbis mentionem

fieri, habemus sane rem locumque, quo fragmentum referamus.

60, Insanum aliter sua sententia, atque aliorum

mulierum ....

App. (I 37 D, 40 K, 54 G, I p. 406 Br.) — Charis. p. 194.i|aliorum]

conieci facillima quidem mutatione, aliarum JV^ aliorum multorum coni.

Mdhly , adulterarum Dietsch. Finem fragmenti transpositione titulorum

in N facta periisse docuit Keil; amor, cupido vel tale quid subaudiendumesse patet.

Comm. Sullae mores his verbis mutilis describi consentitur;

sane cum adulteris muUerihus Sullae consuetudinem fuisse scimus,

verum graviore acumine maioreque iure dictum esse mihi videtur,

si ea quam equidem proposui lectione accepta aliorum quoque


virorum feminaruin cupidine flagrasse idem accusatur. Is igitur

erit sententiarum ordo: Ea quae his verbis antecedebat enuntiati

parte rem aliquam narratam esse veri simile est, qua Sullam

voluptatibus deditum fuisse accuratius exponebatur, et eandemaliis in viris insanam reprehendendamque ab ipso Sulla dictam esse

additui-, tum etiam adulteria commissa esse a Sulla refertur.

61*. Plut. comp. Lys. et Sull. c. 3: 'O ds ovts vsog

G)v tisqI rag STCiQ-v^Cag s^stQia^s Slcc ti^v nsviav (cf.

schol. Gronov. ad fr. 58) ovts yriqa6ag 8ia trjv rjhxiav^ dXla

tovg JtSQi ydfKov y,al 6ci)q)Q06vvrjg SiOrjystto vd^ovgtotg noXCtaig avtog sqGjv xal fioixsvcjv, &g q)r}6i 2JaX-

Xov6tiog.

App. (I 135 G, I p. 373 Br.)

62. Idem fecere Octavius et Q. Caepio sine gravi

cuiusquam expectatione neque sane ambiti publice.

App. (I 53D, 89 K, 67 G, I p. 407Br.) — Serv. (schol. Dan.) ad Aen.IV 283.

IIGn(aeus) ante Octavii nomen add. Dietsch. — expectatione

neque] expectationique F, corr. Daniel.

Comm. Difficile fragmentum Kritz ad comitia consularia

anno 77 habita rettulit, deinde Dietsch cum fragmento 86 com-

posuit. Sed haec uihili esse iam inde sequitur, quod et Octavium

anno 77 consulatum petiisse nusquam traditur et Quintus quidam

Caepio hisce annis omnino, quoad quidem scimus, non fuit; accedit,

quod ne ambiendi verbum de magistratuum ambitu hoc loco

dictum intelligamus, scholiastae verbis impedimur. At quoniam

idem fecisse narrantur et Octavius et Caepio quidam, ad neminemnisi ad M. Octavium Cn. f., qui contra legem Semproniam frumen-

tariam extitit (cf. Cic. Brut. 222, oS. H 72), et ad Q. Servilium

Caepionem, qui legem Apuleiam tollere conatus est (cf. auct. ad

Herenn. I 21), Sallustius spectasse videtur. Itaque ad utramque

hanc rem praeeunte quodammodo Debrossio fragmentum refero, tumconcludo breviter legura frumentariarum, quae ante erant, rationem

exitumque Sallustimn commemorasse ; scilicet narrandum ei erat

imprimis de lege Sempronia a C. Graccho lata, quam ab Octavio

illo sublatam esse modo dixi, dein de Saturnini lege Apuleia, in

quam Q. Caepio invectus esse dicitur, de Livia lege a M. Druso

rogata, quam simul cum ceteris similibusque L. Sulla dictator ab-

rogavit; Lepidi quoque lex brevi post irrita facta, mox vero a

Terentio et Cassio consulibus restituta esse videtur: quas res ex-

ponendi occasionem Sallustio praebitam esse, ubi legem Aemiliam

firumentariam a Lepido rogatam commemoraret, veri simillimum est.


63. Quin lenones et vinarii laniique <(et)> quorumpraeterea volgus in dies usum habet, pretio compositi.

App. (I 43 D, 46 K, 59 Q, I p. 398, II p. 158 Br.) — Nonius IV p. 257.— Charisius p. 75.

||quin] Charisius, G Nonii, qui X, cum H Gen. Nonii.— lenones, dein laniique om. N Charisii. — et] add. L. Miiller. — in dies]

in diem coni. L. Miiller.

Comm. Et lioc et quae secuntur fragmenta tria ad Lepidi

tumultum spectare constat.

64*. Tyrannumque et Cinnam maxima voce ap-

pellans.

App. (I42D, inc. 52 K, I 17G, I p. 284 et p. 424Br.) — Serv. (schol.

Dan.) ad Aen. IV 214. — Id. ibid. 1 b: ad 'Cinnam'. — Victorin. ad Cic.

rhet. (rhet. min. p 215).||Cinnam] Victorinus, T schol. Verg., cinuam C,

cinitam F. — maxima voce] om. Victorinus. — appellans] schol. Verg.,

appellantes Victorinus.

65*. Magna vis hominum convenerat agris pulsa

aut civitate eiecta.

App. (I 46 D, 49 K, 57 G, I p. 393 Br.) — Serv. (schol. Dan.) ad Aen.I 270.

66. Uti Lepidus et Catulus decretis exercitibus

maturrime proficiscerentur.

App. (I 44 D, 47K, 52G, I p. 393 Br.) — Charis. p. 205.— Cf. Placid.

gloss. p. 64 (Leuerl.): 'denique Sallustius in historiis maturrimum magisquam maturissimum dixit.'

Comm. E loco Liciniani supra laudato consequi mihi videtur

hoc fragmento non de Lepidi in Galliam provinciam profectione

agi, quod putavit Kritz approbante Petero ac nuperrime I. Frankio

(annal. philol. 1892 p. 57); iure contra Mommsen res ita accidisse

constituit, ut tumultu in Etruria exorto uterque consul in Etru-

riam mitteretur.

67. Tunc vero Etrusci cum ceteris eiusdem causae

ducem se nactos rati maximo gaudio bellum irritare.

App. (I 16 D, 18 K, 49 G, I p. 399 Br.) — Nonius I p. 31. — Arus.

p. 486: inde a: 'maximo' e. q. s.||Etrusci] et posci codd., corr. Mercier.

— ceteris] ceteri codd., corr. Mercier. — nactos] nactus codd., corr.

Mercier.

Comm. Palso Kritz Appiani loco iniiuia allato fragmento

rem bello Marsico factam narrari coniecerat; quem si sequeremur,

neque rem haberemus ad quam vocem timc referremus neque quis

dux ille fuisset sciremus, neque ceteros eiusdem causae cognosse-

mus: et verba quidem eiusdem causae^ quae Kritz cum ducem

coniunxit, ad ceieris spectare videntur, quoniam dux eiusdem


causae sane tantologia est. At rectissime iam Debrossius pertinere

haec ad Lepidi seditionem intellexit.

*.68, Lepidum paenitentem consili.

App. (I 49 D, 53 K, 53 G, I p. 404 et p. 496 Br.) — Charis. p. 253.

— Dositheus p. 408: 'paenitentem Lepidum.'(|consili] sic N.

Comm. Consilium, cuius paenituit Lepidi, non bellandi vel

seditionandi est, immo vero pacis; itaque fragmentum non ad fractae

Lepidanae seditionis tempora pertinet, quod voluerunt Kritz ac

Dietsch, sed de eo anni 78 spatio agitur, quo Lepidus pacem, quamsenatui collegaeque concesserat, denuo turbare paravit.

69. Etruria omnis cum Lepido suspecta in tumul-

tum erat.

App. (I 45 D, 48 K, G.) — Arus. p. 484.

70*. Quae cis paucos dies iuncta in armis foret.

App. (Inc. 23 D, m 70 K, inc. 57 G, 11 p. 323 Br.) — Cledon. p. 76.

p iuncta] cuncta coni. Kritz. — foret] sunt Gerlach, cuncta . . . foret (!)

edidit Dietsch.

Comm. Verba ex oratione vel cogitatione alicuius dicta esse

patet; falsa autem nisus lectione Kritz de fugitivis ad Spartacum

undique confluentibus dicta ea esse sumpserat, verum tamen terrae

nomen subaudiendum est. Itaque ad Etruriam pertinere conicio;

eam enim ad seditionem propensissimam fuisse coniuratamque cumLepido scimus; etiam illud bene cum Etrucis convenit, quod iunctos

in armis eos fore dicitur, modo conferas fr. 67. — Talia autem

dicta cogitatave esse a senatu Romano opes Lepidi metuente ex

antecedente fragmento efficitur.

71. Prudens omnium quae senatus censuerat.

App. (I 91 D, 93 K, 7f G, I p. 400 Br.) — Arus. p. 503.

Comm. lure collato Appiano ad Lepidum haec rettulit iam

Debrossius.

72*. Igitur senati decreto serviendumne sit?

App. (Inc. 93 D, 62 K, I 70 G, I p. 401 Br.) — Donat. ad Terent.

Andr. II 2, 28. — Schol. Bemb. ad Eun. II 2, 6 (ed. Umpfenhach Herm. II

p. 348): usque ad 'decreto'.||

igitur] P D B, ergo 0, vulgo. — senati]

OB, senatus PD — decreto] P B, discretio D. — serviendumne] 0,

sed videndi ne P, sed videndum non D, servi ne indicium sit coni.

Dietsch temerarie.

Comm. Eum qui verba a Donato laudata profert Lepidum

esse, decreto senatus illo eundem ad comitia redire exercitumque

dimittere iussum esse egregia est Debrossii coniectura; sane hac


cum re decretum non minus quam atrox eius qui loquitur sententia;

verbumque serviendi congruit.

73. Plebei tribuniciam potestatem.

App. (In edd. peculiare fragmentum non est.) — Prisc. VI (II p. 243).

— Sallustius in I historiarum Prisciani codd., praeter quod in II hist.

GLK.

Comm. Verba a Prisciano laudata ad Philippi orationem

fr. 77, 14 pertinere vulgo putantur, quod falsissimum esse iudico.

Etenim plehei vox ibi deest in Vaticano, quam genetivum hoc loco

esse testatur Priscianus ; at in oratione, si omnino legeretur, dativum

desideraremus. Verba, quae quomodo supplenda sint obscurum est

(fortasse renovandam esse vel rei publicae usui esse)^ ad Lepidi

mandata rettulij etenim in primo libro hoc imprimis loco de tri-

bunicia potestate actum est.

74*. Nam talia incepta, ni in consultorem vertis-

sent, rei publicae pestem factura.

App. (Inc. 89 D, 57 K, 54 G, II p. 622 Br.) — Donat. ad Verg. Aen.I 37. — Ibid. IV 316 {cf. Hoeven, de Donati commentario, {1846) p. 46).

\\

incepta] cepta codd. lib. I. — ni in consultorem] non consultorumcodd. lih. I, inconsulto revertissent codd. lib. IV (om ni), si in coni.

Gerlach.

Comm. Verba haec optimatis alicuius (Catuli vel Philippi

Appiive) fuisse ac spectare ad Lepidum e Philippi verbis consequi

mihi videtur, quem paullo infra Sallustius de eadem re ita dicentem

facit: 'Maxime vellem, patres conscripti, prava incepta con-

sultoribus noxae esse.' Linkerum vero, qui coniecit ex ipsa epistula

Catuli haec esse Sallustii historiis inserta et a Frontone quoque

lecta, satis iam reiecit Kritz.

75*. Qui aetate et consilio cefceros anteibat.

App. (I 47 D, 50 K, 60 G, I p. 378 Br.) — Serv. adAen. 1X244: 'Sal-

lustius de Philippo' e. q. s.

76*. In hunc modum disseruit.

App. (II 41 D, 50 K, 103 G, II p. 164 et 527 Br.) — Prisc. XVIII(III p. 305).

Comm. His verbis Sallustium usum esse, ut Cottae orationem

induceret, Kreyssigio auctore rati sunt editores; quod Aurelianensi

fragmento reperto non comprobatum est. Licinii Macri orationi

eadem praemittere vetamur ea re, quod ipso eius initio disserendi

verbum statim usurpatur, de Lepidi turbidis contionibus eiusdem

verbi minus locum esse patet. Quare ad Philippum pertinere frag-

mentum existimavi.


77. Oratio Philippi in senatu.

Maxime vellem, patres conscripti, rem publicam quietam l

esse aut in periculis a promptissimo quoque defendi, denique

prava incepta consultoribus noxae esse; sed contra seditionibus

onmia turbata sunt et ab iis, quos probibere magis decebat,

postremo quae pessimi et stultissimi decrevere, ea bonis et sa-

pientibus facienda sunt. Nam bellum atque arma, quamquam 2

vobis invisa, tamen quia Lepido placent sumenda sunt, nisi

forte cui pacem praestare et bellum pati consilium est. Pro 3

di boni, qui banc urbem omissa cura adhuc tegitis: M. Aemi-

lius, omjiium flagitiosorum postremus, qui peior an ignavior

sit deliberari nou potest, exercitum opprimendae libertatis

habet et se <(e) contempto metuendum effecit: vos mussantes

et retractantes verbis et vatum carminibus pacem optatis

magis quam defenditis neque intellegitis moUitia decretorum

vobis dignitatem, illi metum detrahi. Atque id iure: quoniam 4

ex rapinis consulatum, ob seditionem provinciam cum exercitu

adeptus est, quid ille ob bene facta cepisset, cuius sceleribus

tanta praemia tribuistis?

At scilicet eos qui ad postremum usque legatos, pacem, 5

concordiam et alia huiuscemodi decreverunt, gratiam ab eo

peperisse! Immo despecti et indigni re publica habiti praedae

loco aestimantur, quippe metu pacem repetentes, quo habitam

amiserant. Equidem a principio cum Etruriam coniurare, pro- 6

scriptos arcessi, largitionibus rem publicam lacerari videbam,

maturandum putabam et Catuli consilia cum paucis secutus

sumj ceterum illi qui gentis Aemiliae bene facta extoUebant

Testimon.: 5. Arus. p. 480: Sal. hist. I: *et indigni re publica.'

App. (I 48 D, 51 K, p. 99 G, I p. 412 Br.; Jordan ed. 3. p. 114.)||

1. defendi] defeadi V. — pravaj parva V, corr. Aldus.

3. omissa cural amissa cuna coni. Haupt, obnixa cura Bergk, nimis

securam Kraut, vobis sacram Schone, omissa cura vatum carminis Lange(vd. infra) ; iure defenderunt Gerlach et Kritz, cum urhem iusto secwriorem

vituperari ex ipsis quae secuntu/r verhis efficeretur. — se e] secontempto V,

et ex coni. Linker. — carminibus] carminis V, verbis pacem optatis

magis quam <(re)> defenditis Lange, transpositis vocihus vatum carminis in

superiorem sententiam deletoque et.

5. ab eol habeo V.

6. arcessi] accersi V.

SallastiuB, ed. Maurenbrecher. II. 3


et igno"scendo populi Romani magnitudinem auxisse, nusquam

etiam tum Lepidum progressum aiebant, cum privata arma

opprimendae libertatis cepisset, sibi quisque opes aut patro-

7 cinia quaerendo consilium publicum corruperunt. At tum erat

Lepidus latro cum calonibus et paucis sicariis, quorum nemodiuma mercede vitam mutaverit; nunc est pro consule cumimperio non empto sed dato a vobis, cum legatis adhuc iure

parentibus, et ad eum concurrere homines omnium ordinura

corruptissimi, flagrantes inopia et cupidinibus, scelerum cou-

scientia exagitati, quibus quies in seditionibus, in pace turbae

sunt. Hi tumultum ex tumultu, bellum ex bello serunt, Sa-

turnini olim, post Sulpicii, dein Mari Damasippique, nunc

8 Lepidi satellites. Praeterea Etruria atque omnes reliquiae belli

arrectae, Hispaniae armis soUicitae, Mithridates in latere vec-

tigaliimi nostrorum, quibus adhuc sustentamur, diem bello

circumspicit; quin praeter idoneum ducem nihil abest ad sub-

vertendum imperium.

9 Quod ego vos oro atque obsecro, patres conscripti, ut anim-

advertatis neu patiamini licentiam scelerum quasi rabiem ad

integros contactu procedere; nam ubi malos praemia secuntur,

10 haud facile quisquam gratuito bonus est. An expectatis dumexercitu rursus admoto ferro atque flamma urbem invadat?

Quod multo propius est ab eo quo agitat statu, quam ex pace

11 et concordia ad arma civilia. Quae ille adversum divina et

humana omnia cepit, non pro sua aut quorum simulat iniuria,

sed legum ac libertatis subvertendae. Agitur enim ac lace-

ratur animi cupidine et noxarum metu, expers consilii, inquies,

haec atque illa temptans, metuit otium, odit bellum, luxu atque

licentia carendum videt atque interim abutitur vestra socordia.

12 Neque mihi satis consilii est, metum an ignaviam an demen-

tiam eam appellem, qui videmini tanta mala quasi fulmen

optare se quisque ne attingat, sed prohibere i^e conari quidem.

4uam^H

7. non post nemo add. Carrio. — empto] dempto coni. Hartel. —Mari] sic V.

9. neu] ne V, corr. Carrio. — rabiem] tabem coni. Carrio.

11. agitur] cf. Opitz ann. philol. 127 p. 220 et Weinhold act. soc.

Lips. I p. 220.12. tanta] itanta V, corr. Orelli, intenta coni. Aldus, intuentes vel

postea intuentes tanta Dietsch, minitantia Schone.

Fragmentum 77. 35

Et quaeso considerate quam conversa rerum natura sit: 13

antea malum publicum occulte, auxilia palam instruebantur et

eo boni malos facile anteibant; nunc pax et coacordia distur-

bantur palam, defenduntur occulte; quibus illa placent, in

armis sunt, vos in metu. Quid expectatis? Nisi forte pudet

aut piget recte facere. An Lepidi mandata animos movere? 14

Qui placere ait sua cuique reddi et aliena tenet, belli iura

rescindi, cum ipse armis cogat, civitatem confirmari, quibus

ademptam negat, concordiae gratia tribuniciam potestatem

restitui, ex qua omnes discordiae accensae. Pessime omnium 15

atque impudentissime, tibine egestas civium et luctus curae

sunt? Cui nihil est domi, nisi armis partum aut per iniuriam!

Alterum consulatum petis, quasi primum reddideris, bello con-

cordiam quaeris quo parta disturbatur, nostri proditor, istis

infidus, hostis omnium bonorum! Ut te neque hominum neque

deorum pudet, quos per fidem aut periurio violasti! Qui quando 16

talis es, maneas in sententia et retineas arma te hortor, neu

prolatandis seditionibus, inquies ipse, nos in sollicitudine atti-

neas; neque te provinciae neque leges neque dii penates civem

patiuntur: perge qua coeptas, ut quam maturrime merita in-

venias.

Vos autem, patres conscripti, quo usque cunctando rem 17

publicam intutam patiemini et verbis arma temptabitis? Dilec-

tus adversus vos habiti, pecuniae publice et privatim extortae,

praesidia deducta atque imposita, ex libidine leges imperantur,

cum interim vos legatos et decreta paratis! Quanto mehercule

avidius pacem petieritis, tanto bellum acrius erit, cum intelleget

se metu magis quam aequo et bono sustentatum. Nam qui 18

turbas et caedem civium odisse ait et ob id armato Lepido

vos inermos retinet, quae victis toleranda sunt ea, cum facere

possitis, patiamini potius censet; ita illi a vobis pacem, vobis

Testimon.: 16. maturrimum, cf. locum ad fr. 66 laudatum.

14. cogat] agat coni. Orelli. — plebei ante tribuniciam potestatem

vulgo inde ab Carrione additur, perperam ex altero loco a Prisciano lau-

dato huc illatum, cf. fr. I 73.

16. provinciae] populi Romani iudicia coni. Madvig, magistratum

post provinciae add. Dietsch. — maturrime] maturime V.

18. se post odisse add. Dietsch, post turbas Mad/vig.


19 ab illo bellum suadet. Haee si placent, si tanta torpedo ani-

mos obrepsit, ut obliti scelerum Cinnae, cuius in urbem reditu

decus ordiais buius interiit, nihilo minus vos atque coniuges

et liberos Lepido permissuri sitis, quid opus decretis, quid

20 auxilio Catuli? Quin is et ali boni rem publicam frustra

curant. Agite ut libet, parate vobis Cethegi atque alia pro-

ditorum patrocinia, qui rapinas et incendia instaurare cupiunt

et rursus adversum deos penatis manus armare. Sin libertas

et vera magis placent, decernite digna nomine et augete in-

21 genium viris fortibus. Adest novos exercitus, ad hoc coloniae

veterum militum, nobilitas onmis, duces optimi: fortuna meliores

sequitur; iam illa quae socordia nostra collecta sunt, dilabentur.

22 Quare ita censeo: quoniam <(M.)> Lepidus exercitum privato

consilio paratum cum pessimis et hostibus rei publicae contra

huius ordinis auctoritatem ad urbem ducit, uti Appius Claudius

interrex cum Q. Catulo pro consule et ceteris, quibus impe-

rium est, urbi praesidio sint operamque dent, ne quid res pu-

blica detrimenti capiat.

Testimon. : 19. Nonius III p. 229: Sallustius historiarum lib. I:

'haec si . . . . obrepsit.' — Charis. p. 86; Sallustius .... 'torpedinem' dixit.

19. obrepsit] oppressit V, obrepsit F Nonii, obprepsit F man. sec,

H, obressit L, oppressit G; obrepsit igitur Nonius habuisse videtur, cuius

in libros ex Sallustiana sylloge alterum illatum est, obrepsit a Sallustio

scriptum esse iure defendit Dietsch collatis ep. de re publ. 8, 7 et Tac. hist.

III 63.

20. ali boni] aliboni V. — nomine] nomini V.

21. novos] sic V. — nostra] vostra coni. Dietsch.

22. M(arcus)] add. OrelU.

78. Numeroque praestans, privos ipse militiae.

App. (I 100 D, 103 K, 94 G.) — Arus. p. 503.

Comm. Ingenti numero exercitum a Lepido coactum esse

cum constet, ipsum vero cum militiae perignarum fuisse rebus ipsis

doceatur postea gestis, haud abnuendum mihi videtur de Lepido

hoc fragmento agi; quare ibi id apposui, ubi impetus Lepidi in

urbem factus ac repulsus commemorandus erat.

79. Apud ]\Iutinam.

App. (I 50 D, 52 K, 77 G, I p^400 et 419 Br.) — Prisc. XV (m p. 67).

80. Fugam maturabat.

App. (I 107 D, 115 K, 126 G, I p. 444 Br.) — Arus. p. 492.


81, Profectionem festiuantes.

App. (I 109 D, 117 K, 125 G.) — Arus. p. 474.

Comm. Fragmenta 80 et 81 ad Lepidi fugam clademque refe-

renda esse ut conicerem, commotus sum Exuperantii loci supra

laudati congruentia.

82*. Serv. ad. Aen. X 168: 'Cosas, civitas Tusciae, quae

numero dicitur singulari secundum Sallustium.'

App. (I 51 D, 54 K, 56 G, I p. 423 Br.)

83*. Perrexere in Hispaniam ali Sardiniam.

App. (E 10 D, 15 K, n 16G, I p. 498 Br.)

Comm. Nescio qua commoti causa editores secundo in libro

posuerint haec verba; cum vero in Sardiniam fugisse narrentur

quidam, scilicet Lepidani victi, patet hoc accidisse brevi post clademad Cosam Lepido illatam, non post mortem eius, quippe qui in

ipsa vel Sardinia mortuus esset.

CAPUT IV.

De Sertorii yita rebusque ab eo gestis, fr. 84—103.

Inest de rebus urbanis fr. 86.

Enarratio.

Profligata Lepidi seditione relinquebatur senatui etiam

belli Sertoriani cura (fr. 84, 85). Sed antequam res hoc Jsello 84, 85

a Metello gestae enarrarentur, comitia post Lepidi fugam Romaehabita (fr. 80) consulesque anni 77 tum demum factos Mam. 86

Aemilium Lepidum Livianum D. lunium Brutum memorari

opus erat, dein de abrogatis Lepidi legibus veniaque seditionis

a senatu plerisque Lepidanis decreta expositum esse videtur.

lam ipsius Sertorii vita, antequam ad bellum ab eodem com-

motum Sallustius accederet, dicta est.

Ac Q. Sertorius e gente Sabina prima adulescentia elo-

quentia haud immeritus (Plut. Sert. c. 2) mox ad mihtiae

studium sese convertit (fr. 87) et bello Cimbrico, dein in Hi- 87

spania, post bello Marsico prae ceteris excelluit (Plut. Sert.


88, 89 c. 4 med., quo referas fr. 88, 89). Mox vero cum Cinna ex

pulsus reverteretur ac contra SuUanos immani crudelitate in

urbe saeviret, ipse Sertorius, qui ad Marianos se applicarat,

90 omni noxa abstinuit (fr. 90). Sed triennio post (Exup. p. 4)

'Norbano et Scipione consulibus, cum ex Asia SuUa contra

Marium atque factionem veniret infestus, timens senatus, ne

malo publico certamina inter duces orirentur, statuit ut cura-

rent consules, ne res publica acciperet dietrimentum. Hoc ita-

que senatus consulto excitati consules contra venientem SuUamatque omnibus exitium minitantem praesidia sihi cuiusque ge-

neris parare coeperunt et duces idoneos, ad quorum industriam

pertineret cura beUorum, in quis elegere Sertorium. Parato

vaHdissimo exercitu processere Plut. Sert, c. 6: tsXog dh

et vetante Sertorio colloquia UvXXccg ZycinCovi TcaQcc^tQato-

consules permiserunt inter suum jtsdsvdag xal <pLXo(pQovov-

et SuUae exercitum et facta ^svog cag siQ^^vrjg ieofisvrjg

proditio est omnisque exerdtus dtsq^d-SLQs tb 6tQdtsv^a

91 Sullae traditur* (fr. 91). xal ravra jtQoXsyav Em-tcCgjvl ycal dLdddnav 2Jsq-

rd)QLog ovx stcslQ^s.

Tunc Sertorius destitutus atque omni copiarum nudatus

auxilio in Etruriam confugit iram metuens SuUae, ne exigeret

gravem quasi de superato hoste vindictam. Erat autem Etruria

fidissima partibus Mariani, quia ab ipsis Romanam quam antea

non habebant acceperant civitatem; timentes igitur Etrusci ne

beneficium tantae dignitatis a Marianis acceptum SuUa revo-

caretj si adversae partes essent amputatae, penitus ad Sertorium

se atque alios eiusdem factionis duces applicarunt omnia, quae

imperarentur, sine recusatione promittentes sese facturos; itaque

factum est ut rursus firmissimus quadraginta cohortium com-

portaretur exercitus; nam et multi miUtes qui se venienti

SuUae tradiderant frustrati omnibus ad priorum ducum castra

reverterunt quae ante prodiderant. — Inter haec facti sunt

Marius et Carbo consules; tunc Sertorius Romam venit et om-

nium coepit accusare segnitiem, etiam ex multis promptissimis

factis SuUae industriam virtutemque laudare, cui nisi ohviam

92 iretur (fr. 92), actum iam ac dehellatum foret. Tum consules

principesque alii factionis tanto verborum pondere castigati,

Enarratio 90—103. — Fragmentum 84. 30

sive ut aemuluni ac rehementem neglegentiae correctorem ab oculis

removerent sive ut feroci provinciae, cuius infidelitatem time-

bant, idoneum praeponerent ducem, misere in citeriorem Hispa-

niam; atque ei mandatum est ut transiens res in Gallia trans-

alpina componeret' — (Huc adde Plut. Sert. c. 6 usque ad

finem capitis.) — 'Sed ubi in provinciam venit ita strenue

sociorum animos iam deficientes atque alia cupientes in favo-

rem partium suarum modeste tuendo atque blandiendo perduxit

(fr. 93), ut et carus esset (fr. 94) et tamen ab omnibus metu- 93, 94

eretur.' At perditis popularium rebus C. Annius a Sulla pro

praetore in Hispaniam missus Sertorium victum e provincia

expulit, brevi e Pityusis quoque insulis eiecit (Plut. Sert.

c. 7 totum-, accedunt fr. 95—99). Inde Sertorius Herculis^^'^^'^^'

transvectus columnas ad Baetim pervenit; ivtav%-a (Plut. Sert. '

c. 8) vavTcct TLVsg ivTvyxdvov0tv avra viov ix rcbv 'AtXavxi-

icav vri6c3v dvaTtSTtXsvxoteSf ali^ Svo fisv sl6l XsTtta nav-

tdnaOL TtOQQ^â diaLQOv^svaL^^VQLOvg d' dns%ov6L

AL^vr^g GtadCovg xal ovofidôvtaL MaxdQav .... xal xaQ-

Ttov avtofpvri cpsQOvOtv dnoiQcbvta TtXijd^SL (fr. 100), 100

.... &6ts fisxQL tS>v fiaQ^dQGjv dLLXâL 7tL6tLV i<3%VQdv avtod^L

tb 'HXv6lov slvaL nsdCov xal tijv tcov svdaLfiovcov

oi'xrj0LV^ r}v"OfirjQog v^vrjffsv (fr. 101). tavd-' 6 UsQtcoQLog 101

dxov6ag sQcata %-avâ6rov sO^sv oCxri6aL tdg V7]0ovg

(fr. 102, 103) xal t^r^v iv rjGvxCa tvQavvCdog dTtaXXayslg xal 102, 103

noksiKov dTtavGtcav. Tamen in Africam revertit, ubi contra

Ascalim, Mauretaniae principem, et Paccianum, Sullae legatum,

bene res gessit (Plut. Sert. c. 9 pr. parte).

Fragmenta.

84*. M. Lepido cum omnibus copiis ItaHa pulso

segnior neque minus gravis et multiplex cura patres

exercebat.

App. (I 54 D, 56 K, n 1 G, I p. 435 Br.) — Victorinus ad Cic. rhet. I

(p. 205 rhet. min.). — Sacerdos (VI p. 458): 'Marco . . . segnior.' — Serv.

ad Aen. I 630: 'segnior . . . cura.'

Comm. His verbis a Lepidi rebus ad novum quasi caput,

nempe ad res Sertorianas, transitrtm esse ex ipso fragmento elucet.

Et quamquam res urbanas, imprimis comitia consularia habita con-


tinuo subiecta esse, simulac de Lepidi clade fugaque ac restituta

re publica narratum esset, existimandum est, tamen praecessisse his

rebus duo fragmenta, et hoc et id quod succedit, quibus in uni-

versum belli Sertoriani condicio exponitur, ex eodem hoc fragmento

concludo.

85*. Ardebat omnis Hispania citerior.

App. (Inc. 7D, I 68K, I 108 G, I p. 4.85 Br.) — Adnot. ad Luc.II 634: 'ardent Hesperii, ut Sallustius' e. q. s. — Victorin. in Cic. rhet.

p. 6 Or. (rhet. min. p. 158) nomine Sallustii non laudato.

Comm. Verba e solo Victorino adhuc cognita iure Sallustii

fragmentis assignata esse, falso autem, num ea Sallustii essent,

dubitasse Dietschium adnotationum loco ab Usenero mihi praebito

nunc docetur; sane antea idem ostendi potuit collatis imitatoribus

Heges. II 11, 1 et Dictye I 16. — Ceterum his verbis non unamquandam rem bello Sertoriano factam enarrari, sed totius belli ratio-

nem condicionemque describi apparet; quare in initio capitis huius

ea posuisse atque antecedenti fr. 84 adnexuisse recte mihi videor.

86. Curionem quaesit, uti adulescentior et a po-

puli suffragiis integer aetati concederet Mamerci.

App. (I 52 D, 55 K, 62 G, I p. 426 Br.) — Priscian. X (H p. 535).||

quaesit] G Hertz, quaesivit rell. codd., vulgo ante Hertzium, illud ipse

legit Priscianus — integer aetati] integritati G L, intigrati K.

Comm. Quis Curionem illud rogaverit nescimus, scilicet opti-

matium princeps aliquis velut Philippus Catulusve; impetrasse

autem illud ab eo constat, quoniam eo cuius de comitiis sermo est

anno 77 Mamercus Lepidus Livianus re vera consul factus est.

87*. Togam paludamento mutavit.

App. (Inc. 65 D, 31 K, I 44 0, I p. 400 Br.) — Serv. (schol. Dan.)ad Georg. I 8. — Schol. ad luven. VI 400. — Isidor. XIX 24, 9. ||*togam]

coiam L schol. Verg., cogam S schdl. luwenal.

Comm. Ad Q. Sertorium haec apte referri posse intellexit

Dietsch.

88*. IVLagna gloria tribunus militum in HispaniaT. Didio imperante, magno usui beUo jyTarsico paratu

militum et armorum fuit, multaque tum ductu eius

peracta primo per ignobiHtatem, deinde per invi-

diam scriptorum incelebrata sunt: quae vivos facie

sua ostentabat aHquot adversis cicatricibus et effosso

oculo. Neque iHis anxius, quin iHe dehonestamento

Fragmenta 84^92. 41

corporis maxime laetabatur, quia reliqua gloriosius

retinebat.

App. (I 55 D, 57 K, 80 G, I p. 437 Br.) — Gellius II 27: Sallustius

(le Sertorio duce in historiis ita scripsit e. q. s. — Donat. ad Terent.

Eun. in 2, 29: haec sunt virtutis insignia, ut Sallustius quoque fatetur:* dehonestamento .... laetabatur.' — haec sunt virtutis insignia post

fatetur Jiabent codd. Donati, transposui.\\tribunus militum] A, tribus

milibus VPB. — usui] A, usi VPB, usu vulgo, quod antiquiorem

dativi formam putahant. — eius peracta] eiusque rapta codd., corr. Mahhj,curata coni. Carrio, patrata Dietsch, ductu eius manuque lAnker. — in-

celebrata] celebrata codd., corr. Gronovius, minus celebrata con. Haver-

camp, celata Ciacconius. — facie sua] faciem suam codd., corr. Grono-

vim. — neque illis anxius post laetabatur codd., transposui Proleg.

(fasc. I) p. 37, elisis coni. Dietsch. — quin ille] quid ille codd., quin

C07T. Hertz, seclusit verba Linker, quin illo coni. Dietsch. — dehonesta-

mento corporis] dehonestamento tamen esse corpori Donatus (corporis

ed. pr.), sed genetivum in Sallustio legerunt Castricius iam et Gellius;

tamen Donati respondere videtwr Gelliano quin. — laetabatur] laeta-

bitur Donati. — quia reliqua etc.] illi anxius quo reliquo gloriosius

renidebat coni. Lachmann.

Comm. De ratione quae inter Plutarchum atque hoc Sallustii

intercedit fragmentum vide Prolegom. (fasc. I) p. 27— 29.

89*. Et ei voce magna vehementer gratulabantur.

App. (I 56 D, 58 K, G, I p. 405, II p. 114 et 627 Br.) — Donat. adTerent. Andr. V 4, 36. — Id. ibid. V 4, 43.

||voce magna etc.] v. m. v. g.

altero loco P, n. m. n. c. ihid. 0.

Comm. Ad Sertorium haec spectare Kritz repperit coUato

Plut. : dGEXQ^ovza yaq slg &eatQov s^sdi^avto te KQOtca Tial nat-

svtprj^rjGav.

90*. Inter arma civilia aequi bonique famas petit.

App. (Inc. 76 D, 42 K, I 40 G, I p. 383 Br.) — Seneca epist. mor.

114, 19.

Comm. Cum Sertorio haec optime congruere discimus rebus

apud Plutarchum cap. 5 narratis.

91*. Cuius adversa voluntate colloquio militibus

permisso corruptio facta paucorum et exercitus SuUae

datus est.

App. (I 57 D, 28 K, 20 G, I p. 302 Br.) — Donat. ad Terent. Eun.

in 2, 13.IIvoluntate] voluptate 0. — corruptio] correptio 0.

92*. Cui nisi pariter obviam iretur.

App. (I 58 D, inc. 61 K, inc. 23 G, I p. 400 Br.) — Donat. ad Ter.

Eun. I 2, 12.IIobviam iretur] obvia missetur 0.


93*. Hispaniam sibi antiquam patriam esse.

App. (I 69 D, K, inc. 14 G, I p. 582 Br.) — Serv. ad Aen. I 380. —Id. ib. ni 297.

IIantiquam] om. Servim ad lih. III.

Comm. Omnium virorum, quorum Sallustii historiis mentio

fit, nemo talia de se praedicare potuit nisi Sertorius. Quare frag-

mentum ibi cum Kritzio nobis collocandum est, ubi Sertorium blan-

diendo Hispanorum animos sibi reconciliasse dictum est.

94*. Modicoque et eleganti imperio percarus fuit.

App. (Inc. 7, 9 D, 45 K, 77 G.) — Adnot. ad Lucan. VII 267 (deest

in C et G).IImodicoque] modico quoque vulgo ex Webero, in modico

Kritz, is Gerlach, eis Dietsch falsa nisi lectione. — eleganti imperio] ele-

gantum perio W, elegantum {omisso perio) V, diligenti coni. Dietsch,clementi Both.

Comm. Sertorium hoc loco intelligendum esse primus Dietsch

iure contendit coUato P]utarclii c. 6: riÊQog fiev mv iv ratg eiQr)-

viKatg iQeiaig, (poêqog 8s xri itaqaGKevr] Kara r&v nole^mv (pacvo-

(levog atque: aveXdiiâve ofiiXta re rovg dvvarovg nal (poQcov

avecet rovg TtolXovg. iiaXiGra 6e r&v eTttGra&fitoov aTtaXXdâg rjya-

itrjd^r}. Quod etiam confirmari videtur Exuperantii eadem de re

testimonio.

96*. Hieronym. epist. ad Magnum (70), 6: 'sed per

te mihi proponi ab alio quaestionem, qui forte propter amo-

rem historiarum Sallustii Calpurnius cognomento Lanarius sit/

App. {Deest in edd. praeter Cortianam p. 1012.)

96*. Salinator in agmine occiditur.

App. (Deest in edd.) — Comm. Bern. ad Lucan. I 478.

Comm. Utrumque fragmentum ad C. Annii in Hispaniam in-

vasionem spectare sequitur e Plut. c. 7: KaXnovQviov de rivog

e7tiiiXr]6iv AavaQiov doXocpoviq6avrog rbv 'lovXtov nrX.

97. Paucos saltum insidentis.

App. (I 108 D, 116 K, 93 G.) — Arus. p. 480.

Comm. Milites in saltu aliquo coUocati primo libro appel-

lati esse non videntur, nisi ubi Pyrenaei montis transitus a Sali-

natore occupati, dein ab Annio superati esse dicebantur; quare hic

fragmentum apposui.

98. Earum aliae paululum progressae nimio simul

et incerto onere, cum pavor corpora agitaverat, de-

primebantui*.

App. (I 60 D, K, 87 G, n p. 112 Br.) — Gellius X 26, 10. — Nonius VI


(p. 453) tisqiie ad onere.||paululum] paulum Nonius, Kritz. — simul et

incerto] nimio progressae inter cum sicco Nonius.

99*. Cum Sertorius neque erumpere tam levi

copia navibus ....

App. (Inc. 35 D, IK, I 112 G, I p. 444 Br.) — Serv. (schol. Dan.)

ad Aen. II 564.||Cum Sertorius] com Sertorios C. — erumpere tam] rum-

peret an C, erumperet tam Putschim, erumpere Kritz, nequiret erumpereF. Schdll. — copia navibus] copiam avibus C, corr. Putsch, navibusdativum (scil. se commisit) intellexit F. Scholl, sed navibus instrumen-

talem, levia copia absolutum qui dicitur ablativum esse malim.

Comm. Ad Sertorii pugnam navalem vehementi tempestate

cum Annio gestam fragmenta spectant, cf. Plut. c. 7: ^scpvQa) 6e

lafiTtQm rov TtsXayovg aviGxa^ivov xai ra noXXa r&v 2eQrcoQtovjtXoicav VTtb oiovq^orrjrog itXdyta raig Qay^Catg jtEQi^dlXov-

rog — avrbg bXiyatg vavel rfjg fiev d-aXdGerjg vnb rov %£t-

H&vog stQyofjtsvog, r^g ds yijg v%b r&v itoXefitiiov nrX. — Et rempriore loci huius parte narratam illustrari fr. 98 apparet, ad poste-

riorem eiusdem refero fr. 99; aperte enim ut illi neque respondet

alterum neque, ita vocibus navibus erumpere respondere videtur in

terram escendere, utrumque autem loco Plutarcheo sibi respondet.

flOO. Quas duas insulas propinquas inter se et

decem <^milia^ stadium a Gadibus sitas constabat suopte

ingenio alimenta mortalibus gignere.

App. • (I 61 D, K, 82 G, I p. 446 Br.) — Nonius IX p. 495. — Sal-

lustius bist. lib. XI codd., libro primo vulgo iu/re assignatur.||quas] cuius

codd., quas corr. Both. — milia] add. Kritz. — stadium] orn. G. — sitas]

satis codd., corr. Carrio.

Comm. Falso hoc fragmentum cum altero quodam fr. 102arte coniunxisse Kritzium ipsius Plutarchi excerptoris ordine evin-

citur. Eandem ob causam Rotliii approbare coniecturam non dubi-

tavi, cf. Plut. «V 6vo fisu eiatv %rX.

101*. Serv. ad Aen. V 735: ^Secundum philosophos

elysium est insulae fortunatae, quas ait Sallustius inclitas esse

Homeri carminibus.'

App. (I 62 D, K, 83 G, I p. 447 Br.)

102, Traditur fugam in Oceani longinqua agi-

tavisse.

App. (I 61 D, K, 81 G, I p. 446 Br.) — Serv. (schol. Dan.) ad Verg.Aen. I 640. — Schol. ad Verg. Georg. 11 197 (ed. Wagner, de Philargyrio IIp. 38) : 'ut apud Sallustium in prima.' — Bem testatur Schol. ad Horat.epod. XVI 42: 'Oceanus, in quo sunt insulae fortunatae, ad quas Sal. inhistoria dicit victum voluisse ire Sertorium.'

44 SaUusti Historiorum lib. I.

103*. More humanae cupidinis ignara visendi.

App. (Inc. 94 D, 63 K, EI 89 G.) — Gellius IX 12, 22. — Nonius Ep. 129: ''Salustius lugurthino bello.'

||more] amore Nonii codd. — Nonii

testinwnium nihili esse puto, cum ipse ex Gellii quem attuli loco hauserit.

Itaque ea re, qmd in lugurthino bello haec verba legisse se nugatwr, minimecommoveri nobis licet, ut ad lug. c. 93 ea referamus.

Comm. Dictus est qui novarum rerum cupidus in ignaras

incertasque regiones solito latius procedit. Quod in Sertorium im-

primis cadere summo insularum fortunatarum desiderio commotumconstat; quare ad hunc fragmentum pertinere existimo.

CAPUT V.

Belli Serforiani initia, fr. 104—126.

Enarratio.

Sertorius cum in Mauretania moraretur, a Lusitanis anno 80

in Hispaniam revocatus est, ut dux esset belli contra Romanos

gerendi (Plut. Sert. c. 10); quibus obsecutus in Baeticam

104 clam transvecturus (fr. 104) Cottam ad Mellariam pugna navali

105 devicit atque cum Lusitanis sese coniunxit (fr. 105). Et brevi

post vicinas Lusitaniae gentes sibi ascivit plerisque sponte sua

ad Sertorium deficientibus atque admirantibus ingenium eius,

106 scilicet credulitate fiduciaque Hispanorum (fr. 106) caUide usus

est (Plut. c. 11, adde Gell. XY 20, Frontin. I 11, 13). At-

tamen initio haud magnae fuerunt Sertorii opes exiguusque

exercitus, quocum imperium Romanum aggressurus erat (Plut.

c. 12); in quo magni ei momenti erant MaurorUm auxilia,

107 quae secum in Lusitaniam adduxerat (ir. 107).

Ac primum anno 80 Fufidium ulterioris provinciae pro-

108,109praetorem ad Baetim fudit (fr. 108, 109). Aono post 79

Q. Metellus, qui Fufidio succedebat, Hispaniae ulteriori praefuit

110 (fr. 110); neque vero melius res gessit, nam alterius provinciae

propraetorem M. Domitium Calvinum, quem auxilio vocaverat

111 (fr. 111), Hirtuleius Sertorii quaestor devicit et L. Tborium

Balbum Metelli legatum Sertorius occidit. Deinde ipse Me-

tellus*) cum in Lusitaniam ex ulteriore provincia processisset

*) De harum rerum tempore atque ordine vd. comm. adfr. 112—115.

Fragmentum 103. — Enarratio 104—126. 45

119 11îbique diutius cum Sertorio bellasset (fr. 112—115), summam ^.^ ^./venit in inopiam. Qua data occasione de utriusque ducis natura,

ingenio, arte bellica disseritur (Plut. Sert. c. 12 inde ab ov yccQ

slxev 6 MerskXos JctX. usque ad c. 13 fidx£&&cci' 6rQarrjybv

6tQatr]ya xal 'Paâtov 'PcoâCci^ dvadvo^svov dh xXsvd^SLv, ad

hoc fr. 116— 118). Ac Metellus cum in extremum Lusitaniae 116, 17, 1

angulum deflecteret (fr. 119), subito ad Langobriten oppidum, 119

ut celeri impetu opprimeret, profectus ipse quidem ab oppido

repulsus atque Aquinus legatus eius insidiis a Sertorianis cir-

cumventus victusque est (Plut. c. 13 inde ab 6qg)v dh rovg Aay-

yo^Qorag xtX., acced. fr. 120 et 121). Quibus Metelli. cladibus 120, 121

permotus anno 78 cum L. Manlius Galliae provinciae proconsule

opem ei ferre vellet, Ilerdae ab Hirtuleio superatus est (fr. 122); 122

itaque abhinc Metellus in Baetica se tenuit, provinciam tantum

defensurus (fr. 123). Sed Sertorius omni fere citeriore pro- 123

vincia subacta — etiam Characitanos, feram quandam Celti-

berorum gentem, tum subiecit (Plut. c. 17) — usque ad mare

atque Dianium promonturium progressus est, S ixQrJGato

UsQtaQLog OQ^rjrrjQLO) xard d^dXattav (fr. 124)" sqv^vov 124

yaQ s6tL xal Xf]6tQLH6v, xdtontov ds ix noXXov rotg tiqo^tcXs-

ov6l, xaXstraL ds ztidvLOv (Strabon. hist. fr. 74), et legibus

quoque institutisque gentes Hispanas complexus est*) (Plut.

c. 14). Quibus de causis tanta in eum fide amoreque erant, ut

magnus Hispanorum numerus comitum modo eum circumdaret

omnique e discrimine suo cum periculo eximere studeret, Plut.

c. 14: s&ovg d' ovrog Î^rjQLXov rovg tcsqI tbv dQ%ovratsrayfisvovg 6vvano9-vr]0xsLv avirK» 7CS66vrL (fr. 125) 125

nal rovro r&v ixst âQ^dQov xard6jtSL6LV ovoâôvrcov xrX.

.... XsysraL ds jtQog rLVL jt6XsL rQOTtflg ysvo^svrjg xal rav

TtoXs^Ccov inLXSL^svov roifg "I^riQag dfisXr}6avrag avrSv rbv

UsQraQLOV 6d)^SLv jcal totg coÔLg inaQa^LSvovg dXXovgTtQO aXXcov dvaxovcpC6aL TtQbg td rsCxrj (fr. 126), ysvo^s- 126

vov d' iv d6cpaXst rov aQxovrog ovrco rQS7ts6dâL JCQbg q)vyijv

sxa6rov airav.

*) Huc incidunt fabellae duae de Sertorio traditae, quas e Sallustio

hausisse Plutarchum c. 16, Frontin. 1 10, 1—2, Valer. Max. VII 3, 6veri simile est. /

46 Sallueti Historiarum lib. I.

Fragmenta.

104, Itaque Sertorius levi praesidio relicto in

Mauritania nactus obscuram noctem aestu secundo

furtim aut celeritate vitare proelium in transgressu

conatus est.

App. (1 65 D, 64 K, 85 G, I p. 466 Br.) — Gellius X 26, 2. — Nonius VI(p. 453): 'nactus .... secundo.'

||nactus] nanctus ZH Gellii. — aut] atque

coni. Corte, furtivaque Carrio, abiit . . . conatus {secluso est) coni. Lipsius,

furto aut L. Muller.

105. Transgressos omnis recipit mons f Belleia

praeceptus a Lusitanis.

App. (I 66 D, 65 K, 86 G, I p. 466 Br.) — Gellius 1. 1. — Nonius 1. 1.

— Servius ad Aen. I 518: 'transgi-essos .... Belleia.'||omnis] omnes CHL

Servii, L O Bamb. Nonii. — recipit] recepit L HM Servii. — Belleia]

nomen omiserunt GeUius ac Nonius, Bell///// C {tribus litteris erasis), bel-

leia L, ballei H, taleta M Servii, Belleia igitur Servius habuisse videtur;

montem prope Belonem Baeticae oppidum situm, ignotum quidem nobis, aServio cum Belleia, Tarraconensis provinciae u/rbe, confusum esse existimo.

106. Gens raro egressa finis suos.

App. (I 87 D, K, 91 G, I p. 430, 11 p. 299 Br.) — Arus. p. 469. —Serv. ad Aen. II 713.

||gens] ow. Servius. — Quod vulgo laudatur testi-

monium adnotationum ad Lucani V 510 in antiquioribus codicibus deesse

videtur; ad librum V nihil Sallustii adnotatum se invenisse scripsit mihiUsener.

Comm. Quaerentibus quonam consilio haec dicta sint, gens

illa, quae rara cum finitimis consuetudine utitur, eam fortasse ob

causam ita appellata esse nobis videtur, ut doceretur hac re in-

cultiorem stultioremque ceteris illam fuisse. Quae si ita sunt, de

Lusitanis hoc dici bene potuit, ut ostenderetur, quo factum esset,

yit Sertorius tam facile eos deciperet. Sed qtiocumque consilio

scripta a Sallustio haec sunt, ex omnibus gentibus primo libro com-

memoratis rem ipsam ad Lusitanos optime quadrare unusquisque

mihi concedet. Is autem fragmento locus assignandus erit, ubi

de Lusitanis agere Sallustio data erat occasio.

107. Ac per omnem provinciam magnae atque

atro<(ces famae erant)>, cum ex suo quisque terrore

quinquaginta aut amplius hostium milia, novas im-

manis <(formas e finibus^ Oceani <(ap)>puls<(as^, corpo-

ribus hominum vesci contenderent.

App. (I 67 D, 66 K, 120 G.) — Schol. Veron. ad Verg. Aen. IV 178

{Keil p. 93), cf. Bucheler annal. philol. t. 93 p. 65 sq.||ac] V teste Biiche-

lero, at vulgo. — magnae atque] sic V teste Keilio, magnae atrocesque

Fragmenta 104—110. « 47

famae A. Maius. — famae erant] ibant suppl- Keil, erant malm. — cum]qum V. — immanis] immanes V. — e finibus Oceani appulsas] conieci,

feras Oceani accitas Orelli, formas Oceani accolas Kritz, fluctibus Oceani

appulsos Keil, formas a fluctibus Oceani accitas Dietsch.

Comm. De Maurorum auxiliis, quae in exercitu Sertorii fuisse

Plutarclius tradidit, his verbis agi recte Kritz constituit.

108. Et mox Fufidius adveniens cum legionibus,

postquam tam <(al>tas ripas, unum haud facilem pu-

gnantibus vadum, cuncta hosti quam suis oportuniora

videt.

App. (I 68 D, K, 111 G, I p. 471 Br.) — Nonius m p. 231. — Charis.

p. 34 {cf. add. p. 607): 'unum .... vadum', ubi SaUustii exemplum in Nexcidit, servatum vn Cauchii lihro.

||mox] vox L F m. pr.

—' Fufidius]

stipidius L F m. pr. — tam altas ripas] conieci, tantas spiras codd.

{etiam F), quod collato Ennii 'spiras legionibus nexunt' defendit L. Miiller,

tantas copias coni. Dietsch, at de ipsis hostibus omnino non sermo est;

tantas asperitates coni. lunius, cautes asperas Quicherat; in pugna prope

flumen facta summi esse momenti pi'aeter vada etiam altitudinem riparum

nemo nescit. — unum] sohis hdbet C Charisii, om. Nonius, vulgo.

109*. Ita sperat pugnam illam pro omine bello

futuram.

App. (Inc. 61 D, 27 K, IV 59 G, II p. 154 et499 Br.) — Serv. (schol.

Dan.) ad Aen. I 456. — Serv. ad Aen. X 311: inde a pugiiam. e. q. s.||

pugnam illam] illam pugnam vulgo. — omine] omni C lib. I, SIIHMlih. X, omine AL lib. X, omnibus F lib. X; omine ipse legit Servius, pro

omine omni bello coni. Dietsch. — bello] belH coni. Stephanus.

Comm. Pugna initio belli cuiusdam gesta significatur, scilicet

exterai belli, neque enim Lepidani Spartaciive tumultus initio pugnae

graviores factae sunt neque utraque seditio belli nomine appellatur.

Ex belli Mithridatici rebus ad unam pugnam ad Chalcedonem factam

pertinere fragmentum possit; at haec neque Mithridati neque Ro-

manis pro omine esse potuit, quippe qua hi victi sint, ille vero

victoriam sine ullo fructu reciperaverit. Reicimur igitur ad bel-

lum Sertorianum; ac Pompeium dictum esse quominus accipiamus,

impedimur clade initio statim belli ei ad Lauronem illata; sin de

Sertorio hoc fragmento agitur, ad primam eius victoriam de Fufidio

reportatam spectare videtur.

110. Et numeri eorum ]\Ietellus per litteras gnarus.

App. (I 70 D, K, 122 G, I p. 696 Br.) — Arus. p. 476.

Comm. E litterarum commemoratione coUigi potest id ad

tempus pertinere fragmentum, quo Metellus nondum in ulteriorem

provinciam suam pervenit; itaque de vere .anni 79 agitur.


111. Domitium proconsulem ex citeriore His

nia cum omnibus copiis, quas paraverat, arcessivit.

App. (I 69 D, 71 K, 88 G, I p. 509 Br.) — Priscian. X (11 p. 534).

Comm. Domitium arcessitum esse ai Metello antea putabatur,

a Fufidio ad Baetim victo Mommsenum secutus Dietscb contendit.

Cum vero Domitius anno 79 certe occisus sit (cf. Prolegom. p. 22)idque primo eius adventu atque in itinere accidisse videatur, sequi-

tur in ulteriorem eum arcessitum esse provinciam anno demum 79,

itaque iure editores Metellum subaudiverunt.

112. Illo profectus vicos castellaque incendere

et fuga cultorum deserta igni vastare neque late aut

securus nimis, metu gentis ad furta belli peridoneae.

App. (I 86 D, K, 97 G, I p. 586 Br.) — Nonius IV p. 310. — Serv.

ad Aen. XI 515: 'gens .... peridonea.' || late] elate codd., corr. Gerlach. —aut securus nimis] aut setustissimus B, fetustissimus Gen. L H G;securus nimis corr. L. Muller, elato aut securo esse animo coni. Douza,securus a Gerlach, securus ire Kritz, aut fretus, simul a metu Itoth, ne quaeintus lateant cautissimus Mdhly, ire sed cautissimus Dietsch, effuse nimisMadvig; Mulleri eniendatio proxime et ad sensum et ad librorum memo-riam accedere mihi videtu/r. — peridoneae] peridonea codd. Nonii, gens . .

.

peridonea Servius.

Comm. Gentem illam Hispanos esse cum e testimonio Fron-

tini acute Wolfflin coniecerit, ducem de quo agitur Metellimi esse

apparet.

113. Et Diponem validam urbem multos dies re-

stantem pugnando vicit,

App. (I 75 D, 74 K, 109 G, I p. 573 Br.) — Nonius XU p. 526.||

vicit] vincit Krits.

Comm. Diponem Lusitaniae urbem inter Augustam EmeritamEboramque sitam a Sertorio captam tunc esse minime putari potest,

etenim omnis Lusitania in potestatem eius sponte se dederat;

quare Metellus huius fragmenti subiectum existimandus est.

114*. Lusitaniae gravem civitatem.

App. (Inc. 68 D, 34 K, m 15 G, I p. 472 Br.) — Serv. (scbol. Dan.)ad Aen. Xn 458.

Comm. Quae civitas dicta sit nescimus; Oljssiponem eamfuisse haud absonum videtur.

115*.* lam repente visus lenire Tagus.

App. (Inc. 71 D, 37 K, m 14G, H p. 342 Br.) — Serv. (scbol. Dan.)ad Aen. X 103.

||iam] iane F, corr. Daniel. — lenire] lanire F, corr.

Thilo, saevire vulgo. ,


Comm. ad 112 — 115. Quattuor quae hic collocavi fragmenta

e belli Sertoriani narratione sumpta esse patet; tria autem posteriora

ad expeditiones aliquas spectant in ipsam Lusitaniam susceptas,

sicut e Dipones, Lusitaniae, Tagi nominibus discimus. Singulas

vero res, quae tum gestae sint, dinoscere fragmentorumque ordinem

constituere non iam valemus. Atque id quidem tota huius belli

condicione effici videtur, bellasse Metellum in Lusitania initio imperii

sui, id est annis 79 vel 78; posteris autem annis in provincia sua

se tenuit (cf. Prolegom. p. 23), tum, postquam Pompeius in Hispa-

niam advenit, in citeriore provincia atque in Celtiberis cum Ser-

torianis conflixit. Quae si consideraveris, fragmenta haec, quibus

de eadem re, scilicet de bello Lusitano, agitur, in unum locum

comprehendenda esse mibi concedes. lam vero fr. 112, quo aggres-

surus vastaturusque Metellus ostenditur atque invasurus in hostium

fines, ad idem pertinere tempus videtur. Postremam rem, quam in

Lusitania gessit Metellus, oppugnationem Langobritanam esse e

Plutarcbo c. 13 sequitur.

116, Sanctus alia et ingenio validus.

App. (I 92 et inc. 113 D, I 94 et inc. 80 K, I 39G, I p. 270 et 403 Br.)— Charis. p. 194. — Serv. ad Aen. III 594: 'sanctus alia.'||alia] alias N

Charisii et ipse Charisius, alia Servius; illa quidem lectio ad FlaviumCap-um videtur redire, Jmnc tuentu/r imitatores, sicut Heges. V 16, 95:sanctus cetera et Velleim II 48: vir cetera sanctissimus aliique. — Duotestimonia vulgo du^bus pro fragmentis habita primus Gerlach coniu/nxit.

Comm. Quoniam ipsa vox alia ostendit insecuta esse quae-

dam, quibus homo ille sanctus vituperatur, bene cadere videtur

locus ad Metelli Pii mores adumbrandos, quem cum contra Serto-

rium bellaret et militaris vitae disciplina et bonum ingenium

deficiebat.

117. Solis viis.

App. (I 110 D, 118 K, n p. 132, 198, 482 Br.) — Donat. ad Terent.Phorm. V 7, 86.

Comm. Quoniam Sertorius itXdvot.g 8s xQcofievog dsl kuI

7ivvr]y66Cotg . . . . a.^dt(ov re xal ^aGificov Tonau ifnteiQiav habuisse

hacque scientia in bellando usus esse fertur (Plut. c. 13), etiam haec

verba ad Sertorium rettuli, quibus aut vagantem illum desertis

his viis describi aut quomodo in insidiis fugave iis usus sit narrari

existimo.

118. Neque detrusus aliquotiens terretur.

App. (I 99 D, 101 K, 116 G, II p. 96 Br.) — Priscian. XV (in p. 78).

Comm. Constantiam fortitudinemque illam, quae hoc fragmentoexponitur, cum nemine tam bene puto convenire, quam cum Sertorio.

Sallustiug, ed. Maurenbreclier. II. 4

^50 Sallusti Historiarum lib. I.

119*. IUe Conisturgim apud legiones venit.

App. (Inc. 70 D, 36 K, 49 G.) — Pompei. comm. p. 273.

Comm. Legiones cum commemoratae sint, ille non Sertorius,

sed Romanus est imperator; et ad bellum Lusitanum Metelli frag-

mentum rettuli atque cum fr. 120 et 121 coniunxi, quia Cunorumoppidum prope Langobriten eaque in Lusitaniae parte exti-ema

situm est, ubi bis pugnatum esse veri dissimillimum est. Sedquaenam res Conisturgi actae tum sint, plane nescimus.

120*. Consedit in valle virgulta nemorosaque.

App. (Inc. 42 D, 8K, 43 G, I p. 514, II p. 553 Br.) — Serv. (scliol.

Dan.) ad Aen. III 516.

Comm. Ad Aquini cladem fragmentum pertinere, quod ceteros

fugit editores, iam vidit Debrossius, cf. Plut. c. 13: nQoXoiiaag f^v

odov eTtccveQxofiivco r&AKviva TQLGfîUovq avSQug e% rivog GvGkCovXixQccdQag inaviGrriGiv, avrog 8e v,axa Grofia TtQoGâXav rQSTte-

rat nrL

121. Neque se recipere aut instruere proelio

quivere.

App. (I 95 D, 97 K, 103 G, I p. 572 Br.) — Priscian. X (II p. 539).

Comm. De exercitu iter faciente et nondum ad proelium

instructo, dein subito oppresso agi elucet. Primo autem libro talem

rem memoratam esse nescimus, nisi ad Aquini cladem verba ea

referimus.

122. Occupatusque collis editissimus apud Iler-

dam et eum multa opera circumdata.

App. (I 72 D, K, 105 G, I p. 511 Br.) — Arus. p. 460. — Priscian. XV(III p. 66/67): ''apud Ilerdam' e. q. s.

||apud Ilerdam] om. N Armiani. —

et] om. Priscianus, Gerlach, Kritz, Dietsch. — opera] multo opere eoni.

Dietseh. — circumdata] circumdat ex Lindemanno Kritz, Dietseh.

123*. Probus p. 20: Ûcurbis, liuius Ucurbis, nomen

civitatis lectum in Sallustio.'

App. (Inc. 6 D, I 43 K, I 28 G, I p. 331 Br.)

Comm. Cum post annum 76 Hirtuleio Italicae devicto in

ulteriore provincia non iam pugnatum sit, veri videtur simile esse

Ucurbis urbis prope Cordubam sitae in Metelli Hirtuleique rebus

enarrandis factam esse mentionem. Cetenim nominis formam paulo

aliam (ITciibis) exhibent codices belli Hispan. c. 7.


124, Illum raptis forum et castra nautica Serto-

rius mutaverat.

App. (I 77 D, 76K, m 9G, I p. 539 Br.) — Pomp. comm. (Vp. 163).— Nonius in p. 206: 'illum .... forum.'||raptis] nautis Nonius. — muta-

verat] commodaverat coni. Dietsch.

125*. Serv. ad Georg. IV 218: Traxit autem hoc de

CeJtihcrorum more, qui, ut in Sallustio legimus, se regibus de-

vovent ct post eos vitam refutant' «

App. (I 73 D, II 20 K, n 72 G, II p. 181 Br.)||

refutant]' ut . . . .

ref-utent P.

126. Sertorius portis turbam morantibus et nullo,

ut in terrore solet, generis aut imperii disci-imine, per

calonum corpora ad medium quasi, dein super adstan-

tium manibus in murum attollitur.

App. (I 74 D, 73 K, 115 G, I p. 610 Br.) — Nonius IV p. 282. —Id. Xn p. 530. — Accedit Servii testimonium ad Aen. IX 555: 'ut etiamSallustius ostendit, ubi Sertorium umeris sublatum per muros ascendissecommemorat.'

||portis] fortis codd. c. IV, partis eodd. c. XII, corr. Mer-

cier. — morantibus] orantibus codd. c. XII. — solet] semet codd. c. XII.— medium] mediam codd c. XII. — quasi] evasit coni. Mercier, admedium evasit murum transposuit L. Mtiller. — dein super adstantium]deinsuper stantium Nonius c. XII, supera stantium coni. L. Muller.

CAPUT VI.

Res minores annis 78 et 77 gestae, fr. 127—135.

Insunt: Servilii expeditio fr. 127— 132, bellum Macedonicum

fr. 133—134, alia fr. 135— 136.

Enarratio.

P. Servilius*) pro consule a SuUa etiam vivo contra prae-

dones missus quam celerrime Tarento profectus (fr. 127) prae- 127

dones navali victoria non incruenta fugavit atque in Pamphy-

liam sese recipientes (fr. 128) persecutus est; dein oppida 128

eorum casteUaque Olympum (fr. 129, 130), PhaseUm, Corycum**) 129 130

(fr. 131, 132) expugnavit. 131^ 132

*) De huius profectione vide fr. 56—57.**) Eadem Pamphyliae urbs postea Attaleia nominata est, cf. Kiepert,

Alte Geographie p. 126 et Prolegom. (fasc. I) p. 68.


Appius Claudius, qui ipse quoque etiam a SuUa missus esse

videtur, cum primum morbo, dein Lepidi seditione in urbe deti-

neretur*), amio demum 77 in Maeedoniam provineiam profectus

est ibique contra Maedos ceterasque montium illorum gentes

133; 134 in provinciam invadentes circa Lete oppidum (fr. 133 et 134)

pugnavit.

Eodem anno 77 Cn. Dolabella repetundarum a C. Caesare* accusatus defendentibus C. Cotta atque Q. Hortensio libera-

tus est.

lisdem fere annis Q. Metellus Celer bello aliquo versatus est

135 (fr. 135), praeterea res aliqua, quae L. Septimio oratori aut

136 in iudicio aut in contione, accidit refertur (fr. 136).

*) Cf. Prolegom. p. 69.

Pragmenta.

127*. Itaque Servilius aegrotum Tarenti collegam,

prior transgressus ....

App. (I 78 D, 77 K, 66 G, I p. 429 et 549 Br.) — Prisc. XV (TLI p. 64).— Libri Sallustiani numerum omiserwnt Priseiani codices.||aegrotum col-

legam] aegroto collega coni. Douza, sed reliquit vel simile quid verbumsupplendum erit.

138*. Fessus in Pamphyliam se receperat.

App. (Inc. 10 D, II 39 K, H 92 G, I p. 654 Br.) — Serv. ad Aen.VIII 232. — Glossar. Vatican. (ed. A. Maius auct. class. VII p. 651).

||rerum

post fessus add. Maius. — receperat] Servius, vulgo, recepit glossa.

Comm. Bellum in Pampbylia Pisidiaque gestum quoniamprimo iam libro dictum est (cf. Prolegom. p. 68), falso Kritz

atque Gerlach secundo in libro fragmentimi posuerunt.

129. Ad Olympum atque Phaselida.

App. (I 79 D, K, 124 G, I p. 551 Br.) — Prisc. XV (III p. 66).

130*. Lyciae Pisidiaeque agros despectantem.

App. (11 32 D, 40 K, 93 G, I p. 552 Br.) — Serv. ad Aen. I 420.

Comm. Taurum montem intellexerunt Kritz ac Dietsch; contra

rectam iniisse interpretationem iam Debrossium, cum ad Olympummontem verba pertinere coniceret, efficitur e Strabonis fr. 96 (XIV

p. 671): 6 "OXv^Ttog ... oqog xs jcat cpqovqiov 6[icovv^ov, atp' ov

xcctoTtxevsrai Jtaaa Avnia %a\ Tla(ig)vlia nai IIiGidia oidl

MiXvdg.


131. Ad Corycum,

App. (I 57G ed. maior. (1823), I p. 537 Br.) — Priscian. XV (UI

p. 66).

Comm. Duo oppida Coryci nomine indita esse obliti editores

inde a Kritzio haec verba in iis, quae Nonius e libro secundo laudat

(fr. II 81), contineri rati sunt; discemenda vero esse Ciliciae oppi-

dum croco celeberrimum et Pamphyliae, cuius postea Attaleia nomenfuisse fertur, iam Proleg. (fasc. I) p. 68 exposui.

132. Apud Corycum.

App. (Deest inde a Gerlachio.) — Prisc. 1. ad fr. 131 1.

133. Apud Lete oppidum.

App. (I 81 D, K, 113 G, II p. 185 Br.) — Prisc. 1. 1.

134. Repulsus a Lete oppido.

App. (I 82 D, K, 114 G, II p. 186 Br.) — Priscian. 1. 1.

135. lussu Metelli Celeris cornicines occanuere

tubis.

App. (I 71 D, 69 K, 99 G, I p. 596 Br.) — Priscian. X (11 p. 529). —Diomed. p. 374. — Glossar. Vatic. {ed. A Mai. auct. classic. VIII p. 86).— Sei-v. ad Georg. II 384: 'cornua occanuerunt.'

||Celeris] om. Priscianus,

Diomedes, vulgo. — tubis] 0)n. iidem, utrumque solus servavit glossator. —comicines] Priscianus, Diomedes, glossa, cornua Servii codd., ad eundemautem locum eum spectare e simili argumento consequi videtur, scilicet exeodem illi grammatiQO hausisse putandi sunt. — occanuere] occanere codd.

Diomedis.

Comm. Ad beUum Hispaniense a Metello Pio gestum non

referendum esse hunc locum verbis e glossis nunc erutis edocti

sumus. Atque Q. Metellus Celer anno 81 Lepidum accusavit (schol.

Ps. Ascon. in Verr. II 8 p. 206 Or.), Pompeii fuit legatus bello mari-

timo, praetura functus est anno 63. Qui cum in bello versari

callidoque aliquo strategemate uti describatur, veri videtur simile

esse eum quaestorem vel pro quaestore anno 78 contra gentem

quandam a senatu missum esse; neque vero credi potest hoc factum

esse in maiore quodam bello, velut civili, Sertoriano Lepidanove;

potius de bello Macedonico, de quo nihil fere scimus, fortasse de

rebus in Asia provincia gestis cogitandum est.

136. Sic vero quasi formidine attonitus nequeanimo neque auribus aut lingua satis competere.

App. (I 88 et inc. 34 D, I 88 K, I 63 G, I p. 358 et 496 Br.)— Nonius IVp. 276. — Donatus ad Terent. Adelph. III 2, 12: Sallustius 'neque' e. q. s.

cum de amenteSeptimio loqueretur.||auribus] om. O, auribus aut om.


vulgo in Donato. — satisj om Nonius. — competere] Nonius,compotem vulgo in Donato, cf. Tac. hist. III 73.

Comm. E verbis sic vero elici potest hominem, qui adeo

attonitus fuisse dicitur, tamen alias animi linguaeque sane compotemfuisse. Quod cum ad oratorem praecipue quadrare videatur,

Kritzium sequi iubeo, qui L. Septimium dictum esse intellexit, eun-

dem, de quo Cicero pro Vareno fr. 10 ait: '^etenim est ad L. Crassi

eloquentiam gravis et vehemens et volubilis'; neque vero opus est

nobis neque omnino licet, id quod Kritz voluit, Ciceronis illud de

Septimio iudicium quasi per elQcoveiav dictum accipere. Itaque

suspicor in lite aliqua (vel forsitan in contione) L. Septimium illum

partes egisse, tum vero accidisse rem aliquam, qua magnopere ille

subito turbatus est.

rragmeiita sedis seiitentiaeque incertae 137—153.

Incertis assignari quodammodo possunt, quae modo posui

fragmenta 135 et 136; ea quae mox succedunt secundum res,

de quibus dicta esse videntur, distribui.

Sunt autem: de rebus urhanis fr. 137;

de rebus in proeliis gestis fr. 138—40;

de rebus quae in obsidionihus accidisse videntur fr. 141

—144;ad universam rei hellicae rationem spectant fr. 145— 148;

postremo restant minora fragmenta atque perobscura 149

—153.

137. Ea paucis, quibus peritia et verum ingenium

est, abnuentibus.

App. (I 111 D, 102 K, 79 G, Ip. 38lBr.) — Serv. (scliol. Dan.) adAen. XII 694.

||est] esset coni. Kritz, erat Dietsch.

Comm. Verba haec aut ex oratiuncula aliqua sumpta esse

aut — quod mihi quidem praestare videtur — ipsius scriptoris

sententiam exhibere voce est demonstratur, quam toUere coniec-

turis nihil est quo cogamur.

138. Obviam ire et commori hostibus.

App. (I 89 D, 91 K, 123 G, II p. 428 Br.) — Arus. p. 462.

139. Equi sine rectoribus exterriti aut saucii

consternantur ....

App. (I 96 D, 98 K, 104 G, I p. 572 Br.) — Prisc. VIII (II p. 436).


140. Lociim editiorem, quam victoribus decebat,

capit.

App. (I 98 D, 100 K, 110 G, I p. 424 Br.) — Arus. p. 465. — Serv.

ad Aen. VIII 127: usqne ad 'decebat'.

141. Et stationes sub vineas removebat.

App. (I 83 D, K, 95 G.) — Arus. p. 509.

Comm. Is qui stationes removisse fertur, utrum oppidanus

sit, eruptione facta obsidentium stationes repellens, id quod voluit

Dietsch, an hostis idem sit, qui nescio qua causa suas ipse sta-

tiones paululum reducit, incertum esse malim.

142. At inde nulla munitionis aut requie moraprocessit ad oppidum.

App. (I 97 D, 99 K, 106 G, Ip. 513 Br.) — Priscian. VII (II p. 367).||

munitionis] monitionis DGL.

143. Cum murum hostium successisset, poenasdederat.

App. (I 102 D, 105 K, inc. 39 G, II p. 96 Br.) — Serv. (schol. Dan.)ad Bucol. V 5. — Id. ad Aen. VHI 125. — Arus. p. 507: usque ad 'suc-

cessisset'.

144. Nexuit catenae modo.

App. (I 21 D, 23 K, 101 G, II p. 78 et 140 alibique Br.) — Priscian. X(II p. 536).

IImodo] nodo B.

Comm. Kritzio collato Appiano b. c. I 67 veri visum est

simile de Mario haec dicta esse, qui cum anno 78 a. Chr. n. ex

Africa reversus cum Cinna, Carbone, Sertorio Romam obsideret,

navigiis catenae modo nexis Tiberim clausit, ut commeatu urbemintercluderet. At duo id faciunt apud Appianum vel quattuor illi ho-

mines, cum fragmenti nostri unus vir subiectum sit neque quid simile

sit et pontis navalis et catenae neque quomodo naves necti possint

intelligo. Itaque ad incerta fragmenta hoc relegavi; ceterum potius

ad impedimentorum insidiarumve genus, quarum in obsidionibus

usus est, vel ad munitionis alicuius rationem quandam spectare

fragmentum existimo.

145u Nisi cum ira belli desenuisset.

App. (I 93 D, 95 K, 64 G, I p. 500 Br.) — Priscian. X (II p. 512).

146. Militiae periti.

App. (I 104 D, 110 K, 98 G, I p. 276 et 286 Br.) — Arus. p. 498.

56 Sallusti Historiarum lib. I. Fragmenta 146—153.

Comm. Quoniam nominativusne pluralis numeri an genetivus

singularis sit vox periti nescimus, ne id quidem constituere valemus,

utrum dux aliquis an universi exercitus milites dicti sint. Hoc si

cui probabilius esse videbitur, ad SuUanos veteranos verba fortasse

referet, qui exercitui a Lepido tumultuose congregato cum laude

opponuntur.

147. Doctus militiam.

App. (I 105 D, 111 K, 102 G, II p. 51 Br.) — Arus. p. 464.

148, Egregius militiae.

App. (I 106 D, 112 K, 90 G.) — Arus. p. 470.

149. Diei medio.

App. (H 77 D, 102 K, 51 G, I p. 570 et 578 Br.) — Arus. p. 493. —Sal. hist. I habet N, lib. 11 vulgo ex codice Gudiano.

150. Animi immodicus.

App. (I 114 D, 113 K, 92 G.) — Arus. p. 484.

151. Agreste.

App. (I 116 D, 119 K, 107G, IIp. 281 etp. 424Br.) — Charis. p. 120:'Agreste, Sallustius hist. I, quod idem Plinius eodem libro „in animali,inquit, significatione".'

Comm. E Plinii interpretatione cum eluceat de animali ali-

quo egisse Sallustium, e terrae cuiusdam descriptione, in qua etiam

animalium memorandorum occasio scriptori data esset, locumsumptum esse putaverim.

152. Quos inter maxime.

App. (I 113 D, 108 K, 118 G, I p. 513 Br.) — Charis. p. 236.

153. Eutych. (V. p. 483): ^Et defectivum quaeso, quaesis,

cuius infinitivum quaesere Salustius in primo posuit historia-

rum libro.' — Phocas p. 436: '^licet quaesere lectum sit apud

Sallustium et Tullium.'

LIBER II.

ARGUMENTUM.

Secimdo historiarum libro amios 76 et 75 a. Clir, n. amii-

que 74 principium Sallustius complexus est, praeterea eodem

continebantur illae anni 77 res, quae primo libro nondum

narratae erant. Atque quaenam res sub finem huius libri

dictae fuerint, optime nuper certiores facti sumus reperto Aure-

lianensi historiarum fragmento, quippe quo de belli Isaurici

exitu, de rerum Hispanarum autumno a. 75 condicione, de

Pompeii epistula ad senatum scripta agatur. — Res autem

Sertorianae, quae omnium, quae hoc libro referuntur, gravissi-

mae sunt, non uno eodemque conexu omnes coniunctae, sed

secimdum annos distributae esse videntur: quin ex ipso Aure-

lianensi fragmento intelligimus ne eiusdem quidem anni 75 res

Hispanienses in unum compositas fuisse, sed seorsum narrata

esse et proelia vere atque aestate facta et ea, quae autumno gesta

sunt. Contra res minores non per annos divisas, sed singulas

unoquoque in libro coniunctas a Sallustio esse cur putandum

sit, supra in praefatione iam exposui. Itaque in ea huius libri

parte, cuius reliquiae servatae sunt, non solum finem, sed totum

bellum Isauricum annis 77—75 gestum relatum esse existimo.

Ceterum bellum Macedonicum primum ab Appio, deinde a Curione

gestum bipertito in secundo historiarum libro memoratum esse

sequitur e fragm. 80 initio 'eodem anno in Macedonia C. Curio\

cuius rei causam fuisse putaverim, quod a duobus impera-

toribus his annis bellum administrabatur: scilicet non unum,

sed duo fuerunt quasi diversa bella. Praeterea Nicomedis mor-

tem bellicosque apparatus a Romanis ac Mithridate factos hoc

libro contineri constat; at iniuria accidisse reor, quod Kritz et

58 Sallusti Historiarum lib. II.

Dietsch etiam ipsius belli a Cotta Luculloque aestate 74 gei

narrationem huic libro assignaverunt; etenim inde, quod postre-

mis fragmenti Aurelianensis columnis Antonii maritima ex-

peditio commemoratur, de qua Sallustium in tertio libro locu-

tum esse e reliquis sequitur fragmentis, iure Hauler effecit

tertii libri initium haud longe ab illis columnis, in quibus

epistula Pompeiana inest, afuisse; itaque consules anni 74

etiamsi sub finem libri secundi nominati sunt, ceteras anni 74

res tertio in libro descriptas esse certissimum est. Quem prio-

rum editorum errorem etiam nimc, quod sane mireris, P. Jiirges

1. 1. p. 44 sq. sequitur fragmentis quibusdam perperam huc ad-

hibitis: qui quamquam bellum Mithridaticum coepisse anno

73 strenue affirmat, tamen idem non dubitat secundo id libro

attribuere!

Itaque hice erit narrationis ordo: Primo capite eas nimi-

rum res complector, quae etiam anno 77 evenerunt: bellum in

Sardinia a Lepido incohatum, mortem Lepidi, Perpemae in

Hispaniam transitum, imperium belli Sertoriani Pompeio datum

iterque eius in Hispaniam per Gallias factum. Mox secundo

capite res anno 76 gestae insecuntur; ex his praecedit sane con-

sulum rerumque urbanarum mentio; quibus subsecutum esse

videtur bellum Sertorianum, namque haud ineleganter a terrae

motu in ItaKa facto ad eundem, qualis in Hispania fuerit,

transiri potuit; restant bella Macedonicum ac Dalmatinum.

Dein tertio capite ex omnibus rebus anno 75 gestis primum

narratas esse seditiones urbanas ex Aureliansi fragmento edocti

sumus. Tum quarto in capite ea coUocavi, quae hoc anno summi

imperio Romano erant momenti, scilicet gesta belli Sertoriani.

lam relinquuntur ex anno 75 bellum Curionis Dardanicum,

belli Mithridatici exordia, bellum Isauricum, denique res in

Hispania inter Sertorium Pompeiumque gestae: et haec quinto

sextoque capite congessi. Sed finis huius libri quomodo dis-

positus fuerit, accuratius definiri poterit, si codicis Sallustiani

quaternionem e reliquiis Aurelianensibus restituere tentabimus;

iure enim Hauler*) folia duo, quibus columnae insunt editionis

Haulerianae 7— 10 et 17— 18, quarum illis bellum Isauricum,

*) Sitzmigsber. d. Wien. AJcad. phil. hist. Cl. 1886 p. 618.

Argumentum. — Enan*atio 1. 59

his Aiitonii expeditio narratur, externum quaternionis*) par

fuisse affirmavit. Sic igitur res in quaternione illo dispositae

esse videntur:

fol. I. (col 7—10 ed K, fr. II 87): belli Isaurici finis.

fol. II. deest: inerat Isaurorum subiectio, tum transitur

ad bellum Sertorianum.

fol. III. (col 11—12, fr. II 92—93): res quaedam bello

Sertoriano gestae.

fol. IV.] res Hispanae narrari perguntur, incipit

fol. ^•j epistula Pompeii.

fol. VI. (col. 13—16, fr. II 98): epistulae Pompeianae

pars altera.

fol. VII. deest: inerat tertii libri initium, Antonius in

praedones proficisci narratur.

fol. Vm. (col. 17—18, fr. III 5—6): res ab Antonio

gestae.

CAPUT I.

De Lepidi exitii imperioque Cn. Ponipeii, fr. 1—22.

Inest de situ Sardiniae Corsicaeque excursus fr. 1— 11.

Enarratio.**)

Antequam ad bellum a Lepido contra Triarium in Sar-

dinia susceptum enarrandum accessit Sallustius, de Sardinia in-

sula copiosius agit (fr. 1). 1

*) Neque vero ille quem dedi ordo mutabitur, si quis quinionemeum fuisse putabit, scilicet pro foliis secundo ac septimo bina inse-

renda erunt.**) Sallustium in Sardiniae Corsicaeque descriptione Timaeo usum

esse collato Pausaniai X 17 evicit MiillenhoiF, Deutsche Altertumskimde I(ed. sec.) p. 455, qui idem acutissime docuit Sallustii narrationem resti-

tuturis praesto nobis esse Silium Italicum XII 355—.375, Solinum IV 1— 7,

Isidorum orig. XIV 6, 39—42. Ichnusae autem nomen quod Sallustiumrettulisse scimus, apud Plinium III 84 a Myrsilo oriundum esse dicitur,

dein colonorum ordinem Solinus (i. e. Sallustius) alium habet atque Pau-sanias, quare haud abnuendum esse puto, Sallustium — duobus quidemhis de rebus — praeter Timaeum etiam alios auctores, velut Myrsilum,adhibuisse. Minime vero opus est, quod Mullenhoff putabat, Myrsilinomen Plinii errori tribuere.


'Haec in Africo mari (Isid. Melall 123: 'Sardinia ^/"n-

orig. XIV 6, 39) facie vestigii cam pelagus attingens nisi quod

humani in orientem quam in in occidentem quam in orientem

2 occident€mlatiorprominet({r.2), angustius spectat, par et qua-

ferme parihus laterihus, quae in drata undique.'

meridieni et septentrionem ver- Sil. Ital. XII 358:

tunt, ex quo . . . . a naviganti- 'Inde Ichnusa prius Grais me-

hus Graecorum Ichnusa appel- morata colonis;

3 lata est (fr. 3).— Sardus Hercule Mox Libyci Sardus generoso

procreatus cum magna multitu- sanguine fidens

dine a Lihya profectus Sardi- Herculis ex sese mutavit nomina

niam occupavit et ex suo voca- terrae?

hulo insulae nomen dedit/

Post Sardum Norax advenisse dicitur, Solin. IV 1: "^Sardus

Hercule, Norax Mercurio procreati (cf. Pausan.: natda da

4'EQvd-8Lag ts tTJg rsQvovov (fr. 4) ital'EQ(iov Xiyov6Lv slvai

tbv NaQaxa) cum alter a Libya, alter ah usque Tartesso Hi-

5 spaniae (fr. 5) in hosce fines permeavissent, a Sardo terrae, a

Norace Norae oppido nomen datum.'

Sil. XII 365: 'Fama est cum laceris Actaeon flebile membris

Supplicium lueret spectatae in fonte Dianae,

Attonitum novitate mali fugisse parentem

Per freta Aristaeum et Sardoos isse recessus;

6 Cyrenen monstrasse ferunt nova litora matrem.^ (fr. 6).

7 Et Daedalum Aristaeus secum habuisse fertur (fr. 7). 'Mox

Aristaeum (Solin. IV 2) regnando liis proximum in urbe Caralis

quam condiderat ipse coniuncto populo utriusque sanguinis,

seiuges usque ad se gentes ad unum morem coniugasse, im-

perium ex insolentia nihil aspernatas.'

'Adfluxere etiam (Sil. XH 361) et sedes posuere coactas

8, 9 Bispersi pelago post eruta Pergama Teucri (fr. 8, 9)

Nec parvum decus advecto cum classe paterna

Agmine Thespiadum terris, lolae, dedisti.'

*Qui (Solin. I 61) Sardiniam ingressus palantes incolarum

animos ad concordiam eblanditus Olbiam atque alia Graeca

oppida extruxit.'

Isid. 1. 1.: 'Terra patet in longitudine milia CXL, latitu-

dine XL.


In ea neque serpens gignitur,

neque lupus^ sed soUfuga tan-

tum animal exiguum hominibus

perniciosum.'

Cf. Silium V. 370:

tnni

venenis

tellus pura ac

^Serpen-

viduata

Isid. 1. 1.: 'Venenum quo-

que ibi non nascitur nisi herba

per scriptores plurimos et poe-

tas memorata, apiastro similis,

quae Jiominibus rictus confrahit et

quasi ridentes interimit (fr. 10).

Mela II 123: 'ceterum fertilis.

et soli quam caeli melioris atque

ut femnda ita paene pestilens.'

Solin. IV 3: ^Sardinia est

quidem absque serpentibus, sed

quod aliis locis serpens, hoc

solifuga Sardis agris, animal

perexiguum aranei forma, soli-

fuga dicta, quod diem fugiat.

In metallis argentariis plurima

est, nam solum illud argenti

dives est; occultim reptat et

per imprudentiam supersedenti-

bus pesteni facit. Huic incom-

modo accedit et herba Sardonia,

quae in defluviis fontaneis pro-

venit iusto largius; ea si edulio

fuerit nescientibus, nervos con-

traJiit, diducit rictu ora, ut qui 10

mortem oppetunt intereant facie

ridentium/

Silius V. 371:

'Sed tristis caelo et multa vi-

tiata palude.

Qua videt Italiam, saxoso tor-

rida dorso

Exercet scopulis late freta, pal-

lidaque intus

Arva coquit nimium, cancro

fumantibus austris;

Cetera propensae Cereris nutrita

favore.'

Deinde Corsica (Isid. 1. 1. 42) 'insula Graece Cyme dicitur,

a Cyrne Herculis filio habitata. — — —Corsicae insulae exordium in-

colae Ligures dederunt appel-

lantes eam ex nomine ducis.

Nam quaedam Corsa nomine

Ligur mulier, cum taurum ex

grege, quem prope litora regehat

(fr. 11) transnatare solitum

Solin. III 3: 'ut exordium in-

colis Ligures dederinV

11


atque per intervalla corpore aueto remeare videret, cupiens scire

incognita sihi pabula taurum a ceteris digredientem usque ad

insulam navigio prosecuta est. Cuius regressu insulae fertili-

tatem cognoscentes Ligures ratibus ibi profecti sunt eamque

nomine mulieris auctoris et ducis appellaverunt.'

Solin. III 3: ^ . . ut oppida Isid. 1.1.: ^Dividitur autem a

extructa sint, ut colonias ibi Sardinia XX milium freto, cmcto

deduxerint Marius et Sulla, ut Ligustici aequoris sinu ad pro-

ipsam Ligustici sinus aequor spectum Italiae.'

adluat^

Sed Lepidus in Sardinia (Exup. p. 4) 'cum Triario pro-

praetore variis pro^liis gravibusque conflixit; nam <^is)> soller-

tissime tutando provinciam effecit, ut Lepidi consilia vana fo-

rent^ undique enim prohibitus et munitionibus a civitatium

12 expugnatione depulsus (fr. 12) nequivit cogitata perficere ac

dum multa parat, morbo gravi oppressus et mortuus est. Cuius

socius et administer Perperna . . . . ex Sardinia in Hispaniam

transvectus est ac se Sertorio sociavit, qui tum Romanis armis

quassabat imperium.' Et simul undique ad Sertorium conflu-

13,14xerunt exules proscriptique Marianarum partium (fr. 13, 14).

Quae cum agerentur, Romae pulso ex Italia Lepido, comi-

tiis habitis, restituto qui SuUa vivo fuerat rei publicae statu,

cum Metellum minus idoneum esse, qui solus adversus Serto-

15rium bellaret, putarent (fr. 15), Pompeius ad bellum Sertoria-

num proconsulari imperio cum exercitu missus est. Qua occa-

IGjlTsione Sallustius de natura ingenioque Pompeii (fr. 16, 17) ac

18^19 de virtute eius bellica (fr. 18, 19) disseruit, dein res ab eo

gestas, imprimis vero ea, quae in Africa contra Domitium atque

20,21 in Numidia egerat (fr. 20, 21), exposuit. Sed mox Pompeius

quadraginta diebus exercitu comparato per Alpes npva via

Romanis patefacta gentibusque, quae obstiterunt, repulsis in

22 Narbonensi provincia hiemem egit (fr. 22).

Fragmenta.

1*. Cum praedixero positum insulae.

App. (II 1 D, K, 8 G, II p. 351 Br.)— Donat. ad Terent. Phorm. I 2, 47.

Comm. Verba Gerlacliio auctore ad Sardiniae insulae de-

scriptionem relata spectarentne potius ad Cretam insulam dubitavit


Dietsch. Equidem cum ex ipsis his verbis consequi videatur suc-

cessisse iis narrationem copiosiorem rerum quarumvis in insula illa

gestarum, quia in Creta a M. Antonio nihil fere, quod memoi'ia

dignum sit, factum esse constat, praeferendam esse vulgatam Ger-

lachii opinionem existimo.

2. Sardinia in Africo mari facie vestigii humani

in orientem quam in occidentem latior promiuet.

App. (II 2 D, K, G, I p. 474 Br.) — Gellius XIII 13, 5. — Nonius I

p. 53. — Glossar. Vatic. {ed. A. Maius auct. class. VII p. 575): 'in orien-

tem' e. q. s.||in orientemj in occidentem quam in orientem Nonius. —

prominetj om. Nonius.

3*. Solinus IV 1: 'Sardinia quoque, quam apud Ti-

maeum Sandaliotin legimus, Iclmusam apud Crispum, in quo

mari sita sit, quos incolarum auctores habeat, satis celebre est.'

App. (II 2 D, 3 K, I p. 474 Br.)

4*. Geryonis.

App. (Inc. 122 D, II 9 K, G, I p. 479 Br.) — Serv. ad Aen. VII 662.

Comm. Geryonen in historiis Sallustii commemorai'i non

posse, nisi eo loco, ubi de Noracis parentibus agebatur, excepto

Dietschio consentiunt viri docti.

5. Ut alii tradiderunt Tartessum, Hispaniae civi-

tatem, quam nunc Tyrii mutato nomine Gaddir habent.

App. (H 26 D, 32 K, 29 G, I p. 363 et 446 Br.) — Prisc. V (II p. 54).

— Id. VI (II p. 234). — Donat. ad Terent. Eun. III 1, 11. — in primohistoriarum GLK Prisciani libro sexto, in 11 historiarum reU.

\\nunc

Tyrii] tirii nunc Bonati. — Gaddir] Priscianus, garidum Donati, qui

gaddirum legisse videtur.

Comm. Verba non in bello Hispaniensi narrando lecta esse,

quod putarunt editores, vel ex vocibus Hispaniae civitatem efficitur,

quae ineptissimae nimirum fuissent, si omnino hoc loco de rebus

per Hispaniae civitates factis ageretur. Sed Tartessi mentio et

fieri potuit et Solino teste re vera apud Sallustium facta est, cumGeryones eiusque nepos Norax commemorabantur. Quare huc refe-

rendum esse fragmentum iudico.

6*. Apollinis filius et Cyrenes.

Adde Serv. ad Georg. I 14: '(Aristaeum) .... Apollinis

et Cyrenes filium; hic, ut etiam Sallustius docet, post laniatum

a canibus Actaeonem filium matris instinctu Thebas reliquit


et Ceam insulam tenuit primo, adhuc Jiominibus vacuam; pos'

ea relicta cum Daedalo ad Sardiniam transitum fecit.

App. (II 4—5D, 7—8K, II 7, 12, 13G, I p. 477Br.) — Probus p. 7.— Cf. praeterea schol. Bern. ad Georg. IV '283: 'Aristaeus, filius Apol-linis et Cyrenes nymphes.' — Serv. ad Aen. VI 4: ' Daedalus veroprimo Sardiniam, ut dicit Sallustius' etc. — Quae inclinatis dedi litteris

etiam sermonis Sallustiani sunt.

7. Daedalum ex Sicilia profeetum, quo Minouisiram atque opes fugerat.

App. (II 3D, 5K, 14 G, I p. 478 Br.) — Prisc. VI (II p. 255).||

fugerat ante iram posuit D, post iram H, ante opes LK.

8*. Serv. ad Aen. I 601: ^multi enim post excidium

Troiae urbis diversa tenuerunt .... alii Sardiniam secundum

Sallustium.

App. (II 6D, 11 K, G, I p. 480 Br.) — Cf. praeterea Serv. ad Aen.I 242 : ''cum multi evaserint Troianorum periculum, . . . ut alii, qui Sardi-niam secundum Sallustium.'

9*. Serv. ad Aen. I 299: 'Illo enim tempore invaden-

darum terrarum causa fuerat navigatio, ut Sallustius meminit,

facili tum mutatione sedum.'

App. (II 6 adn. D, 10 K, G, I p. 475 Br.)

10*. Serv. ad Bucol. VII 41: 'in Sardinia enim nasci-

tur quaedam herha, ut Sallustius dicit, apiastri similis. Haec

comesa ora hominum rictus dolore contrahit et quasi ridentis

inferimit'

App. (II 2 D, 2 adn. K, II 4 G, I p. 492 Br.)

11. Sed ipsi ferunt taurum ex grege, quem prope

litora regebat Corsa nomine Ligus mulier.

App. (II 8 D, 13 K, 15 G, I p. 492 Br.)

12*. Tarrhos.

App. (II 7D, 12 K, inc. 20 G, I p. 497 Br.) — Probus p. 22: '-hos

non inveni, nisi unum barbarum numero semper plurali, T. nomen civi-

tatis lectum in Sallustio.' —- Id. p. 27. — Sacerdos (VI p. 478). — Nomenoppidi cum Tarrhi esset, Probi error inde derivandus est, quod ille aceusa-

tivum in Sallustio invenit.

Comm. Tarrhi Sardiniae oppidum commemoratum procul dubio

est, cum res a Lepido Triarioque gestae enarrarentur; neque enim

in Sardiniae insulae descriptione, quam quidem Sallustius exhibuit,

Tarrhorum locus est, quod falso Kritz existimasse videtur.


13, Nam procul et diversis ex regionibus.

App. (II 82 D, 80 K, 31 G, I p. 597, U p. 274 Br.) — Charis. p. 215.

Comm. Populares qui reliqui erant omnes, nisi qui veniam

a senatu sibi concessam acceperant, ad Sertorium confugisse magnum-que fuisse in exercitu eius proscriptorum et exulum numerum scimus.

Quare his verbis exules illos dictos esse putaverim, quibuscum illud

quoque bene convenit, quod diversissimas per regiones dissipati esse

dicuntur. Hanc vero rem ibi relatam esse veri simile est, ubi etiam

de Perpernae in Hispaniam transitu Sallustius loqueretur.

14. Orbe terrarum extorres.

App. (n 94 D, 97 K, 26 G, I p. 399 Br.) — Arus. p. 472.

Comm. Optime sic appellari potuerunt proscripti populares;

namque cum totus terrarum orbis Romanorum esset, ii, quibus hoc

imperio ac iure civis Eomani interdictum est, re vera toto orbe

extorres dicuntur; et hanc quidem interpretationis viam recte iam

praeivit Kjitz.

15. Ad hoe rumoribus adversa in pravitatem, se-

cunda in casum, fortuuam in temeritatem declinando

corrumpebant.

App. (n-30D, 36 K, 66 0, II p. 179 Br.) — Nonius IV p. 385.||casum]

casu BGen. — fortunam] fortuita coni. L. Miiller.

Comm. Fragmentum Debrossio auctore ad calumnias in Ser-

torium a coniuratis dispersas ab editoribus refertur, quod falsum

esse iudicabit, quisquis reputaverit in tertio libro rem illam tradi-

tam esse. Sed de imperatore aliquo his verbis agi cum appareat,

Metellum hunc esse ego equidem coniecerim, de quo cum Romaeminus bene iudicatum sit, alter belli dux Pompeius missus est;

accedit quod cum Sallustiana de eodem Metello opinione, quamquidem Plutarchus exhibet, bene haec verba convenire videntur.

16*. Sueton. de gramm. c. 15: 'ut Lenaeus .... Sallu-

stium liistoricum, quod eum (scil. Pompeium) oris prohi, animo

inverecundo scripsisset, acerbissima satira laceraverit.'

App. (Inc. 75 D, 41 K, U 21 G, 11 p. 582 Br.)— Praeterea cf. Sacerdot.

(VI p. 461): 'illud de Pompeio, qui coloris erat rubei, sed animi invere-

cimdi', Plin. VII 53: 'Magno Pompeio Vibius quidam . . . . et Publiciusfuere similes illud os probum reddentes', id. XXXVII 14: 'erat et imagoCn. Pompeii e margaritis .... iUius probi oris venei-andique per cunctasgentes'.

||probi] VLO, improbi NGO Kritz, sed illvul legerat Plinius.

SalHistius, ed. Maureiibrecher. 11. 5

66 Sallusti Historiarum lib. 11.

17. Modestus ad alia omnia, nisi ad dominationem

App. (II 86 D, 85 K, 20 G, I p. 586, 11 p. 578 Br.) — Donat. adTerent. Phorm. I 3, 18.

||alia omnia] 0, omnia alia vulgo — nisi ad] ad

vulgo omissum, quod addiderat e coni Dietsch, legitur in O.

Comm. Kritziiim ita Cn. Pompeium appellari potuisse vehe-

menter negantem iure refellit Dietsch.

18. Belli sane sciens.

App. (II 71 D, 91 K, 36 G, I p. 503 et 571 Br.) — Arus. p. 509. —Schol. Horat. {in comm. Cruquiano) ad epist 1 15, 5.

||sane] bellica nesciens

N Arusiani, corr. Lindemann, bellicae rei sciens coni. Muhnken.

Comm. Pompeium a Sallustio bellicae artis scientem habitum

esse eo quod sequitur fragmento efficitur; quare ad hunc spectare

verba conieci.

19*. Cum alacribus saltu, cum velocibus cursu,

cum validis vecte certabat.

App. (H 11 D, 17 K, 57 G, I p. 586 Br.) — Veget. de re mil. I 9:

'de exercitio Cn. Pompeii Magni Salustius hocmemorat' e. q. s.|{vecte]

fasce coni. Dietsch, sed cf. Veget. III 4.

20. Quem ex Mauritania rex Leptasta proditionis

insimulatum cum custodibus miserat.

App. (II 25 D, 31 K, 30 G, I p. 463 Br.) — Prisc. V (II p. 143).

Comm. Fragmento perdifficili rem quamlibet a Sertorio

gestam commemorari omnes iudicarunt editores. At neque de bello,

quod contra Ascalim ille gessit, cogitari potest, cum illud primo

iam libro narratum sit, neque umquam, quoad scimus, cum Mau-retanis postea Sertorius egit. Quare abiecto Sertorio illuc frag-

mentum incidere existimo, ubi Mauretaniae mentio libro secundo

fieri potuit, scilicet cum de bello a Pompeio in Numidia gesto age-

batur. Etenim res in Africa tum factas in Pompeii vita descri-

benda imprimis relatas esse et e fragmento insequenti et e Plutarcho

conici licet. Accedit quod de simillima quadam re certiores facti

sumus; namque Hiarbas Pompeio a Bogude Mauretano traditus est.

Quis vero a Leptasta ad Pompeium missus sit et quae consuetudo

omnino tum Romanis Maurisque fuerit sane nescimus.

21. Nam Sullam consulem de reditu eius legemferentem ex composito tribunus plebis C. Herennius

prohibuerat.

App. (II 12 D, 62 K, 22 G, I p. 334 Br.) — Gellius X 20, 10.

Comm. Quamnam ad rem his verbis alludatur optime refu-

tatis aliorum Kritziique erroribus explicuit Dietsch. Pompeium


igitur cum exercitu Romam redire volentem Sulla cum metueret,

palam quidem lege de reditu eius lata adiuvare visus est, sed clam

per Herenuium tribunum, ne ad triumphum reverteretur, prohibuit.

Postea vero exercitu Pompeiano hanc rem aegre ferente vehementer-

que tumultuante ipse reditum triumphumque Pompeio concessit.

22*. Narbone per concilium Gallorum.

App. (Inc. 11 D, n 16 K, 19 G, I p. 522 Br.) — Cledon. p. 22.

Comm. Pompeii in Hispaniam iter per Galliam factum his

verbis commemorari, concilium autem Gallorum a Pompeio tumhabitum esse inde a Debrossio inter viros doctos consentitur; et ad

id quidem tempus spectare fragmentum putaverim, quo victis Gallis

in provincia hiemem Pompeius degit et convocandorum gentiumillarum principum sane locus occasioque saepius ei aderat.

CAPUT II.

Res domi militiaeqiie {iiino 76 gestae, fr. 23—41.

Enarratio.

Anno 76 consules facti sunt Cn. Octavius C. Scribonius

Curio. Quo anno L. Sicinius tribunus plebis*), homo et semper

ad rixam promptissimus (fr. 23) et tum TcXEi0ta TCQccyfiara^i^

TtaQa^xmv totg xad^^ avthv aQ%ov6i jcal drjfiaycoyots (Plut.

Crass. c. 7), restituendae tribuniciae potestatis conatum denuo

subiit (fr. 24) et vehementissime in consules invectus est«24

'Curioque (Val. Max. IX 14, 5) omnibus honoribus abundans,

Bnrbuleii .... propter parem corporis motum .... scenici nomen

coactus est recipere' (fr. 25), similiterque Octavius ab eodem 25

irrisus est (fr. 26). Attamen Curio, ut conatus eius opprimeret 26

(fr. 27), 'ad exitium usque insontis tribuni dominatus est' (or. 27

Lic. Macri 10). — Traeterea (Ascon. ad Cic. in tog. cand.

p. 84 Or.) Graeci qui spoliati erant eduxerimt Antonium in ius

ad M. Lucullum praetorem, qui ius inter peregrinos dicebat.**)

Egit pro Graecis <C. Caesar^ etiam tum adulescentulus ....

*) Cuius de praenomine cf. Prolegom. p. 77 adn. 7.

**) Hanc rem anno accidisse 76 adversus ea, quae Prolegom. p. 77disserueram, rectius fortasse defendit P. Jiirges p. 25 adn.


et cum LucuUus id, quod Graeci postulabant, decrevisset, app

lavit tribimos Antonius iuravitque se id forum eiurare, quod

aequo iure uti non posset.' lam vere anni 76 vehementi terrae

motu concussa est Italia, eodem autem motu etiam Hispania

28 affligata esse videtur (fr. 28).

Atque in Hispania nuntio de Pompeii adventu allato

M. Perperna, qui cum exercitu Lepidano contra Romanos bel-

lavit, a militibus coactus est cum Sertorio sese consociare (Plut.

Sert. c. 15). Sed Pompeius, cum in Hispaniam invaderet, com-

plures gentes a Sertorio deficientes, velut Lacetanos Indicetes-

que, in Romanorum potestatem accepit, adventu vero eius fac-

tum est, ut MeteUus socordiam, qua antea usus erat, quam

maxime abiceret (Plut. Pomp. c. 18). Atque cum prope oram

maritimam procederet et Lauronem usque perveniret a Sertorio

tunc obsessam, eximere obsidione cives studuit, tamen sine

proelio sola Sertorii bellica arte hoc consilio prohibitus est

(Plut. Sert. c. 18); brevi post pabidatorum manum Sertoriani

insidiis circumvenerunt legionemque a Pompeio subsidio emis-

sam utrimque adorti totam fere cum D. Laelio legato inter-

29,30,31 fecerunt (Frontin. II 5, 31, adde fr. 29—31). Quibus Pompeii

32 cladibus permoti neque uUo circum auxilio (fr. 32) Lauronenses

salute desperata se dediderunt.

Quae cum agerentur, Metellus in ulteriore provincia Hirtu-

leium Italicae fudit fugavitque, dein ad septentrionem versus

profectus est, ut cum Pompeii copiis sese coniungeret, attamen

'defectione sociorum et Sertorii per montis fuga neque manu

certare' (or- Cott. 6) potuerunt, sed in hiberna recedere coacti

33 sunt; itaque Metellus in GraUiam provinciam recessit (fr. 33),

Pompeius '^hiemem castris inter saevissimos hostis' (e_p.

34 Pomp. 5) egit, exuti vero pecunia copiisque (fr. 34) 'stipen-

dium, milites, arma, frumentum' (or. Cott. 6) a senatu popo-

scerunt. Contra Sertorius, cui totius aderant Hispaniae opes,

summa industria res ad bellum aestate proxima redintegran-

35 dum necessarias praeparavit (fr. 35).

Sed eodem anno in Macedonia provincia Appius Claudius,

postquam adversum Maedos atque in Dardanis minus prospere

36, 37 res gessit (fr. 36), morbo correptus obiit (fr. 37). Cuius in

locum C. Curio consul a senatu missus est; qui cum in pro-


vinciam advenisset, seditionem militum statim Dyrrachii ortam

(fr. 58) brevi cohibuit (Frontin. IV 1, 43). 38

lisdeiii his annis, ut videtur, C. Cosconius Dalmates, gen-

tem ferocissimam (fr. 39), subiecit (fr. 40), Salona urbe expu- 39, 40

gnata militumque suorum tumultu sedato. — Praeterea anno 76

Cn. Aufidius Orestes, qui Asiae provinciae praefuit, gentes ali-

quas Asiae Romanorum sub potestatem redegit (fr. 41). 41

Fragmenta.

23*. Multos tamen ab adulescentia bonos insul-

taverat.

App. (Inc. 83 D, 50 K, I 42 G, I p. 391 Br.) — Donat. ad Terent.

Eun. n 2, 54. — Serv. ad Aen. IX 631. — Id. ibid. X 643.||multos] om.

ASM Servii lib. X. — tamen] Donatus, om. Servius. — ab adulescentia]

Donatus, Servius lih. X, ab om. Donati, a pueritia Servius lih. IX. —insultaverat] Servius, insultavit Donatus, Kritz.

Comm. Cethegum subaudivit Debrossius, Pompeium Kritz,

Gerlach Philippum, Licinium Macrum Dietsch. Ad tres illos verba

non quadrare vix est quod moneam, neque magis Licinium a Sal-

kistio 'bonorum insultatorem' appellatum esse concedam (cf. comm.

ad fr. III 17). At adest homo isque tribunus plebis, cuius de in-

sultationibus bonorum amplius egisse constat Sallustium, scilicet

Cn. Sicinius; quare ad hunc ea verba iure rettulisse mihi videor.

24*. Ad mutandum modo in melius servitium.

App. (Inc. 91 D, 59 K, HI 70 G, II p. 137 et 271 Br.) — Serv. (schol.

Dan.) ad Aen. I 281.

Comm. Collato orationis Licinianae initio 'hoc a SuUa para-

tum servitium' intelligimus op'time Kritzium coniecisse servitii

nomine dominationem optimatium Sullanamve appellatam esse, frag-

raentum autem sententiam tribuni vel alius esse, qui dominationem

illam aggressurus est. Quae si concessexis, quin mecum ad Sicinium

fragmentum referas, non iam dubito; etenim ad primum potius

restituendae tribuniciae potestatis conatum spectare videtur, quamad posteriorem, scilicet postea non iam mutandi, verum omnino

tollendi servitii illius consilium popularibus erat, hoc vero de quo

agitur tempoiis spatio vel lenita dominatione contentum se fore is,

qui loquitur, praedicat.

25. Quia corpore et lingua percitum et inquietem

nomine histrionis vix sani Burbuleium appellabat.

App. (H 35 D, 45 K, 80 G, I p. 535 Br.) — Prisc. VI (11 p. 243).||quia]

qui L, quem ex Coleri coniectma Dietsch.— appellabat] appellabant R Hertz.


f^G. Collegamque eius Octavium mitem et captumpedibus.

App. (H 36 D, III 83 K, III 1 G, I p. 533 Br.) — Arus. p. 489. —Sal. hist. III N, in secundum librum praeter Vebrossium iure transposuitDietsch.

27. Ut actione desisteret.

App. (H 34 D, 44 K, 79 G, I p. 337 Br.) — Arus. p. 467.

Comm. De optimatium quorundam conatibus contra tribunum(qui legem aliquam perferre studet) factis hoc loco esse sermonemacute Kritz intellexit. Itaque quoniam ex secundo libro fragmentumlaudatum est et de Q. Opimio annoque 75 agi nequit, quippe quoC. Cotta sua sponte iura quaedam tribunis reddiderit neque deter-

ritum a conatu Opimium esse sciamus, ad res inter Curionem ac

Sicinium actas referendum esse fragmentum veri simile est.

28*. Sed Metello Cordubae hiemante cum duabuslegionibus alione casu an, sapientibus ut placet, venti

per cava terrae citatu rupti aliquot montes tumuli-

que sedere.

App. (II 43D, 52K, 77G, I p. 524, II p. 130 Br.) — Adnot. adLucan. I 552 {deest in G et V). — Praeterea: Isidor. orig. XIV 1, 2: 'venti

sedere.' — Id. de natura rer. c. 46: eadem. — Serv. ad Georg. II 479 et

schol. Bern. ad eund. loc. : 'venti .... citatu.'||Cordubae hiemante cum]

Corduba et gemanticum C, Corduba et hiematicum W. — alione] alienae W.— venti] Servius, schol. Bern., Isidorus, veno C, vento W adn. Luc. —citatu] schol. Bern. C adn. Luc, A VH Servii, citato W adn. Luc, citati

PM Servii, praecipitati vel citati vel concitati codd. Isidori; ventis citatis

coni. Corte, praecipitatis ex Arevali coniectura Kritz, venti citati Dietsch,

venti citatu recte iam Hagen.

Comm. Terrae motum in Italia anno 76 fuisse constat; cumvero maiore fragmenti parte ab Usenero evulgata eluceat Metello

in ulteriore provincia hiemanti tale quid accidisse, probabile est

hunc fuisse eundem terrae motum, factumque esse sub finem hiemis

anni 77/76, qua Metellum in sua mansisse provincia scimus.

29*. Quis a Sertorio triplices insidiae per ido-

neos saltus positae erant: prima, quae forte venientis

exciperet.

App. (II 15 D, 22 K, 74 G, I p. 572 Br.) — Serv. ad Georg. II 98:

Sallustius: 'quis .... prima' et subaudiendum reliquit 'insidia'. — Id. adAen. XI 896 : 'prima .... exciperet' cum de insidiis loqueretur. — Charis.

p. 96: sed Sallustius de insidiis 'prima' inquit.1|prima quaej primaque

ASRHM, primoque F, corr. Thilo, prima qui .... exciperent vulgo. —forte] fonte forte F, fronte coni. Mascivius, forte <^in manus^ DietscJi.


Comm. Ad proelium Lauronense verba pertinere constat, cf.

Frontin. 1. 1.: 'in vicina silva nocte praedictas copias abscondunt

ita, ut in prima leves Hispanos, aptissimos ad furta bellorum, pone-

rent, paulo interius scutatos, in remotissimo equites/

30*. Atque eos a tergo incurrunt.

App. (Inc. 64 D, 30 K, 13 G, II p. 141 Br.) — Rufinian. de schem.

p. 57 (Halm).||incuiTunt] B, incurrerunt vulgo, scilicet commoti esse viden-

tur editores grammatici interpretatione: 'quasi in eos incurrerunt'.

Comm. Sertorii equites dictos esse existimo, qui, cum D. Lae-

lium cum legione emitteret Pompeius, 'subducti in dextrum latus

velut cesserunt, deinde circumita legione hanc quoque a tergo in-

festaverunf.

31*. Schol. Bob. ad Cic. pr. Flacco (p. 235 Or.):

'opinor ad tempus belli Sertoriani esse referendum, quod ibi-

dem Laelius ab Hirtuleianis interfedus est, ut ait Sallustius,

receptis plerisque signis militaribus cum Laeli corpore.'

App. (II 16 D, 23 K, I 132 G.)

32*. Et Metello procul agente longa spes auxi-

liorum.

App. (Inc. 3D, I 24 K, 47 G, I p. 287 Br.) — Serv. ad Aen. XI 544.|j

procul] pericula F.

Comm. Debrossii ceterorumque editorum opinionem, qui col-

lato App. b. c. I 68 ad civilis belli bistoriam referre fragmentum

maluerunt, satis refutavit Dietscb. Metellus cum nominatus sit,

de bello Sertoriano agi veri simillimum est, itaque illi quos spes

auxiliorum deficiebat, nisi ipse Pompeii exercitus, certe civitas

populusve est, qui Eomanorum partes capessiverat. lam intelli-

getur simillimam et buius fragmenti et rerum Lauronensium fuisse

condicionem. Etenim tum Pompeius contra Sertorium pugna de-

certare prohibitus est, unus autem Lauronensibus Eomanisque sub-

erat Metellus: at is procul aberat in ulteriore provincia bellum

gerens. — Quare ad id temporis momentum spectare puto verba,

cum Lauronenses desperata salute Sertorio se dederunt.

33, Copiis integra.

App. (II 95 D, 99 K, 39 G, I p. 637 Br.) — Arus. p. 480.

Comm. Terra vel provincia regiove cum copiis integra esse

dicatur, eas quae adiacent concludi licet exhaustas vastasque esse.

Utrumque vero cadere in Galliam provinciam, in quam annis 76

et 75 Metellus hiemandi causa profectus est et quae hoc biennio

exercitum eius stipendio frumentoque aluit, facile quisque mihi con-


cedat. Sed de anno 75 hic agi minus probari potest, quippe quo

Gallia non modo non integris fuerit copiis, sed 'malis fructibus

ipsa vix agitaverit'. Itaque ad annum 76 verba rettuli.

34*. Quae pecunia ad Hispaniense bellum Metello

facta erat.

App. (H 73 D, 37 K, I 46 G, II p. 72 Br.) — Donat. ad Terent.

Phorm. I 1,4. — Schol. Bemb. ad 1. 1. {Herm. II p. 379). — Salustius lhabet 0, quod Salustius in primo intelligendum esse monuit Jurges p. 5,

equidem litteram illam pro L potius liabeo, ita ut libro — omisso scilicet

a librariis libri numero — legendum nobis sit, nisus Caroli Dziatzkii, dili-

gentissimi horum scholiorum aestimatoris , iudicio; etenim rogatus a mescripsit humanissime haece: „Das Ganze ist in der Abschrift ein recht-

winkeliger Haken, die untere wagerechte Linie aber so lang, dass mannicht I herauslesen kann. Dass letzterer Strich sehr viel feiner ist, be-ruht wohl nur auf Zufall."

||Metello] om. B. — facta] factu 0.

Comm. Quaerentibus quem ad annumverba spectare videantur,

i'eputandum est et anno 76 et anno 75 imperatores Romanos pecunia

magnopere eguisse. Cum vero ex Cottae oratione efficiatur iampriore anno commeatum stipendiumque a senatu postulata esse,

potius hunc annum 76 dictum esse putaverim, quoniam postea non

tam Metellum, quam Pompeium teste eius epistula pecunia defecit.

35*. At Sertorius vacuus hieme copias augere.

App. (Inc. 36 D, 2 K, HI 16 G, I p. 580 Br.) — Porphyr. ad Horat.

ep. n 2, 81.IIvacuus] vacua coni. W. Meyer.

Comm. E Livii fragmento Vaticano quantopere hieme 76— 76

Sertorius omnia bello necessaria comparare, praeparare, disponere

studuerit, quoniam certiores facti sumus, deinde quod eo ipso tem-

pore vacuus re vera dici potuit Sertorius utroque hostium impera-

tore procul ab eo hiemante, ad eandem hanc hiemem Sallustii verba

referenda esse mihi videntur.

36*. Prob. p. 20: ^Stohos lectum in Sallustio, numero

semper plurali, hi Stobi, nomen civitatis.'

App. (Inc. 13 D, II 43 K, inc. 56 G, I p. 643 Br.)

Comm. Stoborum oppidi mentionem esse factara in bello

Macedonico certum fere est; veri autem simile videtur, coramemo-

ratam esse urbem libro secundo in Appii expeditionibus anno 76

susceptis enarrandis, quia ad Axium flumen sita finitima erat et

Dardanis et Maedis; utrique autem genti postremo imperii anno

Appium bellum intulisse scimus.

37. Vir gravis et nulla arte cuiquam inferior.

App. (II 82 D, 86 K, 25 G, I p. 503, II p. 454 Br.) — Arus. p. 488.


Comm. Consulum mores, cuni magistratum ineunt, breviter a

Sallustio adumbratos esse et fragmento Aurelianensi et aliis locis edocti

sumus, sed ad neminem eorum, qui hoc libro dicti sunt, consulumfragmenti verba apta sunt. Ceteris ex imperatoribus

,quorum no-

mine laudato describendi occasio data erat Sallustio, cum unohaec conveniunt Appio Claudio; itaque scripta esse haec verba,

ubi mors Appii referretur, existimo.

'38. Serum enim bellum in angustiis futurum.

App. (Inc. 15 D, m 13 K, inc. 7 G, II p. 392 Br.) — Serv. ad Aen.V 524. — Id. ib. VI 569. — Id. ib. XII 864. — Schol. Vatic. (Ps. Philar-

gyr.) ad Georg. IV 144. — Sallustius in duo habet V, secimdo igitur

libro fragmentum assigtmndum est.\\enim] om. EM lib. V, omnes codd.

lib. VI et XII, VGeorg. — futurum] fore V.

Comm. A Luculli militibus haec enuntiata esse accepit

Kritz; sane agitur de militibus bellum in saltibus sibi gerendumdetrectantibus, secundo autem ex libro fragmentum sumptum esse

quoniam scholiastae testimonio nunc didicimus, aptioi*em rem, ad

quam referam, nescio, nisi seditionem militum Curioni subito exor-

tam, Prontin. 1. 1.: 'cum ex quinque legionibus una seditione facta

militiam detractasset secuturamque se temeritatem ducis in expe-

ditionem asperam et insidiosam negasset' etc.

39, Genus armis ferox et servitii insolitum.

App. (II 81 D, 79 K, 40 G, I p. 406, II p. 262 Br.) — Arus. p. 486.— TertuUian. de an. c. 20: 'Sallustius vanos Mauros et feroces Dalma-tas pulsat.'

Comm. Cum secundo libro de Dalmatibus Sallustium egisse

veri simile sit atque ipsa haec ferocitas optime cum gente illa con-

gruat, haud absonum videtur locum ab Arusiano secundo e libro

laudatum etiam Tertullianum habuisse in animo. Quare utriusque

testimonia coniungere malui, quam Tertulliani verba cum editori-

bus pro peculiari habere fragmento.

40*. Primam modo lapydiam ingressus.

App. (Inc. 12D, n 42 K, IV 11 G, I p. 529, E p. 191 Br.) — Serv.

ad Georg. III 475.

Comm. Miro eiTore in Curionis Appiive bello Dardanico

enan*ando etiam lapydiae mentionem factam esse rati sunt editores,

obliti omnino Dalmatinae Cosconii expeditionis. Ad hanc et hoc

et praecedens fragmentum pertinere in aprico est.

41. Eam deditionem senatus per nuntios Orestis

cognitam approbat.

App. (n 69 D, 84 K, 75 G, I p. 431 Br.) — Prisc. VI (H p. 246).


Comm. Cn. Aufidius Orestes praetor fuit urbanus anno 77

(cf. Valer. Max. VII 7, 6); deinde pro praetore eum Asiae prae-

fuisse provinciae sequitur ex inscriptione quadam Andrea (C. I.

G. 2349''): <^7teî r^cav TtccQaysyovozGyv dinaGtwv ciTtb rfig (.îvrjg

<^d£di^xa«OTG)v tccg rs Karcc rovg vofiovg awsGtrjKviag dinag iia(l

T)>a avaTtSfjLcp&svra X.66yfiatya vjtb rvalo<^v Ayvcptdlov Fvaiov vov

tov av(ri,yatQatriyov. Orestes igitur anno 76 pr. pr. gentem quan-

dam Asiae (fortasse Pamphylos Pisidasve, quibuscum brevi antea

Servilius bellaverat) subiecit ac de deditione eius senatum certio-

rem fecit.

CAPUT III.

Kes urljanae aniii 75, fr. 42—52.

Enarratio.

Primum cousules anni 75 L. Octavius C. Aurelius Cotta

42 commemorati sunt (fr. 42), dein leges quaedam consultaque

leviora, quae his consulibus facta sunt enumerantur, velut

43 P. Lentuli Marcellini in Cyrenen provinciam profectio (fr. 43).

lam civilium discordiarum hoc anno exortarum causae expo-

44,45nuntur tumultusque plebis in optimates excitati (fr. 44—45).

46 Quo commotus periculo (fr. 46) C. Cotta consul magna habita

47 oratione plebem placare studuit (fr. 47). Sed mox L. Opimius

48 tribunus plebis crebris contionibus (fr. 48) perfecit, ut C. Cotta

lege Aurelia iudiciaria *iura quaedam tribunis restitueret'

49 (fr. 49): qua lege concessa ei contigit, ut sublatis partim

50 tumultuandi causis (fr. 50) plane fere seditionem cohiberet

51 (fr. 51).

52 Eius quod sequitur fragmenti 52 codice Aurelianensi

contenti argumentum obscurum est.

Fragmenta.

< 1 42. (apud) quem exercitus fjuerat|!legionem misit

dejspecta ]!vanitate, idque ijlli in

j|sapientiam cesse|-

5 rat. DeinI

L. Octavius et C. Co|<t)>ta con||sulatum in-

gress|<(i)>, quorum[|Octavius languj<î;>de et

J!

incuriose

10 fuit, C!<(ot)ta prom ptius, sed ambiti!<(on)e tum|

in-

Fragmentum 41. — Enarratio 42—52. — Fragmenta 42. 43. 75

geiiita largitioj<(n>e cupi ens gratiarft sing|<(u-

lôrum ...

Fr^gmenta Aurelianense ac Berolinense (fr. 42, 43, 45, 47

init., 52): (II 38—41 D, 47, 49, 50 K, 101—103 G). De Berolinensi frag-

mento egerunt Pertz, Mommsen, Kreyssig, Roth variis commentationi-

bus, dein Jordan Hermae vol. II p. 81. Idem ediderunt coniunctum cumAurelianensi Hauler Wiemr Studien VIII p. 315, IX p. 25, revue de

jihilol. X p. 113, Jordan Sall. op. ed. tert. p. 127.

Codex palimpsestus duabus nunc e particulis A et B (codice Aure-

lianensi 169, fragmento Berolinensi) constans duorum foliorum lacinia

continet, prioris columnas quattuor, alterius columnam primam quartam-

que, quarum cuiusvis undecim supersunt versus. Hoc foliorum par ita

est discissum, ut pars sinisterior primae, dexterior quartae columnae

(fr. 42 et 47) atque duae alterius folii columnae (fr. 52) servatae sint

in A, ceterae extent in B. Duos hos codices lineola distinxi, in Beroli-

nensis fragmenti apparatu nomina Kreyssigio antiquiorum raro laudavi.

App. fr. 42. Columna prima. 1. Quinta littera E vel T, septima Evel I, octava R aut N, decima 1 vel E, exercitus Hauler. — 2. Ultima

in A littera aut E aut I, de(specta) Hauler, Jordan. — 3. idque] idquae A,

id quidem coniecerat Jordan, quod in exemplari illius adnotatum inveni.

— 5. Prima littera (L) incerta. — Prima in B littera T potius quam E. —7. languide] (langu |)dae B. — 8. fuit] egit coni. Wolfflin; tertia in Blittera E lecta est, prom(ptius) recte Hauler. — 9. ambitione] aut hoc aut

ambitiose suppl. Hauler. — 10. Tertia C aut Gr, sexta sq. aut 10 aut ITAHaulero apparuerunt, postremas cod. A Utteras T idem legit, piHmam in

B litteram T; ingenio largitore Hauler, ingenti a largitione Mommsen,ingenua largitione Friedrich, ambitione tum incitatus largibat margini

excmpJaris Jordan appinxerat, ambitione ingenita conieci, cf. fr. V 3. —11. gratiam singulorum] gratiam A, in B litterae OR certae, sequentes

plane incertae, gratiam singulorum Mommsen.

Comm. Primo fragmenti enuntiato rei bellicae cuiusdam

naiTationem ad finem perduci patet; de Sertorio Pompeium de-

spectante, sicut Woliflin coniecit, vel de clade Pompeii Lauro-

nensi, id quod Mommsen suspicatus est, hoc enuntiato agi veri dis-

siraile videtur, cum utriusque rei plane diversa fuerit condicio.

Itaque rem aliquam minorem nobisque ignotam narratam esse

existimo.

43. P(ublius)que Lentulus Marcel<linus> |' eodem l

auctore quaestôr^ j! in novam provinci<am>j|Curenas

missus est, q<ûod)> '| ea mortui regis Apio<nis)> i| testa- 5 i^<Mo*v

mento nobis d<âta> |I prudentiore quam <îllas>j|

per <c.i.^HC

gentis et minus g<^lo)>|lrJa[e avidi imperio co<^nti^ nenda io^^m»,^^

fuit. Praetere<a di>'|versorum ordin<um> {certamina hoca.^.,/^

'"^

amio exarserunt).

App. Columna secunda. — 2. auctore] actorcjB. — 8. gentis] sic B.

(Jomm. E verbis eodem auctore sequitur spatio intermisso

(decem scilicet versuum) senatus decretum vel legem quandam


initio anni afftam commemoratam esse; auctorem vero et illius rei

et Lentuli missionis fuisse C. Cottam ex iis, quae antecedunt, a

veri specie haud abest.

44. Immane quantum animi exarsere.

^^H

App. (II 79 D, 76 K, 89 G, I p. 547 et 609, II p. 340 Br.) — Nonius II

p. 127.

Oomm. Significatos esse populares et fame et optimatium

superbia vehementer iratos bene coniecit Dietscb; idem ad tumultus

anno '75 concitatos verba referenda iure censuit.

1 "• 45, (Annonae intolerabil)is saevitia. Qua re fati-

<(ga)>|jta plebes forte consult|<(es> ambo Q. Metellum,

5 cuij{

<(pos)«bea Cretico cognomen!!<(tu^m fuit, candi-

datum ' <Cpr)aetorium sacra via de||<^du)>c<^en)tis cummagno tuj|<(m)ultu invadit fugien||<(tis)>que secuta ad

10 Octavi do||<mu)m quae propior erat in'! <(de) .... <pu)-

gnaculum perve||(nit?).

App. Columna tertia. — 1. Primae litterae I superest pes. — 4. Po-stremae (N) nota deest in B. — 5. Prima A aut M, secunda veri simil-

lime F. — 7. (de) ... ctis B, deducentis corr. Dietsch. — 8. tumultuj (tu) . . . ul-

tum B. — 10. quae] q(ue) B. — propior] proriore B. — 11. Prima G, C, 0,secunda N, fortasse AE, quarta C, G, fuisse potest, post quintam (U) hasta

Jordano extare visa est. Quas ante primam (G) agnovisse sese Studemundputabat PU plane incertae declarantur ; in propugnaculum Pertz, ingenti

pugna civium Huschke, coenaculum Kreyssig, vestibulum Dietsch, indein laniculum Motmnsen; quae minus sufficere videntur. An scribendumerit in<(genti pu)gna [ut summum in perijculum pervenirent, ita ut postpugna a librario totus versus omissus sit?

46*. Festinantibus in summa inopia patribus.

App. (Inc. 28 D, IV 25 K, I 68G, I p. 622 Br.) — Donat. adTerent.Eun. IV 3, 8.

Comm. Et ex ipsa re et e festinandi inopiaeque vocum vi

intelligitur iure Debrossium (approbante quidem nuper Haulero)

ad seditionem plebis anno 75 exortam fragmentum rettulisse.

Neque enim contra Lepidum, quod voluit Gerlach, neqne cumCrasso bellum Spartacium mandatum est, qua de re cogitavit Kritz,

vehementer trepidasse perturbatumque esse senatum scimus; immoadversus Lepidum Sullanis Catulique nisus est opibus, itaque inops

minime fuit summaque fiducia Lepidum reppulit, Crasso autemcum sunamum imperium deferret, etsi consules ceterique magistratus

nihili esse se praestiterant, tamen trepidandi non fuit causa.


47. (j)ost) pauc|os dies Cotta mutata1|veste p|er-l

maestus, quod pro|

cupitja voluntate plebes a||balie-

n<ata>|

fuerat, hoc modoj|in co|ntione populi disise- 5

ru<it>|:

[Oratio Gai Cottae ad populum Romanum.]

Quirites, multa mihi pericula domi militiaeque, multa adversa i

luere, quorum aha toleravi, partim reppuli deorum auxilis et

virtute mea: in quis omnibus numquam animus negotio defuit

neque decretis labos; malae secundaeque res opes, non inge-

nium mihi mutabant. At contra in his miseriis cuncta me 2

cum fortuna deseruere; praeterea senectus per se gravis curam

duplicat, cui misero acta iam aetate ne mortem quidem hone-

stam sperare licet. Nam si parricida vestri sum et bis genitus 3

hic deos penatis meos patriamque et summum imperium vilia

habeo, quis mihi vivo cruciatus satis est aut quae poena mor-

tuo? Quin omnia memorata apud inferos supplicia scelere

meo vici. A prima adulescentia in ore vestro privatus et in 4

magistratibus egi; qui lingua, qui consilio meo, qui pecunia

voluere usi sunt; neque ego callidam facundium neque inge-

uium ad male faciendum exercui: avidissimus privatae gratiae

maximas inimicitias pro re publica suscepi, quis victus cum

illa simul, cum egens alienae opis plura mala expectarem, vos,

Quirites, rursus mihi patriam deosque penatis cum ingenti di-

Fragmenti Berol. Aurel. columna quarta. — 2. veste per-

maestus] ult«r in B, ermoestus in A, eorr. Wolfflin. — 3. cupitaj cupida

coni. Ilartel. — voluntate plebes] volutate plevis A, plebis Hauler, plebes

eonieci. — 4. (a)balienata fuerat] (a)ualin B, sed tiltima N, M an A sit

dubium; fu . n . era A, ita ut super A litteram aut D atit T superscriptum

sit; fuerat recte Hauler, etenim N litteram ipsum lihrarium delere voluisse

docet fr. 87, D 20; abalienata vel alienata acutissime eoni. Biicheler, in-

valide fuerat Wolfflin, iam valerent funera Hartel.

Testimon.: 2. Serv. ad Aen. XI 165: Sallustius: 'senectaiam aetate.'

4. Excerpta Charis. Bob. (I p. 549) : Sallustius in II 'cum . . . . ex-

pectarem' in oratione Cottae.

Oratio. Titulus deest in palimpsesto. — 1. Initium orationis ita

hahent A et B: ''Quirites multa||mihi

|. . ricula domi mili||tiaeq.

). ulta

adv.ersa fu||ere q . orum alia tolera bi pa . . . m reppuli deoru||

. . x . . . s

et virtute mea ini,'. — labos] sic V.

2. acta iam aetate] V, senecta Servius, quem seeutus est Carrio.

Peculiare fragmentum in Servii verbis inesse rati sunt ceteri editores, iure

ea ad htmc locum rettulit Wolfflin.

4. callidam] caninam eoni. Carrio.

78 Sallusti Historiariim lib. II.

5 gnitate dedistis. Pro quibus beneficiis vix satis gratus videS^

si singulis animam, quam nequeo, concesserim; nam vita et

mors iura naturae sunt, ut sine dedecore cum civibus fama et

fortuna integer agas, id dono datur atque accipitur.

G Consules nos fecistis Quirites domi bellique impeditissima

re publica; namque imperatores Hispaniae stipendium, milites,

arma, frumentum poscunt — et id res cogit, quoniam defec-

tione sociorum et Sertorii per montis fuga neque manu certare

7 possunt neque utilia parare — ; exercitus in Asia Ciliciaque ob

nimias opes Mithridatis aluntur, Macedonia plena hostium est

nec minus Italiae maritima et provincianmi, cum interim vecti-

galia parva et bellis incerta vix partem sumptuum sustinent:

ita classe quae commeatus tuebatur minore quam antea navi-

gamus.

8 Haec si dolo aut socordia nostra contracta sunt, agite ut

monet ira, supplicium sumite; sin fortuna communis asperior

9 est, quare indigna vobis nobisque et re publica incipitis? At-

que ego, cuius aetati mors propior est, non deprecor, si quid ea

vobis incommodi demitur; neque mox ingenio corporis hone-

10 stius quam pro vestra salute finem vitae fecerim. Adsum en

C. Cotta consul! Facio quod saepe maiores asperis bellis

11 fecere, voveo dedoque me pro re publica! Quam deinde cui

mandetis circumspicite; nam talem honorem bonus nemo volet,

cum fortimae et maris et belli ab aliis acti ratio reddenda aut

12 turpiter moriendum sit. Tantum modo in animis habetote non

me ob scelus aut avaritiam caesum, sed voientem pro maximis

13 beneficiis animam dono dedisse. Per vos, Quirites, et gloriam

14 maiorum, tolerate adversa et consulite rei publicae! Multa

cura summo imperio inest, multi ingentes labores, quos nequi-

quam abnuitis et pacis opulentiam quaeritis, cum omnes pro-

vinciae, regna, maria terraeque aspera aut fessa beUis sint.

7. sumptuum] sumptum V.

9. ingenio corporis] ingenuo corpori coni. Aldus, ingenui corporis

Corte, in senio corporis antea Orelli, senio Dietsch, imperio idem antea,

sed optime ingenio allatis exemplis defendit Kritz.

12. volentem] volente V. — et pacis] sed coni. Linker.

13. adversa] advorsa V.

48.Cum multa dissereret ludis ApoUini circensibus.

App. (11 90 D, 89 K, 81 G.) — Arus. p. 490.


Comm. Ludis Apollinaribus a sexto ad tertium decimumusque diem Quiutilis mensis festive actis (cf. Preller Romische

Mythologie ed. S. p. 30')) plane insolitum esse, ut contiones habe-

rentur ideoque agi nostro fragmento de re aliqua graviore summi-

que momenti in urbe gesta optime enucleavit Dietsch. Ad annum 76

rixasque inter Sicinium Curionemque tum intercedentes quominus

referam, prohibeor ea re, quod mense lulio Curionem in Macedoniam

iam profectum esse existimaverim. Itaque ad annum 75 turbas-

que ab Opimio commotas, quo tempore lex Aurelia lata est, verba

spectare videntur; sed quisnam festis diebus contionatus sit, Opi-

mius an ipse Cotta aliusne, ignotum est.

49*. Ascon. ad Cic. Cornel. p. 66 Or.: ^Nam neque

apud SaUustium .... ullius alterius latae ab eo ^legis est>

mentio, praeter eam, quam in consulatu <tulit invita)> nobili-

tate magno populi studio, ut eis <^qui tr(ibuni) pl(ebis)y fuissent

alios quoque magistratus (jMperey liceret'

App. (H 42 D, 51 K, 82 G, I p. 631 Br.)

50*. Quae causa fuerit novandis rebus.

App. (Inc. 90 D, 58 K, I 14 G, I p. 267 Br.) — Serv. (schol. Dan.)

ad Aen. IV 290. — fuerit] T, fuef F, fuerat vulgo.

Comm. Causam novandi res tribunis ceterisque popularibus

ante omnia fuisse spem tribuniciae potestatis restituendae constat;

idem etiam Sallustium rettulisse veri fit simile loco Plut. Pomp.

c. 21: ov yaQ isrtv ovxLVog ififiavsGteQOv 6 'Pcofiaicov rjQdG&rj dfi^og

xal fidkkov iTio&rjGev )) trjv aqyriv av&ig ijtidstv iiieivrjv. Sed huius

fragmenti verbis, quae ex oratione cogitationeve alicuius sumpta

videntur, subsecuta esse quaedam, quibus exponeretur hanc novandi

causam non iam fuisse, sequitur e verbi fuerif tempore; quare

rem ad eius temporis condicionem, quae fuisse videtur lata lege

Aurelia, optime quadrare putaverim, quo tempore id ipsum, cuius

gratia tumultuari coeperant populares, tribunorum potestas digni-

tasque, a consule partim quidem iis reddita est; et hoc eo consilio

dictum videtur, ut brevi post etiam seditionem populi pacatam

esse adderetur.

51. Et continetur gravis.

App. (H 88D, inc. 83 K, II 24 G.) — Nonius IV p. 315.||gravis]

gravius coni. Mercier.

Comm. Fragmentum brevissimum quomodo supplendum sit

incertum est, maiorem autem veri speciem habet, si vocem scditio,

tumultiis, ira similemve subaudiamus. Quare ad populi seditionem

Cotta consule exortam referenda verba esse conieci.

80

1 52. a)

10

b)

10

Sallusti Historiarum lib. II.

.

rei .

nii .

pro .

ini .

om .

mi .

piti .

ad .

ni .

m .

. in

. rent

. esar

, r sed

. enol

. ndu(m)

• gna. oru(m)

. ru(m)

. ni

. uic

App. Columnae folii unius prima quartaque fragm^nti Aiirelianemis,ed. Hauler Wiener Stud. VIII p. 121, IX p. 28, revue de philol. X p. 118,Jordan Sall. op. ed. 3 p. 129.

a) 3. Secunda littera 1 vel T. — 6. Prima vel C. — 10. Secunda I aut A.b) 3. Caesar suppl. Hauler. — 11. Litterae perincertae ; prima ut

videtw U, secunda I vel T, tertia C vel S.

Comm. Quaenam res his columnis contentae fuerint, prorsus

latet; cum vero hoc folium cum eo, quod fr. 42, 43, 45, 47 com-plectitur, cohaereat neque plus sex folia (i. e.' viginti quattuor

columnae) interfuisse videantur, continuo ei capiti etiam hoc lace-

i'um fragmentum subiungere malui.

Fragmentum 52. — Enarratio 53—G3. 81

CAPUT lY.

Res bello Sertoriauo aimo 76 gestae, fr. 53—70.

Enarratio.

Primo anni 75 vere Metellus ac Pompeius in Hispaniam

descenderunt, ille quidem in Lusitaniam contra Hirtuleium pro-

fecturus, hic adversus Sertorium prope Hiberum ea hieme ver-

santem et Perpernam Herenniumque progressurus, qui orae ma-

ritimae oppida tuebantur. Et quamquam hieme pugnam cumRomanis inire Sertorius legatos vetuerat (fr. 53), tamen Per-53

perna et Herennius ad Valentiam (fr. 54) cum Pompeio con-54

flixerimt, qua pugna Herennius interfectus, Valentia urbs capta,

ipse Perperna fugatus est (Plut. Pomp. c. 18 sub fin., fr. 55). 55

Sertorius interim C. Memmium, Pompeii quaestorem, qui cumclasse Carthaginem Novam venerat, in oppido eo obsedit; cui

tamen postea contigisse videtur, ut cum Pompeio sese conso- •

ciaret. Qua in re etiam Carthaginem oppidum fusius Sallustius

descripsit (fr. 56, 57). 56,57

Quae dum fiunt, Metellus in Lusitania cum Hirtuleio Sego-

viae congressus mediaeius acie comibus suis circumventa(Fron-58

tin. n 3, 5, adde fr. 58) plane Hispanos devicit acerrimoque

proelio ipsum ducem Hirtuleium occidit (fr. 59), tum magnis59

itineribus ad Pompeium Sertoriumque ad mare versus prope-

ravit. Sed hi comperto Metellum adventare eodem uterque

festinandi studio ad Sucronem fluvium aequo Marte dimicarunt,

ut Pompeius a Sertorio devinceretur, Afranius, Pompeii legatus,

alterum Sertorii comu superaret castraque Hispanorum expu-

gnaret (Plut. Sert. c. 19, adde fr. 60, 61). Quo in proelio 60,61

ipse Pompeius vubieratus moxque in fuga paene captus est

(Plut. Pomp. c. 19 usque ad jcsqI tovtcov ^axo^svoL TtQog

alX^^Xovg dTtsXeig^d^ridav , ad hoc fr. 62, 63). Sed postridie 62,63

appropinquante Metello Sertorius se recepit, Pompeius autem

iUum obviam sibi factum summis excepit honoribus (Plut.

Pomp. c. 19 part. med.). Et tiim a Sertorio cerva !illa alba,

quam secum agere solebat, antea amissa subito reperta est

(Plut. Sert. c. 20).

Sallu»tiu8, ed. Maureubrocher. II. 6

82 . Sallusti Historiarum lib. II.

Exinde diutius prope Saguntum, oppidum celeberrim

64, 65 (fr. 64, 65), duo exercitus castra habebant levioribusque proeliis

se lacessebant, denique Sertorius, qui omnem Romanis inter-

cluserat commeatum, pugna decertare ad Turiam flumen coactus

est; qua etsi Memmius occisus atque ipse vulneratus est Me-

tellus, tandem Romani hostes reppulerunt (Plut. Sert. c. 21,

66,67,68 adde fr. 66—68); atque exercitus Sertoriani per fugam omnis

fere dissipati (Frontin. 11 13, 3) reliquiae cum ipso duce

Cluniam perfugerunt ibique a Romanis obsessi sunt. Attamen

Sertorio contigit, ut clam ex oppido evaderet brevique post

novum congregaret exercitum (Plut. Sert. c. 21 £t'g nohv6QEivi}v xal xaQtsQccv avaq^vycov .... usque ad xal ndXiv sitrjeL

TtoXvg ysyovag). Sed Romanorum in exercitu M. Terentius

69 Varro Memmii, ut videtur, loco pro quaestore fuit (fr. 69),

Metellus autem victoria Turiensi magnopere elatus iam luxuriae

70 rursus se dare coepit (fr. 70, Plut. Sert. c. 22 usque ad itp'

olg six6t(x>g ^v JcataysXadtog, Valer. Max. IX 1, 5).

Fragmenta.

53. Post ubi fiducia nimius.

App. (11 93 D, 96 K, 43 G, II p. 309 Br.) — Arus. p. 495.

Comm. Verbis Sallustii nimis abruptis bomo ostendi videtur,

qui primo caute egit, mox nimia fiducia commotus ad impruden-

tiam aliquam aufertur; . et ad rem quidem bellicam hoc spectare

veri simile est. Sed e rebus secundo libro nan-atis quemnam ad

ducem haec apta sint si circumspicimus, Sertorii mandatorum remi-

niscimur legatis vere anni 75 imperantis, ne cum ducibus Romanis

manus consererent (cf. Livii fr. Vatic). Perpernam igitur Heren-

niumve his verbis dici illamque ad rem alludi existimo. Etenim

talia cum Perpernae ingenio optime convenire notum est; accedit,

quod proprium erat narrationis Sallustianae magnorum impera-

tonim clades quasi inoboedientia vel ducum ceteronma vel militum

factas excusare. Contra haec Jtirges p. 47 nuperrime de Cottae

temeritate ad Chalcedona victi fragmentum intelligit: quam rem

neque ad tempus neque ad librum secundum pertinere supra monui.

• 54. Inter laeva moenium et dexterum flumen Tu-

riam, quod Valentiam parvo intervallo praeterfluit.

App. (II 18 D, 24 K, 44 G, I p. 596 Br.) — Priscian. VI (H p. 201):

'Quod autem non sunt neutra Turia et Mulucha et similia, ostendit etiam

natura ipsius sermonis Punici, in quo omnia nomina vel masculina sunt


vel feminina .... unde Sallustius in II bistoriarum' e. q. s. — Id. V(n p. 143) usque ad Turiam. — Probus cathol. p. 7: ''lioc Turia, nomenfluminis lectum in secunda historia Sallustii.' — Eadem fere Sacerdos

(VI p. 471), Phocas p. 412, Aurel. August. regula (V p. 496). ||moenium]

moenia coni. Dietsch. — Turiam] im'e defendit loco laudato Priscianus,

Turia Probus cum Sacerdote, Phoca, Augmtino.

Comm. Rectissime a Debrossio fragmentum de clade Per-

pemae intellectum neque vero cum Kritzio ad pugnam Saguntinam

sive Turiensem referendum esse docet ipsius Valentiae urbis mentio;

et locum quidem his verbis exponi putaverim, quem proelio exer-

citus Hispaniensis obtinuerit. — Ceterum hoc proelium Bienkowski

(Wiener. Studien XIII. p.317) nuper contendit evenisse iam anni 76

exitu. At credine potest Pompeium Laurone depulsum victumque

etiam ad Valentiam processisse ac cum legatis Sertorianis pugnaminiisse idque persequente nimirum Sertorio? An putas Sertorium

cladem suis Valentiae illatam plane omisisse? Itaque et pugnam et

expugnationem oppidi anno attribuendam esse 7 5, sicut feci Proleg.

p. 26, etiam nunc iudico.

55*. Perpernae tam paucis prospectis vera est

aestimanda ....

App. (Inc. 5 D, I 41 K, n 18 G, I p. 498 Br.) — Serv. (schol. Dan.)

ad Aen. XII 694.||Perpemae] perpenna F, Perpennae poena coni. Mdhly,

sed longius afuisse substantivum existimo. — prospectis] pro pectus F,corr. Mascivius, profectus coni. Putsch, poena .... proscriptis Wagner,pro poena .... proscriptis <vindicta)> Dietsch, Perpemae casu paucis per-

specta Sertorii virtus(!) coni. F. Scholl.

Comm. Subaudiendum esse substantivum, quo Perpema lau-

detur, ex vi vocis vera atque scholiastae interpretatione sequitur,

simul vituperari eum verbis tam paucis prospectis cognoscimus.

Itaque hanc fere accipimus sententiam: quamquam non nisi paucis

rebus Perpema prospexerat, tamen laudanda est eius fortitudo (sive

virtus vel simile aliquid). Atque haec quin ad cladis alicuius

narrationem Perpernae illatae pertineant, vix dubium est. Quare

ad pugnam Valentianam fragmentum refero, qua Perpemae He-

renniique factum esse socordia videtur, ut Sertoriani superarentur.

56. Dubium an insula sit, quod Euri atque Africi

superiactis fluctibus circumlavitur.

App. (H 83 D, 81 K, 97 G, I p. 423, H p. 85 Br.) — Nonius Xp. 603—4.

IIinsula] in insula ed. Dietsch. — Africi] astrici codd., Africi in

antiquis Nonii editionibus iam correctum, cf. Liv. XXVI 42, austri post

Aldum vulgo, austrici coni. Quicherat.

Comm. Urbem libro secundo laudatam atque in paeninsula

ita sitam, ut angusto tantum iugo cum continenti coniuncta sit,

esse Carthaginem Novam acutissime repperit Dietsch evicitque lucu-

6*


lenter collatis Livio XXVI 42 et Polybio X 10. Etiam aderat

occasio situs huius urbis fasius exponendi, scilicet eo loco, ubi de

urbe a Sertorio obsessa atque incluso in eadem Memmio quaestore

agebatur, qua de re cf. Cic. pro Balbo 5: 'ut Pompeius in Hispa-

niam venerit Memmiumque babere quaestorem coeperit, numquama Memmio discessisse (scil. Comelium Balbum), Carthagine esse

obsessum, acerrimis illis proeliis et maximis, Sucronensi et Turiensi

interfuisse.' Quae res anno 75 videtur inserenda esse; neque enim

anno 76 post cladem Lauronensem Pompeianos Carthaginem per-

venisse crediderim; veri simillime autem eodem tempore, quo pugnaad Valentiam facta est, paullove postea illa accidisse yidentur.

Sed Jiirges p. 52 Reinachio {Mithridate Eupator, p. 325) praece-

dente infelicissime nuper de hoc fragmento egit, mutato audacter

libri numero a Nonio laudato verba ad Cyzici descriptionem refe-

rens. At tum Cyzicum sitam fuisse vera in insula, nequaquamin paeninsula, quae interdum tantum mari superiacto a continenti

divelleretur, e narrationibus scriptorum Sallustiique ex fragmentis

III 30, 34, 37 satis superque elucet.

57*. Atque edita undique tribus tamen cum muris

et magnis turribus ....

oraf '^^

App. (Inc. 16 D, III 18 K, IV 64 G, II p. 629 Br.) — Donat. adTerent. Andr. I 1, 67. — edita] edicta P, dca 0.

Comm. Subaudiendam esse vocem urVs patet, neque enim

castra tribus muris turribusque muniri solent, falso igitur Kritz

verba ea de Luculli castris Cyricenis dicta intellexit. Neque maio-

rem veri speciem Debrossii ceterorumque habet opinio ad Nisibim

oppidum eadem referentium, cum neque in edito sita neque triplici

muro circumdata fuerit Nisibis. Sed ad Carthaginis descriptionem

pertinere fragmentum putaverim, cf. Strab. III p. 158: nQccriarrj

TtoXv r&v ravrri ttoAecov, x«t yccQ EQVfivi^ r i6rl x«t reiy^si

Karsa%Eva6[iiv(p xal Xi^iici Kal Xi^vy KEKoafirirai.

58*. Apud latera certos locaverat.

App. (Inc. 53 D, 19 K, 27 G, I p. 595 Br.) — Serv. ad Aen. I 576.||

locaverat] collocaverat vulgo.

Comm. Talem ad pugnam haec verba referri oportet, in

qua in cornuum proelio summum totius pugnae positum sit discri-

men. Quod factum esse pugna Segoviensi e Frontino II 3, 5

discimus, namque tum Metellus reducta media acie utroque comusuo Hirtuleii exercitum circumvenit atque ita oppressit; quare ad

Metellum verba pertinere praeeunte hac quoque in re optime De-

brossio existimo.


59. Occurrere duces et proelium accendere adeo,

uti Metello in sagum, Hirtuleio in brachium tela

venirent.

App. (n 17 D, 21 K, 68 G, I p. 595 Br.) — Noniug XIV p. 538.||

occurrere] accurrere Dietsch. — duces etj duci et codd., corr. Gerlach,duces {om. et) L. Muller.

Comm. Ad proelium Italicae commissum vulgo refertur

fragmentum , contra ego de pugna Segoviensi morteque Hirtuleii

potius agi putaverim; etenim hoc cum proelio bene convenit et

quod Hirtuleius vulnerari et quod proelium vehementer accendi

narratur; Italicae vero atrociter utrimque pugnatum esse, modo quaeFrontinus II 1, 2 de initio proelii refert reputes, mecum negabis.

60. Vespera.

App. (U 76 D, 98 K, 61 G, I p. 273 saepiusque Br.) — Charis. p. 223.

Comm. Ad pugnam Sucronensem Plutarchique locum: 6 81

Zeqxmqiog .... TCCiqctyayoiv iGTtEQag '^Srj Cvviâê fragmentumpertinere primus vidit Dietsch.

61. Neque inermos ex proelio viros quemquamagnoturum.

App. (E 64 p, 73 K, 47 G, I p. 598 Br.) — Serv. (schol. Dan.) adAen. IV 23. — Priscian. X (II p. 511).

||inermos] inermes L, corr. in H,

inermis corr. in B et K Prisciani.

Comm. His verbis a duce aliquo milites fugientes ad pu-

gnam revocatos esse cum appareat, auctore Debrossio eadem a

Sertorio dicta esse conicio, qui proelio Sucronensi partem alteram

exercitus iam recedentem brevi tamen cohortatus esse fei-tur,

cf. Plut. c. 19: y.al tovg [isv ^Stj tQsnofiivovg, tovg 6e ett

lisvovtag iv raêi Gvvayayojv Kal avadâQQvvag e^ 'hnaQifig ivi-

§aXe t(p IIoiXTtrjia 8iG)%ovti.

62*. Communem habitum transgressus.

App. (Inc. 80 D, 46 K, 9 G, II p. 336 Br.) — Priscian. XIV (IH p. 39).

Comm. Mithridatem hoc fragmento significatum esse vetatfr. II 77, neque euim bis eadem repetiisse Sallustius putandus est.

Sed equidem neminem novi, quocum apte haec congruant, nisi admilitem illum Hispanum referam, a quo Pompeius pugna ad Su-cronem facta vulneratus esse traditur, cf. Plut. Pomp. 19: JTofi-

nrilm 8 avrjQ îiyag [nnotr] ne^bg ecpcoQ^rjae KtX.

63*. Equo atque armis insignibus.

App. (Inc. 85 D, 53 K, 26 G, I p. 514, II p. 368 et 549 Br.) — Serv.ad Aen. X 539.


Comm. Pragmentum ad Plutarchi locum Pomp. 19: ot yccQ

(iBxa 2^SQt(OQiov Al^veg mg ekaôv ccvrov rbv ltztcov %Qv6a xexo-

Ofirjfiivov xat (paXccQ(p ccvdTtXecav noXvreXmv nrX. cadere mihi

videtur, fortasse igitur potiti sunt vel simile quid supplendum est.

64*. Saguntini fide atque aerumnis incliti prae

mortalibus, studio maiore quam opibus, quippe apudquos etiam tum semiruta moenia, domus intectae pa-

rietesque templorum ambusti manus Punicas osten-

tabant.

App. (II21D, 27 K, 60 G, I p. 605 Br.) — Hieronym. comm. in

Habac. E 9.

Comm. Locum Sallustii celeberrimum legerunt Mela 11 92:

'Saguntum illam fide atque aerumnis inclutam', Amm. Marc. XV10, 10: 'Scipio Saguntinis memordbilihus aerumnis et fide', Plinius

in 20: 'Saguntum oppidum fide nohile'.

65*. Saguntium.

App. (E 22 D, 28 K, 56 Q, I p. 571 et 604 Br.) — Charis. p. 143:

'Saguntinorum Coelius, Saguntium Sallustius.'

Comm. Genetivus hic in Sagunti oppidi descriptione, ex qua

fragmentum antecedens sumptum esse constat, lectus an ad Plutarchi

c. 21: iv §e xoig r&v Euyovvrlvtav jtedlotg kxX., collocandus sit

dubium maneat; neque ordo quidem fragmentorum, sive huc sive

illuc id refers, mutatur.

66. Antequam regressus Sertorius instruere pu-

gnae suos quiret.

App. (H 27 D, 33 K, 37 G, I p. 470 Br.) — Arus. p. 481.||regressus]

egressus vulgo cum Lindemanno. — quiret] que retor N, corr. Keil, om. vulgo.

Comm. De eiusmodi pugna hoc fragmento agi videtur, qua

Sertorius adversus Romanos profectus subito necopinansque proe-

lium cum iis committere coactus sit. Sed haec rerum condicio

congruit — quoad intelligere valemus — cum pugnae Saguntinae

initiis, cf. Plut.: elg rag isy^dxag ccTCOQiag KaxaneKXetKOig rovg itoXe-

fjbiovg rjvayKaa&rj GvfiâXeiv a^hxoig KaraâivovGiv ecp aQTtayriv

Kal aixoXoyiav.

67. Avidis ita atque promptis ducibus, ut IVIe-

tellus ictu tragulae sauciaretur.

App. (n 19 D, 25 K, 69 G, I p. 607 Br.) — Nonius IV p. 398. —Id. XVni p. 553. — hist. lib. II codd. priore, hist. lib. IQ posteriore


loeo.IIavidis ita atque] avidisque ita codd. c. 4, avidissimis atque codd.

c. 18, corr. Gerlach, avidis ita promptisque cum Guieto Kritz, avidis atque

ita Dietsch, avidis simul ita atque L. Mtiller.

Comm. Fragmentum pertinet ad Plut. c. 21: 6 dk (scil. Me-

tellus) nccQ^ rjhKiav vTtoGtag aal TtsQKpavmg aycovi^ofievog

jtalexai dooari.

68*. Sed Metellus in volnere.

App. (II 20 D, 26 K, 70 G, I p. 608 Br.) — Donat. ad Terent. Andr.

II 1, 10.IIin volnere] in vulnere vulgo in Donato, inulpie OD (fortasse

impie esse correctum in scripsit mihi Dziatzko).

69. Haec postquam Varro in maius more rumo-

rum audivit.

App. (II 70 D, 88 K, 42 G.) — Arus. p. 488.||more] in ore N, corr.

Lindemann.

Comm. M. Terentius Varro quonam modo in re bellica Sal-

lustii historiarum libro secundo narrata commemorari potuerit,

quaeritur: nempe de bellico quodam eventu agi apparet. — Atque

Varronem pro quaestore Pompeii quondam fuisse nummis edocemur

(cf. Babelon Monnaies de la repuhlique Itomaine II p. 343, p. i85\

quam rem Mommsenum secutus Babelo anno 49 factam, Eckhel

Borghesiusque anno 67 belloque maritimo constituerunt; praetorem

autem fuisse non ante annum 76 veri simile est. Minime vero ad

annum a Mommseno propositum imago Varronis nummis expressa

quadi*are videtur, qua quadraginta anuorum vir, non septuagena-

rius fere ostenditur, neque pro quaestore Pompeius fuit aut bello

civili aut in erpeditione piratica. Contra cum anno 76 vel 75 in

bello aliquo partes egisse Varronem e fragmento hoc Sallustiano

consequatur iisdemque annis Pompeius in Hispania bellaverit, bello

Sertoriano Varronem interfuisse pro quaestore hancque ad aetatem

spectare fragmentum, id quod divinavit quodammodo iam Dietsch,

veri simillimum esse mihi quidem videtur. Accedit, quod proelio

Saguntino Memmius, Pompeii quaestor, occisus est, cuius in locum

Varronem successisse putaverim. Quare sic existimo, Varronem

fuisse Pompeii legatum, deinde mortuo Memmio quaestura functum

esse, insequentibus etiam annis num pro quaestore fuerit, incertum,

sane rem a Sallustio hoc fragmento relatam ante annum 74 post-

que proelium Saguntinum accidisse. Ideo hunc fragmento locum

assignandum putavi.

70. At ]\Ietellus in ulteriorem Hispaniam post i

annum regressus magna gloria concurrentium undi-

que, virile et muliebre secus, omnium visebatur. Eum 2

quaestor C. Urbinus aliique cognita voluntate cum ad


cenam invitassent, ultra Romanum ac mortalium etiam

morem curabant, exornatis aedibus per aulaea et in-

signia, scenisque ad ostentationem histrionum fabri-

catis; simul eroco sparsa humus et alia in modum3 templi celeberrimi. Praeterea tum sedenti transenna

demissum Victoriae simulacrum cum machinato stre-

pitu tonitruum coronam capiti imponebat, tum4 venienti ture quasi deo supplicabatur. Toga picta ple-

rumque amiculo erat accumbenti, epulae vero quae-

sitissimae, neque per omnem modo provinciam, sed

trans maria ex Mauritania volucrum et ferarum in-

cognita antea plura genera. Quis rebus aliquantam

partem gloriae dempserat, maxime apud veteres et

sanctos viros superba illa, gravia, indigna Romanoimperio aestimantis.

App. (II 23 D, 29 K, 54 G, I p. 618 Br.). — Macrob. saturn. III 13. —Praeterea testimonia: 1. Nonii III p. 222: 'At Metellus .... visebatur.' —Prob. cathol. p. 21: 'virile ac muliebre secus.' — Charis. p. 80: 'undeet Sallustius virile secus dixit'. — 3. Non. II p. 180: 'Transenna ....

imponebat.' — Id. IV p. 286: ''cum machinato .... imponebat.' — Serv.

ad Aen. V 488: 'machinato strepitu transenna corona in caput impone-batur.' — hist. lib. III codd. Nonii c. IV, lib. II recte Nonius c. II et III.

Ij1. At Metellus] ac Bamb. Nonii, B Macrohii, at etiam F Nonii. — con-

currentium] Nonius, concurrentibus Macrohius. — et muliebre] Macro-bius, Nonius, ac Prohus. — omnium] codd. Nonii Macrobiique, domuumconi. Quicherat, concurrentibus .... omnibus coni. Dietsch. — 2. invitas-

sent] P, Kritz, invitaverant B, vtilgo. — ultra Romanum] Romanorumvulgo. — insignia] signa ex Ciacconii coniectura Kritz. — 3. demissum]P, hoc habuerunt Valerius et Plutarchus excerptores, dimissum B, ita

legit ipse Nonius. — dimissum Victoriae simulacrum post strepitu Noniusc. IV. — capiti] Nonius, ei Macrohius, in caput Servius. — imj)onebat]

Macrohius, Nonius c. II, imponebant codd. Nonii c. IV, corona .... im-ponebatur Servius. — 4. quaesitissimae] B, exquisitissimae P. — trans

maria] transmarina coni. Dietsch. — plura] plurima coni. Dietsch.

Comm. Autummo anni 74 Metellus in ulteriorem provinciam

revertit, ut Memem ibi ageret; hoc igitur tempore res fragmento

narratae evenerunt. Ex ipsis autem verbis post annum regressus

intelligitur tempus, de quo Sallustius antecedentibus enuntiatis egit,

annum esse 75, i. e. paullo post proelium Saguntinum; quod etiam

confirmatur et Nonii testimoniis duobus, quibus secundus laudatur

historiarum liber, et eo quem Plutarchus exhibet ordine.


CAPUT V.

Res Asiae, fr. 71—79; bclliim Dardanicuni, fr. 80

atquc Isauricum, fr. 81—87.

Inest regionum ad Taurum sitarum descripto, fr. 82— 87.

Enarratio.

Anni 75 aestate*) subito Nicomedes, rex Bithyniae amicus-

que populi Romani, 'mortuus est intestatus, pervenit ergo regnum

eius ad populum Romanum' (schol. Gronov. p. 437 Or.). At-

que quamquam filius regis, Nicomedes nomine, aderat *Nysa,

quam reginam appellaverat, genitus haud dubie' (ep. Mithr. 9),

quem patris heredem regemque esse voluerunt Bithyni Pontici-

que, tamen hunc spurium iudicavere Romani et qui eorum

partes vindicabant (fr. 71). Itaque Bithyniam ab Ariobarzane, 71

Cappadociae rege, occupatam (schol. Gron. 1. 1.) in provinciae

mox formam redegere; quae res causam praebuit Mithridati belli

contra Romanos redintegrandi. Sed antequam belli initia ex-

ponuntur, brevi de Mithridate (fr. 72) eiusque genere a Dareo 12

Persa atque Artabaze oriundo (fr. 73) disseritur; et ipse (App. 73

Mithr. c. 112) cpovixbg de xal afibg ig ndvtag ^v (fr. 74), 74

jcal ttjv ^rjteQa sxtEive (fr. 75) xal tbv adeXtpbv xal 75

tcbv naCdov tQelg vCovg xal tQetg d^vyateQag (fr. 76). t6 76

daâ d' ijv fieyag fiev, ag v7todeixvvov6iv, oâ oitka

(fr. 77) avtbg ene^xlêv ig Neêav te xal z/ekq)0vg, evQco^togll

de dyg (lixQi' telovg iTiTtevdaC te xal axovtCcai xal %Cha dtadCa

trjg rifiiQag .... dQaêtv. Sed Mithridatem L. Magius et

L. Fannius Mariani adulando permoverunt, ut cum Sertorio

foedus inire studeret (Plut. Sert. c. 23 usque ad ta (ieyC0t(o

tav âetkecov TCQo6yevo(iivov). Itaque *hi transfugae de Va-

leriano exerdtu apud Mithridatem agentes (fr. 78) ab eodem 78

rege ad Sertorium missi erant de paciscenda societate belli

adversus Romanos, quos in Italia iam positos et ad Sertorium

festinantes et hostes iudicaverat et inquirendos mandaverat

senatus' (Ps. Ascon. ad Cic. Verr. U p. 183 Or,). Qui cumDianium pervenissent, cum Sertorio eiusque senatu de societate

*) De temporum ratione videas, quae in appendice IH exposui.


egerunt: Mithridates Bithyniam ac Cappadociam acciperet et

Sertorium classe pecuniaque adiuvaret (Plut, Sert. c. 23).

79 Itaque legati redierunt (fr. 79) illisque condicionibus foedere

facto M. Marius, ut dux esset exercitu^ Mithridatici, in Asiam

a Sertorio missus est (Plut. c. 24),

80 Eodem anno 75 Curio Dardanos subiecit (fr. 80) et Moe-

siam inferiorem Romano addidit imperio.

Praeterea hoc anno Servilius bello Isaurico per triennium

gesto finem fecit. Etenim ille subacta Pamphylia Pisidiaque*)

Ciliciam aggressus brevi pacavit, qua in expeditione etiam Cory-

81 cum venit (fr. 81), dein per Taurum montem adversus Isauros

profectus est. Hoc vero loco situs illarum Asiae regionum

atque natura copiosius descripta est, velut de Tauro atque An-

82,83,84 titauro montibus (fr, 82), de Phrygia Cappadociaque (fr, 83, 84),

85, 86 de fera Isaurorum gente (fr. 85, 86) locutus esse Sallustius

videtur, Atque Servilius, postquam diu cum Isauris pugnavit,

Oroanda oppidum, dein Isauram Veterem averso flumine cepit,

brevi post etiam Isauram Novam caput gentis in deditionem

87 accepit (fr, 87), Ac tumultu inter deditos orto et brevi sedato

Servilius Romam rediit triumphatum.

*) Qua de re cf. lib. I p, 51.

Fragmenta.

71. Quos adversum multi ex Bithynia volentes

accurrere falsum filium arguituri.

App. (H 48 D, 67 K, 94 G, II p. 38 Br.) — Prisc. X (II p. 505).||

quos] quod BHerts, Dietsch. — accurrere] accurre G, occuiTere BD.

Comm, Voce quos dicti esse videntur, qui Eomae pro Nico-

mede, Nicomedis Nysaeque filio, steterunt, fortasse ipsius iuvenis legati.

72*. Vir cum cura dicendus.

App. (I 7 G, I p. 253 Br., cf. Wolfflin, Herm. IX p. 253.) — Seneca

de benef. IV 1, 1 : 'Ex omnibus quae tractavimus .... potest videri nihil

tam necessarium aut magis, ut ait Sallustius, cum cura dicendumquam quod in manibus est'; quocum conferas Senec. dial. I 5, 9: 'vir

cum cura dicendus', ibid. IX 14, 10: 'magnus vir et cum curadicendus'; Lamprid. Heliog. XXXV 2 : 'Alexander optimus et cum curadicendus'.

Comm. Debrossius ac Gerlach cum verba magis cum cura

^icendum Sallustiana esse putarent inque prooemio ea disponerent,


Kritz huncque secutus Dietsch omnino e Sallustii verbis remo-

verunt, Senecam locum lugurth. c. 54 in animo habuisse rati

(cf. Kritzii prolegom. p. 39). Contra recte Wolfflin (quod nuper

repetivit Klebs mus. Bhen. 43 p. 331) evicit collatis et Senecae et

aliorum locis a Sallustio vir cum cura dicendus scriptum esse.

Idem e V'elleii verbis nostri loci simillimis II 18: "Mithridates—vir neque silendus neque dicendus sine cura' sagaciter conclusit

hoc fragmento Mithridatem dictum esse. Quae si iure coniecta

esse approbamus, initium fecisse his verbis Sallustium longioris de

Mithridate eiusque genere enarrationis veri simile est.

73*. Ampel. c, 30, 5 *Ita Darius regnum obtinuit, a quo

Artabazes originem ducit, quem conditorem regni Mithridatis

fuisse confirmat Sallustius Crispus.'

App. (II 44 D, 53 K, m 32 G, II p. 2 Br.)

74, Ipse animi atrox.

App. (U 92 D, 93 K, 38 G, II p. 374 Br.) — Arus. p. 455.

Comm. Omnibus ex viris, qui libro secundo commemorati

sunt, optime haec convenire cum Mithridatis ingenio, quod recte

vidit iam Debrossius, confirmatur Appiani loco laudato.

75*. Sed Mithridates extrema pueritia regnumingressus matre sua veneno interfecta.

App. (H 45 D, 54 K, III 33 G, E p. 8 Br.) — Serv. ad Aen. V 295.

76*. Scliol. Gronav. ad Cic. de imp. Pomp. 22

(p. 439 Or.): 'Incongruum videtur exemplum, quod imperatori

feminam comparat, sed ex omni parte quadrare monstratur:

primum ex loco, quod Mithridates Ponticus fuit, ex facto, quod

ut illa parricidium fecit, sic et iste auctore Sallustio et fra;brem

et sororem occidit- ad postremum comparans exitium.'

App. (n 46 D, 55 K, 33 G.) — Postrema sdiolii verha ad postre-

mum e. q. s. non pro fragmenti Sallustiani parte habenda, sed ipsi scho-

liastae tribuenda esse adversm miram priorum editm'um opinionem iure

docuit Jiijges p. 37.

77*. Mithridates corpore ingenti, perinde armatus.

App. (U 47 D, 56 K, III 34G, H p. 12 Br.) — Quintil. inst. or.

Vni 3, 82.IIperinde] proinde AGM. — armatus] animatus coni. Lipsius

et Douza.


78. Ibi Fimbriana e seditione, qui regi per obse-

quentiam orationis et maxime odium Sullae gravescarique erant.

App. (II 49D, 58 K, 95 G, II p. 39 Br.) — Nonius HI p. 215: 'ob-sequentia feminino. Sallustius hist. lib. IP e. q. s.

||Fimbriana e] limbriane

LG, fimbriana H, vulgo, corr. Mercier. — obsequentiam] obsequelamcodd., vulgo, cum contra Nonii lcmma esset, iure eorrexit L. Miiller. —graves carique] H (vocibus non distinctis), scarique {om. gra\e) LG,grati coni. Quicherat, suaves Dietsch.

79*. IUi tertio mense pervenere in Pontum multocelerius spe JVIithridatis.

App. (III 12 D, 9K, 79 G, II p. 193 Br.) — Arus. p. 463.||

'Sall.

hist. illo' e. q. s. N (om. libri numero), hist. tertio: illo mense coni.

Hoeven. — illi corr. Carrio.

Comm. De legatis Mithridatis ad Sertorium missis tumqueredeuntibus accipienda esse verba Kritzio, qui Debrossii falsam de

iisdem opinionem satis refutavit, nemo non concedet.

80, Eodem anno in Illacedonia C. Curio principio

veris cum omni exercitu profectus in Dardaniam, <^a)>

quibus potuit, pecunias Appio dictas coegit.

App. (II 33 D, 41 K, 76 G, I p. 643, II p. 186 Br.) — Nonius IVp. 280. — lib. in HGen.

\\in Macedonia] ex coni. Dietsch. — a] inseruit

L. Milller, quibus potuit modis Carrio, vulgo. — Appio] appia LHGen.,om. G, corr. Both.

Comm. Fragmentum, quo Curio iam in, Macedonia agere

proficiscique in Dardaniam ostenditur, non ad primum proconsulatus

annum, velut ad iter in provinciam factum seditionemque legionis

Dyrrhachii inhibitam spectare apparet; et quoniam e secundo libro

sumptum est, etiam de anno 75 agi sequitur. Praeterea e verbis

pecunias Appio dictas coegit efficitur tum primum Curionem in

Dardaniam venisse, anno autem antea Appium Claudium contra

Dardanos bellasse. Itaque anno 76, eodem quo Appius mortuus

est, in provinciam Curio transvectus est, dein vere anni 75, de quo

hoc fragmento sermo est, res ab Appio in Dardania inceptas perse-

qui studuit. Ideo hoc fragmento ea, quam contendi prolegom.

p. 70, temporis ratio accuratissime confirmatur.

81. Iter vertit ad Corycum urbem inclitam portu

atque nemore, in quo crocum gignitur.

App. (I 80 D, K, n 83G, I p. 554 Br.) — Nonius III p. 202. —Schol. Bem. ad Georg. IV 182: ''in qua cr. gignitur.' — Adde Serv. (schol.

Dan.) ad Georg. I 56: '<^nam et crocum in Ci^licia apud Corycum nasci

Sallustius ^meminit^.'||portu atque] partusque F, pastusque F m. sec,


rell. codd., corr. Stowasser, quod epistula mecmn henigne communicavit, specuatque coni. Havercamp, portu specu Wagner. — in quo] qua schol. Bern.

Comm. Iniuria editores excepto Gerlachio omnes fere primo

libro fragmentum attribuerunt collato perperam fr. 1 131, quo de altera

illa urbe Coryco sive Attaleia dici supra monui. Ceterum cf. Curt.

Ruf. m 10: 'monstrabantur urbium sedes, Lyrnessi et Thebes,

Typhonis quoque specus et Corycium nemus, uhi crocum gignitur.'

Idem rettulerunt Isidor. orig. XIV 3, 45 et Serv. ad Georg. IV 127,

praeterea Strabo, Mela, Plinius.

82. Omnis, qui circum sunt, praeminent altitudine

milium passuum duorum.

App. (n 85 D, 83 K, 50 G, II p. 260 Br.) — Arus. p. 503.||praemi-

nent] praeminet coni. Keil post Lipsium. — altitudine] corr. ex multitu-dine in N.

Comm. Montes sive cacumina montis alicuius, quae montesprope sitos omnes tantopere altitudine superant, in Tauri iugis

esse Dietsch autumaverat; recte quidem, neque enim in terris libro

secundo commemoratis, ne in Pjrenaeis quidem, montem tantae

existere altitudinis puto, ad quem fragmentum aptum sit, nisi ille

quem nunc ^Erdschias-Bagh' Turci appeUavere, ab Antitauro in

occidentem porrectus. Sed et hoc et fragmento 84 consequi videtur

de Tauro monte atque de regionibus vicinis, velut Cappadocia,

Galatia, Isauria, Phrygia, plura Sallustium disseruisse; cuius digres-

sionis optimam ei occasionem praebebat iter per Taurum a Ser-

vilio primo Eomanorum factum.

83. Frugum pabulique laetus ager.

App. (II 91 D, 92 K, 84 G, II p. 193 et 229 Br.) — Arus. p. 490. —Serv. ad Aen. I 441. — Serv. (schol. Dan.) ad Aen. XI 338.

||frugum]

fructum F schol. Verg. lih. XI.

Comra. Fragmentum hoc, quo terrae alicuius condicio descri-

bitur, cum terrarum Tauro adiacentium descriptionem libro secundo

interfuisse modo exposuerim, ad eandem pertinere veri simillimum

est, sed ad Cappadociam Phrygiamne an forsitan ad Ciliciam

spectet, nescimus.

84. Nisi qua flumen Clurda Tauro monte defluens.

App. (n 31 D, 38 K, 85 G, I p. 563 Br.) — Prisc. VI (II p. 202).||

qua] quia codd., Kritz, corr. Corte. — Clurda] clurdia D, durda AH,lurda B, Clurda corr. Hertz collato Plinio V 108.

Comm. Clurdam Phrygiae fluvium in Maeandrum influentem

intelligendum esse ex Hertzii coniectura iisque quae Dietsch ex-

posuit constat; quo vero conexu commemoratus sit, obscurum est.

Fortasse, ut Dietschii utar sententia, cum antecedente fragmento


cohaeserunt haec verba eaque expressa erat sententia, Phrygiaefertiles esse agros, nisi qua Clurda fluvius paludes efficiat, simileve.

85, Genus hominum vagum et rapinis suetummagis quam agrorum cultibus.

App. (11 80 D, 78 K, 34 G.) — Arus. p. 610.1|vagum] vagi N.

Comm. Ad Pisidas fragmentum haud male rettulit Dietsch;

equidem egomalim de Cilicum Isaurorumque praedonibus id intelligei-e,

cum secundo libro vix de Pisidis, at certe de Isauris sermo fuerit.

ifSQ. Pocula et alias res aureas, diis sacrata in-

strumenta, convivio mercantur.

App. (Inc. 88 D, 56 K, III 72 G, II p. 141 Br.) — Serv. (schol. Dan.)ad Aen. VIII 278. — Sallustius his sunt secundum pocula F, historia-

rum secundo optime F. Scholl, hi sunt qui secundum Mascivius, vulgo,hi sunt qui sine verecundia Dietsch.

\\convivio] convivo F, corr. Masci-

vius, ad convivia coni. Thild. — mercantur] mereantur F, corr. Com-melinus.

Comm. Fragmentum quam ad rem spectet, haud facile est

diiudicatu. Ac primum quidem res illae sacratae ab hominibus

ad convivium coemptae nimirum raptae sunt; templa vero diri-

puisse iis temporibus, de quibus historiis agitur, imprimis prae-

dones feruntur, cf. Plut. Pomp. c. 24. Neque miramur, quodhomines barbari alienarumque religionum sectatores Graeca Italave

deorum sacra contempserunt. Sed ii, qui a praedonibus haec mer-

cati sunt, eiusdem generis gentisque homines fuisse videntur; in

Cilicum autem Isaurorumque montibus castella urbesque praedones

habebant, hinc ad maria vastanda prorumpebant, huc cum praeda

reverterunt (cf. App. Mithr. c. 92). Secundi autem libri esse

fragmentum cum egregia F. SchoUii coniectura demonstratum sit,

ad Isaurorum descriptionem id pertinere iudicaverim.

A, 1 87, (ad impetum omnia para)xe. Dein signo dato praejci-

piti iam secunda vigiilia simul utrimque pugnam|occipiunt,

5 magno tumuljtu primo eminus pe<(r^ obsjcuram noctem tela

in injcertum iacien<(te^s, post, ubi|Romani de industria non

|

10 tela neque clamorem reddejbant, perculsos formidi|ne aut de-

App. Fragmentum Aurelianense ed. Hauler, Sitzu/ngsber. derWiener Akademie phil.-hist. Cl. vol. 113 (1886) p. 621, Anzeiger derWiener AJcad. 1886 p. 77, Wiener Studien IX p. 25, Jordan, Sall. op.

ed. 3 p. 129; columnas 2 et 3 ed. Hauler, revue de philol. X p. 126; col.

3—4: Wolfflin, Archiv fiir latein. Lexikogr. III p. 305. — E quattuor

constat folii vmius columnis, quod primum quaternionis fuisse videtm'

(v. supi-a p. 59). Emendationes, quae non ali viro docto nominatim ad-

scribuntur, Haulero debentm.A. Columna prima. — 1. praecipiti] pre|cipiti A. — 6. Nona deci-

maque littera (TE), item decima quinta (A) incertae. — 7. incertum


sertam muiiitio nein rati avide in fossas|et inde velocissimum

ge|nus per vallum <^p)roperat.|At superstantes tum de|nique 15

saxa, pila, sudes iacere|et multos prope egressos

]comminus

plagis aut omni re deturbare; qua repentina formidine pars 20

<^in^ valjlo transfixa, alii super te|jla sua praecipitati, ruinaque|

B, l

multorum fossae semiplejtae sunt, ceteris fuga tuta|fuit in-

certo noctis et mejtu insidiarum. Dein post|

paucos dies ege- 5

state aquae co acta deditio est, oppidum|incensum et cultores

vejnumdati eoque terrore mox|Isaura Nova legati pacem

|lo

orantes venere obsidesque et iussa facturos promitltebant.|

Igitur Servilius prudens|ferociae hostium, neque illis 15

taedium belli, sed repentinam formidinem pacem suadere, ne

de missione mu tarent animos, quam prilmum moenia eorum 20

cum |'omnibus copiis accessit, mol lia interim legatis osten|tans C, l

et deditionem cunc|tis praesentibus facilius con|venturam. Prae-

terea milites a p<(o^pulationibus agrojrum et omni noxa reti|- 5

nebat; frumentum et alios commeatus oppidani|

dabant ex

eorum voluntate; ne <(se> suspectum habe|rent, castra in plano lo

locajverat. Deinde ex imperio|datis centum obsidibus ubi

perfugae, arma tormenjtaque omnia poscebantur,|iuniores pri- 15

mum ex con|silio, deinde uti quisque|acciderat, per totam

urjbem maximo clamore tu multum faciunt, neque se|arma 20

neque socios, dum||animae essent, proditujros firmabant. At D, l

iacientes] in|ceptum iaciens A. — 12. rati] grati A. — 14. properat]

tertia decima evanida, qmnta decima vel XJ, corr. Mommsen. — 15. at]

ad A. — 19. Secunda I vel lE, tertia R, quarta E potius quam F, vel

fortasse pro his duabus B, quinta sextaque veri simillime DE, fortasse ,

etiam PU, septima certe G, decima B potius quam 8, omni re deturbare

Hauler, omnibus pu^gnis in^cursare C. Schenkl, eminus telis deturbare

Hartel. — 20. in] addidi.

B. Columna secunda. — 1. Seocta P vel T. — 2. Duodevicesima Evel I, semimpletae Mommsen. — 6. aquae] aq.(ue) A. — 9. venundati A(sic). — mox] mota coni. Kriiger. — 11. orantes] morantes A {praeced. m).

— 18. de missione] scil. ohsidum, quos missuros se esse Isauri promiserant.

Contra legatorum suhaudiverat antea Hauler, postea aut post missio-

nem (sic!) interpretandum aut de demissione scribendum esse iussit;

demissione, quod nostrum „Niedergeschlagenheit" esse accipiebat, vel de-

missi prone coni. Hartel, dimissione Wolfflin, remissione Bonnet.

C. Columna tertia. — 4. praeterea] propterea coni. Mommsen. —5. a populationibus] appellationibus A, corr. Hartel (idem simul coniece-

rant Heerwagen atque Mommsen), a praedationibus Hauler. — 6. noxa]

noxam A. — 8. comeatus A. — 10. se add. Heerwagen. — 11. haberent]

habe ret A. — 14. Seocta decima potius quam U. — 18. Quarta I potius

quam E, acceperat Hartel, accedebat Bucheler (idem simul Heerwagen).— totam] tutam A. — 21. dum a y animae A.


illi quijbus aetas imbellior et vetus tat<e)> vis Romanorum5 tum cognita erat, cupere

|

pacem, sed conscientia no|xarum

metuere, ne datis|armis mox tamen extre|ma victis paterentur.

10 Lijter quae trepida cunctis|que in unum tumultuose conjsul-

tantibus Servilius futilem deditionem ratus,|ni metus urgeret,

15 de impro|viso montem, ex quo in|iuga oppidi teli coniec|tus

erat, occupavit sacrum|Matri magnae; et in eo crejdebatur

20 epulari diebus cer tis dea, cuius erat de no|mine, exaudiri

sonores

D. Columna quarta. — 3. Secunda tertiaque (AE) non certae. —imbellior] ibellior A, sed incertum I an T ^^î^na littera sit. — 6. sed]et A, cui fortasse sed a manu sec. superscriptum est, et Hauler, set Jordan.— 10. extrema victis] yicti Hartel, extremas vices Jordan. — 11. unum]uno A, fortasse corr. iam manus sec. — 12. Servilius] Serbilius A. —fut|tilem A. — 14. inproviso A. — 16. iuga] fugam A, corr. Mommsen,forum coni. Hauler, rugam (cf. frc. 'la rue^) vel infima Biicheler, tergaO. Hirschfeld, fundam Hartel, fanum Domaszewski, in superiora 0. Fried-rich. — 19. Decima quinta D potius quam B aut F, excitari precibusconi. Wolfflin. — certis] dertis A m. pr. , corr. m. sec. — 20. dea] deamA m. pr., M litteram punctis appositis delevit m. sec. — de nomine]numine coni. Wolfflin, Hartel, nomine invocato interpretatus est Hauler,equidem montem subiectum esse vocis erat habeam, cui nomen erat denomine deae. — 21. exaudiri] exauditi coni. 0. Hirschfeld. — Postremaad verba num pertineat locus a Nonio laudatus exaudirique sonus Bacha-naliorum, perdubium mihi videtur: qui Macrobii e testimonio tertio libro

(fr. ni 31) adscribitur.

Comm. Proelium prima secundaque fragmenti columna enar-

ratum tale esse, ut Isaurae Veteris incolae in Romanos obsidentes

eruptionem facerent, putavit Hauler. Sed ita ortam esse pugnam exi-

stimo, ut et subsidia solvendae obsidionis causa profecta Romanos a

tergo et ipsi oppidani a fronte adorti sint, quod Caesari Alesiam oppu-

gnanti accidisse notum est. Etenim verbis simul utrimque pugnamoccipiunt non Romanos contineri insequenti narratione efficitur,

dictus igitur est uterque Isaurorum exercitus. Idem sequitur verbis

ceteris fuga tuta fuit incerto noctis et metu insidiarum, quae de oppi-

danis dici non posse per se intelligitur.

De Isaurae Veteris obsidione agere etiam Prontinum III 7, 1

proleg. (fasc. I) p. 69 contendi. At eundem locum, quo Servilius

fluraine averso bostes ad deditionem siti compulisse narratur, Hauler

ad Isaurae Novae expugnationem rettulit, Sterreti Angli testimonio

commotus, qui Isauram Veterem in monte alto, cui nunc 'Âssar

Daglh^ nomen fertur, sitam duobusque fontibus praeditam tali modocapiposse negavit; neque enim, qui praeterflueret, fluvium altissimum

omnino derivari posse. Contra quadrare rem ad flumina duo,

inter quae nova urbs sita esset, exposuit. Attamen mirum fore

casum iudicarem, si utrumque oppidum simillimo modo êgestate


aquae' quam et Sallustius et Frontinus refenint, expugnatum

esset; atque unde explicatur illa egestas aquae a Sallustio col. B, 6

dicta? Accedit, quod tumultui oppidanorum quarta columna com-

memorato alteram denuo obsidionem aversionemque fluminis et

alteram urbis deditionem successisse minime credi potest; iam

cepit Servilius locum superiorem, possidet iam muros, tenet ob-

sides : itaque tvimultum illum brevissimo profligasse putaverim ; neque

omnino res, quas Hauler narrari postulat, duorum foliorum spatium

capit, Itaque sic statuamus, Frontinum aeque ac Sallustium nar-

rasse Isauram Veterem averso flumine expugnatam esse. Quodfalsum esse cum e regionis natura intelligamus, Sallustium ex

ignorantia locorum hic, sicuti saepius, falsa tradidisse libenter largimur.

CAPUT VL*)

Res in Hispania sub flnem anni 76 gestae, fr. 88—98.

Enarratio.

In Hispania autunmo anni 75 fractae antea contusaeque

fere Sertorii res rursus invalescere coeperunt; etenim evitatis

maioribus proeliis, Romanos insidiis magis ac latrocinio (fr. 88) 88

aggressus commeatum iis interclusit; Plut. Sert. c. 21: xal

Tidktv iTtfjEL TCoXvg yByovcog xal 7CSQL£X07tt€v a\)Tcbv triv êv anh

Tijg yfig evTCOQtav svadQaLg xal }cvxXco6a0L xal ta 7cavtax66s

(pOLtav 6|vg intcov (fr. 89), ta d' ix %âXdttrig kri0tQL-S9

xotg 6xd(ps0L xats%Giv (fr. 90) ti^v nagalLaVy co6ts iivayxd-90

ad-rjâv Oi 6tQatrjyoi diaXvd^svtsg 6 ^sv stg FaXatLav dnsX-

^siv (scil. Metellus), Pompeius vero in Vaccaeorum finibus

oppida aliqua expugnare studuit (fr. 91, 92), tamen appropin- 91, 92

quante Sertorio et illius metu et omnium rerum inopia abs-

cedere coactus est (fr. 93). Metellus iam antea in Galliam 93

hiematum abierat, Titurius legatus in Celtiberia mansit (fr. 94, 94

95), ipse Pompeius in Vasconum finibus hiemem agere consti-95

tuit. Atque ibi interceptis ab Hispanis commeatibus (fr. 96)96

totaque iam dudum consumpta re familiari (fr. 97) senatum, 97

ut auxilia pecuniamque sibi mitteret, acerba epistula admonuit

(fr. 98). 98

*) Et Isauros subiectos et res fr. 88—91 narratas uno codicis Uliusnunc rescripti folio contineri supra monui.

Sallustius, ed. Maureubrecher. II. 7


Fragmenta.

88. Genus militum suetum a pueritia latrociniis

App. (II 67 D, 77 K, 33 G, I p. 472, 495, H p. 265 Br.)— Arus. p. 510.

Comm. Hispanos his verbis dictos esse primus vidit Kritz,

etenim Sertorius (Plut. Sert. c. 14) avrl Xr}arr}Qiov (ieyccXov

Grqccxov iitoteiro triv dvva(itv. Illo autem tempore ad insidias

latrociniaque rursus iisdem usus est Sertorius.

89, Noctu diuque stationes et vigilias temptare.

App. (II 54 D, 63 K, 45 G, I p. 509 Br.) — Charis. p. 207.

Comm. Ad Sertorium hoc fragmentum spectare post De-brossium suspicatus est Kritz, recte quidem, cum talem belli

gerendi rationem Sertorium anni 75 autumno exercuisse e Plu-

tarchi loco modo laudato constet.

90. Ad hoc pauca piratica, actuaria navigia.

App. (11 56 D, 65 K, 87 G, II p. 351 Br.) — Nonius XIII p. 535.||

piratica] piraticae codd., piratica et coni. Mdhly.

Comm. Piraticae naves cum secundo iibro commemorentur,

Sertorii eae fuisse videntur, quarum contra Romanos usum eumhabuisse Plutarchus narrat.

91. Neque virgines nuptum a parentibus mitte-

bantur, sed ipsae belli promptissimos deligebant.

App. (II 13 D, 18 K, 27 G, I p. 585 Br.) — Arus. p. 503.||mitte-

bantur] promittebantur coiiii. Ursinus, conlocabantur Dietsch. — delige-

bant] diligebant Lindenmnn.

Comm. Feminas adeo belli amantes Hispanas fuisse ex in-

sequentis fragmenti initio verbisque a Servio laudatis iam Debros-

sius conclusit. Sed quod coniecerunt editores initio fere libri

secundi plenius Sallustium de Hispanorum moribus exposuisse, id

reperto Aurelianensi fragmento minus comprobatum est. — Etenim

cum utroque fragmento de feminis tantum agatur feminaeque in

oppugnatione oppidi illius, de qua fr. 92 refertur, insignes gesserint

partes, non nisi de una hac gente vel de eius feminis Sallustium

locutum hic esse crediderim. Neque omnino hoc loco temporeque

accuratioris universae Hispaniae descriptionis occasio erat.

1 92, <(A matribus parentum facino>ra militaria

viri<(s memora>|bantur in bellum a<:^ut ad la)>|trocinia

5 pergent<(ibus, ubi il)>llorum fortia facta <(ca>|nebant.

Eo postqua<^m Pom)|peius infenso exer<^citu)>|adveii-


tare comper<(tus^|

est, maioribus natu p<âcem^j

et

iussa uti faceren<^t sua^jdentibus, ubi nibil ab<(nu>,- lo

endo proficiunt, se<(para)> tae a viris arma cep<êre

etyI

occupato prope MeoJJ^rigam>(?)|

quam tutissimo

loc<o ill)>{os testabantur ino<(pes pa)>|triae parientum- 15

que <(et)>|libertatis, eoque uber<(a^,

|

partus et cetera

mul<(ierum)>|

munia viris mane<^re)>.}

Quis rebus accensa 20

iu<^ven)>|tus decreta seniorûm aspernata) ....

App. Fragmentum Aurelianense ed. Hauler, Sitzungsberichte

der Wiener AJcad. vol. 113 (1886) p. 641, Wiener Studien IX p. 30, An-zeiger der Wiener Akad. 1886 p. 81, Jordan Sall. op. ed. 3 p. 131. —Prima columna partim abscissa folii unius, eiusqm 'in quaternione tertii.

— Praeterea cf. testim. Serv. ad Aen. X 281 : 'Et secutus Sallustium hoc

dixit, qui ait Hispanorum fuisse, ut in bella euntibus iuvenibusparentum facta memorarentur a matribus.'

||3. Ultima littera T

aît I. — ubi] supplevi, qui illorum Hauler, sed tum canerent expectares,

quae Jordan, sed viros dictos esse recte edocuit Hauler. — 5. eo] ea A,

Hauler, correxi, eae Jordan. — 6. Octava F potius quam T. — 10. ab-

nuendo] admonendo coni. Hartel. — 12. et] addidi; post capere Hauler,

post loco Jc»-dan interpunxit. — 13. Tertia decima E potius quam I,

postrema 0, Q, C vel G. Meorigae Vaccaeorum oppidi nomen ex Ptolem.

II 6, 49 Hauler restituere conatus est. — 14. Postrema littera G potius

quMm C. — illos] propter spatium scripsi, eos suppl. Hauler. — 16. parien-

tumquej pariuntumque A. — 17. Postrema fortasse N, M,D vel R, anterioi-

certe I; eoque ubinam edidit Hauler, ubera bene coni. Hartel, locoque

jibi nunc Wolfflin; eoque, quod eadem qua quoque significatione usur-

patum Haulero visum est, ego equidem ea re vel quare interpretari

malim. — 18. Postremae litterae L hasta extat, suppl. Wdlfflin. — 19. viris]

viros coni. Hartel. — manere] manerent suppl. Wolfflin. — 21. Postre-

mae U hasta restat.

93. (oppidani promiserunt, .... dierum) <mora)> inter- l

posita si exemp|<(ti ob)>sidione forent, fide|<(soci)>e-

tatem acturos; nam|<ânt)>ea inter illum Pomj<^peiu)m- 5

que fluxa pace dubi|<tav>erant. Tum Romanus|

<êxe)>rcitus frumenti gra;<^tia)> remotus in Vascones|

<est it)>emque Sertorius mo|<vit s)>e, cuius multum in- 10

<^terer)>at, ne ei perinde Asiae|

<Galli)>aeque vad[e-

ren]t e facultate.|

<^Pom)peius aliquot dies|

<^cas)>tra

stativa liabuit,|

<^mo>dica valle disiunctis|

<âb eo) 15

hostibus, neque propin|<^quae) civitates Ililutudurei|

<êt . . . .) eores hunc aut illum|

<com>meatibus iuvere:

fames |<âm)bos fatigavit. Dein taj<me)>n Pompeius20

quadrato (aymine procedit) ....

App. Fragmentum Aurelianense fvd. fr. 92). Eiusdem constat e

folii colmnna quarta.||

1. mora] suppl. Wolfflin. — Tertia decima littera

7*


I, E aut T. — 2. fide] fidem A. — 3. Prinia veri similUnie E, secimda I

aut T. — 4. Prima E aut T, cuncta suppl. Wolfflin. — 7. 8. Primarumcuiusque R lineae extant. — gratia] suppl. Wolfflin. — 9. est itemque]suppl. Wolfflin. — movit se] mon . . . A, corr. Hauler. — 10. Post Efortasse a manu sec. T adiectum est. An scribendum, est: itemque Sertorius

monitus (scilicet rebus antea gestisj et cuiusmultum intererat.^ — 11. Primasecundaque AT t>er AI, vix M. — Galliaeque vaderent] conieci, atquevadi e facultate A, ne ei periret Asiae spes Hartel, perinde Asiae [iter

ut Italiae iuterclude^retur Hauler, totum versum excidisse ratus, uterque

vero a voce atque novum incipiens enuntiatum. Quae ipse scripsi, nonmultum a codicis memoria recedunt, illud vero, quod Pompeius vadi e

facultate moratus esse dicitur, probari mihi non potest; immo, si vadumhabuisset, celeriter abiisset; aquandi e facultate coni. Wolfflin. — 13. Pri-

mae M Imsta superest. — aliquot] aliquod A. — 16. Prima D potius quamvel Q. — 16. ab eo] suppl. Wolfflin. — 18. Prinia E potius quam T.

— 19. Primae M Jmsta reliqua est.

Comm. Res agi videtur in Vaccaeorum finibus; etenim hos

indicat et Meorigae oppidi nomen, dummodo recte suppletum sit, et

quod postea Pompeius ad Galliam oramque maritimam versus pro-

fectus ad Vascones pervenit; accedit quod de illius regionis oppidis,

velut Clunia, paulo antea pugnatum esse constat. Pompeius igitur

urbem illam acriter defensam aggressus mox Sertorio adveniente

obsidionem solvit et in biberna recessit. Ceterum quod Plutarchus

tradit Pompeium TceQt OvaxKaiovg dLaistfjLaGai, errori tiibuendum

erit, inde fortasse explicando, quod ubi a Metello discessit, sane pri-

mum in Vaccaeos, ut videtur, profectus est.

94. Titurium legatum cum cohortibus quindecim

in Celtiberia hiemem agere iussit praesidentem so^ios.

App. (E 28 D, 34 K, 52 G.) — Arus. p. 498.

Comm. A Pompeio Titurium missum esse veri simHe est,

quoniam Metelli exercitus Hispania plane excessit et in Gallia hie-

mavit. — Ceterum res fr. 94—97 narratae in codice Sallustiano

antiquo sex columnas dimidiamque foliorum paris in quaternione

medii complexae sunt: restant una et dimidia columna, in quibus

initium epistulae Pompeianae scriptum fuisse facile emetiaris.

95. li saltibus occupatis Termestinorum agros

invasere frumentique ex inopia gravi satias facta.

App. (II 29 D, 35 K, 98 G, II p. 77 Br.) — Nonius II p. 172.||

ii]

in codd. (etiam F), corr. L. Maller., hi Jimius, his Mercier. — Termesti-norum] tmextrinorum L, extemorum F, termextrinorum F man. sec,

terme — extrimorum agros externorum H, tamen extemorum G, L man.sec, corr. in H, Termestinorum restituit Lipsius.

Comm. Cum Termestini usque ad postrema belli Sertoriani

tempora a Sertorii partibus steterint, deinde ex inopia gravi hoc

fragmento dicta sequitur eos, qui in agros invaserunt, milites fuisse

Romanos. Ac Pompeiani quidem fuerunt, quoniam Metellus eo de


quo agitiir tempore hac in regione non iam bellavit; fortasse autem

ipsius Titurii legati cohortes significatae sunt, namque inde a

Vaccaeis Vasconibusque in medios Celtiberiae populos proficiscenti

prope Termestinos iter faciendum est.

96. Multique commeatus interierant insidiis la-

tronum.

App. (11 51 D, 48 K, 96 G, I p. 621 Br.) — Nonius VI p. 449.||multi-

que] multisque ed. L. MiiUer, qiiod nescio typographi mendum coniectmanesit. — interierant] interfecti erant corr. Douza.

Comm. Non urbi Romae a praedonibus, quod voluit Kritz,

sed Pompeiano exercitui commeatus a latronibus demptos esse recte

Dietsch ex usu vocis latronis comprobavit.

97. Argentum mutuum arcessivit.

App. (n 72 D, 94 K, 58 G, I p. 398, 446 Br.) — Priscian. X (II p. 534).

Comm. Alienum aes ad exercitum alendum se contraxisse ipse

testatur Pompeius ep. 9: *ego non rem familiarem modo, verum

etiam fidem consumpsi.' Quare quin hoc fragmento Pompeius

dictus sit, non est dubium.

98. Epistula Cn. Pompei ad senatum.

'Si adversus vos patriamque et deos penatis tot labores l

et pericula suscepissem, quotiens a prima adulescentia ductu

meo scelestissimi hostes fusi et vobis salus quaesita est, nihil

amplius in absentem me statuissetis, quam adhuc agitis, patres

conscripti, quem contra aetatem proiectum ad bellum saevissi-

mum cum exercitu optime merito, quantum. est in vobis, fame,

miserrima omnium morte, confecistis. Hacine spe populus Ro- 2

mahus liberos suos ad bellum misit? Haec sunt praemia pro

vobieribus et totiens ob rem publicam fuso sanguine? Pessus

scribendo mittendoque legatos omnis opes et spes privatas

meas consumpsi, cum interim a vobis per triennium vix annuus

sumptus datus est!

Per deos immortalis, utrum censetis vicem me aerari prae- 3

stare an|| exercitum sine frumento et stipendio habere posse?(A)

Testimonium: 3. Diomedes p. 366: Sallustius secundo ait: 'utrum

vicem me aerari praestare creditis.'

App. (H 96 D, m 1 K, p. 103 G, n p. 72 Br., Jordan Sall. ed. 3 p. 118.)

— 2. hacine spe] sic V. — volneribus] sic V.

3. aerari] V Sall., eram M, A m. pr. Biom^dis, qui etiam aerari

legisse videtur. — censetis vicem me] me vicem V, vicem me . . . cre-

ditis Diomedes. Inde ab exercitum sine frumento fragmenti Aurelia-


4 Equidem fateor me ad hoc bellum maiore studio quam con-

silio profectum, quippe qui nomine modo imperi a vobis

accepto diebus quadraginta exercitum paravi hostisque in cervi-

cibus iam Italiae agentis ab Alpibus in Hispaniam summovi;

per eas iter aliud atque Hannibal nobis oportunius patefeci.

5 Recepi Galliam, Pyrenaeum, Lacetaniam, Indicetes et primum

impetum Sertorii victoris novis militibus et multo paucioribus

sustinui hiememque castris inter saevissimos hostis, non per

(B) 6 oppidaI

neque ex ambitione mea egi. Quid deinde proelia

aut expeditiones hibernas, oppida excisa aut recepta enumerem?

Quando res plus valet quam verba: castra hostium apud Su-

cronem capta et proelium apud flumen Turiam et dux hostium

C. Herennius cum urbe Valentia et exercitu deleti satis clara

vobis sunt: pro quis, o grati patres, egestatem et famem red-

7 ditis! Itaque meo et hostium exercitui par condicio est; nam-

que stipendium neutri datur, victor uterque in Italiam venire

8 potest. Quod ego vos moneo quaesoque, ut animadvertatis

(C) 9 neu cogatis necessitatibus privatim mihi consulere. Hispaniam

citeriorem, quae non ab hostibus tenetur, nos aut Sertorius ad

internecionem vastavimus praeter maritimas civitates, ultro

nobis sumptui onerique; Gallia superiore anno Metelli exerci-

tum stipendio frumentoque aluit et nunc malis fructibus ipsa

vix agitat; ego non rem familiarem modo, verum etiam fidem

nensis incipit folium in quaternione seoctum, quod idem cum fr. 92 et 93cohaeret, ed. Hauler, revue de philol. X p. 122, Wiener Studien IX p. 31,

quartam praeterea huius folii columnam ed. idem in Sitzungsber. d. Wien.ATcad. phil.-hist. Cl. vol. 113 (1886) p. 659, Anzeiger d. Wiener AJcad.

1886 p. 82, Jordan Sall. ed. 3 p. 132.

4. imperi] A, imperii V. — cervicibus] cervibus A. — Italiae] In-

taliae A. — agentis] V, agentes A. — nobis] novis A. — patefeci e. q. s.]

tefeci recepi Galliam syllabas om. A.5. Lacetaniam] lacetaniam Hubner, Jordan, Laletaniam Carrio, sed

cf. Strabon. III 4, 10 (p. 161), Plin. III21. — Indicetes] Indigetis V, In-

digetes potius quam Indigetis A, cf. Philipps, Sitzungsher. d. Wien. Akad.iMl. hist. Cl. vol. 67 (1871) p. 762. — Sertorii] Sortorii A. — novis]

nobis A. — sustinui] sustinuit A, substinui V. — hostis] A, hostes V.— ambitione mea] V, ambitionem A, mea om. Hauler.

6. apud] aput bis A. — Turiam] Durium A V, corr. Ursinus. —exercitu] exercitus A. — vobis] V, nobis A. — quis] quois A.

9. quae] om. A, qua coni. Dietsch. — vastavimus] vastabimus A. —maritimas] maritumas V. — onerique] onorique V, aerique sunt A, quaeante ultro add. Aldus, ulterior coni. Schone, onerique sunt Hauler, at

talis appositio Sallustiano in sermone nihil habet, quo offendamu/r. —agitat] agitate A. — non] om. A, neque ego coni. Hauler. — famjmiHa-rem sic A. — etiam] om. A.


consumpsl. Reliqui vos estis: qui nisi subvenitis, invito et 10

praedicente me exercitus hinc et cum eo omne bellum Hispaniae

in Italiam transgradienjtur.' (D) 1

Hae litterae principio sequen|tis anni recitatae in senajtu.

Sed consules decretas|a patribus provincias in|ter se paravere: 5

Cotta Galliam citeriorem habuit,|Ciliciam Octavius. Dein

|

proximi consules L. Lu cullus et M. Cotta litteris|nuntiisque 10

Pompei gravi ter perculsi cum summae|rei gratia tum, ne

exerci tu in Italiam deducto neque|laus sua neque dignitas

|15

esset, onmi modo stipendium <^e>t supplementum pajravere,

adnitente maxi me nobilitate, cuius plerijque iam tum lingua 20

ferociam|suam et dicta factis seque'<(bantur^.

10. nisi] nise A. — invito] etvito A. — praedicente] predicente A.— hinc] hic A^ corr. fortasse man. sec. — Italiam] Italia A man. pr. —transgradientur] sic A, transgredientur F.

Columna qtmrta. — 3. recitatae] recitate A. — 4. sed] set A. —6. paravere] partivere coni. Wolfflin. — 7. citeriorem] ulteriorem coni.

Hauler, confundens, credam, annos 74 et 73. -^ 9. proximi] proxumi A. —11. Pompei] sic A. — 12. summae] summe A. — 17. Quinta (E) evanuit.— supplementem] suplementum A. — 21. Postremae incertae, aut Q'Eaut QE (que e) aut M lectae sunt, sequebantur optime suppl. Hauler.

Fragmenta incerta, fr. 99—114.

Incertum quonam fuerit argumento fr. 52, deinde obscu-

rum quam ad rem spectet etiam fr. 42 initium est> sed utrius-

que fragmenti certa quodammodo sedes putanda est. Ex iis

quae secuntur fragmentis

ad res hello ac pugnis gestas spectant fr. 99— 105,

deinde de obsidionibus quibusdam agi videtur fr. 106— 108,

denique ignoti argumenti obscuraque sunt fr. 109—114.

99. Parte legio<^num^ flumen transducta castra

dilatavit.

App. (II 57 D, 66 K, 48 Gr.) — Arus. p. 513.||Parte legionum] parco

legio JV, parva coni. Kritz, Pario Gerlach, ponte, pontone, parone vel

barca Dietsch, parte legionis Keil, legionum malui. Ipsam legionem dila-

tasse castra a Sallustio dictwm esse minus veri simile videtwr, quoniamtalium semper fere rerum auctor imperator appellari solet; quare ahiectis

ceterorum coniecturis Keilium fere secutus sum.•

100. Suos equites hortatus vado transmisit.

App. (11 62 D, 71 K, 49 G, I p. 471 Br.) — Arus. p. 513.

104 Sallusti Historiarum lib. IT.

101. Ictu eorum, qui in flumen <(se> ruebant,

cabantur.

App. (n 63 D, 72 K, 71 G, I p. 471 Br.) — Donat. ad Terent. Adelph.

III 2, 21 : 'Ruere activam vim habet. Salustius in secundo e. q. s. . . . ruere

enim est toto corpore uti ad impellendum, quod faciunt, qui ipsi prae-

cipites alios prostemunt.'||in flumen se] in flumen 0, idem coniecerat

antea Dietsch, se addidi ex iis, quae Donatus ad locum Sallustianum

adnotavit, in flumine D, vulgo. — ruebant] 0, vulgo, ruebantur D.

Comni. Ad pugnam Valentiae factam haec spectare conicere

possis, cum fragmenti recorderis II 54, quo iuxta ipsum flumen

Turiam tum pugnatum esse efficitur. Quod vero in fluvio magnapars militum interiisse narratur, bene convenit cum proelio illo,

quo decem milia hominum perdidisse Perperna a Plutarcho refertur.

Attamen cum plura singulaque de pugna Valentiana raemorata

non sint et rem, qualis fragmento hoc describitur, etiam aliis in

proeliis accidisse haud abnuendum sit, velut ad Sucronem fluvium

proeliove Turiensi vel certe alio bello secundo libro narrato, inter

incerta hoc fragmentum seponere malui.

102. Neque subsidiis, uti soluerat, compositis.

App. (n 55 D, 64 K, 48 G, H p. 468 Br.) — Prisc. IX (H p. 489).

103. Ille festinat subsidiis principes augere et

densere frontem.

App. (H 59 D, 68 K, 100 G, II p. 550 Br.) — Eutych. p. 482.||festi-

nat] om. P. — densere] densare P. — frontem] fontem codd.

104. Terror hostibus et fiducia suis incessit.

App. (II 60 D, 69 K, 41 G.) — Arus. p. 488.||et] es N, et Heinsius,

quod iam in Perizoniano extat codice, om. Keil, ex fiducia sui Linde-

mann, vulgo.

105, Circumventis dextera nuda ferrum, saxa aut

quid tale capita adfligebant.

App. (II 61 D, 70 K, I p. 637 Br.) — Arus. p. 456: 'adflictus illam

rem, Sal. hist. III .... idem hist. 11.' e. q. s.||circumventis] circumventi

vulgo, circumventus coni. Keil. — dextera] sic N, a dextera Lindeman/n,vulgo. — ferrum saxa aut quid tale] ferrum erat saxa aut quid tale N,unde ferrum erat Lindemann, nuda ferro erat Cassel, erat glossema (vel

dittograpMam potius) iure seclusit Dietsch, ferro saxo aliis telis coni.

idem audacter, ferramenta etc. Keil. — capita] capit N. — adfligebant]

adfligebantur Dietsch, circumventus .... adfligebat Keil. — Si ad Aru-siani lemma verba confoi-mare cum Dietschio velimus, accusativos ferrum,

saxa tolerare nequeamus nimiumque a codicis memoria recedere cogamu/r;

quare non tam bene congruere Mrusiani lemma et exemplum praefero; eos

vero, qui circumventi sunt, ab hostibus saxis ferroque oppressos esse, nonaggredientes ab circumventis , id quod vulgo putatur, ex similium rerumnatura historiaqu^ consequi mihi videtur.


106. E muris panis sportis demittebant.

App. (E 53 D, 60 K, 91 G, II p. 57 et 92 Br.) — Nonius II p. 177.

panis] canes codd. (etiam F), corr. Mahly, etenim ad sportas soli panes

quadrare videntur; cives Lipsius, clam se Wagner, arenas vel caena eoni.

Dietsch. — sportis] spartis coni. Kritz contra Nonii lemma. — demitte-

bant] dimittebant codd. (etiam F), cmr. Aldus.

107. Murum ab angulo dexteri lateris ad palu-

dem haud procul remotam duxit.

App. (n 68 D, 82 K, 67 G, II p. 104 Br.) — Serv. (schol. Dan.) ad

Aen. I 423.

108. Moenibus deturbat.

App. (n 75 D, 100 K, 65 G, II p. 104.) — Nonius II p. 101.

109. Ne illa tauro paria sint.

App. (n 9 D, 14 K, 6 G, I p. 495 Br.) — Donat. ad Terent. Andr.

IV 2, 23.IIparia sint] D, paria sunt 0, parias inte P.

Comm. Priorum opinionem editorum, qui tauri mentione

decepti de Corsica insula a Liguribus detecta fragmentum dictum

esse intellexerunt, satis refutavit Dietsch ; sane agi videtur de

bestiarum aliquo genere, quod aut in Hispaniae aut in Asiae

minoris aut in Sardiniae descriptione appellatum esse conicere liceat.

110, Omnia sacrata corpora in ratis imposuisse.

App. (II 65 D, 74 K, 88 G, II p. 116 Br.) — Arus. p. 483.||sacrata

corpora] sauciata coni. Dietsch, sacrata pecora Wolfflin sed cf. fr. I 98.

Comm. De hominibus e patria emigrantibus (velut de Troianis)

vel de incolis hostem effugientibus hoc loco agi conicere possis.

111. Ita fiducia quam argumentis purgatiores

dimittuntur.

App. (U 89 D, 87 K, 62 G, I p. 267 Br.) — Nonius IV p. 310. —Donat. ad Terent. Hecyr. IV, 1, 13. — Id. ad Phorm. I 4, 28. — Serv.

(schol. Dan.) ad Aen. II 61.||argumentis] argentis C schol. Verg. — quam]

post argumentis repetit Don. ad Phorm. — purgatiores] purgationes

B, Gen., HNonii. — dimittuntur] littera d. abbrev. ODon. ad Hecyram.

112. Obviam fuere.

App. (H 74 D, 95 K, 32 G, I p. 597 et 603 Br.) — Charis. p. 209.

113. Audaciter.

App. (II 78 D, 101 K, 64 G.) — Prisc. XV (III p. 76).

106 Sallusti Historiarum lib. II. Fragmentum 114.

114. Et Poeni ferunt adversus ....

App. (E 84 D, 90 K, 63 G, I p. 446 Br.) — Donat. ad Terent. Phorm.I 3, 19.

IIPoeni] poni OD. — ferunt] fere D, ed. pr., fef 0. — Post ad-

versus quattuor laudavit voces Donatus in libris ita abbreviatas a. n.

c. m., quMe ut supplerem mihi quidem non contigit.

Comm. Poenorum commemorandorum locus Sallustio datus

erat, et ubi de Sardiniae antiquitatibus (cf. fr. 5) et cum de Car-

thaginis Novae historia referebat (fr. 56 et 67).

LTBEE III.

ARGUMENTUM.

Tertio libro initium fecisse Sallustium enarrandi a mari-

tima M. Antonii expeditione ex Aurelianensis fragmenti fine

sequitur (vid. supra p. 59) ^ dein statim bellum Cretense suc-

cessisse consentaneum est. Mox cum res anni 74 urbanae una

cum eiusdem anni consulibus (cf. fr. 11 98, D) commemoratae

esse nequeant (neque enim spatio unius folii inter fr. 11 98 et

III 5 reliquo eas contineri crediderim), beUo piratico easdem

continuo successisse necesse est; quibus adnexas esse res puto

bello Mithridatico anno 74 hiemeque 73 gestas; namque etiam

apud Plutarchum Luc. c. 7 utrumque arte cohaeret, in utra-

que vero re praecipue de eodem homine, L. LucuUo, agitur;

itaque haec secundo capite congessi. Sed finem fecisse libri

opinor et exitum belli Sertoriani et tumultus gladiatorios, quon-

iam et illud bellum ad ipsum annum 72 decurrit et fugiti-

vorum quoque res anno 72 usque ad M. Crassi imperium gestas

hoc libro contineri docemur fr. 108; subsecutum autem esse

bellum Spartacium Sertorii morti ex ordine, quo apud Appia-

num ea referuntur, concludere licet. Medio igitur libro restant

imprimis ea, quae contra Mithridatem anno 73 gesta sunt, dein

minores quaedam res, quae ex annis 74 et 73 memorandae

erant, Hispanienses, Macedonicae, Thracicaeque et urbanae, qui-

bus in enarrandis temporis maxime ordinem sequi praestat.

Quare primum capitis tertii obtinet locum bellum Hispaniense;

hoc vero, cum Plutarchus Sert. c, 24 et 25 plane omiserit duos

hos annos ac statim de anno 72 referat, eodem conexu apud

Sallustium extitisse veri simile est; tum ex anno 73 prius di-

cendae erant res domi actae; dein Curionis reditum habitumque

108 Sallusti Historiarum lib. III. .

de Dardanis plane subactis ab eodem triumphum, postremo

M. Luculli in Thraces profectionem subnexui. Quarto cwpite

res in Asia anno 73 gestae secuntur, in quas medias longiorem

de situ Ponti digressionem inseruisse Sallustium scimus; quamquonam narrationis momento auctor exhibuerit cum nesciamus,

omnino sub finem capitis eius addere malui. Quinto sextoque

capitihus exitum Sertorii, Spartaci initia contineri iam monui.

CAPUT I.

Bellum piraticum et Cretense al) Antonio gestum, fr. 1—16.

Inest Cretae insulae descriptio, fr, 10— 15.

Enarratio.

Quamquam a P. Servilio Isaurico, qui modo nominatus est,

1 praedpnum principia Pisidia Isauriaque subacta erant (fr. 1),

tamen adeo iam anno 75 mare ipsum atque 'Italiae maritima

et provinciarum plena hostium' (or. Cott. 7) fuerunt, ut denuo

occurrere huic malo senatus decrevit. Atque ne singuli prae-

dones a singulis ducibus impugnarentur, imi imperatori totum

bellum mandare maluit; itaque M. Antonius

*agrati Cottae consulis et Ce- ^M. Antonius curator tuendae

thegi factione in senatu cura- totius orae maritimae, qua Bo-

2 tionem infinitam nactus totius manum erat imperium (f r. 2),

3 orae muritimae.' (Ps. Ascon. ^ non solum ipse nequam (fr. 3),

ad Cicer. Verr. II 8, Or. verum etiam comitibus pessi-

p. 206.) mis.' (Ps. Ascon. ad Cic.

Div. 56, p. 121.)

4 Qui postquam ex urbe egressus est (fr. 4), primum in

5, 6 mari Ligustico (fr. 5), dein ad Hispaniae oram (fr. 6) contra

praedones incolasque bellavit, tum ad Siciliam profectus *et

Siciliam et provincias omnes depopulatus est' (Ascon. 1. 1.,

7 adde fr. 7); nonnumquam vero Romanorum classis eo duce a

8 praedonibus devicta esse videtur (fr. 8).

Dein postero anno 73 ipsam Cretam insulam petiit, nam-

que 'favisse Mithridati videbatur, hoc placuit armis vindicare.

Argumentum. — Enarratio 1—16. — Fragmenta 1. 2. 109

.... invasit iiisulam cum iiigenti qurdem victoriae spe atque

fiducia, adeo ut plures catenas in navibus quam arma portaret;

dedit itaque poenas vecordiae, nam plerasque naves intercepit

hostis captivaque corpora religantes velis ac funihus suspmdere

(fr. 9) ac sic velificantes triumphantium in modum Cretes por-9

tibus suis adremigaverunt' (Florus. I 42). Tamen Antonius

ad insulam naves appulit. Sed hoc loco de situ Cretae insulae

Sallustius pauca quaedam exposuit. Namque (Mela II 112)

'iam in medio mari (fr. 10) ingens et centum quondam urbi- 10

bus habitata Creta ad orientem promunturium Samonium

(fr. 11), ad occidentem Criumetopon immittit'; (Solin. c. XI 4) 11

'inter ortum porrigitur et occasum tractu longissimo, hinc Graecia,

illinc Cyrenis obiacentibus; a septentrione Aegaeis et suis aesti-

bus verberatur, .... ab austro Libycis undis perfunditur et

Aegyptiis; .... ager Creticus .... lupos vulpes aliaque qua-

drupedum noxia nusquam educat; serpens nuUa, larga vitis,

mira soli indulgentia' (fr. 12). Dein inter locos fabulis notos etiam 12

Otios campos (fr. 13) Sallustius appellat, praeterea 'inter coUes, 13

quod ibi nutritum lovem accepimus (fr. 14), fama Idaei montis 14

excellit'; postremo res quoque a Minoe rege gestae dictae sunt

(fr. 15). 15

Sed Antonius turpiter cum Cretensibus foedere facto tamen

postea Cretici cognomen a senatu accepit et anno fere 71 ex

morbo mortuus est (fr. 16). 16

Fragmenta.

1. Inter recens domitos Isauros Pisidasque.

App. (III 53 D, 31 K, 91 G.) — Arus. p. 482: 'Inter illud pro cumillud agitur Sall. hist. III' e. q. s.

Comm. Falsam Kx*itzii hoc de fragmento senteutiam iure

abiecit Dietsch; neque enim loci significationem inesse voci inter^

sed temporalem habere vim sequitur et ex Arusiani verbis et col-

lato Catil. c. 43: 'inter haec parata atque decreta.'

2*. Qui orae maritimae, qua Romanum esset im-

perium, curator<(nocent^ior piratis.

App. (m 55 D, 59 K, 65 G, II p. 348 Br.) — Schol. ad luven. Vm 105.||

curator nocentior] contrarius PS, vulgo, contra piratas coni. Buhnken,curator ex Ciceronis scJwliasta restitui, adversus piratas temptavi Proleg.

110 Sallusti Historiarum lib. III.

(I) p. 72, damnosior egregiam coniectmam comiter mihi scripsit Ch.

Stephan, nocentior ut propius accederem ad Sallustianum sermonemscripsi, cf. lug. c. 31, 12.

3. Perdendae pecuniae genitus et vacuus a curis

nisi instantibus.

App. (m 54 D, 65 K, G, II p. 346 Br.) — Arus. p. 476 usque adgenitus. — Ps. Ascon. ad Cic. Verr. I 60 (p. 176 Or.): 'Hic est M. An-tonius dissolutissimus curator totius orae maritimae . . . .quem Sal-

lustius ait perdendae .... genitum et vacuum' e. q. s.||et vacuus]

vacuusque Gerlach, Kritz.

4*. Antonius paucis ante diebus erupit ex urbe.

App. (Inc. 121 D, 84 G.) — Audax exc. (VHp. 353). — Probus inst.

(IV p. 149) usqiie ad diebus.||Antonius] om. BProbi. — erupit ex urbe]

om. Probus.

Comm. Quidnam brevi postea, quam Antonius ex urbe pro-

fectus est, acciderit sane nescimus, sed huc referendum esse frag-

mentum patet.

1 5. {Ldgurum) <^Co)>pias Antonius haûd fa^jcile pro-

hibens a <^navibus^,|

quia periaci telu<^m pote)>|rat

5 angusto intr<(oitu, ne>|que Mamercus host<(ium navis^

I

in dextera commmu<(nis^|classis aestate qu<(ieta)>

|

tutior in aperto s<êque>jbatur. lamque diebus al<(i-

10 quot)>I

per dubitationem <^tritis)>,|cum Ligurum prae-

s<îdia cessissent)>|in Alpis, Terentun<ôrum ac)>|citu

15 quaestio fac<^ta ad)>|Sertorium perve<^hi cum)

|An-

tonio ceterisque p<lace)>iret, navibus in Hispa<niam)>

I

maturare. Postqua<|m vero)>|in Aresinarios ve<^nere

20 om^lni copia navium l<|onga)>lrum, quas reparat<âs

ha)>|bebant quaeque no<^n)> (tempestatibus afflictae erant).

App. Fragmentum Aurelianense. Prima columna folii unius,

postremi scilicet, quod iam monui, quaternionis illius, cuius margo dexterior

abscissus est; ed. Hauler, Sitzungsberichte d. Wiener Akad. pMl.-hist. Cl.

vol. 113 (1886) p. 665, Wiener Studien IX p. 33, Jordan Sall. op. ed. 3

p. 133.II

1. copiasj suppl. Hauler, scilicet hostium. — 2. a navibus] aportu vel ab impetu suppl. Hauler, a navibus ego secundum ea, quae in

Comm. infra exposui. — 3. Utidecima I aut L. — 4. introitu] suppl.

Wolfflin. — neque] aut neque aut sed Q(uintus) Hauler. — 6. dextera]

sic A. — 7. quieta] suppl. Wolfflin. — 8. Postrema littera aut S aut Paut D lecta est. — 9. (seque)batu A man. pr., R additum videtur a manusec. — Postremae litterae AL incertae, fortasse \J vel M.. — 11. Ultima Sadmodum dubia; praesidia issent Hauler, cessissent sensui aptius puta-

bam, cum vero mutrum ad spatium quad/raret, iam codicis lectio corrupta


fuisse videtur. — 13. facta] facta est Hauler, idem post pervehi inter-

pu/ngit et navibus maturare verbo placeret subiungit. Ego eqiiidem tauto-

logiam vitare cupiens, quae inest duobus enuntiatis ad Sertorium pervehiet navibus in Hispaniam maturare^ maturare historicum quem dicunt in-

finitivum intellego. — 14. Duodecima R incerta. — 15. Ultima P vel E.— 17. postquam vero] postquam Hauler, vero addidi propter spatium. —18. Aresinarios] Norui nominis littera T potius quam E visa est, postremaversus littera E potius quani I. — 20. Octava P vel R, nona E vel 1, un-decima potius A quam R, tertia decima A, M vel 0. — non] novae acces-

serant Hauler, similem quandam eius, quam dedi, sententiae extitisse putaverim.

Comm. Cum Romani ea re periclitentur, quod angusto in-

troitu tela utrimque in eos iaci possunt, sequitui' hostes (scilicet

Ligures) uon solum montes, sed etiam litus portumque tenere, Ro-

manos vero non in portu obsessos esse, quod ratus est Hauler, sed

eum aggredi; accedit, quod Mamercus, Antonii legatus, in aperto

praedones impugnare dicitur. Antonius igitur castellum aliquod

praedonum in litore Ligustico situm adoritur; tamen neque ipse in

portum telis utrimque in se iactis intrare potest neque Mamercout piratas, qui incolas castelli illius adiuvant, insequatur contingit.

Ceterum Aresinarii et Terentuni adhuc nobis ignoti gentes esse

Hispaniae videntur; Mamercum hunc esse Aemilium Lepidum cos.

anni 77 Hauler coniecit; at eundem postea legati loco functumesse negaverim.

6. (disiunctus altissim)o flumine Dilunoj<(ab ho8)>ti- i

bus, quem trans'<gradi> vel paucis prohiben|<(tibus

ne^quibat, simulatis|<(transi)tibus aliis haud longe 5

;

<â loco i^llo classe, quam e|<^vocara^t; temerequetextis raj<(tibus exêrcitum transdu<(xit, tum)> prae-

misso cum equij<(tibus)> IVIanio legato et parj^te na^vium lo

longarum ad| .... insulam pervenit,|

<(ratus> impro-viso metu

|

<posse)> recipi civitatem com|<(meati>bus 16

Italicis oportu|<(nam^. Atque illi loco freti ni|<^hil de)>

sententia mutavej<(re; qu)>ippe tumulum latej<(ribus

i>n mare et tergo editis,|<âd hoc)> fron<(te)> ufangusto 20

I

<îta har)>enoso ingressu, du <(plici)> (muro muniverant).

App. Fragmentum Aurelianense. Eiusdem folii columnaquurta; margo sinisterior uvulsus est; ed. Hauler et Jordan, cf. fr. 5. J1. Diluno] potius quam Diiuno A. — 3. Prima N aut U. — 5. Prima Taut P. — haud] aut A. — 6. Prima M, L, T vel I, secunda I vel L; autlonge acta alio classe Hauler, haud longe scripsi, quoniam Iwc aut illud

fedsse Antonium dici omnino nequit; Hauleri [sententiam si cxpresseris,

atque scribendum est; deinde a loco illo supplevi. — 7. evocarat] supplevi,

emiserat Hauler; classem non emissam esse ab Antonio res ipsa sequentes-

que versus docere mihi videntur; evocavit classem Antonius, scUicet exaUo in Dilunum flu/vium. — temereque textis] temere . m . exis A, textis

112 Sallusti Historiarum lib. IIl.

corr. Hauler. — 10. Prinia R vel M, Manip vel Afranio Hauler. — 14. Priniatertiaque (R, C) non tam certae. — 16. Prima A vel ISI, secunda potius Equam T, at aeque Hauler, atque malui, cum nihil sit, ad quod illud aequereferatur. — 19. mare] mari A, corr. Hauler. — 20. Prima fortasse Mvel N, quarta certo N, sexta fortasse E, septima U vel N, secunda, tertia

(pro quis unam fuisse litteram fortasse veri similius est), quinta evanue-runt; monte in A fuisse non negavit Hauler, qui scriptum esse a Sal-

lustio talique fronte, ut angusto et harenoso ingressu clu(bius pes hae-reret) coniecit (et harenoso Wolfflino dehetur); quae dedi minus quam illa

abhorrere a Sallustio videntur.

Comm. Agi rem in Hispania, ipsum Antonium cum exercitu

in litore iter facere classemque iuxta oram vehi apertum est. De-

inde cum adversum insulam illam advenit, non ipsam eam aggre-

ditur, sicut descriptione edocemur, sed promunturium in litore ab

hostibus communitum, cuius tria latera in mare prosiliebant, frons,

i. e. pars Eomanis in litore proficiscentibus adversa, angustus ha-

renosusque fuit. Dilunus fluvius ubi sit, deinde insulae eius quod

nomen fuerit, adhuc ignoramus.

7*. Grraviores bello, qui prohibitum venerant

socii, se gere<^re).

App. (Inc. 50 D, 16 K, 30 G, H p. 59 Br.) — Donat. ad Hecyr. V 1, 33.||

graviores] graviorem OD , correxi, graviore vulgo. — prohTbitum] 0, pro-

hibitus D, ed. pr., prohibituri vulgo. — se gerere] segere O, fregere D,frigere vulgo in Donato, socios fregere Ciacconius, regere Dietsch, gra-

viorem . . . fugere Klotz.

Comm. Haud inepte Debrossius verba de legionibus Pim-

brianis Asiam provinciam vexantibus dicta esse censuit, tamen etiam

aptius ad Antonianos haec spectare tibi videbuntur, modo conferas

et quae de Antonii bello supra laudavi et Dionis locum XXXVI 23, 2:

e^ensfiTtov ^sv kccI vuvzi.iia nal GtQaTrjYovg, &g nov Tiad' shciStov

r&v jtQoaayYsXXofisvcov SKivovvro, STCQartov <J' ovSsv, cckXa nal noXvnlsico tovg 6v{i(iuiovg ^t' avrmv SKsivcav iralaiTtaQOvv.

8. Et forte in navigando cohors una grandi pha-

selo vecta a ceteris deerravit, marique placido a duo-

bus praedonum myoparonibus eircumventa.

App. (in 56 D, 88 K, 63 G, I p. 545 Br.) — Nonius XIII p. 534. —Id. ibid. infra- usque ad deerravit.

Comm. Cum res navalis inter praedones Romanorumque

exercitum gesta hoc loco narretur, deinde cum tertii libri frag-

mentum sit, ad Antonii res gestas id referre non dubito. Ceterum

utrum ad pugnam aliquam cum piratis factam an illud ad proe-

lium, quo Antonii classis a Cretensibus victa atque capta est, frag-

mentum pertineat, incertum est.


9. In quis notissimus quisque aut malo depen-

dens verberabatur aut immutilato corpore improbe

patibulo eminens affigebatur.

App. (TV 40 D, 48 K, 24 G, II p. 357 Br.) — Nonius IV p. 366. —hist. lib. in BHGen., Luc. Muller, lib. IV G, vulgo. || aut malo] et codd.,

corr. Bentinm, ec {i. e. ex) coni. L. Muller. — dependens] deperdens codd.

— immutilato] mutilato coni. Lipsius, mulcato Ursinus, iu/re defendit

Kritz. — improbe] improbi codd., corr. Lipsius, improbo coni. Corte, in

prora Carrio, in prori L. Miiller, in puppi Putscli. — eminens] eminenti

coni. Dietsch.

Comin. Ad victoriam Cretensium de M. Antonio reportatam

referendum esse hoc fragmentum — id quod acute coniecerat iam

Debrossius, reliqui rursus abiecerant — e Flori loco supra lau-

dato elucet.

10*. Serv. ad Aen. III 104: 'Medio Ponto, potest qui-

dem intellegi secundiun Sallustium longe a continenti.'

App. (in 57 D, 60 K, inc. 60 G, 11 p. 350 Br.)

Comm. Aut medio ponto aut — quod quidem Sallustiano

sermoni aptius est — medio mari Sallustii esse verba iure priores

editores affirmarunt, falso Kritz atque Dietsch longe a continenti

pro Sallustianis habuerunt. Etenim illud cum Servius legisse se

in Sallustio testatur — qui ut Vergilium interpretetur, Sallustii

locum, quem quidem aeque intelligendimi esse iubet, Vergiliani

aperte simillimum laudat — tujn Melae consensu nunc confirmatur.

11*. Serv. ad Aen. VI 23: 'Bene situm expressit; ut enim

Sallustius dicit, Creta altior est, qua parte spectat orientem.'

App. (m 58 D, 61 K, 68 G, E p. 354.)

12*. Tota autem insula modica et cultibus va-

riis est.

App. (m 30 D, 34 K, 37 G, E p. 285 et 355 Br.) — Martianus Ca-pella V (Eyssenhardt p. 172, rhet. min. p. 476).

||cultibus variis] cultori-

bus inanis vulgo cum editione piincipe.

Comm. Ex descriptione insulae alicuius fragmentum esse

sumptum patet; falsa quidem decepti lectione editores insulam

illam, ad quam M. Marius cum classe Pontica a Lucullo captus est,

dictam esse rati sunt. Quod si iure plane omittimus, restant im-

primis Sicilia, Sardinia, Creta insulae; cum vero Sicilia non sit

modica neque Sardinia neque Corsica varios cultus habere dici

possint, ad Cretam insulam v6rba rettuli. Cetenim nisi ipsum

illud cidtorihus inanis, tamen vacua cultoribus Sallustii videbitur

esse floscula, licet comparaveris Tac. hist. 1V 1 2 et Isidor. or. XIV 6, 23.

SalluBtiuB, ed. Maurenbrecber. II. 8

114 Sallusti Historiarum lib. III. ^13*. Serv. ad Aen. III 578: 'Nisi quae de gigantibus

legimus, fabulosa accepimus, ratio non procedit; nam cum in

Phlegra Thessaliae loco pugnasse dicantur, quemadmodum est

in Sicilia Enceladus? Otus in Creta, secunjium Sallustium,

unde Otii campi?' etc.

App. (ni 59 D, 62 K, II 15 G, II p. 353 Br.)

Comm. Oti gigantis commemorandi locus fuit Sallustio, cumde mythologumenis Cretae insulae dissereret, cf Plin. VII 73: 'In

Creta terrae motu rapto monte inventum est corpus stans 46 cubi-

torum, quod alii Orionis, alii Oti esse arbitrabantur.'

14*. Quia principes intellegendi divini fuerunt,

vetustatem, ut cetera, in maius componentem altores

lovis celebravisse.

App. (m 60 D, 63—64K, 66—67 G, II p. 560 Br.) — Lactant. inst.

div. XXI, 41 p. 86 ed. Brandt: 'Sallustius .... voluit ingeniose interpretari,

cur altores lovis dicantur Curetes fuisse et sic ait' e. q. s. — Prae-terea cf. Serv. ad Aen. III 104: 'lovis Magni, quia illic dicitur esse nutri-

tus, quod, ut Sallustius dicit, ideo fingitur, quia primos Cretenses constatinvenisse religionem'; id. ad Aen. VIII 352: 'licet dicat Sallustius Cre-

tenses primos invenisse religionem, unde apud eos natus fingiturluppiter.'— Servium excerpsisse tantum locum Sallustii a Lactantio verbo tenus

laudatum bene intellexit Dietsch.\\divini] divina vulgo. — vetustatem etc.]

vetustas .... componens .... celebravit Kritz, at quae verbis et sic ait

Lactantius affert, Sallustiana directaque oratione exhibita putanda sunt.

15*. Serv. ad Aen. VIII 725: 'Carae insulani populi

fuerunt piratica famosi, victi a IVIinoe, ut et Thucydides et

Sallustius dicunt.'

App. (Inc. 8 D, I 78 K, V 12 G, I p. 536 Br.)

Comm. Non in praedonum origine enarranda haece a Sal-

lustio exposita esse vel inde sequitur, quod ea ipsa res, quam legisse

in Sallustio scholiasta testatur quaeque eidem Thucydidique com-

munis est, scilicet Minois victoria, ad Cretae historiam, non ad

piratarum origines pertinet; neque omnino Cares illo, quo voluerunt

editores, loco appellandi erant appellatique sunt.

16*. Ibi triennio frustra trito.

App. (Inc. 20 D, m 66 K, inc. 12 G, I p. 565 Br.) — Serv. ad Aen.IV 271.

Comm. Omnibus e viris, quorum in historiis mentio est facta,

ad neminem haec verbo apto quodam sensu quadrare nisi ad

M. Antonium Kxitzio concedendum est; atque illius mortem — namobiit vel simile quid subaudiendum esse patet — iam hoc loco

Pragmenta 13—16. — Enarratio 17—22. 115

libroque tertio memoratam esse eam ab causam malim, quia per

triennium illud nihil fere memoria dignum gestum est ideoque Sallu-

stium postea, ubi de anno 71 egit, denuo ad Antonium recurrisse

non putaverim.

CAPUT II.

Belli Mithridatici iuitia, fr. 17—42.

Praemissa est rerum urbanarum expositio, fr. 17. 18.

Enarratio.*)

Romae anni 74 initio senatus neque non M. Cotta ac Lu-

cuUus consules contra Mithridatem brevi bellandum sibi fore

expectabant, quare L. Lucullus ante omnia id agere constitu-

erat, ut remotis aemulatoribus uni sibi imperium beUi man-

daretur (Plut. Luc. c. 5). Quam ob causam cum Cethego,

viro omnium tum in re publica potentissimo, acerbissima con-

tentione conflixit, simul L. Quintium, tribunum plebis (fr. 17), 17

qui denuo de restituenda tribunicia potestate in contionibus egit,

et privatim pecunia honoribusque corrupit et publice in eum

invectus est consilioque desistere permovit (Plut. ibid.), Sed

L. Octavio, qui pro consule Ciliciae erat, subito mortuo Lucullus,

ut provinciae ac simul bello contra Mithridatem gerendo prae-

ficeretur, omni modo studuit et Praeciae, nobilis cuiusdam mere-

tricis (fr. 18), ope Cethegum antea inimicum adiutorem nactus 18

consul in Asiam missus est (Plut. c. 6). Quo cum pervenisset,

legiones Valerianas ad seditiones tumultusque promptissimas

brevi in imperium ac disciplinam recepit (Plut. Luc. c. 7

usque ad idrj^yayovvTO TtQog ridovriv i&itiO^svoL 6tQatsvE6d^aL^

adde fr. 19). Sed Mithridates — cuius exercitus classesque 19

quales et quanti fuerint, hoc loco describebantur (Plut. c. 7

Ta ds t&v TCoXs^Cav ovtag sixs usque ad ivs^aXs si$ BLQ^vvCav^

ad hoc fr. 20 et 21) — ipse in Bithyniam invaserat et Metro- 20, 21

phanem, ducem suum (fr. 22), adversum Mysiam miserat. 22

Ac brevi occupata omni Bithynia Cottam consulem Chalcedone

obsessum, cum decertare proelio vellet, antequam Lucullus

*) De Mithridatici belli temporum ratione cf. quae infra expositasunt in appendice DI.

8*


advenisset, âpud Chalcedona terra fiidit, mari exuit classe pul-

23, 24 cherrima' (fr. 23, 24). Quae dum aguntur, LucuUus a Cilicia

ad Phrygiam profectus ibi *equestribus proeliis feliciter pugna-

vit et aliquot expeditiones prosperas fecit' (Liv. per. 94), sed

audita clade Cyzicena auxilium ferre coUegae properavit, in-

vitis miUtibus atque in Pontum regnura progredi hortantibus

(Plut. c. 8 ri0av }isv ovv oi tbv AovnovXXov e. q. s. usque ad inl

iCEvovg avxcbv Tovg (pcoXsovg âdi^£iv), sed inhibita mUitum

25 seditione (fr. 25) prope Chalcedonem consedit (Plut. c. 8 inde

a,: 6 ds jiovx. ovdsfnag sivai xtL). Tum vero Mithridates

26, 27 noctu clam Cyzicum abiit (fr. 26, 27), quem LucuUus quamcelerrime secutus ad Cyzicum loco oportuno castra munivit

28 (fr. 28) commeatusque hostibus intercipere coepit (Plut. c. 9

usque ad cog dUycov rj^SQ&v dvaLficDtl tb viicrjâ naQada-29 6C0V avt otg, fr. 29). Et hic Cyzici urbis situm SaUustius

30, 31 exposuisse videtur (fr. 30, 31).

Ac Mithridates cum Valerianos laXsTtSig 8iaxs%^r\vaL itQbg

avtbv (scil. LucuUum) svd^vg sv aQxfj tcu tioXsôv TtQbg Kv^Lxca

(fr. V 10) bene inteUegeret, pretio ad defectionem eos peUicere

32, 33 studuit (fr. 32, 33), qui tamen conatus irriti facti sunt. De-

inde omni modo ut expugnaret Cyzicum, operam dedit, primum

34 mari navibus (fr. 34), deinde terra ingenti cum exercitu perque

35, 36 machinas muros aggressus (fr. 35, 36), postremum occupato

Dindymo monte e superiore loco oppidanos impugnans; at

Cyziceni summa cum fortitudine ei restiterunt; quibus ut ad-

ventus sui auxiUique fiduciam augeret LucuUus, miUtem nun-

tium misit, qui per mare clam hostibus ad urbem transnavit

37 (fr. 37). lamque Mithridati 'magno cum exercitu in obsidio

moranti frumentum defuit nuUo circum adnitente, simul hiems

mari prohibebat', qua ex causa fames, mox morbus ac pesti-

38, 39 lentia orta sunt (fr. 38, 39, Plut. c. 11), ad hoc partem exer-

citus, quam in patriam remiserat Mithridates, ad Rhyndacum

40,41,42 fluvium LucuUus oppressit (fr. 40—42). Quibus rebus com-

motus sublata Cyzici obsidione rex ipse navibus evasit Lamp-

sacum, exercitum vero eius fugientem LucuUus persecutus ad

Granicum flumen plane fere delevit (Plut. ibid.). — Eodemtempore L. Fannius, Fimbrianus oUm desertor, ac Metrophanes,

Mithridatis duces, in Mysia a Mamerco praetore fugati sunt.

Enarratio 23—42. — Fragraenta 17—19. 117

et ^Deiotarus Gallograeciae tetrarches praefectos Mithridatis

bellum iu Phrygia moventes cecidit' (Liv. per. 94). Ac Mi-

thridates classe Parii naufragio magnopere afflicta Nicomediam

rediit, ut reliquam hiemis partem ibi degeret, Lucullus vero

rebus praeclarissime gestis Cyzici hiemavit.

Fragmenta.

17. Male iam adsuetum ad omnis vis controver-

siarum.

App. (m 62 D, 84 K, 4 G, I p. 265 Br.) — Priscian. VI (H p. 249).

Comm. De turbulento quodam tribuno plebis aliove homine,

qui in nobilium populariumque rixis commemoratus est, hoc dictum

esse Kritz repperit, sed hunc Licinium Macrum esse minimeDietschio concedam. Neque enim quem et in historia scribenda et

in re pubHca fere consentientem habebat Sallustius, eundem talibus

verbis descripsisse habendus est; quare ad L. Quintium fragmentumrefero, quocum optime quadrare puto, cf. Cic. Cluent. 77: 'homo

maxime popularis, qui omnis rumorum et contionum ventos colli-

gere consuesset', ibid. 79: 'homo cum summa potestate tum ad

inflammandos animos multitudinis accommodatus.'

18*. Cultu corporis ornata egregio.

App. (IV 46 D, 4K, inc. 41 G, 11 p. 41 et 376 Br.) — Serv. ad Georg.13: 'et cultum hic habitudinem corporis significat, alias omatum. Sal-lustius' e. q. s., dein sequitur exemplum lug. c 33, 1.

Comm. CuUu corporis non ornatum, sed ipsius corporis spe-

ciem habitumque dictum esse et e Servii verbis et ex addita voce

corporis sequitur. Itaque fragmentum non de Monime Milesia

diademate ornata esse accipiendum, quod proposuit Kritz prae-

eunte quidem Debrossio, sed ad Praeciam, meretricem illam pul-

cherrimam, spectare existimo, idque alteram Debrossii interpretatio-

nem secutus; accedit, quod de Monime illa Sallustius omnino nonegisse videtur, cf Proleg. p. 62.

19*. Exercitum maiorum more verteret.

App. (Inc. 51 D, 77 K, 73 G, I p. 583, II p. 326 Br.) — Serv. adAen. V 408 e. q. s., 'hoc est consideraret.'

||maiorum more] solus F, om.

rell. — verteret] F, Thilo, vertere rell., vulgo.

Comm. Nostri fragmenti, quod ineptissime Servium interpre-

tatum esse nemo erit qui neget, similis videtur locus lug. 55: 'gau-

dium ingens ortum cognitis Metelli rebus, ut seque et exercitum

more maiorum gereret.' Etenim sicut gerendi verbum eadem vi

usui-patum est, qua tenere m disciplina, ita voci vertere morc

118 Sallusti Historiarum lib. III. -

maiorwm sententia inesse videtur haece: convertere (vel adducere)

milites, ut maiorum more se gererent. Quae si ita sunt, de Lucullo

militibusque Valerianis aptissime haec dici potuerunt, cf. Plut:

^QCi%u %q6vv3 x«t Tovrcav t6 d^Qccaog 6 AomovXlog i^SKOijJS nal rovg

ccXXovg inidrQS-fps

20. Equis et armis decoribus cultus.

App. (m 14 D, 11 K, 80 G, I p. 599 Br.) — Prisc. VI (II p. 235).

equis] equus B. — cultus] cultis B.

Comm. De Mithridatis exercitu optime hoc fragmentum Kritz

intellexit, cf. Plut.: cccpsloav yccQ rcc jiavroSancc 7tXi^d"rj ncei rag noXv-

yX(a66ovg catsiXag r&v ^aQ^ccQcav^ onXcov 8s 8iaxQv6(ov xai dia-

Xi&mv KtttaGTisvccg, ag XdcpvQa r&v xQarovvrwv xrX.

21*. SerV. ad Verg. Aen. I 476: 'Curribus falcatis usos

esse maiores et Livius et Sallustius docent.' — SchoL ad Stat.

Theb. X 544: *Hoc genus armorum etiam Sallustius describit.'

App. (Inc. 14 D, m 12 K, IV 54 G, E p. 544 Br.)

Comm. Potius ad descriptionem exercitus Pontici hucque per-

tinere fragmentum, quam ad librum quartum Plutarchi c. 7 ostendi

mihi videtur, praesertim cum etiam descripsisse Sallustium hos currus

scholiasta Statii testetur. Et fortasse e Sallustio fluxere, quae idem

habet Statii interpres ad Theb. VII 712: 'solent enim in axibus

curruum falces extare, quae incurrentem hostilem populum caedant.'

22*. IMetrophanes promeruit gratiam IMithridatis

obsequendo.

App. (n p. 39 et 657 Br.) — Isidor. orig. 11 11, 1, ibid. II 21, 14

{rhet. lat. ed. Halm p. 513 et 519): sententia est dictum impersonale 'ob-

sequium amicos, veritas odiuni parit'. Huic si fuerit persona adiecta,

chria erit e. q. s.||obsequendo] obsequendum A pr. loco.

Comm. Iniuria editores omnes fere fragmenttun a Sallustio

abiudicasse videntur; namque verba ab Isidoro allata cum e scrip-

tore aliquo procul dubio sumpta esse alterum enuntiatum illud

e Terentio laudatum doceat, neminem scio equidem omnium scrip-

torum, qui de Metrophane ac Mithridate talia scribere potuerit,

nisi Sallustium, cuius vel nomine non appellato permultas in Isi-

doro extare reliquias nemo est qui nesciat; accedit, quod similis

argumenti est Sallustii fr. II 78, neque vero obsequendi verbum a

Sallustiano sermone abhorret. Sed apposui haec verba, ubi prima

Metrophanis illius mentio facta esse videtur.

23f. At illi, quibus vires aderant, cuncti ruere ad

portas, inconditi tendere.

App. (H 68 D, 67 K, 90 G, II p. 459 Br.) — Servius ad Bucol. II 4.

— SaUustius in libro V H, in LV LPM, om. B, tertio assignavi libro


propter rem.\\vires aderant] res incognita erat ex Ursini coniectma pes-

sinie Kritz. — cuncti ruere] ruere cuncta L, reuere cuncti M. — in-

conditij incondita M, Thilo. — tendere] temnere P, tempnere LHMB,corr. Gerlach, tenere cotii. Heinse, temnere Thilo, incondito itinere Mdhly.

Comm. Fugam hoc fragmento illustratam quadrare quamaccuratissime ad cladem Romanis Chalcedone illatam, cum acie pulsi

celeiTime laxoque ordine intra muros confugerent, acute Dietsch

vidit, cf. App. Mithr. c. 71: ecpvyev inl tag nvlag r^g XalKr}-

Sovog 8ia &Qi'yKl(au tioXXcov ndvv dvGiSQ&g^ cc(iq)l de rag nvkag

w&i6(i6g rjv eGTtrjdmvtmv oîov. od-ev ovdev xoig di(6iiov(Siv av-

tovg êXog r[tv%ei.

24. Dedecores inultique terga ab hostibus caede-

bantur.

App. (m 74 D, 91 K, 81 G, H p. 80 Br.) — Priscian. VI (H p. 236).;j

dedecores] decores BK. — inultique] multique BDKH.Comm. Optime haec congruere cum Romanorum militum

condicione ad Chalcedona devictorum unus iam Debrossius recte in-

tellexit, cf. App. c. 71.

26, Quod ubi frustra temptatum est, socordius

ire miles occipere, non aptis armis, ut in principio,

laxiore agmine.

App. (m 71D, 86 K, 94 G, H p. 308 Br.) — Nonius IV p. 235. i

socordius] socerdius codd. — occipere] obcepere LHGGen., corr. Mer-cier, milites occoepere coni. Junius (ita Kritz), milites occepere Dietsch.— et ante laxiore inserit Junio auctore L. Muller.

Comm. Quoniam soluta quae in agmine observari solet disci-

plina milites incedeiê describuntur, egregia est Kritzii coniectura

seditiosum hunc esse exercitum opinati. Atque is, qui aliquid

temptasse dicitur, hostis esse nequit, quippe quo propinquo ne

seditiosi quidem milites socordes esse soleant. Quid igitur tempta-

runt milites? Nempe imperatorem, suam ut sequeretur sententiam

voluntatemque, permovere studuerunt; cum vero minus vellet, sedi-

tione incepta sequi imperatorem desierunt. Sed hanc ipsam remmilitesque hos seditiosos optime convenire puto cum Luculli rebus

in Phrygia tum gestis atque cum militibus Valerianis.

26. Ad Cyzicum perrexit firmatus animi.

App. (m 17 D, 16 K, 57 G.) — Arus. p. 475.||firmatus] firmatum N,

corr. Maius.

Comm. Perperam Lucullum subaudierunt editores omnes et

nunc Jiirges, cf. Memn. 40: rQenofiivov d' inl Kv^tnov avv (le-

ydXoi cpQ0vrj(iari. Mi&QtSutov] contra de Lucullo, qui omnino non


sua sponte, sed regem tantum secutus Cyzicum profectus est, vix

talia enuntiari potuerunt.

27. Nam tertia luna erat et sublima nebula cae-

lum obscurabat.

App. (in 15 D, 14 K, 84 G, I p. 378 et 524, U p. 82 et 238 Br.) —Nonius "Vin p. 489.

|1luna] tunc codd., corr. Mahly , luna post tunc in-

seruit L. Muller, at tunc valde superfluum. — tertia] incerta coni. Madvig.

Comm. CoUato Plutarcbo c. 9: ^ovXofievog ovv kccd^etv tov

AovKovXkov evd^vg ccTtb deiTtvov vvnra dvGcpavfj v,al voreqav

e%&v iaivei bene fragmentum boc illustravit Kritz; sane tertiam

Itinam (i. e. noctem tertiam, postquam luna incohavit) obscuram

esse patet.

28. Castrisque collatis pugna tamen ingenio loci

prohibebatur.

App. (in 18 D, 17 K, 87 G, II p. 360 Br.) — Nonius IV p. 323.

Comm. Ad Cyzicena LucuUi castra condicionemque,

quae

tunc inter utrumque erat exercitum, apte verba rettulit Kritz.

29*. Serv. ad Aen. XI 421: *hoc est, unde laudat Sal-

lustius duces, qui victoriam incruento exercitu reportaverunt.'

App. (HI 16 D, K, I 133 G, I p. 424, 580, II p. 95 Br.) — Serviumexcripsit Isidorus orig. XVHI 2, 1.

30. Unde pons in oppidum pertinens explicatur.

App. (m 20 D, 21 K, 57 G, 11 p. 85 et 103 Br.) — Arus. p. 503.

Comm. Descriptioni Cyzici oppidi hoc fragmentum attribuen-

dum esse refutata Kritzii Gerlachiique falsa opinione — qui naves

turritas illas in oppugnando oppido a Mithridate adhibitas dictas

esse autumaverant — iure post Debrossium Dietsch defendit.

31. Exaudirique sonus Bacchanaliorum.

App. (III 79 D, 97 K, 31 G, II p. 128 Br.) — Nonius Vm p. 489. —Praeterea Macrob. sat. I 4, 6: 'nam et Sallustius in tertia Bacchana-liorum ait' etc. — Charis. p. 62: 'ut Bacchanaliorum Sallustius et

Volcanaliorum.'

Comm. Ees, in qua haec verba commemorata sunt, similis

videtur esse ei, quam in fr. II 8 7 D, 19 legimus, ubi in monte aliquo

Magnae Matri sacro credebatur epulari dea et exaudiri sonores vide-

bantur Baccharum Grallorumque. Itaque de simiH monte regioneve

Baccharum cultu insigni Sallustium hoc fragmento esse locutum

haud absonum esse existimo. Atque iam intelligitur, quis ille

fuerit, scilicet Dindymus mons, cuius tertio libro in enarranda Cyzici


obsidione saepius mentionem factam esse constat (cf. Amm. Marc.

XXII 8, 5: ^Dindyma, religiosa Matris Magnae delubra'). Haec si

ita sunt, ibi commemoratas esse Dindymenae Dindymique fabulas

eoque simul hoc fragmentum referendum esse veri simile videtur,

ubi de situ Oyzici urbis Sallustius egisse videtur.

32. Coniuratione claudit.

App. (m 80 D, 98 K, 8 G, n p. 331 Br.) — Priscian. X (n p. 5l4).

Comm. Perpemae coniurationem contra Sertorium susceptam

dictam esse Gei'lach existimat, quod quamquam a veri specie nonprorsus abhorret, tamen ei assentiri nequeo; illa enim ex coniura-

tione Sertorii opes non solum claudicabant aut per tempus quod-

dam minus vigebant, sed omnino fractae contusaeque sunt mortuoimperatore; quare malui ad Cyzicenam obsidionem verba referre et

ad illos coniurationum defectionumve conatus, qui inter Mithridatem

Valerianosque acti sunt (cf. Comm. ad fr. 33), quibus rebus beUi

vigorem aliquamdiu iacuisse non est quod negemus.

33. Quarum unam epistulam forte cum servo nacti

praedatores Valeriani scorpione in castra misere.

App. (in 36D, 41 K, 60 G, H p. 94 Br.) — Nonius XIX p. 553.i|

quarum] quorum coni. Quicherat. — uuam epistulam] una epistula codd.— scorpione] scorpionem codd.

Comm. Varia neque utilia hoc de fragmento cogitaverunt

editores. Ac castra Mithridatis esse per se intelligitur; deinde epi-

stula a Pontico aliquo scripta videtur; etenim si a Eomano quodamhomine bona fide ad Ponticos data esset, servo illi milites omninonon eripuissent, sin proditionis consilia aliqua epistula illa exposita

essent, certe aut delessent eam vel ad Lucullum dedissent aut, si

consiliorum participes fuissent, non miro illo modo ad Mithridatem

litteras transmisissent. Itaque remiserunt, ut consilia Ponticorumfrustrarentur illosque simul eluderent; et talia fere iam Dietsch e

fragmento elicuit. Qui de auxiliis vel commeatu a Mithridate

postulatis expectatisque hac epistula actum esse opinatus est, con-

sentientem nuper nactus Jtirgium p. 53. Sed certius definiri posse

rem, de qua agitur, existimo; etenim scimus apud Cyzicum de de-

fectione actum esse a militibus Eomanis cum Mithridate, quod etsi

diverse ab auctoribus Appiano c. 73, Memnone c. 40 narratur, tamenconsentit uterque in Valerianarum legionum nomine urgendo; et

hoc quoque inter utrumque convenit, putasse quidem Mithridatem

Valerianos ad sese esse transituros sive edoctum per tribunos Eo-manos sive per L. Magium. Quae si nostro cum fragmento com-paramus, veri fit simile Mithridatis epistulam ea de re scriptam et

ad quosdam Eomanorum viros iam infidos missam a militibus inter-


ceptam esse; et ipsi milites Luculli severitatem quamvis aegre

fei-entes tantum afuisse videntur a proditionis conatu, ut vel elu-

derent regis consilia litterasque nuntio ereptas remitterent.

34*. Et onere turrium incertis navibus.

App. (in 23D, 24 K, 58 G, II p. 105 Br.) — Serv. (schol. Dan.)ad Aen. I 576.

Comm. Naves turribus onustas ad Cyzicura. appulisse regemfusius narrat Appianus Mithr. c. 73— 74.

35. Manus ferreas et alia adnexu idonea inicere.

App. (m 21 D, 22 K, 92 G.) — Arus. p. 487.

Comm. Cyziceni significati sunt, qui machinas adversum

moenia admotas diruimt atque intra muros rapiunt, cf. App. c. 74.

36. Saxaque ingentia et orbes axe iuncti per pro-

num incitabantur axibusque eminebant in modum erici

militaris veruta binum pedum.

App. (m 22 D, 23 K, 56 G, I p. 663 Br.) — Nonius XIX p. 565. —Servius ad Aen. IX 503: 'in modum . . . militaris.' — Idem e Servio Isi-

dorus orig. XVm 12, 6.||ingentia et orbes axe] ingentia turbae saxae

codd., corr. Turnebus. — eminebant] H, minebant LG, minabant Bamb.— erici] erigi LH, erigo Bamb., ehirci GNonii, irici LF, iricii ASM,hirci MServii, ericii Isidorus.

Comm. Ad Cyzici oppugnationem recte haec rettulit Kritz,

falso ad Calagurrim aliudve oppidum spectare ratus est Dietsch,

nam Calagurris circumsessa, non oppugnata est. Sane ex ipsius

fragmenti verbis elucere in montibus pugnatum esse Dietschio con-

cedo, at etiam Cyzici urbis partem in edito sitam esse (sicut for-

tasse ipsam urbis arcem) iure nuper monuit Jiii-ges p. 57 collato

Strabonis hist. fr. 80: xfig Sh TCoXemg t6 (lev iGxiv iv iTtnteSo)^ xb

Sh TtQog oQEt,, naXetxai d' "AQKxoay oQog, mihique eadem affirmaverat

testis ac spectator W. Ruge, cf. Petermamis Mitteilwngen 1892 p. 226.

37. Duos quam maximos utris levi tabulae sub-

iecit, qua super omni corpore quietus invicem tracto

pede quasi gubernator existeret; ea inter molem atque

insulam mari vitabundus classem hostium ad oppidumpervenit.

App. (m 19 D, 20 K, 56 G, II p. 93 Br.) — Nonius 11 p. 186.||duos]

om. L. — qua] quam codd. — ante invicem inseruit insidens Dietsch.

— pede] pedes eodd. — quasi] quas LH. — existeret] extiteret codd.,

regeret iter tem^rarie coni. Dietsch. — molem] inolem codd. — atque]

corr. Junius, qua codd., ita Dietsch, excidisse aliqua suspicatus. — hostium]

honestium LH. — ante mari excidisse tranquillo vel simile quid coni.

L. Muller.


38*. Et morbi graves ob iuediam insolita vescen-

tihus.

App. (m 27 D, 28 K, IV 38 G, I p. 529, II p. 110 Br.) — Donat. adTerent. Hecyr. III 2, 2.

||et] 0, om. vulgo. — insolita] insolitam 0, ed. pr.

39*. Serv. ad Georg. III 481: 'ordinem secutus est

(scil. Vergilius), quem et Lucretius tenuit, et Sallustius primo

aerem, inde aquam, post pabula esse corrupta.'

App. (in 28 D, 27 K, inc. 62 G, I p. 528 Br.)

40. Ut sustinere corpora plerique nequeuntes

arma sua quisque stans incumberet.

App. (m 72 D, 87 K, 10 G, I p. 595 Br.) — Arus. p. 478. — Serv.

ad Aen. IX 227: 'ut fessi arma' e. q. s.||sustinere . . . nequeuntes] fessi

Servius aperta interpolatione. — stans] instans Arus., stantes Servius, cumillo Keil, cum hoc Carrio, Dietsch; coir. Gerlach, etenim Servio hoc loco

nil auctoritatis inesse videtur. — incumberet] incumbere Servius, incum-berent Dietsch, fessi et sustinere . . . stantes incumbere Keil.

Comm. Cum hoc fragmento milites magnopere in itinere

aliquo defessos describi pateat, duas praecipue huius lassitudinis

causas esse potuisse intelligimus, et quod magnis itineribus raagna-

que festinatione milites conficiuntur et quod tempestate (sive fri-

gore sive calore) affliguntur: at viden utramque quadrare rem ad

Luculli milites, quibuscum hostes ad Rhyndacum fluvium persecutus

est? cf. Plut. Luc. c. 11: tiqcoI de leifi&vog ovrog avaXa^av cnEiqag

dsxa xal r?)v iitTtov idlcons vt(p6iiEvog nal Kaiiona&S)v, coGxe

noXXovg vnb KQvovg ivdidovrag anokslns6&ai t&v 6tQa-ticox&v.

41*. Paululum requietis militibus.

App. (Inc. 41 D, 7K, 44 G, II p. 155 et 459 Br.) — Servius adBucol. VIII 4.

IImilitibus] L, om. HMBP.

Comm. Considerata ea, quae antecedente fragmento descri-

bitur, Romani exercitus condicione ad eandem rem a LucuUo gestametiam hoc fragmentum spectare veri videtur haud dissimile esse.

42*. Plut. Luc. 11: Eakov6tCov 8% 9-av(i(x^G> tots nQSt-

tov acpd^ai 'PcafiaLOLs xa^^^Xovg Xdyovtog- Cf. Amm.IVIarc. XXin 6, 56: ^cameli a ]\Iithridate exinde perducti et

primitus in ohsidione Oyziei visi Bomanis.''

App. (m 29 D, 30 K, inc. 88 G, 11 p. 109 Br.)


CAPUT III.

Kes minores annis 74 et 73 gestae, fr. 43—51.

Enarratio.

Ineunte anno 74 in Hispania Romanorum quidem exer-

citus pecunia, supplementis, duabus novis legionibus aucti sunt,

Sertorium vero tum permulti exulum deseruerunt atque ad

Romanos perfugerunt^ ipse autem Sertorius eos, qui secum

erant, Romanos proditionis suspectos habere coepit (App. b. c.

I 112 usque ad 6 (ilv dij dtQatbg ads £!%£ UsQtcoQ^a)); quippe

morti eius mercedem proposuerat Metellus (Plut. Sert. c. 22

init.). Ac Metellus in citeriore provincia cum Sertorio pugna-

vit (Strab. hist. fr.. 73: xal Usyo^Qtya d' i6tl tcov KsltL-

^YlQCiv TtoXis '}cal Bil^iXig^ TtEQi ctg MetsXXog aal UsQtcoQiog

iTCoXs^rj0av)] simul Pompeius oppida quaedam Celtiberorum

aggressus est; at Pallantiae, quam circumsedebat, obsidione abs-

cedere a Sertorio coactus est. Dein uterque Romanorum im-

perator ad Calagurrim minus prospere cum eodem conflixerunt

(App. b. c. I 112). Eodem tempore*) Perperna in Gallaecia

43feliciter bellavit (fr. 43), qua in re etiam ad Limaeam flumen

44 (fr. 44) pervenisse videtur. Et hieme incipiente Pompeius in

45 Galliam recessit, Metellus in ulteriore remansit Hispania (fr. 45).

Neque minore, quam anteriore hieme, inopia Pompeius tunc

46 agitatus esse videtur (fr. 46). — Dein anno 73 etiam maiore

cum fiducia successuque Romani Celtiberiae oppida subegerunt

Sertoriumque in montes ac castella sub Pyrenaeis sita reppu-

lerunt (App. c. 113 init.).

Anno 73 consules M. Terentius LucuUus C. Cassius Varus

legem frumentariam tulerunt, ex qua quini modii frumenti

plebi darentur (Or. Macr. 19). Verumtamen nihilo minus denuo

exorta sunt plebis nobiliumque certamina tumque lata est agi-

tantibus maxime Licinio Macro et C. lulio Caesare lex Plautia

47 de reditu Lepidanorum (fr. 47); et ipsum quidem Licinium

longiore oratione in optimatium dominationem invehentem facit

48 SaUustius (f r. 48).

*) Cf. Prolegom. p. 27.


Praeterea hoc anno triumphus habitus est C. Curionis e

Macedonia provincia reversi. Qui anno 74 bellum Darda-

nicum optime confecit (fr. 49, 50), ad Danuvium usque pri- 49, 50

mus Romanorum progressus; rebellantes vero Dardanos gra-

vissimis ajffecerat suppliciis, cf. Amm. Marc. XXIV 5, 22: 'pri-

moribus manus incidit, residuos supplicio capitali multavit, ad

aemulationem Curionis, acerrimi illius ducis, qui Dardanorum

ferociam in modum Lernaeae serpentis aliquotiens renascentem

hoc genere poenarum exstinxit.' — Tum anno 73 M. Lucullus

consul in Macedoniam Thraciamque missus est (fr. 51). Qui 51

atroci ad Haemum montem pugna Thraces vicit, dein com-

plures eorum civitates, velut Eumolpiaden, Uscudamam, Cabylen,

expugnavit.

Fragmenta.

43*. Serv. ad Aen. VII 728: Tales, civitas est Campa-

niae . . . . est et in Gallaecia, quam Sallustius captam a Per-

perna commemorat.'

App. (Inc. 37 D, 3K, II 17 G, II p. 183 Br.)||

Gallaecia] Gallia

codd., corr. Voss.

44*. Cui nomen oblivionis condiderant.

App. (I 76 D, 75 K, 114 G, H p. 185 Br.) — Serv. ad Aen. I 267.||

condiderant] indiderant coni. Dietsch.

Comm. P. Bienkowski nuper (Wiener Studien XIII p. 156)

fragmentum ad Metelli quandam expeditionem anno 78 in Lusita-

niam factam rettnlit; at tum Metellum in inferiorem Lusitaniae

partem atque usque ad Limaeam flumen processisse vix credi potest.

Quare ad Perpemae res prope Calem gestas equidem spectare

verba malui.

46*. Sed Metellus in ulteriore provincia.

App. (n 24 D, 30 K, 23 G, I p. 580 Br.)— Donat. ad Terent. Phorm.I 14, 15: An 'sed' finis superioris sententiae est, ut Sallustius e. q. s. .,

sed] si 0. — provincia] provinciam 0.

Comm. Optime Dietsch, cum fragmentum in fine enuntiati

alicuius fuisse secundum Donatum pateat, coniecit de hibernis

simiHve re hoc fragmento agi. Metello nemo fere nisi Pompeius

in priore enuntiati huius parte opponi potuit. Sin^ inquirimus, quo

anno Pompeius alibi, sed Metellus in ulteriore Hispania morati sint

hibemave fecerint, unum reperimus annum 74; etenim anni 76

et 76 autumnis Metellus in Gallia hiemem degit, per annum autem


75 et 74 non in ulteriore bellavit, antea vero Pompeius omnino

nondum cum eo comparari potuit. Quare de hibernis anni 74 frag-

mentum intelligo tertioque assigno libro.

46. Namque his praeter solita vitiosis magistra-

tibus, cum per omnem provinciam infecunditate bienni

proximi grave pretium fructibus esset.

App. (III 1 D, 90 K, 5 G, I p. 620 Br.) — Nonius IV p. 314.||his]

eis BGen.H, his LG, is coni. Mercier. — vitiosis] vitiis BGen.H. —magistratibus] mala tractibus coni. Gerlach, magis aestatibus Havercamp,magis tractibus Mahly, agri tractibus Dietsch. — esset) esse codd.

Comm. Provinciam aliam nisi Galliam Narbonensem intelligi

non posse collata ep. Pomp. 9 iure suo statuit Dietsch; quae cumbiennio inopia fatigata esse narretur, i. e. autumnis annorum 75et 74, fragmento agi mihi videtur de hieme 74/73, quod quidemoptime convenit cum libri numero a Nonio laudato; minus igitur

recte eidem tempori, quo epistula a Pompeio scripta est, adscripse-

runt Kritz ac Dietsch editores.

47. Post reditum eorum, quibus senatus belli Le-

pidani gratiam fecerat.

App. (m 63 D, 85 K, 6 G, I p. 530, II p. 452 Br.) — Arus. p. 476.

Comm. Falso Kritz veniam Lepidanis anno fere 77 concessam,

quae quidem nostro hoc fragmento commemoratur, cum lege Plautia

confudit: et hanc, quam anno 73 latam esse Proleg. p. 78 auctore

Langio exposui, non a senatu decretam, sed ab universo populo

lege constitutam esse sane notum est. Sed inde, quod illius

senatus decreti tertio libro mentio fit, veri videtur simile esse his

. fere verbis narrationis de lege Plautia initium sumpsisse Sallustium.

48. Oratio IVLacri trib. pleb. ad plebem.

1 Si, Quirites, parum existimaretis, quid inter ius a maiori-

bus relictum vobis et hoc a SuUa paratum servitium interesset,

multis mihi disserendum fuit docendique, quas ob iniurias et

quotiens a patribus armata plebes secessisset utique vindices

2 paravisset omnis iuris sui tribunos plebis: nunc hortari modo

relicum est et ire primum via, qua capessendum arbitror liber-

Testimon : 1. Donat. ad Terent. Phorm. I 1, 11: Salustius 'Si

existimaretis'.

App. (m 61 D, 82 K, p. 104 G, H p. 165 Br., Jord. ed. 3 p. 119.) —1. existimaretis] existimatis ODonati {at existimaretis D). — docendique]

docendumque ex Pomponii Laeti coniectwa Kritz.

2. relicum] relicuum V.


tatem. Neque me praeterit, quantas opes nobilitatis solus im- 3

potens inani specie magistratus pellere dominatione incipiam

quantoque tutius factio noxiorum agat quam soli innocentes.

Sed praeter spem bonam ex vobis, quae metum vicit, statui 4

certaminis adversa pro libertate potiora esse forti viro, quam

omnino non certavisse. Quamquam omnes alii creati pro iure 5

vestro vim cunctam et imperia sua gratia aut spe aut praemiis

iu vos convertere, meliusque habent mercede delinquere, quam

gratis recte facere. Itaque onmes concessere iam in paucorum o

dominationem, qui per militare nomen aerarium, exercitus,

regna, provincias occupavere et arcem habent ex spoliis vestris,

cum interim more pecorum vos, multitudo, singulis habendos

fruendosque praebetis, exuti omnibus quae maiores reliquere;

nisi quia vobismet ipsi per suffragia, ut praesides olim, nunc

domiuos destinatis. Itaque concessere illuc onmes, at mox, si 7

vestra receperitis, ad vos plerique; raris enim animus est ad ea,

quae placent, defendenda, ceteri validiorum sunt. An dubium 8

habetis, num officere quid vobis uno animo pergentibus possit,

quos languidos socordesque pertimuere? Nisi forte C. Cotta,

ex factione media consul, aliter quam metu iura quaedam tri-

bunis plebis restituit; et quamquam L. Sicinius primus de

potestate tribunicia loqui ausus mussantibus vobis circum-

ventus erat, tamen prius illi invidiam metuere, quam vos in-

iuriae pertaesum est.

Quod ego nequeo satis mirari, Quirites, nam spem frustra 9

fuisse intellexistis. Sulla mortuo, qui scelestum imposuerat

servitium, finem mali credebatis: ortus est longe saevior Ca-

tulus. Tumultus intercessit Bruto et Mamerco consulibus, dein lo

C. Curio ad exitium usque insontis tribuni dominatus est.

LucuUus superiore anno quantis animis ierit in L. Quintium, uvidistis; quantae denique nunc mihi turbae concitantur! Quae

profecto incassum agebantur, si prius quam vos serviendi

Testimon.: 8. Arus. p. 600: Sal. hist. III: 'quam . . . pertaesum est.'

5. Post praemiis excidisse participium Dietsch ratus est.

6. ipsi] ipsis V, Kritz, corr. Corte, vosmet ipsi Aldus.

7. at mox] et mox V, corr. Kritz. — placent] iacent coni. Mahly.8. et quamquam] scilicet quamquam coni. Dietsch. — metuere]

mutuere V.

128 SalUisti Historiarum lib. ITI.

finem, illi dominationis facturi erant, praesertim cum his civi^

libus armis dicta alia, s6d certatum utrimque de dominatione

12 in vobis sit. Itaque cetera ex licentia aut odio aut avaritia

in tempus arsere, permansit una res modo, quae utrimque quae-

sita est et erepta in posterum: vis tribunicia, telum a maiori-

18 bus libertati paratum. Quod ego vos moneo quaesoque, ut

animadvertatis neu nomina rerum ad ignaviam mutantes

otium pro servitio appelletis; quo iam ipso frui, si vera et

honesta flagitium superaverit, non est condicio: fuisset, si

omnino quiessetis. Nunc animum advertere et, nisi viceritis,

quoniam omnis iniuria gravitate tutior est, artius habebunt.

14 'Quid censes igitur?' aliquis vestrum subiecerit. Primumonmium amittendum morem hunc, quem agitis, impigrae linguae,

animi ignavi, non ultra contionis locum memores libertatis.

15 Deinde — ne vos ad virilia illa vocem, quo tribunos plebei,

modo patricium magistratum, libera ab auctoribus patriciis

suffragia maiores vestri paravere — cum vis omnis, Quirites,

in vobis sit et quae iussa nunc pro aliis tolerate pro vobis

agere aut non agere certe possitis, lovem aut alium quem deum

16 consultorem expectatis? Magna illa consulum imperia et patrum

decreta vos exequendo rata efficitis, Quirites, ultroque licentiam

17 in vos auctum atque adiutum properatis. Neque ego vos ultum

iniurias hortor, magis uti requiem cupiatis, neque discordias,

uti illi criminantur, sed earum finem volens lure gentium res

repeto et si pertinaciter retinebunt, non arma neque secessio-

nem, tantum modo ne amplius sanguinem vestrum praebeatis

Testimon. : 12. Arus. p. 486: in tempus, id est processu temporis.Sal. hist. ni: 'Itaque . . . arsere.'

14. Arus. p. 453: Sal. hist. III: 'amittendum .... agitis.'

17. Arus. p. 477: Sal. hist. III: 'Neque vos .... hortor.'

11. in vobis] in vos coni. Dietseh, falso ad dominatione hoc refe-

rens, at utrimque, i. e. etiam a plebe, de dominatione in plebem exer-

cenda certari nequiit.

12. Interpmictionem ante vis smtulerunt Madvigio auctore Jordanet Wirz.

13. omnino] omnino <^non^ coni. Mdhly.'— advertere] advortere V.

14. amittendum] NArusiani, omittendum V, sed cf. fr. inc. 5.

15. quo] quod coni. Dietsch. — Ante patricium inseruit tum Dietsch,

qui modo cum antecedente tribunos plebei conitmgit. — cum] qum V.— iussa] iussi coni. Dietsch.

17. ego] om. NArmiani.

Fragmentum 48. 129

censebo: geraiit habeantqne suo modo imperia, quaerant trium- 18

phos, Mithridatem, Sertorium et reliquias exulum persequantur

eum imaginibus suis, absit periculum et labos, quibus nulla

pars fructus est. Nisi forte repentina ista frumentaria lege 19

munia vestra pensantur; qua tamen quinis modis libertatem

omnium aestimavere, qui profecto non amplius possunt ali-

mentis carceris. Namque ut illis exiguitate mors prohibetur,

senescunt vires, sic neque absolvit cura familiari tam parva

res et ignavi cuiusque tenuissimas spes frustratur. Quae tamen 20

quamvis ampla quoniam servitii pretium ostentaretur, cuius

torpedinis erat decipi et vestrarum rerum ultro iniuriae gratiam

debere? Cavendus dolus est; namque alio modo neque valent

in universos neque conabuntur. Itaque simul comparant dele- 21

nimenta et differunt vos in adventum Cn. Pompeii, quem ipsum

ubi pertimuere, sublatum in cervices suas, mox dempto metu

lacerant. Neque eos pudet, vindices uti se ferunt libertatis, 22

tot viros, sine uno aut remittere iniuriam non audere aut ius

non posse defendere. Mihi quidem satis spectatum est Pom- 23

peium, tantae gloriae adulescentem, malle principem volentibus

vobis esse quam illis dominationis socium, auctoremque impri-

mis fore tribuniciae potestatis.

Verum, Quirites, antea singuli cives in pluribus, non in 24

uno cuncti praesidia habebatis. Neque mortalium quisquam

dare aut eripere talia unus poterat. Itkque verborum satis dictum 25

est; neque enim ignorantia claudit res, verum occupavit nescio 26

quae vos torpedo, qua non gloria movemini neque flagitio cuncta-

que praesenti ignavia mutavistis, abunde libertatem rati, scilicet

Testimon.: 20. Arus. p. 488: Sall. hist. III: ^kavendus dolus est.'

25. Donat. ad Terent. Eun. I 2, 84: Sallustius: ''neque . . . res.'

26. Serv. ad Aen. I 211: ut Sallustius: 'scilicet . . . abstinetur.'

18. labos] sie V.

19. modisj sic V. — illis] illic coni. Madvig. — absolvit] absolvi V. —ignavi cuiusquej ignam quiusque V, corr. Gronovius. — spes frustratur] per-frustratur V, corr. Gronovitis, ignaviam cuiusque tenuissima spe coni. Orelli.

20. quae] qua ex Faerni coniectura Dietsch, Jwdan. — iniuriae] in-

iuria V, corr. Kritz, ultra iniuriam Contarenus, inulta iniuria Mahly. —cavendus dolus est post conabuntur in V, transposuit Fdber.

23. restituendae post potestatis add. Dietsch.

24. mortalium quisquam] quisquam mortalium mavult Weinhold.25. claudit res] sic Donatus, res claudit V.

26. nescio quae] nescio qua V, corr. Carrio. — scilicet quia] sic

Servius, sciHcet om. V.

S a 1 1 u s t i u s , ed. Maiirenbrecher. II. 9

130 Sallusti Historiarum lib. III. .

quia tergis abstinetur et huc ire licet atque illuc, munera

27 ditium dominorum. Atque haec eadem non sunt agrestibus,

sed caeduntur inter potentium inimicitias donoque dantur in

28 provincias magistratibus. Ita pugnatur et vincitur paucis,

plebes, quodcumque accidit, pro victis est et in dies raagis

erit, si quidem maiore cura domiuationem illi retinuerintj quam

vos repetiveritis libertatem.

27. Atque] atqui coni. Dietsch.

49. Atque eum Curio laudatum accensumque prae-

miorum spe, quibuscum optavisset, ire iubet.

App. (III 8D, 54 K, 23 G, II p. 189 Br.) — Nonius IV p. 358.|1euni]

cum LG, om. BGen.H. — CurioJ cupio codd., corr. Lipsins. — spe]

spes LG. — quibuscum] cum om. BGen.H.

50*1*. Curio religione Volcanaliorum diem ibidem

moratus.

App. (IV 68 D, 70 et 71 K, III 29—30 G, Ip. 636 Br.) — Nonius VIII

p. 489. — Pompei. comm. inDon. (Vp. 168): 'Cm-io ibid. mor. relig. Volc'— Id. p. 196: 'relig. Volc. impeditus.' — Charisius p. 62: 'ut Bacchana-liorum Sallustius et Volcanaliorum.' — historiarum lib. IV codd.

Nonii, corr. Gerlach, cf. Comm.||reHgione] om. Nonius, religionem poste-

riore, regione priore loco codd. Pompeii. — diem] die codd. Nonii (di G),

om. Pompeius, corr. Dietsch. — moratus] moratur HNonii, ibidem moratuspr. loco transposuit Pompeius, posteriore in impeditus corruptum praebet.— Duos esse locos a Pompeio perperam in unum conflatos putarurit edi-

tores, recte Dietsch unum eundemque esse intellexit. Nam Curionis nomenet Volcanalium mentio docent dd eandem rem utriusque grammatici verba

spectare, mirum vera esset, si Sallustius eadem in occasione simillima attu-

lisset verba.

Comm. Cum Curio coiamemoratus sit, scilicet cum exercitu

iter faciens, fragmentum bello Dardanico libroque tertio attribui

necesse est; triumphmn Curionis, ad quem Kritz referre id voluit,

anno 71 fuisse, quarto igitur libro fuisse narrandum Zumpt in edi-

tione Cic. Verrin. I p. 64 errore dixerat quidem, neque vero de-

monstrare studuit. Curio igitur diem Vulcanalium festum obser-

vaturus (i. e. a. d. decimum Kal. Sept.) noluit progredi, at quidnam

tum ab eodem actum sit, dein ubi ille fuerit, quo loco modoqueres anteriore fragmento narrata acciderit, sane nescimus.

51*. Aenum et IVLaroneam viamque militarem.

App. (Inc. 72 D, 38 K, EI 24 G, I p. 431—433 Br.) — Servius adAen. m 16.

Comm. Duo haec oppida alibi dici non potuisse, nisi in bello

Thracico M. LucuUi, probabiliter Dietsch coniecit; neque enim Appius


Claudius neque Curio umquam illam in regionem pervenerunt.

Tertio, uon quarto libro eam ob causam inserendum esse fragmentum

putavi, quoniam iis, quae libro quarto enarrantur, temporibus non

iam prope raare Aegaeum, sed ultra Haemum Danuviumque bellasse

Lucullus videtur.

caput; IV.

Belluiu Mithridaticum, fr. 52—60; subiuugitur Hitus

Ponti expositio, fr. 61—80.

Enarratio.

L. Lucullus hieme Cyzici acta ineunte vere in mare Aegaeum

vectus ^classem magnam et ornatam, quae ducibus Sertorianis

(scil. M. Mario) ad Italiam studio atque odio inflammata rapie-

batur' (Cic. de imp. Pomp. 21), cum ad insulam aliquam moran-

tem reperiret, circumvenit (fr. 52) depressitque. Sed Mithri- 52

dates persequente Voconio Barba legato Nicomedia cessit atque

in Pontum vectus (fr. 53) subita tempestate ingentique nau- 53

fragio oppressus est (fr. 54, 55); quin ipse regia navi demersa 54, 55

(fr. 56) per praedonum myoparonem vix Heracleam confugit 56

(Plut. Luc. c. 13 usque ad jiaQa^olog eig rriv UovTixriv 'Hqo.-

xleiav ele0G)d-Ti). Ac mox LucuUus, Cotta, Triarius Romanorum

duces Bithyniam occupavere captis in ea Apamea ac Prusa

oppidis, dein tripertito ita belli munere, ut Cotta urbes Graecas

ad mare sitas adoreretur, Lucullus in Mithridatis regnum in-

vaderet, Triarius cum navibus reliquias regiae classis adversus

Hispaniam antea missae exciperet, LucuUus in Galatiam Pon-

tumque nuUo fere resistente ingressus est (Plut. Luc. c. 14).

Ibi circumsessis Themiscyra et Amiso oppidis (fr. 57) hiemem 57

in castris obsidioneque egit neque miUtes iratissimos in sese

esse omnino curavit (Plut. ib., fr. 58). Sed Cotta inter haec 58

ad Heracleam Ponticam accessit, cuius in obsidione cum P. Oppio

quaestore rixa ei orta est, rov yovv Korta rot) MaQxov tbv

litv ta^Cav IIovtcXlov "Onniov enC te dcoQOig xal inl vno^Ca

eni^ovkfig (fr. 51») anoTcefitavtog (Dio XXXVI 40, 3, fr. 60); 59, 60

ac postea Oppius ex epistula Cottae Romae reus factus est.


Fragmenta.

62, Fine inguinum ingrediuntur mare.

App. (in 77 D, 94 K, 60 G, H p. 119 Br.) — Arus. p. 475. — Schol.

Vatic. (Phylarg.) ad Georg. III 53.

Cofnm. Miro modo Dietsch, qui suspicatus est de piscatori-

bus Byzantinis (cf. fr. 66) verba dicta esse, errasse mihi videtur;

namque piscatores aut e lintribus piscantur aut ex terra, sed numipsi in Bosporum ingressi sint, vehementer dubito; potius de pugna

aliqua agi apparet in litore commissa. Quare non alienum esse

puto, si ad pugnam a Lucullo cum classe Pontica commissam haec

referimus, qua milites navibus egressi circumvectique insulam naves

hostium ad litus appulsas a tergo aggressi sunt.

53. Postquam egressus angustias.

App. (HI 33 D, 36 K, 22 G, E p. 126 Br.) — Arus. p. 469.

Comm. Angustiae quoniam non minus freti, quam montiumintelligi possunt, cum Kritzio ad Bosporum spectare verba Sallustii

malim quam ad montes Cabix'enses, quod putavit Dietsch; neque

enim Cabiram per angustias Lucullum profectum esse memoriae

traditum est.

54. Nam qui enare conati fuerant, icti saepe

fragmentis navium aut adflicti alvos undarum vi mul-

cato foede corpore postremo interibant tamen.

App. (in 24 D, 25 K, 62 G, II p. 105 Br.) — Nonius IV p. 406. —Arus. p. 456: ''adflicti .... interibant.'

|!fragmentis] frumentis codd., corr.

Mercier. — aut] ut Gen.H. — alvos] asuis codd. Nonii, alveos NAru-siani, Kritz, corr. Dietsch, alveis Mercier. — vi] vim LNonii, om. Aru-sianus. — mulcato] malcato NArus. — foede] fide LHGen.Nonii, om.

Arusianus. — postremo] postremum LHBamh.Nonii, oni. Arusianus. —interibant] Arusianus, interent codd. Nonii, interiere Mercier, vulgo.

Comm. Ad Cyzicenum nescio quod naufragium vulgo refertur

fragmentum; sed ad Mithridatis naufragium in Ponto exortum, quod

unum Sallustius narravit, spectare verba, quamquam per se intelli-

gitur, fragmentis navium commemoratis etiam veri similius videtur,

cf. Plut. c. 13: xa fiev acpriQitayri^ xa 8 i^v&lc&rj xcov Gxacp&v,

7ta6a S^ i) TCaQaXla r&v vavayiwv ixcpEQOiiivoov vTto xov KXvdcovog

STtl jtolXag i^fiiQag rjv TteQlnlecog.

55*. Triplici fluctu.

App. (IV 23 D, 38 K, 18 G, II p. 209 Br.) — Serv. (schol. Dan.) adAen. I 116: 'quod Grraeci xQmv\Liav appellant, ut Sallustius' e. q. s.


Comln. Spreta Servii interpretatione editores ad Charybdim

verba pertinere existimant, quae ter quoque die fluctus respuisse

et absorbuisse fertur. Minime vero scholiastae fides deneganda est;

etenim quid est, cur dubitemus, quin Sallustius Graecam vocemtQiKvfiia (h. e. unda tertia eademque gravissima), quam Romanivulgo fluctiim decimanum appellavere, verbo fere tenus transtulerit,

qui idem cantum nautarum in remigando usitatum Grraecorum

xilevû secutus iussa nautarum fr. inc. 13 nominavit. Sane hanc

similemve neque vero, quam vulgo postulant, vim inesse voci gram-

maticus vel e sententiarum nexu omnique re, quae hic enarrata est,

concludere potuit. Quae si ita sunt, ad Mithridatis naufragium

fragmentum haud inepte referri potest et ad verba Plutarchi: iv

cdXo) êydXco Kai Kvâti tvq)Xm.

50. Neque iam sustineri poterat immensum aucto

mari et vento gliscente.

App. (m 31 D, 35 K, 97 G, I p. 445 Br.) — Nonius I p. 22.

57*. Probus cathol. (IV p. 28): "^(sos) . . unum Grae-

cum legi in Sallustio secundae declinationis, si faciens genetivo,

haec Amisos, huius Amisi.'

App. (IV 50D, 9K, inc. 21 G, E p. 525 Br.) — Ex Probo affert

Sacerdos (VI p. 479). !|Amisos] Camisos . . . Camisi BProbi, vulgo, Amisos

recte Sacerclos, etenim Camisi nusguam apud Sallustium fit mentio.

Comm. Probus, quoniam etiam nominativum nominis in Sal-

lustio se legisse testatur, non alterum Sallustii fragmentum IV 13,

quo Amisos laudatur, in animo habuit, peculiare igitur Sallustii

fragmentum accipimus; Amisos autem cum saepius tertio, quarto,

quinto libro commemorata sit, ibi fragmentum apponere, ubi pri-

mum urbs a Sallustio appellata esse videtur, satis habemus.

58. Castella, custodias thesaurorum, in deditio-

nem acciperent.

App. (m 35 D, 42 K, IV 43G, 11 p. 379 Br.) — Charisius p. 107. —Serv. ad Aen. XI 801 : 'secundum Sallustium, qui ait castella custodiasthesaurorum pro custodiae, ita enim etiam Asper intelligit, licet alii

custodias accusativum velint.'||custodias] custodiae FServii. — acci-

perent] acciperentur Charisius, corr. Gerlach. Corruptela iam Asperitemporibus extitit, quam ille ita defendere studuit, ut custodias genetivumesse interpretaretu/r.

Comm. Legatos Luculli his verbis dictos esse ad subigendum

Mithridatis regnum emissos editores existimaverunt, at haec res

quarto, non tertio libro continetur. Cum vero id ipsum, quod huius


fragmenti caput est, a militibus Valerianis postulatuni sit teste

Plutarcho c. 14, ad illorum fremitus tumultusque ad Amisum ortos

fragmentum rettuli.

59. At Oppius, postquam orans niliil proficiebat,

timide veste tectum pugionem expedire conatus a

Cotta Volscioque impeditur.

App. (m 37 D, 39 K, 48 G, II p. 134 Br.) — Nonius p. 553.||timide]

tumide Bamh. — Volscioque] Vulcioque HGBamb., Vulscio X, de nominecf. Liv. III 13.

60*. Dicit se eius opera non usurum eumque abarmis dimittit.

n

App. (HI 38 D, 40 K, 49 G, H 643 Br.) — Serv. ad Aen. XH 844:Sallustius de Oppio, ubi eum Cotta in contione ab exercitu cogit absce-dere, 'dicit' e. q. s.

||dicit] vulgo Servio attribuitm, vemm apud eum

minime necessarium, in Sallustio contra dicendi verbum desideratur. —opera] operi AS.

Comm. Dionis loco supra allato, dein Servii verbis satis

luminis fragmenta accipiunt.

Situs Ponti.*)

Enarratio.

Initium sumitur ab Hellesponto ac commemorantur Troia,

*) Ad Sallustianam Pontici situs enarrationem celeberrimam recipe-

randam — de qua egregia nunc extat Miillenhoffii disputatio DeutscheAltertumskunde III p. 75— 76, praeterea cf. Jiirges p. 65 sq. — praestonobis sunt Mela I 93—11 15, Plinius IV 75—91, VI 1—22, Ammianus Mar-cellinus XXII 8, 4—48, Valerius Flaccus IV 714—732; atque tres illos,

cum eodem fere ordine easdem res refen-e pateat, eodem ex antiquoperiplo hausisse approbavit Mullenhoflf, qui idem num iure coniecerit

Melam ex Nepote, e Varrone Plinium huius peripli memoriam sumpsisse,alii diiudicent. Itaque si illis ex auctoribus peripli narrationem resti-

tuerimus, etiam Sallustii, qui raro_tantum ab eo recessit, narrationemreciperabimus, dummodo fragmentis adhibitis ea, quae omisisse Sallustius

videtur, removeamus. Ammianus quidem nonnullis rebus ex aliis, utvidetur, auctoribus additis complura commutavit, etiam Plinio pauca eumSallustio sunt communia, Melae vero Sallustiique saepius inveniunturcongruentiae, quamquam plura Melam quam Sallustium rettulisse apparet.

Valerius denique de ipsius tantum maris forma naturaque agit, ubi et

cum Sallustio, quod scimus, et cum ceteris bene consentit. CeterumAmmianum et alias et hoc loco Sallustium legisse constat, Melam autem,cum Sallustiani sermonis esset gjnator (cf. Vogel, acta semin. Erlangens. Ip. 317, Frick. edit. praef. p. 5—7), complura secundum ipsum Salkistium

formasse consensu fragmentorum ostenditur. Itaque et in ordine et in

rebus narrationis constituendis Melam potissimum sequar ducem, collatis

etiam aliorum interdum locis et omissis iis partibus, quarum nullum in


quae Dardania*) etiam dicitur (fr. 61), Sigeum, Ida mons, 61

Scamander Simoisque flumina, dein (Mela I 96) ^Rhoetea litora,

Rhoeteo et Dardania claris urbibus, Aiacis tamen sepulcro

maxime illustria. Ab his fit artius mare (fr. 62) nec iam ad- 62

luit terras, sed rursus dividens angusto Hellesponti freto litus

obvium findit facitque, ut iterum terrae, qua fluit, latera sint.

(97) Interius Bithyni sunt et Mariandyni, in ora Grraiae urbes

Abydus et Lampsacum et Parium et Priapus .... (98) Tumrursus fit apertius mare Propontis; in id Granicus efPunditur,

.... trans amnem sedet in cervice paene insulae Cyzicum;

nomen Cyzicus indidit, quem a Minyis imprudentibus, cum Col-

chos peterent, fusum acie caesumque accepimus (101) Dein

priores terrae iterum obiacent exiturique in Pontum peiagi

canalis angustior Europam ab Asia stadiis quinque disterminat

Thracius, ut dictum est, Bos- Val. Fl. IV 727

:

porus— (102) Hic iam**) sese 'atque hac Europam curvis an-

ingens Pontus aperit, nisi qua fractibus urget,

promunturia sunt, huc atque hsicAsiam ScythicumspeGiesinu-

illuc longo rectoque limite ex- atus in arcum (fr. 63). 63

tentus, sinuatus cetera, sed quia lUic umhrosae semjper stant

contra minus, quam ad laevam aequore nuhes

et dextram abscessit, moUibus- Et non certa dies.'

que fastigiis donec angustos

utrimque angulos faciat inflec-

titur, ad formam Scythid arcus

maxime incurvos; hrevis, atrox,

nehulosus, raris stationibus, non

moUi neque harenoso circum-

datus Htore, vicinus aquilonibus Amm. 46: Omnis autem

(fr. 64) et quia non profundus Pontus et nehulosus est et dul-Q4:

est fluctuosus atque fervens.' cior aequorum ceteris et vadosus,

reliquiis Sallustianis vestiguum apparet quasque omisisse Sallustium credi

potest. Sed hunce fuisse peripli illius ordinem constat, ut primum perHellespontum Bosporumque auctor veheretur, dein ipse Pontus descri-

beretur, tum terrae Ponto adiacentes exponerentur;qua in re auctor ab

occidente ad orientem, tum septentrionem versus litora praetervehentem

se fecit, postremo iuxta oram septentrionalem in Europam revertit.

*) Ex Theopompo hoc hausisse Sallustius videtur icollato AmmianoXXn9, 7.

**) IpsiusPonti descriptionem optime acutissimequerestituitMullenhoflF.


Isidor. Xm 16, 4: 'quod

mare ex miiUitudine fluminum

65 dulcius, quam cetera (f r. 65),

nebulosumque et hrevius est'

quod et concrescit aer ex umo-

rum spiramine saepe densatus

et irruentium undarum magni-

tudine temperatur.'

66

Amm.: ^Et constat ab ultimis nostri finibus maris agmi-

natim ad bunc.secessum pariendi gratia petere pisces, ut aqua-

rum suavitate salubrius fetus educant in receptaculis cavis

securi voracium beluarum: nihil enim in Ponto huius modi

aliquando est visum praeter Isid.: "^atque praeter phocas

innoxios delphinas et paucos.' et thynnos atque delphinos alias

beluas maiores non patitur.'

Pisces vero (luven. IV 42)

'Quos operit glacies Maeotica ruptaque tandem

Solibus effundit torrentis ad ostia Ponti (fr. QQ\

Desidia tardos et longo frigore pingues.'

Amm. 48: ^Quicquid autem Valer.: ^flumineo sic agmine

eiusdem pontici sinus aquilone

caeditur et pruinis, ita perstrin-

gitur gelu, ut nec amnium

cursus subtervolvi credantur

nec per infidum et labile solum

gressus hominis possit vel

iumenti firmari.

fregit amari

Vim salis hinc Boreae cedens

glaciantibus auris

Pontus et exorta facilis con-

crescere bruma.

Utque vel immotos ursae rigor

invenit amnes

Vel freta versa vadis, hiemem

sic unda per omnemAut campo iacet aut tumido

riget ardua fluctu.'

Mela: 'Olim ex colentium Amm. 33: 'immani diri-

saevo admodum ingenio Axen/us, tate terribiles .... indidere mari

67 post commercio aliarum gen- nomen inhospitaW (fr. 67).

tium moUitis aliquantum mori-

bus dictus Euxinus.'

Primi autem Graecorum, qui in Pontum invecti sunt, lason

68, 69 (fr. 68) Argonautaeque atque AchiUes (fr. 69) erant.

Solin. 42, 1: ^Bithynia in Amm. 14: 'Dextram igitur

Ponti exordio ad partem soiis inflexionem Bospori Thracii ex-

orientis adver^ Thraciae .... ciipit Bithyniae litus. quam ve-

ante Belrycia dicta, deinde Myg- teres dixere Mygdoniam,'m qua


donia, mox a JBWiyno rege Bi- Thyria et Ma/riandena sunt re-

thynia' (fr. 70). giones' 70

Mela 103: 'In eo primmn

Mariandyni urhetn habitant ab

Argivo, ut ferunt, Hercule da-

tam.' (104) 'Tum Tios ojypidum, Milesiorum quidem colonia,

sed iam soli gentisque Papklagonmn (fr. 71)-, quorum in litori-71

bus paene mediis promunturium est Carambis, citra Parthenius

amnis .... (105) Chalybes proximi clarissiitnas habent Amisum

et Sinopen .... anmium Halyn (fr. 72) et Thermodonta, secun- 72

dum Halyu urbs est Lycasto, ad Thermodonta campus, in eo fuit

Themiseurum oppidum, fuere et Amazonum castra (fr. 73), ideo 73

Amazonium vocant.' Complures abhinc Armeniae gentes com-

memorantur, Tibareni, Mossynoeci, Macrocephali, Colchi, adhoc

Phasis flumen, montes Ceraunii Caucasusque, oppidum Cycnus.

(Mela 110:) 'reliqua eius ferae incultaeque gentes vasto mari

adsidentes tenent' (fr, 74). — (112) *Obliqua tunc regio et in74

latum modice patens inter Pontum paludemque ad Bosporum

excurrit, .... (113) ingressos lacus accipit longe lateque diffu-

sus, qua terras tangit, incurvo circumdatus litore, qua mari

propior est, nisi ubi aperitur, quasi margine obductus, citra

magnitudinem prope Ponto similis. (114) Oram, quae a Bos-

poro ad Tanain usque deflectitur (fr. 75), Maeotici incolunt— 75

(115) Ipse Tanais ex Riphaeo monte deiectus adeo praeceps

ruit, ut cum vicina flumina, tum Maeotis et Bosporus, tum

Ponti aliqua brumali rigore durentur, solus aestus hiememque

iuxta ferens idem semper et sui similis incitatusque decurrat.

(116) Ripas eius Sauromatae Amm. 29 : 'Ultra Tanain pan-

et ripis haerentia possident, una duntur in latitudinem Sauro-

gens, aliquot populi et aliquot matae.'

nomina.'

Postea (Mela n 1) 'per eundem amnem in Maeotida reme-

antibus (2) hominum primi sunt Scythae ab iis Essedones

usque ad Maeotida. Huius flexum Buces amnis secat, Aga-

thyrsi et Sauromatae ambiunt, quia pro sedihus plaustra hahent,

dicti Amaxobioi (fr. 76). Obliqua timc ad Bosporum plaga 76

excurrens Ponto ac Maeotide includitur .... (3) Sinus portuo-

sus et ideo Calos limen appeUatus promunturiis duobus inclu-


ditur; alterum Criu metopon Plin. IV 86: ^promunturium

vocant, Caramhico, quod in Asia Criumetopon adversum Caram-

77 diximus, par et adversum, Par- &*co,Asiaepromonturio'(fr.77).

thenion alterum; oppidum ad-

78iacet Cherronesus' (fr. 78).

Praeterea sinus Carcinites, Carcine et Olbias oppida, Dromos

Achilleos, Borystenes fluvius, Peuce insula nominata. sunt.

(Mela 8:) *At ille, qui Scythiae populos a sequentibus dirimit,

apertis in Germania fontibus, alio quam desinit nomine exo-

ritur; nam per immania magnarum gentium diu Danuvius est

79 (fr. 79), deinde aliter eum appellantibus accolis fit Hister,

acceptisque aliquot amnibus, ingens iam et eorum, qui in No-

SO strum mare decidunt, tantum Nilo minor (fr. 80) totidem quot

ille ostiis, sed tribus tenuibus, reliquis navigabilibus effluit.'

Fragmenta.

61*. Serv. ad Aen. 11 325: 'Dardaniae, Troiae, aut a

Dardano lovis et Electrae filio aut secundura Sallustium a rege

Da/rdanorum Mida, qui Phrygiam tenuit.'

App. (EI 39 D, 33 K, 26 G, I p. 637, II p. 227 Br.)

62*. Serv. ad Aen. II 312: 'lata autem ideo, quia se

angustiae Pontici oris illic dilatant, ut Sallustius dixit.'

App. (m 43 D, 50 K, 46 G, H p. 205 Br.) — JE Servio Isidorus orig.

XIV 7, 2: 'Sigeum promunturium Asiae, ubi Hellespontus apertius clila-

tatur.'11Pontici] Ponti LH, Hellesponti C.

63*. Speciem efficit Scythici arcus.

App. (III 44 D, 49 K, 41 G, II p. 208 Br.) — Serv. ad Aen. IH 533:

'sic de Ponto Sallustius' etc.jtnam ante speciem habet C, vulgo in

Sall., sed aperta est interpolatio.

64*. Crebritate fluctuum, ut aquilone solet.

App. (m 42 D, 52 K, 64 G, H p. 209 et p. 415. — Serv. ad Aen.I 116.

IIaquilone] aquilo CPM. — solet] sonet H. — Post aquilone ex-

cidisse quaedam Dietsch suspicatus est.

Comm. Ad Ponti descriptionem haec verba apta esse, quod

recte senserat iam Debrossius,4.ex Mela et Valerio nunc comprobatur;

contra in piscium captui'a, qui e Ponto in Propontidem nant, com-

memoranda, quam ad rem rettulit fragmentum Kritz, nihil est, cm-

crebritas fluctuum laudata sit.


(>5*. Utque ipsum mare Ponticum dulcius, quamcetera.

App. (m'45D, 51 K, 38 G, II p. 210 et 215 Br.) — Serv. (schol.

Dan.) acl Aen. I 228. — Serv. ad Aen. XII 143. — Macrob. sat. VII 12, 34(p. 443 Eyssetihardt). — Donati ars (lY p. 374). — Serv. comm. in Don.(IV p. 431). — Pompei. comm. Don. (V p. 155). — Diomedes (I p. 325). —Prisc. m (II p. 92). — Ib. XV (m p. 74). — Cledon. (V p. 38). — Con-sentius (V p. 342). — Ars anon. Bem. (VIII p. 78).

||utque ipsum] solm

Jiabet schol. Danielis, utque deest vulgo.

66*. Qua tempestate vis piscium Ponto erupit.

App. (m 41 D, 53 K, 40 G, H p. 216 Br.) — Serv. ad Aen. IV 132. —Schol. ad luven. IV 42. — Glossa e codice Vaticano ed. Ang. Mai auct.

class. VII p. 586 (cf. Schmitz mus. Bhen. XVIII 478).\\Qua] Servius,

quia glossa, itaque S schol. luven., uhi ita scholiastae potius verbis ad-mimerandum esse conicio (Sallustius ita: Qua e. q. s.). — vis piscium] pisciumvis schol. luven. — Ponto] schol. luven., glossa, ex Ponto Servius, vulgo.— erupit] erumpit NLHServii, Dietsch.

67*. Mari nomen inhospitali quaesierant.

App. (Deest in editionibus.) — Adnot. ad Luc. IX 960 (deest in G).— Comm. Bem. ibid. — hoc Sall. ait adn., ubi sallait C, fallait W, ait V;om. comm. Bern.

||nomen] om. V. — inhospitali] inospitalia C, inhospi-

tabila W, inhospitabile V, inhospitale comm. Bern., dativum in Sallustio

legerat Ammimms loco supra allato. — quaesierant] om. V, quaesiveruntcomm. Bern., inhospitali acquisiverant coni. Jilrges p. 74, inhospitalesaccolae fecerant olim Usener.

68. Namque primum lasonem novo itinere maris

Aeetae hospitis domum violasse.

App. (m 50 D, IV 21 K, IV 57 G, n p. 218 Br.) — Prisc. VI (H p. 246).— in im hist. K,'vulgo ante Hertzium. 11 itinere] itenere GL, itenire K.

Comm. Prava deceptus lectione Kritz ad res Mithridaticas

fragmentura pertinere ratus est, rectius dein Dietsch situi Pontico

id inseniit, quod iam Debrossium antea fecisse adnotaverim. Eo,

quo exhibui, conexu et hoc et quod sequitur fragmentum con-

iunctum esse testari videtur Lucani adnotator loco ad fr. 67 lau-

dato: ^hoc autem ideo dicilur propter iniurias lasonis vel propter

Medeam et pellem auream et propter Achillem, qui illuc praeda-

tum venit ex Ilio.'

69*. Primum Graecorum Achillem.

App. (III 40 D, 32 K, 36 G, H p. 61 et p. 285.) — Serv. ad Aen. I 96.

70*. Igitur introrsus prima Asiae Bithynia est,

multis antea nominibus appellata. Nam prius Bebry-

140 Sallusti Historiariim lib. III.

cia dicta, deinde Mygdonia, mox a Bithyno rege

thynia nuncupata.

App. (in 46 D, 43 K, 42 G, II p. 223 Br.) — Serv. ad Aen. V 373:

Bebrycia autem ipsa est Bithynia. Sallustius: ^gitur ... appellata,' —Id. ad Aen. V 203: 'igitur . . . Bithynia.' Isid. orig. XIV 3, 39: TrimaAsiae minoris Bithynia . . . multis' e. q. s.

Comm. Enuntiatum illud, quod Servius laudat, necessario vel

per se continuandum esse iis, quae Isidorus nomine quidem non

laudato exhibet, nemo erit qui neget. Accedit, quod alteram frag-

menti partem, quae in Servii, ut nunc est, commentario non iam

extat, Servius luculenter ipse testatur a sese lectam esse, quoniamnomen Bebryciae ex eodem affert; praeterea et Solinus et Ammia-nus plenum legisse fragmentum videntur. Quare, cum ne color qui-

dem Sallustiani sermonis verbis desit, non dubito pro Sallustianis

ea habere. At scholiastae Isidorique verba, quae statim secuntur,

"^ipsa enim est et maior Phrygia', antea Sallustii fragmento adnexa

grammatici esse, non Sallustii, iure affirmavit Dietsch.

71*. Porphyr. ad Horat. carm. I 17, 18: *ab urbe

Teio, quam in Paphlagonia esse Sallustius iudicat, cum de situ

Pontico loquitur.'

App. (m 47 D, 44 K, 47 G, II p. 234 Br.)

72. Per hos <^Halys^ fluit, qui quondam Lydiae

regna disiunxit a Persicis.

App. (Deest in editionibus.) — Adnot. ad Luc. III 272 {deest in

V et G). — JEadem excerpsit Isidor. XIV 3, 37.|1quondam] quandam C.

— Halys] add. Usener. — Persicis] Persis Isidorus.

73*. Dein campi Themiscyrei, quos habuere Ama-zones, ab Tanai flumine, incertum quam ob causam,

digressae.

App. (m 49 D, 46 K, 39 G, II p. 239 Br.) — Serv. ad Aen. XI 659.

— Excerpsit Isidor. XIV 3, 37.||campi] capi B, campo F. — Themiscyrei]

Themescyrei AS, themescirei JR, Threniscyrei H, Threisci M, theniscyr-

sei F. — digressae] digressi HF.

74*. Namque omnium ferocissimi ad hoc tempusAchaei atque Tauri sunt, quod, quantum ego conicio,

locorum egestate rapto vivere coacti.

App. (m 52 D, 48 K, 43 G, II p. 265 Br.) — Schol. ad luven. XV 115.

75*. Quem trans sta^um omnis usque ad flumen.

App. (Inc. 17 D, m 19 K, inc. 34 G, II p. 107 et 228 Br.) — Schol.

Vatic. (Philarg.) ad Georg. IV 293.||usque ad flumen] a flumine coni.


Thilo ob scholiastae explicationem dicentis hic ergo usque e loco est, nonin locum. At haec ad Vergilii verha, non ad Salliistium spectare existimo,

cum usque a flumine addito illo trans stagnum ferri non possit.

Conim. Difficillimum hoc fragmentum Debrossio auctore Kritz

ad Cyzici obsidionem rettidit; ego equidem putaverim ad vocem

omnis inter stagnum et flumcn interpositam veri simillime regio-

nem, oram, texTam vel tale quid subaudiendum esse, agi autem

hoc fragmento de teiTae alicuius descriptione. Sed stagnum illud

aliud nisi Maeotim esse nego, quippe quae palus a Mela, stagnum

ab Ammiano, similiter ab aliis appellari soleat; itaque flumen

Tanain esse haud falso conicias. i^eliqua quomodo siipplenda sint,

incertum, relativum quem fortasse ad populum spectat; eiusmodi

igitur fuerit forsitan sententia: populus, qucm trans stagnum omnis

usque ad flumen ora gignit, Maeotici appellantur, vel simile quid.

Atque haec de fragmenti huius natura conexuque coniectura con-

firmari videtur Melae loco supra apposito. Ceterum si quom vel

cum scribamus, nexum paullo aptiorem facilioremque fieri patet.

76*. Scythae nomades tenent, quibus plaustra

sedes sunt.

App. (III 51 D, 47 K, 44 G, 11 p. 281 Br.) — Porphyr. ad Hor. carm.

III 24, 9. — Schol. Horat. (Ps. Acr.) ibid.: ''quibus . . . sunt.'

77*. Nonius XII p. 524: "Proximum dicebant veteres

non solum adhaerens et adiunctum, verum etiam longe remo-

tum, si tamen inter duo discreta nihil medium extitisset ....

ita et Sallustius in. situ Ponti de promunturiis Paphlagonum

et <^eo,y quod Criumetopon appellavit, posuit.

App. (III 48 D, 45 K, G, E p. 207 Br.)||eo] add. L. Muller.

Comm. Duos ad locos situs Pontici hoc testimonium referri

potest, aut ubi de Asiae litore Carambicoque promunturio agebatur

aut cum de Cherroneso Taurica et Criumetopo Sallustius loque-

batur. Illic posuerunt fragmentum editores, hic collocandum esse

ex Mela Plinioque sequi mihi quidem videtur; et sane proxime

alterum ab altero situm esse tum demum dici potuit, postquam

alterius situs antea iam expositus est.

78*. Quia prominens aquilonibus minus gravescit

quam cetera.

App, {Deest in editionibus.)— Adnot. ad Luc. VI 104 {deest in C).\\

aquilonibus] G, Usener, aquilo WV.

Comm. Ex ipsis Sallustii verbis elucet agi hoc loco de pro-

munturio vel paeninstda aliqua ad meridiem e continenti ita pro-

siliente, ut ipse continens a ventis eam tueatur, eo autem agi de

142 Sallusti Historiarum lib. III.,

mari, in quo aquilones saepius saeviant. Utrumque ad nullam

regionem a Sallustio quidem descriptam quadrare mihi videtur,

nisi ad Cherronnesum Tauricam.

79. Nomenque Danuvium habet, <(q^uoad Germa-norum terras adstringit.

App. (III 9 D, 55 K, 99 G, II p. 186 et 291 Br.)— Porphyr. ad Horat.carm. IV 4, 38. — Schol. (Ps. Acr.) ad art. poet. 18 usqm ad habet. —Arus. p. 494 eadem.

\\Danuvium] Danubium MPorphyrionis. — habet

quoad] habet scholion Horat., Arusianus, hab .... ut ad MPorplvyrionis,uhi plures litt^rae quam et syllabam ante ut evanuisse W. Meyero visae

sunt, corr. Ghrist.

Comm. Non in bello Moesiaco Curionis enarrando Sallustium

de Danuvio esse locutum, quod auctore Debrossio affirmaverunt

editores, sed Danuvium in situ Ponti commemoratum esse e Melaatque Ammiano sequitur quod recte nuper defendit Miillenhoif.

80*. Gellius X 7, 1: ^Omnium fluminum, quae in maria,

qua imperium Bomanum est, fluunt .... maximum esse Nilum

consentitur. Proxima magnitudine esse Istrum scripsit Sallustius.

App. (III 10 D, 56 K, 100 G, II p. 291 Br.)

CAPUT V.

De toelli Sertoriani exitu, fr. 81—89.

Enarratio.

Anno 72 in Hispania proscripti, qui cum Sertorio erant,

invidentes Sertorii potestati Perperna imprimis auctore male-

dicere imperatori et ad defectionem Celtiberos permovere coe-

perunt, Sertorius autem occisis obsidibus vel venditis gravis-

sime in deficientes animadvertit (Plut. Sert. c. 25). Qua de

causa Perperna cum decem viris ad necem Sertorii coniuravit,

sed patefacta coniuratione alii poenas dederunt, alii, in quis ipse

Perperna erat ac Tarquitius quidam, non deprensi sunt (App.

81, 82 b. c. I 113, adde fr. 81 et 82). Attamen denuo coniuratione

facta, ne iterum res apertae fierent, Perperna maturandum sibi

ratus Sertorium ad cenam irtvitavit ibique cecidit (Plut. c. 26,

83 fr. 83), dein exercitum de caede ducis magnopere iratum lenire

studuit atque tandem, ut imperatorem se gerere posset, perfecit

iiagmenta 78—80. — Enarratio 81—89. — Fragmenta 81. 82. 143

(App. c. 114). Ac mox, ubi cum Porapeio congredi festinavit, x

undique circumventus devictusque est (App. c. 115, Front.

II 5, 32, adde fr. 84), ipse vero *a frutectis (Ammian. Marc. 84

XXYI 9, 9), ubi latebat, extractus (fr. 85) oblatusque Pom- 85

peio eius iussu est interfectus' (App. ibid., Plut. c. 27); etiam

reliqui Sertorii percussores turpiter perierunt (Plut. 1. 1.).

Tostea Pompeius Auxumen, Cluniam, Calagurrim civitates

delevit' (Exup. p. 5), Calagurritani vero (Val. Max. VII 6, ext. 3),

'quia nuUum iam aliud in urbe eorum supererat animal, uxores

suas natosque ad usum nefariae dapis verterunt (fr. 86), quo- 86

que diutius armata iuventus viscera sua visceribus suis aleret,

infelices cadaverum reliquias sallire non dubitavit' (fr. 87). — 87

Sic bello ad linem perducto Pompeius ambitione commotus

atque aemulatione Magni Alexandri (fr. 88) 'factis in Pyrenaeo 88

tropaeis (fr. 89) Romam regressus est' (Exup. ibid.). 89

Fragmenta.

81*. Hanc igitur redarguit Tarquitius.

App. (in 3 D, 64 K, 20 G, II p. 336 Br.) — Donat. ad Terent. Adelph.

III 2, 14: 'ut Salustius de scripto Celtiberi ait' e. q. s.||hanc] D, ed. pr.,

hunc 0, inilgo; substantivum, quod longius afuisse existimo, epistula fuisse

e Donato fere sequi videtur. — Tarquitius] Tarquinus OD, corr. Carrio.

— descriptionem Celtiberiae hanc igitur coni. Klotz.

Comm. Hoc atque quod sequitur fragmenta ad coniurationem

in Sertorium factam referenda esse consentiunt fere editores, qui

iidem ad alteram celebremque illam coniurationem, qua ipse inter-

fectus est, spectare iubent. Atque ad unam eandemque rem utrum-

que fragmentum spectare, id quod Dietsch quidem negavit, ex Cel-

tiberi illius mentione in utroque facta veri simile videtur, hanc

vero esse priorem coniurationem existimo, scilicet quam proditam

Sertorio prohibitamque esse constat. Sane cum epistula Celtiberi,

gentis Sertorio amicissimae, aliquod detegatur, id esse coniurationis

illius consilium videtur; quod redarguisse proditionis opprobrium

Tarquitius dicitur perfidumque Celtiberum appellasse narratur, cumeo convenit, quod non omnes coniurationis participes detectos esse

scimus.

82, Cavere imperatorem perfido a Celtibero.

App. (ni 2 D, K, 13 G.) — Arus. p. 488.|1imperatorem] impera-

tore JV, correxi. — perfido a] conieci, perkaga N, perfuga vulgo, cavete

ab imperatore cum Lindemamio Kritz, caveret imperator coni. Dietsch,

Keil, sed faciliorem esse mutationem iudico, modo verbo iubendi sententiam

regi statuamus.

144 Sallusti Historiarum lib. EI. ,

Comm. Qui Kritzii interpretationem iure explosit, Dietsch

ipse res hariolavit plane incognitas neque credibiles. Atque quon-

iam imperator, qui quin Sertorius sit dubitari nequit,' ne Celtibero

illi confidat admonetur, eum, qui haec dicat, neminem nisi Tarqui-

tium aliumve e coniuratis esse unusquisque mihi concedet, ubi scripfi

illius Celtiberi, quod Tarquitius redarguisse refertur, meminerit.

83, Igitur discubuere: Sertorius inferior in medio,

super eum L. Fabius Hispaniensis senator ex proscrip-

tis, in summo Antonius et infra scriba Sertorii Ver-

sius, et alter scriba Maecenas in imo medius inter Tar-

quitium et dominum Perpernam.

App. (in 4D, 3 K, 17 G, II p. 331 Br.) — Serv. ad Aen. I 698. —Nonius IV p. 281: 'alter scriba' e. q. s.

||L(ucius)] tucius BK, tutus L,

titus M. — alter] alteri LHGen.Nonii. — Maecenas] LM, accenas B,maccennas HServii, scribam et cenas codd. Nonii. — Tarquitium] Tar-quinium codd. Servii et Nonii, corr. Kritz. — Perpernam] perpenna MServii, codd. Nonii.

84. Diversa, uti solet, rebus perditis capessivit,

namque alii fiducia gnaritatis locorum occultam fugamsparsi, <(pars)> globis eruptionem temptavere.

App. (HI 68 D, 78 K, 7 G, I p. 608 Br.) — Nonius H p. 116. — Prisc.

inst. X (II p. 534) usque ad capessivit. || capessivit] lacessivit GLKPrisciani, capessunt coni. Kritz. — sparsi] in pars mutavit Mercier, pars

post sparsi rectius inseruerumt Coler ac Mdhly.

Comm. Falso rettulit verba Kritz ad Crixi cladem mortem-

que, neque enim gnaritas locorum, qua quidem Kritz, ut ita frag-

mentum interpretaretur, commotus erat, cum fugitivis in Italia in-

feriore palantibus convenit, quod docent fr. 99 et 102, neque omnino

res fragmento illustrata ad illam pugnam apta est; scilicet hic

agitur de exercitu undique circumvento moxque perituro, Gellius

autem consul Crixum i^aiq^vrjg e^meoiv delevit. Itaque ad Per-

pernae cladem fragmentum refero, qua circumventi undique esse

Sertoriani dicuntur; etiam gnaritatem locorum optime in Sertorianis

militibus laudari posse haud quisquam negaverit.

85*. Perpernam forte cognoscit mulio redemp-

toris.

App. (HI 5 D, K, 19 G, E p. 343 Br.) — Porph. ad Hor. ep. II 2, 72.

86*. Ubi multa nefanda esca super ausi atque

passi,.

App. (Inc. 62D, 28K, IV 25G, II p. 389 Br) — Prisc. XIV (III p. 46).

II

nefanda esca super] nefandae casu super DHLGK, nefande etc. B,


nefanda R, vulgo, quae cum inepta essent, optime corr. Bernays collato Sul-

picio Severo II 31, 3: ^omnia nefanda esca super ausi ne humanis qui-

dem corporibus pepercerunt.'

Comm. lure de Calagurris oppidi obsidione baec dicta acce-

perunt Gerlach et Kritz, quod confirmatur nunc Sulpicii loco, deinde

Thucydidis II 70: akla xe TtoXXa STtsyeyevt^xo avx6d'i, ^Srj ^Qta-

ascog tcsqI avayKalag zai xcvsg %al akXrilcov iysyevvxo, quemimitatum esse Sallustium observavit Usener.

87. Parte consumpta reliqua cadaverum ad diu-

turnitatem usus sallerent.

App. (in 6 D, 7 K, 83 G, I p. 566, 11 p. 421 Br.) — Prisc. inst. X(II p. 546). — Diomedes p. 375 inde a reliqua e. q. s. — in I historiarum G,

in 11 KPrisciani, in III rell., ut Sallustius historiarum quarto Dio-medes.

||cadaverumj cadavera Diomedes, sed Priscianum praebere memo-

riam meliorem e Valerio Maximo concluditur, cf. etiam Aurel. Vict. Caes. 21

:

'cor}5oris reliqua luctu publico relata Romam.' — ad diuturnitatem usus]

ad diuturnitatis usum Dietsch, e typothetae vel calami puto errore.

88. Sed Pompeius a prima adulescentia sermone

fautorum similem fore se credens Alexandro regi, facta

consultaque eius quidem aemulus erat.

App. (III 7 D, 6 K, 11 G, II p. 656. — Nonius IV p. 239. — Ibid.

IX p. 502, ubi inde a facta etc. exciderunt in libris.||aemulus] aemu-

latus codd., aemulator coni. Dietsch, aemulus scripsi, quod utroque loco

ipse Nonius legisse se lemmate testatur.

Comm. Res narrata videtur esse in commemorando Pompeii

aliquo facto, quo ille ambitione commotus Alexandrum imitatus est;

etenim ei loco, quo de Pompeii ingenio moribusque Sallustius loque-

retur, haec non inserenda esse e libro tertio utrimque a Nonio

affirmato sequitur. Sed rem, quae Sallustio, ut haec scriberet,

ansam daret, fuisse tropaeorum a Pompeio in Pyrenaeo positorum

mentionem existimo, cf. Arriani anab. V 29 et Diodor. XVII 95.

89*. De victis Hispanis tropaea in Pyrenaei iugis

constituit.

App. (IV 29 D, 53 K, 27 G, E p. 422 Br.) — Serv. ad Aen. XI 6:

Sallustius de Pompeio e. q. s.||de victis] devictis codd., disiumxit voces

Dietsch.

Comm. Quartum in librum cur haec verba reiecerint editores,

sane nescio, cum et e reliquis fragmentis et ex Exuperantio elucere

videatur et Hispaniam plane subactam et Pompeii reditum narra-

tum esse libro tertio.

Sallustiug, ed. Maurenbrecher. II. 10

146 Salliisti Historiarum lib. III.'

CAPUT VI.

Tumultus fugitiTorum, fr. 90— 106.

Enarratio.

Aimo 73 e Lentuli cuiusdam ludo Capuano gladiatores

nonnulli cum erupissent, uti poterant, armati ad Vesuvium

90 montem sese receperunt (Plut. Crass. c. 8, adde fr. 90) tres-

que sibi duces elegerunt, av TtQ&rog ijv UTtKQxaxog (cf.

fr. 90), KV7}Q &Q&h, tov Noficcdixov yevovg^ ov ôvov (pQov^^â

91 êya xal Qa^rjv e%o}v (fr. 91), akXa xal 6vve6sL ical tcquo-

trjTL trjg tvyrig a^SLVcov jcal tov yevovg eXlrjVLKareQog. Qui

primos Capuanos reppulerunt, dein P. Ciodium, qui in Vesuvio

92, 93 eos obsidebat (fr. 92, 93), 'per fauces cavi montis vitineis de-

lapsi vinculis' circumvenerunt necopinantem atque fugarunt

(Plut. c. 9 usque ad (pvyfjg yevoêvrjg ekaôv rb ^rQaroTteSov).

lam undique fugitivis, latronibus, pastoribus ad eos confluen-

tibus P. Varinius Glaber praetor cum Cossinio coUega adver-

sus Spartacum missus est; sed fugitivi et Furium legatum et

Cossinium oppresserunt (Plut. ibid. usque ad q)6vG) noXka rb

94 6rQat6jiedov elXev, fr. 94), qua ex clade in ipsius Varinii exer-

95 citu magna exorta videtur omnium desperatio fugaque (fr. 95).

Attamen Varinio decertare cum fugitivis properante primum

quidem illi loco temporeque minus oportuno proelium evita-

runt, postea vero consulem castra sua aggressum plane devi-

96 cerunt (fr. 96), mox Thoranium quoque legatum superarunt.

Quis bene gestis ^totamque pervagantur Campaniam' (Flor. 11 8,

97,98,99 adde fr. 97) et Lucaniam saevissime devastant (fr. 98, 99) 'nec

villarum atque vicorum vastatione contenti Nolam atque Nuce-

riam, Thurios atque Metapontum terribili strage populantur'.

Nihilominus id ante omnia studuit Spartacus, ut hieme aptius

100, 101 fugitivi armarentur (fr. 100, 101); quare 'âdfluentibus in diem

copiis, cum iam esset iustus exercitus, e viminibus pecudumque

102, 103 tegumentis inconditos sibi clipeos (fr. 102, 103), e ferro erga-

stulorum recocto gladios ac tela fecerunt; ac ne quod decus

iusto deesset exercitui, domitis obviis etiam gregibus paratus

equitatus, captaque de praetoribus insignia et fasces ad ducem

detulere'.


Postero dein aniio 72 Cn. Lentulus et L. Gellius eonsules

adversus fugitivos missi sunt, av reXXiog fisv tb rsQfiavixbv

v^Q6i xal (pQovVjâti tcbv UTtaQtaxstcov ano6iL6%âv iâig^vrjg

i^Tceacov anav disq^d^SiQS (fr. 104, 105), Asvtkov 8s tbv UjtccQ- 104, 105

taxov ^sydXoig GtQatonsdoig TCSQiXa^dvtog 6Qî]0ag bôGs xal

^dxriv Gvvdjljag sxQdtrj^s ^sv tav TtQsa^svt&v, sXa^s 8s triv

aTCOGxsvijv dna6av (Plut. 1. 1.). Devictis consulibus caesi Crixi

funera amplissime egit 'captivosque circa rogum iussit armis

depugnare, quasi plane expiaturus omne praeteritum dedecus,

si de gladiatore munerarius bustimi fecisset' (Flor. ibid.).

lam ipsam aggredi Romam ausus est, iam consules duos in

agro Piceno sibi denuo restantes fudit (fr. 106^*, tamen conatu 106

destitit et ad septentrionem sese convertit atque âpud Muti-

uam Publi Cassii castra delevit'. Mox in inferiorem Italiam

praedatum recessit.

Fragmenta.

90. Schol. ad Horat. epod. 16, 6: ^Spartacus princeps

yladiatorum de illis quattuor et septuaginta, qui ludo eyressi, ut

Sallustius in tertio historiarum refert, grave proelium cum

populo Romano gesserunt.'

App. {Deest in editionibm.) — Ed. Kurschat, Unedierte Horazscholiendes codex Parislnus etc, progr. Tilsit (1884) p. 51.

Comm. A Sallustiaao sermonis genere cum valde abhorreant

illud grave proelium (!) Gum populo Romano (!) gesserunt illudque

de illis LXXIV, haec e suo dedisse scholiastam sequitur; itaque

non erat, cur Jiirges p. 15 nisus hoc loco e variis Flori, periochae

Livianae, Orosii, Euti-opii, Velleii, Frontini, aliorum locis novumfragmentum contexeret ac putaret hos e Sallustio hausisse, numerumvero fugitivorum apud Plutarchum exhibitum (cf. Prolegom. p. 42)cormptum esse iudicaret: immo ad Livium illos redire notum con-

clamatumque est. Et contaminasse grammaticum diversorum me-moriam docet ipse locus, scilicet Sallustianum Spartaeus, princeps

gladiatorum, quocum conferas Plutarchum 1. s. 1., cum alterius suisve

Spartacus, unus de illis 74, foedissime consarcinavit.

91. Ingens ipse virium atque animi.

App. (III 13 D, 10 K, 85 G, I p. 503 Br.) — Arus. p. 480.

Comm. Quoniam siniillime Sallustius Mithridatem descripsit

(cf. fr. n 74 et 7/), ad eundem etiam hoc fragmentum spectare

Kritz coniecit; equidem putaverim neque Sallustium haec repetiisse

10*

148 Sallusti Historiarum lib. III.*.

neque omnino in tertio libro denuo de Mithridate disserendum ei

fuisse; contra ad Spartacum verbaque Plutarchi supra proposita

optime pertinere fragmentum videtur.

92*. Radicem montis accessit.

App. (Inc.40D, 6K, 49 G.) — Schol. ad Stat. Theb. EI 116. \\

accessit] excessit p, vulgo, accessit ex M et F iam Wolfflin Philol. XXIVp. 157 proposuerat.

Comm. Cum Clodio ad Vesuvii obsidionem accedente benehaec convenire mihi videntur.

93*. Sin vis obsistat, ferro quam fame aequiusperituros.

App. (Inc. 21 D, III 61 K, inc. 42 G, II p. 416 Br.) — Serv. ad Aen.m 265.

Comm. Spartaci esse hanc sententiam in Yesuvio obsessi et

ad furtivam eruptionem fugitivos adhortantis acute Kritz coniecit;

etenim e verbis sin vis ohsistat iure elicias antecessisse quaedam,quibus doli alicuius consilia continerentur.

94*. Cossinius in proxima villa fonte lavabatur.

App. (III 65 D, 75 K, G, II p. 153 Br.) — Cledonius (V p. 59). || Cos-sinius] Cossutius B, eorr. Kritz. — fonte] forte coni. Dietsch.

Comm. Spectat fragmentum ad Plutarchi verba: Koaaivtov.... imrrjQiqGag 6 EnaQXccKog Xovo^bvov tvbqI SaXivaq (iiKQbv

iSerjGs (SvvaQTtaGai.

95. Ac tum maxime, uti solet in extremis rebus,

sibi quisque carissimum domi recordari cunctiqueomnium ordinum <(munia)> extrema sequi.

App. (in 73 D, 89 K, 54 G, II p. 103 Br.) — Nonius H p. 137.||

recordari] recordavi LHG. — munia] e Nonii lemmate suppl. Junius. —extrema] strenue coni. L. Muller. — sequi] exsequi coni. Dietsch, sed cf.

fr. V 9.

Comm. De summa exercitus (scilicet Eomani) desperatione

agi certum est, simili ei, quam Caesari contra Ariovistum bellanti

iu exercitu coortam esse scimus. Sed tale quid accidisse non cer-

tiores facti sumus, nisi quod in Variniano exercitu eiusmodi quae-

dam fuisse videntur; namque sequentis fragmenti initio non solumfuga militum commemoratur, sed etiam eos, qui fugerant, ad signa

redire noluisse, reliquos militiam detrectasse refertur; quare hancad rem pertineat forsitan fragmentum.

Fragmenta 91—96, 149

96. ^hastas ig)>ini torrere, quibus praeter|speciem bello A, 3

uecessariam|haud multo secus, quam

|ferro, noceri poterat. 5

AtI

Varinius, dum haec agunjtur a fugitivis, aegra par te mili-

tum autumni grajvitate neque ex postrema|

fuga, cum severo 10

edictoI

iuberentur uUis ad signa redeuntibus et qui reli qui

erant, per summa flagitia detractantibus mili |tiam, quaestorem 15

suumI

C. Thoranium, ex quo praesente vera facillime nos|ce-

rentu<(r, Roma)>m miserat. Et ta|men interim cum vo lentibus 20

numero quattuor|!

^milium iuxta illos castra|

poni)>t va<(Ilo, B, 1

fossa, permag)'nis operibus commun<(ita)>.|

Deinde fugitivi con-

<sump)>|tis iam alimentis, ne p<(rae)>[dantibus ex propin<(quo 6

hos>|tis instaret, soliti m<(ore mi)>|litiae vigilias stat<(iones)> -

que et alia munia ex<^equi)>,|secunda vigilia <(silentio)>

|

cuncti 10

egrediu<(ntur re) licto bucinato^re in cas)>tris; et ad vigil<(um

speciem)|

procul visen<(tibus palis ere)>|xerant fulta <(ante 15

Testimon. : rrontin. 1 5, 22 : 'Idem (scil. Spartacus), cum a P. Varinio

proconsule praeclusus esset, palis per modica intervalla fixis ante portarii

erecta cadavera, adornata veste atque armis, alligavit, iit procul intuenti-

bus stationis species esset, ignibus per tota castra factis; imagine vanadeluso hoste copias silentio noctis eduxit.'

Fragmentum Vaticanum insertum Vaticano Reginensi 1283.

— Ed. in67D, 77 K, 76 G, 11 p. 152 sq. etp. 307Br., Jordan Sall.

op. ed. 3 p. 134 sq. — Constat quattuor unius folii columnis, quarumquaeque vicenos singulos habuit versus ab 18 ad 23 litteras complexos,

quorum bini priores desecti sunt. Tragmentum hoc eidem antiquo

Sallustii codici deberi, ex quo Aurelianensia ac Berolinense sunt frag-

menta, Hauler 1. i. 1. ac P. Kriiger (in Jordani editione p. 134) cognove-runt. Antiquiores Kreyssigio ut omittam, egerunt de fragmento : Kreyssig

commentatio de C. Sallustii Crispi Historiarum libri tertii fragmento,

Meissen 1735, Jordan Hermae vol. V p. 396 et XIV, p. 634, Hauler WienerStudien X p. 136. — Quae ante Kreyssigium vel ab eo ipso correcta pro-

positave sunt, plerumque nominatim nolui afferre.

A. Primu folii columna fere integra. — 2. hastas igni] supplevi exServio ad Aen. IX 740: 'nam hastae igni plerumque torrentur'; sudes

coni. Kritz. — 12. iuberentur] iuverentur V. — i3. redeuntibus] deeunti-

bus V, defendit Hauler. — 17. praesente] presente V. — 19. nosceren-

tur Romam] noscerentum V, corr. Jordan secundum Douzam, noscerent

ad senatum Dietsch. — miserat] miserant V. — 20. cum] quom V.

B. Columna secunda, cuius margo exterior abscissus est. — 2. Prinia

incerta, fwtasse A, M, X, 1, E, T, secvmda V, tertia non M, sed A; supplere

conatus sum Haulerum fere secutus, qui quattuor|milium loco tuto

castra|

ponit vallo aliisque mag nis proposuit; castra haec munitissima

Variniana esse idem demonstravit, fugitivorum autem mentioriem fieri ne-

cesse est, quare — exiguo coactus spatio — illos scripsi. — 14. palis erexe-

rant] procul visentibus erexerant vulgo, quo spatium non expleri intellexit

iam Dietsch. — 15. fulta ante portam] fulta arboribus Kreyssig, Jordan,palis fixis Kritz, palis illic, hic ante portam ex Frontino addidi. —

150 Sallusti Historiarum lib. III. •

portam) |recentia ca<(davera et cre)> bros igni<(s fecerant, ut'

20 for)>midine f<ûgarentur Va)|rini <^milites .... i^ter ... . (qtuit-

C, 3 tmr desimt versus, quibm etiam de fugitivorum itinere agitur) .... in-

5 viis convertere. At|

<Var)>inius multa iam luce|<(desi)>derans

solita a fugil<^tivis)> convicia et in casj^tra c)>oniectus lapidum,

10I

<(ad ho)>c strepitus tumul|<^tusque e)>t sonores undiquej

<ur-

gent)>ium, mittit equites|

(m tumulûm circum pro|<^minentem),

ut explorarent,|

<însequente)>s propere vesti}<gia. Sed fugi-

16 tivôs credens lonl<^ge abesse muni)>to tamen agj<(mine insidia)>s

pavens se|<(recipit, ut exercitu)>m dupli'<(caret novis militibus.

At)> Cumas|

. . . . (quinque desunt versiculi, quihus, quomodo Varinius

D, 3 exereitum restituerit, exponitur) .... <^post)> | aliquot* dies contra

5 mo rem fiducia augeri nos tris coepit et promi lingua.|

Qua

Varinius contra sjpectatam rem incaute|motus novos inco-

10 gnitos que et aliorum casibus per|culsos milites ducit tamen

ad castra fugitivorum|

presso gradu, silentis iam|neque tam

15 magnifice sumenitis proelium, quam postu laverant. Atque illi

certa mine consilii inter se iuxjta seditionem erant, Cri xo et

20 gentis eiusdem Gal lis atque Germanis obviam|ire et ultro

<ôf)>ferre pugnam|cupientibus, contra Sparta|(co impetum

dissuadente).

18. Postrema F incerta, formidinis causa, ne Varini milites egredientis

opprimerent suppl. Jordan. — 20. Initio versiculi TE, tum fortasse Rlectae sunt, iter suppl. Hauler

C. Columna tertia, cuius exterior margo abscissus est. — 2. Duaelitterae secundo in versu apparuerunt, prima vel D, altera A; (agminecitat)o a(tque tramitibus) inviis suppl. Jordan.— 3. at] ad V. — 8. Prima Cincerta. — 9. et] Prima fortasse E, secunda T, non l, suppl. Hauler,tumultuosi vulgo. — 10. urgentium] suppl. Hauler, ruentium Kreyssig,

inruentium Jordan, quae ad spatium non quadrare docuit Hauler. —13. insequentes] supplevi, fugitivos Kritz, insidiatores Hauler, novem vel

undecim litteras desiderari ostendens. — 14. sed fugitivos] supplevi, vestigia

secutos Kreyssig, minime spatio satis faciens, vestigata re etsi illos

Hauler. — lon ge] Post ultimam virgulam fuisse Haulero veri simile

erat. — 15. m.\\.m.io] suppl. Hauler, toto Kreyssig — 16. insidias pavens]Prima secundaque (SP) perincertae, quibus antecedere litterae XJ, vel Nparticula Haulero visa est, itaque fortasse impetus scribendum est, agmineest secutus suppl. Hauler, reliqua supplere quodummodo studui. — 19. Fineversiculi undevicesimi duae apparent Utterae, jM-ior Gc, C vel V, altera A.

D. 3. aliquot] aliquod V. — 7. incaute] incautae V. — 16. iuxta]

iusjta V. — 20. offerre] ferre V, defendit Jordan, corr. Kreyssig.

Comm. Res fragmento Vaticano narratae quo ordine accide-

rint, quaeritur. Nam Kritz omnia post cladem Varinii, qua fasces

equumque praetor amisisse fertur, evenisse putat, Jordan quidem


ante famosam illam pugnam, sed post cladem Thoranii. Sed utrum-

que falsum esse neque priorem fragmenti partem posteriore conti-

nuandam esse existimaverim ; deceptos vero puto omnes adhuc viros

doctos eo casu, quod et columna quarta huius fragmenti et prima

insequentis Vaticani folii de fugitivorum principum rixa aliqua

refertur. Sed priore loco illos dubitare legimus, utrum impetui

Romanorum obviam eant an — et hoce subaudiri necesse est —castris se teneant insidiisve pugnent vel simile quid. Altero vero

loco toto caelo distat quaestio: etenim Spartacus in suam quemquepatriam ducere ideoque in Galliam aut Thraciam proficisci in animo

habet, contra Crixus in Italia maneant ac praedentur monet. Accedit,

quod pugna illa, qua victus est Varinius, omnium postrema fuit,

(riXog 8e rovg Qa^doviovg xal tbv imtov avrov Xa^cov\ antecedebat

autem cladi Thoranii et vastatae Campaniae. Quare sic existimo,

celebrem illam cladem Varinianam eam ipsam pugnam esse, quamincipi quarta huius folii columna narratur; dein subsecuta esse

capta Thoranii castra vastatamque Campaniam, tum rixam ducumextitisse dissentientium, utrum ad Alpes proficiscendum an Italia

exhaurienda sibi esset; huc denique incidere res fragmenti Vaticani

altera parte expositas. Itaque folia Vaticani fragmenti non fuisse

intimum quaternionis par, sed intercessisse inter utrumque duo fere

folia conicio.

97. Incidere in colonos Abellanos praesidentis

agros suos.

App. (m 66 D, 76 K, 98 G.) — Arus. p. 498.

98. <^ali)>jenis et ei . . . .|ne, qua <(ratione vagarentur A, 3

a>dI

id temp<(oris .... tu)>m que seclu<(derentur itinere ia)>m 5

et extin^fguerentur .... simu)l|curam .... is set hau<(d

i)>taque|

quam c<(elerrime abirent. H)aud|aliam f<(ugae ra- lo

tionem c)api endam <^sibi esse pauci)> prudentes p<(robare,

Fragmenti Vaticani alterum folium (cf. fr. 96) duas in partes ita

discissum, ut primae quartaeque columnae media eaque maior pars perierit.

A. Columna jmma. —• Sententiam, quae hae columna contineri videtu/r,

bene restituerunt Kritz ac Dietsch. Quos Jordanumque secutus etiam verha

quodammodo restituere conatu^ sum, qimmquam laceri fragmenti verhauhique suppleri posse nemo sane contendet. Id quidem certum videtu/r,

initio Spartaci consilia, post Crixi exposita esse. — 3. Prima E ante Hau-lerum non lecta est, septima E potius quxtm 1, octava veri simillime 1, for-

tasse L, P, D, alieni coni. Hauler. — Fine versiculi u/na littera, foHasse B,

conspicitur. — 4. qua ratione] suppl. Dietsch. — 6. 7. secluderentur itinere]

item extinguerentur Dietschii su/nt. — 8. Paemdtima I aut M, non Aneque TJ videtur. — 9. itaque] suppl. Hnuler. — 10. Quinta C, fortasse

G, Q, 0. — Alterius partis prima incerta, A, R, M, P apparuit. — 11. capien-

dam] capie endam V. — 13. Septima B, P vel D fuisse videtur, docilis-


15 liberi ani)mi|nobiles<(que, ceteri^ .... laujdantque, q<ûod ille

iubet facêre,|

pars sto<lide copi)is ad fluenti<(bus ferocique

inge)>nio fijdens, ali<(i inbones)te patrijae iinmem<(ores, at plu)-

20 rimi|servili <îndole nibil) ultra

|

prae<(dam et crudelit)atem

B, 3[

<(appetere)> (desxmt duo fere versus) .... cons<îlium .... op) ti-

6 mum videbatur. Dein'ceps monet in <(l)>axiores\ agros magis-

que pecuarios|ut egrediantur, ubi priu<^s)'quam refecto exer-

10 cituI

adesset Varinius, auger<ê)>|tur numerus lectis vir<îs)>;

et propere nactus idoneum ex captivis ducem|Picentinis, de-

15 inde Eburi nis iugis occultus ad N<â)|ris Lucanas atque inde

prima luce pervenit ad Anjni forum ignaris cultolribus. Ac

20 statim fugitivi co<n)>|tra praeceptum ducis[rapere ad stuprum

virg<î)|nes matr<ôna)>sque et alii .... (duo versus desunt) ....

C, 3. 5 n)>unc resjtantes et eludebant, simul|nefandum in modum per|-

verso volnere, et interdum lacerum corpus semianimum omit-

10 tentes;|

alii in tecta iaciebant iginis multique ex loco serlvi,

quos ingenium soci os dabat, abdita a domilnis aut ipsos trahe-

15 bantIex occulto; neque sanctum

|

aut nefandum quicquam

fuit irae barbarorum|et servili ingenio. Quae

|Spartacus ne-

20 quiens prohibere, multis precibus cum|oraret, celeritate prae -

D, 3 verterent .... nuntios .... (duo desunt versus) .... tur neque|e

Testimon.: B. 18. Nonius p. 456: Sallustius hist. lib. III: 'Ac sta-

tim .... matronasque.'

que temptat Hauler. — liberi animi] supplevi, ingenuique animi Hauler. —14. Ante posterioris partis primam (L) litterae L, P, C vel A vestigium

superest. — 15. Sexta Q, Gr, C, 0_, quod suaserat facere iam Kritz. —16. 17. stolide etc.] stolide nimis adfluentium numero coni. Jordan. —18. inhoneste] longmquae Jordan. — 19. immemores, atplurimi etc.] suppl.

Jordan. — immemores] inmemores V. — plurimi] (plu)rumi V. — 21. prae-dam et crudelitatem] suppl. Hauler, praedam caedesque petere Jordan.

B. Columna secunda fere integra. — 3. Fine versiculi trium littera-

rim, reliquiae exstant, prima R, B vel D, secunda A vel R, tertia R vel k,dein duarum fere litterarum spatium. — 5. laxiores] (l)axioris V. —10. nactus] nanctus F. — 21. Fine versus littera C, G, vel Q apparuit.

C. Columna tertia. — 3. Post quattuor fere litterarum spatium itemquattuor reliquiae extant, quarum prima R vel A, secunda 0, U vel C,

tertia certo S, postrema vel U lectae 'ûnt. — Idem Jiac columna atqueantecedente enuntiatum etiam continuari recte docuit Jordan, quod quo-modo restituendum sit, non invenio. — 19. precibus] praecibus V. — cum]quo m V. — 20. praeverterent] Dein quattuor litterarum spatium, quarumprima D, B, P vel R, postrema E fuisse videtur, de re suppl. Hauler, prae-vertere mittere antea.

D. Columna quarta, qua continuari narrationem de caedibus rapinis-

que fugitivorum apparet, singula quomodo reddenda sint, minime patet. —3. tur] sic prohabiliter esse legendum Haulero visum est, qua neque antea.


.... <(odiu^m in se|c<(onvertere. Quôs cru|del<(iter caedibus 5

occ)>upatosI

a<(c) . . . . gravis ple r<îque .... Aît illum di'em

<âtque proximam)> noctem|ib<(idem commoratu)>s duplijca<(to 10

iam fugitiv)>orum nujme<(ro castra movet p)rima cum|luc<ê

et consedit^ in campo |sati<(s lato, ubi colo)>nos aedifi|cis 16

e<(gressos videt); et tum|mat<ûra in agri)>s erant

|autu<^mni

frume)>nta.

Sed inc<ôlae iam ple)no die gna'ri ex f<ûga finit)>imorum

' fugi<^tivos ad se a^dventare, p<^roperant cum o)>mnibus|

(suis 20

in montes vicinos vel similia).

Testimon. : D. 16. Porphyr. ad Hor. ep. 11 1, 140: 'nam et autumnifrumenta Sallustius dixit.'

— 4. odium] vel iram in se convertisse fugitivos incolarum conicio. —5. Prima 0, C, G vel Q fuit. — Alterius partis prima plane incerta, secundacerta S. — 6. crudeliter caedibus occupatos] cr. in caedendo occupatos

suppl. iam Dietscli. — 9. diem atque proximam noctem] suppl. fere

Kreyssig. — 10. 11. duplicato iam fugitivonim numero] Juiec fere iamKritz supplevit. — 12—15. castra e. q. s.] supplevi. — 14. Quartae (I) hasta

extat. — satis lato et colonos Kritzio debetur. — aedificis] edifijcis V. —18. Secsta 0, C, G vel Q. — incolae e. q. s.] suppl. Kritz. — 19. finitimorum]

(finit)umorum V. — 20. ad se] suppl. Kritz, cetera Kreyssigio debenttir. —Quartae (I) hasta reliqua est. — Alterius versus partis prima aut D aut C.

— properant cum] suppl. Hauler.

99. TJnus constitit in agro Lucano gnarus loci,

nomine Publipor.

App. (m 69 D, 79 K, 69 G, H p. 431 Br.) — Prisc. VII (E p. 236). —Probus cath. (TV p. 16): 'legi unum novo modo figuratum apud Sallu-

stium, Publipor, Publiporis.'

Comm. Non ad rem brevi post Crixi cladem quandam gestam,

quod Kritz ac Dietsch arbitrati sunt, fragmentum spectare ea ex

re elucet, quod Crixus ad Gargarum montem, scilicet in Apulia

situm, caesus est neque omnino illo anno fugitivi in Lucaniam venerunt.

100. Locum nullum, nisi quo armati constitissent,

ipsis tutum fore.

App. (m 64 D, 69 K, 86 G, H p. 430 Br.) — Arus. p. 481.

Comm. Quoniam ea huius enuntiati vis est, ut admoneantur

quidam, quam celerrime optimeque sese armentur, recte mihi Kritz

videtur haec verba Spartaco attribuisse, quem ante omnia id spec-

tasse, ut militum modo fugitivos suos exomaret, notissimum est.

101*. Exuant armis equisque.

App. (Inc. 22 D, m 68 K, 73 G, H p. 144 Br.) — Serv. (schol. Dan.)

ad Aen. XI 80.


Comm. A Spartaco hoc praeceptum fugitivis esse iam De-

brossius intellexit. Ceterum mortuos subaudiendum esse, quod negare

non debuit Dietsch, vel e scholiastae interpretatione efficitur.

102*1*. Hi locorum perignari, et soliti nectere ex

viminibus vasa agrestia ibi tum, quod inopia scuto-

rum ferebat, ea arte se quisque in formam parmaeequestris armabat <(scuto)>.

App. (IV 1 D, 22 K, 4 G, II p. 145 Br.) — Nonius XVm p. 554. —hist. lib. IV codd., vulgo; libro tertio fragmentum assignavi, cum et e FloroAppianoque eluceat hieme 73/73 hasce res accidisse et ex fr. 100 tertio libro

easdem contineri sequatur.\\

perignari] pergnari ex JDouzae coniecturavulgo, at cf. fr. 99. — ferebat] fuere ad codd., fuerat vulgo, corr. L. Miiller,

sane pilusquamperfectum tolerari nequit. — scuto] ex Servii loco infralaudato ae Frontino Nonioque addidi, clupeo suppl. Dietsch.

103*. Coria recens detracta quasi glutino adole-

scebant.

App. (IV 2D, 23 K, 5G, II p. 100 et 145 Br.) — Serv. ad Georg.ni 156. — Praeterea Charisius p. 88 inde a quasi e. q. s.; ibid. p. 1.S1 et

schol. Vatic. (Philarg.) ad Georg. IV 40: 'glutino adolescebat.' — Bedade orth. (VII p. 274): 'glutinum Sallustius dixit .... glutino.' — VerbaSallustii cum Servii ad Aen. VII 632 scholio foede contaminavit ibidem F,in quo extant: qui de vimine facti scuta recentibus detractis coriis quasiglutino adolescebant.

||quasi] Charisius, FServii ad Aen. VII 632, veluti

Servius ad Georg.

Comm. Ad utrumque fragmentum spectat Servii quoque testi-

monium ad Aen. VII 632: ^ut dicit Sallustius -de Lucanis, qui de

vimine facta scuta coriis tegebant.'

104*. Germani intectum renonibus corpus tegunt.

App. (Inc. 18 D, III 57 K, IH 27 G, I p. 640 Br.) — Isidor. orig.

XIX 23, 4.IIintectum] intecti coni. Coler, cetera ante intectum add. Dietsch.

105*. Servius ad Georg. III 383: 'nam, ut Sallustius

dicit in historiis, vestes de pellibus renones vocantur.

App. (Inc. 19 D, III 58 K, 28 G, I p. 641 Br.) — Similiter Schol.

Bern. ad eundem locum.

Comm. Ampliorem Germaniae Germanorumque in historiis

fuisse descriptionem editores duobus his e fragmentis concluserunt,

quam exhibuisse Sallustium in Curionis expeditione enarranda ad

Danuvium usque progressi plerique putarunt. Verumtamen neque

ad Danuvium omnino Germanos Curio conspexit, neque Scythae

supra Pontum habitantes neque Bastamae, Mithridatis auxilia, pro

Gei-manis habiti umquam sunt (utrumque enim antea proposuerat

Gerlach); de Ariovisto vero Germano, de quo praeterea cogitavit


Dietsch, Sallustium egisse ne minimo quidem vestigio apparet. At

certe Germani et fuerunt in fugitivorum exercitu et a Sallustio

saepius in eodem appellati sunt: itaque fugitivos hisce fragmentis

dictos esse haud negandum est. Accedit, quod non ex ampliore

Germanorum morum ingeniique descriptione fragmenta sumpta

sunt, sed de tegumentis tantum eorum utroque loco agitur: quibus-

cum si fragmenta, quae modo antecedebant et quibus de scutis

armisque fugitivorum relatum est, comparaverimus, vel magis elucebit

Germanos, quos nominat his locis Sallustius, in fugitivorum fuisse

numero. Apposui vero fragmenta, ubi maxime hi Germani comme-

morandi erant, scilicet in proelio eo, quo Crixo duce Germani a

consule devicti caesique sunt; nempe ad pugnam aliquam fragmenta

spectare ex nuditate Germanorum memorata, qua in proeliis eos

uti solitos esse constat, etiam confirmatur.

106. Et eodem tempore Lentuliis duplici acie

locum editum multo sanguine suorum defensum, post-

quam ex sarcinis paludamenta extare et delectae co-

hortes intellegi coepere.

App. (ni 70 D, 80 K, 77 G, H p. 311 Br.) — Nonius XIV p. 538.j

locum] longum codd., corr. Bentinus. — defensum] defensus LHG, de-

fessus Bamh., corr. Kritz, defensas coni. L. Miiller. — sarcinis] arenis

coni. Madvig, angustiis L. Mtiller, sed exercitu Bomano proficiscente pri-

mum sarcinae, quippe quae longis pertieis super humerum ferri soleunt,

conspiciimtur , tum qtiasi perlucent appi'opinquantium paludamenta arma-que; itaque non est, cur verha ex sarcinis immutemus. — extare] ostari

GBamh., astari LH, corr. Dietsch, ostentari coni. Kritz, hastati Coler.

Comm. Falso Dietsch ad eam pugnam hoc fragmentum ret-

tulit, qua Spartacus Crixo mortuo ad septentrionem conversus Len-

tulum, mox Gellium vicit. At illis proeliis non Lentulus Gellius-

que simul interfuerunt, sed singulos oppressit Spartacus, hoc vero

fragmento alter consul Lentulo collegae opem tulisse aperte osten-

ditur; deinde Lentulus ea, quam dictam esse Dietsch voluit, pugna

non locwm edifum occupavit defenditque, sed munitionibus Spartacuin

circumsessum, ne in Galliam transpadanam evaderet, prohibere stu-

duit. Quare verba ad alterum proelium refero hoc anno gestum,

quo Spartaco Romam proficiscenti duo consules in agro Piceno

occurrerunt victique sunt.

Fragmenta incerta, 107—110.

107. Perculsis et animi incertis succurritur.

App. (m 76 D, 92 K, 93 G.) — Arus. p. 487.

108. IVIuros successerant.

App. (in 76 D, 93 K, 12 G, II p. 103 Br.)

156 Sallusti Historiarum lib. III. Fragmenta' 109. 110.

109. Contra ille calviratus quaerit, extnisne an

somnio portenderetur thesaurus.

App. (III 78 D„ 96 K, 82 G, II p. 5 Br.) — Eutyches (V p. 486). —Praeterea: Nonius I p. 7 et Priscianus X (II p. 506): 'contra .... ratus';

Prisc. VIII (II p. 431) ''calvi ratus'.||contra ille] contrullae codd. Nonii. —

quaerit extnisne] quaerit extis {omisso ne) F, ratusque retextisne B, que-

rere tectis ne T, ratusque rite textis F.— an somnio] P, an om. B, asomno T,

netui pro ne an F. — portenderetur] portenderet T, ostenderetur BDietsch. — thesaurus] thesauris B, thesauros T.

110, Dubius eonsilii.

App. (III 81 D, 99 K, 21 G, II p. 82, 416, 549 Br.) — Arus. p. 468.

LIBER IV.

ARGUMENTUM.

Quarto historiarum libro praeter eas anni 72 res, quae

libro tertio nondum enarratae erant, quattuor annos 71—68

contiueri e fragmentis elueet. Atque primum sane locum ob-

tinent res urbanae anno 72 actae; reliquis e rebus, quae annis

72, 71, 70 gestae sunt, etiam primo posui capite res navales

a Triario maxime gestas et bellum Mithridaticum; huic autem

res a M. LucuUo in Thracia gestas subsecutas esse putaverim;

etenim rerum, quae domi anno 70 acciderunt, consulatusque

Pompeii et Crassi narrationem vestigia pressisse belli Spartacii

exitus e conexu, quo utrumque Appianus ac Plutarchus et in

Crassi et in Pompeiana vita exhibuerunt, sequitur; bello autem

Spartaci brevi antecessisse finem belli Moesiaci Lucullique in

Italiam reditum inde intelligitur, quod Sallustius testibus

Appiano I 120 et Plutarcho Crass. c. 11 in Spartaci rebus

enarrandis illius belli ita mentionem fecerat, ut antea idem

apud Sallustium iam expositum esse putandum esset. Itaque

Spartaci exitum secundum, tertium caput Pompeium Crassum-

que consules complectitur. - Postrema libri huius parte res

a Lucullo, Mithridate, Tigrane in Armenia gestae memoratae

sunt; et usque ad anni 68 autumnum, i. e. ad Mithridatis in-

vasionem in Pontum subito factam, narrationem deduxisse Sal-

lustium fragmentis ostenditur neque non apud Dionem Cassium

conspicitur. Atque ex eodem concludas ea, quae annis 69

et 68 Romae acciderunt, suo loco narrationi belli Armeniaci

intermixta esse.

158 Sallusti Historiarum lib. IV.

(JAPUT I.

Res annis 72— 70 in Asia gestae, fr. 1—19.

Insunt fr. 1 et 17 de rebus urbanis, de M. Luculli bello Thracio»

fr. 18 et 19.

Enarratio.

Anno 72 consules fuerunt L. Gellius Poplicola Cn. Cor-

nelius Lentulus Clodianus, quorum hic legem tulit, ut ii, qui bus

bonorum publicatorum pretium remiserat Sulla, tunc rursus in

1 aerarium id referrent (fr. 1); cuius legis non perlatae loco

mox senatus consulto suo eadem decrevit. — Sed Mithridatis

classis, quae anno antea ad Italiam Hispaniamque profecta erat

et cuius partem Lucullus in mari Aegeo devicerat, brevi et

tempestatibus afflicta et a Romanis dissipata est, quin ipsi

duces (velut L. Pannius et Metrophanes) 'tamen ultimum ad

Romanos prodito ex magna parte Mithridate redierunt' (Ps.

2 Ascon. ad Verr. II 1, 87 p. 1830r.^ adde fr. 2). Reliquias

vero classis Triarius ad Tenedum insulam excepit ac plane

3 delevit (fr. 3).

Sed L. LucuUus hieme ad Amisum oppidum acta vere

anni 72 in interiora Pontici regni progressus ad Cabiram oppi-

dum iter fecit, ubi Mithridates cum exercitu denuo congre-

gato constiterat. Quo cum pervenisset equitatus Romanorum,

qui in planitiem descenderat, cum Ponticis congressus victus

4 est (fr. 4); qua commotus clade Lucullus apertos latosque

campos evitaturus hostiumque equites veritus in montes

regressus est, mox tamen loco tuto super Cabiram sito castra

5 posuit (fr. 5) proeliumque quam maxime defugere constituit.

At nihilominus brevi post militibus quibusdam per casum sibi

occurrentibus mox pugna accensa est, qua primum Pontici,

tum vero Lucullo subveniente Romani victoriam reportaverunt

(Plut. Luc. c. 15 inde a yva^rjv ^sv ovv ovdsteQog si%£v^

6, 7 adde fr. 6 et 7). Eodem hoc tempore Olthacus Scytha pro-

ditionis causa ad Lucullum transfugit, ut eum occideret, sed

a conatu, ciim casu quodam impediretur, abscessit (Plut. Luc.

c. 16, Frontin. II 5, 30). — lam hieme exorta LucuUus e


Cappadocia commeatum sibi parare studuit (fr. 8), Mithridaticos 8

vero id prohibere conatos primum Sornatius, dein M. Fabius

Hadrianus legati reppulerunt; sed hac clade tanta in castris

regis orta est omuium desperatio, ut omnis exercitus subita

formidine dispergeretur, ipse autem Mithridates vix persequentes

Roraanos castrisque potitos effugeret (Plut. c. 17, adde fr. 9—11). 9, 10, 11

Postea vero etiam Cabiram ceteraque regis castella LucuUus

cepit (Plut. c. 18 iiiit., fr. 12), ipsum e Ponto Armeniaque 12

minore expulit, tum ad Amisi urbis obsidionem revertit (fr. 13). 13

Quae cum expugnata esset, et Ponticorum et militum Roma-

norum culpa incendio diruta fere est (Plut. c. 19, adde

fr. 14—^15). Dein postero auno 70 reliqua Ponti oppida, velut 14, 15

Amasiam, Amastrim, Sinopen Lucullus cepit.

lisdem annis M. Cotta, Luculli coUega, Heracleam Ponticam

circumsedit, quam vere anni 70 ut caperet, ei contigit. Quae

dum obsidetur, ingenti terra mareque motu concussa sunt

(fr. 16); qui terrae motus non solum in Asia minore, sed etiam 16

in Italia Roraaeque observatus est (fr. 17). — Atque haec 17

dum in Asia geruntur, M. LucuUus, Lucii frater, Thracibus de-

victis etiam Moesiis bellum intulit (fr. 18) urbesque ad oram 18

Ponti sitas subegit; in quis etiam Bizone oppidum fuisse videtur

(fr. 19). 19

Fragmenta.

1. At Cn. Lentulus patriciae gentis, collega eius,

cui cognomentum Clodiano fuit, perincertum stolidior

an vanior, legem de pecunia, quam Sulla emptoribusbonorum remiserat, exigenda promulgavit.

App. (IV 35 D, 50 K, 28 G, H p. 304 Br.) — Gellius XVin 4.||at]

om. Z. — Clodiano] Claudiano OZ.

Coinm. Eem fragmento hoc narratam actam esse anno 72

a consule Lentulo, non anno 70 a censore eodem, contendi Prolegom.

(fasc. I) p. 79.

2. Eum atque Metrophanem senatus magna in-

dustria perquirebat, cum per tot scaphas, quas ad

ostia cum paucis fidis percuntatum miserant ....

App. .(in 11 D, 8 K, 35 G, n p. 39 Br.) — Nonius XIH p. 535. —hist. lib. IV codd. Nonii, lib. III vulgo.

\\senatus] Sertorius coni. Dietsch,


temerarie. — cum paucis] sum Bamb. — fidis] fides codd. — percunta-tum] percunctatur codd. — miserant] miserat coni. Quicherat.

C m m. Falsissime Debrossio auetore omnes editores (quibus

etiam P. Jurgium p. 43 nuperrime adstipulatum esse vebementer sane

dolemus) rati sunt hoc fragmento dictam esse legationem illam de

pace inter Sertorium et Mithridatem facienda missam. At legati

certe fuerunt Lucii Fannius Magiusque, minime vero Metrophanes;

sin Metrophanes iis interfuisset, non eum sed eos in fragmento ex-

pectaremus. Verumtamen hac de re omnino non libro quarto, sed

secundo libro locutus est Sallustius; accedit, quod Dianii, quo legatos

illos contendisse scimus, non sunt fluminum ostia, quae tamen hoc

fragmento commemorantur, neque si senatttm nominat Sallustius,

aliud quicquam, nisi Romanum senatum putasse habendus est. AtqueMetrophanem anno 74 cum L. Fannio in Asia contra Mamercumpugnasse notum est; uterque vero in rebus bello Mithridatico

gestis postea non iam commemoratur, immo postremo ad EomanosFannium descivisse Ciceronis scholiasta testatur (v. p. 158). lamvero animadvertas hoc fragmento Metrophanem classi esse praepo-

situm, agere cum senatu (Romano scilicet), itaque prope Italiam

versari, alterum praeterea appellari classis illius ducem, quem Fan-

nium esse facile subaudimus. Quid igitur? Nonne Metrophanes et

Fannius regiae classi ad occidentem versus missae praefecti esse

videntur? Et tunc ad Romanos transiisse eosdem putaverim. Ita-

que hic fere erit ordo rerum: venerunt cum classe regia illi ad Ita-

liam, contusae sunt opes et ventis et Romanorum armis, iam duces

deficere ad eos cogitant et cum senatu hac de re egerunt; sed senatus

diligenter inquirere in eos instituit, cum fidei eorum credere nollet,

sane scaphas regias metuit insidiasque atque proditionem veritus est.

3. Demissis partem quasi tertiam antemnis.

App. (IV 41 D, 49 K, 2 G.) — Arus. p. 499.

Comm. Cum antemnae et in tempestatibus et ubi navibus

pugna incipitur, demitti soleant (id quod nostrates ^die Segel hergen''

appellant, cf. praeterea bell. Alex. c. 45 et Breusing, Bie NautiJc

der Alten, p. 64), equidem hunce locum ad pugnam navalem referri

iubeam; etenim de tempestate aliqua hic agi minus veri simile

videtur esse, quoniam libro quarto tempestatis vel naufragii simi-

lisve rei fusius apud Sallustium fieri mentionem non scimus. Quae

si ita sunt, ad pugnam a Triario ad Tenedum factam fragmentum

afferre licebit.

4*|\ Turmam equitum castra regis succedere et

prope rationem explorare iubet.

App. (11 50D, 61 K, 99 G.) — Arus. p. 607. — hist. E N, vulgo,

sed cf. Comm.||prope rationem] properationem N, stationem coni. Bon-


dam, idem Wolfflin, proeli rationem Dietsch, prope nationem Mdhhj, iure

defendit Keil, locorum vel simile quicqumn secutum esse ostendens.

Comm. Quoniam res aliqua contra regem, scil. Mithridatem,

bello gesta commemoratur, fragmentum libri secundi esse nequit;

neque vero e tertio libro sumptum esse veri simile est, cum gram-

raaticus haec verba alteri exemplo Sallustiano e tertio libro laudato

verbis idem hist. II subnectat. At aperte agitur de Romanis Ponti-

cisque iuxta sese castra habentibus; cum vero speculatores adversus

hostes missos esse legamus, successisse mox pugnam equestrem e

similitudine talium rerum concludam; ac totam hanc condicionem ad

res apud Cabiram gestas bene quadrare putaverim: quibuscum con-

gruunt et equites Romani adversus Mithridatem missi et castra

regis vicina Romanis et ratio locorum, qui prope sunt, Romanis in-

cognita difficilisque, itaque hanc ad pugnam equestrem fragmentumrefero. At perperam nuper Jiirges fragmentum de LucuUo dictum

intellexit collata Livii per. 94: ^L. Licinius LucuUus cos. adversus

Mithridatem equestribus proeliis feliciter pugnavit.' Verumtamenequestres illae pugnae, de quibus Livius libro 94 egit, non cumrege ipso, sed cum M. Mario, regio duce, factae sunt (cf. Plut. Luc. c. 8).

5. Igitur legiones pridie in monte positas ar-

cessivit.

App. (IV 16 D, 43 K, 41 G, I p. 404, II p. .310 Br.) — Priscian. X(II p. 5.S5).

IIarcessivit] lacessivit coni. Kritz.

Comm. Ut Debrossii Gerlachiique absonas plane coniecturas

omittam, Kritz — cui Dietsch cunctanter adsentitus est — ad

pugnam, qua Castus Gannicusque, fugitivorum duces, devicti sunt,

spectare fragmentum coniecit. At duodecim illae Romanorum co-

hortes (vel sex milia militum) legiones appellari nequeunt neque

omnino cum pugnae illius descriptione Sallustiana, quam quidemapud Plutarchum extare consentiunt viri docti (cf. Proleg. p. 41—42 et 46), haec Sallustii verba conveniunt. Melius autem eademcongraere mihi videntur cum rebus ad Cabiram gestis. Namquetum in montibus sedisse Lucullum, mox in planum descendisse, at

brevi ad montes denuo recurrisse hostium equitatum veritum notumest. Atque ibi cum haud exiguo in discrimine versaretur, reperta

subito via loco tuto castra posuit; huc autem incidere nostrumfragmentum arbitror: iam Lucullus Graeculos illos repperit, iamviam ab iisdem sibi ostentatam secutus est locumque cum paucis

occupavit: tunc vero legiones ex prioribus castris arcessivit.

6*. Serv, ad Aen. XII 282: '[Sic omnes amor unus habet,

decernere ferro.] Sic, i. e. dum paullatim suis invicem sub-

veniunt, onmes in bellum coacti sunt; sic Sallustius.'

App. (Inc. 24 D, III 71 K, IV 45 G, I p. 276 Br.)

Sallnstiua, ed. Maureiibreclier. II. 11


Comm. Duae sunt pugnae, quas tali modo exortas esse Sal-

lustius narravit, altera ad Cabiram facta (Plut. Luc. c. 15), altera

qua Spai-tacus interiit (Plut. Crass. 11). Ad illam cum Gerlachio

malim verba Servii referre, quoniam artius ea ad Plutarchi Luculli

locum quam ad Crassi vitam adaptari possunt, cf : ix 8e rovvov avfijte-

Govxag ccytovi^eGd^at JiXetovoav eKatiQoig ael TtQoGytyvoiievmv.

7*. Quo cupidius in ore ducis se quisque bonumet strenuum ostentantes.

App. (Inc. 63 D, 29 K, E 55 G, I p. 608 Br.) — Serv. (schol. Dan.)ad Aen. X 370: Sallustius e. q. s. ''non dicit proconsulis'. — Ex eodemsumpsit Isidorus orig. IX 3, 22 usque ad bonum.

Comm. Ad Cabirense proelium bene pertinere puto fragmen-

tum, quo non nisi ipso Lucullo interveniente mUitesque fugientes

adhortante bene res Eomani gesserunt; et animadverte secundumea, quae scholiasta addit, de Romano imperatore eoque proconsule

esse apud Sallustium sermonem.

Sf. At Lucullum regis cura machinata famesbrevi fatigabat.

App. (in 34 D, 38 K, H 96 G, II p. 192 Br.) — Priscian. VEI (II p. 382).— Sallustius in II historiarum codd., tertio libro assignatur inde a Kritzio.

Comm. Falso fragmentum a Kritzio ad iter a Lucullo in

Pontum factum atque ad Plut. c. 14 refertur; illius enim temporis

inopiam non rex, sed ipsa regio effecit; contra ad id temporis

spatium, quo apud Cabiram actum est, verba spectare rebus ab

Appiano c. 81 narratis confirmatur. Itaque non tertii, sed quarti

est libri hoc fragmentum.

9*. Qua nocte ipse fiebat anceps.

App. (Deest in editionibus.) — Schol. ad Stat. Theb. III 2 (animad-vertit primus Muller Herm. X p. 118). (|

fiebat] fidebat P.

Comm. Mithridates, qui omnibus circum se de salute desperan-

tibus accepto de clade suorum nuntio ipse timere coepit atque e castris

effugere constituit, aptissime ita appellari potuisse mihi videtur.

10, Ita castra sine volnere introitum.

App. (IV 45 D, 3 K, 71 G, I p. 599, II p. 366 Br.) — Arus. p. 488.

— Serv. ad Aen. X 628. — Ibid. XI 230.|tita] solus habet Arusianus. —

castra] in castra coni. Dietsch ex lemmate, quod in N ita legitm: introi-

tum in illa loca; sed lemma potius ex exemplo corrigendum esse iure reli-

quis viris doctis visum est.

Comm. Castra esse Mithridatica post fugam Pontici exer-

citus sine vulnere a Romanis capta ex Debrossii coniectura iure

Kritz affirmavit.


11. Et reversi postero die multa, quae prope-

rantes deseruerant in castris, nacti, cum se ibi vino

ciboque laeti invitarent.

App. (IV 4 D, 26 K, 6G, II p. 308 Br.) — Nonius IV p. 321.J|

et

reversij et versi codd., corr. Dietsch, reversi {om. et) Junim. — multaquae] multoque codd. — vino ciboque] cibo vinoque LG vulgo.

Conim. Milites victores, qui castris hostium potiti tam acriter

eos persecuti sunt, ut thesauros arripiendi tempus iis deesset,

iidem vero postea laetissimi copiis hostium utentes, dein castra

illa divitiis, ut videtur, copiisque plena, milites vero cibo vinoque

iam diu egentes: omnia cum victoria Cabirensi optime congruunt;

sane tum diripiendorum castrorum potestatem militibus a LucuUofactam esse e Plutarcho scimus. Quonam vero argumento com-

moti editores fugitivos dictos esse opinati sint, nescio.

12*. Tenuit Lucullus thesauros, custodias regias.

App. (IV 47 D, 5 K, 42 G.) — Pompei. comm. Don. (V p. 180). —Eadem Ars anonym. Bemens. (VIII p. 94).

Comm. Mire Jtirges p. 80 verba a Pompeio allata non pro

peculiari fragmento habuit, sed, cum 'ex memoria aut negle-

genter' laudata essent, partim ad alterum fragmentum (fr. III 58)pertinere, partim ab ipso grammatico ficta esse contendit. At quodab illo argumentis non prolatis iactum est, refutare non cogimur;

sane legimus eadem haec verba translata etiam apud PlutarchumLuc. c. 18: d'vi6ccvQ0vg re (lEydXovg svq£ nai dso^toxrjQta.

13. Amisumque assideri sine proeliis audiebat.

App. (IV 42 D, 1 K, 44 G, H p. 455 Br.) — Priscian. VIII (II p. 435).jj

assiderij absideri GK.

Comm. Mithridatem subaudiri, quod Debrossio auctore vulgo

putatur, admodum dissimile veri mihi videtur. Eo enim loco, quo

ab editoribus fragmentum collocatur, scilicet in rebus hieme 73/72ad Amisum gestis enarrandis (Plut. Luc. c. 14— 15), de Mithridate

onmino non loquitur auctor, cf.: 6 AovKOvkkog itsgt rs vqv ^Afiiabv

diirgiips (lakan&g ry jioXtOQnia %Qco(i£vog; atque sane Amisumhaud acriter oppugnatam esse ibi memorandum fuit, ubi de ipso

Lucullo eiusque rebus gestis agebatur. Sin ad Lucullum verba

pertinere conceditur, ad hunc Plutarchi locum, quem modo laudavi,

i. e. ad hiemis 73/72 narrationem ea referre impedimur voce audie-

bat- accedit, quod illo de tempore iam tertio libro, non quarto,

actum est. Quare et LucuUum subiectum fragmenti subaudio

idque ad tempus spectare puto, quo Lucullus pulso ad CabiramMithridate denuo in Pontum et Amisum revertit, cf. Plut. c. 19:

orvTOg 6 -jjxE nQog Afitabv ert jiokioQxovfJisvriv.

11*


14. Scalas pares moerium altitudine.

App. (IV 56 D, 14 K, 37 G, II p. 457 Br.) — Arus. p. 500: Tar hacre. Sal. hist. IV' e. q. s.

Comm. Verba non in Tigranocertorum aliusve illarum regio-

num oppidi expugnatione lecta esse — quod Kritz coniecerat —e Memnone c. 45 elucet, quo loco sequitur scalis ad muros adiectis

captam tum esse Amisum. Ceterum altitudine non antiquiorem

dativi formam' habere licet (quod iussit praeter Dietschium nuper

Kraut progr. Blaubeurensi anni 18^1 p. 8), sed ablativum (sive mavis

instrumentalem) eum cum Arusiano interpretor.

15. Quia praedatores facibus sibi praelucentes

ambustas in tectis sine cura reliquerant.

App. (IV 43 D, 69 K, 75 G.) — Arus. p. 503.||quia] qui N, quia

corr. iam codex Leidensis, quum Lindemann, quae Keil. — praedatores]pretores N, corr. LinJier et Wagner. — amhustas in tectis] ambustis tectis

coni. Keil, sed amhustis tectis quidnam nocuerunt faces a militibus relictae'^

Comm. Ad Amisi expugnationem Plutarchique cap. 19 frag-

mentum collocandum esse constat, cf.: navxa yag i'^EQsvv&vrsg

vnb XafiTtdS cov nai Ttavra^^^^ov cp&q snicpSQOvxsg avxol xa TiXsiOxa

x&v olKrjfidxcov oia&siXov.

16. Quasi par in oppido festinatio et ingens

terror erat, ne ex latere nova munimenta madore in-

firmarentur; nam omnia oppidi stagnabant redundan-

tibus cloacis adverso aestu maris.

App. (in 26 D, K, 53 G, 11 p. 105 Br.)—Nonius II p. 138.— Priscian. VI(II p. 235): 'munimenta madore infirmarentur.' — Excerptum Charis.

-Bobiense (I p. 352): 'mador vyQaaLa, ut Sallustius in Historiis.' — histor.

lib. IV Nonius, Sallustius in IIII historiarum Priscianus, lib. III vulgo.

quasi] evasit vel queis coni. L. Miiller. — cloacis] cluacis LH, L. Muller.

Comm. Inepte hanc rem in Cyzici obsidione accidisse De-

brossio auctore omnes adhuc editores autumarvmt; quos sequi veta-

mur libri numero ab utroque grammatico confirraato. Neque quis-

quam omnino scriptorum similem rem apud Cyzicum factam esse

rettulit, ne Appiani quidem c. 74, quod post ceteros laudat etiam

nunc Jiirges p. 57, minima de tali inundatione vox est. At aperte

agitur de oppido ad mare sito obsessoque; ac quoniam etiam maior

terror obsidentibus inicitur, intelligimus classe maxime eos oppi-

dum illud oppugnare, namque terra aestus ille vix adeo eos terrere

potuit. Res igitur in obsidenda Ponti urbe aliqua evenit, veri

simillime autem apud Heracleam, quam magna classe Triarius

circumsedit. Accedit, quod tempestas illa, si quidem terrae motu,

ut videtur, commota est, vere anni 71 accidit, hoc vero tempus


ad unius Heracleae obsidionem aptum est. Et tum in Asia vehe-

menti motu et terram et aquas concussas esse e Nicolai Dama-sceni fr. 80 (F. H. G. III p. 416) scimus.

17. Atque hiavit humus multa vasta et profunda.

App. (IV 37 D, 51 K, 82 G, I p. 524, II p. 294 Br.) — Nonius IVp. 318.

IImulta etc.] lacuna vasta atque profunda coni. Madvig, multa

vastum et profundum L. Miiller, sed duo nominativi praedicativi , ut

dicunt, esse mdentur.

18*. Serv. ad Aen. VII 604: 'Getarum fera gens etiam

apud maiores fuit; nam ipsi sunt Moesii; quos Sallustius a

LucuUo dicit ^esse superatos.'

App. (IV 38 D, 46 K, 51 G, 11 p. 520 Br.)

19*. Bizone.

App. (IV 39 D, 47 K, 55 G, H p. 294 et 521 Br.) — Probus cathol.

(IV p. 11): 'zo . . . . unum barbarae civitatis lectum in Sallustio Bizo,

Bizonis.'||Vizzo B. — Nomen oppidi fuisse Bizone constat; quare puta-

oerim apud Sallustium fuisse ahlativo casu positum Bizone, quam formamProhus a nominativo Bizo derivare potuit.

CAPUT 11.

Fugitivoriim seditionis exitus, fr. 20—41.

Inest Italiae inferioris fretique Siculi descriptio, fr. 23— 29.

EnaTTatio.

Devictis consulum praetorumque exercitibus Spartacus

Thuriis castra habuit eaque, quae circum erant, oppida diripuit

(Appian. b. c. I 117 inde a xa d' oQrj ra jisqI &ovqlov^ xtA., et

fr. 20). Sed Romae C. Licinius Crassus*) pro praetore ad- 20

versus fugitivos cum exercitu denuo comparato missus est

(fr. 21). Qui cum Mummio legato turpiter fugato severe21

supplicium de militibus sumpsisset (fr. 22) atque ita discipli-22

nam militarem redintegrasset, Spartacum ad infimum usque

Bruttii paeninsulae angulum reppulit (Plut. Crass. c. 10 usque

ad 6 de UndQTaxos vtcs^excoqel dLa AEvxavCag Etg rrjv d-dlaxTav).

*) Crasso anni 72 autumno imperium esse mandatum iure Mommsendisputasse mihi videtur, cf. append. III.

166 Sallusti Historianim lib. IV.

Hic fere de situ Italiae inferioris fretique Siculi Sallustius

plura exposuisse videtur. Namque Italia (Mela 11 58) Hn duo

cornua finditur respicitque altero Siculum pelagus, altero lonium'

23, 24 (fr. 23). Dein duo illa cornua, Apulia (fr. 24) et Bruttium

25 (fr. 25), breviter describuntur.

Mela 11 115: ^Sidlia ali-

quando, ut ferunt, continens et

agro Bruttio adnexa 2^ost freto

26 maris Siculi abscissa estiir. 26).

Id angustum et anceps alterno

cursu modo in Tuscum, modo

inlonium pelagusperfluit, atrox,

saevum et Scyllae Charybdis-

que saevis nominihus inclutum.'

lustin. IV 1, 1: ^Siciliam

ferunt angustius quondum fau-

cibus Italiae adhaesisse diremp-

tamque velut a corpore maiore

impetu superi maris.'

Isid. orig. XEI 18, 3: 'est

autem artissimum trium milium

spatio .... fahulosis infame mon-

stris, quibus hinc Scylla et inde

Charybdis ostenditur.'

^Hinc igitur fabulae Scyllam

et Charybdim peperere, hinc

latratus auditus, hinc monstri

credita simulacra, dum navi-

gantes latrare putant undas,

quas sorhentis aestus vorago col-

27 lidif (lustin. 1. 1., fr. 27); atque

item Charybdis descripta est

28 (fr. 28).

Sicilia 'ipsa ingens et tribus promunturiis in diversa pro-

currens Graecae litterae imaginem, quae delta dicitur, efficit.

Pachynum vocatur, quod Graeciam spectat; Lilybaeum, quod

in Africam' (Mela 1. 1.).

'Et inde Rhegium nomina-

tum, quia Graece dbruptum

hoc nomine nuncupatur' (Isi-

dor. 1. 1.).

'Proximum Italiae promun-

turium Rhegium dicitur, inde

quia Graece ahrupta hoc nomine

pronuntiantur' (lustin. IV 1, 7).

Atque eidem promunturio etiam Peloriae nomen fertur;

'causa nominis Pelorus, gubernator ab Hannihale ihidem con-

29 ditus (fr. 29); quem idem vir profugus ex Africa et per ea

Loca Syriam petens, quia procul intuenti videbantur continua

esse litora et non pervium pelagus, proditum se arbitratus

occiderat' (Mela U 116).


Atque fugitivi praedonum ope, quibuscum societatem fece-

rant, transgredi in Siciliam constituerunt, tameri cum decepti

ab illis tum fluctibus impediti depulsique a C. Verre praetore

abiecto hoc consilio rursus in saltus recesseruut (Plut. Crass.

c. 10 ad ixccd^Las tbv 6tQatbv eig ffjv 'Pr^yivcov x^QQovrj^ov^ adde

fr. 30—33). Et Crassus magnis operibus eos circumdedit, ut «o' 30'

fame fatigaret, sed illi noctu per munitiones perruperunt (Plut.

1. 1. inde ab insX^av 8s KQciaaog ad fin. cap., fr. 34— 36). 34,35,36

Tum vero dissensionibus inter fugitivos ortis (f r, 37) cum 37

Gallis ad lacum Lucaniae quendam (fr. 38) congressus est 38

Crassus, et mox appropinquantibus M. Lucullo Cn.que Pom-

peio, quos hieme arcessendos censuerat senatus (fr. 39), iterum 39

eosdem insidiis aggressus (fr. 40) plane fere delevit. Atque 40

iam Spartacus, quamquam legatum Crassi superavit, ubi cum

imperatore conflixit, ipse occisus (fr. 41), exercitus omnis fere 41

deletus ac dispersus est (Plut. c. 11). Reliquias autem belli

ut profligaret, Pompeio Alpes modo transgresso contigit.

Fragmenta.

20. Rursus iumenta nacti ad oppidum ire conten-

dunt.

App. (IV 3D, 24 K, 60 G, n p. 145 Br.) — Nonius IV p. 258.

Comm. Quoniam aperte de militibus agitur, qui in oppido

aliquo morantur et inde rapinas faciunt eoque dein se recipiunt,

ad fugitivos fragnientum referre non dubito et ad id temporis spa-

tium, cum Thuriis castra habebant et ex oppido &afiivc( iTcl ksr}Xa-

Gictg egjjeeai/. Et fugitivos hoc loco dictos esse consentiunt editores.

21, Omnis, quibus senecto corpore animus mili-

taris erat.

App. (IV63D,64K,12G,np.322Br.)—Priscian.IX.X(np.484et512).

Comm. Spectare haec verba ad dilectum quendam videntur,

tunc habitum, cum ingens militnm virorumque inopia in civitate

orta est; quare in iisdem explicandis Debrossium sequi iubeo et

ad autumnum anni 72 refero, quo Crassus contra fugitivos im-

perator creatus exercitum Eomae comparavit. Neque enim aptius

novi temporis momentum, quam illud, quo Romanos bellis in Hi-

spania, Asia, Thracia, Creta omnique mari saevientibus compluri-

busque exercitibus a fugitivis caesis recurrere ad maiores natu

homines coactos esse perquam credi potest.


22*. Sorte ductos fusti necat.

App. (IV 5D, 27 K, 10 G, n p. 324 Br.) — Serv. ad Aen. II 201.—Schol. Dan. ad Aen. VI 22.

||sortes] sortes FG schol. Dan. — ductos]

ductus codd. Servii. — fusti] furtis L, furti HME Servii, susti G schol.

Dan. — necat] negat LH Servii.

Comm. Crassum dictum esse docet Plutarchus Cr. c. 10: Ttsvxa-

KoGiovg Se rovg TiQcorovg .... eig nevxr^novxa dtccveifiag dendSag tt(p

eKttGxrjg ttTtenxeivev eva xov kItiqg) Xa%6vxa.

23*. Omnis Italia coacta in angustias finditur in

duo promunturia, Bruttium et Sallentinum.

App. (TV 18 D, .S.S K, 1.3 G, II p. 392 Br.) — Serv. ad Aen. III 400. H

finditur] funditur FLE, scinditur vulgo a Carrione ad Kritzium, finditur

etiuDi, Mela legiase videtii/r. — in] inter FC.

24*. Italiae plana ac mollia.

App. (IV 17 D, 32 K, 15 G, II p. 401 Br.) — Serv. ad Aen. III 522:

'naturam provinciae ostendit, quod verum est in illo transitu. Ut Sallu-

stius' e. q. s.||plana] plena LM, plano H. — ac mollia] atque humilia

coni. Hagen, Italia .... mollis Stephanus.

Comm. Significatam esse Calabriam et Apuliam e Servio

elucetj quare sequitur Kritzii fragmentorum ordinem esse mutandum.

25. Ad Siciliam vergens faucibus ipsis non am-

plius patet milibus quinque et triginta.

App. (IV 19 D, 34 K, 14 G, II p. 408 Br.) — Arus. p. 500.

26*. Italiae Siciliam coniunctam constat fuisse,

sed medium spatium aut per humilitatem obrutum est

aut per angustiam scissum. Ut autem curvom sit, facit

natura mollioris Italiae, in quam asperitas et altitudo

Siciliae aestum relidit.

A pp. (IV 20 D, 35 K, 15 G, II p. 400 sq. Br.) — Serv. ad Aen. III 414.

— E Servio hauserunt Schol. ad Stat. Theb. III 597 {ubi deest locus

in M), Isidorus orig. XIII 18, 3, jyraeterea id. XIV 6, 34: 'Sallustius autemItaliae dicit coniunctam fuisse Siciliam, sed medium impetu maris divi-

sum et per angustiam scissum.'||Siciliam] Siciliae P schol. Stat. {in quo

Italiam Siciliae vulgo editur). — coniunctam] iunctam schol Stat. — per

humilitatem] propter schol. Statii. — obrutum] obruptum HE Seroii, Pschol. Stat. , quidam Isidori libri, abruptum aquis vulgo in Isidoro, ab-

ruptum Isidorus scripsisse videtur, cum haece confunderet cum illis, quae

mox de Ehegio dicta a Sallustio suMt. — ut autem] ut dum P schol.

Stat., aut dum viilgo in Statio, ut autem tam post Fabricium Gerlach. —ante molliores add. humiHoris et Dietsch.


27*. Scyllam accolae saxum mari imminens appel-

lant simile celebratae formae procul visentibus. Et

monstruosam speciem fabulae illi dederunt, quasi for-

mam hominis caninis succinctam capitibus, quia col-

lisi ibi fluctus latratus videntur exprimere.

App. (ly 21 D, 36 K, 19 G, 11 p. 409/11 Br.) — Isidor. orig. XIII 8, 4

(nomine Sallustn non laudato). — Serv. ad Aen. III 420: 'Scylla . . . Sallu-

stius saxum esse dicit simile formae celebratae procul videntibus; et

lupi ob hoc ex ea nati esse finguntur, quia ipsa loca plena sunt monstris

et saxorum asperitas illic imitatur latratus.'1|visentibus Isidorus, videnti-

bus Servius, cf. lustin. : 'neque experientibus modo terribile, verum etiam

procul visentibus.'

Comm. Verba ab Isidoro allata omnia Sallustiana esse recte

vidit Dietsch. Etenim et ea Sallustii sermonem redolent et illa,

quae Servius e Sallustio brevius excerpsit, plane fere cum Isidori

loco ita consentiunt, ut genuina quidem scriptoiis verba Isidorus

servasse videatur; quod confirmatur lustini loco in enarratione

apposito.

28. Charybdis, mare verticosum, quod forte illata

navigia sorbens gurgitibus occultis milia sexaginta

Tauromenitana ad litora trahit, ubi se laniata naufra-

gia fundo emergunt.

App. (IV 22 D, 37 K, 17 G, II p. 411 sq. Br.) — Serv. (schol. Dan.)ad Aen. 1117 usque ad verticosum. — Seneca nat. quaest. VII 8, 2: 'Tur-

binum motus vagus est et disiectus et, ut Sallusti utar verbis, verti-cosus.' — Serv. (schol. Dan.) ad Aen. III 425: 'quod .... trahit.' — Serv.

ad Aen. III 420: 'secundum Sallustium ea circa Tauromenitanum egerit

litus.' — Arus. p. 472: 'ubi . . . . emergunt.' Praeterea nomine auctoris

quidem non laudato testimoniis sunt: Plinius nat. hist. III 87: 'item Cha-rybdis, mare verticosum'; Pacatus paneg. (XII) 26 {cf. Vogel act. semin.

Erlangen. II p. 411): 'Charybdim loquar? Quae cum plena navigia sor-

buerit, dicitur tamen reiectare naufragia et contortas fundo rates Tauro-menitanis litoribus exponere.' Isidorus orig. III 18, 5: 'Charybdis dicta,

quod gurgitibus occultis naves absorbeat; est enim mare verticosum,

unde laniata naufragia j)rofundo emergunt.'||verticosum] sic Seneca, Isi-

dortts, Plinius, verticulosum C Servii. — quodj quo FT Thilo, corr. Daniel.— illata navigia] naufragia FT schol. JDan., navigia Pacatus, naves Isi-

dorus, qui idem navigia legisse videtur. — ubi] Arusianus, unde Isidorus,

cuius codd. aut unde aut et inde ibi praebent. — laniata naufragia]navigia N Arusiani, naufragia Isidortis, Pacatus, cf. Strabon. VT -p. 268:

KKTano&svrav Ss kuI SiccXv&ivtcov zcc vavdyicc nagaavQSTKi, Ttgbs rjova

T^g TavQonsviag. Atque idem nunc proposuit Jurges p. 9. — fundoj Aru-sianus, Pacatu^, profundo Isidorus.

Comm. Tres locos a Sei*vio Arusianoque laudatos in unumconiungendos esse fragmentum intellexit priraus Kritz. Ceterum

Seneca nil, nisi ipsam verfieosm vocem e Sallustio laudat, sed falso

editores ante Dietschium pro novo id fragmento acceperunt.


29*. Serv. ad Aen. III 411: Telorum promimturiuin

SiciHae est, secundum Sallustium dictum a gubematore Hanni-

balis illic sepulto.'

App. (TV 24 D, 39 K, 21 G, II p. 407 Br.) — Serviutn excerpsit Isi-

dorus XIV 7, 4.

30, Dolia cum sub trabes locata vitibus aut ter-

gis vinciebant.

App. (IV 8 D, 29 K, 1 G.) — Arus. p. 509. — Serv. ad Aen. IX 410:

'tergis vinciebant.'||cum] quae coni. Lindemann, quoque Keil. — tergis]

virgis vulgo e Gwdiano, Serviique testimonium falso pro altero fragmentohabitum est.

Comm. Pugitivos dictos esse docet Flonis II 8, 13: *cum

fugam in Siciliam pararent neque navigia suppeterent ratesque ex

trabibus et dolia conexa virgultis rapidissimo freto frustra expe-

rirentur' etc.

31. Implicatae rates ministeria prohibebant.

App. (IV 9D, 30 K, 3 G.) — Priscian. IX (11 p. 473).1|implicatae]

BHL, ipse legit Priscianus, implicitae DGKB.Comm. De fugitivorum transgrediendi freti Siculi conatu

agi hoc loco consentitur.

32*. C. Verres litora Italia propinqua firmavit.

App. (IV 10 D, 31 K, I 128 G.) — Arus. p. 500. — Liberi numerumom. N.

IIC. Verres] GGVerris N. — Italia] Italiae coni. Dietsch contra

lemma Arusiani, cf. praeterea lug. 18 et 19.

Comm. Verrem, Siciliae praetorem, litora contra fugitivorum

impetum defendisse vel munivisse negavit quidem Cicero Verrin.

V 5; at Sallustio potius, quam accusatori fides habenda videtur.

33*. In silva Sila fuerunt.

App. (IV 7D, 28 K, 78 G, H p. 395 Br.)— Serv. ad Aen. 715:/Sal-

lustius de fugitivis' e. q. s.||tuerunt] fugerunt B, ficerunt H, in silvam

Silam fugerunt coni. Dietsch.

Comm. Fragmentum Plutarchi loco illustratur: ovrca 6r]

Ttakiv ano dâXdacrig ccvaêvâg iaa&ioe tbv GTQaTov sig xr\v 'Ptj-

yivtov ')(.SQQ6vr)6ov.

34*. Diu noctuque laborare, festinare.

App. {Deest in editionibus.) — Serv. ad Georg. I 287. — Schol.

Bern. ibid.||festinare] om. schol. Bern.

Comm. Agi mihi videtur hoc fragmento de exercitu quodam,

qui summa virium contentione opus aliquod extruit, idque optime

Fragmenta 29—39. 171.

convenit cnm Crassi exercitu magnis munitionibus fugitivos circum-

vallante, cf. Plut. c. 10: (liya fisv ovv rjv kuI •jâXETtbv t6 SQyov,

^vv6e ds Kal KarsiQyaGato TtaQcc doâv iv oliyco xQOvo) kxX.

36*. Frigida nocte.

App. (Deest in editionibus.) — Schol. Bern. ad Georg. IV 104.

Comm. Ad illam spectare haec noctem, qua Crassi muni-tiones Spartacus perrupit, veri videtur simile esse Plutarchi verbis

collatis: vvKxa vicpsrcodri Kal Ttvsvfia ri ysi\xiQiov 7taQag)vXdâg kxX.

36. Infrequentem stationem nostram incuriosam-

que tum ab armis.

App. (IV 65 D, 66 K, 23 G.) — Arus. p. 487.||tum] tam N, corr.

Gerlach, iam coni. Keil, Gerlachii vero emendationem iure tuetur P. Jurges

p. 13 collato Dict Cret. II 42 : 'at Grai infrequentes tum incuriosique ab armis.'

Comm. Mithridatem subito anno 68 in Pontum invadere his

verbis enarratum esse Dietsch coniecit; cum vero ea res quinto,

non quarto libro contineretur, ad Spartacum fragmentum referre

malui; ac sane in obsidione aliqua similive re stationem illam

neglegentem commemoratam esse multo propius ad veri speciem

accedit, quam si de militibus, quos Ponti finium custodes fuisse

vult Dietsch, fragmentum interpretaremur,

37, Dissidere inter se coepere neque in mediumconsultare.

App. (IV 12 D, 40 K, 8 G, n p. 303 Br.) — Arus. p. 482.||coeperej

cepere N.

Comm. Ad Plutarchi cap. 11: i&aQQrjas Ss TtoXX&v iK dta-

q)OQag ccTtoGrdvrojv avxov Kal exQaxoTtsdsvGafisvoov Ka&^ avxovg

haec spectare patet.

38. Sapor iuxta fontis dulcissimos.

App. (IV 13 D, 41 K, 77 G.) — Arus. p. 510.||dulcissimos] dul-

cissimus coni. Keil.

Comm. Pertinent Sallustii verba ad Plut. ib.: inl AsvKa-

vldog Xl(ii'7}g, i^v cpadi XQinsG&ai dia iqovov ytyvo(iivr}v yXv-Kslav KxX.

39, Avidior modo properandi factus.

App. (IV 14 D, 44 K, 61 G, I p. 403 Br.) — Arus. p. 450.

Comm. P. Crassus subaudiendus est, cf. Plut.: xai TtQiv

^KSiv iKsivovg sGitsvSs 6ta7tQdâ6&ai xov noXsfiov.

,172 Sallusti Historiarum lib. rV.

40. Cum interim lumine etiamtum incerto duae

Galliae mulieres conventum vitantes ad menstrua sol-

venda montem ascendunt.

App. (IVl5D,42K,3G,np.418Br.) — NoniusVinp.492.||Galliae]

Grallae coni. post Pium Nipperdey, iure defendit Kritz.||mulieres e. q. s.^

mulieris .... vitantis codd. — ad menstrua solvenda] ad struem moven-dam coni. Dietsch.

Comm. Satis explicatur locus Plutarclii verbis; oi ^' iTTEt^!

Q&vxo (isv rrjv al'6d'r)6i,v aTtoKQVitXEiv , rcc KQavrj xaTaftTtf^ovregJ

ocp&svTsg 8 'bito dvstv yvvatn&v TtQod^voiisvcav roig TtoXs-

fiiotg s%tv8vvsv6av %xX.

41*. Haud impigre neque inultus occiditur.

App. (Inc. 29 D, IV 45 K, inc. 10 G, II p. 430 Br.) — Donat. ad Terent.;|

Andr. I 2, 34.||impigre] impigro P, pugnans add. Dietsch. — inultus] j

multus 0. — haud] seclusit Vogel collato Floro I 38, 18, sed falsissimei

verba Donati interpretatus ; logicum autem illud mendum non lihrariis, sed\

ipsi auctori esse tribuendum recte defendit W. Heraeus allatis exemplis efti

nostrorum scriptorum et Livii XXXII 16, 11: 'oppidani primo haud im«>]

pigre tuebantur moenia.'

Comm. Spartacum his verbis intelligendum esse egregie con-]

iecit Debrossius accepitque Kritz, cf. Plut.: xslog Ss cpvyovxcov xSivl

%sqI avxbv avxog sCxoag nal nvKXco&slg vitb itolk&v a(ivv6fisvos~i

KarsKonri.

CAPUT III.

Res urbanae, fr. 42—56.

Enarratio.

Extinctis servilis seditionis reliquiis Pompeius Romam pro-

fectus est, acri populi desiderio neque non magno nobilium

metu expectatus (Plut. Pomp. c. 21 inde ab iv ro6avtr} ds ttfifj

42 xccl jtQoadoxLcc Toi) dvdQog ;trA , adde fr. 42). Sed antea, quam

in urbem ingressus est, exercitu nondum dimisso triumphum

ac consulatum sibi postulavit, dein nactus, quae petiit, per

M. Palicanum, plebei tribunum, contione prope urbem convocata

43, 44 (fr. 43, 44) consilia populo exposuit restiturumque se tribuni-

ciam potestatem ac redditurum equitibus iudicia promisit

45, 46, 47 (fr. 45—47). Tantum vero apud populum valuit eius gratia, ut

M. Crassus, in consulatus petitione ut se adiuvaret, Pompeium

rogare non dubitaret, et ei sane obsecutus ille est (Plut. Crass.

Fragmenta 40. 41. — Enarratio 42—55. — Fragmenta 42. 43. 173

c. 12 acl e%£L xkqlv t) nsQl rfjg aQxrjg^ fr. 48). lam reverso ex 48

Hispaiiia Metello (fr. 49) Pompeius una cum eodem trium- 49

phavit postremo raensis Decembris die, antequam consulatum

iniit; et Crassus ovationem nactus est. Sed brevi post Pompeius

ac Crassus consules denuo inimicitiis atque aemulatione infensi

sibi facti simt, cum ille plebis, hic senatus partes sequeretur

(fr. 50, 51). Quo popularium studio commotus Pompeius cum 50, 51

Crasso tribuniciam potestatem plane restituit; et paulo post

'Aurelius Cotta legem tulit, ut senatores et equites Romani ac

tribuni aerarii simul iudicarent'. Eodem anno etiam censores

creati sunt L. Gellius Cn. Lentulus Clodianus, qui summa cumseveritate munere functi sunt; etenim multos senatu moverunt

aut ordine equestri excluserunt; in quis etiam 'Antonium Gellius

et Lentulus senatu moverunt causasque subscripserunt, quod

socios diripuerit, quod iudicium recusarit, quod propter aeris

alieni magnitudinem (fr. 52) praedia manciparit bonaque sua 52

in potestate non habeat' (Ascon. ad Cic. tog. cand. p. 84 Or.).

Praeterea huius anni aestate C. Verres Siciiiae praetor a M. Cice-

rone repetundarum reus factus est (fr. 53—55); cuius in loco 53, 54, 55

anno 70 L. Metellus, 'cum foedissima illa C. Verris praetura Sici-

liam adflictam invenisset, maxime Pyrganione archipirata nefariis

praedis et caedibus dilacerante, qui pulsa classe Romana Syra-

cusanum portum obtinuerat, quem mox navali terrestrique proelio

comminutum Sicilia decedere compulit' (Oros. VI 3, 5). Sed

Romae exeunte tandem anno auctore C. Aurelio equite M. Crassus

Pompeiusque reconciliati sunt (Plut. Pomp. c. 23 usque ad

ttnid-Evto rrjv aQXTfjv).

Fragmeuta.

42*. Multisque suspicionibus volentia plebi fac-

turus habebatur.

App. (IV 31 D, 56 K, 33 G, H p. 174 Br.) — Nonius II p. 186.

Comm. Hoc dictum esse de Pompeio, cum iter Romam faceret,

sequitur e Plut. Pomp. c. 21: êv alxLaGQai, xoig â6v.ccLvov6i TiSQifjv

vTioXoinov, oxi tro dfjfioi TtQo6v£(isi (lakXov iavTOv ^ xfj ôvkfj.

43*. M. LoUius Palicanus, humili loco Picens,

loquax magis quam facundus.

App. (IV 25 D, 67 K, 35 G, II p. 442 Br.) — Quintilian. IV 2, 2


auctore non nominato. — Gellius I 15, 12 inde a loquax e. q. s. — M. Lol-lius] m. ollius A, macilius B, corr. Pighius.

Comm. Talem tribuni illius deseriptionem dedisse Sallustii

putaverim, ubi primum hominis mentio facta est; illic igiti

quoad scimus, fragmentum collocandum erit, ubi de contione,

qua Pompeius locutus est, per Palicanum habita agebatur. Cete

rum Palicanus non anno 71, quod voluit Kritz, sed anno 70, eodei

quo Pompeius consul fuit, tribunatu functus est (Ps. Ascon. p. 103 Or.

Ac scilicet magistratum iniit iam a. d. IV. id. Dec, contio igiti

illa fuisse videtur mensi Decembri, brevi antequam Pompeius triur

phavit consulatumque ingressus est.

44. Magnam exorsus orationem.


Comm. Longiorem orationem quarto historiarum libro coi

memoratam esse, nisi quam Pompeius in contione locutus est, ignc

ramus; itaque ad eam fragmentum referendum est. Sed qua

oratione illa a Pompeio exposita sint, etsi minus per scriptore

Sallustianos certiores facti sumus, ipse tamen Cicero memoria

tradidit Verr. I 45: 'ipse denique Cn. Pompeius, cum primum con^^

tionem ad urbem consul designatus habuit, ubi id, quod maximeexpectari videbatur, ostendit, se tribuniciam potestatem restitutu-

rum, factus est in eo strepitus et grata contionis admurmuratio.

Idem in eadem oratione cum dixisset populatas vexatasque esse

provincias, iudicia autem turpia ac flagitiosa fieri, ei rei se pro-

videre ac consulere velle, tum vero non strepitu, sed maximoclamore suam populus Eomanus significavit voluntatem.' Atquetria quae insecuntur fragmenta 45, 46, 47 hac ex oratione — ob-

liqua scilicet oratione reddita a Sallustio — sumpta esse ita fere

conieci, ut fr. 45 et 46 duabus orationis partibus a Cicerone com-

memoratis respondeant, tertium (fr. 47) finem illius praebeat; ita-

que fr. 45 Pompeius reconciliaturum sese patres plebemque ac

redditurum tribuniciam potestatem promisisse, dein fr. 46 de iudi-

ciorum condicione corruptissima egisse mihi videtur.

46. Si nihil ante adventum suum inter plebemet patres convenisset, coram se daturum operam.

App. (IV 30 D, 55 K, 34 G, H p. 174 Br.) — Prisc. XIX (lE p. 52).

Comm. Eo, quo haec effatus est, temporis momento, cumipsam urbem Pompeius nondum ingressus esset neque iam in

senatu de his rebus cum patribus agere posset, suo iure ante ad-

ventwm atque coram vocabula usurpare ei licuit; neque vero cogi-

mur ob eadem cum Dietschio Pompeio etiam iter Romara ab Alpi-

bus facienti haece tribuere.


46. Qui quidem mos ut tabes in urbem coniectus.

App. (IV 26 D, 59 K, 30 G, Ip. 267Br.) — Festus p. 359 M., p. 542 Th.I mos] nos apogr. F. — coniectus] coierit vulgo ex edit. O. Mulleri, con-

iectus iam Aldus.

Comm. Quoniam his annis vehementissime in iudicia sena-

toria increpuisse populares corruptisque iudicibns infensissimum

fuisse scimus populum (cf. locum Cic. ad fr. 44 laudatum), hac

tabis imagine ipsam corruptionem eam intelligendam esse cumDietschio consentio; ac sane optime ita illa appellari potuit. AdPompeii autem orationem eadem pertinere ex illis, quae Cicero

narravit, veri simile est.

47. Multitudini ostendens, quam colere pluri-

mum, ut mox cupitis ministram haberet, decreverat.

App. (IV 32 D, 58 K, 29 G.) — Arus. p. 494.||ostendens] obsequens

coni. van Hoeven, se ostendens Linker. — ministram] ministrum N, corr.

van Hoeven. — haberet] habere iV".

48. Collegam minorem et sui cultorem expectans.

App. (TV 33 D, 54 K, 9 G, II p. 310 Br.) — Arus. p. 461.||collegam]

coUega N.

C mm. Pompeium enuntiati huius esse subiectum — quodunumDietschium huncque iusto cunctantius repperisse sane mireris— effi-

citur Plut. Crass. c. 12: iTte&v^st yccQ cificbg yi nag asl laQtTogxtvog 6g}SiXsxr)v Xa^stv rov KqaGGov.

49. Exercitum dimisit, ut primum Alpis digres-

sus est.

App. (IV 28 D, 52 K, 26 G, 11 p. 422 Br.) — Arus. p. 464.||digres-

sus] degressus coni. Keil.

Comm. Q. Metellum dictum esse patet, cum Pompeiummulto demum postea exercitum dimisisse constet.

50. Quod in praesens modo satis cautum fuerat.

App. (IV 69 D, 72 K, 32 G.) — Arus. p. 487.||quod] quis vulgo e

Lindemanni coniectura.

Comm. Si rem requirimus quandam quarto libro relatam,

quae brevi tantum per tempus constituta dein dirempta est, nihil

invenimus, nisi Crassi Pompeiique amicitiam, quae per id modotemporis spatium reconciliata est, quo Crassus Pompeii ope consul

creari studuit, at ingresso consulatum Crasso statim nihili rur-

sus erat.


51. Crassus obtrectans potius collegae, quam boni

aut mali publici gnavos aestimator.

App. (rV 34 D, 62 K, 72 G.) — Arus. p. 496.||gnavos] gravus

corr. Keil, gravis vulgo.||aestimator] exactor N, auctor coni. Kritz, exist

mator vel aestimator Dietsch; locum nondum sanatum putaverim.

62*. Fenoribus copertus est.

App. (Inc. 114 D, 85 K, G.) — Gellius E 17, 7. — Ibid. IV 17,

Comm. Asconii loco supra allato commotus de Antonio haece

dicta esse interpretor; et de fenoribus hominis alicuius similibus-

que rebus anno illo censorio actum esse veri simile est.

63. Suspectusque fuit, incertum vero an per ne-

glegentiam, societatem praedarum cum latronibus

composuisse.

App. (IV 11 D, 63 K, 7G, II p. 348 Br.) — Nonius IV p. 257. —lib. IV LG, vulgo; lib. III HGen., L. MulJer.

||veroj vere coni. Dietsch.

— an] ac codd. — per] propter coni. Dietsch. — composuisse] com-posuisset codd.

Comm. Ad Verrem haec spectare bene coniecit comprobavit-

que Kritz.

54*. Canina, ut ait Appius, facundia exercebatur.

App. (H 37 D, 46 K, III 3G, II p. 655 Br.) — Nonius I p. 60. —Commemorat Lactantius div. inst. VI 18, 26 (p. 551 Br,): 'quia ipse cani-

nam illam facundiam, sicut Sallustius ab Appio dictum refert, exercuit',

prneterea Hieronym. ep. 119, 1; ib. "1.S4, 1.

Comm. Ad Quintium Gerlach, Kritz atque Dietsch ad Sici-

nium tribunos spectare verba opinati sunt; utrumque vero in con-

tionibus magnopere in optimates invectum atque haud parva usumesse facundia constat, at causarum patronos fuisse eos unde sciunt

viri illi docti? De eo potius viro intelligendum esse fragmentum

mihi videtur, de quo iisdem utitur verbis Lactantius et quem inde

ab adulescentia canina illa eloquentia re vera exercitum esse notum

est, scilicet de Cicerone. Quem quin Sallustius eo historiarum

loco commemoraverit, ubi de Yerris lite a Cicerone accusati rettulit,

procul dubio est.

56. L. Hostilius Dasianus, inquies animi.

App. (IV 27 D, 60 K, 31 G.) — Arus. p. 488.||Hostilius] hostibus N,

corr. Ruhnken.

Comm. L. Hostilium in lite Verrina pro reo egisse cei-tiores

sumus facti et e Cic. Verr. I 6: 'itaque cum ego diem inquirendi

in Siciliam perexiguam postulavissem , invenit iste, qui sibi in


Achaiani biduo breviorem diem postularet, non ut is idem conii-

ceret diligentia et industria sua .... etenim ille Achaicus inquisitor

ne Brundisium quidem pervenit .... ut perspicuum cuivis esse

posset hominem ab isto quaesitum esse, non qui reum suum ad-

duceret, sed qui meum tempus obsideret', dein e schol. Gronov.

ad h. 1. (p. 388 Or.): ^quidam Dasianum, alii Pisonem dicunt.'

CAPUT IV.

Belliim Armeniacum, fr. 56—80.

Inest de rebus urbanis anni 69 fr. 70 et 71, anni 68 fr. 81.

Enarratio.

L. Lucullus superato ad Cabiram Mithridate expugnato-

que Ponti regno in Asia provincia hiemem egit eamque procura-

torum atque feneratorum saevitia ingentibusque tributis exemit

(Plut. Luc. c, 20). Atque interim Appius Claudius, Luculli

legatus, ad Tigranem missus erat, ut Mithridatem exposceret

ac simul subiectorum Tigrani populorum fidem corrumperet

(Plut. Luc. c. 21, adde fr. 56, 57); et illud quidem cum a 5G, 57

rege non impetraret, tamen hoc optime Appio evenit.

Anno post 69 Q. Hortensio Q. Caecilio Metello consulibus

lovis Capitolini templum refectum a Q. Catulo dedicatum est.

Sed vere Lucullus ex Ponto ad bellum Armeniae inferendum

profectus invitis quidem militibus (fr. 58) Euphratem trans- 58

gressus est (fr. 59, 60), dein per Sophenen traiectoque Tigride 59, 60

in regnum Tigranis invasit (Plut. c. 24). Etiam in itinere

equites regios cum Mithrobarzane duce per legatum fudit, moxipsum regem recedere in montes coegit, Tigranocerta, caput

regni, summo opere defensum obsedit (fr. 61— 63) legatis simul 61,62,63

hostium exercitus appropinquantium impugnare iussis (Plut.

c. 25). Sed Tigranes vetante Mithridate, ut sedem imperii sui

obsidione solveret, contra LucuUum contendit ingenti fretus

exercitu, quem optime^ instructum frequentemque undique terra-

rum coegerat. (Plut. c. 26): in quo imprimis cataphracti, in-

solitum antea Romanis militum genus, a Sallustio descripti suut

(fr. 64, 65). Quas adversus copias nil, uisi quattuor legiones 64, 65Sallustius, od. Maurenbrocher. II. 12


cum LucuUus haberet, tamen Euphratem facile transgressus

Armeniosque adortus e colle quodam in cataphractos equites ex

latere impetum fecit, quibus fugatis brevissimo omnis Tigranis

exercitus cum rege ipso in fugam conversus est (Plut. c. 21,

G6, 67 28, adde fr. 66, 67). Atque paulo post pugnam confectam

Mithridate Tigrani obviam facto uterque fiduciam suam atque

opes redintegrare studuit (Plut. Luc. c. 29 ad ovtol êv ovv

68 avdîg itsQag Svvdiieig (Svvfiyov, ad hoc fr. 68), Mithridates

autem epistula ad Arsacem, Parthorum regem, missa ad socie-

69 tatem armorum eum permovere conatus est (fr. 69).

At Romae in Lucullum vehementer invecti sunt populares,

cf. Plut. c. 24: iv dh 'Pa^Tj Dio c. 2: xccl ait ai>tov

xataôav Tcal diaâQtvQEGdâi

tovg dfjâycoyovg, ag Ttoksfiov

70 ix Ttoksôv diGiKSi AovxovXXog

ovdsv trjg TtoXscog dsofisvrjg

aXX' vnsQ tov 6tQatriy6)v

firjdsTtots jcatad^s^dâi ta

onla }ir]d^ 7tav6a6%âi xQrjâ-

ti^d^svog aicb t&v xoiv&v xiv-

dvvcav.

xal aitCav &)g ovx sd'sX'^0ag

thvTtoksôv, oncag sjtlnKsiov

aQXTj (fr. 70), xataXv6ai na^d

ts totg aXkoig xal jtaQoc totg

noXCtaig s6xs. xal did tovto

t6ts ^tsy sCg tovg 6tQatrjyovg

tiiv dQxrjv tfig 'A6Cag ijtavll-

yayov xal fistd tavd'\ d}g xal

av&ig t6 avto tovto nsjtoirj-

xsvai sdo^Sf tbv vnatov ai}ta

thv ycat ixstvov tbv ^j^dvov

8vra diddox.ov sns^tpav.

Ohtoi ^hv ovv ii,SiQyd6avto

Xq6vco tijv avtSiv vndd^sîv.

Quod etiam tum effugisse non videtur Lucullus, nisi cor-

71 ruptis tribunis quibusdam (fr. 71).

Itaque devicto Tigrane ipsa denuo Tigranocerta oppugnavit

ac proditione cepit diripuitque, deinde postquam Arabes, Com-

magenos, Gorduenos in deditionem accepit, in finibus Gordue-

72 norum (fr. 72) hiberna agere constituit (Plut. c. 29, Dio

c.2,3—5). Qua hieme cumParthis de foedere belli egit, abnuente

vero Arsace rege iam bellum illis inferendum parabat, cum

milites seditione coorta tantam belli molem recusaverunt (Plut.

73 c. 30, Dio c. 3, adde f r. 73). Itaque multa demum aestate

rursus in Armeniam iter fecit, ut Artaxata, caput terrae, ever-

teret; cui Tigranes cum ad Arsaniam flumen occurreret, iterum

a LucuUo ingenti clade superatus est (Plut. c. 31, adde

74, 75,76 fr. 74—76). Attamen LucuUus longius progredi Irigore fame-


que impeditus est, quibus commoti milites omnino non iam

in obsequio permansere regredique eum coegere (Plut. c. 32);

quare in Mesopotamiam reversus — quam terram breviter de-

scripsit Sallustius (fr. 77, 78) — Nisibim urbem aggressus est 77, 7.S

a fratre Tigranis Gura defensam; ac noctu subito oppressam

expugnavit (Dio. c. 6— 7, fr. 79,80), tum ibidem hibema habuit. 79, 80

Sed Romae anno 68 consul fuit unus Q. Marcius Rex

coUesra L. Metello subito mortuo. Cum vero comitia inse-

quentis anni haberentur, C. Piso consul creatus, at mox am-

bitus reus factus estj quod crimen corruptis pecunia accusato-

ribus ille effugit (fr. 81). 81

Fragmenta.

56. Tetrarchas regesque <(ex>territos animi fir-

mavit.

App. (IV 49 D, 7 K, 46 G, 11 p. 482 Br.) — Arus. p. 470.||exterritos]

territos N, corr. Dietsch ex lemmate.

Comm. Appium Clodium legatum dictum esse sequitur e

Plutarclii verbis c. 21: noXXovg (isv ipKSKaGaxo t&v '^Ttovlatg cckqo(o-

fisvav rov ^Aq^svLov dvvaGtmv.

57*. Insolens vera accipiendi.

App. (IV 48 D, 6K, 58 G, 11 p. 483 et 499 Br.) — Donat. ad Terent.

Andr. V 4, 4.

Comm. Pertinet locus ad Plut. Luc. c. 21: &ats tbv Tiyqa-

vfjv .... fir} Xa&stv tovg Tta^ovtag rjXXoiafisvov ty 7taQQ7]6ia tov

vsavi0x.ov, (pavrig GiisSbv sksv&SQag ccaovovta dia nsvts Kal siKoaiv it&v.

58. Dein lenita iam ira postero die liberalibus

verbis permulcti sunt.

App. (IV 6 D, m 85 K, m 18 G, n p. 326 Br.) — Priscian. IX(n p'. 487).

Comm. Ad exercitum a Crasso decimatum aut ad Hispanos

nece Sertorii iratos haec verba quadrare refutatis hinc Gerlachio

Douzaque, illinc Debrossio iure negavit Kritz; cum vero de homi-nibus primum iratis moxque lenitis agatur, optime hoc convenit cummilitibus primum quidem seditiosis, at tmn liberalibus ducis verbis

lenitis, itaque ad milites Valerianos Luculli haec refero, quos anno 69,cum novum contra Tigranem Mithridatemque bellum Lucullus sub-

iret, primum militiam detrectasse, dein tamen a duce ad discipli-

nam revocatos in Armeniam secutos esse constat. Falso vero nuper-

12*


rime P. Jiirges p. 8.4 fragmentum ad res apud Amisum gestas

spectare coniecit: namque milites Luculli severitatem aegre ferentes

— nequaquam iratos — oratione ducis placatos esse, id quodfingere sibi videtur Jiirges, non modo memoriae non traditur, sed

contrariam etiam rem refert Plutarchus c. 14: cckXa tavra ^sv

ovK av 6 AovKOvXXog iXTtiGag slg roGovrov anovoiag rovg CrQari(orag

naqayayslv^ o6ov iÔrsQov i^scprivav, '{^TtSQScoQa Kal oin icpQOvri^sv.

59, Quam maximis itineribus per regnum Ario-

barzanis contendit ad flumen Euphraten, qua in parte

Cappadocia ab Armenia disiungitur; et quamquamnaves caudicariae occulte per hiemem fabricatae ad-

erant ....

App. (IV 51 D, 10 K, 52 G, II p. 492 Br.) — Nonius XHI p. 535.ji

naves] ad naves LHG, ad om. Banib , ad id Aldus, post ad numerumnavium excidisse suspicatus est L. Muller.

Comm. LucuUi iter ad Armeniam factum quin hoc frag-

mento narretur, dubium non est. Neque discrepat ab eo Plutar-

chus c. 24: AovxovXXog ds 6vvr6vcag oSsvGag inl rbv EvcpQa-rvjv .... ^GiaXXsv, &g diarQtî]g «'utw nal TtQayârsiag sGo^svrjg

Gvvayovri rcoQd^fisca nal nriyvv^svfp GisSiag. Etenim leves

naves illae caudicariae, quibus Tiberim sane transgrediaVis, minime

aptae esse potuerunt ad Euphratem superandum ingenti rapidoque

tum fluctu tumentem: quare licet Lucullus haberet naves illas,

tamen in Euphrate maioribus noQ&^sioig ratibusque ei opus erat;

ac tale quid in Sallustio subsecutum esse effici mihi quidem videtux

e voce quamquam.

60*. Ut tanta repente mutatio non sine deo vide-

retur.

App. (Inc. 97 D, 66 K, H 59 G, I p. 604 Br.) — Donat. ad Terent.

Eun. V 2, 36. — Serv. (schol. Dan.) ad Aen. 11 632. — Schol. Veron. ad1. 1.

IIrepente] om. schol. Dan.

Comm. Quoniam de miro subitoque aliquo naturae eventu

aperte agitur, summa veri specie esse Dietschii coniectura mihi

videtur, qui haec ad Euphratem Luculli adventu magnopere inun-

dantem tumentemque, at subito noctu dei cuiusdam ope diminutum

rettulit; quod eo etiam confirmatur, quod re vera traiecto flumine

Lucullus taurum sacrificavit velut SiaârriQia, scilicet ut deo illi

grates ageret.

61. Naphtas, genus olei cedro simile, quo ....

nutriuntwr incendia.

App. (rV54D, 13 K, 83 G, II p. 380 Br.) — Probus p. 29: 'boc

naphtas, huius naphtae, genus .... simile', sicut Sallustius historiarum


libro quarto. — Idem Sacerdos (VI p. 480). — Hieronym. comm. in Daniel.

III 46: '^Sallustius scribit in historiis, quod naphta sit genus fomitis apudPersas, quo .... nutriantur.' — Idem glossa e cod. Vatic. (ed. Ang. Maiusauct. class. VII p. 569). — naphtas praeterea commemorat Probus p. 22.

||

naphtas] ipse voluit Probus, naphta BProhi p. 29, Hieronymus, glossa;

napta B Sacerdotis. — genus .... simile] iniuria a Sallustio dbrogavit

Kritz. — quo .... incendia] num verba Sallustii sint, nescio; certe senten-

tiam eius exhibent, quippe quae cum Dionis verbis conspirent. — nutriun-

tur] glossa, nutriantur Ilieronymus.

Comm.' Naphtas in Tigranocertorum obsidione ab Armeniis

adhibitum ibique commemoratum esse a Sallustio et breviter descrip-

tum collato sequitur Diane ap. Xiphil. p. 3: xat avrbv oi ^ccq-

âQOi rri rs roêia %al rij vucpdâ %ara rG)v ^yiyav&v iôfiEvr} dEt.vS)g

ixaxcoGav. cc6q)alr&Ssg ds rb (paQiiaxov rovro xai SiaTtvQov

ol^rcog, co0'O'' oGoig av jtQOGfil^rj, Ttdvrtog avra xaraxa/eiv xrX.

62*. In iiuda, in tecta corpora.

App. (Inc. 59 D, 25 K, 19 G, II p. 97 et 382 Br.) — Diomedes p. 447.||

in tecta corpora] intectato pora M, intecta non distinxerunt vulgo.

Comm. Res aliqua (nimirum cuius in bello usus est) signi-

ficata esse videtur, quae eodem eventu et in nudos et in armatos

hostes usui*patui-. Et hoc bene convenire cum naphta illo acute

repperit iam Debrossius.

63. Pluteos rescindit ac munitiones demolitur

locoque summo potitur.

App. (IV 56 D, 15 K, 69 G, II p. 96 Br.) — Nonius II p. 95.

Comm. Fragmentum, quo obsessi ex oppido eruptionem facere

et magnopere obsidentibus nocere docentur, ad Tigranocertorum ob-

sidionem rettulit Kritz; quem secutus sum, cum ea in obsidione

acerrimos sese praestasse oppidanos summaeque foisse Romanisnoxae e Dionis loco ad fr. 61 laudato sequeretur.

64*. Et sequebantur equites catafracti.

App. (IV 58 D, 67 G.) — Servius ad Aen. XI 770.||et] om. AS. —

equites] equi codd., equites vulgo, equi catafractos coni. Thilo.

Comm. In longiore exercitus Armenii descriptione etiam equi-

tum cataphractorum mentionem esse factam discimus e Plut. c. 26:

iTinetg 8s TtsvramafivQtovg xat TtsvramGxtlLovg, cov enraynaiiXioi Y,al

(iVQioi xardtpQaKrot riGav, wg Aovxovklog syQaipe TtQog rr]v 6vy'iil.r\-

rov, ac sane in enumeratione illa verbi sequebantur aptus est locus.

65*. Equis paria operimenta erant, <^nam)>que

linteo ferreas laminas in modum plumae adnexuerant.

App. (IV 59 D, 17 K, 66 G, E p. 507 Br.) — Serv. ad Aen. XI 770.||

namque] quae codd., praeter quod que B, corr. Thilo. — Hnteo] lina B,


linco H, quae lintea vulgo. — ferreas laminas] ferreis laminis codd.

(lamineis A), corr. Thilo.

66. Qui praegradiebantur, equites catafracti,

ferrea omni specie.

App. (IV 57 D, 16 K, 63 G, II p. 506 Br.) — Nonius XIX p. 556.

qui] cui (scil. Tigrani) coni. L. Miiller. — praegradiebantur] sic Bamh.,praegrediebantur rell. codd. — omni] omnes coni. Coler, iwe tuetur Jiirges

p. 12 collato Ammiano XXIV 2, 42: 'ferrea nimirum facie- omni.'

Comm. Minus ad ipsam equitum descriptionem , ad quamrettulerunt editores, quam ad pugnam Tigranocertanam pertinere

fragmentum mihi videtur; et scimus equites in fronte dextri cornus

stetisse, praegradiebantur igitur dextro aciei Armeniacae cornui;quo-

minus autem in verbis explicandis vulgatam sequamur opinionem,

prohibet ipsa haec vox collato fr. 64 initio.

67"!*, Ruinaque magna pars suismet aut proximo-rum telis, ceteri vicem pecorum obtruncabantur.

App. (II 52 D, 59 K, 53 G, H p. 79 et 511 Br.) — Nonius IX p. 497.— hist. lib. n codd., corr. cf. commentarium.

||ruinaque magna pars]

ruinaque pars magna codd., corr. L. Miiller, ruuntque pars magna Coler

(magna pars Dietsch); recte MUllerum coniecisse edoceri videtiir fragm.Aurelianensi II 87, B, 1: 'ruinaque multorum fossae semipletae sunt.'

— Post telis excidisse participium verhumve (vulnerati, caesi) Dietsch acL. MUller coniecerunt. — vicem] vice G, vece LH, vete Bamb., corr. Mer-cier, quamquam vice vel Dictys V 13: 'ita comprehensi .... trepidantes

ac vice pecorum interficiuntur ' et Lactantius V 10 (p. 430 Br.) : ' cumvivos, quos habebat in potestate, vice pecudum iuberet occidi' legisse

videntur; vicem habuit Nonius idque Sallustiano respondet sermoni.

Comm. Rem fragmento narratam aut in Chalcedonis ob-

sidione accidisse aut cum Appianp c. 71 congruere, quocum con-

tulit Debrossio auctore Kritz, iure suo negavit Dietsch. Sed optime

Sallustii verba cum Plutarchi de proelio Tigranocertano narratione

consentire mihi videntur, quo ingentem fugam stragemque Arme-

niorum factam esse a Romanis constat; praeterea eam his verbis

'describi pugnae rationem animadvertas, qua adeo conferta altaque

militum acies sit, ut libere armis uti nequeant eoque et ipsi sese

vulnerent et ab hoste facile concidantur. Sed ita Tigranocertis

factum esse scimus, cf. Mithr. epist. (fr. 69): 'quia multitudinem

artis locis pugna prohibuere, imprudentiam Tigranis pro victoria

ostentant'; quare ex libro secundo huc fragmentum transferre etiam

adversis Nonii codicibus non dubito,

68, Anxius animi atque incertus.


Comm. Aptiorem, ad quem spectare hoc fragmentum iudicem,

quam Tigranem nescio, cf. Plut. c. 29: (^Mi&Qi6dr7}g) evQmv ds


navxviv eQr}^ov x«t taiteivbv ovx av9v§qiGev, akkci xara^ccg xal Gvv-

daKQtxSag xa xoiva Ttd&r} kxX.

69. Epistula Mithridatis.

Rex Mithridates regi Arsaci salutem. Omnes, qui secundis i

rebus suis ad belli societatem orantur, considerare debent, lice-

atne tum pacem agere, dein quod quaesitur, satisne pium,

tutum, gloriosum an indecorum sit. Tibi si perpetua pace 2

frui liceret, nisi hostes oportuni et scelestissimi, (m} egregia

fama, si Romanos oppresseris, futura est, neque petere audeam

societatem et frustra mala mea cum bonis tuis misceri sperem.

Atque ea, quae te morari posse videntur, ira in Tigranem 3

recentis belli et meae res parum prosperae, si vera existimare

voles, maxime hortabuntur. IUe enim obnoxius, qualem tu 4

voles, societatem accipiet, mihi fortuna multis rebus ereptis

usum dedit bene suadendi et, quod florentibus optabile est,

ego non validissimus praebeo exemplum, quo rectius tua com-

ponas.

Namque Romanis cum nationibus, populis, regibus cunctis 5

una et ea vetus causa bellandi est, cupido profunda imperii et

divitiarum; qua primo cum rege Macedonum Phihppo bellum

sumpsere, dum a Carthaginiensibus premebantur, amicitiam 6

simulantes. Ei subvenientem Antiochum concessione Asiae per

dolum avertere, ac mox fracto Philippo Antiochus omni cis

Taurum agro et decem milibus talentorum spoliatus est. Persen 7

deinde, Philippi filium, post multa et varia certamina apud

Samothracas deos acceptum in fidem callidi et repertores per-

fidiae, quia pacto vitam dederant, insomniis occidere. Eumenen, 8

cuius amicitiam gloriose ostentant, initio prodidere Antiocho,

pacis mercedem; post habitum custodiae agri captivi sumptibus

et contumeliis ex rege miserrimum servorum effecere, simulato-

que impio testamento filium eius Aristonicum, quia patrium

App. (ly 61 D, 19 K, p. 107 G, IIp. 527 Bx., Jordan. ed. 3 p. 122.) —2. tibi si . . . . liceret e. q. s.] licet V, tibi perpetua .... liceret ex Aldi con-

iectwa Kritz, ni add. Madvig, qui rectissime sententiam emmtiati huimc&nstituit, sed tibi si liceret eimdem sententiae melim videtur respondere;

transpositione loco varie medebantwr Douza, Hitzig, Dietsch.

3. parum] rarum V, corr. Aldm. — vera] vere coni. Madvig.4. accipiet] accepiet V.

7. Philjppi] pilippi V. — insomniis] insonmia coni. Lipsim.8. Eumenen] eum en V, Eumenem vulgo. — effecere] efficere V.

184 Sallusti Historiarurf lib. IV.

9 regiium petiverat, hostium more per triuraphum duxere. Asia

ab ipsis obsessa est, postremo Bithyniam Nicomede mortuo

diripuere, cum filius Nysa, quam reginam appellaverat, genitus

haud dubie esset.

10 Nam quid ego me appellem? Quem diiunctum undique

regnis et tetrarchiis ab imperio eorum, quia fama erat divitem^

neque serviturum esse, per Nicomedem bello lacessiverunt,

leris eorum haud ignarum et ea, quae accidere, testatum antes

Cretensis, solos omnium liberos ea tempestate, et regem Ptok

11 maeum. Atque ego ultus iniurias Nicomedem Bithynia expull^

Asiamque spolium regis Antiochi recepi et Graeciae dempsi

12 grave servitium. lucepta mea postremus servorum Archelaua

exercitu prodito impedivit, illique, quos ignavia aut prava calli-^

ditas, ut meis laboribus tuti essent, armis abstinuit, acerbissi-

mas poenas solvunt, Ptolemaeus pretio in dies bellum prolatanSj^

Cretenses impugnati semel iam neque finem, nisi excidio habi

13 turi. Equidem cum mihi ob ipsorum interna mala dilata proelia

'

magis quam pacem datam intellegerem, abnuente Tigrane, qui

mea dicta sero probat, te remoto procul, omnibus aliis ob-

noxiis, rursus tamen bellum coepi Marcumque Cottam, Roma-

num ducem, apud Chalcedona terra fudi, mari exui classe pul-

14 cherrima. Apud Cyzicum magno cum exercitu in obsidio

moranti frumentum defuit, nuUo circum adnitente; simul hiems

mari prohibebat. Ita sine vi hostium regredi coactus in patrium

regnum naufragiis apud Parium et Heracleam militum optimos

10 cum classibus amisi, Restituto deinde apud Cabiram exercitu

et variis inter me atque LucuUum proeliis inopia rursus ambos

incessit; illi suberat regnum Ariobarzanis bello intactum, ego

vastis circum omnibus locis in Armeniam concessi, secutique

Testimonium: 15. Charis. p. 119: Sallustius quoque historiarum

libro IV: 'inter me .... incessit.'

10. Cretensis] Cretenses V.

11. dempsi] demsi V.

12. habituri] habitur V.

13. cum] quom V (sid). — Chalcedona] Calchedona V, Jordan.

14. coactus] conatus V, corr. Aldm. — ajjud Parium et Heracleam]et apud Heracleam eoni. Diet^ch.

15. Cabiram] Caberam V, Bietsch, Jordan, Cabira Carrio, Kritz. —proeliis] V,. prope NCharisii, quod nescio an ea re ortum sit, quod in

Charisii eiusve auctoris exemplari Sallustiano prope Caberam extiterit.

Fragmentura 69. 185

Romani non me, sed morem siium omuin regna subvertendi,

quJH multitudinem artis locis pugna prohibuere, imprudentiam

Tigrauis pro victoria ostentant.

Nmic quaeso considera, nobis oppressis utrum iirmiorem ir>

te ad resisteudum an finem belli futurum putes? Scio equidem

tibi maguas opes virorum, armorum et auri esse; et ea re a

uobis ad societatem, ab illis ad praedam peteris. Ceterum con-

silium est, Tigranis regno integro, meis militibus belli pruden-

tibus, procul ab domo, parvo labore per nostra corpora bellum

conficere, quo neque viucere neque viuci sine tuo periculo pos-

sumus. An iguoras Romanos, postquam ad occideutem per- 17

gentibus fiuem Oceanus fecit, arma huc couvertisse? Neque

quicquam a principio nisi raptum habere, domum, couiuges,

Hgros, imperium? Couvenas olim siue patria, pareutibus, pestem

couditos orbis terrarum, quibus uon humana uUa neque divina

obstant, quin socios, amicos, procui iuxta sitos, inopes potentis-

qiie trahant exciudant, omniaque non serva et maxime regna

hostilia ducant. Namque pauci libertatem, pars magna iustos 18

domiuos voluut, nos suspecti sumus aemuli et in tempore vin-

dices adfuturi. Tu vero, cui Seleucea, maxima urbium, reguum- 19

que Persidis iuclitis divitiis est, quid ab illis uisi dolum iu

praeseus et postea bellum expectas? Romaui arma iu omuis 20

habent, accerrima in eos, quibus victis spolia maxima; audendo

et fallendo et bella ex bellis sereudo magui facti. Per hunc 21

morem extinguent omuia aut occideut * * * quod haud difficile

Testimonia: 16. Charis. p. 196: Sallustius historiarumlV: 'Scio . .

.

conficere.'

17. Serv. ad Aen. VII 303: Sallustius: 'pestem terrarum.'

19. Arus. p. 487: Sal. hist. IV . . . idem hist. IV: 'Quid . . . expectas.'

16. peteris] Y, petieris NCharisii. — beUi prudentibus] om. V. —parvo labore] om. Cliarisius, delet Linker. — quo] quom V, coir. Gerlach,

quando Aldus.

17. raptum] partum V, corr. Ciacconius, vi partum coni. Klotz, armis

partum Douza. — parentibus] sine parentibus Aldus. — pestem] peste V,

Kritz, Jordan, pestem AS, ego, perte reW. Servii, pesti coni. Douza, cumpeste antea Dietsch. — conditos] VSallustii, ASServii, conditor BHFL,conditur MServii. — maxime] maxume V.

19. expectas] expectans NCharisii.

20. omnis] omnes V. — maxima] maxuma V.

21. Lacunam iure statuit Kitzig, cum insequ^nte enu/ntiati parte nonfacile Romanos omnia extinguere, sed facile illos a Pai'this Armeniisquecircumventum iri Mithridates exponeret.


est, si tu Mesopotamia, nos Armenia circumgredimur exercitum

sine frumento, sine auxiliis, fortuna aut nostris vitiis adhuc

22 incolumem: Teque illa fama sequetur, auxilio profectum magnis

regibus latrones gentium oppressisse. Quod uti facias, moneo

i>3 hortorque, neu malis pernicie nostra tuam prolatare, quam socie-

tate victor fieri.

t^O. Imperii prolatandi percupidus habebatui

cetera egregius.

App. (V 6 D, IV 8, I 78 G.) — Arus. p. 470. — Sal. lug. N; aut

excidisse videtur exemplum lug. 63, uhi neque tam egregius facta erat

(vulgo factis) legisse putaverim Arusianum, aut IV(G) ex IV numero eor-

ruptum esse coniciam.

Comm, Lucullum dici iure affirmavit Kritz; qui cum dubitet,

quarti quintine sit libri fragmentum, ex quarto sumptum id esse

ordine rerum supra exposito efficitur.

71*. Schol. Gronov. ad Cic. pr. leg. Man. 28 (p.441 Or.):

'Ut dicit Sallustius, Lucullus pecuniam Quintio dedit, ne illi

succederetur.'

App. (V 9D, 11 K, inc 76 G.)

Comm. Minus recte scholiastae locum quinto historiarum

libro attribuit Kritz; etenim anno 67 Quintium a Lucullo pecunia

corruptum esse minime credi potest; sane tum re vera Lucullo

ademptae sunt provinciae atque exercitus idque L. Quintio maximeauctore, cf. Plut. Luc. c. 33: tovro yccQ elitsiv cpaGiv eva rrov CxQa-

trjY&v AsvKiov Kolvxtov, Scp^ ov fidXtGta neiad-svteg iil^rjcplGavto Ttifi-

Tteiv 8m86%ovg rro AovKOvkXoi trig inaQilag. Itaque hanc Quintii

corruptionem anni 69 exitu factam esse puto, cum graviter LucuUus

Komae a tribunis incusabatur.

72*. Apud Gorduenos amomum et aiii leves odores

gignuntur.

App. (IV 60 D, 18 K, 80 G, II p. 517 Br.) — Schol. Vatic. (Philargyr.)

ad Georg. IV 49.

Comm. Pragmentum, quo Gorduenorum terra describitur, ibi

collocandum erit, ubi primum gentis illius mentio est facta, scilicet

cum Lucullus captis Tigranocertis hiberna agere narraretm-.

73. Impotens et nimius animi est.

App. (IV 71 D, 74 K, 63 G, H p. 302 Br.) — Arus. p. 495.

Comm. Et ipsum hoc crimen bene in LucuUum cadit, prae-

sertim si eo de tempore agi interpretamur, quo bellum Parthis

Fragmenta 69— 77. 187

inferendum ille cogitavit, et feroces voces huic fragmento similes

ad milites Valerianos oboedientiam imperatori denegantes referri posse

videntur; illa igitur de i-e agi hoc loco conicio.

74. Tum vero Bitliyuii propinquantes iam amnemArsaniam.

App. (IV 62 D, 20 K, 50 G, II p. 79 Br.) — Arus. p. 500. H vero]

utro N. — Bithynii] Atropateni coni. Dietsch temere. — Arsaniam] Tar-

tanium N, corr. Dietsch.

Comm. De pugna anno 68 ad Ai-saniam flumen commissa

hic agi ex veri simili eademque facillima Dietschii emendatione

didicimus. Bithynii nempe in exercitu Romanorum sunt cohors

quaedam aut ala auxiliaris; qui cum e more Romanorum in itinere

primum tenerent locum, sane primi ad flumen Arsaniam accesse-

mnt; ac qnaerentibus, quidnam tum vcro acciderit, facile subaudi-

mus subito illos tum hostes trans flumen in planitie dispositos

conspexisse.

75*. More equestris proelii sumptis tergis ac

redditis.

App. (Inc. 55 D, 21 K, 24 G, II p. 550 Br.) — Serv. ad Aen. XI 619.

Comm. Ad pugnae ad Arsaniam factae exordium fragmen-

tum spectare mihi videtur, cf. Plut. c. 31: ov firjv ijtQayd^r) rt la(i-

TtQOv ht avrav, (iikqcc de totg mnevGL rcov 'PmiJiaCcov diaTth^Kticd-

(.isvOL tovg Tte^ovg imovrag ovk VTtifietvav kxL

76. Simul eos et cunctos iam inclinatos laxitate

loci plures cohortes atque omnes, ut in secunda re,

pariter acres invadunt.

App. (IV 44 D, 2K, 68 G, II p. 109 Br.) — Nonius 11 p. 132.

Lacunam post eos statuit L. Muller. — cunctos] cuneos coni. L. Miiller. —laxitate] laxitas et codd., corr. Mercier. — acres] acre codd., corr. Mercier.

Comm. Haec minime quadrare ad pugnam Cabirensem, quod

voluit Kritz, vel ea re sequitur, quod illa in angustiis, non laxo

loco commissa est; et eandem ob rem de Tigranocertis cogitare,

velut Gerlach voluit, vetamur. Sed haec laxitas loci optime con-

venit cum rebus ad Arsaniam gestis; atque notum est post leves

equitum pugnas cohortes legionesque hostium equitatum fudisse,

dein ipsam mediam Tigranis aciem invasisse; hunc ad impetum si

fragmentum referemus, optime quoque explicabitur acritas illa Roma-

norum, qui ut in secunda re, id est freti victoria de equitibus repor-

tata Armenios aggrediuntur.

77*. Hieronym. de situ et nom. loc. hebr, (onomast

sacra ed. Lagarde p. 117): Torro Sallustius, auctor certissimus,


asserit tam Tigris quam Euphratis in Armenia fontes demon-

strari', 'qui ^^cr diversa euntes longius dividuntur spatio medio

relicto multorum milium; sed terra, qiiae ah iis amhitur, Meso-

potamia dicitur' (Isid. orig. XIII 21, 10).

App. (ly 52 D, 11 K, 55 G, II p. 495 Br.)||

Voci demonstari Hie-ronymi Sallustianuni ostendi respondere videtur. — per diversa euntes]Sallustianuni esse apertum est. — sed, terra quae] quae tamen terra quaeTsidorus. — Postrema Isidori verha ad Sallustium redire collato Dione veri

fit simile, c. 6, 2: (MsGOTtotcc^la) ovrco yaQ n&v tb ^sra^v tov ts Ti-yQiSos Kccl tov EvcpQatov ovoiid^stat..

78*. Schol. ad luven. I 104: ^Mesopotameni homines

effrenatae libidinis sunt in utroque sexu; Sallustius meminit;

App. (IV 53 D, 12 K, 56 G, II p. 641 Br.)

79. Clausi lateribus altis pedem.


Comm. Ad Nisibim pertinere hoc fragmentum collato Dioneputavi, c. 63: xcc yaQ reiir] %a\ Smla xal nXiv&iva ovxa xr]v xs

TtaivtfjTa TtoXXrjv eypvxa xat xdtpQOi ^a&eia dieiXr)(iiisva kxX.; sin

quaerimus, quidnam clausum muro e lateribus exstructo fuerit, sane

fuerunt ii loci, fossae, viae tramitesve, quae inter duos illos murosintererant.

80*. (Nubes) .... foedavere lumen.

App. (Inc. 104 D, 73 K, 15 G, II p. 82 Br.) — Serv. ad Aen. II 286:'Sallustius de. nubibus.'

Comm. Spectare locus mihi videtur ad Nisibis urbis expugna-

tionem, cf. Dion. c. 7, 1: ixi^QrjGe vvKxa ccGsXr]vov ymI 'hsxta Xd^Q(o

^QOvxaig xs %si(iSQiov kxX.

81. Sestertium tricies pepigit a C. Pisone.

App. (IV 36 D, 61 K, 73 G.) — Arus. p. 498.

Comm. Quae Dietsch enucleare studuit e fragmenti huius

verbis, falsissima omnia sunt, neque enim C. Piso pecunia corrumpi

hic narratur, verum is corrumpitur, qui 3 000000 sestertium ex

pacto a Pisone accepit. Pisonem alium, nisi C. Calpurnium Pisonem,

anni 67 consulem, intelligi non posse iam Kritzio iure visum est;

sed de ambitu illius consulatum petentis hoc loco agi vix credi-

derim, cum ea in re multi ex plebe, non unus, velut nostro hoc

fragmento, ambiri corrumpique soleant. Optime vero quadrare

fragmentum videtur ad crimen ambitus eidem consuli designato

obiectum, quod corrupto ille accusatore evitavit, cf. Dion. c. 38, 3:

(ot VTtaxOt) avtol yaQ diaCTtovdaGavxsg ciTtsSsix&rjGav aal oys JJiGcov


nal yQaq)£lg iitl tovtw kcxI TtQog ivog xal TtQog EtSQOv rivog

i^STiQLaTO TO (17} KaTTjyoQij&ilvai.. Quisnam vero fuerit, qui mer-

cedem silentii pecuniam accepisse fertur, nescimus.

rragmenta incerta, fr. 82—85.

82. Qui proximi locos liostiuin erant.

App. (IV 66 D, 67 K, 74 G.) — Arus. p. 498.||

locos] sic N, loca

vulgo e Lindemanno.

83. Stolide castra suggressus.

App. (IV 67 D, 68 K, 76 G.) — Arus. p. 510.

84. Consilii aeffer.


Comm. De Lentulo Sura etsi haud inepte haece affirmari

potuerunt, tamen plures sane homines quarto commemoratos libro

ita fere dictos esse haud negaveris.

85. Ne inrumpeudi p<^ontis)> sublicibus cavata

. . . . <(es)sent.

App. (IV 74 D, 77 K, 81 G, I p. 396 Br.) — Festus p. 293 M. (p. 414Th.)

:

''Sallustius libro qu<^arto historiarumy e. q. s. — quarto] suppl Ursinus.||

inrumpendi] inrumiendi F, corr. 0. Miiller. — pontis] post p desunt

20 fere Utterae, pontis suppl. Ursinus, recte, quoniam de ponte suhlicio

apud Festum esse sermonem constat. Fortasse ne inrumpendi pontis vis

flumini esset vel simile quicquam scribendum est. — Post cavata 18 fere

desunt Utterae. — essent] suppl. Ursinus.

Comm. Pons sublicius quonam conexu quarto historiarum

libro mutilisque his verbis appellatus sit, nescimus; saepius hac

fere aetate eum aucto tempestate Tiberi dirutum esse a Dione

XXXVn 58, L 8, LIII 33 refertur.

LTBER V.

ARGUMENTUM.

In quinti libri materia disponenda auctorem sequi licet

optimum, scilicet Dionem Cassium; primum igitur locum tenet

bellimi Armeniacum, cuius res inde ab autumno anni 68 ad

finem anni 67 deductas esse e Dione atque ex fragmentis se-

quitur. Cui subiecta fuit lex Gabinia, dein bellum piraticum

Pompeio duce gestum, turbae Romae a Cornelio excitatae ceterae-

que res urbanae anni 67. Atque bellum Creticum resque a

Q. Metello actas non enarratas esse historiis in Prolegomenis

p. 72 sq. iam monui.

CAPUT I.

Belli a Lucullo gesti finis, fr. 1—16.

Enarratio.

L. LucuUo per autuumum Nisibim obsidente Tigranes

Armeniae partes a Romanis iam occupatas sibi repetivit (Dio

1 c. 8); simul Mithridates subito in Pontum invasit (fr. 1), oppida

2 sua recepit (fr. 2), incolas, ad sese ut deficerent, brevi commovit

3 (fr. 3), iamque cum JVI. Fabio Hadriano legato congressus

necopinatos Romanos paene oppressit, sed ipse rex in pugna

4,5, 6,7 fortiter dimicans (fr. 4, 5) vulneratus est (fr. 6, 7. — Dio c. 9).

— Sed Fabius Cabirae obsessus tamen brevi a Triario ex ob-

sidione solutus est, quo appropinquante rex Comana recedere

coactus ibi a duobus Romanorum ducibus clade affectus est

(Dio c. 10).

Argumentum. — Enarratio 1—16. — Fragmentum 1. 191

Aimo post 67 M.' Acilio Glabrione C. Calpumio Pisone con-

sulibus Mithridates cum ad Zelam vicina Triario castra haberet

decertare cum legato, antequam advenisset Lucullus, studuit; et

recusante quidem proelium Triario militum ex voluntate pugna

commissa est Romanique dissipati sunt: qui plane eo die inter-

iissent, nisi Mithridates a centurione per insidias vulneratus

esset (Dio c. 12, 13, adde fr. 8). 8

Sed Romae interim tanta adversus LucuUum orta est invidia

agitantibus tribunis et L. Quintio, ut ex A. Gabinii, tribuni

plebis, rogatione demi illi provincias dimittique legiones populus

iuberet (Plut. Luc. c. 33 inde a: ot drjfiaycoyol . . . q^dôvip tov

AovxovXXov xarriyoQOvvTeg xrL). Atque Lucullus iam profectus

erat in hostes iamque e Ponto expellere eos coeperat, cum

subito legiones Valerianae ceteraeque deficiunt (D i o c. 14), par-

tim ex insolita luxuria, qua Nisibi hiemantes usi erant (fr. 9), 9

partim iam pridem LucuUo infensae, cum severitatem super-

biamque eius aegre ferrent (Plut. c. 33 usque ad ovrco dLaxst-

^8V0Lg [= fr. 10], cf. cum Dion. c. 16), ad hoc exagitatae sedi- 10

tiosis P. Clodii legati contionibus (Plut. c. 34, adde fr. 11 et 12,11,12

praeterea Dion. c. 14, 4, et fr. 13). Ac quamquam Nisibi inl3

Pontum secuti milites LucuUum erant, tamen regresso in montes

Mithridate atque imminentibus imdique hostium exercitibus

imperatorem deseruerunt, non nisi unam eam aestatem in castris

sese mansuros concedentes; itaque facile brevissimoque tempore

Mithridates Pontum ac Cappadociam recepit (Dio c. 15; 17, 1,

adde fr. 14, dein Plut. c. 35). Marcius vero pro consule Ciliciae 14

non solum LucuUum non adiuvit (fr. 15), sed etiam P. Clodium 15

LucuUo inimicum in exercitum suum recepit (Dio c. 17, 2—3,

tum fr. 16). 16

Fragmenta.

1*. Repente incautos agros invasit.

App. (Inc. 46 D, 12 K, IH 71 G, II p. 144 Br.) — Schol. Vatic. (Phi-largyr.) ad Georg. III 469.

Comm. Cum Mithridatis invasione necopinantibus Romanisin Pontum facta bene haece consentire ex iis, quae Cassius Dioenarrat, constare videtur, cf.: Mi&QiSdrrjg sg rs tijv sreQav ÂQ^sviav

xcft sg ra aXXa iaâXciv nokkovg r&v 'PfOfJiaUov rovg (isv ava rrjv

^coQav JtXav afiivovg &nô6S6xrir6g GcpiGi nqoGnsauiv scpd-siQS.

192 Sallusti Historiarum lib. V.

2*. Simul immanis hominum vis multis e loci

invasere patentis tum et pacis modo effusas.

App. (Inc. 25 D, III 72 K, inc. 36 G, II p. 50 et 113 Br.) — Serv.

(Schol. Dan.) ad Aen. I 298.||

Vocem urbes, quam subaudiendam esse

patet, add. Dietseh, sed antecessisse eam paullo supra non est, cu/r negemus.

Comm. Kritz de fugitivis in Campaniam invadentibus haec

dicta esse proposuit; quam ad rem neque immanis hominwm vis

neque multi illi loci quadrare videntur, neque pacis modo tumpatuisse Italiae urbes crediderim. Sed rectius Dietsch bello Mithri-

datico fragmentum attribuit, etenim pacis moclo effusos esse Asiae

minoris incolas verbis Dionis modo laudatis comprobatur. Huncvero locum paulo infra habet Dio 1. 1.: v,ca r&v %(OQicov tcc itXsico dia

xaiioiv avaxvrj6axo.

3*. Adeo illis ingenita est sanctitas regii nominis.

App. (V 1 D, 1 K, IV 79 G, II p. 632 Br.) — Serv. ad Georg. IV 211(c. schol. Vat.), schol, Bern. ad h. 1.

||regii nominis] regi in omnibus AII,

religionis V.

Comm. Spectant verba ad Dionem c. 9, 2: oi yuQ av&Qco7toi

skeIvov t£ evvoiav sk te tov bôcpvXov Kai ek xfig Ttaxqiov

âGiXsiag . . . . s%ovxsg nQOGExcoQVjedv xs avxco kxX.

4*. Et in proeliis actu promptus.

App. (Inc. 31 D, V 5K, inc. 4G, I p. 504 Br.) — Donat. ad Terent.

Eun. IV 7, 13.IIet] D, om. O.

Comm. Cum Donatus testetur imperatorem aliquem ita dictum

esse supra solitum officium in pugnis versantem, ad Mithridatem

haec spectare, quod Kritz coniecit, paene certum est, cf. fr. 5;

ceterum quod Prolegom. p. 51 cum Frontino II 5, 30 haec verba

conferebam atque de Olthaco Scytha agi scribebam, errore sane

factum est.

5. Peractis septuaginta annis armatus equom in-

silire.

App. (V 3 D, 4 K, 10 G.) — Arus. p. 488.

Comm. Mithridatem intelligendum esse hoc fragmento constat,

quod pertinet ad Dion. c. 9, 5: Kal yccQ vTtsQ xa s^Soiii^Kovxa

sxri ysyovcog iii(x%sxo. Idem legisse videtur Appiauus loco, quo

Mithridatis naturam et ingenium describit, Mithr. c. 112: ovk aniGr'}]

xivbg ovd^ mg, KainsQ mv TtQSG^vrrjg, ac post: EVQdXixog di, ag î%Qi

xikog tmtsvGai xs Kal dKOVxieai Kai %iXia GxdSia rJjg rjfiSQag ....

dQafistv.


G*. Luxo pede.

App. (V 2D, 2K, inc. 48 K, II p. 631 Br.) — Probus cath. p. 31. —Sacerdos (VI p. 482).

Comm. Mithridates dictus est genu lapide percusso vulneratus.

7*. Prohibebit nocere venenum, quod tibi datur.

App. (Inc. 30 D, V3K, inc. 79 Gr.) — [Caper] de dubiis nomin.(V p. 593).

IIprohibebit] sic M, Keil, prohibet V, vulgo.

Comm. Mithridatem in proelio lapide vulneratum serpentiuni

veneno usum esse, ut vulneri mederetur, notum est; quod ne sibi

noceret, antidoton secum habuisse fertur idoneum, quo omnibus

venenis occurreretur (cf. Plin. XXV 62). Ad hanc igitur rem spec-

tare fragmentum iure Kritz coniecit, antidoton vero illud fragmenti

esse subiectum vix est, quod moneam; itaque verba sunt medici

Scythici, qui post pugnam Mithridatis vulnus curavit.

8*. Pressi undique multitudine.

App. (Inc. 66 D, 32 K, 1 G, I p. 404 Br.) — Donat. ad Terent.

Adelph. m 2, 4.

Comm. Ad pugnam Zelae factam fragmentum referendum

esse veri est simile collato Dione c. 12, 4: (ot §dQ§aQot) rovg {isv

iv jjf^fft Tc5 T£ nXiqdêi Gcp&v nsQteo^jiôv Kcel KaxscQYdcavto xtA.;

Romanorum igitur his verbis illustratur condicio.

• 9. Ceteri negotia sequebantur familiaria legato-

rum aut tribunorum, et pars sua commeatibus, mer-

Catis. I iA«f44.ti«444444-

J

App. (V 8D, 8K, 4G, n p. 633 Br.) — Nonius 11 p. 138.||seque-

banturj exequebantur coni. Dietsch, at cf. fr. III 95. — et] tollit Dietsch.

10*. Plut. Luc. c. 33: 2!aXov6tiog (ihv ovv (pvjî ;gaA£-

ncag diatEdijvai rovg GtQaxiihtag TCQog avtbv ev&vg iv aQxV

TcD noXiîOv TtQog Kvîxc) Ttal ndXiv TtQog 'J^l6c), dvo %uyi,G)vag

ii,fig iv xdQanL diayayElv dvayjca0&ivtag.

App. (V 5D, 10 K, inc. 89 G, II p. 543 Br.)

11. Qui uxori eius frater erat.

App. (V 7 D, 9 K, rV 47 G, II p. 63 Br.) — Arus. p. 474.

Comm. Publius Clodius, Luculli legatus, dictus est, cf. Plut.

Luc. c. 34: tjv ds xfig AovkovWov yvvaixbg ccdsX(p6g, ijv xal

Siacp^siqsiv S6%sv aixiav aKokaGxoxdxriv ovGav^ idem Dion. c. 14, 4: nal

(idXiGd' , oxL UovTthog Klcadiog .... GvvsGxaaia^s Gcpag 'UTt' ifjupvrov

vscorsQonotiag, KaiitSQ xrig ddskcpTjg avxov ra AovkovXXco Gvv-otKOvGifig.

SalluBtius, ed. Maurenbrecber. II. 13


12*. Ex insolentia avidus male faciendi.

App. (Inc. 77 D, 43 K, I74G, Hp. 146Br.) — Serv. ad AeIX 341.

IIex] F, et reU. codd. — avidus] avidius ASBHF.

Comm. Significatum esse iuvenem aliquem e Servii inter-'

pretatione effici mihi videtur, qui cum ad Vergilium adnotet: 'bene

expressit et bellatoris peritiam et tironis inconsideratam aviditatem',

huius iuvenilis aviditatis exemplum e Sallustio promit. Itaque con-

firmari puto Kritzii sententiam, P. Clodium intelligi iubentis, prae-

sertim cum loco ad fr. 11 laudato Dio praecipue illius ificpvtov

vscoTSQOTCOuag mentionem faciat.

13. Legiones Valerianae comperto lege Gabinia

Bithyniam et Pontum consuli datam, sese missos esse.

App. (V 10 D, 14 K, 2 G, U p. 644 Br.)— Priscian. XVIII (HI p. 226).||

sese] esse codd., corr. Douza.

Comm. Pertinent verba ad id temporis momentum, quo pri-

mum de lege Grabinia legiones certioreS factae sunt, et ad Dion.

c. 14, 4: sxaqay^^YiGccv Ss Kal xots, anrog ts nal snsidri tov ^Aniliov

rbv ^natovy og tm AovkovXXco SidSoxog .... i^s%Sfi(p&ri,

nlr}6id^ovta inv&ovto. Itaque Kritzii interpretatio corrigenda erit.

14. At Lucullus audito Q. Marcium Regem pro

consule per Lycaoniam cum tribus legionibus in Cili-

ciam tendere.

App. (V 11 D, 12 K, 1 G, n p. 647 Br.) — Priscian. XVHI (III p. 225).||

audito Q.] auditoque MDSL. — in] ad B.

Comm. Ad Dion. c. 15, 1: 6 ovv AovnovXXog Ix ts tovtcov

Kai ott naQcc tov Muqkiov rov nQO tov AmXiov vnatsvGav-tog ig KiXiKiav, rjg aqisiv SfisXXs, naQiovtog intKOVQiav attiq-

Gag ovK stv%sv KtX.

15. Sed ubi ille militum voluntatem causatus.

App. (IV 12 D, 13 K, 11 G.) — Arus. p. 489.

Comm. Ad Dion. c. 17, 2: MccQKtog Ss AovKovXXto (isv ovk

insKOVQrjGs nQOGxVf^^ tovg GtQattcoxag cog ovk i&sXriCavxdg

ot ciKoXov&rlGat noiriGdfisvog.

16, Regem aversabatur.

App. (V 4 D, 7 K, 3 G, n p. 33, 115, 198, 482 Br.) — Arus. p. 456.

Comm. Hoc fragmentum ut explicemus, vir aliquis nobis

quaerendus est quinto quidem libro commemoratus, a quo regem

Fragmenta 12— 16. — Enarratio 17—22. 195

— scilicet aut Mitbridatem aut Tigranem — desertum esse scimus;

ad Menemachum igitur fragmentum refero, cf. Dion. ,1. 1.:. ig.ds xiiv

KdixCav acpiKOfisvog Msvs(iai6v xivtt KTCavxofiokiÔavxa xov Ti-

yQccvov edsâxo (scil. Marcius).

CAPUT II.

Bellum piraticum, fr. 1 7—27

.

Insuht de lege' GaHnia £r. 19— 24,- de legibus Corneliaiiis fr. 27.

Euarratio.

lisdem temporibus bellis circum terra marique sareyientifeua

ingenter auctae sunt praedonum opes, numerus, audacia: sane

tum non siuguli, sed magnis classibus maria infestabant omnja,

urbes evertebant ac diripiebant, ipsam in Italiam descendebant

(Dio c. 20—23, 2, fr. 17, 18). Quos adversum unus imperator 17,18

consulari imperio mitteretur cum exercitu legatisque, quos

vellet, omnique maris Romani orae praeficeretur, A. Gabi- -

nius rogavit; qua lege adversariis quidem nobiUbus maximeque

C. Pisone consule, magno vero popiili studio promulgata Pom-

peium significatum esse omnibus patuit (Dio c. 23, 3—5, c. 24,

fr. 19). Sed die, quo lex comitiis ferenda erat, primus Pom- 19

peius ipse locutus est (fr. 20), dein A. Gabinius legem longiore 20

oratione eommendavit (fr. 21, 22). Ac L. Trebellius unus tribu- 21, 22

norum resistere legi ausus est; *quo perseverante intercedere -^

nam seuatui promiserat mori- "0 TqsêXUos ineLQoid^r} fisv

turum se antequam iUa lex avrsMstv, c)g d' ovdsvbs Xoyov

perferretur — intro vocare tri- etvxev, Yivavtiovto, /xt) trjv

hus Gabinius coepit, ut Trebellio îjqDovdo-O-ijvat. 'O ovv Fa-

magistratum dbrogaret ^tvios ayava^ntrieag tijv ^lv

Et aliquamdiu Trebellius ea re jtEQl tov no^TcrjLOv dLatp7]q)L6Lv

non perterritus aderat persta- iTtE6%Ev, itsQav ds tieqI av-

batque in intercessione, quod rov ixsLVOv avtsOriyE. Kal

id minari magis quam perseve- §do^sv sjttaxaLdsxa (pv-

raturum esse Gabinium arbi- âig tatg TtQcbtaLg XQrjfia-

trabatur; sed postqmm decem tL<sd6aLg aSiicstv ts avtbv

et septem tribus rogationem ac- xal (irjxszL ;f()^v«^ drjâQ-13*


ceperunt et una modo supererat, %eiv. MaXôvaiqg ovv aal

<(ut)> populi iussum conficeret, r^g dxtcoxaLdexccTrjg roc

remisit intercessionem ' Trebel- avta frjqîstadâi, fiolig

lius.^ (Ascon. ad Cic. Corn. Ttots 6 TQEîkXiog b6ig)-

p. 71 Or.) nri6Ev. (Dio c. 30, 1. 2.)

'P(o6xLOv de TCQOêXd-ovtog 'Idcov ds tovto 6 'Pcxixiot

ovdslg 7]xov6ev. 6 de totg 8a- cp&eyâ^Q-aL (lev ovSlv itok-'

xtvkoLg 8Le6riâLve ^rj fio- ft^^f, f^v ds xstQa avatsi-

vov aXXa dsvtsQOv aiQst- vcav dvo avdQag sxsXsvs

6d-aL IIo^TtrjLOv. ÊtcI tovta 6<pag sXs6%âi. . . . Tavt ovv

XsystaL dv6%SQdvavta tbv df}- avtov xsLQovofiovvtog 6 0[il-

fiov trjXixovtov dvaxQa- Xog ^sya xal dTCSLXrjtixbv

ystv, co6ts vTtSQjtstofisvov dvsxQaysv.) cS6ts xdQaxdxoQaxa tfig dyoQdg tvcpca- tLva vnsQnsto^svov 6cpG)v

d^rivaL xal xatans6stv stg sxnXayrivaL xal ne6etvtbv o;fAov. (Plut. Pomp. a6neQ i^^QOvtrjtov. (Id.

c. 25.) ibid.)

Quin Q, Catuli, viri omnium tunc summo honore liabiti,

23 qui populo contradicere non veritus est (fr. 23), irritum est

factum studium; KatovXov 8s tLVog tav dQi6tcav dvdQav SiQrj-

24: xotog îdv inl tavta ixnsybcpd-slg 6(paXfj (fr. 24), ola iv

toiovtoig cpiXst ysvsadâL, tCva dXXov dvt avtov nQbg td

dvayxaLotsQa svQr]6stS',' 6 o^LXog 6v^nag &6nsQ dnb 6vyx£L-

(isvov dvsôrj^sv sincov ^6s' (Exc. e Dion. c. 37). Itaque

Pompeius magno cum êxercitu navium militumque et quin-

decim cum legatis ad bellum profectus (Dio c. 37, 1) primum

quadraginta diebus mari Tyrrheno terrisque ei adiacentibus

praedones profligavit atque expulit, dein Romam reversus

25, 2Q summo populi gaudio exceptus est (fr. 25, 26), tum Graeciae

Asiaeque maria a piratis liberavit, quorum reliquias ad Cora-

cesium, Ciliciae promunturium, pugna navali fudit. Et plerosque

eorum in deditionem acceptos in urbes terrasque forte vacuas

deduxit (Dio c. 37, 3—6).

Eodem anno C. Piso consul iubente senatu legem tulit

Calpumiam de ambitu 'graviorem, quam fuerat antea . . . . in

qua praeter alias poenas pecuniaria quoque poena erat adiecta'

(Ascon. ad Cornel. p. 75 et p. 68 Or. — Dio c. 38). Ac simul

C. Cornelius, tribunus plebis, legem tulit, 'ne qui nisi per popu-


luin legibus solveretur', qua de lege vehementer offensis sena- •

toribus Pisoneque consule ingentes turbae in comitiis ortae

sunt; etenim consul, cum per tribunum quendam intercedere

legi ferendae vellet, 'gravi convicio a populo exceptus est; et

cum ille eos, qui sibi intentahant manus (fr. 27), prendi a lictore 27

iussisset, fracti eius fasces sunt Tag ds Qci^Sovg ccvrovlapidesque etiam ex ultima con- 6 bxXog 6vv8tQLips xal avthv

tione m consulem iaeti* (A s c o n. dia6jtd6a6d-aL E7tE%ECQri6Ev(D i o

in Cornel. p. 57—58 Or.). c. 39, 3).

Praeterea Cornelius legem, 'etsi nemo repugnare ausus est,

multis tamen invitis tulit, ut praetores ex edictis suis perpe-

tuis ius dicerent' (Ascon. p. 59. — Dio c. 40, 1. 2). Postremo

de L. Luculli cuiusdam praetura relatum est (Dio c. 41).

Fragmenta.

17*. Qui nullo certo exilio vagabantur.

App. (Inc. 27 D, m 73 K, I 76G, I p. 393 Br.) — Serv. ad Aen. I 2.

Comm. Hos exules vagosque in fugitivorum numero fuisse

putavit Kritz, ad Lepidum se applicasse eos Debrossius ac Gerlach

rati sunt. At ego malim ad piratas cum Dietschio verba refeiTe,

namque non re vera exules significari putaverim, verum tales, qui

nullo exilio ex ipsa tantum animi inconstantia ac levitate per

terras mariaque vagentur; id autem genus homines permultos fuisse

inter praedones unusquisque mihi concedet.

18*. Charis. p. 98: ^Ostia exitus fluminum in mare neutro

genere semper pluraliter dicuntur. Sed si urbem significare

voles, singularem potius numerum observabis, quamvis Sallu-

stius frequenter etiam plurali numero urbem significet.'

App. (Inc. 74 D, 40 K, 82 G, I p. 546 Br.)

Comm. Eundem ad locum spectare grammaticus mihi videtur,

quem exhibet Dio c. 22, 2: 1'g re xaq aXkag rag xavtrj Ttoletg nal

ig avra to; "SlGrta EGenXeov Kal rag re vavg aKaiov Kal jidvd-'

^QTta^OV.

19*. Cupientissimus legis.

App. (Inc. 32 D, V 15K, IV 36 G, H p. 584 Br.) — Diomedes p. 311.— Dositheus (VII p. 426).

Comm. Populum cupientissimum fuisse legis alicuius (tribu-

niciae, iudicariae) coniecit Dietsch, contra Pompeium legemque Gabi-


niam signiiicari Debrossio auctore Kritz proposuit. Etsi popu-^

lum subaudiri posse prorsus negari nequit, tamen et per se mini

est veri simile et ea re, quod non populus, sed plebs vel populares'

tribunive talium legum, quae bis annis latae sunt, cupientissimi

fuerunt; itaque et aliud subiectum et aliam adiectivi formam desi-

derare cogeremur. Sin ad virum aliquem haec referimus, Pompeiumhunc esse sane acutissime coniectum est, neque est cur de vulgat

hac opinione recedamus, quae etiam comprobatur Dionis c. 24,

6 Uo^Tiiqiog int&Vfiav fihv Tidvv ccQ'^ai ktX.

20. Quibus de causis Sullam dictatorem uni sihi

descendere equo, assurgere sella, caput aperire so-

litum.

App. (V 13 D, 16 K, 8 G, I p. 307, 11 p. 601 Br.) — Nonius IV p. 236.— Id. IV p. 397: 'sella surgere' e. q. s. — Arus. p. 454 inde a Sullam. —Serv. ad Aen. I 107 inde a caput. — Id. ad III 206 eadem.

\\dictatorem]

Arusianus, dictatore HGen.Nonii, in victoria ante dictatorem Nonius,victorem ac dictatorem coni. Madvig, ineptam vocis dictatorem ditto-

graphiam iure sustulit Kritz. — uni sibi] sibi munia HGen.Nonii. —descendere equo] equo descendere Nonius. — assurgere sella] Arusianus,sella surgere Nonius p. 397, de sella idem p. 236, sed cf. Valerii Maximiillud: ''sella adsurrexit.' — solitum] solitus codd. Servii praeter F lib. III.

Comm. Legit hunc locum Valerius Maximus V 2, 9: 'Dictator

enim privato Pompeio et caput adaperuit et sella adsurrexit et

equo descendit.'

21. Spe<^ciem et> celebritatem nominis intellego

timentem.

App. (V 14 D, 17 K, 5 G, II p. 601 Br.) — Priscian. XVIII (III p. 226).i|

speciem et celebritatem] conieci, spe celebritate codd., saepe celebritatem

vulgo, praeter quod spem celebritate Gerlach, super celebritate Hertz. —nominis] nostris HOD.

Comm. Ex oratione Gabinii pro lege sua habita verba sumpta

esse consentiunt. Sed timentem non Pisonem esse aliumve ex nobili-

tate legis Gabiniae adversarium, sed ipsum Pompeium recte assecuti

sunt Gerlach et Dietsch; illum enim, quamvis cupiens esset legis,

tamen modestum se gessisse, quasi recusaturus fuisset imperium,

notum est, cf. Dion. c. 29, 2: TteiG&rjtt ovv Kcd s^ol %ai TOvxoLg fiTjSs

OXL rtvsg q)&ovov6L (po^rjQ-yg, ScXXa nal dt avxo xovxo fialXov 6%ov8a6ov.

22. Video ingentia dona quaesitum properantem.

App. (V 15 D, 18 K, 6 G, n p. 602 Br.) — Priscian. XVIII (III p. 226).H

ingentia] DOSL, N man. sec, ingentem 2?/indigentia M, indigentiamGerlach et Kritz Krehlium secuti, indigentem coni. Hertz, illorum vero'

codicum memoriam secuti optimam accipiemus lectionem. — quaesitum]quaesiturum S, sic Hertz, quaesituram L, quaesitura NRMOD, quae-


siturn corr. iam Krchl. — Post quacsitum antea gratiae edidermit, e gram-matici verbis 'rb Ttoqi^nv graece' ortum.

Comm. Gabinianae orationi hoc quoque fragmentum attri-

buendum esse vel eo, quod hoc velut fr. 21 directa oratione com-

positum est, elicias. Qui ingentia dona sibi parasse arguitur, ei

corruptionis crimen obicitur; itaque significat Gabinius hominemquendam ex adversariis, qui pretio compositus legi Gabiniae restititj

Trebellius igitur aut Roscius dictus esse videtur.

23*. Sane bonus ea tempestate contra pericula

et ambitionem.

App. (Inc. 33 D, V 19K, I 38 G, I p. 382 Br.) — Serv. (schol. Dan.)

ad Aen. I 195.

Comm. lure Kritz defendit Catulum ita appellatum esse,

(£uippe qui unus fortiter et periculo, quod cuique legis adversario

imminere videbatur, et ambitioni Pompeii occurreret; ac bene cumSallustii de Catulo optimati opinione convenit, quod ea tantum

tcmpestafe Catulum bonum fortemve appellat.

24. Nam si in Pompeio quid humani evenisset.

App. (V 16 D, 20 K, 7 G, n p. 602 Br.) — Arus. p. 470.||Pompeio]

Pompeo N.

25*. Rebus supra vota fluentibus.

App. (Inc. 101 D, 70 K, m 96 G, II p. 480 Br.) — Serv. ad Aen. II 169.

Comm. Haud inepte quadrare locus mihi videtur ad res

praeclare a Pompeio gestas, cf. Plut. Pomp. c. 27: STtolsi da rriv

yaQav xb naq Bk%i8a r^g jit£Ta|3oA^g xay^og.

26*. Eo redeunte domum, salutatum apud aedemBellonae. V

App. (Inc. 99 D, 68 K, 63 G.) — Schol. Veron. ad Verg. Aen. V 80

(p. 94 K). — Sallustius in di legit Maius, in hi<(storiis^ vel in hi<^st.* V>corrigendum esse reor.

\\salutatum] conieci, salutaretur V, salutaret Gerlach.

Comm. Pompeio ex Hispania redeunti plebem obviam ivisse,

hanc vero illum in contione ad aedem Bellonae habita dein allo-

cutum esse (cf fr. IV 44—47) coniecit Dietsch. At falso de con-

tione illa fragmentum interpretatus est, etenim etsi eam ad Bellonae

aedem fuisse concedas (neque iure quidem concedes), certe non

eodem tempore et rediit et ad populum locutus est Pompeius: sci-

licet orationem habuit iam consul designatus. Melius vero res

fragmento illustrata ad annum 67 pertinere videtur, cum victis

maris occidentalis praedonibus Romam Pompeius rediit; ac sane

tunc a populo summo gaudio exceptus est atque salutatus, cf. Plut.

200 Sallusti Historiarum lib. V. Fragmenta 26. 27.

Pomp. 27: ale&oiiEvot de ndvtsg i^sxv&rjCav slg rrjv odov, coensQ oy

TtQO TjfiSQ&v oXlycav initifiiljavxsg avrov.

27*. Manum in os intendens.

App. (Deest in editionibus.) — Placidus gloss. p. 55 (ed. Deuerlingy,

Comm. Pisoni consuli tale quid accidisse Asconii loco supra

allato scimus; huc igitur fragmentum referendum videtur, licet

nesciamus, quis adeo consuli minatus sit.

INCERTAE SEDIS FRAGMENTA.

Fragmenta, quorum et liber et sententia ignota est, quo-

dam fere modo distinxi, ita ut primum tenere locum ea frag-

menta iuberem, quibus de bellica aliqua re agitur, fr. 1— 10,

dein subicerem fragmenta ad res navales spectantia, fr. 11— 13.

Tertio extant loco ea, quae ad res Bomae gestas referenda videntur,

fr. 14— 16. At etiam maior est eorum numerus, quae omnino

explicatione quamvis tenui carent; ex his, quae qualem ad rem

spectent vel quomodo intelligenda supplendave sint, etsi obscu-

rum est, tamen inesse sententiam liquet, sunt fr. 17—28, postre-

mum dein locum obtinent parvissima fragmenta singulis pleraque

vocibus composita fr. 29—38. Utrumque autem fragmentorum

hoc genus secundum auctores distribui.

1. Ex parte cohortium praepropere instructa sta-

tiones locatae pro castris.

App. (Inc. 43 D, 9K, m 74G, 11 p. 326 Br.) — Serv. (schol. Dan.)

ad Aen. XII 661.||ex] F, et T, et pars coni. Thilo. — cohortium] cohor-

tum F. — praepropere] praecipere F, pro|

opere T (wna littera eva-

ntiit), propere vel pro opere coni. Thilo, praepropere malui, ut vestigia Fcodicis sequerer, pro tempore coni. Dietsch, praecipue Putsch. — instructa]

instructa et FT, et removi, instructae Putsch.

2. In secunda cohortis festinas composuerat.

App. (Inc. 44 D, 10 K, I 130 G, 11 p. 510 Br.) — Serv. (schol. Dan.)

ad Aen. IX 486.|[in secunda] scil. historia, ubi libri indicium inesse coniecit

P. Jiirges p. 7, in secundo coni. Thilo, uterque argumento non allato.

3. Profectus quidam Ligus ad requisita naturae.

App. (Inc. 54 D, 20 K, III 25 G, II p. 187 Br.) — Pompei. comm.Donat. (V p. 293). — Quintilianus inst. VIII 6, 59: 'ad requisita naturae.'

i|

ad requisita naturae] requisitam naturam PPompeii. — jirofectus] per-

fectus P.

202 Sallusti Historiarum

4. Regressi ad faciliores ictus loco cedebant.

App. (Inc. 56 D, 22 K, 25 G, II p. 550 Br.) — Serv. ad Aen. IX 746^,'genus feriendi Gallicanum Sallustius' e. q. s.

||loco cedebant] locos

quaerebant Dietsch.

Comm. Forsitan hoc quidem e Servii verbis conicere lieeat,

de pugna cum Gallis facta hoc fragmento agi, possisque ad Pompeiiiter per Gallias in Hispaniam factum vel ad pugnam, qua Crixus

cum Gallis Gei'manisque interiit, referre: at tamen valde mihi

dubium videtur, utrum tantum moris pugnandi illius exemplumattulerit, an coniecturae suae, Gallicanum id esse genus feriendi,

comprobandae causa haec laudaverit Servius.

5. Pactione amisso Publio legato.

App. (Inc. 84 D, 51 K, 3G, II p. 480 Br.) — Donat. ad Terent.Phorm. I 2, 91.

Comm. Publii legati nomine neminem, nisi P. Clodium, Luculli

legatum, significari potuisse iusto audacius editores statuerunt.

6. Hostes aut oppressi aut dilapsi forent.

App. (Inc. 52 D, 18 K, 11 G, II p. 552 Br.) — Isidor. orig. XVIII 2, 7.

Prim aut om. vulgo in Sall. edd.

7. Virtuti satis credebant.

App. (Inc. 47 D, 13 K, 74 G.) — Serv. ad Bucol. II 17.

8. Neu quis miles neve pro milite.

App. (Inc. 49 D, 15 K, 42 G, II p. 159 Br.) — Serv. ad Aen. 11 157:

''plerumque enim evocati dicuntur, et non sunt milites, sed pro milite,

unde Sallustius' e. q. s.

9. Ut res magis quam verba agerentur, liberos

parentisque in muris locaverant.

App. (Inc. 39 D, 5K, III 59 G, 11 p. 101 Br.) — Schol. ad Stat.

Theb. X 573.||agerentur] eodd., gererentur ed. Lindenbrog. — res magis

quam verba] re magis quam verbo coni. Klotz.

10. Non repugnantibus modo, sed ne deditis qui-

dem <(armis bellum excitare metuentibus)>.

App. (Inc. 60 D, 26 K, I 21 G, I p. 303 Br.) — Donat. ad Terent. Phorm.I 2, 4, 8 {deest in 0). ||

repugnantibus] ne pugnantibus D. — deditis]

dedit iis D. — Postrema verba litteris a. b. e. m. abbreviat D, ed. pr.,

a. b. c. m. vulgo, atrocis belli clades metuentibus suppl. Dehrossim, abs-

tinuerunt manus Klotz, approbantibus bellandi consilium mittit Dietsch.

Verum restituere cum nequeamus, veri similia proponere satis habeamus.

Ac primum deditis nullo modo respondere potest voci repugnantibus, desi-

deratur autem verbum aliquod, quo repugnandi notio etiam augetur; itaque

substantivum dlterum quaerendum est ad ablativum absolutum deditis

Fragmenta incerta 4—17. 203

perUnem; atque qumiiam ex litteris traditis a, participio illi proximum est,

deditis amiis faciUimum videtur supplementum. Praeterea cum figura

non . . . modo mcibus ne . . . quidem continuata sit atque a^^riaiv quan-

dam, ut ait Dmattis, verbi repugnandi requirere cogamur, negativum

aliquod verhum inesse trihus litteris reliquis necesse est; quare bellum ex-

citare metuentibus conicio, quod satis facere non modo lihrorum memoriae,

sed etiam sententiae postulatae sermonique Sallustiano mihi videtur.

11. Dorso fluctus trieris adaequata.

App. (Deest in editionihus.) — Grlossa Vatic. {ed. A. Maius class.

auct. VII p. 584). ||adaequata] adaequatum ed. Ang. Maius, corr. Schmitz.

Comm. Ad Mithridatis naufragium verba refert Jtirges p. 62

tertioque inserit libro , at illa in re Mitbridatis navis minime ad-

aequatam fluctui se praebuit. Sed quovis libro, cum de re maritima

agatur, haec verba legi potuisse non est, quod moneam.

12. Et parvis modo velorum alis demissis.

App. (Deest in editionihus.) — Servius (schol. Dan.) ad Aen. III 520. |'

parvis] paullum coni. Hagen. — demissis] remissis F, correxi, cum remit-

tere vela ineptum sit, cf. fr. IV 3.

13. Impediebant iussa nautarum.

App. (Inc. 57 D, 23 K, EI 51 G, II p. 105 Br.) — Serv. ad Aen. III 128:

'celeuma autem quasi praeceptum, unde Sallustius ait' e. q. s.

Comm. E Servii interpretatione seqmtur iussa nautarum idem

esse atque KiXev^a Craecorum, h. e. cantus clamoresque nautarum,

quibus in remigando sese adhortabantur; hoc vero Sallustius verbo

tenus e Graeco transtulit.

14. Cum inferior omni via grassaretur.

App. (Inc. 96 D, 65 K, 28 G, I p. 509 Br.) — Macrob. exc. Bob.(V p. 652) et exc. Paris. (V p. 626).

||cum] codd., dum vulgo praeter Ger-

lachium. — omni via] omni vi coni. Douza.

15. Atque ipse cultu rei.

App. (Inc. 81 D, 47 K, 35 G, 11 p. 506 Br.) — Porphyr. ad Horat.

sat. n 2, 66.IIcultu] M, W. Meyer, cultus vulgo.

16. Genua patrum advolvebantur.

App. (Inc. 92 D, 60 K, 37 G, 11 p. 317 Br.) — Serv. (schol. Dan.) adAen. I 301. — Arusianus p. 514: 'volutans suis genibus. Verg. Aen. Xgenua amplectens genibusque volutans haerebat, genua advolvebanturidem.' Alterum Arusiani exemplum Sallustii esse recte monuit Keil, saneturhatus est in Arusiani codice exemplorum lemmatumque ordo.

||i>atrum]

om. Arusianus. — advolvebantur] Arusianu^, cf. Heges. V 49, 4: 'ad genuasingulonim advolvebantur', advolvuntur schol. Verg., vulgo.

17. Rumore primo.

App. (Inc.9D,I109K,I119G, Ip.462, II p. 628Br.)— Charis. p. 216.


18, Admodum vanus.

App. {Beest in editionibus.) — Sergii expl. in Donat. {IV p. 559)

19. Serv. ad Aen. V 626: '(Oi^ion) qui oritur, ut Sallu-

stius dicit, iuxta solis aestivi pulsum.'

App. (Inc. 100 D, 69 K, 58 G, I p. 568 Br.)

30. Soleas festinate.

App. (Inc. 105 D, 74 K, 40 G, II p. 494 Br.) — Serv. (schol. Dan.)ad Aen. XII 425.

||soleas] solas F, corr. Mascivius. — festinate] festinare

ex Mascivii coniectura Kritz.

Comm. Ad convivii alicuius narrationem pertinere videntur

verba; possis quoque cogitare de Cossinio a Spartaco in balneis

subito oppresso.

21. Bene posita urbs.

App. {Beest in editionibus.) — Schol. Bem. ad Georg. III 13.

22. Imbecilla est fortitudo, dum pendet.

App. (Inc. 103 D, 72 K, 47 G, II p. 142 Br.) — Schol. ad Stat. Theb.V 384. — Verba, quae omnino sensu carent, corrupta esse putaverim, quam-quam ita ea exhibere etiam M et F libros rogatus a me inspectis codicibusscripsit benigne mihi C. Weyman.

23. Nihil socordia claudicabat.

App. (Inc. 107 D, 76 K, 2 G, II p. 118 Br.) — Donat. ad Terent.

Eun. I 2, 84: ''Claudi aut claudicare. Salustius . . . [fr. III 48, 25] et: nihiPe. q. s.

IIsocordia] secordiae 0. — claudicabat] 0, claudebat vulgo, sed

utriusqm usus exempla e Sallustio scholiasta attulisse mihi videtwr.

24. Quae pacta in convention,e non praestitissent.

App. (Inc. 58 D, 24 K, 22 G, I p. 401 Br.) — Donat. ad Terent.

Eun. m 2, 13.

25. Atque ea cogentis, non coactos, scelestos

magis quam miseros fobstringi. >

App. (Inc. 95 D, 64 K, FV 22G, I p. 314, II p. 315 Br.) — Donat.ad Terent. Hecyr. IV 1, 21.

||obstringi] 0, obstruis B, distringi vulgo,

locus corruptus mihi videtw.

Comm. *Verba videntur fuisse reorum se ipsos excusantium'

adnotavit Jtirges p. 5; immo accusantis sunt.

26. Ad lovis mandem f iram.

App. (Inc. 106 D, 75 K, 29 G, I p. 571, II p. 37 Br.) — Donat. adTerent. Adelph. IV 2, 43.

||lovis] ionem 0, om. B, lovis vulgo, quod legit

certe Bonatus. — mandem iram] mande iram B, mandeuani 0, manae-vani ed. pi\, mandem nostra vulgo; verba sanata esse haud contenderim.

Fragmenta incerta 18—30. 205

27 publicum studiis corruperant me veri.u...

unum p . . . f

App. {Deest in editionibm.) — Schol. Bemb. ad Haut. tim. III 1, 81(ed. Umpfenhach Herm. II p. 375): *vera, utilia, ut Sall. . .

.' Post vocemSall. octo litteras desiderari, inter veri atque u unam, dein inter u atqueunum tres, in fine tres deesse docuit Umpfenbach. — In initio possis sup-plere <^datis in)> publicum studiis, reliqua emendare desperavi.

Comm. Priore fragmenti parte commoveri possimus, ut in

librum primum et ad auctoris prooemium haec referamus, at altera

parte tam corrupta mancaque cohibendum potius est iudicium.

28. At cum mandatum credat.

App. {Deest in editionihm.) — Glossa Vatic. {ed. A. Maius auct.

class. VII p 567).||at cum mandatum] adcommodatum mandatum ed.

Maius, correxi suhlata dittographia.

29. Confestim.

App. (Inc. 98 D, 67 K, 8 G, H p. 514 Br.) — Charis. p. 196: 'con-festim .... Sallustius libro fessit ut nuntiis confestim lugubribus, ubiStatilius Maximus ordine inquit et sine intennissione' sic N.

Comm. Quae Statilius Maximus adnotavit, ad Sallustium

spectare nequeunt, etenim ille Ciceronis opera edidit commentatus-que est et libellum Me singularibus apud Ciceronem quoque positis'

composuit, praeterea etiam de Catone commentarios scripsit, de

Sallustio vero nusquam, quoad scimus, egit. Ex utroque autemStatilii commentario lulius Romanus multa excerpserat, quae in

Charisii arte nunc legimus: itaque hoc quoque loco exemplum,quod quidem Statilius interpretatus est, Sallustii non esse, sed Cice-

ronis vel Catonis concludendum nobis est. Ac Keil excidisse hoc

Ciceronis exemplum ante verba ubi Statilius ratus est (velut Cic.

de inv. II 12, 42 sive Phil. V 12, 31). Equidem ego noluerim duascontinuo lacunas statuere, namque post vocem Ubro et ante ipsmnexemplum lacunam esse, qua libri numerus excidit et ex qua codicis

lectio fessit procul dubio corrupta orta est, constat. Eadem vero

hac lacuna etiam Sallustii vexba exhausta esse opinor, id autem enun-

tiatum, quod Statilius interpretatus est, minime Sallustii, sed alte-

rius esse scriptoris; atque Catoni idem attribuerim, quippe quod e

rerum scriptore potius quam ex oratore oriundum esse videatur.

Quae si ita sunt, e Charisio nil discimus, nisi voce confestim Sallu-

stium usum esse.

30, Luces.

App. (Inc. 116D, 88 K, 69 G, II p. 398 Br.) — Serv. comm. in

Donat. p. 432.

206 Sallusti Historiarum Fragmenta incerta 31—38.

31. Hic proconsule.

App. {Deest in editionibus.) — Probus inst. p. 126.

32f. Cuncta potiendi.

App. (Inc. 118 D, 91 K, 72 G.) — Arus. p. 498: Sal. lug. N; fortasse

lUG ex IV cwruptum est, ita ut qua/rto histoiiarum libro fragmentumattribuendum sit.

33. Sciens horum.

App. (II 35 G.) — Arus. p. 509.

Comm. Iniuria Kritz verba ab Arusiano laudata e fragmentis

sustulit; neque inest iis aliquid, cur a Sallustio ea abiudicemus,

neque pro lemmate Arusiani ea habenda sunt, cum ipsum lemma adsit.

34. Duci probare.

App. (Inc. 110 D, 93 K, 81 G.) — Quintil inst. IX 3, 12.

35, Non poeniturum.

App. (Inc. 108 D, 77 K, 5 G, I p. 401 Br.) — Quintil. ibid.

36. Visuros.

App. (Inc. 109 D, 92 K, 80 G.) — Quintil. ibid.: 'unde eo usqueprocessum est, ut....visurosad videndum missos idem auctor dixerit.'

37. Serv. ad Aen. II 433: '(vices) pugnas, quia per vicis-

situdinem pugnabatur, ut Sallustius docet.'

App. (Inc. 89 K, 59 G, II p. 550 Br.) — per vices aliquando pugna-tum esse Sallustius forsitan dixerit.

38, Serv. ad Georg. I 43: 'ut primo mense veris novum

dicatur ver, secundo adultum, tertio praeceps, sicut etiam SaEu-

stius dicit ubique.'

App. (Inc. 112 D, 79 K, 61 G, I p. 589, II p. 544 et 553 Br.) —Accedit Serv. Aen. I 430: '(aestate nova) et bene nova, quia est et adulta

et praeceps secundum Sallustium.'

FRAGMENTA DUBIA VEL EALSA.

1. [lugurth. c. 54] Puberes omnis interfici iubet.

App. (Locus deest in editionibus.) — Serv. ad Aen. V 546. — Schol.

ad Stat. Theb. IV 112 {eoctat in solis T etB). — Prohus cath. p. 19: 'quamdeclinationem secutus Sallustius in lugurtha: puberes interfecit.'

Comm. Verba a Servio laudata Linker pro novo historiarum

Sallustianarum fragmento habuit, sed loco alteri Sallustii lug. c. 54,

6

adeo videntur esse similia, ut ad lugurtham utrumque spectare

putem, cf. lug. 1. 1.: 'multa castella et oppida temere munita aut

sine praesidio capit incenditque, puheres interfid iub'et, alia omnia

militum praedam esse.' Quod confirmatur collato Probo, etenim

quin tres grammatici unum eundemque secuti siiit fontem (quemAquilam fuisse e Probo concludas), non dubito; eundem igitur Sal-

lustii locum exempli loco usurpatum esse sequitur. Ceterum quis

rectius verba Sallustii tradiderit, utrum omnis Parisino duce omit-

tamus, an iubet cum Probo tollamus, hic nondum iudicaverim; at

animadverte etiam in Parisino et aliis quibusdam libris pro interfici

legi interfi^it^ quocum conferas velim Probi memoriam interfecit.

2, [lug. c. 34] Volgus amat fieri.

App. (Inc. 111 D, 78 K, 6 G.) — Quintil. IX 3, 17.||volgus] vulgo

coni. Biemann.

Comm. Non ex historiis exemplum promptum esse, sed ad

lug. c. 34, 1 spectare Quintilianum acute primus intellexit Dietsch;

cf.: ^ac tametsi multitudo, quae in contione aderat, vehementer

accensa terrebat eum clamore, voltu, saepe impetu atque aliis omni-

bus, quae ira fieri amat, vicit tamen impudentia.'

3. [lu^. c. 18—19] Maurique, vanum genus, ut alia

Africae, contendebant antipodas ultra Aethiopiamcultu Persarum iustos et egregios agere.

App. (I 63 D, K, 84 G, I p. 455 Br.) — Prisc. XIV (m p. 46/47):'ultra praepositio apud Sallustium in lugurthino' e. q. s. — Nonius IVp. 416: Wanum est mendax . . . . Sallustius in lugurthae bello: Mauri


vanum genus.' — Tertull. de anim. c. 20: 'Sallustius vanos Mauros et

feroces Dalmatas pulsat.'

Comm. Verba haece historiamm fragmentis rulgo inserta in

lugurthino se legisse uterque grammaticus testatur, sed utriusque

simul in codicibus corruptum esse libri indicium, nisi mira creda-

mus, existimare non licet neque eum 'antiquum grammaticae tradi-

tionis errorem' putandum esse iudico — quod arbitratus est

L. Miiller — , cum minime ex eodem fonte grammaticos hausisse

docet ipsa ea res, quam ob rem verba afferunt; uterque igitur vel

utriusque auctor grammaticus re vera in lugurthino haece legerunt.

Neque omnino rei hoc exemplo a Sallustio narratae locus est in

historiis. An ubi Africam attingeretV Estne alterum fragmentum,

quo de Africae situ eum copiosius -egisse doceatur? Noli vero cumKritzio Plutarchi cap. 9 afiferre, quippe quod e Strabone, non e

Sallustio haustum esse Otto demonstravit (cf. Proleg. p. 30). —Contra egisse de Africae incolis Sallustium scimus lug. c. 18 et 19,

ergo huc referenda erunt grammaticorum testimonia. Et viden,

velut nostro loco homines cuUu Persarum, ita illic Herculis comites

commemorari et affinitate quadam cum Africae incolis consociari,

sicut hic Mauros ipsos, ita illic libros Punicos testes narrationis

ab auctore aferri. Ceterum bonus videtur verbis his locus lug.

c. 19, 5: 'super Numidiam Gaetulos accepimus partim in tuguriis,

alios incultius vagos agitare, post eos Aethiopas esse, dehinc loca

exusta solis ardoribus', iam sequi iubeo 'Maurique vanum genus' e. q. s.

— Accedit, quod his ipsis capitibus lug. c. 18 et 19 bis gravius dis-

crepat et codicum nostrorum et grammaticorum (Arusiani ac Dio-

medis) memoria: tertiam igitur discrepantiam hic comprehendimus

etiam graviorem. Neque vero lacunam stktui corrigique libromm

lectionem iubeam; satis habeamus constituere, ut saepius, ita etiam

his capitibus alia primi saeculi grammaticos, alia tertii quartive

viros doctos editoresque legisse in Sallustio.

4. [Vibii Crispi]

Nonne tu scis, si quas aedes ignis cepit acriter,

Haiid facilest defensu, quine cdmburantur proximae.

App. (III 32 D, 37 K, IV 48 G, II p. 300 Br.) — Charis. p. 195

(cf. p. 609): 'Acriter, Crispus III.'||nonne tu scis] n tuscis N, non tu

scis vulgo, nonne Keil. — quas] q ^. — facilest] faciie sunt N, eorr.

Keil, faciles vulgo e Wagneri coniectura. — quine] N Keil, quin et vulgo.

Comm. Versibus restitutis iure abiudicavit exemplum a Sal-

lustio Keil. Qui cum Sallustii verba nomenque poetae alicuius

post Crispus III excidisse putaret, equidem malui Vibii Crispi

esse versus, etenim Sallustium Crispi nomine a Charisii citari sane

inauditum est, Ceterum hac de causa de genuitate dubitaverat

iam Dietsch,

Fragmenta dubia 3—6. 209

5. [CatonisFl f fessit, ut iiuntiis confestim lugu-

bribus.

App. (Hist. fr. inc. 98 D, 07 K, 8 G, 11 p. 514 Br.) — Charis. p. 19G.

Comm. Verba minime Sallustii, sed e Catone (vel fortasse

Cicerone) sumpta esse supra disputavi fr. inc. 29.

6. [UccXXovatLog Gracculus quiclam] Stephan. Byzant.

(p. 32 ed. Meineke): "A^ikLg^ TtoXig AL^viqg^ ol 8e tceqI UaXXov-

GxLOv ov tcoXlv aXXa toiiov (pa6l nal Ttotafibv uvaL.

App. (Hist. fr. I 64 D, 121 K, inc. 87 G.)

Comm. Ad res a Sertorio in Mauretania gestas Kritz locum

rettulit. At Sallustium Romanorum scriptorem a Stepbano com-

memorari credi prorsus nequit; neque uUo bistoriarum loco Libyae

regiones dictae descriptaeve sunt neque vero, ubi de Mauretanorambello Sallustius ageret. Itaque alteram Sallustium eumque Graecuma geograpbo appellatum esse existimo, vel Go^piGxriv vel (piXoGotpov

vel Mo^^sdrriv latQov (cf. Suid. s. n.): et bunc quidem Plinius

XXXIII 80 laudat ac saepius exscripsisse videtur.

Sallustins, ed. Manrenbrechor. II. 14

APPENDICES.

I.

De locis falso antea pro fragmeiitis historiarum

Sallustianarum halbitis.

Cum numerum fragmentorum, quae in editionibus viri docti

coUegerunt, percensemus, nonnuUa reperimus fuisse in unaqua-

que Sallustii historiarum editione fragmenta, quae postea ab

altero editore abiecta sunt, dein rursus auctum esse fragmen-

torum numerum repertis novis locis. Sed multa, quae nova

habuerunt Gerlacli, Kritz, Dietsch novis e subsidiis eruta,

paucaque, quae nova accesserunt hac in editione, ea seorsum

tractare non poscimur, sane extant supra suo loco in fragmen-

torum editione; de iis vero locis, quos inter Sallustii historiarum

fragmenta numerandos esse priores editores iudicarunt, quos

tamen supra tacite omisi, pauca me disserere necesse est. Atque

ut ea sileam, quae iure ex antiquioribus atque e Gerlachii edi-

tione Kritz removit, etiam e Kritzii fragmentorum coUectione

Dietsch iure complura sustulit haece:

Fr. V 6K: '^Turbinum motus vagus est et disiectus

et, uti Sallustii verbis utar, vorticosus' {Seneca, nat

quaest VII 8). His verbis nil nisi ipsam vocem verticosus

Seneca Sallustianam declarasse videtur, itaque Senecae locus

inter testimonia fragmenti IV 28 referendus est.

Inc. 81K: 'aequore et terra' (Donat ad Terent Fhorm.

II 1, 13):i spectat ad Lepidi orationem, vide fr. I 55, 4.

Inc. 82K: 'Cornua occanuerunt' {Scrv. ad Georg.

II 384); pertinet ad fr. I 135.

Inc. 84 K: 'ne qua contumelia' (JDonat ad Ter. Eun.

IV 7, 1)] non ad historias, sed ad lug. c. 58, 5 spectat Donatus.

Appendix T 211

Inc. 87 K: 'aquis liiemantibus' (Seneca ep. 114)'^ dictus

est locus lug. c. 37, 4.

Inc. 94: 'alis alibi stantes ceciderunt, omnes tamenadvorsis vulneribus conciderunt' (Diomed. p. 333, Ciiaris.

p. 159). Grammaticos — eodem scilicet fonte, ut saepius,

usos — nihil nisi Catil. c. 61, 3 in animo habuisse vel Kritz

suspicatus est; atque discrepare et hoc loco et antecedente

gravius codicum et grammaticorum memoriam Sallustianam

non est, cur miremur: sane idem etiam aliis locis nobis animad-

vertendum fuit (cf. fr. dub. 1—3).

Etiam e Dietschii historiarum editione sat multa remo-

venda esse fragmenta codicum meliorum imprimis lectionibus

nunc evulgatis edocti sumus. Atque primum quidem ii loci,

qui non propria fragmenta existimandi sunt, sed inter testimonia

aliorum locorum aut lugurthae aut historiarum referendi, hi

fere sunt:

Inc. 34D: 'Neque animo neque lingua satis com-

potem' {JDonat. ad Terent. Adelph. III 2, 12)] iure iam Kritz

hunc locum ad fr. I 136 (88 K) rettulit, falsa scilicet lectione

Dietsch nisus est.

Inc.48D(14K): 'tergis Yinciehant' {Serv.adAen.IV412)

pertinet ad fr. lY 30, ubi apud alterum loci testem Arusianum

falso antea virgis edebatur.

Inc. 73 D (39 K): Tertull. de an. 'Sallustius vanos Mauros

et feroces Dalmatas pulsat'; feroces Dalmatae non pro peculiari

fragmento habendum, sed potius cum fr. 11 39 'genus armis

ferox' e. q. s. componendum esse ibidem exposui.

Inc. 113D(80K): 'sanctus alia' ex Servio ad Aen. III594

editum est, quod ad fr. I 116 referendum esse vel ipse Dietsch

intellexit.

Inc. 115 D (86 K): 'senecta iam aetate' (Serv. ad Aen.

XI 165)] spectat ad Cottae orationis locum, cf. fr. 11 47, 2.

Inc. 117 D (90 K): ^aliaque propter' ex Arusiano p. 502

laudarunt editores; at ibi in N legimus: ^properat illam rem

Sal. lug.: aliaque properare', quod ad lug. c. 37 pertinere patet.

Deinde omnino e Sallustio removendi mihi videntur hi loci:

Inc. 69D (35K). Prisc. part. XE vers. Aen. (HI p. 514):

^versus quoque suppositum localibus nominibus adverbium esse

14*

212 Appendix I. II.

invenitur, utltaliam versus, Galliam versus, Hispaniam versus

Sallustius tamen etiam praepositionem ei anteposuit in Cati-

linario' [cap. 56, 4]. — Verba Hispaniam versus, quae post loeum

e Catilinario laudatum in codicibus leguntur, pro fragmento

historiarum habita quidem sunt, sed recte ea, quippe quae

inepta eo loco essent contrariaque ipsius Prisciani explicationi,

transposuit Hertz.

Inc. 119 D: Arusianus p. 451, postquam exemplum Sal-

lustii attulit, ita habet 'id est adversus illi nobilitatis' (sic N);

inde e Lindemanni coniectura 'idem: adversus ille nobili-

tatis' scriptum est, quae Gerlach et Dietsch Sallustii verba

esse putabant. Cum vero aperta sit ante id est lacuna maior,

utrum ea, quae secuntur, Arusiani scholion an novum scriptoris

alicuius exemplum sint, incertissimum est.

Fr. I 34D: Ex scholio ad Luc. 1 175: 'qui poterat, plus

iuris habere videbatur' velut Sallustianum fragmentum a

Grerlachio ac Dietschio editum est; iam vero Kritz cautius egerat,

qui his verbis non nisi ad fr. I 18 spectari suspicabatur. At

illa in libris bonis adnotationum ad Lucanum illarum omnino

desunt atque hariolationes tantum novissimi alicuius codicis —Guelferbytani apud Weberum — putanda sunt.

Inc. 86 (54K): Tyrrhus interemptus fuit in aede

Dianae a quadam muliere Trogo, Sallustio et Lucceio

auctoribus.'

Inc. 87 (55 K): 'Staphylus primum docuit vinumaqua misceri. C. Plinius et Sallustius auctores sunt.'

Utrumque exemplum a Caecilio illo Apuleio 'de ortho-

graphia' laudatum nobis nunc abiciendum est, cum tractatus

ille de orthographia scriptus falsario novicio — scilicet Ludo-

vico Caelio Rhodogino, professori Ferrarensi — debetur, cf.

Madvig opusc. I p. 1, Crusius Philol. 47 p. 484.

II.

De orthographia Sallustiana.

Sallustii historias edituros haud exigua agitat cura quae-

rentes, quanam verborum sonorumque forma Sallustius edendus

sit; neque supervacuum est in hasce res inquirere: scilicet qui

Appendix II. 213

de sermone Sallustiano scripserunt scribeutque, non ad foutes

redire, sed editiones tantum evolvere soliti sunt, editores igitur

oportet quam accuratissime legem ac rationem scribendi con-

stituere. Sane absint ab hac quidem editione, quod iam monui,

omnes de sermone Sallustiano quaestiones; verum aliud est de

orthographia Sallustiana agere, aliud linguam ingeniumque

scriptoris exponere, quamquam nonnumquam ad formarum qua-

ruudam historiam nos descendere nemo erit, qui miretur.

Atque priores et historiarum et bellorum editores omnes

antiquae rusticaeque linguae speciem Sallustio dederunt-, scilicet

cum archaismos eum semper appetiisse sibi fingerent, etiam

formas verborum vetustiores ei assignarunt, qua in re nisi sane

sunt locis nomiullis, ubi in codicibus antiquiores formae ser-

vatas esse putabant, Atque omnium scriptorum memoriam

Graecorum Latinorumque paulatim immutatam esse, novicias

formas in textum irrepsisse, vetustiores easque obscuriores

renovatas esse quis est, quin sciat? Neque ego Sallustium hanc

saeculorum labentium vim effugisse per se contenderim, quam-

quam historiarum textus ab Aemilio Aspero editus est, viro

memoriae sane tenacissimo. At Sallustii formas etiam in con-

trarium mutari potuisse mihi concedas velim, modo reputes

Frontoniani aevi viros doctos antiquitatis amantissimos Sallu-

stiique studiosos ea, quae vulgatis formis in eo scripta invenirent,

vetustiora reddere maluisse, eadem scilicet ex opinione, qua

nostrates commoti editores Plautinae Catonisve aetatis formas

Sallustio vindicarunt.

Si igitur his de rebus pauca nobis accuratius disserenda

sunt — et de historiis tantum nunc quidem acturus sum —

,

praesto sunt primum Aurelianense, Berolinense, Vaticanum histo-

riarum fragmenta*) ex eodem Sallustii codice oriunda, quae

quamvis quarto quintove saeculo scripta sint, memoriam etiam

multo vetustiorem praebent, dein codex Vaticanus 3864, quo

orationes epistulaeque ex historiis excerptae continentur; accedit

Paristnus 500, optimus eorum liber, qui Catilinarium ac lugur-

thinum praebent, etsi hunc grammaticae traditionis paulo

posterioris testem esse diversamque ab historiis exhibere

*) De scribendi ratione his fragmentis adhibita egit nuper Hauler,

stiid. Vindohon. IX p. 36.

214 Appendix II.

memoriam constat. Quae a grammaticis scriptoribusque laudata

sunt historiarum fragmenta, eorum genujna scribendi ratio raris

sime tantum investigari potest, quippe quae a grammaticorui

longa illa serie, per quorum manus calamosque inde ab Asperl

ad medium aevum fragmenta transierunt, plane obscurata sit.

Sed quanam nos uti oporteat scribendi ratione quaeritur!

Atque plerumque acquiescendum nobis esse in vulgata illa

orthograpbia per secundi saeculi viros doctos constituta iure

suo Ritschl ac Brambach defenderunt*); attamen ab hac secundi

saeculi memoria profecti etiam altius ad ipsius scriptoris aeta-

tem ascendere studeamus moneo atque hortor, illorumque tem-

porum scribendi rationem ex inscriptionibus praecipue cognitam

restituamus, illis scilicet, quas modo laudavi, nisi opibus quamvis

tenuibus tamen haud spernendis; at ipsius auctoris ortho-

graphia qualis fuerit ac quantopere ab aequalium recesserit,

rarissime vel numquam fere detegere nobis continget, Sal-

lustii igitur historias edituris inquirendum est, sintne in reli-

quiis nostris vestigia, in quibus aevi Sallustiani scribendi

rationem agnoscamus, an desint; sin deesse ea iudicandum est,

cautius esse putaverim vulgatas omnibusque fere in scriptoribus

receptas formas sequi; minime vero e libidine nostra archais-

mos fingere Sallustioque vindicare nobis licet. Ceterum ad

aetatis Sallustianae scribendi rationem restituendam complures

adsunt inscriptiones; tempore quidem proxime accedunt historiae

ad legem luliam municipalem**) anno 45 latam; sed scrij)tores

paululum provectiores fuisse lapidibus etiam hisce in rebus

putandi sunt: medium igitur fere locum historiae tenere videntur

inter Caesaris atque Augustea tempora.

Sed nimis iustoque amplius praefatum me esse non deerunt,

qui conclament; itaque ad siugula nunc accedamus.

1. De u vocali in superlativis similibusque formis

recte adhibendo.

Editores nostrates semper formas in -umus exeuntes ad-

hibuerunt ""nec umquam formis per i scriptis' Sallustium usum

*) Cf. Sctuchardt, VuIgUrlatein I p. 16: 'Man verzichte bei derHerausgabe romischer Schriffcsteller darauf, die individuelle Orthographieherstellen zu wollen.'

**) C. I. L. I 206, Schneider, exempla nr. 312.

Appendix II. 215

esse grammaticarii, velut Constans, de sermom Sallustiano p. 1,

affirmarunt. Atque usque ad Quintiliani fere aetatem medium

quendam sonum a Romanis expressum esse, nostrum ii, Graeco-

rum Vj e Quintil. I 4, 8 sequitur, licet in vulgari, quae dicitur,

latinitate is sonus multo antea i redditus sit. Quem medium

souum, cum signum eius deesset Romanis, inde a Caesare

littera i expressum esse e Quintiliano I 7, 21 discimus*), quod

comprobatur coUatis et Pomp.eianis inscriptionibus — in quibus

bis maccumam, bis optumus, ubique vero alias formas superlativi

in -wms exeuntes reperimus — et monumento Ancyrano, in quo

semper imus scriptum est (etiam finitimae in eodem legimus).

Contra Caesarianae SuUanaeque aetatis inscriptiones omnes fere

-umus exbibent: SaUustius igitur, si aequaUum lapicidarum

consuetudinem sequebatur, hoc, si Caesarem ipsum imitari vole-

bat, iUud scribere potuit. Sed in fragmentis paUmpsestis octies

-imus, ter -umus legimus, \(i\\i.i proxumi in AureUanensi fr. II 98 D,

(^pluyrumi atque <^fmit}umorum in Vaticano fr. III 98A et D;

contra velocissimum fr. II 87 A, maximo fr. 11 87C, tutissimo fr.

II 92, saevissimos fr. II 98, 5, maritimas ib. 9, maxime ib. Din AureUanensi, facillime fr. III 96 A, optimum fr. III 98 B in

Vaticano. Praeterea in Vaticano 3864 quinquies -umus extat,

optumis fr. I 55, 2, pessumis ib. 21, maxuma ib. 25, maxume

fr. IV 69, 17, maxuma ib. 20; at quadraginta superque super-

lativi sunt littera i scripti. Etiam in Parisino magis -imus

quam -umus scriptum est. Ut igitur summam faciam, ipse Sal-

lustius quomodo scripserit, quamquam certo quidem non scimus,

tamen veri simile esse mihi videtur paucas formas per u scriptas

archaismo potius editorum Sallustii Frontonianorum attribuendas

esse, quam auctori, SaUustium vero etiam hac in re praecepta

a Caesare grammatico data secutum esse: et nos quidem hac

in re et orthographiam vulgarem et codicum optimorum memo-

riam sequi praestat.

Eundem sonum habent voces incUtus, lihet, lihido aliaque:

quae ab editioribus e more suo inclutus, lubet, luhido scribi

solent. Atque vocem inclitus possis dubitare quomodo SaUu-

stius exhibuerit, etsi per -i- eam scribunt Servius ac Nonius

*) Cf. Brambach, Neugestaltung der latcin. Orthographie p. 108.

216 Appendix n.

grammatici*) (fr. I 101, II 81), inclytis liabet V Tr. IV 69, 19;

itaque sequi memoriam rectius puto. Sed lihens legimus ve

in inscriptione secundi a. Chr. n. saeculi**), atque ita ubiqi

habet monumentum Ancyranum (Yelut manihias, reciperavi): apu^

Sallustium haud aliter fuisse efficitur codicis V lectione lihidif

fr. I 77, 17, lihet ibid. 20. Contra in nominibus propriis anti|

quiores servatae esse videntur formae, velut Curenas legimi

in Berolinensi palimpsesto, fr. 11 43; Sulla, non Sylla vel Sill

scriptum esse a Sallustio nemo negabit; itaque contra codices

Servii fr. 11 40 lapudiam, non lapidiam edere praetuli.

2. De gerundii formis.

Etiam gerundium in Sallustio non effugit manus editorum

nostratium ccQxc^i^tovtag,

qui continuo gerundus et faciundus

ediderunt, gerendus, faciendus plane spreVerunt. Atque utrius-

que formae quae sit origo, parum certum mihi videtur***); quin

formae per -e- scriptae vetustissimis non modo Latinis, sed etiam

Italis propriae fuerint, procul dubio est coUata Umbrorum forma

anferener. Grammatici latini, ut per -e- verba e consonantibus

stirpibus formata scriberentur, praeceperunt, de verbis, quorum

praesens per -io- redditum est, dubitavit et grammaticorum et

inscriptionum aetate imperatoria incisarum ratio, velut legimus

in monumento Ancyrano regendam atque oriundus. Verba de

consonantibus stirpibus derivata inde a SuUa vel magis a Caesare

per e scripta inscriptiones exhibent: legundeis habet quidem

lex Cornelia anno 81 scripta, referundos senatusconsultum de

Asclepiade anni 78 f), at deducendae extat iam in lege agrariaff)

anno 111 lata, sternendas exhibet lex lulia. Eodem etiam tem-

pore verba, quorum praesens in io exit, praeter -iundus simul

-iendus ostendere incipiunt: faciendum scriptum est anno 94

a. Chr. n.fff), reficiendarum, demoliendae similia praebet lex

luUa. — Ut igitur ad SaUustium revertamur, non nisi duobus

locis formae per u scriptae in eo reperiuntur: perdundae habent

*) Hieronymi libri fr. II 64 incluti an incUti habeant, nescio.

**) Schneider 118.***) Cf. Brugmann, Gr^mdriss II p. 1424.

t) Sclineider nr. 28 et 29.

tt) Schneider nr. 23.

ttt) Schneider nr. 301.

Appendix II. 217

libri scholiastae Ciceronis fr. III 3, at ibideni Arusianus per-

dendae testatur, dein in Vaticano fr. I 55, 25 legimus circum-

veniundam] contra in eodem Vaticano semper (i. e. viginties fere)

gerundia verborum, quorum stirpes ad cousonantes exeunt, per

e scripta simt, et in verbis in io desinentibus praeter unum illum

locum orationis Lepidi octies e usurpatur; in palimpsestis

Vaticano capietulam fr. III 98 A, Aurelianensi dbnuendo fr. 11 92

invenitur. Ceterum Parisini in Catilinario ac lugurthino me-

moria minime apta est, qua Vaticani rescriptique libri de histo-

riis testimonium infringatur; immo, cum ille saepius capiunda£,

faciimdi, potiundi, praeterea gerundum, sumundum similia habeat,

hoc, quippe quod posterioris multoque deterioris memoriae sit,

e grammaticorum vetustatis speciem appetentium libidine pro-

fectum esse demonstratur; et eidem grammaticorum studio deberi

videtur iuimane illud participium x)ariuntumque, quod legimus

in Aurelianensi fr. 11 92, 16.

3, Quaeritur, utrum Wester, verto' an Woster,

vorto' scribendum sit.

Eae voces, quae a syllaba vo- vel ve- incipiunt, semper apud

Sallustium vo- edi scribique solent; at etiam hac in quaestione

recedere a ceterorum SaUustii editorum opinione cogor. Etenim

teste Quintiliano I 7, 25 syUaba vo- vel a Scipione ve- reddita

est, sonus igitur iam medio secundo a. Chr. n. saeculo mutatus

esse videtur; itaque fieri omnino non potest, ut SaUustii aetate

voster, vorto quisquam Romanorum locutus sit, etiam aetate

imperatoria unum ve- usitatum est.*) Atque idem SaUustium

secutum esse e reUquiis concludere possumus; namque libri

rescripti ubique ve- praebent, velut Berolinensis diversorum

fr. n 43, Aurelianensis adversa fr. 11 47, 1, animadvertatis fr. 11

98, 8 (et utroque loco cum Vaticano 8864 iUe consentit), Vati-

canus perverso fr. III 98 C. Dein orationum epistularumque

liber plus quadraginta formas per ve- scriptas exhibet, bis vo-

legimus, fr. 11 47, 14 advorsa, fr. III 48, 13 animum advortere-,

atque idem lug. 14, 20 transvorsos habet. Ceterum etiam in

Parisino paene ubique formae a syUaba ve- incipientes repe-

riuntur, Ucet lug. 50 transvorsis, ib, 26 advorsaretur, ib. 69 ad-

*) Cf. Brambach p. 101.

218 Appendix II.

vertere ad se vorsum (sic!) lectum sit. — Itaque eandem, quam

aetati Sallustianae attribuendam esse iudicavi, scribendi ratio-

nem etiam in nostris reliquiis extare existimo, paucissimis qui-

dem locis exceptis, quos editorum antiquorum librariorumve

libidini vindicanti mihi neminem credam obsistere.

4, De vocum forma in -vus (-vos) atque -uus (-uos)

exeuntium.

Editores nostri, etsi sibi non constant hac in re, tamen

formas per -uo- scriptas praeferre videntur. Ac Quintiliani

quidem temporibus -vus scribebant scribique iubebant gramma-

tici, sed etiam primo post Chr. saeculo -uos et dictum et

scriptum esse idem testatur I 7, 26. Itaque in monumento

Ancyrano -uu legimus, vivum, vivus, annuum, in Pompeianis in-

scriptionibus parem fere utriusque scribendi rationis numerum

reperimus. Atque postea Frontonis saeculo formae per -iio

scriptae rursus adamatae esse videntur.*) Sed ante Augustum

ubique fere -uo in usu fuisse videtur, velut habemus in lege

lulia suom, aequom, et semel quidem siium. Verum in SaUu-

stiana memoria fluctuant codices, vehit scacvus habet Vaticanus

I 55, 5, novos idem fr. I 77, 21, annims fr. 11 98, 2, Itaque cum

illa nos plane deficiat, voces in -vos exeuntes per -vo, non per

-vu scribamus, quod certe et a Sallustii aequalibus ita scriptum

est et comprobatur loco illo orationis Phihppi; ea vero verba,

quae ante finalem syllabam -uus consonantem habent nostris-

que litteris -uus scribi solent, in Sallustio per -tius scripta

edidi, quippe in quibus duplicis u sonum vel Caesaris aetate

usitatum esse inscriptionibus disceremus,

Eodem spectat quaestio illa haud supervacua, utrum a

Sallustio quom an citm scriptum sit; scilicet Jordan etiam in novis-

sima Sallustii editione p. 135 (ad fr. III 96 A) quom ab ipso

auctore profectum esse contendit. Atque inde ab initio linguae

latinae qiiom coniunctio et com praepositio diversissimas fuisse

diversaque ab origine oriundas cognita Umbrorum Oscorumque

nunc lingua scimus; utramque vero vocem, cum vel secundo

a. Chr. n. saeculo similiter pronuntiarent i. e. cum loquerentur,

mox confundebant Romani, cuius erroris antiquissimus, quem

*) Cf. Brambach p. 93.

Appendix ll. 219

repperi, testis est lapis Scipionum sepulcralis*) anno fere

170 a. Chr. n. incisus: 'aetate quomparva' Dein inde ab Augusto

seraper fere cum exhibent lapides**), grammatici quidem ac

Quintilianus I 7, 5 inter qiiom et cmu distiugui iusserunt, hanc

vero vanam fuisse virorum doctorum rationem ipsis inscriptioni-

bus efficitur; archaistarum postea aetate etiam qiiom rursus

adhiberi coepit. Sed apud Sallustium ubique ciim scriptum reperi-

mus paucis exceptis hisce locis: quom coniunctio in Vaticano

rescripto fr. III 98 C, in eodem quom praepositio fr. III 96 A,

dein in orationum libro Vaticano quom coniunctio fr. IV 69, 1 3,

eiusdem vocis vestigium fortasse latet fr. III 48, 15, ubi scrip-

tum est qum. Accedunt e reliquis fragmentis qum e schoh*o

Veronensi Vergiliano fr. I 107, atque com apud Servium fr. I 99.

— Itaque quoniam pronuntiasse Sallustii aetate Romanos certe

cum ex ipsa illa confusione duarum vocum efficitur, deinde

cum tam raro in memoria historiarum scripturae quom vestigia

appareant, et nobis quidem in SaUustio edendo forma cum et

in coniunctione et in praepositione utendum esse et ipsum ita

scripsisse Sallustium existimo, scilicet pauca illa alterius formae

exempla vetustatis studio Frontonianorum attribuenda esse

etiam comprobari videtur Quintiliani grammaticorumque mira illa

ratione, qui, ut denuo quom et cum disiungerentur, frustra operam

dederunt. Eadem vero syllaba -quos vel -cus^ si aliis in vocibus

usurpatur, similiter scribenda esse mihi videtur. Sane -qmis

grammaticorum posteriorum inventum esse, usque ad Caesarem

Augustum -quos dictum scriptumque esse, dein -cus adhiberi

nemo est, qui nesciat. Quomodo Sallustius scripserit, ignora-

mus; sane habemus in Vaticano reUctmm fr. III 48, 2, secuntur

fr. I 77, 9, quare nobis in Sallustio -ciis edendum esse mihi

visum est.

Eandem similemve soni mutationem formae quoius et quoi

perpessae sunt: utraque vero etiam in lege lulia legitur,

quiu quoi usque ad medium primum p. Chr. n. saeculum con-

servatum est; etiam Catullum sic scripsisse haud paucis locis

e codicum eius memoria investigari potest. Sed in Sallustii

*) CIL. I 34, Schneider nr. 91.

**) Licet Pompeianis inscriptionibus bis qiiorn^ semel gueiqiiomqueac quor exaratum sit.

220 Appendix II.

historiis, etsi ita eum scribere potuisse ac fortasse scripsisse

nemo erit qui neget, plane fere desunt vetustioris illius scrip-

turae reliquiae; habemus in Vaticano fr. III 48, 19 quiusque,

quod e quoiusque corruptum esse dixerit quispiam; praeterea

idem liber lugurtli. 14, 21 quoius habet, cum et Parisinus et

reliqui codices cuius praebeant. Itaque nobis vulgatis formis

utendum esse iudico.

5, De syllaba ol aut ul.

Grammatici primi secundique saeculi hunc sonum per u

scribendum esse iusserunt*), velut adulescens, epistula; in his

similibusque vocibus ol usque ad Caesarem perduraverat, sed

iam in lege lulia m tdbulas scriptum est; ea vero verba, quae

syllabam vol- continebant, per o scripta sunt usque ad primam

imperatorum aetatem, sicut docemur inscriptionibus Pompeianis.

Atque historiarum Sallustii memoria eadem ratio comprobari

mihi videtur; namque legimus in palimpsesto Vaticano fr. III 98 C

perverso volnere, dein in orationum codice volnera fr. I 55, 22,

volnerihus fr. II 98, 2, contra vult fr. I 55, 21; etiam Parisinus

saepius volt, volgus, voltus exhibet. — Quare volnus, volt similia

scribamus necesse est, in ceteris vocibus recentiorem formam

per ul scriptam retineamus, quoniam in historiarum memoria

nusquam fere ol extitit; quod autem in Parisino saepius ado-

lescens, nonnumquam formidolosus , virgolta similiaque scripta

sunt, si minus posteriorum vetustatis studio, tamen certe linguae

vulgari, quae ubique sonum ol restituit, attribuas, minime vero

SaUustio vindices.

6. De i vocali contracta ac de ei diphthongo.

lis in vocibus, quarum nominativus in -ius exit, genetivum

et nominativum pluralis quin vulgo contracta i vocali Romani

elocuti sint, nemo negabit; scilicet duarum vocalium hiatum

quam maxime gens iUa odit. Sed poetae inde a CatuUo fere

hominesque urbani et grammatici formas per -ii scriptas ex

analogia constructas adamabant, ita ut vel secundo saeculo plane

iUae usui essent.**) Quantum interfuerit inter elocutionem atque

*) Cf. Brambacli p. 81.

**) Cf. Brambach p. 188.

Appendix n. 221

orthogTaphiam, optime elucet e sexta Scipionum inscriptione

sepulcrali: ^tmcis morihus acaimulavi', ubi versus docet enun-

tiiitum esse mls, tamen scriptum est mws; eodem modo ceterae

inscriptiones varie et contractas et apertas formas praebent,

vehit legimus in monumento Ancyrano non modo auspicis, pro-

vincis, stipendis, dis, sed etiam alii, cmisiliis, manihiis, in Pom-

peianis inscriptionibus numero longe praestant formae con-

tractae. — Sed iu historiis Sallustius quid scripserit, nescimus;

atque in libris rescriptis septem extant exempla formarum

vulgarium, sex contractarum,'velut in Berolinensi Octavi fr. 11 45,

auxilis fr. 11 47 A — ubi in Vaticano 3864 auxiliis extat — , in

Aurelianensi imperi fr. II 98, 4, Pompci fr. 11 98 D, in Vaticano

Anni fr. III 98 B, aedificis fr. III 98 D, contra in Aurelianensi

alii fr. 11 87 A, capiis fr. 11 87 B, Sertorii 11 98, 5, nuntiisque

fr. II 98 D, aliis fr. III 6, in Vaticano inviis fr. III 96 C, consilii

in 96D. — Etiam in fragmentis a grammaticis servatis con-

tractae vocalis i superest memoria, velut erici legerunt Nonius

et Servius fr. III 36, proelis habet D Prisciani fr. IV 13, consili

apud Charisium fr. I 68, Potnpei praebet Gellius fr. I 53, aerari

Diomedes legisse mihi videtur fr. 11 98, 3. — In orationum libro

quinque formae contractae sunt: di fr. I 77, 3, Mari ib. 7, ali

ib. 20, aerari fr. 11 98, 3, modis fr. III 41, 19, contra quat-

tuordecim voces per ii scriptae. Atque utriusque usus exempla

antiquissima in memoria SaUustiana fuisse comparatis testi-

moniis intelligimus, velut fr. 11 98, 3 o£rari habet et codex

Vaticanus et Diomedes, ibid. 5 in lectione Sertorii consentiunt

Vaticanus ac codex rescriptus Aurelianensis, in forma Pompdcongruunt Gellius fr. I 53 et Aurelianensis fr. 11 98D; contra

discrepant testes fr. 11 98, 4, ubi imperi rescriptus, imperii Vati-

canus praebet, item fr. 11 47, 1 auxiliis in Vaticano, auxilis in

pahmpsesto extat. Ut igitur summam faciam, quoniam quo-

modo SaUustius scripserit, e sola memoria diiudicari nequit et

ipsum SaUustium aeque atque aequales in adhibendis contractis

vulgatisve formis certam non secutum esse rationem veri simiUi-

mum est, nos quoque unum eundemque ubique restituere modumdesistamus atque vulgatas formas usurpemus iis quidem ex-

ceptis locis, ubi contractas fuisse apud SaUustium formas e

memoria efficitur.

222 Appendix II.

Diplitliongum ei pro i longa usque ad medium p. Chr. n.

saeculum esse usurpatam nemo est, qui nesciat; in lege lulia

ubique fere ei legimus, etiam in CatuUo scriptum olim id esse

facile perspicitur et in Pompeianis inscriptionibus viginti quattuor

extant diphthongi illius exempla, at in monumento Ancyrano

non nisi bis ei legitur {emeriteis, Dalmateis) atque in Sallustiana

memoria tam rara ac debilia sunt illius scripturae vestigia, ut

recipere ea in contextu insani esset, immo inde, quod fr. II 98,

6

Aurelianensis quois habet, quam formam neque umquam inde a

litterarum memoria in lingua latina extitisse neque a Sallustio

usurpatam esse vix est quod moneam, intelligimus, quomodo

talia levi grammaticorum vetustatis affectatione orta sint; sane

eodem loco codices quidam minores (Urbinas ac Vaticanus 3415)

teste Haulero illud queis exhibent. Solis in declamationibus,

quae vulgo rhetori alicui adscribi solent, saepius ei scriptum

reperimus. Itaque etsi concedam a veri specie haud abesse

Sallustium aequalesque eius ei adhibuisse, ut longi i sonum

significarent, tamen a nostro contextu hodiernaque editione

longe illud removendum esse cum ceteris iudico.

7. De voce 'labos' eiusque similibus.

Quaeritur, utrum in iis vocibus, quarum stirpes in -os

exeunt, in casu nominativo -os an -or scribendum sit, Atque

honor habet iam sexta illa Scipionum inscriptio, cum quarta^

quae quadraginta fere vel quinquaginta annis ante incisa esse

videtur, Jionos praebeat. Primo a. Chr. saeculo non constabat

ratio, etiam Vergilius vetustiores formas in os exeuntes prae-

tulit. Sed eosdem Sallustium usurpasse optimo Servii testi-

monio elucet, ad Aen. I 253: 'item Sallustius paene ubique

lahos posuit, quem nuUa necessitas (scil. metri) coegit.' Atque

testimonium, quod quin ad Asperi in historias Sallustii com-

mentarios redeat, non dubium est, minime licet infringere, velut

Jordan iussit, immo vero aliis rebus comprobari mihi videtur;

etenim lahos praebet Vaticanus et fr. 11 41, 1 et fr. III 48, 18;

Parisinus quidem et in lugurthae et in Catilinarii loco labor

habet; cum vero in eodem Cat. 15 color legatur, Probus colos

testatur; deinde lug. 44, ubi codices odor exhibent, odos legit

ipse Fronto. Qua re cum Asperi Serviive iudicium optime fultum

esse intelligamus, quin Sallustius re vera ubique formas vetu-

Appendix II. 223

stiores per -os scriptas adhibuerit, dubitari iion debet; Jordan

vero, qui*) formam -os in orationibus tantum Sallustium prae-

buisse coutendit, non modo mirabilia finxit, sed aperto Fron-

tonis, Probi, Asperi consensui obstitit.

8. De verborum compositorum forma, quae dici-

tur, restituta.

Formas intellego, neglego similia — non intelligo, negligo —non modo aliis**) in scriptoribus, verum in Sallustio quoque

usitatae hodie sunt, et easdem habent fragmentorum nostrorum

a grammaticis laudatorum codices, item Vaticanus semper,

plerumque Parisinus. Et Sallustium formas accentu non infir-

matas adamasse praeterea testantur complures loci, velut re-

traetantes fr. I 77, 3 in Vaticano, detraetantihus in Vaticano

rescripto fr. III 96 A, periaei fr. III 5, transgradientur fr. 11

98, 10 in Aurelianensi, ubi Vaticanus quidem transgredientur

exhibet; quibuscum locis conferas superiaetis apud Nonium

fr. II 56 et praegradicbantur in Bambergensi Nonii libro fr. IV 66,

denique occanuere fr. I 135, quod Diomedes, Priscianus, Servius

testantur. Quae exempla satis multa esse iudico, ut aliud alio

fulciatur atque a nobis conservetur, neque tamen ubique in

Sallustio formas hasce restitutas reddere licet. At certe his

exemplis verborum neglego et intellego scriptura confirmari

mihi videtur.

9. De accusativi tertiae, quae dicitur, declina-

tionis forma in -is exeunte.

Grammatici latini, velut Varro ac Probus, is an es in accu-

sativis scribendum esset, non certis definierunt praeceptis; postea

Plinii regula accepta est, qui iis in vocibus, quarum genetivus

-ium haberet, in -is accusativum finiri iussit. A librariis

vero omnibus in vocibus accusativi per -es scripti praefere-

bantur.***) Et Plinii doctrina optima rectaque fuisse videtur,

quoniam re vera initio stirpes in consonantes exeuntes -es, eae

*) Kritisehe Beitrage s. Gesch. d. latein. Sprache p. 144.**) Cf. Fleckeisen, Fiinfzig Artikel etc. p. 19.***) De accusativi formis, quae in scriptorum nonnullorum codicibus

reperiuntur, cf. 0. Keller in mus. Blien. XXI p. 241.

224 Appendix II. 1autem, quae vocali * finiuntur, -is accusativo praebuerunt (velut

civis, partis, montis, potentis). Primo a. Chr. n. saeculo plerum-

que -is (vel -eis) in accusativo scriptum reperimus, sed extant

etiam formae ex analogia constructae, velut et ceives et ceiveis

iuxta habet lex Antonia anno 71 a. Chr. incisa; ac nominativus

quoque ex analogia accusativum secutus est, velut in lege Fur-

fensi*) anni 58 pelleis. Neque non in lege lulia -es legitur

(velut Vestales), et in monumento Ancyrano utraque saepius

forma iuxta usurpatur (velut omnis, curulis, inferentis, agentis,

contra naves, a^des, fines, Idbewtes, saepius gentes). Contra iam

in Pompeianis inscriptionibus ubique -es scriptum est exceptis

duobus Octohreis et dantis.

Quae si consideraverimus, Sallustii aetate voces, quarum

stirpes in i exibant, accusativum per -is formasse veri simile

est; etiam Sallustium hanc secutum esse rationem e memoria

historiarum quidem elucet. Legimus igitur gentis fr, II 43,

deducentis fr. 11 45 in Berolinensi rescripto, hostisque fr. II 98, 4,

hostis ib. 5, Alpis fr. III 5 in Aurelianensi, ignis fr. III 96Bet fr. m 98 C, silentis et sumentis fr. III 96 D, Naris fr. III 98 Bia Vaticano, quin laxioris falso in eodem fr. III 98B; contra

paucissima alterius formae exempla sunt agentes fr. 11 98, 4 et

restantes fr. III 98 C. — Eandem praebet scribendi rationem

Vaticanus orationum liber, in quo sunt conserentis fr. I 55, 19,

penatis I 77, 20, II 47, 3 et 4, 11 98, 1, montis II 47, 6, omnis

n 98, 2, hostisque ib. 4 (ubi consentit codex cum palimpsesto),

agentis ib. 4 (quo loco in Aurelianensi agentes est), potentisque

IV 69, 17. Contra non nisi tria sunt exempla alterius usus,

gentes I 55, 1, hostes 11 98, 5 — et hic rectius habet rescriptus

hostis — , omnes W 69, 20. Etiam simiUime in Parisino formae

per -is scriptae multo crebriores sunt; ceterum quod in gram-

maticorum exemplis vulgatum illud -es praeferebatur, non est,

quod mireris; attamen etiam in his habemus utris apud Nonium

fr. in 37, vitantis in eodem fr. IV 40, omnis apud Gellium

fr. I 105 ac similia quaedam. Quibus de causis cum comprobari

putaverim etiam Sallustium suae aetatis scribendi rationem

secutum esse, iure ubique ita edidisse mihi videor.

*) Schneider 309 et 310, CIL. 204 et 603.

Appendix II. 225

10. Restat, ut de singulis quibusdam disseram.

Arcessere, non accersere recte scribendum esse consentire

puto viros doctos*); in Sallustiana quidem memoria Parisinus

sexies arcessere, ter accersere praebet**), contra Vaticanus bis,

fr. I 77, 6 et Catil. 52, accersere babet. Nobis, ne inepta vul-

gariaque scriptori vindicemus, areessere ex etymologia eden-

dum est.

Autumnus, ut vulgo scribitur***), apud Sallustium

legitur fr. III 96A et III 98D, quo loco eandem praebet lec-

tionem etiam Horatii scholiasta; ergo autumnus, non auctumnus

scripsi.

Cloaca scripsi, quod apud scriptores grammaticosque legi-

turf), uon cluaca, quod L. Mtiller nuper edidit fr. IV 16.

Danuvius, non Danubius scribendum esse inscriptionibus

nummisque ostenditur.ff

)

Dextera, non dextra Sallustius usurpasse mihi videtur,

namque dextera habet Aurelianensis fr. III 5, idem Parisinus

Catil. 59, dextero lug. 49, praeterea dexterum codex Prisciani

aliquis fr. 11 54, dextera Arusianus fr. II 105, dexteri Servius

fr. II 107.

Maestus ex origine vocis scribendum est, non moestus,

cf. maeror-^ iniuria igitur Haulerum fr. H 47 permoestus edi-

disse puto.

Nactus scripsi, quamquam nanctus exhibet Vaticanus

rescriptus fr. III 98B; sed hanc formam multo post ex prae-

sentis temporis imitatione constructam refutant reliqui frag-

mentorum loci, velut naetos Nonius fr. I 67, nacti idem fr. III 33

IV 11, rV 20, nactus GeUius fr. I 104.

Oportunus scribendum esse iudico, quoniam hoc.adiec-

tivum de opus derivandum est; opportMnus legimus in Aurelia-

nensi fr. II 98, 5, opportunam in eodem fr. III 6, contra rectius

oportunus in Vaticano priore loco, praeterea fr. IV 69, 2 et

apud Nonium fr. I 108.

*) Cf. Keller, Latein. Volksetymologie p. 146.**) Rem ipsam locosque illos in lordani schedulis adnotata inveni.***) Cf. Fleckeisen p. 8.

t) Cf. Brambach p. 81.

tt) Cf. Fleckeisen p. 15, Brambach p. 332.

Salluatius, ed. Maurenbrecher. II. 15

226 Appendix II. III. m1 vero I

Percuntari scripsi contra originem vocis; percunctari

ex vulgari quadam etymologia usurpari notum est; cum

ita saepissime scriptum sit, sequitur non percontari enuntiasse

Romanos, sed percuntari, quod vel per se e sonorum natura

concludi licet; atque iam intelligetur, quare falsam illam etymo-

logiam vulgus commiserit. Itaque etiam in Sallustio percuntari

quam percontari edere malui.

Plebes, non plehs nominativus in Sallustii libris repe-

ritur; et ita ubique ante Augustum scriptum esse animadvertit

Schneider.

Denique graecae cuiusdam declinationis, quae dicitur,

vestigia in fragmentis extant pauca, velut Euphraten babet

Nonius fr. IV 59, Eumenen ex Vaticani lectione fr. IV 69, 8

restituendum esse putabam, Metrophanen fortasse habuit

Nonii archetypus fr. IV 2. — Ceterum xa Kd^siQa, quae urbs

Cabira fem. gen. a Romanis plerumque redditur, Caheram Vati-

canus fr. IV 69, 15 appellat.

IIL

Quaestionum historicarum epicrisis.

De rebus inde ab anno 78 ad annum 66 domi militiaeque

a Romanis gestis fusius disserui prolegomenis priore editionis

huius fasciculo contentis. Sed eodem fere tempore, quo illa

in lucem prodierunt, docta Bienkowskii commentatio inscripta

KritiscJie Studien iiher Chronologie und Geschichte des Sertorian.

Krieges in Wiener Studien XIII p. 129 etp. 210 edita est, simul

liber Theodori Reinachii apparuit Mithridate Eupator, roi de

Pont; qui viri doctissimi cum saepenumero mecum consenti-

rent, nonnumquam vero aliter atque ego de rerum gestarum

tempore constituendo iudicassent, denuo de quibusdam rebus

hoc loco disputare mihi proposui.

Atque e belli Sertoriani historia summi est momenti,

ut tempus, quo Pompeius in Hispaniam advenisse putandus

sit, definiamus. Sed Bienkowski, a quo saepius approbata esse

ea, quae exposueram, summo mihi fuit gaudio, tamen hac de re

Appendix III. 227

p. 210 dissentit*), cum Pompeium pervenisse in Hispaniam

eodem eo anno 77, quo Roma profectus esset, Mommseni scilicet

secutus opinionem, defendit. Quem adversus equidem nisus

loco Appiani b. c. 1 109 iisque, quae prolegom. p. 23—24 exposui,

adventum Pompeii anno 76 etiam nunc attribuerim; argumentis

autem meis, quae nondum refutata esse mihi videntur, addam

vel e Perpemae rebus eandem consequi temporis distributionem.

Etenim cum Pompeius brevi post Lepidum Cosae victum ex

Italia profectus esset atque per Alpes Galliasque in Hispaniam

perrexisset, Perperna una cum Lepido in Sardinia bellavit et

mortuo demum duce in Liguriam et inde in Hispaniam contendit;

itaque si Pompeium continuo eodem anno etiam Pyrenaeos

transiisse et ipso eo autumno in Hispaniam advenisse putaremus,

expectaremus multo ante Perpernam ibidem eum fuisse: at re

vera Perpema iam tempus quoddam contra Romanos duces

ante Pompeii adventum pugnaverat et adventu tantum illius

ad Sertorium se applicare coactus est; ex quo sequitur Pompeium

non eodem itinere in Hispaniam contendisse, sed hiemem in

Gallia degisse, dein vere anni 76 in Celtiberos descendisse. —Deinde verba epistulae Pompeianae fr. II 98, 5: 'hiememque

castris inter saevissimos hostis, non per oppida neque ex ambi-

tione mea egi' aperte spectant ad hiemem, quae rebus ad Lau-

ronem gestis succedebat, i. e. 76/75, quod docetur verbis: 'primum

impetum Sertorii victoris novis militibus et multo paucioribus

sustinui.' Atque hoc loco unam hiemem, non duas comme-

morat Pompeius in Hispania a se actas, et omnino locus ille non

intelligitur, nisi de prima hieme, qua Pompeius in Hispanis

erat, dictus esse accipitur: viden hac quoque re cpnfirmari

advenisse Pompeium anno demum 76? Ceterum respiciamus

etiam Fonteii res poscimur! Qui cum Pompeium in Gallia hie-

mantem frumento adiuvisse traderetur, Schneider (quaestionum

in Ciceronis iwo M. Fonteio orationem capita quattuor) aliique

hoc factum esse hieme 74/73, Fonteium autem praefuisse GaUiae

annis 74—72 affirmaverunt. Sed Schneider, qui p. 8 Macedoni-

cam eius legationem annis 78 et 77, praeturam anno 75 fuisse

*) Eandem sententiam secutus est A. Tilley in prolegomenorummeorum recensione, historical review VII (1892) p. 337.

15*

228 Appendix III.

dicit, certa huius rei argumenta niinime protulit, immo vero

cum anno 73 'vitiosis magistratibus ' Galliam laborasse Sallu-

stius fr. in 46 narret, his verbis Fonteium perquam a Cicerone

laudatum significatum esse negaverim; quare, si propraetura

Fonteii annis 77— 75 attribuenda est, denuo fulcitur opinio

nostra anno 77 hiemasse Fompeium in Gallia, — Quare his de

causis advenisse Fompeium in Hispaniam vere anni 76, quod

scripsi in prolegomenis, etiam nunc defendo neque iam fore,

quin mecum consentiat, vehementer spero.

Deinde quaeritur, quonam modo res bello Mithridatico

gestae per singulos annos distribuendae sint. Namque Th. Rei-

nach 1. 1. p. 318 sq. ita res constituit, ut Nicomedes exeunte

anno 74 mortuus hiemeque foedus factum esset inter Mithridatem

et Sertorium, vere anni 73 bellum coeptum, obsidiones Cyzici

Amisique fuissent annorum 73/72 et 72/71 hieme ac proelium

Cabirense aestate 71, denique Sinope atque Heraclea anno 70

captae essent. Quem secuti sunt A. Tilley et F. Jiirges 1. 1.

p. 24—34. Attamen belli huius rationem temporis satis definiri

puto locis tribus illis Plutarchi et Fhlegontis, quibus prolegom.

p. 47 nisus sum, cum initium belli anno 74 attribuerem; sci-

licet Jiirges, qui Reinachii (vel potius Ihnii) opinionem copio-

sius argumentis firmare studet, saepius contradicere scriptorum

memoriae mihi videtur.

Atque causa, ex qua Nicomedis mortem anno 74, belli

initia anno 73 evenisse dicit, Reinachio fuerunt nummi quidam

Nicomedis HI anno aerae Bithyniae 224 (qui annus incipiebat

inde ab Octobri anni 74 a. Chr. n.) incusi; at hos equidem

non a Nicomede IH, sed a filio eius, quem regem a Bithynis

ipsis proclamatum esse Nicomedem IV scimus, factos esse existi-

maverim; scilicet imago iis impressa est Nicomedis H neque

quidquam interest inter eos, qui Nicomedis H imperio orti

sunt, eosque, qui Nicomede DI regnante signati sunt: imde igitur

scit Reinach hos riummos anno 74 vel 73 incusos esse a patre

rege, non a filio? Ceterum ne id quidem mirarer, si Nicomede

rege anno 75 mortuo bellis circum saevientibus Bithyni eosdem

nummorum typos etiam anno 74 repetiissent; sane tum neque

extitit rex, nisi adulescens ille, neque erat pro consule neque

iam Mithridates regebat. Itaque abiectis his nummis ante omnia

Appendix III. 229

scriptoruin testimonia nobis examinanda esse iudico. Quorum

sane gravissimum puto Sallustium nostrum, qui cum mortem

Nicomedis et foedus inter Mithridatem ac Sertorium ictum

secundo libro atque ante epistulam Pompeianam enarret, ipse

satis ostendit etiam anno 75 ea accidisse. Deinde extant quo-

que auctores, a quibus initium belli anno 74 fuisse aperte nar-

ratur, cf. Cic. pro Mur. 33: 'ad quod bellum duobus consulibus

ita missis, ut alter Mithridatem persequeretur, alter Bithyniam

tueretur'; idem Livius rettulerat, c£ per. 93: *M. Aurelius Cotta

consul ad Chalcedona proelio a rege victus', per. 94: *L. Licinius

Lucullus consul adversus Mithridatem' etc, Eutrop. VI 6: 'ad-

versus eiun ambo consules varium habuere fortunam', paulo

post: 'LucuUus alter consul occurrit.' At Jiirges p. 26 his locis

errasse affirmat scriptores, ita ut eos, qui pro consulibus erant,

errore sane vulgari consules appellarent! Profecto, qui singulos

hos locos legat, eum ita conicere concedam: verum ipso eo

consensu, nisi mira credamus, efftcitur rectum et Ciceronem

et Livianos illos tradidisse; accedit, quod Eutropius VI 7, ubi

de anno 73 agit, denuo consules appellat, ea igitur, quae ante-

cedunt, anno 74 et Lucullo Cottaque consulibus ab Eutropio

et Livio comprehensa sunt.*) Quare constare puto secundum

Livium et Ciceronem et Sallustium initium belli consulibus

L. LucuUo M. Cotta annoque 74 a. Chr. n. factum esse.

Neque vero cum his auctoribus ipsae certant res. Initio

anni 74 Cotta et LucuUus consulatum ingressi sunt; Cotta

quidem consul**) in Bithyniam cum exercitu missus est, Octa-

vius pro consule in CiUciam, etenim tum Mithridatem beUumparare nemo Romae nesciit (cf. Plut. Luc. c. 5 et or. Cott.

fr. II 47, 7 : ^exercitus in Asia CiUciaque ob nimias opes Mithri-

datis aluntur'). Et rixae, quae inter LucuUum, Quintium, Ce-

thegum intercesserunt, eadem hieme et vere 74 optime contineri

potuerunt. Vere anni 74, si me sequaris, in Bithyniam invasit

Mithridates; eodem fere tempore L. Octavius mortuus esse videtur;

*) Qua cum re consentit Orosius VI 3, 1 de Catilinae incestu: athunc, qui sibi oppugnat, testem sane removere studet Jvirges!

**) Falso e Plut. Luc. c. 6 Cottam post Lucullum abiisse in provin-ciam conclusit Jiirges; nimirum loco illo sine conexu ceteris addito nihil

discimus de ordine rerum.

230 Appendix III.

Lucullus, ut ei succederet, brevi impetrare potuit; neque multum

temporis itineri in Asiam navibus facto attribuendum est. Dein

per Phrygiam adversus Chalcedona, postea Cyzicum profectus

est, quod eodem etiam anno fieri potuisse quamvis ^praefracte

negante' Jiirgio crediderim; namque LucuUum multo demumautumno ad Cyzicum pervenisse scimus, quod, si meam sequeris

temporis rationem, apte expeditur: sin una cum Cotta vel potius

ante Cottam in Asiam ivit, qua causa tam sero Cottae eum

adfuisse putamus?

Duabus hiemibus obsidiones Cyzici et Amisi contineri con-

sentiunt, at magnopere dissentiunt viri docti de rebus Cabiren-

sibus ac de Phlegontis hac de re testimonio. Atque ego cum

prolegomenis pugnas ad Cabiram factas cum Mommseno anno 72

assignavissem, Reinach ceterique factas eas iudicant aestate

anni 71; quod cum obsistere Phlegontis narrationi fr. 12: avtbg

(sc. Lucullus) (lEtcc tQLG)v ccXXciv jtQofiysv STtl Ka^siQcov, onov

dLSx^Lâ^s xal ÂdQLavov snsta^s 7CoXs^fj6aL Mid-QLddtrj xal

Ttols^^^âg svLxrj^s intellegerent, Reinach miserrima coniectura

locum mutare studet scribens oTtov dLS%SLâ^s (^ML%^QL8dtrigy,

Jiirges errori id dat aut Phlegontis aut Photii. At haec nugae

sunt, neque tales inire desperatorum vias nobis licet, quoniam

mutata ex libidine memoria quidlibet scriptoribus imputare

possumus! Eifugere difficultatem A. Tilley operam dedit, cum

scripsit *he advanced against Cabira in the same winter', quem

contra faciunt Plutarchi ^std tov %SLâ}va et Appiani L6ta-

[isvov d^ 'TiQog. Neque omnino oppugnat Phlegon ceteris

scriptoribus neque erroris accusandus est; etenim cum de olym-

piade 177 (anno 72/71) refert: AsvnoXXog d' 'AfiL6bv snoXLOQKSL

xal MovQYivav snl tfig noXLOQXiag xataXLncav }istd dvotv tay-

^dtOLV avtbg ^std tQL&v dXXov ztX., plenum annum Romanuminde iab hieme usque ad hiemem enarrat, scilicet initio anni 72

Amisum LucuUus circumsedebat, dein vere ad Cabiram con-

tendit, postea hiemem 72/71 ibidem degit, postremum vere 71

per Hadrianum Mithridatis exercitum fudit; ita vero, velut feci,

numerandum esse docetur loco inferiore: ta ds tstdQtco stsL

TLyQdvTjg xal MLd^Qlddti^g dd-QOLâvtsg Ttsôvg (isv ts66aQag

fivQLddag, litTtsag d\ tQStg xtX.] quartus enim olympiadis iUius

annus incipit a QuintiH anni 69, attamen Tigranis apparatus

Appendix III. 231

bellici anteriore hieme facti et belluni Armeuiimi inde a vere

anni 69 coeptum breviter a Phlegonte repetuntUr, Graeci igitur

anni terminos levi negligentia ille npn observare solitus est.

Itaque si hieme 72/71 Cabirae Lucullus secundum Phlegontem

moratus est, nonne animadvertes ad tres illos Mommseni

nostraeque opinionis testes etiam Phlegontem accedere? At

esse, qui aliter referat^ non ignoro, cf. Velleium II 33: 'L. LucuUus,

qui ante septem annos ex consulatu sortitus Asiam' etc, cui

fortasse adnumerandus est Appianus b. c. I 111, cum mortuum

esse Nicomedem anno 74 narrare videatur.*) Quem ad auctorem

aut illius aut utriusque temporum ratio redeat, nescio, satis

equidem habeam diversam memoriam detegere. Verum tamen

et Sallustium — quod unum nostra interest — eam, quam dedi,

temporis rationem secutum esse constat et veram rectamque

eam fuisse Ciceronis, Livii, Phlegontis cum eodem consensu

approbatur.

Restat, ut de minoribus quibusdam rebus pauca prolego-

menis addam. Atque errore quidem factum esse libenter con-

cedo, quod prol. p. 40— 41 imperium belli servilis Crasso

mandatum esse vere anni 71 contenderem. Contra recte Mommsenautumno id accidisse anni 72 disputaverat; argumentis ab eo

allatis ipse adiciam Pompeium, cum anno 71 non iam in

Hispania fuisset**), rediisse Romam vere aimi 71, non autumno

demum; sin 71 Hispaniae praefuisset, ante annum 70 reverti

Romam nequiit. Sed Pompeius arcessitus est a senatu, cum

Crassus Spartacum in Bruttio circumsederet (App. b. c. I 111),

i. e. non post hiemem 72/71, vel potius iam autumno: ex quo

sequitur iam timc imperium fuisse summum belli apud Crassum.

Praeterea meam de Curionis Marcique LucuUi bello Thracico

opinionem confirmari Sallustii fragmento H 80 supra in com-

mentario eiusdem exposui, de pugnae ad Valentiam factae

tempore cf. fr. H 54. De rebus a Lepido gestis nuper egit

J. Franke annal. philol. 1893 p. 49, a quo memoriam Sallustia-

nam non immutari breviter adnoto. Ceterum ea, quae proleg.

*) Quamquam, si hoc errori eius attribuere velis, non repugnabo;etenim in fonte eius chronographico fortasse nihil nisi olympiade 176— anno non addito — haec facta esse scriptum erat.

**) Propraetore Hispaniae citerioris fuit M. Pupius Piso.

232 Appendix III.

p. 82 de coiisulum proconsulumque muneribus commemoraveram,

mfringere studuit Tilley, tamen LucuUos, Cottam, Curionem

etiam consules in provincias abiisse iis, quae modo hoc appen-

dice disserui, firmasse me puto; at satis clara sunt exempla,

quae, quamvis non appellata essent a me, quippe de quibus

constaret, negligere vir doctus ille non debuit, scilicet M. Acilii

Glabrionis et Q. Caecilii Metelli, qui hic anno 69 contra Cre-

tenses, ille anno 67 in Pontum ac Bithyniam ipso consulatus

anno profecti sunt.

INDICES.

I.

Tabula fragmentorum.

Kritzii editio ac Dietschiana cuni hace ita conferuntur, ut utriusquefragmentorum numeri iusto fere ordine sese excipiant.

Kritz

234 Index I.

Kritz

Index I. 235

iritz

236 Index I.

Kritz

Index I. 237

Kritz

238 Index I.

Kritz

Index II, 239

II.

Index nominum atque historicus.

Inclex ita est compositiis, ut non modo ea nomina, quae in fragmentisextant, eo contineantur, sed etiam quae fragmentis significata velsubaudienda supplendave sunt; denique ea quoque comprehendi hocindice, quae in enarratione commemorata sunt. Et hi quidem loci uncisinclusi sunt; eis nominibus, quae non inveniuntur in Sallusti verbis,

asteriscum apposui. Ceterum nomina virorum non secundum gentes,sed (velut eos ipse appellabat auctor) secundum cognomina dispo-

sita sunt.

Incidere in colonos Abellanos III 97.

Omnium ferocissimi . . . Achaeiatque Tauri sunt III 74.

Prima Graecorum Achillem III 69.

lasonem . . . Aeetae hospitis domumviolasse III 68.

Aeinilii. Praeclara Brutorum at-

que Aemiliorum proles {dictus

est Mam. Lepidm) I 55, 3 ;gentis

Aemiliae bene facta extollebant

I 77, 6. Vide Lepidus.Aennm et Maroneam (Thraciae op-

pida) III 51.* L. Afranius [ legatus Pompeii

p. 81]. {Fortasse nomen legati

M. Antonii a. 74? cf. III 6).

Sardinia in Africo mari II 2;Euri atque Africi superiactis

fluctibus n 56.

Similem fore se credens Alexandroregi m 88.

Alpes. Hostisque . . . ab Alpibus in

Hispaniam summovi H 98, 4;*per eas iter aliud . . . patefeci

n 98, 4; cum Ligurum praesidia

cessissent in Alpis IH 5 ; ut

primum Alpis digressus est {sc.

MeteUiis) IV 49.

Campos Themiscyrios habuere Ama>zoneS; a Tanai flumine . . . di-

gressae IH 73.

Aniisos. In bello Mithridatico

commemorata III 67; in obsidione

eim exercitus Lucullo offensus

Y 10; Amisumque assideri sine

proeliis IV13; [a Luculloexpugnatadiruitu/r p. 15&\.

* C. Annius \contra Sertorium aSulla missus p. 39]. {Spartacus)

. . . ad Naris Lucanas atque inde

pervenit ad Anni forumni98B.

Antiochus. A Pyrrho, HannibalePhilippoque et Antiocho defensumI 55, 4; Antiochum per dolumavertere {sc. Momani) IV 69, 6;

Eumenen prodidere AntiochoIV 69, 8 ; Antiochus omni agro . . .

spoliatus est IV 69, 6; Asiamspolium regis Antiochi recepi

IV 69, 11.

Antonii. *C. Antonius [reus

factus anno 76 p. 67— 68]; fe-

noribus copertus IV 52; [senatu

motus anno 70 p. 173]. — M. An-tonius Creticus. *Describitur

III 3 ;* totius orae maritimae

curator III 2; \bellum adversus

piratas ac Cretemes gestum p. 108—109]. Antonius erupit ex urbeni 4; Antonius haud facile pro-

hibens hostis HI 5 ;quaestio cum

Antonio ceterisque placeret III 5

;

[Creticus appellatur p. 109] ; *trien-

nio trito interiit HI 16. — An-t o n i u s

,prospriptus in Hispania

;

{discubuit) in summo Antoniusm 83.

Apion vide Ptolemaeus.Aristaeus, ApoUinis filius et Cyre-

nes II 6 ; ludis Appollini circensi-

bus II 48.

Appins vide Claudius.*Aquinus [legatus Metelli a Sertorio

circumventm p. 45].

Incepta {Mithridatis) postremus ser-

vorum Archelaus impedivit IV69, 12.

Postquam in Aresinarios venerelU 5 {gens Hispaniae ignota).

Ariobarzanes ^ rex Cappadociae.

[ Bitliyniam Momanis occupavit

]i. 89]. Lucullo suberat regnum

240 Index 11.

Ariobarzanis bello intactum IV69, 15; per regnum Ariobarzaniscontendit ad Euphraten IV 59.

Aristaens, Appollinis et Cyrenesfilius, eum Daedalo ad Sardiniamtransitum fecit II, 6.

Aristoiiiciis {filius Eumenis Perga-meni). Aristonicum . . . quia pa-trium regnumpetiverat, per trium-phum duxere IV 69, 8.

Armenia, Qua in parte Cappa-docia ab Armenia disiungitur

IV 59; ibidem fontes Euphratisatqiie Tigris IV 77; \pellum Ar-meniacum p. 177—79, 190—91];in Armeniam concessi (sc. Mithri-

dates) IV 69, 15; si nos Armeniacircumgredimur exercitum IV69, 21.

ArsaceS; Parthorum rex; \egit cumLucullo p. 178]. Rex Mithri-

dates regi Arsaci salutem IV 69, 1.

Propinquantes iam amnem Arsa-iiiam IV 74. [Pugna ihidem facta

p. 178].

Artabazes, conditor regni Pontici

II 73.

*Artaxata [caput Armeniae, a Lti-

cullo petitum p. 178].

*A8calis [rex Mauretaniae p. 39].

Asia. Prima Asiae Bithynia est

in 70 ; Antiochum concessione

Asiae avertere IV 69, 6; Asiam-que spolium regis Antiochi re-

cepi IV 69, 11; Asia ab ipsis

obsessa est IV 69, 9; exercitus

in Asia Ciliciaque aluntur II 47, 7;ne ei perinde Asiae . . . vade-rent e facultate II 93.

*C. Aurelius [Pompeium Orassum-queplacavit p. 173]

;praeterea vide

Cotta.*Auxume [« Pompeio capta p. 143].

Plebes montem sacrum et Aven-tiuum insedit I 11.

Sonus Bacchanaliorum III 31.

*Baeti8 [ad ostia eius Sertorius in

erroribus pervenit p. 39; pugna adBaetim facta p. 44] *altas ripas,

haud facilem vadum I 108.

*Voconius Barba [Mithridatempersequitur p. 131].

Bithynia prius Bebrycia dicta III 70.

Belleia (?) nomen montis HispaniaeI 105.

Apud aedem Bellonae V 26.

Prima Asiae Bithynia est . . . aBithyno rege Bithynia nuncupataIII 70; Bomani Bithyniam Nico-mede mortuo diripuere IV, 69 9

et p. 89; [Mithridati a Sertorio

conceditm p). 90] ; NicomedemBithynia expuli IV 69, 11; multiex Bithynia volentes accurrereII 71; Bithyniam et Pontum con-suli datam V 13. — Bithyniipropinquantes amnem ArsaniamIV 74.

Bizone, Moesiae urbs a Lucullocapta IV 19.

Praeclara Brutoruni proles I 55, 3

{dictus est D. lun. Brutus). —*M. lunius Brutus [Mutinaea Pompeio obsessus, dein deditus

occisusque p. 22]. — D. luniusBrutus [consul anno 77 p. 37].

Tumultus intercessit Bruto et

Mamerco consulibus III 48, 10.

Italia finditur in duo promunturiaBruttium et Sallentinum IV 23;* Br. describitm IV 25.

Cabira. [Bes annis 72—71 ibidemgestae p. 158 sq.]. Restituto ajjud

Cabiram exercitu IV 69, 15.

Caecilii vide Metellus.Q. Servilius Caepio. Octavius et

Q. Caepio contra leges frumen-tarias cxtiterunt I 62.

*C. lulius Caesar. *Sullae domi-natione offensus I 57; [in Cili-

ciam cum Servilio profieiscitur

p.20; pro lege Plautia statp. 124].

*Calagurris [pugna ibidem facta

p. 124; obsessa p. 143]. — Cala-gurritani *multa nefanda ausi

atque passi III 86. 87.

Cales, oppidum Gallaeciae a Per-

perna eaptum III 43.

Calpurnii videLaiiSLvins et Piso.* Capitolium [pecunia ad refectionem

a decurionibus promissa p. 20;" refectum ac dedicatum anno 69p. 177].

Qua in parte Cappadocia ab Ar-menia disiungitur IV 59.

Carambis promwntmium Paphla-goniae III 77.

Cn. Papirius Carbo [anno 82eonsul p. 11 et 38]. Carbo Italiam

atque exercitum deseruit I 38;

[a Pompeio eaptus et interfectus

p. 11—12] fkhiliter plorat I 52.

Index 11. 241

€ares insulani victi a Minoe III 15.

Cartliago. JPost Carthaginis ex-cidium I 11. — Dum a Cartha-giniensibus premebantur IVG9, 5. — luter secundum atquepostremum bellumCarthaginienseI 11. — Vide Puni, Punicus,Tyrii. — Carthago nova*describitur II 5G, 57. [Ibi Mem-mius a Sertio obsidetur p. 81].

*V. Cassius [ad Mutinam a fugi-tivis vincitur p. 47\

L. Sergius Catilina. [M. Marium oc-

cidit ]i. 11] • * liberis eius ayunculuserat I 45; Ofella obsidium cepitper L. Catilinam legatum I 46.

M. Porcius Cato, * Romaiii generisdisertissimus I 4 ;

[brevitas lauda-tur, desideratur veritatis studiump. 2]-, *plura de bonis falsa com-posuit I 5.

Q. Lutatius Catulus. [Consulanno 78 p. 20; res in tumultuLepidano gestae p. 20—22]; resM. Leiiido Q. Catulo consulibusgestas Sallustius descripsit I 1;Catuli consilia cum paucis se-

cutus est L. Philippus I 77, 6;ortus est longe saevior CatulusII r 48, 9; Lepidus et Catulus pro-ficiscerentur in Etruriam I 66;quid opus . . . auxilio CatuliI 77, 19; Appius Claudius cumQ. Catulo pr. cos. urbi praesidiosint operamque dent etc. I 77, 22;[templum lovis Capitolini anno 69dedicavit p. 177 ; eontra legemGabiniam extitit ^x 190]; *lauda-tur fwtitudo V 23; *ex orationeeius sumptum est V 24.

Tituriuni . . . in Celtiberia hiememagere iussit II 94; Sertorius ca-vere iussm perfido a CeltiberoIII 82.

P. Cornelius Cetliegus. Cethegiatque alia proditorum patrociniaI 77, 20; [eiusdem cum L. ImcuIIo-inimicitiae p. 115].

Chalcedon. [Pugna ibi facta, oppi-dtimqtie obsessum p. 115—16]; Cot-tam apud Chalcedona fudi IV69, 13.

*Characitani [gens Celtiberorum aSertorio superata p. 45].

Charybdis mare verticosum etc.

TV 28.

SaUuatiua, nd. Maurenbrecher. II.

*Clierronesus Taurorum descri-

bitur III 78.

M. Tullius Cicero [Verrem accu-savit p. 173]; *canina facundiaexercebatur IV 54.

Cilicia [a Servilio pacatw p. 90];exercitus in Asia Ciliciaque alun-tur II 47, 7; Ciliciam Octaviushabuit pi-ovinciam II 98 D

;[eo

mortuo L. LucuUus obtinuitp. 115;anno 67 Q. Marcius Mex accepit

p. 191]; Marcium Regem . . . inCiliciam tendere V 14.

Bona civium quasi Cimbricam prae-dam venum datum I 55, 17; [res

bello Cimbrico a Sertorio gestae

p. 37].

L. Cornelius Cinna. [Consulanno 87 p. 10; res bello cimligestae p. 10—11] ;

* laesi iuris

iurandi crimen defendit 126;* exer-citum argento fecit I 27; scelera

Cinnae, cuius reditu decus sena-tus interiit I 77, 19; Lepidumtyrannumque et Cinnam appel-lans I 64.

Appius Claudius (Caecus). Utait Appius IV 54. — AppiusClaudius Pulcher {cos. 79).Appius Claudius interrex . . . urbipraesidio sint etc. I 77, 22; *Ser-vilius prior in provinciam abiit

I 127; [bellum anno 77 in Mace-donia gestum p. 52; ibidem mor-tuus est anno 76 p. 68]; Curiopecunias Appio dictas coegit II 80

;

*describitur II 37. — ^Ai^piusClaudius Pulcher (cos. 54)[ad Tigranem mittitur p. 177];*tetrarchas eius animi firmavitIV 56. — *(C.) Claudius Pul-cher *radicem montis {sc. Ve-suvii) accessit III 92; [a fugitivis

vincitur p. 146]. — *P. ClodiusPulcher *Luculli uxori fratererat Vll ; * describitur Y 12; [exer-

citum Valerianum turbat p. 191].*Clunia [a Momanis cum reliquiis

exercitus Sertm'iani anno 75 ob-

sessa p. 82; a Pompeio anno 72capta p. 143].

FlumenCInrda Tauro defluens II 84.* Comaua [ pugna ibidem facta

p. 190].

Conisturgim venit {sc.Metellus) 1119.Metello Cordubae hiemante II 28.

Cornelii vide Cethegus, Cinna,

16

242 Index II,

Lentulus, Scipio, Sisenna,Sulla. — *C. Cornelius [trib.

pl cmno 67 p. 196—97]. — ScribaCornelius I 55, 17.

Corsa nomine Ligus mulier II 11.

— Corsica [insula describitur

p. 61—62].Corycus Pamphyliae oppidum (sc.

Attaleia] I 131. 132.

Corycum urbem {sc. Ciliciae) in-

clitam portu atque nemore etc.

II 81.

Cosa. Ihidem Lepidus superaturI 82, p. 22.

*C. Cosconius [Dalmatiam suhegit

p. 69]; *Iapycliam ingressus II 40.

L. Cossinius. Cossinius fonte lava-

batur III 94; [a fugitivis circum-

ventus est p. 146].

C. Aurelius Cotta. Anno 75L. Octavius et C. Cotta con-

sulatum ingressi II 42 ;* consules

plebes invaclit II 45; Cotta per-

maestus . . . hoc modo disseruit

II47A; * oratio eius II 4^7 ; adsumen C. Cotta consul II 47, 10;

C. Cotta ex factione media con-

sul . . . metu iura quaedam resti-

tuit III 48, 8 ; lex eius Aurelia lau-

datur II 49 ; Cotta Galliam citerio-

rem habuit II 98 D ; describitur

II 42. — M. Aurelius Cotta{frater eius). Proximi consules

L. Lucullus et M. Cotta II 98D;[res anno 74 adversus Mithri-

datemgestaep.115— 16]-., Marcum-c|ue Cottam apud Chalcedonafudi IV 69, 13; [Heracleam obse-

dit p. 131. 159]; Oppius . . . aCotta Volscioque impeditur III 59

;

* Oppium ab armis dimittit III 60.

— *L. Aurelius Cotta {frater,

cos a. 65). [Lex eius iudiciaria

p. 173]. — *L. Aurelius Cotta[a. 80 pr. pr. a Sertorio ad Mel-lariam vincitur p. 44; idem esse

videtu/r, qui anno 95 trib. pleb.fuit].

*L. Licinius Crassus. Lex Li-

cinia omnibus ingrata fuit I 20.

— M. Licinius Crassus. [Besbellofugitivorum gestae p. 165—67

;

avatio p. 173]; *milites fusti necat

IV 22; *avidior properandi factus

IV 39; [in consulatus petitione

adiutus a Pompeio p. 172; con-

sulatus eius p. 173]. — Crassus

obtrectans . . . collegae IV 51.

Creta insula descrihitur III 10—12p. 109; [bellum Cretense ab An-tonio gestump. 108—109]. Mithri-datem testatum antea Cretensis,solos omnium liberos IV 69, 10;Cretenses impugnati semel nequefinem nisi excidio habituri IV69, 12.

Criu m.eto\ion promuMturiumlll 77.

Crixus. Ci-ixo et gentis eiusdemGallis atque Germanis obviamire cupientibus III 96 D; *fugitivi

laudant, quae iubet facere III

98 A;

[a Gellio oppressus p. 146—147 ; funus a Spartaco splendide

factum p. 147].

*Cumae fortasse commemoratae III

96 C.

Curene vide Cyrene.* Curetes habiti altores lovis, quia

principes intellegendi divini fue-

runt III 14.

C. Scribonius Cnrio. Curionemquaesit ut aetati concederet Ma-merci I 86 ;

[consul anno 76p. 67]. * Eum Licinius nominehistrionis Burbuleium appellabatII 25; C. Curio ad exitium usquetribuni dominatus est III 48, 10;[in Macedoniam provinciam missus

p. 68—69]. Eodem anno {sc. 75)in Macedonia C. Curio profectus in

Dardaniam etc. II 80;[anno 74 hel-

lum Dardanicum confecit p. 125] ;

eum Curio . . . ire iubet III 49;Curio . . . diem moratus III 50.

Cybele vide Mater magna.Cyrene nympha., Aristaeus, Apol-

linis tilius et Cyrenes, matris in-

stinctu in Sardiniam migravitII 6. — Terra. Lentulus . . . in

novam provinciam C u r e n ammissus est etc. 11 43.

Cyzicus. Mithridates ad Cyzicumperrexit III 26

;[ohsessa a Mithri-

date p. 116—117]; *miles mariad oppidum pervenit III 37; apudCyzicum in obsidio moranti fru-

mentum defuit IV 69, 14; *de-

scrihitur III 30.

Baedalnm ex Sicilia profectum]I 7; *Aristaeus cum eo ad Sar-diniam transitum fecit II 6.

* Dalmatae descrihuntur II 39

;

[helhim Dalmaticum p. 69].

L. Licinius Damasippns. Mari

Index II. 243

Damasippique, nuncLepidi satel-

lites I 77, 7.

Daiuiviiis. Noraenque Danuviumhabetetc. III 79; describitur IllSO

[ad eumprimus Mommiorimi Curiorenit p. 125].

Dardania Moesiae. Amio 75 Curioprofectus in Dardaniam II 80;[hellum Dardanicum p. 125]. —Asiae. Dardania Troia dieta est,

a rege D a r d a n o r um Mida III 61

.

L. Hostilius Dasiauus, inquies

animi IV 55 ;[Ciceronis adversarius

in lite Verrina, cf. comm. adfr. IV 55].

*l)eiotarus [Galatiae rex, contra

Mithridatem pugnat p. 117].

*Dianium raptis forum et castra

nautica « Sertorio instruitur 1 124.

T. Didio imperante tribunus militumin Hispania Sertorius fuit I 88.

(Disiunctus) flumine Diluuo abhostibus III 6 {sc. in Hispania).

*Dindyinus [a Mithridate occupatur

p). 110]; * descrihitur III 31.

Diponen validam urbem Metellus

capit I 113.

M. Domitius Calvinus. Domitiumproconsulem ex citeriore Hispaniaarcessivit Metellus 1 111 ;

[ah

Hirtuleio victus p. 41].— * C n. D o -

mitius Ahenobarbus [pr. pr.

Africae a Pompeio superatus p. 12et 62].

Exercitum Djrrhaehium cogereSullae legati I 33; [ibi seditio in

Curionis exercitu orta est p. 69].

Picentinis, deinde Eburinis iugis

pervenit ad Naris Lucanas III

98 B.

Etruria. Bellum grave cum Etruria

(sc. post reges exactos gestum) 111;

[eo Sertorius anno 88 confugit

p. 38]; * anno 78 proscripti eo

convenere 1 65 ; Etruria omuissuspecta in tumultum 1 69 ; *iuncta

in armis fore visa est I 70; Etru-

riam coniurare Philippus vidit

I 77, 6; Etruria atque omneareliquiae belli arrectae I 77, 8.

Etrusci maximo gaudio bellumirritare I 67.

Eumenes II {rex Pergami). Eumenen. . . prodidere Antiocho, post . . .

miserrimum servorum efliecere IV09, 8.

Contendit ad flumen Eitphraten{sc. Jjuculhis) IV 59

;fontes eius in

Armenia IV 77.

Euri atque Africi superiactis flucti-

bus II 56.

L. Fabius Hispaniensis senator

III 83 {sc. Sertorii); vide Hadria-nus.

*Faesulani [inrtiperunt in castella

Sullanorum p. 21].

C. Faunio veritatem Sallustius tri»

buit 14. — *L. Fannius et Ma-gius *Fimbriana e seditione etc.

II 78; [ad Sertorium missi p. 89—90]; *tertio mense pervenerein Pontum II 79; [contra Ma-mercum in Mysia pugnat p. 116;ad jRomanos prodito Mithridate

rediit p. 159]; *eum atque Metro-phanem . . . senatus perquirebatIV 2.

Fimbriana e seditione II 78.

Fiifidius, ancilla turpis, bonorumomniumdehonestamentum 155,22

;

Fufidius adveniens cum legioni-

bus etc. I 108; [ad Baetim aSertorio vincitur p. 4i].

*Fiirius [legatus Varinii bello fu-

gitivorum p. 146].

Aulus Grabinius. Lege GabiniaBithyniam et Pontum consuli

datam V 13; [lex de bello piratico

p. 195—96]. Pompeius *legis

cupientissimus V 19. *Hx ora-

tione Gabinii sunt V 21. 22.

Insulas {fortunatas) decem milia sta-

dium a Oadibiis sitas I 100.

Tartessum . . . mutato nomine Gad-dir habent II 5.

* Galatia [a Lucullo occupatap. 131].

Gallia. [In Gallia Narbonensianno 77 Pompeius hiemavit p. 62,

Metellus anno 76 p. 68]; Gallia

superiore anno {sc. anno 75) Me-telli exercitum aluit II 98, 9;

[anrM 74 Pompeius ibi hiemavit

p. 124]; recepi Galliam, Pyre-

naeum II 98, 5; *copiis integra

II 33; *per omnem provinciam . .

.

grave pretium fructibus III 46.

— Omni Gallia perdomita {sc.

anno 51) I 11; ne ei Asiae Gal-

liaeque vaderent e facultate

II 93. — Cotta Galliam cite-riorem habuit H 98 D. — Per

16*

244 Index II.

concilium Gallorum 1122; Crixo

et gentis eiusdem Gallis et Ger-

manis III 96 D; duae Galliaemulieres . . . montem ascenduntIV 40.

*L. Gellius Poplicola [consul

anno 72 contra fugitivos mdle res

[jessit p. 147; censor anno 70

p. 173].

Gerniani renonibus corpus teguntIII 104; Crixo et gentis eiusdem

• Gallis atque Germanis III 96 D.

Geryonis filia Erytheia, mater No-racis II 4 {cf. p. 60).

*M. Acilius Glabrio. Lege Ga-binia Bithyniam et Pontum con-

suli datam V 13.

Apud (xordiienos amomum etc. . .

.

gignuntur IV 72;

\ihi hiemavit

Lucullus p. 178].

Tib. Sempronii Gracchi morserat initium civilis sanguinis 117.

Graeciae dempsi grave servitium

IV 69, 11; primum GraecorumAchillem III 69.

*Grranicus [pugna ihi faeta p.116].

*Granius [princeps coloniae Pu-teolis a Sulla iugulatw p. 20].

*Gura [Tigranis frater Nisibim de-

,

fendit p. 179].

*M. Fabius Hadrianns [legatus

Luculli Mithridaticos ad Cahiramvicit p. 159; Pontiim contra eosdemtutatus est p. 190].

Halys per Paphlagoniam fluit . . .

Lydiae regna disiunxit a Persicis

m 72.

Quid a Pyrrho, Hannibale . . . de-

fensum est aliud nisi libertas

I 55, 4; iter aliud atque Hannibalpatefeci II 98, 4. *Pelorum oc-

cidit IV 29.

Heraclea P o n t i c a. Naufragiis apudParium et Heracleam IV 69, 14;

[eo Mithridates ex naufragio con-

fugit p. 131 ; a Cotta ohsessa

captaque p. 131 et 159]\ *par in

oppido festinatio et terror IV 16.

*[Sardus lle,rc\i\.Qprocreatusp. 60].

C. Herennius cum urbe Valentia

et exercitu deleti II 98, 6 {p. 81).— Sullam consulem . . . tribunu.s

plebis C. Herennius prohibuerat

n2i.Metus Pompei Hiempsaleni in re-

ernum restituentis I 53.

L. Hirtnleius [Sertorii quaestor

Domitiimi vicit p. 44, ManliumIlerdae fudit p. 45, a Metello

Italicae superatus p. 68, Segoviaeinterfectus p. 81] ; ut Hirtuleio in

brachium tela venirent II 59.

Hispaniae armis sollicitae I 77, 8;omne bellum Hispaniae II 98, 10;imperatores Hispaniae II 47, 6;

Tartessum Hispaniae civitatemII 5; Sertorius tribunu^ militumin Hispania I 88 ; Hispaniam anti-

quam eius patriam I 93; Lepi-dani in Hispaniam an Sardiniamperrexere I 83; hostisque ab Al-pibus in Hispaniam summoviII 98, 4; navibus in Hispaniammaturare Antonio placet III 5;

ardebat omnis Hispania cite-rior I 85; Domitium ex citeriore

Hispania arcessivit I 111; Hi-spaniam citeriorem ad inter-

necionem vastavimus II 98 , 9;

Metellus in ulteriorem Hispa-n iam regressus II 70 ; *per omnemprovinciam I 107; de victis Hi-spanis tropaea constituit III 89

;

Hispani descrihuntur II 80; pe-cunia ad Hispaniense bellumdata II 34.

Hister vide Danuvius.Inclitae Honieri carminibus {sc. in-

sulae fortunatae) I 101.

Q. Hortensius [Dolahellam anno 77defendit p. 52; consul anno 69p. 177].

lacetania vide Lacetania.*iauiculus mons [proelium propeeum a Lepido ac Catulo commis-sum p. 22].

Primam lapydiam ingressus II 40.

Primum lasonem . . . Aeetae ho-

spitis domum violasse III 68.

Iclinusa nomen Sardiniae insulae

U 3.

*IoIaus [ad Sardiniam vectus est

p. 60].

Apud Ilerdam Manlius ah Hirtu-leio victus I 122.

Recepi Galliam, Pyrenaeum, Lace-taniam, Indicetes II 98, 5.

Insulae fortunatae descrihuntur

1 100. 101 ;[a Sertorio appetuntur

p. 39]. .

Isaura vetus *ohsessa ac dedita

II 87A et B; mox Isaura nova

Index II. 245

legati venere II 87 B ;* Servilius

. . . moenia eorum accessit II 87B

;

* in iuga oppidi teli coniectusII 87D. — Isauri *describuntur[I 85. 86; *pugna eorum ctim Ser-

vilio, deditio tumuUusque II 87 A—D ; recens domitos Isauros Pisi-

dasque III 1.

Oumis Italia finditur in duo pro-

munturia IV 23; Italiae plana acmollia IV 24; natura mollioris

Italiae IV 26; litora Italia pro-

pinqua IV 32; Italiae Siciliam

coniunctam fuisse IV 26; bello

sociorum omnis Italia animisdiscessit I 21; vasta Italia I 23;Lepido Italia pulso I 84; hostis-

que in cervicibus iam Italiae

agentis II 98, 4; victor uterquein Italiam venire potest II 98, 7;

exeiritus et omne bellum in

Italiam transgradientur II 98, 10;exercitu in Italiam deducto II 98D

;

Italiae maritima et provinciarum{se.plena liostium) II 47, 7 ; — curaepro 1 1 a 1 i c a gente 1 1 9 ; civitatemcommeatibus Italicis oportunamm G.

*Italica [Hispaniae ulterioris op-

pidum; pugna ibi facta p. 68\.

lulii vide Caesar, Salinator.Iiippiter. Curetes altores lovis

III 14; lovem aut alium quemdeum consultorem exsjjectatis

III 48, 15; ad lovis mandem (?)

inc. 26 ;[templum lovis Capitolini

anno 69 dedicatum p. 177].

Hecepi Galliam, Pyrenaeum, Lace-taniam, Indicetes II 98, 5.

D. Laelius, legatus Pompeii, abHispanis interfectus est II 31.

Calpurnius cognomento LanariiisSalinatorem occidit I 95.

*Laugobrite [« Metello frustra op-

pugnata p. 45}.

Post defectionem sociorum et Latii

I 22; sociorum et Latii magnavis civitate . . . prohibetur I 55, 12.

*Lauro [victo ibidem Pompeio u/rbs

a Sertorio diruitur p. 68].

Cn. Lentulus, patriciae gentis, cui

oognomentum C 1 o d i a, n o fuit, le-

gem . . . promulgavit IV 1 (sc.

consul anno 7^); [a Spartaco de-

victus p. 147]; eodem temporeLentulus . . . locum defensum (sc.

digressus est) III 106; [cemoranno 70, p. 173].

P. Lentiiliis Marcellinus quaestorin novam provinciam Curenasmissus est II 43.

M. A em i 1 i u s Lepidus. Res M. Le-pido Q. Catulo consulibus gestascomposui I 1; [i-es consulatu

gestas tumultu^que ab eo eoncitatae

p. 21—32]\ *oratio ad populumI 65; M. Aemilium consulem du-

cem sequimini I 55, 27; uti Le-pidus et Catulus . . . proficisceren-

tur (in Etruriam) I 66; Lepidumpoenitentem consili I 68; Etrm-iacum Lepido suspecta 169; *pru-dens senatus decretorum I 71;*ipsius verba I 72; * Philippi inLepidum oratio I 77: nomine cita-

tur Lepidus §2. 6. lipis). 14. 18.

19, M. Aemilius § 3, M. Lepidus

§ 22; * ipse exercitusgu^e descri-

bitwr I 78; *Itoma decessit I 80;[Cosae victus in Sardiniam fugit

p. 23]\ M. Lepido Italia pulsoI 84; [res in Sardinia gestae,

mors p. 62]; quibus senatus belli

Lepidani gratiam fecerat III47.

Mam. Lepidiis Livianus. Curioaetati concederet Mamerci I 86;[consulatus anno 77 p. 37]; tu-

multus intercessit Bruto et Ma-merco consulibus III 48, 10.

Leptasta rex Mauretaniae II 20.

Lete oppidum bello Macedonico me-moratum I 133. 134.

Lex Calpurnia vide Piso , l.

Cornelia vide Lentulus, 1. Ga-binia vide A. Gabinius, 1. Li-cinia Mucia vide L. Crassus1. Terentia Cassia vide M. Lu-cullus, 1. Plautia vide Plau-tius.

Licinii vide Crassus, Damasip-pus, Lucullus, Macer.

Corsa nomine Ligus mulier II 1 1

;

[Ligures exordium Corsicae de-

derunt p. 61; res Antonii contra

eos gestae III 5]; cum Ligurumpraesidia cessissent III 5; pro-

fectus quidam Ligus inc. 3.

*Liinaea flumen Hispaniae , cui

nomen oblivionis est III 44.

Unus constitit in agro Liicauo etc.

ni 99 ; occultus ad Naris Lucanaspervenit III 98 B ;

* lacus Lu-caniae describitur IV 38.

246

L. Licinius Lncullns. Proximiconsules L. Lucullus et M. Cotta

n 98 D;

[res consulatu gestae

p. ii!5]; Lucullus quantis animis

ierit in L. Quintium vidistis

III 48, 11; *exercitum cohibuit

in 19 ;[j-es hello Mithridatico

gestae p. 115— 17. 131. 158—59]; *victoriam incruento exer-

citu repoi-taturum se dicit UI 29;*turmam equitum . . . explorare

iubet IV 4; *legiones arcessivit

IV 5; *milites in ore ducis se

ostentantes etc. IV 7; variis inter

me (se. Mithridatem) atque Lu-cullum proeliis IV 69, 15; Lucul-

lum fames fatigabat IV 8; tenuit

LucuUus thesauros etc. IV 12;* milites liberalibus verbis per-

mulcti ah eo IV 58; [hellum Ar-meniacum p. 177—79. 190—91];*quam maximis itineribus . . .

contendit ad flumen EuphratenIV 59; *a militibus civihusque

vituperatur IV 70, 73; pecuniamQuintio dedit IV 71; *Clodiusuxoris eius frater erat V 11; at

Lucullus audito etc. V 14. —M. Terentius Lucullus.[Anno 70 praetor peregrinus p. 67

;

anno 73 consul p. 124; lex Te-

rentia Cassia p. 124]; *ista fru-

mentaria lege munia penusanturIII 48, 19 ; [ Thraces suhegit p. 125]

;

Moesos superat IV 18; [ad hellum

Spartacium arcessitur p. 167].

Liisitaniae gravem civitatem 1114;mons praeceptus a LusitanisI 105; [Sertorium ducem arces-

sunt p. 44]; * descrihuntur I 106.

Lntatiorum proles I 55, 3 (dictus

est Q. Catulus); vide Catulus.

Q. Marcium Regem per Lycaonianiin Ciliciam tendere V 14.

Lyciae Pisidiaeque agros I 130.


{Halys) III 72.

Macedouia plena hostium estll^?, 7;

eodem anno in Macedonia C. Curio

II 80; cum rege Macedonum Phi-

lippo IV69, 5 ; bellum Persi Mace -

donicum I 8.

*C. Licinius Macer. [Tribunatuseius p. 124] ; oratio eius ad plehemIII 48.

Scriba Sertorii Versius et after scnbaMaecenas III 83.

* Maedi [ab Appio Glaudio impugnati

p. 52].

*Maeotis [describitur p. 137 ; pisces

in ea hiemant p. 136]; *trans

stagnum usque ad flumen (sc. Ta-nain) Maeotici hahitant TII 75.

*L. Magiusei Fannius Fimbriana e

seditione etc. II 78;[legati Mithri-

datis ad SeHorium p. 89—90];*tertio mense pervenere in Pon-tum II 79.

Mainercus quidam legatus Antonii

a. 74 III 5; [eodem quidam no-

mine eodemque anno in Mysiapraetor p. 116]; vide Lepidus.

Praemisso Manio legato III 6.

*L. Manlius [Ilerdae ab Hirtuleio

vincitur p. 45].

M. Claudius Marcellus. Servio

Sulpicio et Marco Marcello con-

sulibus {sc. anno 51 a. Chr.) 1 1 1

.

Marcii vidv Philippus, Rex.C. Marius. [Bellum civile contra

Sullam Sullanosque p. 9— 11];auxilium ipsos colonos orare 1 24

;

*in fuga in lenunculum piscantis

incidit I 25; Mari Damasippique,nunc Lepidi satellites I 77, 7. —C. Marius filius invita matreconsulatum adeptus I 35. Mariusvictus duplicaverat bellum I 36;[Praeneste obsidetur et interiit

p. 11]. — M. Marius Grati-dianus. *Catilina liberis eius

avunculus erat I 45; [a Catilina

occiditwr p. 11]; ut in M. Mario,

cuifractacruraetc. 144.—*M.Ma-rius [a Sertorio ad Mithridatemmittitur p. 90; a Lucullo capitur

p. 131].

Aenum et Maroneam III 51.

Bello Marsico magno usui fuit Sei-

torius I 88.

Montem . . . sacrum Matri magnaeII 87D.

Bx Mauritiania rex Leptasta . . .

miserat etc. II 20; [res a Sertorio' ibidem gestae p. 39]; levi prae-

sidio relicto in Mauritania 1 104;

trans maria ex Mauritania vo-

lucrum et ferarum . . . generaII 70; *Maurorum auxilia Ser-

torii describuntur I 107.* Mellaria [Cotta ad eam a Sertorio

victus p. 44].

Index n. 247

*C. Memmius [quaestor PompeiiCartJmgine nova obsessus p. Sl;proelio Saguntino occisus p 82].

*Menemachiis regem(sc. Tigranem)aversabatur V 16.

Occupato propo Meofrigam?) quamtutissimo loco II 92.

Si tu Mesopotamia, nos Ai-meniacircumgredimur exercitum IV 69,

•Jl; flescribitur IV 77. 78.

Q. Metellns Celer. lussu Metelli

Celeris I 135. — Q. Metellum,cuipostea Cretico cognomentumfuit , candidatum praetorium{anno 75) II 45 ;

\constil anno 69p. 177). — Q. Metellus Pius\auxilio contra Marium vocatus

p. iO]; *bellum {sc. Samniticum)desineret 1 28 ;

[ad Sullam anno 83transit p. 11; res bello Sertoriuno

gestae annis 79—77 p. 44—45,

res anni 76 p. 68, anni 75 p. 81—82. 97, anni 74 p. 124 e<c.];

pecunia ad HispaniensebellumMe-tello data II 34 ; Metellus numerieorum gnarus I 110; *iIlo pro-

fectus {sc. in Lusitaniam) I 112;*Diponen pugnando vicit I 113;*prope Conisturgim agit I 119;*laus eius Bomae corrumpiturII 15; Metello Cordubae hiemante(anno 77—76) II 28 ; Metello procul

agente {sc. in ulteriore provincia)II 32; Gallia Metelli exercitumaluit II 98, 9; *pugna Segoviensi

apud latera certos locaverat II 58

;

ut Metello in sagum tela venirentII 59; ut Metellus ictu tragulaesauciaretur II67; Metellus in vol-

nere 1168; Metellus in ulterioremHispaniam post annum regressus

etc. II 70; Metellus in ulteriore

provincia III 45 ; reversus ex Hispa-nia *exercitum dimisit IV 49;[triumphum habuit p. 173]; * in-

genium descrihitur 1116. — *L.Me-t e 1 1 u 8. [Res p)\pr. in Sicilia gestae

p. 173; consul anno 68 mortuusp. 179].

Metrophanes promeruit gratiamMithridatis III 22; [contra Ro-manos in Mysia pugnat p. 116];eum (sc. Fannium) atque Metro-phanem senatus . . . perquirebatIV 2.

Midas rex Dardanorum IH 61.

{Daedalus) Miuouis iram atque opes

fugerat II 7; Cares victi a Minoein 15.

* Mintnrnae [ibi Marius captivus

versatus est p. 10].

Mithridates. *Begnum ah Arta-baze conditum II 73; Mithridatesregnuni ingressus matre interfecta

II 75; fratrem sororemque occidit

II 76; [in Asiam invasit p. 9;a • Sulla victus p. 11] ; ferocia

regis Mithridatis in temporebellaturi I 32; Mithridates in

latere vectigalium nostrorumI 77, 8; exercitus ob nimias opesMithridatis aluntur II 47 , 7

;

Magius et Fannius regi . . . gravescarique erant II 78 ; multo celerius

spe Mithridatis II 79; Metro-phanes promeruit gratiam Mithri-

datis III 22; [foedus cum Sertorio

factum p). 89—90] ; bellum Mithri-

daticum p. 115—17. 131. 158—59]; *exercitus eius describitur

III 20. 21; *ad Cyzicum perrexit

IH 26; egressus angustias PontiIII 53; *castra regis succedereIV 4; regis cura machinata famesIV 8; * in fuga Cabirensi ipse

fiebat anceps IV 9; [in Armeniaexceptus a Clodio exposciturp. 177

;

pugnam dissuadet ibid. ; res unacum Tigrane contra Bomanosgestae p. 178.190—91]; *epistula

ad Arsacem scripta IV 69 ; rex

Mithridates regi Arsaci salutemIV 69 , 1 ; Ponti agros invasit

V 1 ; *vulneratur ac curatur V 6, 7

;

Mithridates corpore ingenti etc.

II 77; describitur H 72. 74. V4. 5;Mithridatem . . . persequantur cumimaginibus suis III 48, 18.

* Mithrobarzanes [a Bomanis victus

p. 177].

Moesia a Lucullo superata IV 19.

Plebes . . . niontem sacrnm et

Aventinum iusedit I 11.

*(M?) Mummius [Crassi legatus

p. 165].

Mutiua 1 79 ;[ibi Brutus a Pempeio

captus occisusque p. 22].

Neque propinquae civitates MntU'durei {in Hispania) II 93.

{Bithynia) prius Bebrycia dicta,

deinde Mygdonia III 70.

Narbone per concilium GallorumH22.

248 Index II.

Spartacns occultus ad Naris Lu-canas . . . pervenit III 98 B.

Per Nicoinedem bello lacessive-

runt IV 69, 10 (sc. Mithridatem)-

Nicomedem Bithynia expuli IV69, 11; [anno 75 mortuus est in-

testatus p. 891 iNicomede mortuo

IV 69, 9.

*Nicoiuedia [*6t Mithridates hiema-

vit p. 117].

Histri proxima Nilo magnitudoIII 80.

*Nisibis [aLucullo expugnata 179;ihi hiemavit p. 191].

*Norax [Hermis et Erytheiae filius

ad Sardiniam venit p. 60].

*C. Norbanus [consul anni 83 aSulla victus p. 11 et 38].

*Nuinidia [bellum a Pompeio ibi

gestum p. 12].

Cum filius Nysa, quam reginamappellaverat, genitus haud dubie

esset IV 69, 9.

Omni Gallia inter mare nostrumet Oceauum 1 11; ad occidentempergentibus finem Oceanus fecit

IV 69, 17; immanis formas e

finibus Oceani appulsas I 107;fugani in Oceani longinqua agitat

Sertorius I 102.

M. Octayius Cn. f. Idem fecere

Octavius et Q. Caepio (sc. exti-

terunt contra legem frumentariam)I 62. — *Cn. Octavius Cn. f[consul anno 87; Cinnae obstitit

necatusque est p. 10].— Cn. Octa-vius M. f. [consul anno 76 p. 67];Octavium mitem et captum pedi-

bus II 26. — L. Octavius et

C. Cotta consulatum ingressi,

quorum Octavius languide et in-

curiose fuit II 42;plebes . . . se-

cuta ad Octavi domum II 45;Ciliciam Octavius (sc. provinciamadeptus est) II 98 D; [mortuus est

vere anni 74 p. 115].

*Q. Lucretius Ofella [Praeneste

obsedit p. 11]; ibi obsidium cepit

per Catilinam I 46.* Oltliacus (?) proditiunis conatum

in L. Lucullum suscepit p. 158].

Ad Olympum atque Phaselida

I 129; *situs montis describitur

I 130.

P. Opyius [qumstor Cottae p. 131] ;

Oppiuspugionem expedire conatus

impeditur III 59; *eius operanon usurum (dicit Cotta) eumquedimittit III 60.

Cn. Aufidius Orestes. Deditionemper nuntios Orestis cognitamII 41; [consul anno 71].

Oriou. Ortus eius inc. 19.

*Oroauda oppidum Isaurorum aServilio expugnatum p. 90].

Ostia a praedonibus direpta V 18.

Otus gigas in Creta insula, ex quocampi Otii III 13.

Omnibus citra Faduui I 20.

M. Lollius Palicauus, humili loco

Picens IV 43; [contimiem habuitredeunti Pompeio p. 172].

In Famphyliaui se receperat {sc.

vel diix vel cJassis praedonum)I 128.

Faplilagouia. Tios urbs in eademsita III 71; per hos Halys fluit

III 72.

Naufragiis apud Farinm et Hera-cleam militum optimos . . . amisiIV 69, 14.

Felorus, promunturium Siciliae,

dictum a Peloro, Hannihalisgubernatore IV 29.

M. Ferperna. [Socius et administerLepidi m Hispaniam proficiscitur

p. 62; ad Sertorium se applicat

p. 68; Valentiae a Pompeio vin-

citur p. 81]; *fiduciae nimiusII 53; Perpernae vera est ae.sti-

manda {virtus?) II 55: Calem op-

pidum cepit III 43; [coniuravit

in mortem Sertorii p. 142; bellum

adpostremum cumPompeio gestum

p. 143] ; medius inter Tarquitiumet dominum Pei-pernam {sc. discu-

buit) III 83 ; Perpernam cognoscit

mulio III 85.

Bellum Fersi Macedonicum I 8;

Persen Philippi filium acceptumin fidem . . . insomniis occidere

IV 69, 7.

Halys . . . Lydiae regna disiunxit aFersicis III 72.

Cui regnum Fcrsidis inclitis divi-

tiis est IV 69, 19.

Ad Olympum atque Phaselida 1129.

Quid a Pyrrho, Hannibale Fhi-lippoque et Antiocho defensumI 55, 4; Romani cum rege Mace-donum Philippo bellum sumj)sere

ludex II. 249

IV 69, 5; mox fracto Philippo IV09, 6; Persen Philippi filium IV69, 7.

*L. Marcius Fhilippiis [princejJS

senatus, contra Lepklnm extitit

p. 22]; *aetate et consilio ceteros

anteibat I 75; *oratio in senattt

Jiabita 1 76. 77.

Palicanus humili loco Picens IV 43

;

Spartacus Picentinis, deindeEburinis iugis ad Naris Lucanas. . . pervenit III 98 B.

Lyciae Pisidiaeque agros I 130;

recens domitos Isauros Pisidas-que III 1.

C. C a 1 p u rn i u s Piso. [Crimen am-hitus p. 179]; pepigit a C. PisoneIV 81; [consul anno 67 p. 191;contra legcm Gahiniam extitit

p. 195; lex de amhitu p. 196; tu-

niultu Coi-neliano petitu/r p. 197];*manum in os {sc. Pisonis) inten-

deus V 27.' Plaiitiiis. [Lex de reditu Lepidano-rum p. 121].

Cn. Poinpeius Magnus. [Ad Sul-

lam anno 83 transit p. 11; anno 82Carbonem cepit atque interfecit

p. 11— 12]; Numidicum bellumexcitabat metus Pompei victoris

I 53; *lex de reditu eius II 21;

[contra Sertorium mittitur p. 62;res Laurone gestae p. 68; res

anni 75 p. 81—82 et97 ; res anno 74

gestaep. 124] ;postquam Pom^eius

. . . adventare compei'tus est (sc.

in Vaccaeorum fines) II 92; Vac-

caei inter illum {sc. Sertorium)

Pompeiumque fluxa pace dubita-

verant II 93; Pompeius aliquot

dies castra stativa habuit II 93;dein tamen Pompeius quadrato{sc. agmine procedit?) II 93; *Ti-

turium in Celtiberia hiememagere iussit II 94; *argentum mu-tuum arcessivit II 97; *epistula

ad senatum scripta U 98; consules

. . . litteris nuntiisque Pompei gra-

viter perculsi II 98 D;[victo Per-

perna Hispaniam subegit p. 143]

;

*tropaea in Pyrenaei iugis con-

stituit in 89; [ad hellum Sparta-cium arcessitus reliquias fugitivo-

rum oppressit p. 167; Bomamrevertifur p. 172; consid anno 70,

res inconsulatu gestaep.173] ; diife-

runt vos in adventum.Cn. Pompeii

III 48, 21 ; Pompeium tantae glo-

riae adulescentem . . . auctoremfore tribuniciae potestatis III

48, 23; *volentia plebi facturus

habebatur IV 42; *magnam exor-

sus orationem IV 44 ; oratione ex-

posita extant IV 45—47 ;* Crassum

adiuvit sui cultorem expectansIV 48; *Crassus obtrectans col-

legae IV 51; [lcge Gabinia contra

praedones missus, resque lioc hello

gestae p. 195—196]; *cupientissi-

mus legis V 19; ex oratione Pom-peii est V 20; *celebritatem nomi-nis timentem V 21 ; si in Pompeioquid humani evenisset V 24; *eo

redeunte domum V 26; *descri-

hitur II 16— 19; Pompeius simi-

lem fore se credens Alexandroregi III 88.

Pontus {mare). [De situ Ponti

p. 134—138]; angustiae Ponticioris dilatant se apud Sigeumm 62; *descrihitur m 63— 67;ipsum mare Ponticum dulcius

quam cetera m 65; vis pisciumPonto erupit m 66; *eim angu-stias egressus {sc. Mithridates)

III 53. — Pontus {regnum).Ponti regni conditor ArtabazesII 73; legati tertio mense per-

venere in Pontum II 79; Bithy-uiam et Pontum consuli datamV13.

*Praecia [amica Cethegi, LucuUoparat provinciam p. 115]; descri-

hitur III 18.

Praeneste [cum Mario iuvenc oh-

sidetur, dein capiturp. 11]; Ofella

apud Praeneste locatus I 37.

Ptolemaeus Alexander. Ptole-

maeus pretio in dies bellum pro-

latans IV 69, 12. — PtolemaeusApion defunctus vita popidumRomanum heredem fecerat I 10;Curene . . . mortui regis Apionistestamento nobis data II 43. —Ptolemaeus Soter U. Mithri-

datem ea, quae accidere, testatumantea Cretensis et regem Ptole-

maeum IV 69, 10.

Amisso Publio legato inc. 5.

Unus . . . quarus loci nomine Pnbli-por III 99.

Puni. Et Poeni ferunt 11114; vide

Tyrii. Discordiarum finis fuit se-

cundum bellum Punicum \ 11;

250 Index 11.

remoto metu Punico I 12; semi-

ruta moenia . . . manus Punicasostentabant II 64.

Recepi Galliam, Pyrenaenm etc.

II 98, 5 ; tropaea in Pyrenaei iugis

constituit III 89.

Quid a Pyrrlio . . . defensum est aliud

nisi libertas I 55, 4.

L. Quiutius [tribunus adversus Lu-cullum egit p. 116]; Lucullus quan-tis animis ierit in L. QuintiumIII 48, 11; Lucullus pecnniamQuintio dedit IV 71; \tamen Lu-cullo adversarius p. 191] ; *descri-

bitur III 17.

Quirites I 55, 1. 7. 10. 27; II 47, 1.

4. 6. 13; III 48, 1. 9. 15. 16. 24.

Q . M a r c i u s Rex. [Consul anno 68p. 179; Lucullo in Cilicia suc-

cessit p. 191]:, Q. Marcium Regempro consule . . . in Ciliciam ten-dere V 14; *ille militum volun-tatem causatus V 15.

*Rliegium [describitur p. 166].Omni Gallia cis Kheuum atque

inter mare nostrum et Oceanumperdomita I 11.

*Bhyndacus [pugna ad eum facta

p. 116].

Boma. *Vacuam hominibus mili-

tari aetate Samnites aggrediunturI 40 ; Varinius . . . Thoranium Ro-mam miserat III 96 A.

Komanus. Res populi Romani. . . gestas 1 17; de libertate populiR. pactum I 26; populus Rom.,paulo antea gentium modera-tor etc. I 55, 11 ; iudicium omniumrerum, quod populi R. fuit 1 55, 24

;

populus R. liberos suos ad bel-

lum misit II 98, 2; Romani ge-neris disertissimus I 4; res Ro-mana plurimum imperio valuit

1 11 ; indigna Romano imperioII 70 ;

qua R. esset imperium III 2

;

qua imperium R. est III 80 ; manusconserentis inter se Romanosexercitus I 55, 19; Romanusexercitus remotus in Vascones est

II 93; Cottam, Romanum du-cem rV 69, 13; ultra Romanumac mortalium etiam m o r emII 70; Romani II 87A,D, III 42,

IV 69, 2. 5. 15. 17. 20; ^nobis pri-

mae dissensiones fuere I 7.

JiScaevus iste RomulusSulla) I 55, 5.

*L. Roscius \legis Gabiniae adver-

sarius p. 196].

Sacriportus. Ibi Marius iwvenis

vincitur I 35.

*Saguntum. {Proelium ibi factump. 82]; Saguntini fide atqueaerumnis incliti II 64 ; Saguntium{gen. plur.) II 65.

Saiinator in agmine occiditur 1 96.

Duo promunturia Bruttium et Sal-

leutinum IV 23.

*C. Sallustius Crispus. Nos in

tanta doctissimorum copia I 3;

neque me movit a vero I 6; stu-

diis corruperant me(?) inc. 27.

* Salona [a Cosconio capitur p. 69].

Samnites \a Metello etiam a. 87impugnantur p. 10; Romam ag-

gressi et a Sulla victi p. 11] ; Sam-nitium (mentio facta bello civili)

I 39.

Persen apud Samotliracas deosacceptum in fidem IV 69, 7.

Sardinia. \Describitur p. 60—61] ;

*praedixero positum insulae II 1;

Sardinia in Africo mari etc. II 2;

Aristaeus ad Sardiniam trans-

itum fecit II 6; Troiani in Sardi-

niam deducti II 8; [Lepidus in

Sardiniam fugit p. 23\ Lepidaniin pispaniam an Sardiniam I 83

;

\herba Sardonia describitur

p. 61; Sardus insulam occupavit

eique nomen dedit p. 60].

*Sarmatae [enarrantur p. 137].

L. Apuleius Saturninus. Satur-

nini olim . . ., nunc Lepidi satel-

lites I 77, 7.

*L. Cornelius Scipio. \Consul

anno 83 p. 38]\ *exercitus eitts

Sullae traditur I 34 (p. 11 et 38).

— *Scipio Aemilianus \filius

M. Lepidi Albae a Pompeio captus

occisusque p. 22].

Tarrulae Scirtoque, pessimis ser-

vorum I 55, 21.

Scyllam saxum . . . appellant etc.

IV 27.

Scythae nomades tenent III 76;

Pontus speciem efficit Scythiciarcus III 63.

*SegOTia \pugna ibi facta p. 81].

Cui Seleucea, maxima urbium, est

IV 69, 19.

Index II. 251

*L. SeptiiiiiiiH quasi formidine atto-

uitus 1 1^6.

ii. Serloriiis. *Togain paludamentomutavit I 87; *res in Hispania(jestae I 88 ; *ei vehementer gratu-labantur I 89; \res hello civili

(jestae p. 38—39\ ; *cuius adversavoluntate colloquio permisso I 91

;

*verba ad Marium I 92; *ad Hi-spanos 1 93; *Hispanis percarusfuit I 94

;[errores eius p. 391^ ; Ser-

torius neque erumpere navibus(potuit) I 99; *ad insulas fortti-

natas fuyere parat I 102;[a Ltisi-

tanis- in Hispaniam vocatus p. 44

;

hellum adversus Momanos gestuma. 80—77 p. 44—45; res anno 76gestae p. 68, res anni 75 p. 81—82] ;

Sertorius praesidio relicto (mLusitaniam transgreditur) I 104;*sperat pugnam pro omine futu-

ram I 109; Sertorius in murumattoUitur I 126; [Perperna cumSertorio se sociavit p. 63]; Lati-

rone a Sertorio insidiae positaeerant 11 29; impetum Sertorii

sustinui 11 98, 5 ; Sertorius vacuusIiieme (se. a. 76) II 35; Sertorii

per montis fuga II 47, 6; *ad-hortattir milites II 61 ; regressusSertorius instruere pugnae suosII 66

;[foedus cum Mithridate fac-

ttim p. 89— 90]; *Vaccaei inter

illum Pompeiumque dubitaverantII 93; itemque Sertorius movitse II 93; Hispaniam . . . nos autSertorius vastavimus II 98, 9;

quaestio facta ad Sertorium per-

vehi III 5 ;[condicio Sertorii anni 74

ifietmte p. 122; res annorum 74et 73 p. 124; postremae eius res

moi'sque p. 142]; *cavere impe-ratorem a Celtibero III 82; Ser-

torius inferior in medio (sc. discu-

buit) III 83; Sertorium et reliquias

exulum persequantur cum imagi-nibus suis III 48, 18; *faeies eius

describitur I 88; *ingenium illu-

stratur I 90. 117. 118; belli gerendi

eius ratio II 89. 90; scriba Ser-

torii Versius III 83.

P. Servilins Isauricus. [ContraCilices mittiturp. 20; bellumpirati-

cum p. 51 ; hellum Isatiricump. 90]

;

Servilius . . . prior transgressus

I 127; Servilius prudens ferociae

hostium II 87 B; Servilius futilem

deditionem ratus etc. II 87 D. —Servilius Caepio vide Caepio.

Italiae Siciliam coniunctam fuisse

IV 26; Bruttittm ad Siciliam ver-

gens IV 25; asperitas et altitudo

Siciliae aestum relidit IV 26;Daedalum ex Sicilia profectumII 7 ;

[M. Antonius insulam vasta-

vit p. 108 ; res a L. Metello ibidemcontra praedones gestae p. 173;fretum Siculum descrihitur p. 166].

L. Sicinins. [Turhae ah eo concitatae

p. 67]; Cu/rionem Burbuleium ap-

pellabat II 25; actione desistere

coactus est II 27; L. Sicinius pri-

mus de potestate loquiausus . .

.

circumventus erat III 48, 8; *de-

scribitur II 23; [de praenomineeitis cf. Proleg. p. 77 adn. 7].

*Sigeum. Ihi angustiae Ponti se

dilatant III 62.

Fugitivi in silva Sila fuerunt IV 33.

*Sinope [a Lucullo expugnaturp. 159].

*L. Cornelius Siseuna, fortasse in

prooemio laudatus I 2.

Q. Spartacus. Princeps gladiato-

rum III 90; [hellum fugitivorum

p. 146—147, 165— 167]; *fugi-tivos adJwrtatu/r III 93; *consilia

exponit III 96 A. B; *armari illos

iubet III 100. 101; Gallis atqueGermanis . . . cupientibus, contraSpartaco — — III 96 D

;quae

Spartacus nequiens prohibere III

98 C; *haud impigre occiditur

IV 41.

*Stobi, oppidum Macedoniae bello

Dardanico laudatum II 36.

Castra hostium apud Sucronemcapta II 98, 6 ;

[pugna ipsa p. 81].

L. Cornelius Sulla. [In Asiammisso provincia lege Sulpicia au-fertur p. 9; bellum eivile annortim88— 87 p. 9; Mithridatem vicit

p. 11; res heJlo civili ab anno 87ad 79 gestae p. 11— 12]; Sulla

suspectis rebus ferociaque Mithri-

datis I 32; Scipionis exercitus

Sullae datus est I 91; ut Sullae

dominatio desideraretur 131; eumMario Praeneste j^ugnavit I 35;* ei obviam iretur Sertorius

monuit 1 92 ; *proscriptorum honavendidit I 49; *agros militihus de-

dit 1 50; Sullam consulem dereditu (sc. Pompeii) legem feren-

252 Index II.

tem II 21; pecunia, quam Sullaemptoribus bonorum remiseratIV 1; *oratio Lepidi in SullamI 55, qua nomine laudatur § 1. 7»

16. 19; Sullae dominationem querinon audebat (Caesai-) I 57; Sul-lam dictatorem uni sibi (sc. Pom-peio) descendere equo etc. V 20;\mors eius p. 20—31] • Sulla mor-tuo, qui scelestum imposueratservitium III 48, 9 ; hoc a SuUa pa-ratum servitium III 48, 1; {Fiin-

hriani) regi per odium SuUaegraves carique erant II 78; in-

genium et mores describunturI 58—61; ut Sullani fugam com-ponerent I 41.

P. Snlpicius Rufus \legem tulit, ut

auferretur SuUae Asia; ab illo

occisus p. .9]; Saturnini olim, postSulpicii satellites I 77, 7. — Ser-vio Sulpicio et Marco Marcelloconsulibus I 11 (sc. anno 51).

Repente visus lenire Tag^iis I 115.

Amazones a Tanai flumine . . . di-

gressae III 73; *usque ad flumen{Maeotici incolunt) III 75; [trans

Tanain Sarmates habitant p. 137].Aegrotum Tareiiti collegam (Servi-

lius reliquit) I 127.

Metus a Tarquiuio et bellum gravecum Etruria I 11.

Redarguit Tarquitius {epistulam

Celtiberi) III 81 ;* cavere impera-

torem iussit III 82; medius inter

Tarquitium et dominum Perper-nam III 83.

Tarrhi, Sardiniae urbs bello Lepi-dano dicta II 12.

Tarrulae Scirtoque, pessimis ser-

vorum I 55, 21.

Tartessum, Hispaniae civitatemetc. 11 5; \lianc Norax incoluerat,

anteqaam in Sardiniam pervenit

p. 60].

Omnium ferocissimi Achaei atqueTauri sunt III 74.

Charybdis . . . illata navigia Tauro-menitana ad litora trahit IV 28.

Flumen Clurda Tauro monte de-fluens II 84 ; *describitur II 82 (83

'?)

;

Antiochus omni cis Taurum agrospoliatus IV 69, 9; \per Taurumprimus perrexit Bomanorum Ser-

vilius p. 90].

*Tinedos \pugna ibi facta p. 153].

Terentunorum accifcu quaestitIII 5.

Terentii vide Lucullus, Varro.Termestinorum agros invasere II 95.* Tliemiscyra \a Lucullo oppugnata

p. 131]; campi Themiscyrei,quos habuere Amazones III 73.

Varinius . . . quaestorem suum C.TIio-ranium Romam miserat III 96 A

;

\a Spartaco victus p. 146].

*L. Thorius Balbus [legatus Me-telli a Sertorio occisus p. 44].

*TLracia [belhim a Lucullo in eagestum p. 125].

*Tliurii \a fugitivis diripiunturp.l46; ibidemhiemem aguntp.l65]

;

*ad oppidum ire contendunt IV 20.

Tigranis regno integro IV 69, 16;abnuente Tigrane, qui mea dictasero probat IV 69, 13; \legatio

Claudii ad eum p. 177 ; res bello

adversus Lucullum qestae p. 177—178. 190—191]; *insoIens veraaccipieudi IV 57; *anxius animiIV 68 ; imprudentiam Tigranis provictoria ostentant IV 69, 15 ; Ar-sacis ira in Tigranem recentisbelli IV 69, 3 ;

* Menemachus regemaversabatur V 16.

* Tigranocerta \obsessa a Lucullop. 177— 78; pugna ibidem facta

p>. 178].

Tigris. Fontes eius in ArmeniaIV7 7 ;

[a Lucullo transiectusp.l77].

Tios soli gentisque Paphlagonumm 71.

Titurium legatum in Celtiberia hie-

mem agere iussit {sc. Pompeius)11 94.

*L. Trebellius \Iegi Gabiniae ad-versatur p. 195].

*C. Valerius Triarius \cum Le-pido in Sardinia pugnat p. 62;classi Luculli praeficitur p. 131;ad Tenedum Ponticas naves delet

p. 158; clades Zelana resque in

Ponto gestae p. 190—91].

Troia. Diruta urbe Troiani Sar-

diniam petierunt II 8 ; Troia etiamDardania dicta III 61.

Inter flumen Turiam, quod Valep-tiam . . . praeterfluit II 54; proe-

lium apud flumen Turiam 11 98, 6

{p. 82).

Tartessum . . . Tyrii mutato nomineGaddir habent 11 5.

Index II. III. 253

Ucurbis Hispaniae ulterioris oppi-

dum in hello Sertoriano memora-tum 1 123.

Quaestor C. Urbiniis aliique . . . adcenam (MeteUum) invitassent 11 70.

*Vaccaei describuntur 11 91. 92; *a

Pompeio obsessi, exempti a Ser-

torio n 92. 93.

Turia Valeutinm parvo intervallo

praeterfluit II 54 ; Herennius cumurbe Valentia et exercitu deleti

II 98, 6 {p. 81).

Valerius Flaccus [contra Mithri-

datem missus p. 11]-. praedatoresValeriani III 33; legiones Vale-

rianae describuntur V 9, 10; legio-

nes Valeriauae comperto . . . sese

missos esse V 13; [deficiunt aPompeio p. 191\.

P. Variuins Glaber. Bes adversus

fugitivos gestae III 96 {p. 146);

nomine laudatur III 90 A. B. C. D.98 B.

M. Terentius Varro \2)ro qum-store Pompeii p. 82, cf. comm. adfr. 1169] ; haec postquam Varro . .

.

audivit II G9.

liomanus exercitus remotus in Va-scoues II 93; [ibi hiemavit Pom-peius p. 97].

C. Verres litora . . . firmavit IV 32

;

*suspectus societatem cum latro-

nibus composuisse IV 53 ;[a Cice-

rone accusatur p. 173].

Scriba Sertorii Versius III 83.

*Vesuvius. [Fugitivi in eo obsessi

p. 146] ;* Clodius radicem montis

accessit III 92.

Vettius Piceus I 55, 17.

Appius a Cotta Volscioque impe-ditur III 69.

III.

Index verborum.

Eae voces, quas non nisi coniecturis assecuti sumus, vel eae, quae exscriptorum tantum excerptis in enarratione appositis Sallustio vindicavimus,

asterisco insisrnes sunt.

a, ab. De locis: a tergo II 30;pro-

cul ab domo IV 69, 16; propiusest ab eo statu I 77, 10; haudlonge a loco illo III 6; murumab angulo ad paludem II 107 ; abAlpibus in Hispaniam summoviII 98, 4; decem milia stadium aGadibus sitas I 100. — De tem-pore:a\) adulescentia III 23 ; 47, 4

;

98, 1; III 88; a pueritia II 88; aprincipio I 11; 77, 6; IV 69, 17;

a principio urbis 18. — Cumverbis passivis: I 23; 55, 12;

77, 1 bis. 7; 105; II 29; 47, 11;

91; 92; 98, 2. 9.D; III 8; 24; 48,

1 bis; 59; 96 A. C; 98 C; IV 69, 6.

8.9.16; 77.— Nomine a vobis ac-cepto II 98, 4; cavere impera-torem a Celtibero III 82; a qui-

bus potuit pecunias coegit II 80;a ceteris deerravit IH 8; aPyrrho . . . defensum I 56, 4; aceteris digredientem aj). Isid.

p. 62; a Tanai digressae III 73

ab armis d i m i 1 1 i t III 60disiunctis ab eo hostibus II 93simil. III 6; Lydiae regna disiunxit

a Persicis III 72; Cappadocia abArmenia disiungitur IV 69; dis-

iunctum ab imperio eorum IV69, 10; quid ab illis expectasIV 69, 10; me movit a vero I6;a rege Bithyno Bithynia nuncu-pata III 70; pepigit a PisoneIV 81; gratiam ab eo peperisseI 77, 5; prohibens a navibusIII 5; ab externis rapta I 55, 6;

repulsus a Lete oppido I 134;a populationibus retinebat II

87 C; a patribus plebes seces-sisset III 48, 1; separatae aviris II 92; a repetenda libertate

terremini I 55, 6; arma ab ex-

ternis in nosmet versa I 65,19.— Discessio plebis a patribus

I 11; metus a Tarquinio I 11;

254 Index III.

illi a vobis pacem, vobis ab illo

bellum suadet I 77, 18; incu-riosam ab araiis IV 36; integera populi sufFragiis I 86; liberaab auctoribus patribus suffragia

11148,15; quietam a bellisll5;vacuus a curis III 3.

Plebes abalienata fuerat II 47 A.Abdita a dominis III 98 C.

*Abireiit fortasse suppl. III 98 A.Abiuiente Tigrane IV 69, 13; nibil

abnuendo proficiunt II 92 ; ea pau-cis abnuentibus I 137; nihil sibi

abnuituros I 50; labores nequi-quam abnuitis II 47, 14.

^Abruptum hoc nomine nuncupa-tur, Isid. et lustin. p. 166.

Absolvit cura tam parva res III

48, 19; paucis a. I 4.

Quos ignavia armis abstinuit IV69, 12; quia tergis abstinetur III

48, 26.

Absit periculum III 48, 18; nihil

abest ad subvertendum imperiumI 77, 8; fugitivos longe (abesse)

III 96 C ; in absentem me III 98, 1.

Abunde libertatem rati III 48, 26.

Abutitur vestra socordia I 77, 11.

Ac vide atque.Moenia eorum . . . accessit II 87 B;

radicem montis a. III 92.

Proelium accendere II 59; ex quoomnes discordiae accensae 177,14;accensum praemiorum spe III 49

;

qiiis rebus accensa iuventus II 92.

Uti quisque acciderat II 87C; {pro-

prio sensu, cf. lug. 88 et 107); eaquae accidere IV 69, 10; quod-cumque accidit III 48, 28.

Accipio. Nomine imperii acceptoIII 98, 4 ; accipite otium cum ser-

vitio I 55, 25 ; societatem accipiet

IV 69, 4 ; insolens vera accipiendiIV 57 ; acceptum in fidem IV 69, 7-,

castella in deditionem acciperentIII 58; id dono datur atque acci-

pitur 11 47, 5.

Terentunorum accitu quaestio facta

III 5.

Accolae appellant IV 27.

Toga amiculo ei erat accumbentiII 70.

Multi volentes accurrere II 71.

Acres invaduntIV76; armahabentacerrima IV 68, 20; tanto bellumacrius erit I 77, 17.

Praeda civilis acerbissima I 55, 24

;

acerbissimas poenas solvunt IV69, 12.

Duplici acie III lOG ; dubitavit acie

Qjenet.) pars I 41.

Ut actione desisteret 11 27.

Actuaria navigia II 90.

Ad. De loco: Ab angulo ad palu-dem II 107; usque ad flumenIII 75; ad Olympum 1 129; ad Co-rycum I 131 ; ad lovis inc. 26. —I)e tempore: ad hcic tempusIII 74; ad id temporis(?) III 98A;ad bellum Persi Macedonicum I 8

;

ad postremum I 12; ad postre-mum usque I 77, 12. — Cumverbis de loco: ad se adven-tare III 98 D; ad medium quasiattollitur I 126; concessere. . . ad vos III 48, 7 ; ad eum con-currere I 77, 7; contendit adflumen Euphraten IV 59; ad ur-

bem ducit I 77, 22; ducit adcastra III 96 D; ad oppidum irecontendunt IV 20; ad ostia mi-serant IV 2; ad Cyzicum per-rexit III 26; ad occidentem per-

gentibus IV 69, 17; ad Sertoriumpervehi III 5; ad oppidura per-venit III 37; ad insulam per-

venit III 6 ; ad Naris Lucanas, indead Anni forum pervenit III 98 B

;

ad integros procedere I 77, 9;

processit ad oppidum I 142; adsigna redeuntibus III 96 A;ruere ad portas III 23; secutaad Octavi domum II 45; Tauro-menitana ad litora trahitIV28;ad Siciliam vergens IV 25;iter vertit ad Corycum II 81; adSardiniam transitum fecit II 6;

p r o p i u s ex pace ad arma civilia

I 77, 10. — Finale: Scenis adostentationem histrionum fabri-catis II 70; pecunia ad bellumMetello facta II 34; ad cenaminvitassent II 70; ad bellummisit II 98, 2 ; ad belli societatemorantur IV 69, 1; ad latrocinia

pergentibus II 92; ad societa-

tem . . . ad praedam peteris IV69, 16; profectum ad hoc bel-

lum II 98, 4; profectus ad requi-

sita naturae inc. 3; proiectumad bellum saevissimum II 98, 1

;

rapere ad stuprum III 98 B; re-gressi ad facilioi-es ictus inc. 4;

ad diuturnitatem usus sallerent

Index in. 255

III 87; ad virilia illa vocemITT 48, 15; adsuetum ad omnisvis ITI 17; gentis ad furta belli

peridoneae I 112; modestusad alia omnia nisi ad dominatio-nem IT 17. — Ciim gerundiis:ad mutandum servitium 11 24;nihil abest ad subvertendum im-perium I 77, 8; ad menstrua sol-

venda montem ascendunt IV 40;ingenium ad male faciendumexercui 11 47, 4 ;

geniti ad ea sub-vertenda T 55, 3; sequimini adrecipiendam libertatem T 55, 27;Krmiorem ad resistendum TVG9, 16; animus ad ea defendendaTIT 48, 7 ; exemplum ad rem publi-

cam circumveniendam I 55, 25. —Praeterea: ad vigilum speciemIIT UG B ; nomina ad ignaviammutantes III 48, 13; ad inter-

necionem vastavimus 11 98, 9; adexitium usque dominatus est IIT

48, 10; ad hoc I 77,21; II 15; 90;IITG; 96 C.

Dorso fluctus adaequata inc. 11.

Adeo illis ingenita est V 3; adeout T 16; 55, 19; 11 59.

Adhuc I 55, 6 ; 77, 3. 7. 8 ; II 6 ; 98, 1;

IV 69, 21.

Civitatem ademptam negat I 77, 14.

Provinciam cum exercitu adeptusest I 77, 4

Licentiam adiiitum properatis III

48, 16.

*Socius et adiuiuister ap. Exup.p. 62 (cf. Iiig. 29).

Aduiodum vanus inc. 18.

Aduiovere arma et exercitum urbi

ap. Florum p. 23; exercitu ad-

moto I 77, 10.

Linteo ferreas laminas adnexuerantTV 65.

Aduexu idonea III 35.

Aduiteute nobilitate II 98 D; nuUocircum a. IV 69, 14; adnitentibus

veteribus civibus ap. Exup. p. 10.

Aduuite legibus impositis I 55, 25.

Super adstantium manibus I 126.

GennanorumteiTasadstriugitTTT79.Adsuetum ad omnis vis controver-

siarum ITI 17.

Adsum. Adeste Quirites I 55, 27;adsum en C. Cotta 11 47, 10; prius-

quam adesset Varinius TTI 98 B

;

quamquam naves aderant IV 59;

adest novos exercitus I 77, 21

;

quibus vires aderant III 23 ; aemuliet vindices adfuturi TV 69, 18.

Pompeium tantae gloriae adule-sceutem TTT 48, 23. — Ab adule-sceutia II 23 ; a prima a. 11 47, 4

;

98, 1 ; III 88.

Coria quasi glutino adulescebantTTI 103; adultum ver vel adultaaestas inc. 38.

Adveuieus cum legionibus I 108Postquam adveutare compertus est

11 92; fugitivos ad se a. ITI 98 D.

Differunt vos in adYeutum Pom-peii ITT 48, 21 ; ante a. suum TV 45.

Adversis cicatricibus T 88; adversoaestu maris TV 16; cuius adversavoluntate I 91; adversae partes

ap. Exup. p. 38; multa mihi ad-versa fuere 11 47, 1 ; adversa 11 15;

47, 13; m 48, 4.

Adversnm, adversus. Quos adver-sum II 71; adversum divina et

humana omnia T 55, 10; adversumdeos penatis I 55, 20; adversusvos 1 55, 17 ; adversus vos patriam-que et deos penatis 11 98, 1 ; timo-ris adversum tyrannidem I 55, 1

;

adversus traditur II 114.

Adverto vide animadverto.Exomatis aedibus II 70 ; apud aedem

Bellonae V 26.

Colonos aediflcis egressos III 98 D.

Consilii aeger TV 84; aegra parte

militum ITI 96 A.

Aegrotum Tarenti collegam I 127.

Suspecti sumus aemuli et vindices

adfuturi TV 69, 18; facta con-

sultaque eius aeraulus erat IIT 88

;

aemulum ac correctorem ap.

Exup. p. 39.

Aequore et terra I 55, 4; Ligustici

sinus aequor ap. Solin. et Isid.

p. 62.

Aequo et modesto iure I 11; aequi

bonique famas 1 90 ; aequo et bonosustentatum I 77, 17; ferro quamfame aequius perituros TTT 93.

Leges, iudicia, aerariuui . . . penesunum T 55, 13; per militare no-

men a. occupavere ITT 48, 6 ; vicemme aerari praestare 11 98, 3.

Fide atque aerumnis incliti II 64.

Aestate quieta TTT 5.

Gnavus aestimator boni aut malipublici IV 51.

Quae nefanda aestiniatis I 55, 1;

superba illa, gravia indigna . . .

256 Index in.

aestimantes II 70; vera est aesti-

manda II 55 {deest subst.); nihil

gloriosum . . . omnia honesta aesti-

met I 55, 8; praedae loco aesti-

mantur I 77, 5; quinis modiislibertatem aestimavere III 48, 19.

Solis aestivi pulsum inc. 19.

Aestn secundo I 104; adverso a.

maris IV 16; asperitas Siciliae

aestum relidit IV 26.

Aetas imbellior 11 87 D ; hominibusmilitari aetate I 40; acta iam a.

II 47, 2; cuius aetati mors pro-

pior est II 47, 9; aetate et con-

silio ceteros anteibat I 75; aetati

concederet Mamerci I 86 ; contra

aetatem II 98, 1.

Longissimo aeYO I 5.

Dominationes afifectabant I 12.

Patibulo eminens afflgebatnr III 9.

Tela capita affligebant II 105; af-

flicti alvos III 54. — Affluentibus

copiis ill 98 A; idem ap. Florump. 146.

Ager. In agro Lucano III 99; fru-

gum pabulique laetus ager II 83

;

habitum custodiae agri captivi

IV 69, 8; omni cis Taurum agrospoliatus IV 69, 6; in laxiores

agros magisque pecuarios egre-

diantur III 98 B ; agro pellere 111;agris pulsa I 65; agris expulsaplebes I 55, 24 ; a populationibusagrorum retinebat II 87 C ; suetumagrorum cultibus II 85; raptumhabere domum, coniuges, agros,

imperium IV 69, 17; a. despec-

tantem I 130; Termestinorum a.

invasere II 95 ; incautos a. invasit

V 1; colonos praesidentis a. suos

III 97.

Agito. Trans.: fugam agitavisse

I 102; pavor corpora agitaverat

I 98. — Intrans.: eo quo agitat

statu I 77, 10; aequo et modestoiure agitatum I 11; Gallia ipsa

vix agitat III 98, 9 ; agitandi inopsI 55, 11.

In agntine occiditur I 96; laxiore

a. III 25; munito a. III 96 C (cf.

lug. 46); quadrato (agmine?) II 93

{cf. lug. 100) ; tanto a. atque ani-

mis incedit I 55, 24.

Inermos viros quemquam aguotn-rnm II 61.

Ago. A 6so ZMfe.- QuamadhucagitisII 98, 1; agite, ut libet I 77, 20;

agite, ut monet ira II 47, 8 ; agen-dum est I 55, 7. — Transit.:Quae agere aut non agere possi-

tis III 48, 15; dum haec aguntura fugitivis III 96 A; quae incas-

sum agebantur III 48, 11; belliab aliis* acti II 47, 11; in Celti-

beria hiemem agere II 94; hie-

mem castris egi II 98, 5; moremhunc, quem agitis III 48, 14;

liceatne pacem agere IV 69, 1;

r e s magis quam v e rb a agerenturinc. 9; societatemacturos II93.— Praeterea: agitur ac.lace-

ratur cupidine I 77, 11; actum ac

debellatum foret ap. Exup. p. 38.

— Intransit.: malunt liberi

agere I 55, 2; ut sine dedecoreinteger agas II 47, 5 ;

quanto tutius

factio agat III 48, 3; Metello

procul agente II 32 ; optimis mori-

bus et maxima concordia egit

1 11;quantiis copiis agerent I 34;

soli in imperio agere I 11; in ore

gentibus agens I 59 ; in ore vestro

egi n 47, 4; in cervicibus Italiae

agentis II 98, 4; inter certamina

agit I 7. — Actu promptus V 4.

Eademnon sunt agrestibns III 48,27;

nectere vasa agrestia III 102;

agreste {seil. animal) I 151.

Uti Sulla ait 1 55, 16; ut ait AppiusIV 54; c. acc. c. inf: I 55, 24;

77, 6. 14. 18.

Parvis velorum alis demissis inc. 12.

Cum alacribns saltu certabat II 19.

Egens alienae opis II 47, 4; aliena

bene parta I 55, 17; aliena tenet

I 77, 14; alienis fort. traditum

III 98 A.

Suopte ingenio alimenta gignere

I 100; consumptis iam alimentis

III 96 B ; ne servilia quidem ali-

menta habet I 55, 11; alimentis

carceris III 48, 19.

Aliqnantam partem gloriae II 70.

Aliqnis vestrum subiecerit III 48, 14.

Aliqnot adversis cicatricibus I 88;

a. dies II 93 ; III 5 ; 96D ; a. moutesII 28.

Insanum aliter I 60; neque a. quamI 55, 1 ; nisi forte a. quam III 48, 8;

neque (non) a. nisi I 55, 17. 24.

Alins. Substantiv.: alii 116; 55,1;

60; 98; 115; 47, 11; 70; 11148,15;96 D; 98 C. D; alia I 116; II 70;

.Index m. 257

III 35; 48, 11; alia huiuscemodiI 77, 5; onmes alii III 48, 5; IV69, 13; alia omnia II 17; pars . . .

alii II 87 A; III 98 A; alii . . . pars

III 84; alia . . . partim II 47, 1

alius alium 155,20.— Adiectiv.I 11; 47; 55, 5; 77, 2. 20; II 288G;87C;98, 4; III 6; 48, 20; 96B98 A; IV 72; alium quem deumIII 48, 1b.—Sequitur atque II 98, 4

;

quam I 55, 4, 15; nisi II 17.

Exercitus aliiiitur II 47, 7; exer-

citum stipendio frumentoque aluit

II 98, 9.

Alterum consulatum petis I 77, 15;alter scriba III 83.

Pares moenium altitudine IV 14;

asperitas et altitudo SiciliaelV 26

;

altitudine m. p. duorum 11 82.

Altores lovis III 14.

Tam altas ripas I 108; alto(?) (altis-

simo?) flumine Diluno III 6; late-

ribus altis pedem IV 79.

Sibi alYOm purgari I 52; afflicti

alvos III 54.

Ainbio. Proprio sensu: terra (ab iis)

ambitur IV 77. — = rogare: am-biti publice I 62.

Bonus contra pericula et anibitio»

nem V 23; discordia atque ava-i'itia et ambitio . . . aucta suntI 11; ambitione ingenita cupiensgratiam II 42; ex ambitione meaII \)8, 5.

Consules ambo invadit 11 45 ; famesambos fatigavit II 93; inopiaambos incessit IV 69, 15.

Pai-ietes templorum ambusti II 64;faces ambustas IV 15.

Amicitiam gloriose ostentant IV69, 8; a. simulantes IV 69, 5.

Toga picta amicnlo erat II 70.

Socios amicos trahant excindantIV 69, 17.

Aniitto. Proprio sensu: amissolegato inc. 5 ; amittendum moremni 48, 14. — Vulgari sententia

(= perdere) : militum optimos cumclassibus amisi IV 69, 14; metupacem amiserant I 77, 5.

Propinquantes amnem ArsariamIV 74.

Amonium apud Gorduenos gignitur

IV 72.

Amor iustitiae I 11.

Quae quamvis ampla in 48, 20. —Quinquaginta aut ainplius milia

Sallustius, ed. Maurenbrecber. II.

I 107; non amplius patet mili-

bus XXXV IV 25 ; neque a. regibus

exactis 111; nihil a. quam 11 98, 1

;

ne a. sanguinem praebeatis III

48, 17; non a. possunt III 48, 19.

*Amputatae adversae partes ap.

Exup. p. 38.

An. In initio enuntiati I 55, 21;

77, 10. 14; III 48, 8; IV 69, 17.—Simpl. interrog. : dubium an II 56.

— Disiunctive sent. dir.: 1 83;

sent. indir.: 1 55, 3 ; IV 1 ; 53 ; 69, 1

;

tria memhra I 55, 12 ; utrum . . . ann 98, 3; IV 69, 16; ne . . . anII 28; III 109.

Ipse fiebat anceps IV 9.

Fufidius, aiicilla turpis I 55, 21.

Ad angulum dexteri lateris II 107.

Per angustiam scissum IV 26 ; serumbellum in angustiis II 38; in an-

gustias finditur IV 23; angustiaePontici oris III 62; egressus an-gustias {Ponti) III 53.

Angusto introitu III 5; fronte a.

III 6.

Singulis animain concesserim II47,5

;

a. dono dedisse II 47, 12; dumanimae essent II 87 D.

Oro atque obsecro ut animadver-tatis I 77, 9; (moneo quaesoque)II 98, 8; III 48, 13; animum ad-

vei-tere III 48, 13.

Aninius. Ignavi animi III 48, 14;

animo inverecundo II 16; liberi

animi III 98 A ; animus militaris

IV 21; laceratur animi cupidine

I 77, 11; anxius a. IV 68; a. atrox

II 74; exterritos a. firmavit IV 56;

firmatus a. III 26; a. incertis

III 107 ; ingens virium atque animiIII 91; a. immodicus I 150; in-

quies a. IV 55; nimius a. IV 73;

raris animus est ad III 48, 7 ; ani-

mus negotio defuit II 47, 1 ; animiexarsere II 44; mandata animosmovere I 77, 14; ne mutarent ani-

mos II 87 B; torpedo animos ob-

repsit I 77, 19; animo competere1 136 ; Italia animis discessit I 21

;

tanto agmine atque animis in-

cedit I 55, 24 ;quantis animis ierit

in Quintium III 48, 1 1 ; uno animopergentibus III 48, 8; tantum in

animis habetote II 47, 12.

Annus. Eodem anno II 80; supe-

riore anno 11 98, 9 ; III 48, 10 ;post

annum II 70; principio sequentis

17

258 Index III. ^anni II 98 D; tempoie anni I 56;peractis septuaginta annis V 5.

Aiiiuins sumptus II 98, 2.

Ante. Praepos.: ante adventumsuum IV 45; ante portam fort.

suppl. III 96 B. — Adverh.: pau-cis ante diebus III 4; paulo auteI 55, 11. — ne ante capiaminiI 55, 20.

Antea I 16; 55, 13; II 47, 7; 70; 93;III 48, 24; 70; IV 69, 10.

Ceteros anteibat I 75; boni malosanteibant I 77, 13.

Demissis antennis IV 3.

Antequam instruere quiret II 66.

Tantum antiqnitatis curaeque 119.Antiquani patriam I 92.

Anxius animi IV 68; anxius illis

I 88.

Caput aperire V 20 ; apertae portaeI 14; in aperto sequebatur III 5.

Herba apiastro similis II 10.

Formas e finibus Oceani appulsasI 107.

Quid ego me appellem IV 69, 10;multis nominibus appellata III 70;

nomine histrionis Burbuleiumappellabat II 25; tyrannumque et

Cinnam appellans I 64; Scyllamaccolae saxum appellant IV 27;Ichnusa appellata est ap. Isid.

p. 60; ex nomine ducis appellantes

ap. eund. p. 61; otium pro ser-

vitio appelletis III 48, 13; quamreginam appellaverat IV 69, 9;metum an ignaviam an demen-tiam eam appellem I 77, 12; boniet mali cives appellati I 12.

Approbaritis proscriptionem I 55,

17; deditionem senatus approbatII 41.

Non aptis armis III 25.

Apud. Cum locis: I 37 ; 79 ; 122 ; 132

;

133; II 98, 6 his; IV 69, 13. 14 his.

15; V 26; apud latera II 58. —Cum personis: apud Samothracasdeos IV 69, 7; apud GorduenosIV 72 ; apud inferos II 47, 3 ; apudquos II 64; (apud) queni II 42;apud veteres et sanctos viros II 70

;

apud legiones venit I 119.

Egestate aquac II 87 D.

Ut aquilone solet III 64; aquiloni-

bus minus gravescit III 78.

Arae foedarentur I 47.

Arbitror III 48, 2.

Proscriptos arcessi I 77, 6; Domi-

tium arcessivit I 111; legiones a.

IV 5; argentum mutuum a. II 97.

Speciem Scythici arcus III 63.

Ardebat Hispania I 85; cetera in

tempus arsere III 48, 12.

Argentum mutuum II 97 ; exercitumargento fecit I 27.

Fiducia quam argumentis purga-tiores II 111.

Falsum filium arguituri II 71.

Arma. Opes virorum, armorum IV69, 16; paratu militum et armo-rum I 88; armis ferox II 39; nonaptis a. III 25 ; a. insignibus II 63

;

arma et exercitum admovebatap. Florum p. 22; a. cepereH 92; privata a. cepisset I 77, 6;a. huc convertisse IV 69, 17;datis armis II 87D; deditis armissuppl. inc. 10 ; arma . . . socios pro-dituros H 87C; arma in omnishabent IV 69, 20; a. incum-beretlll40;a.poscuntll47, 6;a. tormentaque poscerentur II 87C

;

retineas a. I 77, 16; verbis a.

temptabitis I 77, 17; a. in nos-met versa I 55,19; armis abs-tinuit IV 69, 13; armis cogatI 77, 14; a. decoribus cultusIII 20; exuant a. III 101 ; a. par-tum I 77, 15; a. sollicitae1 77, 8 ;

per arma 1 55, 23 ; ab armisdimisit III 60; incuriosam ab ar-

mis IV 36; in armis sunt I 77, 13;in a. fore I 70. — MetapJiorice:arma censebo III 48, 17; bellumatque arma sumenda suntl 77, 2;arma civilia I 77, 10; III 48, 11;in civilibus armis I 6 ; inter armacivilia I 90.

Manus armare I 77, 20; se quisque(scuto) armabat IH 102; perindearmatus H 77; armatus equuminsilire V 5; armata plebes I 11;III 48, 1 ; armato Lepido vos iner-

mos I 77, 18; armati institissentm 100.

Reliquiae belli arrectae I 77, 8.

NuUa arte inferior II 37; ea arte

HI 102.

Per singulos artus I 44.

Artis locis IV 69, 15; artius habe-bunt (se. plehem) III 48, 13.

Arva repleta cultoribus I 14.

Arcem habent ex spoliis III 48, 6.

Montem ascendunt IV 40.

Index III. 259

*Quos socios sibi asciverat ap.

Extip. p. 9, cf. Gatil. 47.

Asperis bellis II 47, 10; aspera autfessa bellis II 47, 14; communisfortuna asperior II 47, 8.

Asj^eritas et altitudo Siciliae IV 2G.

*Imperium non aspernatae ap. So-

lin. p. 60, cf. Cat. 3.

At. In principio emmtiati: I 11

55, 8; 142; 11 35; 70; 87 A. D11123; 59; 96A. C; 98 D; IV i; 8

V 14; inc. 28; at obiectatl 55, 18at scilicet I 77, 5 ; at contra II 47,

2

at mox III 48, 7; at tunc I 77, 7

pars . . . alii . . . (at) plurimi suppl.

III 98 A.Atqne, ac. Coniungtmtur nominapropma: 1 11 ; 38 ; 77, 8 ; 129 ; II 56

;

III 74; 96 D; 98 B; IV 2; 69, 15;

Cethegi atque aliorum proditorumI 77, 20; suhstantiva: 1 11; 16;

38; 55, 1. 23. 24 25; 77, 2. 8. 10 bis.

11; II 7; 63; 64; 81; III 37; 91;adiectiva: I 8; llftis; 55,1; 77,15;107; II 67; IV 24; 68; plures co-

hortes atque omnes IV 76; ultra

Eomanum ac mortalium etiammorem II 70; verha: I 55, 7; 77,

9. 11. 17; II 47, 5; III 48, 16; 86;IV 75 ; ap. Exup. p. 38 (actum acdebellatum foret); pron. et adv.:

haec atque illa 177,11; huc atqueilluc III 48, 26; ac deinde I 1;

atque inde III 98 B; atque ...

atque 1 11 ; nomini, dignitati atqueetiam pi-aesidio I 55, 26; ac . . .

que IV 63; incert. I 60; atque . . .

et, et . . . atque vide sub et. — Inprincipio enuntiati: 1 21; 107;II 57; III 48, 27; IV 17; atque egoII 47, 9; IV 69, 11; atque is I 77, 4II 30; III 49; IV 69, 3; inc. 25atque illi I 55, 18; III 6; 96 Datque ipse inc. 15; atque interimI 77, 12; ac mox IV 69, 6; ac sta-

tim III 98 B; ac tum III 95. —Comparat.: aliud atque II 98, 4;

ifoH. I 60).

Animi atrox II 74; atroces famaeerant I 107.

Nos in soUicitudine attineas 1 77, 16.

Se quisque ne attingat {sc. fulmen)I 77, 12.

In murum attollitur I 126.

Quasi formidine attonitus I 136.

Ducem et auctorem sequimini 1 55,

27; a. fore tribuniciae potestatis

III 48, 23; eodem auctore II 43;libera ab auctoribus patriciis

suffragia III 48, 15.

Contra huius ordinis auctoritatem{sc. senatus) I 77, 22.

Audaciter II 113.

Audeo. Audendo et fallendo IV69, 20; nihil ausus I 55, 15; quan-tum audeatis vereor I 55, 20quam audeat tam felicem I 55, 20multa ausi atque passi III 86cum infinitivis: I 57; III 48, 8. 22IV 69, 2.

Audio. Cum acc. c. inf: audiebatIV 13 ; audito V 14 ; haec in maiusaudivit II 69.

Augeo. Trans. : copias augere II 35

;

numerus augeretur lectis viris

in 98 B ; subsidiis principes au-gere II 103; augete ingenium I 77,

20; fiducia augeri nostris coepitIII 96 D ; licentiam auctum atqueadiutum III 48, 16; mala maximeaucta sunt 111; aucto mari III 56.

— Intrans. : magnitudinem auxisseI 77, 6.

Exornatis aedibus per aulaea et

insignia 11 70.

Alias res aurcas II 86.

Neque auribus aut lingua compe-tere I 136.

Opes virorum, armorum et auriIV 69, 16.

Aut. Disiunguntur mhstantiva ; 1 12

;

55, 7; 77, 6. 15 his; U 47, 3. 8. 12-,

87 A; 92; 98, 6.9; HI 48, 15; 98 C;IV 30; 51; 69, 12. 21; V 9; ad-iectiva vel participia: 1 65; 77,

11; 104; 139; II 47, 14; 98, 6;

III 54; IV 67; p^-onomina: U 93;numeri: quinquaginta aut am-plius milia I 107; verha: I 49;55, 10 his. 15; 77,1.13; II 47, 11;III 48, 15; IV 69, 21; plenae sen-

tentiae: 1 55, 1. 21; II 87 A. —Neque aut I 112; 121; m 48, 24;98 C; nullo— aut 1 126; 142; ne-

que — neque— aut 1 136. Aut —autlll9; 48,22; IV 26; inc.6; aut— aut inter tria suhst. I 7 ; III 48,

5. 12; ferrum, saxa aut quid tale

II 105.

Antem I 11; 77, 17; m 12; IV 26.

Autumni frumenta m 98 D.

Opus auxilio Catuli I 77, 19; longaspes auxiliorum II 32; auxilia

palam instruebanturl 77,13; votis

17*

260 Index III. nparanda auxilia I 55, 7; auxilio

profectum IV 69, 22 ; adversa rep-

puli deorum auxilis II 47, 1 ; exer-

citum sine frumento, sine auxi-

liis IV 69, 21.

Discordia et avaritia atque ambitioI 11; luxu atque avaritia I 16;ob scelus aut avaritiam II 47, 12;ex licentia aut odio aut avaritia

m 48, 12.

Regem ayersabatnr V 16.

Antiochum per dolum avertere IV69, 16.

Gloriae avidi II 43; avidus malefaciendi V 12; avidis ita atquepromptis ducibus II 67; avidiorproperandi factus IV 39; avidis-simus privatae gratiae II 47, 4;avide properat II87A; avidiusfecerit I 55, 19; avidius pacempetieritis I 77, 17.

Liberis avunculus erat I 45.

Orbes axe iuncti III 36; axibuseminebant veruta ibid.

Neque nefandum fuit irae barbaro-rnm III 98 C.

Causa bellandi IV 69, 5; Mithri-

datis in tempore bellaturi I 32.

Bellnm. Inter secundum atquepostremum bellum Carthaginiense

I 11; secundum bellum PunicumI 11; bella civilia orta I 12; bel-

lum grave cum Etruria 111; omne. bellum Hispaniae II 98, 10; ad

Hispaniense bellum II 34; belli

Lepidani gratiam HI 47; ad bel-

lum Persi Macedonicum I 8 ; bello

Marsico I 88 ; fi n em belli I 55, 24

;

IV 69, 16; fortuna b. I 55, 5;

furta b. I 112; ira recentis b.

IV 69, 3 ; ira b. desenuisset 1 145

;

b. iura I 77, 14; b. ab aliis acti

ratio n 47, 11; reliquiae b.

I 77, 8; ad belli societatem IV69, 1; taedium belli II 87 B;bellum acrius erit I 77, 17; serumbellum II38; belli acti n47, 11;bellum coepi IV 69, 13; b. con-ficere IV 69, 16; b. cupiensI 55, 16; b. desineret I 28; b.

duplicaverat I 36; b. excita-batl53; b. excita.Y e fort. suppl.

inc. 10; b. ab iis expectas IV69,19; b. irritare 167; b. odisseI 77, 11; b. pati I 77, 2; b. in

dies prolatans IV 69, 12; bel-

lum exbello serunt I 77, 7; bella

ex bellis serendo IV 69, 20; bel-

lum suadet I 77, 18; b. atquearma sumenda suntl77, 2; b.

sumpsere IV 69, 5; ad bellummisit II 98, 2; in bellum per-gentibus II 92; ad hoc b. pro-fectum II 98, 4; proiectum adbellum saevissimum II 98, 1 ; diembello circumspicit I 77, 8; proomine bello futuram I 109; spe-ciem bello necessariam III 96 A;domi bellique II 47, 6; belli

promptissimos H 91 ; militibus b.

Ijrudentibus IV 69, 16; b. sciens

II 18; bello usui fuit I 88; gra-viores bello se gerere III 7; aspe-ris bellis II 47, 10; assiduis bellis

I 11; bello concordiam quaerisI 77, 15; intactum bello regnumIV 69, 15; bello lacessiverunt IV69, 10; fessa bellis H 47, 14; vecti-

galia bellis incerta H 47, 7; quie-tam a bellis civitatem I 15.

Pro beueflciis II 47, 6, 12.

Infecunditate bienni proximi III 46.

Veruta binum pedum III 36.

Bis genitus II 47, 3.

Bonus. Gratuito b. est 1 77, 9 ; talemhonorem b. nemo volet II 47, 8;se bonum et strenuum ostentan-tes IV 7; bonus contra pericula

V 23 ; bonis et sapientibus I 77, 1

;

boni I 5; 77, 13; II 23; boniqueet mali cives I 12; {nomen factio-

nis) simil. I 12; 55, 21; 77, 15. 19;pro di boni I 77, 3; praeter spembonamIIl48,4.— Aequo et bonosustentatum I 77, 17; aequi boni-que famas I 90; boni aut malipublici IV 51; mala mea cumbonis tuis misceri IV 69, 2. —Bona civium I 55, 17; bonis pro-scriptorum I 49; 55, 18; emptori-bus bonorum IV 1 ; bona patriarestituere ap. JExup. p. 21. —Bene iuvantibus divis I 56, 27;bene facta I 77, 4. 6; aliena b.

parata I 55, 17; usumb. suadendiIV 69, 4; b. posita urbs inc. 21. —Portuna meliores sequitur I 77,

21; melius habent HI 48, 5; admutandum in melius H 24. —Duces optimi I 77, 21; militumoptimos IV 69, 14; consilium . .

.

optimum videbatur HI 98B; opti-

mis maiorum exemplis I 55, 2;

Index III. 261

optimo iure I 55, 2 ; optimis mori-bus I 11. — Exercitu optime me-rito n 98, 1.

Fracta crura brachiaque I 44; in

brachium tela venirent 11 26.

Brevis, atrox, nebulosus Pontus ap-pellatm- ap. Melam etlsid. p. 135;brevi IV 8.

Relieto buciiiatore IH 96 A.

Reliqua cadaverum sallerent III 87;recentia cadavera III 96 B.

Caedem civium odisse I 77, 18;vastam fuga et caedibus I 55, 17;vasta rapinis, fuga, caedibus I 23

;

caedibus occupatos fort. suppl.

III 98 D.

Caeduntur inter inimicitias III 48,

27; terga caedebantur III 24; obscelus caesum II 47, 12.

Nebula caelum obscurabat III 27.

Prava calliditas IV 69, 12.

Callidam facundiam exercui 1147,4

;

callidi IV 69, 7.

Calvi ratus III 109.

Cameli primum visi Romanis III 42.

In campo satis lato III 98 D ; campiThemiscyrei, campi Otii vide ind.nominum.

Candidatnm praetorium II 45.

Canina facundia exercebatur IV 54

;

caninis capitibus IV 27.

Fortia facta canebant 11 92.

Diversa capessivit III 84 ; capessen-dam libertatem III 48, 2; otiumpotius quam laborem capessebantI 55, 9.

Capio. Quid cepisset 177, 4; armacepisset I 77, 6; arma civilia cepit

I 77, 11; arma cepere II 92; nequid detrimenti capiat I 77, 22;locum editiorem capit I 140; in

magistratibus capiendis I 55,

21; obsidium cepit I 46; aliam(fugae rationem(?)) capiendamIII 98 A. Expugnandi notione:

castra hostium capta II 98, 6 ; spe-

ciem captae urbis I 30; ne antecapiamini I 55, 20; captis curameximat I 55, 1. — Praeterea: cap-tum pedibus 11 26.

Idoneum ex captivis ducem III 98B

;

custodiae captivi agri IV 69, 8.

Coronam capiti imponebat II 70;

caput aperire V 20 ; capita afflige-

bantII105; formam hominis ca-

ninis succinctam capitibus IV 27.

Carceris alimentis III 48, 19.

Luxu atque licentia carendum videtI 77, 11.

Vatum carminibus I 77, 3; inclitae

Homeri carminibus I 102.

Graves carique erant II 78 ; imperiopercarus fuit I 94; carissimumdomi recordari III 95.

Vicos castellaque incendere I 112;castella in deditionem acciperentni 58.

Castra nautica mutaverat l 124;castra stativa habuit II 93 ; castrahostium capta 11 98, 6; castris-

que collatisni28; castra dila-tavit II 99; c. introitum IV 10;c. locaverat II 87 B; c. movetsuppl. in 98D; castra (ponit) ...

magnis operibus communita III

96B; c. succedereIV4; c. sug-gressus IV 83; ducit ad castraIII 96 D ; in castra coniectus lapi-

dum III 96 C ; in castra miserein 33 ; hiemem castris egi II 98, 5

;

deseruerant in c. IV 11; relicto

bucinatore in c. III 96 B ; stationes

locatae pro c. inc. 1.

Secunda in casum declinando II 15

;

alione casu an n 28 ; casibus alio-

rum perculsos III 96 D.

Catafracti IV 64; 66.

Catenaa modo I 144.

Naves caudicariae IV 59.

Causa fuit I 11; causa bellandi IV69, 5; causa novandis rebus II 50;quam ab causam III 73; quibusde causis V 20; cum ceteris eius-

dem causae I 67.

Militum voluntatem causatus V 15.

Cavata(?) IV 85.

Cavendus dolus est III 48, 20 ;quod

satis cautum fuerat IV 50 ; caverea Celtibero III 82.

Per cava terrae 11 28.

Loco cedebant inc. 4; cum prae-sidia cessissent suppl. III 5; in

sapientiam cesserat II 42.

Genus olei cedro simile IV 61.

In modum templi celeberrimi II 70.

Celebritatem nominis timentemV21.

Vetustatem altores lovis celebra»visse in 14; celebratae formaerv 27.

Multo celerius spe 11 79; quam ce-

lerrime su]ppl. III 98 A.

262 Index III.

Celeritate vitare proelium I 104;celeritate praeverterent nuntiosIII 98 C.

Ad ceiiam invitassent II 70.

Quid censes igitur III 48, 14;quae

senatus censuei-at 171; ita censeo,uti I 77, 22 ; censeo c. coni. 1 77, 18

;

censebo, ne III 48, 17; censetis

c. acc. c. inf. II 98, 3.

Datis centiim obsidibus II 87 C.

Certaminis utrimque finis 1 11 ; cer-

taminis adversa potiora esse III

48, 4 ; certamine consilii III 96 D

;

inter certamina agit I 7; postmulta et varia certamina IV 69, 7.

Omnino non certavisse III 48, 4;manu certare possunt ,11 47 , 6

;

cum validis vecte certabat II 19

;

certatum de dominatione utrim-que III 48, 11.

Nullo certo exilio V 17; diebuscertis n 87D

;prius iniui-ia quam

vita certa I 55, 6; cei-tos II 58;agere certe possitis III 48, 15.

In cervices suas sublatum 11148,21;in cervicibus Italiae agentis 11 98, 4.

Ceteri. Substantivum (ceteri, cetera)

:

I 67; 75; 77, 22; IH 5; 8; 14;

48, 7. 12; 65; 78; V 9; ceteraegregius IV 70 ; magna pars . .

.

ceteri IV 67 ;pars . . . alii . . . ceteris

II 87 B.— Adiectivum: I fl ; 55, 1

;

II 92. — Ceterum in principiosententiae: I 77, 6; IV 69, 16.

Vino ciboque invitarent IV 11.

Adversis cicatricibus I 88.

Ludis circensibus II 48.

Circum. Adverbium: II 82; IV 69,

14. 15 ; tumulum circum pro-minentem III 96 C.

Eum multa opera circnmdata {sc.

collem) 1122.Circumgredimur exercitum IV 69,

21.

Fluctibus circumlavitur 11 56.

Diem bello circumspicit I 77, 8;

quam cui mandetis circumspicite

n 47, 10.

Circumvenio. Propria vi: circum-ventis dextera nuda II 105 ; cohors

circumventa III 8. — Metaph.:ne circumveniamini I 55, 1 ; exem-plum ad rem publicam circum-veniendam I 55, 25. — Licinius

circumventus erat III 48, 8.

Onmi Gallia cis E-henum I 11;

omni cis Taurum agro IV 69, 6;cis paucos dies I 70.

Venti citatii II 28.

Citerior vide Hispania, Cralliain indice nominum.

Corpore et lingua percitum 11 25.

Citra Padum I 20.

Arma civilia I 6; 77, 10; 90;III 48, 11; bella civilia I 12;praeda civilis I 55, 24; infecta

sanguine civili I 56, 14; initiumcivilis sanguinis ap. Vell. p. 3.

Cives I 55, 13. 18; 77, 15. 18;II 47, 5; m 48, 24; bona civiummiserorum I 55, 17; boni et malicives 1 12; te civem non patiunturI 77, 16.

Civitas. Hispaniae civitatem II 5;

Lusitaijiae gi-avem c. 1 114; mari-timae civitates II 98, 9; propin-quae c. II 93; quietam a bellis

civitatem I 15; c. commeatibusoportunam III 6. — lus civi-tatis Bomanae: civitatem con-firmari ... ademptam I 77, 14;civitate data prohibentur 1 55, 12

;

vis hominum civitate eiecta I 65.

Tot exercituum clade . . . satiatus

I 55, 5.

Clamorem reddebant II 87 A; ma-ximo clamore II 87 C.

Maximi et clari estis I 55, 1 ; castra

capta et proelium . . . satis chira

vobis II 98, 6.

Mare classibus patefactum I 56;classe . . . exercitum transduxitin 6; exui classe pulchen-imaIV 69, 13; in dextera communisclassis III 5; classe minore navi-gamus II 47, 7; vitabundus clas-

sem hostium III 37; hostium cl.

sequebatur suppl. III 5; milites

cum classibus amisi IV 69, 14.

Socordia claudicabat inc. 23.

Ignorantia claudit res III 48, 25;coniuratione claudit III 32.

Clausi lateribus IV 79.

Clementia vestra I 55, 1.

Redundantibus cloacis IV 16.

Bellum coepi IV 69, 13; coepi c. inf.

activi III 106; IV 37; pass.:

III 96 D; 106.

Perge qua coeptas I 77, 16.

Cui Cretico cog^nomentum fuit II 45

;

. . . Clodiano IV 1 ; Calpurniuscognomento Lanarius I 95.

Perpernam cognoscit HI 85; vis

Index III. 263

multum cognita II 87 D; coguitavoluntate II 70; deditionem pernuntios coguitam II 41.

Armis co^at I 77, 14; «ogentis,non coactos inc. 25; exercitumDyrrachium cogere I 33 ;

pecuniascoegit II 80; id res cogit 11 47, 0;coacta deditio est II87B; c. inf.:II 98, 8; III 74; IV 69, 14; coactain augustias IV 23.

Ooliors iiua III 8 ;plures cohortes

IV 76 ; cum cohortibus quin-decim II 94; ex parte cohortiuminc. 1 ; delectae cohortes III 106

;

cohortis festinas inc. 2.

Collega {scil. inconsuJatu) 1 1 27; n 26

;

IV 1; 48; 51.

CoUisi fluctus IV 27.

Quae socordia collecta sunt 1 77, 21.

Occopatus collis editissimus I 122.Colloqnio militibus permisso I 91.

Multitudinem . . . colere plurimumIV 47; equis et armis cultus(sc. exercitiis) III 21.

Coloniae veterum militum I 77, 21.

Ipsos colonos orare I 24; c. aedi-ficis egressos suj)pl. III98D; novosc. deducere ap. Exup. p. 21; c.

Abellanos III 97.

Multi coninieatns interierant 11 96

;

commeatus oppidani dabant 11

87 C; classe, quae c. tuebatui-n 47 , 7 ; commeatibus iuvereII 93 ; civitatem commeatibusItalicis oportunam III 6.

Commiuns plagis deturbare n87A.Tbidem commoratus III 98 D.Commori hostibus I 138.

Castra pemiagnis operibus com>mnnita III 96 B.

Fortuna commnnis asperior 1147,8;c. classis ni 5 ; communem habi-tum transgressos II 62.

Comparaut delenimenta III 48, 21.

Comperto sq. acc. c. inf. V 13;adventare compertus est 11 92.

Animo neque auribus aut linguacompetere I 136.

Compono. Notione collocandi: Insecunda cohortis composueratinc. 2; subsidiis compositis II 102.— Facere: fugam componerentI 36 ; societatem composuisseIV 53; supplicia in post futuroscomposuit I 55, 6; rectius tuacompouas IV 09, 4. — Congre-

gare: pretio compositil63; compo-suit exercitum ap. scliol. Cic.

p. 10. — Pacare: pax et compo-sita I 55, 25; res componere ap.Exup. p. 39. — Descrihere: resgestas composui I 1; vetustatemin maius componentem III 14;falsa in deterius composuit I 5;— Ex composito II 21.

Concedo. Trans.: Singulis animamconcesserimn47, 5.

—

Intr.: Aetaticoncederet I 86; in Armeniamconcessi IV 69, 15; in gratiamconcesserant I 12; concessere inpaucorum dominationem III 48, 6

;

c. illuc . . . at mox ad vosIII 48, 7.

Coucessioue Asiae IV 69, 6.

Per coucilinm Gallorum II 22.

Turbae concitantnr in 48, 11.

Coucordia. Specie concordiae et

pacis I 55, 24; pax et concordiadisturbantur I 77, 13; ex pace et

conc. I 77, 10; pacem conc. de-crevere I 77, 5; bello concordiamquaeris I 77, 15; maxima con-cordia egit I 11 ; concordiaegi-atia I 77, 14.

Ad eum concurrere I 77, 7; con-currentium undique omnium II 70.

Par est condicio II 98, 6; non est

condicio III 48, 13 ;quibus posset

condicionibus I 28.

Cui nomen coudideraut ni 44;pestem conditos {sc. Itomanos)IV 69, 17; potestatem tribuni-ciam per arma conditam I 55, 23.

Castris coUatis IH 28.

Confestim inc. 29.

Fame confecistis n 98, 1.

Civitatem conilrmari I 77, 14.

In castra coniectns lapidum III 96 C

;

ex quo teli coniectus erat II 87 D.

Conicio. Mos ut tabes in urbemconiectus IV 46; = suspicor:quantum conicio III 74.

Italiae Siciliam coniunctam fuisse

IV 26.

Coninratione claudit ni 32.

Etruriam coniurare I 77, 6.

Vos atque coniuges et liberos

I 77, 19; raptum habere domum,coniuges etc. IV 69, 17.

Couor c. infin.: I 77, 12; 104;III 54; 59; neque valebunt nequeconabuntur III 48, 20.

264 Index III.

Conscientia noxarum II 87 D

;

scelerum c. exagitati I 77, 7.

Patres conscripti I 77, 1. 9. 17;

II 98, 1.

Manus conserentis exercitus 155, 19.

Quaeso con8ideratel77, 13; quaesoconsidera IV 69, 16; omnes con-

siderare debent IV 69, 1.

Consedit in valle 1 120; fort. suppl.

m 98 D,

Consilium est I 55, 18. 26; 77, 2;

IV 69, 16; neque mihi satis con-

silii est I 77, 12; consilium opti-

mum videbatur III 98B; certa-

mine consilii III 96 D; consilium

publicum corruperunt I 77, 6;

consilia secutus sum I 77, 6;

consilio usi sunt II 47, 4; con-

sili aegerIV84; dubius c. III 110;

expers c. I 77, 11; poenitentem c.

I 68; exercitum privato consilio

paratum I 77, 22; aetate et c.

anteibat I 75; maiore studio

quam II 98, 4 ; ex consilio II 87 C.

Unus constitit III 99.

Equi consternantur I 139 (depon.).

Tropaea constituit III 89.

Constat IV 26; constabat I 100.

Consul I 55, 27; 11 21; 47, 10;

III 48, 8; V 13; consules I 55, 5;

II 45; 98 D; III 48, 16; proximiconsules II 98 D ; consules nosfecistis II 47, 6; consulibus ad-

ditis nominibus 1 1 ; 11 ; III 48, 10;

pro consule I 77, 7. 22; V 14;

inc. 31; proconsulem I 111.

Consulatum adeptus est I 77, 4;

alteram c. petis . . . reddideris

I 77, 15; c. ingressi II 42.

Regio more consulere I 11; pri-

vatim mihi c. II 98, 8; consulite

rei publicae II 47, 13.

Facta consultaciue aemulus III 88.

In medium consultare IV 37; in

unum consultantibus II 87 D.

Tovem . . . consultorem exspectatis

in 48, 15; incepta consultoribus

noxae esse I 77, 1 ; in consultorem

vertissent I 74.

Quos fortuna belli consumpseratI 55, 5; consumptis alimentis

III 96 B; opes et spes consumpsiII 98, 2 ; rem familiarem . . .

fidem c, II 98, 9; parte con-

sumpta III 87.

Tabes contactu procedere I 77, 9.

Contemnetur 1 55, 24; ex contemptometuendum effecit I 77, 3.

Ad Euphraten contendit IV 59;ire contendunt IV 20; de prae-fecto urbis contendebatur I 54;contenderent c. acc. c. inf. 1 107.

Imperio continendaIl43; contineturgravis (seditio?) II 51.

Ultra contionis locum III 48, 14;in contione populi II 47 A.

Contra aetatem II 98, 1 ; c. auctori-

tatem I 77, 22; c. morem III 96 D;c. praeceptum III 98 B; c. specta-

tam rem III 96 D; bonus contrapericula V 23. — Adverbiuin:III 96 D; in princ. sent. III 109;at contra II 47, 2; sed contraI 77, 1.

Ora hominum contrahit II 10. —MetapJi. : rabie contracta 155,19;dolo aut socordia c. II 47, 8.

Vis controversiarum III 17.

Contumeliam atque invidiam 1 55,

23; scelerum et contumeliarumfinis I 55, 19; sumptibus et con-tumeliis IV 69, 8.

Convenas olim (sc, Bomanos)IV 69, 9.

Magna vis hominum conveneratI 65; deditionem facilius conven-turam II 87 C ; nihil inter plebemet patres convenisset IV 45.

Pacta in conventione inc. 24.

Conventum vitantes IV 40.

Arma huc convertisse IV 69, 17;odium in se convertere fort. suppl.

III 98 D; vim et imperia in vosc. III 48, 5; quam conversanatura sit I 77, 13.

Fenoribus copertus IV 52.

In ' tanta copia I 3 ; tam levi c.

1 99 ; omni c. navium III 5 ;quantis

familiaribus copiis I 34; copiis

integra 11 33. — Militum copiae

:

augere copias II 35 ; Ligurum co-

pias prohibens III 5; copiis ad-fluentibus III 98 A; ap. Flor.p.liG;munitus copiis Sullae ajy. Exup.j^.iOycumomnibuscopiislS^^lll

;

II 87 B.

Coram {adv.) IV 45.

Coria recens detracta III 103.

Cornicines occanuere tubis I 135.

Coronam capiti imponebat II 70.

Corpus. Cultu corporis III 18

;

dehonestamento c. I 88; ingenio

c. II 47, 9; immutilato corpore

Index m. 265

in 9; c. ingenti II 77; mulcatofoede c. III 54; omni c. quietusIII 37; senecto c. IV 21; c. et

lingua percitum II 25; pavorcorpora agitaverat I 98; sacrata

c. in ratis imposuisse II 110;lacerum corpus semianimumomittentes III 98 C ; sustinere

corpora III 40; intectum renoni-

bus corpus tegunt III 104; cor-

poribus hominum vesci I 107;cum Laeli corpore II 31; percalonum corporaI126; pernostracorpora IV 69, 16; in nuda cor-

pora IV 62.

*Aemulum ac correctorem remo-vere ap. Exup. p. 39.

Consilium publicum corruperuntI 77, 6; con-uperant me inc. 27;corrumpebant {ohi. inc.) II 15;decus in . mercedem corruptumI 13; iuventus corrupta I 16;

omnibus pariter corruptis I 12;homines coiTuptissimi I 77, 7;

opes . . . futiles et corruptaeI 55, 20.

Corruptlo facta paucorum I 91.

Crcbros ignis fecerant III 96 B.Crebritate fluctuum III 64.

Credo. Parum credendo de aliis

I 55, 1; c. acc. c. inf. III 88; 96C;finem mali credebatis III 48, 9;

credebatur c. inf. II 87 D; man-datum credat inc. 28; virtuti

credebant inc. 7.

Creati pro iure vestro III 48, 5.

Ut illi criminantur III 48, 17.

Nemore, in quo crocum gignitur

II 81; croco sparsa humus II 70.

Quis cruciatus satis est II 47, 3;

cr. virorum illustrium I 55, 17.

Criidelior (Sulla) 1 55, 5; crudeliter

caedibus occupatos fort. III 98 D.*Crudelitas fort. suppl. III 98 A.Fracta crura I 44.

Ciiltor. Incola: fuga cultorum1 112; cultores venumdati II 87B;

. ignaris cultoiibus III 98 B; arvarepleta cultoribus I 14. — Prae-terea: collegam sui cultorem

IV 48.

Cultus. Suetum agrorum cultibus

II 85; cultibus variis III 12; cultu

coi-poris omata III 18; cultu rei

inc. 15.

Cum. Praepositio: I 55, bbis.

25; 67; 69; 77, 6. 1 tcr. 22bis;

II 20; 31; 47, 2. 4; 98, 6. 10;

m 33; 48, 18; IV 2; cum exer-

citu similiterve: I 77,4; 84; 108;

111; II 28; 80; 87B; 94; 98, 1;

III 5; 96A; IV 69, 14; V 14;

quibuscum III 49; tribus cummuris II 57 ; cum illa simul

II 4 7, 4 ; supplm 98D .— Cum civi-

bus integer agas 11 47, 5; bel-lum grave c. Etruria I 11; cPhilippo bellum sumpsere IV 69,

5

c.nationibus...bellandiIV69,5c. alacribus . . . certabat II 19

mala mea c. bonis tuis misceriIV 69, 2; societatem c. j^rae-

donibus composuisse IV 53. —Prima cum luce m 98 D; c. cura

dicendus 11 72 ; c. machinatostrepitu II 70; c. magno tumultuII 45. — Coniunctio: Cum c. in-

dic. : I 7 7, 6. 17 ; 98 ; II 1 ; tum, cumI 55, 5; cum interim I 77, 17; 11

47,7; 98, 2; m48, 6; IV 40; cumiterativum IV 30. — Cum c. con-

iunet: historicum: I 47; 143;II 47, 4; 48; 70; m bbis; 46;IV 11; 69, 13; etiam tum, cumI 77, 6; c atisale : 1 11; 56,

23; 107; U 47, 11; HI 48, 15;praesertim cum I 55, 1 ; m 48, 11

;

eoncessivum: 177,14. 18; II 47,

14; m 96A; 98 C; IV 69, 9. Cumc. coni. inc. inc. 14; 28; in orat.

obl. I 145. — Deest verbum 199;rV 2. — Cum . . . tum II 98D.

Cunctaudo intutam patiemini 1 7 7,1

7

.

Cunctus. Adiectivum: vim cunctamIII 48, 5 ; regibus cunctis IV 69, 5

;

singuli cives . . . cuncti m 48, 24

;

quae cuncta I 55, 5. — Sub-stantivum: cuncti 1187 C. D ; III23

;

95; 96 B; IV 76; cuncta I 108;II 47, 2; III 48, 26; inc. 32.

Cupldo profunda imperii et divi-

.tiarum IV 69, 4 ; c. visendi 1 103

;

agitur ac laceratur animi cupi-

dine I 77, 11; flagrantes inopia

et cupidinibus I 77, 7.

Cupidus. Imperi prolatandi per-

cupidus IV 70; quo cupidius IV 7.

Cupio. Bellum cupiens I 55, 16;

c. gratiam singulorum II 42;cupientissimus legis V 19; cu-pere pacem II 87 D; requiem cu-

piatis m48, 17; cupiunt c. infin.

I 77, 20; III 96 D; pro cupita

266 Index m.

, voluntate II 47 A; cupitis mi-nistram IV 47.

Multa cnra inest II 47, 14; c. patresexercebat I 84; tantum anti-

quitatis curaeque fuit I 19; tibi

curae sunt I 77, 15; absolvitcura familiari III 48, 19; curamduplicat II 47, 2; curam eximatI 56, 1; omissa cura I 77, 3;regis cura machinata fames IV 8

;

cum cura II 72; maiore curaIII 48, 28; sine cura IV 15;vacuus a curis III 3.— Praetereacuram traditum III 98 A.

Orae maritimae cnrator III 2.

Rem publicam frustra cnrantl 77, 19;ultra . . . morem curabant II 70.

Cnrrns falcati III 21.

Cum velocibus cni^sn certabat II 19.

Ut cnrvnm sit facit etc. IV 26.

Castella , cnstodias thesaurorumIII 58; custodias regias IV 12;custodiae habitum IV 69, 8.

Cum cnstodibns miserat 11 20.

l)e. Quibus de causis V 20; deindustria II 87 A; de improvisoII 87 D; cuius erat de nomineII 87D; certatum de domina-tione III 48, 11; de bonis falsa

composuit I 5; consulere devita I 11; de praefecto con-tendebant I 54; credendo dealiis I 55, 1; existimetis deillo I 55, 20; de reditu legemII 21 ; legem de pecunia IV 1 ; depot. trib. loqui III 48, 8; de mis-sione mutarent animos II 87B;nihili de sententia mutavere III 6

;

derep. pactuml26; de Hispanistropaea constituit III 89.

Credebatur epulari dea (sc. MaterMagna) II 87 D.

*Debellatnm fort. ap. Exup. p. 38.Gratiam debere III 48, 20; consi-

derare debent IV 69, 1.

Decem milia I 100; IV 69, 6.

Decerno. Quae pessimi decrevereI 77, 1; decernite digna 177,20;legatos,pacem . . . decrevere 1 77,5

;

decretas provincias II98D; exer-citibus decretis I 06; c. inf. IV 47.— Decreta seniorum II 92;patrum d. III 48, 16; senati de-creto I 72; decreta I 77, 3. 17. 19;ni 47, 1.

Quos decebat I 77, 1; victoribusdecebat I 140.

Decipi III 48, 20.

Adversa in pravitatem etc. . . . decli-nando II 15.

Ai-mis decoribus III 20.

Decns coiTuptum I 13 ; d. interiit

I 77, 19.

Dedecores caeduntur III 24.

Sine dedecore II 47, 5.

Coacta deditio est II 87 B; dedi-tionem approbat II 41; d. con-venturam II 87C; futilem d. ratusII 87D; in d. acciperent III 58.

Voveo dedoque me II 47, 10; de-ditis (armis?) inc. 10.

Consules candidatum deducentisII 45; exercitu deducto II 98 D;praesidia deducta I 77, 17.

A ceteris deerravit III 8.

Post defectiouem sociorum I 22;defectione soc. II 47, 6.

Ad ea defendenda III 48, 7; ius

defendere III 48, 22 ; locum multosanguine defensum III 106; pa-cem defenditis I 77, 3; pax et

concordia defenduntur occulteI 77, 13; praesentia defendebantI 12; rem p. defendi I 77, 1;quid a Pyrrho defensum est

I 55, 4.

Clurda Tauro deflnens II 84.

Dehonestameuto corporis I 88;bonorum omnium dehonestamen-tum I 55, 21.

Dein, deinde. Dein traditur I 11

77, 7; 126; II 42; 87 A. B; 9398D; III 48, 10; 73; IV 58; 69, 1

deinde: I 1; 88; II 47, 10; 87C98, 6; III 48, 15; 70; 96B; 98BIV 69, 7. — Quid deinde II 98, 6

sim. II 47, 10; ac deinde I 1,

dein tamen II 93;primo (-mum)

. . . . deinde 188; II 87C; prius

. . . deinde . . . mox III 70 ; olim . .

.

post . . . dein I 77, 7.

Delenimenta parant III 48, 21.

Dux cum urbe et exercitu deletiII 98, 6.

Deliberari non potest I 77, 3.

Belli promptissimos deligebant 11 9

1

;

delectae cohortes III 106.

Mercede delinquere III 48, 5.

Dementiam eam appellem I 77, 12.

Transenna demissumll 70; e murisdemittebant II 106; demissis an-

Index m. 267

tennis IV 3 ; velorum alis dinc. 12.

Si quid incommodi demitur II 47,

9

gloriae partem dempserat II 70dempsi servitium IV 69, 11

dempto motu III 48, 21.

Munitiones demolitur IV 63.

Deuique rn emimcratione: I 55, 13;

77, 1; III 48, 11; tum deniqueII 87 A.

Densere frontem II 103.

Malo depeudens III 9.

Non deprecor II 47, 9 {sc. mortem).Depriniebantiir I 98 {sc. naves).

Sibi descendere equo V 20.

Ira belli desenuisset I 145.

Italiam atque exercitum deseruit1 38 ; me cuncta deseniere II 47, 2

;

deseruerant in castris IV 11; de-r

sertam munitionem II 87 A; de-

serta I 112.

Desiderans solita convicia III 96 C;dominatio desideraretur I 31.

Bellum desineret I 28.

Actione desisteret II 27.

Agros despectauteiu (sc. montem)I 130.

Despecti I 77, 5; inops despectus-

que I 55, 11; despecta vanitate

n 42.

Dominos destiuatis III 48, 6.

Animus defuit II 47, 1 ; frumentumdefuit IV 69, 11.

In deterius composuit I 5.

l>etraT;tautibus militiam III 96 A.

Diarnitateni . . . metum deti-ahi

I 77, 3.

Coria recens detracta III 103.

Ne quid detrimenti caperet I 77, 22.

In exilium detrusit ap. Exup. p. 9;aliquotiens detrusus I 118.

Moenibus deturbat II 108; plagis

. . . deturbare II 87 A.

Deus. Pro di boni I 77, 3; per

deos immortalis II 98, 3; di pe-

nates 177,16.20; ^47,3.4; 98,1;deorum auxilis II 47, 1 ; nequo ho-

minum neque deorum pudet I 77,

15; dis sacrata I47; II 86; lovemaut alium quem deum III 48, 15;non sine deo IV 60; quasi deosupplicabatur 11 70; apud Samo-thracas deos IV 69, 7.

Ad angulum dexteri lateris 11 107;dextera nuda II 105; in dexteraclassis III 5 ; inter laeva moeniumet dexterum flumen 11 54.

Flagitia pudet dicere I 68; cumcura dicendus II 72; dicta alia

11148, 11; satis dictum est III 48,

25; c. acc. c. inf.: I 16; III 60;Bithynia . . . Bebrycia dicta III 70

;

pecunias Appii dictas II 80 ; dicta

probat IV 69, 13; dicta factis

sequebantur II 981).

SuUam dictatoreui V 20.

Dies. Pleno die III 98 D; mediodiei I 149 ; diem circumspicit

I 77, 8 ; diem moratus III 50; 98D

;

postero die IV 11; 58; multosdies I 113; aliquot dies 11 93;post aliquot d. III 96 D; postpaucos dies II 47A; 87 B; cis

paucos dies I 70; paucis antediebus III 4 ; diebus aliquot tritis

III 5 ; diebus quadraginta II 98, 4

;

diebus certis II 87 D; in dies

I 63; m 48, 20; IV 69, 12; diunoctuque 11 89 ; IV 34.

DiflFeruut vos in adventum III 48, 2 1

;

dilata proelia IV 69, 13.

Haud difiicile est IV 69, 21.

Neque laus sua neque diguitasn 98D; satis quaesitum dignitati

I 55, 26 ; vobis dignitatem detrahiI 77, 3; cum ingenti dignitate

n 47, 4.

Digna nomine I 77, 20.

A Tanai digressae III 73; Alpisdigressus IV 49 ; a ceteris digre-

dientem ap. Isid. p. 62.

IUa dilabentur I 77, 21; dilapsi

forent inc. 6.

Bonis dilarg:itis I 49.

Castra dilatavit II 99; angustiaese dilatant III 62.

Dilectus habiti I 77, 17.

Exercitum dimisit IV 49; eum abarmis d. m 60; dimittuntur 11 111

;

occupata dimissurum I 55, 7.

Bithyniam diripuere IV 69, 9.

Animis discessit I 21.

Discessio plebis a patribus I 11.

Discordia etc. maxime aucta I 11;

discordiae accensae I 77, 14;discordiarum finis I 11; discor-

dias volens III 48, 17.

NuUo discrimine I 126.

Discubuere III 83.

Romani generis disertissimus I 4.


III 72; Cappadocia ab Armeniadisiungitur IV 59 ; disiunctis

ab eo hostibus 11 93; suppl. m6;

268 Index m.

disiunctum ab imperio eorumIV 69, 10.

Dissensiones I 7; 11.

Multa disseruit 11 48; hoc modod. n 47A; in hunc modum d.

I 76 ; multis disserendum fuit

I 55, 1.

Dissidere inter se IV 37.

Pax et concordia disturlianturI 77, 13; pax disturbatur I 77, 15.

IMu vicle dies.

Diurna mercede I 77, 7.

Ad diuturnitatem usus III 87.

Eer diversa euntesIV 77; d. capes-

sivit in 84; d. pars I 6; diver-

sorum ordinum II 43; diversis

ex regionibus II 13.

Divitem esse IV 69, 10; ditiumdominorum III 48, 26.

Divina et humana I 77, 10; 55, 11;

IV 69, 17; intellegendi divina

III 14.

Cupido divitiarum IV 69, 5; divi-

tiae partae sunt I 55, 21 ; regnuminclitis divitiis IV 69, 19; ob

• divitias I 55, 17.

luvantibus divis I 55, 27.

Do. Dare aut eripere III 48, 24;

datis armis 11 87D; civitatedata I 55, 12; praedam venumaut dono datam I 55, 17; ani-

mam dono dedisse II 47, 12; id

d. datur II 47 , 5 ; d. danturmagistratibus III 48, 27; exer-citus Sullae datus est. I 91;

frumentum et commeatusdabant 11 87C; imperio dato avobis I 77, 7; insulae nomendedit ap. Isid. p. 60; datis ob-sidibus II 87C; operam dent,

ne I 77, 22; o. se daturum IV 45;patriam deosque penatis de-

distis II 47, 4; pacem datamIV 69, 13; poenas dederat 1 143;signo dato II 87A; speciemdederunt IV 27; stipendiumneutri datur II 98, 6; annuussumptus datus est II 98, 2;

usum dedit IV 69, 4; venenumquod tibi daturV7; vitam de-

derant IV 69, 7; (Cyrene) testa-

mento nobis data 11 43; Bithy-

niam et Pontum consuli datamV 13; quos ingenium socios da-

bat III 98 C ; servitium mercedemdant I 55, 2.

Disserendum fuit doceudique III

48, 1; doctus militam I 147;doctissimorum hominum I 3.

Ora rictus dolore contrahit II 10.

Dolia vitibus vinciebant IV 30.

Cavendus dolus III 48, 20; dolumexpectas IV 69, 19; dolo autsocordia contracta II 47, 8; perdolum IV 69, 6.

Inter certamina dominationis I 7;

dominationis socium III 48, 23;

dominationes affectabant 112; cer-

tatum de dominatione 11148,11; Sul-

lae dominatio desideraretur I 31

;

dominationis iinem facturi III 48,

11; dominationis mercedem dantI 55, 2 ; dominationem retinuerint

III 48, 28; retinendae domina-tionis 1 55, 8 ; dominationem queri

• 157; concessere in dominationemIII 48, 6; modestus ad domina-tionemll 17; pellere dominationeIII 48, 3.

Ad exitium tribuni dominatus est

III 48, 10.

Dominum Perpernam III 83; do-

minis restituo I 55, 18; abdita adominis III 98 C; munera ditiumdominorum III 48, 26 ; iustos do-

minos volunt IV 69, 18; dominosdestinatis III 48, 6.

Recens domitos Isauros III 1.

Domus. Domum violasse III 68;

domus intactae II 64; domus,coniuges, agros {sc. rapta liahere)

IV 69, 17. — Domi I 11; 77, 15;

III 95 ; domi militiaeque II 47, 1

;

d. bellique II 47, 6; militiae et

domi I 1. — Redeunte domumV 26; ad Octavi domum II 45;

procul ab domo IV 69, 16.

Dono dare I 55, 17; II 47, 5. 12;

11148,27; ingentiadonaquaesitumV22.

Dorso fluctus adaequata inc. 11.

Diebus per dnbitationem tritis III 5

{cf. lug. 62, 9).

Dnbitavit acie pars I 41; fluxa

pace dubitaverant II 93.

Dubius consilii III 110; dubiuman II 56; dubium habetis numIII 48, 8; haud dubie IV 69, 9.

Duco. Exercitum ad urbem ducit

I 77, 22; ducit ad castra III 96 D;per triumphum duxere IV 69, 8;

murum duxitII107; sorte ductos

necat IV 22 ; omnia . . . hostilia

.Index m. 269

ducant IV 69, 17; pro bono duce-batur I 12.

Ductu eius peracta I 88; ductumeo II 98, 1.

Mare dulcius etc. III 65; iuxtafontes dulci.ssimos IV 38.

Dum I 11; 55, 6; II 87C; HI 96A;IV 69, 5; inc. 122; non amplius,dum 111; expectatis dum I 77, 10.

DUO I 100; n 28; Ul 8; 37; IV 23;

40; miliumpassuum duorumIl82.Duplici acie III 106 ; duplici muro (?)

mppl. in 6.

DuplicjiTerat belluml36; duplicat

curam II 47, 2; duplicato numeroIII 98 D.

Dux hostium . . . cum exercitu de-leti II 98, 6; Cottam, Romanumducem IV 69, 13; duces optimiI 77, 21; maximis ducibus I 9;

avidis atque promptis ducibusII 67; nactus idoneum ducemni 98 B

;praeter idoneum d.

I 77, 8; d. se nactos rati I 67;contra praeceptum ducis III 98 B

;

in ore d. IV 7; ducem sequiminiI 55, 27; occun-ere duces 11 59;quam grati ducibus suis I 34;duci probare inc. 34.

E vide ex.

Severo edicto iuberentur III 96 A.Locum editum III 106 ; edita undi-

que II 57; lateribus in mareeditis ni 6; locum editioremcapit I 140 ; occupatus locus

editissimus I 122.

Speciem efflcere I 30; III 63; se

e contempto metuendum effecit

I 77, 3; ex rege miserrimum ser-

vorum effecere IV 69, 8; decretarata efficitis III 48, 16.

Oculi effossi I 44; effosso oculo

I 88.

Pacis modo effiisas V 2 (se. urhes).

Egeus alienae opis II 47, 4.

Egestas civium I 77, 15; famemet egestatem redditis 11 98, 6;

locorum egestate EEI 74 ; egestate

aquae coacta deditio II 87 B.

EgO I 55, 16; 77, 9; II 47, 4. 9;

98, 8. 9; ffl 48, 9. 13. 17; 74;

IV 69, 4. 10. 11. 15. — MihiI .55, 1. 18. 22. 26; 77, 12; II 47,

Ihis. 3; 98, 8; ffl 48, 1. 11. 23

IV 69, 4. 13. — Me I 6; 55, 18II 47, 2. 10. 12; 98, 1. 3. 4

III 48, 3; IV 69, 10. Ibhis; inc. 27.

— Me ahl.: praedicente men 98, 10.

Egredior. Multos prope egressos

II 87 A ; silentio egrediunturIII 96B; egressa finis suos 1106;angustias egressus III 53.— Ludoegressi III 90; aedificis egressos

suppl. III 98 D; in laxiores agrosegrediantur III 98 B.

Egregius militiae I 148; cetera e.

IV 70; cultu egregio ffl 18; multis* et egregiis factis I 55, 12 ; egregiafama IV 69 , 2 ; e. mercede I

55, 23.

Vis hominum civitate eiecta I 65.

Elegauti imperio I 94.

Fundo emerguut IV 28.

Axibus eminebant veruta III 36;eminens affigebatur IV 3.

Emiuus tela iacientes II 87 A.Exercitu empto I 77, 7.

Emptores bonorum IV 1.

Adsum en C. Cotta II 47, 10.

Enim I 77, 11; II 38; III 48, 7;

IV 69, 4; neque enim III 48, 25.

Enare conati III 54.

Quid enumerem II 98, 6.

Eo 11 92; eo processit I 55, 8;eoque II 92 (= et ea re).

Eo (verb.). Ire iubet III 49; socor-

dius ire ffl 25 ; huc i. atqueilluc ffl 48, 26; ad oppidum i.

rV 20 ; ierit in Quintium ffl 48, 11obviam ire I 55, 7; 92; 138ffl96D; per diversa euntesIV77ire via, qua III 48, 2 ; ultum ierat

I 31 ; raptum ire licet I 55, 20.

Epistulam nacti . . . misere III 33.

Epulae quaesitissimae II 70.

Credebatur epulari dea n 87 D.Equites niOO; 1116; 96 C; turmamequitum IV 4; equites catafracti

IV 64; 66.

More equestris proelii IV 75; in

modum parmae e. III 102.

Equidem I 77, 6; II 98, 4; IV 69,

13. 16.

Equi exterriti aut saucii I 139;equis paria operimenta erant

rV 65; equo atque armis II 63;equis et armis III 20; 101; equuminsilire V 5 ; descendere equoV20.

* Solutis ergastulis ap. schol. Cic. et

Exup. p. 10.

In modum ericii militaris ffl 36.

270 Index III.

Erexerant cadavera IIT 96 B.

Res quaesita et erepta III 48, 12;multis rebus ereptis IV 69, 4;dare aut eripere talia III 48, 24.

Erumpere navibus I 99; erupit exurbe ni 4; vis piscium Ponto e.

III 66.

Eruptionem tentavere III 84.

Esca super ausi atque passi III 86.

Et. Coniunguntur nomina pro-pria: I 22; 65, 17; 62; 66II 6; 42; 98 D ; III 83; IV 2369, 10; V 13; consulibus: I HIII 48, 10. — Substantiv aI 1; 11 quater; 22 {v. s.); 2455, 4. 5. 9. 12. 13. 14. 17. 1922. 23 bis. 24 te. 25. 27; 64(?)

75; 77, 3. 7 bis. 10. 11 bis. 1315. 17 6^s. 18. 20. 22bis; 8Sbis1^4; 137; II 25; 47, 1. bbis. 6

7. 13; 54; 57; 70 fer; 87A. B. C89; 92bis; 98, 1. 2 bis. 3. 6bis.

10; 98D; III Qbis; 20; 36; 481. 5. 13. 17. 18; 96 C; 98 A. CIV 16; 45; 69, 2. 3. 5. 6bis. 8

10. 18. 19; V 23; et alii (alia)

I 11; 47; 55, 5; 77, 20 bis; II 70;

86; 87C; lE 35; IV 72; eos et

cunctos IV 76; et maxime I 11;n 78; IV 69, 17; et ad postremum112; turbatasuntetabiisl77,l, —Adiectiva adverbiaque: 111;126^s; 55, 1. 12. 16. 20; 77, Ibis.

17; 86; 94; 98; 102; 116; II 13;25; 26; 37; 39; 42; 43; 47, 7;lObis; 85; 98, 5. 6. 8. 10; III 3;

102; 107; IV 7; 17; 48; 69, 2.

7 bis; 73 ; una et ea vetus IV 69, 5

;

adi. adverbiave cum substantivis

^yro adi. vel adv. positis: II 47, 4;III 12; 48, 1; et nullo 126; II 37.— Numeri IV 25. — Verba:I 77, 3. 5; III 48, 12. 28 bis; V 2.

— Enuntiata: eodem subi. et

praedic: 1 55, 8. 19 ; 77, 2. 6 ; II87 C

;

98 D; 103; eodem subi.: I 65, 2.

27; 77, 3. 6. 14. 16. 17. 18. 20 bis;

91; 112; 138; II 10; 47, 3. 13.

14; 59; 87 A; 92; 98, 5. 9; III 48,6. 12. 13. 17. 21; 96B; 98A.C.D;IV 4; 69, 10; eodem pi-aedic, at

diversis subi.: I 55, 20; II 104III 48, 2; 96D; 106; V 9; div

subi. et praedic: I 44; 55, 7. 12

77, 7. 13; II 47, 6; 87B.D; 98, 1

III 27; 48, 15. 26; 98B; IV 69, 416; duo ablat. absol.: 1 126; III 66

98C; IV69, 15.— Et...etl55,19;neque . . . et III 48, 19; 96 A;IV 69, 2; et traditu/r III 98A

;

suppl. V 21. — Coniumguntiw triamembra: duo asynd., tertium voce

et additur: 1 12; 65, 26; III 48, 18;IV 69, 16; et... et II 47, 11; 98, 6;III 83 ; IV 69, 20 ; atque . . . et I 55,

3; 77, 19; et . . . atque III 96D;que . . . et I 64(?); 94(?); 122; II

47,3.8; 87B; 92; 98,1; in96C.D ;

IV 69, 11; (que) et alia III 96 B;et . . . que I 11; III 61; nequeminus ... et 1 84. — Coniungwnturquattuor membra: tria asynd.,

tum et: I 11; 77, 5; duo asynd.,

dein que et: I 55,4; et ... atque... et I 11; et . . . que . . . et

I 63. — In principio enun-tiati: I 77, 3; II 87D; 114;III 48, 8; 96B; 98B; 106; IV 11;

27; et tamen III 96 A; et tumni 98 D; et mox I 108; et forte

III 8 ; in principio nostronimfragmentorum: I 18; 36; 46; 89;

110; 113; 141; II 32; 51; III 34

;

38; 85; IV 64; inc. 12.

Etiam. Atque e. I 55, 26; II 70;non modo, verum e. II 98, 9; e.

tum I 77, 6; II 64; IV 40.

Primae dissensiones evenere I 7;

si in Pompeio quid evenisset

y 24.

Tribuniciam potestatem eversumI 65, 23.

Classe, quam evocarat suppl. III 6

{cf. lug. 37).

Ex, e. De locis: multis e locis

V2; diversis ex regionibus II 13;multi ex loco servi III 98 C; exlatere IV 16 ; ex propinquoIII 96 B. — Ex Bithynia accur-rere II 71; e finibus Oceani ap-pulsas 1107; ex citeriore Hispa-nia arcessivit I 111; e murisdemittebant 11 106; erupitex urbelll4; ex sarcinis extareIII 106; ex Mauretania miseratII20; ex Sicilia profectum Il7;

propius est ex pace I 77, 10;ex fuga redeuntibus UI 96 A;trahebant ex occulto II 98C;vaderent e facultate II 93; exira vertunt 155,6; ex quo teli

coniectus erat II 87D; inermosex proelio II 61. — De tempore:ex quo tempore I 16; ex inopia

Index in. 271

satias facta 11 95; ex rapiiiis

consulatHm adeptus I 77, 4; tu-

multum ex tumultu, bellum exbello serunt I 77, 7; bella exb. s. IV 69, 21. — De origine:ex factione media III 48, 8; exMauritania volucrum genera II 70possessiones ex bonis I 65, 18ex civibus praedam I 65, 18Fimbriana e seditione II 78

spem ex vobis III 48, 4; ex rege

. . . effecere IV 69 , 8 ; e con-tempto metuendum effecit 177,3arcem habent ex spoliis III 48, 6

nectere ex viminibus vasa 111102ex nomine appellantes ap. Isid.

p. 61, ap. Solin. et Isid. p. 60. —Partitivum: ex parte cohor-tinm inc. 1; taurum ex gregeII 11 ; senator ex proscriptis

III 83; nactus ex captivis ducemIII 98 B. — Causale: ex insolen-

tia V 12; ap. Solin. p. 60; exlicentia aut odio III 48, 12; exambitione II 98, 5 ; ex compositoII 21; ex consilio II 87C; exlibidine I 77, 17; ex voluntaten 87C; ex imperio II 87 C; exqua discordiae accensae I 77, 14ex terrore contendtrent I 107ex quo noscerentur III 96 Agnari ex fuga III 98 D.

Scelerum conscientia exagitatiI 77, 7.

Animi exarsere II 44.

Exaudiri sonores II 87D; e. sonusmsi.

Post Carthaginis excidiiuii I H;neque finem nisi excidio habituri

rV 69, 12.

Oppida excisa n 98, 6.

Socios, amicos . . .trahant, exciudantIV 69, 17.

Venientis exciperet II 29.

Bellum excitabat metus I 53; bel-

lum excitare suppl. fort. inc. 10.

Tradite exemplnm posteris 165, 25;praebeo e. IV 69, 4; optimis

maiorum exemplis I 55, 2.

Munia exequi III 96 B; exequerfflo

rata efficitis III 48, 16.

Imperio patres plebem exercereI 11; cura patres exercebat I 84;callidam facundiam . . . ingejiium

exercui II 47, 4; canina facundiaexercebatur IV 54; simultates

exercere I 12.

Exercitns. Adest novos exercitus

I 77, 21; Romanus e. II 93;victor e. I 55, 22; apud queme. fuerat II 42 ; e. et bellum trans-

gradientur II 98, 10; manus con-serentisRomanos exercitus 1 65, 1 9;

tot exercituum clade I 55, 6 ; exer-

citui par condicio II 98, 6; exer-

citu rursus admoto I 77, 10;exercitum urbi admovere ap. Flo-rum p. 22; exercitum aluitn 98, 9; exercitus in Asia . . .

aluntur II 47, 7; exercitum cir-cumgredimur IV 69, 21; e.

cogit 133; decretis exercitibus

I 66; exercitum deseruit 138;e. dimisit IV 49; e. ad urbemducit I 77,22; exercitu deductoII 98 D ; exercitum transduxitIII 6; e. duplicaret siippl.

ni 96C; e. argento fecit 127;e. habet I 77, 3; II 98, 3; exer-

citus occupavere III 48, 6; e.

paravi II 98, 4; exercitu pro-dito IV 69, 12; refecto e.m 98B; restituto e. IV 69, 15;exercitum verteret III 19; exer-

citus traditusestl91; incruentoexercitu III 29 ; infenso e. II 92

;

cum exercitu II 80 ; 98, 1 ; IV 69, 14

;

provinciam cum e. I 77, 4; cumurbe et e. 11 98, 6.

De pecunia exigenda IV 1.

Exignitate m 48, 19.

*Exignum animal ap. Solin etlsid.

p. 61.

In exilinm detrusit ap. Exup. p. 9;nullo certo exilio V 17.

Curam eximat I 56, 1; exemptiobsidione forent II 93.

Quasi gubemator existeret III 37.

Vera existimare IV 69, 3; de illo

existimetis I 55, 21; superba illa

existimantes II 70 ; vera est aesti-

manda II 55 ;parum existimaretis

III 48, 1.

Ad exitium dominatus est III 48, 10;exitia probate I 65, 26.

Exorsus orationem IV 44.

Exornatis aedibus II 70.

Sine gravi expectatione I 62.

Quid ab illis expectas IV 69, 19;

quid expectatis I 77, 13; alius

alium expectantes I 66, 20; col-

legam minorem expectans IV 48

;

lovem . . . consultorem expectatis

m48, 16; plura mala expectarem

272 Index m.

II 47, 4; extreinam necessitatemexpectat I 55, 15; expectatis dumI 77, 10.

Pugionem expedire conatus III 59.

Expeditioues hibernas II 98, 6.

Nicomedem Bithynia expiili IV 69,

11; j)lebes agris expulsa 155,24.Consilii expers I 77, 11; ceteris

expertibus I 11.

Per singulos artus expiraret I 44.

Pons . . . explicatur III 30.

Ut explorarent III 96 C; rationemexplorare IV 4.

Fluctus latratus videntur exprimereIV 27.

Extis portenderetur thesaurus III

109.

Ab externis rapta I 55, 5; ab e.

in nosmet versa I 55, 19.

Equi exterriti aut saucii I 139;reges exterritos IV 56.

Omnia extinguent IV 69, 21; neextinguerentur III 98 A.

Ex sarcinis paludamenta extareIII 106.

Bene facta extoUebant I 77, 6.

lura et iudicia extorquerent I 55,

23; pecuniae extortae I 77, 17.

Orbe terrarum extorres II 14.

Extreniam necessitatem I 56, 15;extrema victis paterentur II87D;munia e. III 95 ; in extremis rebusIII 95; extrema pueritia II 75.

Reliquias exulum persequantur III

48, 18.

Classe exui IV 69, 13; exuantarmis equisque III 101; exutusimperio, iure, gloria I 55, 11;exuti omnibus III 48, 6.

Scenis fabricatis II 70; naves fabri-

catae IV 59.

Monstrosam speciem fabulac de-

derunt IV 27.

Quae facie sua ostentabat I 88; f.

vestigii humani II 2.

Facili mutatione II 9; facilem va-dum I 108; ad faciliores ictus

inc. 4. — Facile I 77, 13; haudfacile 1 77, 9 ; III 5 ; facilius II 87 C

;

facillime III 96 A.Facinora militaria II 92.

Facio. Ea facere possitis I 77, 18;idem fecere I 62; ea faciendasunt I 77, 1; quod uti facias

IV 69, 21; quod iubet facere(?)

suppl. III 98 A; quod maiores

fecere II 47, 10 ; (quae) avidius

fecerit I 55, 19; facit, ut IV 26;exercitum fecit I 27; finemvitae fecerim II 47, 9; f. domi-nationis facturi III 48, 11; per-

gentibus finem fecit IV 69, 17gratiam belli fecerat III 47ignis fecei-ant suppl. III 96 Biussa uti facerent II 92; iussa

facturos II87B; metus facien-

dus est I 55, 10; opes facere

I 55, 26; pestem factura I 74;sim.. Solin. p>- ^-^/ quaestiofacta III 5; plurimum timorismihi faciunt I 55, 1; transitumfecit II 6; tumultum faciunt

II 87 C; volentia plebi facturus

IV 42; consules nos fecistis II

47,6.— Ilecte faceremus 155,18;gratis r. facerelll48, 5; ad malefaciendum II 47, 4; V 12. —Eieri : fiebat anceps IV 9 ; avidior

factus IV 39; magni facti IV 69,

20; victor fieri IV 69, 23; cor-

ruptio facta I t»l; pecunia Metellofacta II 34 ; satias facta II 95. —Facta in gloria numeret I 55, 9;

facta consultaque III 88; dicta

factis sequebantur II 98D; fortia

facta II 92^ pro multis et egregiis

factis I 55, 12; ob bene facta

I 77, 4; gentis Aemiliae benefacta I 77, 6.

Factio noxiorum III 48, 3; exfactione media III 48, 8.

Vaderent e facultate II 93.

Callidam facundiam exercui II 47, 4

;

canina facundia exercebaturIV 54.

Facundus IV 43.

Currus falcati III 21.

Audendo et fallendo IV 69, 20.

Falsum filium arguituri II 71 ;plura

falsa composuit I 5.

Fama erat IV 69, 10; magnae atqueatroces famae erant I 107; egre-gia fama futura est IV 69, 2 ; famasequetur IV 69, 22; fama et for-

tunis integer II 47, 5 ; aequi boni-•que famas I 90.

LucuUum fames fatigabat IV 8;f. ambos fatigavit II 93; egesta-

tem ac famem redditis II 98, 6;fame confecistis II 98, 1; fameperituros III 93.

Rem familiarem consumpsi II 98, 9;

i-es f. habere I 16; familiaribus

Index m. 273

copiis 134 ; absolvit cura familiari

III 48, 19; negotia fainiliaria V 9.

Fateor c. acc. c. inf. II 98, 4.

Fames fatigabat II 93; IV 8; quare fatigata plebes II 45.

Sermone faiitoriim III 88.

Faiicibiis ipsis (.sc. Bruttii) W 25.

Facibiis sibi praelucentes IV 15.

\'ideri felicem I 55, 20 (Sullae

coynomcn significatm).

Feiiore oppressa I 11; fenoribuscopertus IV 52.

Fero. Legem tulit II 21

; ap. Exup.j). 9; quod inopia ferel3at III 102;ferunt II 11; 114; UI 48, 22.

Ferocia Mithridatis I 32; prudensferociae hostium II 87 B; linguaferociam sequebantur II 98 D.

Armis ferox II 39; feroci ingenio

mppl. III 98A ; omnium ferocissimi

III 74.

Ferreas laminas IV 65; manus f.

III 35; ferrea omni specie IV 66.

Ferrum capita affligebant II 105;ferro saeptis 155, 15; ferro atqueflamma 1 77, 10; ferro perituros

III 93.

Feraruin incognita genera 11 70.

Fessns se receperat I 128; f. scri-

bendo 11 98 , 2 ; fessa bellis II

47, 14.

Par in oppido festinatio IV 16.

Festinantibiis patribus II 46; labo-

rare, festinare IV 34; principes

augere festinavit II 103; pro-fectionem festinantes I 81 ; soleas

festinate inc. 20.

Festinas cohortis inc. 2.

Fidem consumpsi II 98, 9; fide

incliti II 64; fcr fidem aut pex*-

iurio I 77, 15; acceptum in fidemrV 69, 7.

Ingenio fidens m 98 A.Fidiicia suis incessit 11 104; f.

augeri coepit m 96D; maximamparit fiduciam I 55, 12; fiducia

nimius 11 53 ; f. gnaritatis locorumm 84; f. purgatiores 11 111.

Cum paucis fldis IV 2; fide socie-

tatem acturos II 93.

FilillS II 6; 71; IV 69, 7. 8. 9.

Finditnr in promunturia IV 23.

Fiuis fuit I 11; f. sit 155,19; sim.

I 55, 24; m 48, 9; IV 69, 16;finem fecerim II 47, 9; sim.

III 48, 11; IV 69, 17; f. habituri

IV 69, 12; unum omnibus f. sta-

Sallustiug, ed. Maurenbrecher. II.

tuit I 55, 15; f. volens m48, 17;finis egressa I 106; e finibus

Oceani I 107 ; fine inguinumIII 52.

Fuga flnitimornm III 98 D.Litora flrmavit IV 32; exterritos

animi f. IV 56; firmatus animiIII 26; firmabant c. acc. c. inf.

II 87 D.Firmioreinad resistendumIV69, 16.

Flagitiosorum postremus I 77, 3.

Vera et honesta flagitium supera-veritm 48, 13 ; tanta fiagitia pudetdicere 158; movemini flagitio III

28, 26 ;per summa flagitia III 96 A.

Flagrantes inopia et cupidinibusI 77, 7.

Ferro et flamma I 77, 10.

Florentibus optabile est IV 69, 4.

Collisi fluctiis IV 27; superiactis

fluctibus II 56; triplici fluctu

III 55 ; crebritate fluctuum III 64

;

dorso fluctus adaequata inc. 11.

Legio fliiinen transducta II 99; in

fl. se ruebant II 101; usque adfl. III 75; adiecto fluminis nomine:II 54; 84; 98,6; III 6; 73; IV 59.

Per hos flnit III 72; rebus supravota fluentibus V 25.

Fliixa pace dubitaverant II 93.

Fore III 48, 23; 88; 100; foret

I 70 ; saepius praeterea verbis

appositum.Forinam hominis IV 27; simile

celebratae formae IV 27; novasimmanis formas 1 107; in formamparmae equestris III 102.

Repentinam formidinem pacemsuadere II 87 B ; formidine 1 55, 18

;

III 96 B; qua repentina formi-

dine II 87A; turpi f. I 38; f. at-

tonitus 1 136; perculsos f. II 87 A.Quam formidatus est I 55, 24.

Forte I 25; II 29; 45; lE 8; 33;

85; IV 28; nisi forte I 55, 7. 22.

24; 77, 2. 13; III 48, 8. 19.

Forti viro III 48, 4; viris fortibus

I 77, 20; f. strenuisque ministris

I 9 ; fortia facta II 92.

Fortitndo inc. 22.

Fortima I 77, 21; II 15; 47, 2. 11;

IV 69, 4; fortuna aut nostris

vitiis IV 69, 21; f. communisasperior II 47, 8; f. belli I 55, 6;fama et fortunis integer 11 47, 5.

Insulae fortnnatae , vide ind.

nom.

18

274 Index m.

In forum oppidi II 87 D(?); illum

raptis forum I 124; vide Forumlulii ind. nom.

Fossae . . . semipletae sunt II87B;in fossas properat II 87 A; fort.

suppl. III 96 B.Fragmentis navium III 54.

Fracta crura bracchiaque I 44;fracto Philippo IV 69, 6.

Frater V 11.

Loco freti III 6.

Frigida nocte IV 35.

Densere frontem II 103; fronte

angusto III 6.

Grave pretium fructibus III 46;malis fr. agitat II 98, 9; quibusnulla pars fructus est III 48, 18.

Frumentaria lege III 48, 19.

Frumentum defuit IV 69, 14; ma-tura autumni frumenta III 98 D;frumentum dabant II 87C; fr.

poscunt II 47, 6; exercitum fru-

mento aluit II 98, 9; frumentigratia II 93 ; fr. satias facta II 95

;

sine frumento 11 98, 3; IV 69, 21.

Frui otio III 48, 13 ;pace f IV 69, 2

;

habendos fruendosque praebetis

m 48, 6.

Frustra m 16; 25; 48, 9; IV 69, 2.

Tenuissimas spes frustratur III

48, 19.

Frugum laetus ager II 83.

Fuga tuta fuit II 87B; fugam agita-

visse I 102; f componerent I 42

;

f. maturabat I 80; f. temptavereIII 84; Sertorii per montis fugaII 47, 6; f cultorum I 112; vastafuga caedibus I 23; 55, 17; gnariex fuga III 98D ; ex fuga redeunti-

bus III 96 A; aliam fugae rationem

fort. suppl. III 98 A; fugam inepte

traditur II 87 D, 16.

Iram fugerat II 7; fugientis adOctavi domum secuta II 45.

FugitiTi m 96 A. B. Cbis. D; III

98B. D6^s.*Fugarentur milites foi-t. suppl.

III 96 B.Fulta ante portam cadavera III 96 B.

Fulmen ne se attingat I 77, 12.

Fundo. Sanguine fuso II 98, 2;

metaphor. : Cottam terra fudi

IV 69, 13; hostes fusi II 98, 1.

Naufragia fundo emergunt IV 28.

Furtim I 104.

Ad furta belli I 112.

Fusti necat IV 22.

Opes futiles I 55, 20; futilem de-

ditionem ratus II 87 D.

Maximo gaudio I 67.

Oens. Gens egressa finis 1 106 ;gentis

ad furta belli peridoneae I 112;iure gentium III 48, 17; g. mode-rator I 55, 11; latrones g. IV 69,

22; in ore gentibus I 59; perceteras gentis I 55, 1; illas pergentis II 43

;gentis eiusdem Gallis

atque Germanis III 96 D;

proItalica gente I 19.— Gens Bom.:patriciae gentis IV 1 ;

gentis

Aemiliae I 77, 6.

Genua advolvebantur inc. 16.

Genus. Generis humani I 24; 55, 6;

Romani generis I 4 ;genus homi-

num vagum II 85; g. armis ferox

n 39; velocissimum g. II 87 A;g. militum II 88; volucrum et

ferarum genera II 70; genus olei

IV 61; nuUo generis discrimineI 126.

Grcrant habeantque imperia m 48,

18 ;graviores se gerere III 7

;

res gestas populi Romani I 1.

Alimenta gignere I 100; crocumgignitur II 81 ; amomum . . . odoresgignuntur IV 72; bis genitus II

47, 3; filius Nysa g. IV 69, 9;

genitos esse, qui I 16; genitus

ad I 55, 3; perdendae pecuniae

g. III 3.

Princeps gladiatorum III 90.

Vento gliscente III 56.

Grlobis eruptionem temptare III 84.

Inter certamina gloriae I 7 ;partem

gl. dempserat 11 70; tantae gl.

adulescentem III 48, 23 ;gl. avidi

II 43 ; exutus imperio,

gloria

I 55, 11; gl. movemini 11148,26;magna gl. tribunus fuit I 88;per gloriam maiorum II 47, 13;in gloria numeret I 55, 19. —Active: Magna gloria undiqueconcurrentium II 70.

Nihil gloriosum existimat I 55, 8;

gl. an indecorum sit IV 69, 1;

gloriose IV 69, 8; gloriosius 188.

Quasi glutino adulescebat III 103.

Fiducia gnaritatis locorum m 84.

Numeri per litteras gnarus I 110;gn. loci III 99; gnari ex fuga

c. acc. c. inf. III 98D.Gnavos aestimator IV 51.

Presso gradu m 96 D.

Index III. 275

Grandis phaselus III 8.

Omni via grassaretur inc. 14.

(Tratia. Cupiens gratiam singu-

lorum II 4'2; iniuriae gr. debereIII 48, 20; belli gr. feceratlll 47;

gr. peperisse I 77, 5; gr. promeruitIII 22 ; in gr. concesserant 1 12 ;

pri-

vatae gratiae avidissimus II 47, 4

;

gratia aut spe aut praemiis III

48, 5; concordiae gr. I 77, 14;

frumenti gr. II 93; summae rei

gr. II 98 D.

Gratis recte facere III 48, 6.

({ratiiito bonus est I 77, 9.

Ei vehementer gratulabantur 1 89.

(xrati ijatres II 98, 5 ;grati ducibus

134; vix satis gratus pro II 47, 5.

Aquilonibus gravescit III 78.

Orave beHum I 11; gravem civi-

tatem I 114; gravis cura I 84;

sine gravi expectatione I 62; ex

inopia gr. II 95; morbi graves

III 38; grave pretium III 46;senectus per se gravis II 47, 2;

grave servitium IV 69, 11; vir

gravis II 37; graves carique erant

II 78; gravis {deest subst.) II 51;

III 98D; graviores se gerere

III 7; gravioris servitii I 55, 6;

graviter perculsi II 98 D.Autumni gravitate III 96 A; iniuria

gr. tutior III 48, 13.

Taurum ex grege II 11.

Quasi gubernator existeret III 37.

(Turgitibus occultis IV 28.

Habeo. Alimenta reliqua habet

I 55, 11; arcem habent ex

III 48, 6; arma h. in IV 69, 20;

castra stativa habuit II 93;

civitatem, quam Tyrii habent

II 5; dilectus habiti I 77, 17;

exercitum habet I 77, 3; e.

habere posse II 98, 3; finemhabituri IV 69, 12; habeant im-peria III 48, 18; metus haben-

dus est I 55, 10; nomen Danu-vium habet III 79; pacem . . .

habitam amiserant 177, 5; prae-sidia habebatis in III 48, 24;

res fam. habere I 16; usumhabet 1 63 ; Galliam habuit II 98D

;

tantum in animis habetote 11 47,

12; habendos fruendosque prae-

betis III 48, 6; vos artius habe-

bant III 48, 13; quam . . . mini-

stram haberet .IV 47; habitum

custodiaeIV69,8.— Cumverbis:raptum habere IV 69, 17; qnasreparatas habebant III 5 ; se

suspectum haberent II 87 C. —Putare: dubium habetis III 48, 8

;

melius habent III 48, 5; penatis

. . . patriam . . . imperium vilia

habeo II 47, 3; indigni habiti

I 77, 5; percupidus habebaturIV 70; facturus h. IV 42.

Communem habitum transgressus

n 62.

Harenoso ingressu III 6.

Hastas igni torrere III 96 A.

Hand aliam III 98 A; h. difficile

IV 69, 21; h. dubie IV 69, 9;

h. facilem 1 108; h. facile I 77, 9;m 5; h. gnarus IV 69, 10; h.

impigre IV 41; h. longe suppl.

in 6; h. procul II 107; h. multosecus III 96 A; praeterea in98A.

Herba Sardonia II 10.

Expeditiones hibernas II 98, 6.

Hic. Substantive: I 77, 7. 19;II 47, 8; 69; 98, 2; III 72; 81;96 A; 102; inc. 31; 33; haec ea-

dem III 48, 27; haec atque illa

I 77, 11; hunc aut ilhim II 93.

— Adiective: 1 55, 10. 26; 77,

3. 19. 22; II 47, 2; 98, 4.D; HI46; 48, 1. 11. 14; 74; IV 69, 21;

in hunc modum I 76; hoc modoII 47 A; hacine spe II 98, 2;huiusce modi I 77, 5. — Ad hocvide ad. — Hic adv. II 47, 3.

Hiems mari prohibebat IV 69, 14;

hiemem agere II 94 ; 98, 5 ; aestus

hiememque iuxta ferre ap. Melamp. 137 {cf. lug. 85, 33); per

hiemem IV 59; hieme II 35.

Hinc n 98, 10.

Hiavit humus FV 17.

Nomine histrionis II 26 ; ad osten-

tationem histrionum II 70.

Homo. Neque hominum nequedeorum I 77, 15; genus hominumII 85; vis h. I 14; 65; corporibus

h. I 107; ora h. II 10; formamhominis IV 27; homines corruptis-

simi I 77, 7; h. maximi nominisI 55, 2; doctissimorum hominumcopia I 3 ; vacuam hominibusII 6 ; V. h. militari aetate I 40.

Mortem honestam sperare II 47, 2

;

sub honesto nomine I 12; omniahonesta I 55, 8; vera et honesta

III 48, 13; honestius II 47, 9.

18*

276 Index III.

Talem honorem volet II 47, 11;laborem cum honoribus I 55, 9.

Moneo hortorque, ut IV 69, 23;ultum iniurias h. III 48, 17;maneas h. I 77, 16; hortari reli-

cum est III 48, 2 ; maxime horta-

buntur IV 69, 3 ; equites hortatus

II 100.

Hospitis domum violasse III 68.

Humanas hostias vidistis I 55, 14.

Hostilia ducunt IV 69, 17.

Hostis omnium bonorum I 77, 15;

ne hostis instaret III 96 B; hostes

oportuni et scelestissimi IV 69, 2

;

sc. h. fusi II 98, 1; h. oppressi

aut dilapsi inc. 6; quinquagintamilia hostium I 107; h. submoviII 98, 4; plena hostium 11 47, 7;

prudens ferociae h. II87B; castra

h. II 98, 6; classem h. III 5(?);

37; dux h. II 98, 6; h. exercitui

II 98, 6; locos h. IV 82; h. naore

IV 69, 8; murum h. I 143; sine

vi h. IV 69, 14; hosti oportunioraI 108; commori hostibus I 138;terror h. incessit II 104; ab hosti-

bus caedebantur III 24; ab h.

tenetur II 98, 9; disiunctus abh. III 6; cum pessimis et h. rei

publ. I 77, 22; inter saevissimoshostis II 98, 5.

Huc atque illuc III 48, 26; armah. convertisse IV 69, 17.

Hnmani generis I 24 ; 55, 6 ; huma-nae cupidinis I 103; humanashostias I 55, 14; humani ingeni

I 7; vestigii h. II 2; si quidhumani evenisset V24; humanasuperant I 55, 11; divina et h.

I 77, 11; IV 69, 17.

Humili loco IV 43.

Per humiHtntem IV 20.

Croco sparsa humus II 70; hiavit

h. IV 17.

In tecta iaciebant ignis III 98 Ctela in incertum iacientes II 87Asaxa, pila, sudes iacere II 87A

lam. I 11; 55, 7; 77, 21; II 47, 2

87 A; 98, 4; III 17; 48, 6. 13

96B. C. D; 98D&is; IV58;69, 12

74; 76. — lam repente I 115

iam tum 11 98D; iamque III 5

neque iam I 55, 20; III 56.

Ibi. II 78; III 102; IV 11; 27; ibi-

dem lllbO; fort. III 98 D.

Icti fragmentis navium III 54.

Idem. Adi.: Eodem anno II 80;eiusdem causae I 67; e. gentisIII 96 D; eodemtemporeIII106.

—

Substant.: Eodem auctore II 43;idem I 62; eadem I 55, 21; haeceadem III 48, 27.

Idonenm ducem I 77, 8; III 98B;idoneos saltus II 29; gentis adfurta peridoneae I 112; adnexuidonea III 35.

Igitur. In principio sententiae:

149; 72; II 87B; III 70; 83; IV 5;postpos. I 55, 24; III 48, 14; 81.

Ignaris cultoribus III 98 B; locorumperignari III 102; sceleris haudignarum IV 69, 10; ignara visendi

I 103.

Quos ignavia armis abstinuit IV 69,

12; ignaviam . . . eam appellemI 77, 12 ; cuncta praesenti ignaviamutavistis III 48, 26; nominaad ignaviam mutantes III 48, 13.

Ignavi cuiusque spes III 48, 19;morem . . . animi i. III 48, 14;peior an ignavior sit I 77, 3.

Crebros ignis fecerant III 96 B; ia-

ciebant i. in III 98C; igni torrere

III 96 A; i. vastare I 112.

Per ignobilitatem I 88.

Ignorantia claudit res III 48, 25.

An ignoras c. acc. c. inf. IV 69, 17.

Ignoscendo magnitudinem auxisse

I 77, 6.

Ille. Substant.: I 55, 1. 7. 8. 18.

19. 20; 77, 3. 4. 18; 88; 119124; II 42; 47, 4; 70; 79; 87B92; 93; 103; 109; III 6; 48, 8

11. 15. 17. 19. 23. 28; 96D; 109

IV 69, 4. 12. 15. 16. 19; V 3; 15

suppl. II 92; in 96B; haec atqueilla I 77, 11; hunc aut illum

II 93. — Adiect.: I 88; 109;II 43; III 6; 48, 16; 98D; IV 27;

69, 22. — lUe qui subst.: I 77, 0.

21; III 23; adi.: I 55, 9.

Illo profectus I 112.

lUuc III 48, 7. 26.

Virorum illustrium I 55, 17.

Cum imaginibus suis III 48, 18.

Imbecilla est fortitudo inc. 22.

Aetas imbelHor II 87 D.

Immanis formas 1 107 ; i. hominumvis V 2; immane quantum II 44.

Per sceleris immanitatem I 55, 6.

Patriae immemores III 98 A.

Immensum (adv.) III 56.

Mari imminens IV 27.

Index 111. 277

Iniiiiu I 77, 5.

Animi immodiciis I 150.

Per deos immortalis II 98, S.

ImmiitLlato corpore III 9.

lucepta impedivit IV 69, 12 ; impe-diebant iussa nautarum inc. 13;

a Cotta . . . impeditur III 59;

impeditissima re publicaII 47, 6.

Cavere imperatorem III 82 ; impera-tores Hispaniae II 47, 6.

Serviendum aut imperitandum I

55, 10.

Imperium. Quibus i. est I 77, 22

qua Romanum i. est III 2; 80indigna Romano imperio 11 70

cupido profunda imperii IV 69, 5

generis aut i. discrimine I 126nomine imperii accepto 11 98, 4

cura summo imperio inest II 47, 14

s. imperium . . . vilia habeo II

47, 3; per hoc s. i. quaesitum1 55, 26 ; imperii prolatandi IV 70

;

- imperium . . . raptum habere IV69, 17; ad subvertendum i. I 77, 8;

i. convertere III 48, 5; gerant

habeantque imperia III 48, 18;

magna consulum i. rata efficitis

III 48, 16; prudentiore imperio

continenda II 43 ; exutus i. 1 55, 11

;

servili i. exercere I 11; modicoet eleganti i. percarus I 94; i.

vahiit I 11 ; disiunctum ab i.

IV 69, 10; cum imperio I 77, 7;

ex imperio 11 87 C ; in imperio

I 11; 55, 17.

Leges imperantur I 77, 17; Didioimperante I 88.

Impetum sustinui II 98, 5.

Morem impigrae linguae III 48, 14;

haud impigre IV 41.

Impio testamento IV 69, 8.

Implicatae rates IV 31.

Divina impolluta sunt I 55, 11.

Coronam capiti imponebat II 70;

corpora in ratis imposuisse II 110;

legibus impositis I 55, 25; prae-

sidia imposita 177,17; imposueratservitium III 48, 9.

Solus impoteus III 48, 3; impotens

et nimius animi IV 73.

ImprimiH m 48, 23.

Improbe III 9.

luiproviso metu III 6; de i. 11 87 D.

Imprudentiam ostentant IV 69, 15;

per i. ap. Solin. p. 61.

Impudentissime omnium I 77, 15.

Impugnati semel IV 69, 12.

In c. accusativo. Cum verbis:in deditionem acciperent 11158;

acceptum in fidem IV 69, 7; in

murum attollitur I 126; ces-sissent(?) in Alpis III 5; in sa-

pientiam cesserat II 42; coactain angustias IV 23; supplicia in

post futuros composuit I 55, 6;

in deterius c. 15; in maius com-ponentem III 14; mos in urbemcoiectus rV 46; in Armeniamconcessi FV 69, 15; in domina-tionem concessere III 48, 6 ; con-

cesserant in gratiam I 12; in

medium consultare IV 37; in

unum consultantibus 11 87D; in

vos convertere III 48, 5; in se c.

III 98 D; corruptum in mer-cedem I 13; dantur in provin-

cias III 48, 27; in Italiam de-ducto II98D; in agros deducereap. Granium p. 21 ; in pravitatemetc. . . . declinando 11 15; in

exilium detrusit ap. Exup. p. 9

;

differunt in adventum III 48, 21

;

in mare editis III 6; in agrosegrediantur III 98B; ierit in

Quintium III 48, 11; finditurin promunturia IV 23 ; annahabent in onmis . . . in eos IV69,20; iacere in tecta III 98C;in incertum iacientes 11 87A; in

ratisimposuisseII110;inciditin lenunculum I 25; incidere in

colonos ni 97; in os intendensV 27; in Hispaniam maturarein 5; in castra misere III 33;mittit in tumulum III 96 C; in

provinciam missus 1143; ad mu-tandum in melius II 24; per-vexere in Hispaniam I 83; in

bellum pergentibus II 92; per-tinens in oppidum III 30; per-venere in Pontum II 79; pro-fectus in Dardaniam II 80;

in orientem . . . in occidentemprominet H 2; in fossas pro-perat II87A; in Pamphyliam se

receperat I 128; in Hispaniamregressos H 70; regredi in

regnum IV 69, 14; relegati in

paludes I 55, 23 ; in quam aestum.relidit IV26; remotus in Va-scones H 93; in regnum resti-tuentis I 53; in flumen se rue-b a n t n 101 ; in absentem

278 Index

statuissetis 1198,1; in Hispa-niam submovi II 98, 4; sub-latum in cervicess 11148,21; in

Ciliciam tendereVl4; in Ita-

liam transgradientur II 98,

10; valent in universos III 48,

20; in Aresinarios venere III 5;

in Italiam venire II 98, 7; in

sagum — in brachium tela veni-

rent II 59; in consultorem ver-tissent I 74; in nosmet versa

I 55, 19; in miserationem ver-

tunt I 55, 5. — Cum nominibus:in castra coniectus lapidumIII 96 C; in iuga (?) oppidi teli

coniectus II 87D; fugam in

longinqua I 102; f. in noctemI 42; ira in Tigranem IV 69, 3;

licentiam in vos III 48, 16;

merita in rem p. 1 12; in urbemreditu I 77, 19. — Temporale:in dies I 63; III 48, 28; IV 69, 12;

ap. Flonmi p. 146 ; in praesensIV 50; 69, 19; in posterum III

48, 12; in tempus III 48, 12. —Pr aeterea: suspecta in tumultumI 69; in modum II 70; III 36;

IV 65 ; in hunc m. I 76 ; nefandumin m. ni 98 C ; in formam III 102

;

inc. II 45, 10; IV 62.

In c. ablativo. De loco: cumnomine terrae locive: I 88; 104;II 2; 47, 7; 80; 94; IH 45; 99;

IV 33; in agmine I 96; in angu-stiis II 38; in contione II 47 A;in conventione inc. 24 ; in oppidoIV 16 ; in principio III 25 ; in

vallo II 87A; in proxima villa

III 94; sim. cum pronom. II 81;87 D, 18; in aperto 1115; in dex-tera III 5; in latere I 77, 18;

in medio — in imo — in summoIII 83; qua in parte IV 59. —Translat.: In M. Mario I 44;in Pompeio V 24; in tali viro

I 58; in quis III 9; in vobis

III 48, 1 1 ; in civilibus armis I 6;

in tanta copia 13; in summainopia II 46; in bis miseriis II

47, 2 ; in ore ducis IV 7 ; in peri-

culis I 77, 1 ; sim. c. pron. II 47, 1

;

in proeliis V 4; in secunda re

IV 76; in extremis rebus III 95;

in tempore I 32; IV 69, 18; in

terrore I 126; in volnere II 68. —Cum verhis: in magistratibus

capiendis I 55, 21; in navigando

III 8 ; sim. in transgressu 1 104. —Begitur verbis: in cervicibus

agentis II 98, 4; in imperioagere I 11; in ore vestro — in

magistratibus egi II 47, 4 ; in ore

agere I 59; in sollicitudine at-tineas I 77, 16; in secundacomposuerat inc. 2; in quis

composuit {sc. de libro) I 5; con-sedit in campo III 98D; c. in

valle I 120; in iugis constituitIII 89; deseruerant in castris

IV 11 ; in animis habetoten 47, 12; praesidia in uno habe-batis III 48, 24; in muris loca-verant inc. 9; in plano loca-

verat 1187^; maueas in

sententia I 77, 16; in obsidio

moranti IV 69, 14; in gloria

numeret I 55, 19; in montepoisitasIV5; in castris relictoIII 96 B ; in tectis reliquerant

IV 15 ; in tutandis periculis t e n e -

amini I 55, 1. — Esse in: in

armis I 70; 77, 13; in imperioI 55, 17; in metu I 77, 13; spes

in perfidia I 55, 1; quies in se-

ditione, in pace turbae I 77, 7;

ius in viribus I 18; in vobis sit

III 48, 15; quantum est in vobisII 98, 1.

Inaui specie III 48, 3.

Incassum agebantur III 48, 11.

Incautos agros invasit V 1; in-caute III 96D.

Agmine atque animis incedit I 55,

24; inopia ambos incessit IV69, 15; terror hostibus i. II 104.

Per invidiam incelebrata suntI 88.

Incendia instaurare I 77, 20.

Vicos castellaque incendere 1 112;oppidum incensum II 87 B.

Incertus IV 68 ; animi incertis

III 107; lumine incerto IV 40;navibus incertis III 34; incerto

onere I 98; vestigalia bellis in-

certa II 47, 7 ; in incertum II 87 A

;

per incerta generis humani I 24;

incertum seg. sent. interr. III 73;

IV 53; perincertum IV 1.

Incidit in lenunculum I 25; inci-

dere in colonos III 97.

Indigna incipite II 47, 8; c. inf.

III 48, 3. — Incepta mea IV69, 12; prava i. I 77, 1; talia i.

I 74.

Index III. 279

Per pronum iuciiabautur III 36.

Iiiclinatos invadunt IV 76.

Inclitae Homeri carminibus I 101

;

fide atque aerumnis incliti II 64

;

inclitam portu etc. II 81 ; regnuminclitis divitiis IV 69, 19.

lucoguita genera II 70; novos in-

cognitosque milites III 96 D; in-

cognita sibi pabula Isid. p. 62.

lucolae III 98 D.

p]xercitum iucolnuiem IV 69, 21.

Si quid iucouiuiodi demitur fl 47, 9.

Incrueuto exercitu III 29.

Anna iucuniberet III 40.

Incuriosam ab armis IV 36; lan-

guide et incuriose 11 42.

Eos iucurruut II 30.

lude. Locale: I 142; II 87 A

;

III 98 B; fort. suppl. n 45.— Tem-por.: I 11; 34.

Gloriosum an iudecorumsitIV69,l.ludigua vobis et re p. II 47, 8;

indigna Romano imperio 11 70;

indigni re p. habiti I 77, 5.

Nomina indidit I 55, 24.

*Servili indole suppl. III 98 A.

Magna iudustria IV 2 ; de i. 11 87 A.

lugeuinm indomitum I 7.

Ob iuediam III 38.

Inermos retinet I 77, 18; i. ex

proelio II 61.

Infecunditate bienni proximi III 46.

Infenso exercitu 11 92.

Apud inferos II 47, 3. — Inferiorinc. 14; inferior in medio (discu-

buit) in 83 ; cuiquam inferior

II 37. — In imo {sc. discubuit)'

m 83.

Sepulcra infecta sanguine I 55, 14.

Istis infldus I 77, 15; pacis infidae

I 11.

Munimenta iuflrmarentur IV 16.

Infra III 83.

Infrequentem stationem IV 36.

lugenita sanctitas V 3; ambitione

i. II 42.

Quibus verum ingenium est I 137;

i. socios dabat III 98 C ; ingeniumaugere I 77, 20; i. exercui ad

n 47, 4; feroci ingenio fidens

in 98 A; ingenium mihi muta-

bant II 47, 1; vitio humani in-

genil7; muliebriingenio 155,15;

sanctum fuit servili i. III 98 C;

suopte ingenio I 102; i. validus

1116; i. loci prohibebatur III 28;

ingenio corporis 11 47, 9.

Ingens virium . . . animi III 91;corpore ingenti II 77; cum i.

dignitate II 47; 4; ingentia donaV 22; ingentes labores 11 47, 14;

ingenti pugna inc. II 45; saxaingentia III 36 ; ingens terror

IV 16.

Lex iugrata fuit I 20.

lugrediHutur mare III 52 ; lapydiamingi-essus 11 40; consulatum in-

gres6ill42; regnum ingressusll 75.

Harenoso iugressu III 6.

Fine inguiunm HI 52.

*Inlioneste suppl. III 98 A.Mari nomen inhospitali quaesierantni 67.

Manus fen-eas . . . iuicere III 35.

Marimas iuimicitias suscepi 1147,4;inter potentium i. III 48, 27.

Initium civilis sanguinis ap. Vellei.

p. 3; initio IV 69, 8.

Ininria certa est I 55, 6; i. gravi-

tate tutior III 48, 13; iniuriae

validiorum I 11; iniuriam remit-

tere HI 48, 22; solvere i. I 55, 15;ultum iniurias hortor HI 48, 17;

ultus i. IV 69, 11; iniuriae per-

taesum est III 48, 8; i. gratiamdebere III 48, 20; per iniuriamI 55, 2; 77, 15; pro sua iniuria

I 77, 11 ;quas ob iniurias III 48, 1

;

iniuria validior I 12.

Soli innocentes HI 48, 3.

Plebis innoxiae sedes I 56, 12;proscriptiones innoxiorum 1 55, 17.

Inopia ambos incessit IV 69, 15;

i. ferebat IH 102 ; flagrantes inopia

I 77, 7; in summa i. II 46; ex i.

gravi II 95.

Agitandi inops I 55, 11; inopespotentisque IV 69, 17; inopes

patriae etc. II 92.

Inquies I 77, 11. 16; i. animi IV 55;i. atque indomitum (sc. ingenium)1 7 ;

percitum et inquietem II 25.

Insauuni aliter I 60.

Montem iiisedit I 11; saltum insi-

dentis I 97.

Insequeutes propere vestigia suppl.

IH 96C.Triplices insidiae positae II 29;metu insidiarum H 87B; insidiis

latronum H 96; insidias pavensfort. suppl. m 96 C.

Equo atque armis insignibus II 63;per aulaea et insignia II 70.

Equum iugilire V 5.

280

Proditionis iusiiiiulatum II 20.

Locum, quo iustitisseut III 100.

lusolens vera accipiendi IV 57.

Ex iusoleutia V 12 ; a|j. Solin. p. 60.

Matris iustiuctu II 6 ; ap. Exup. p. 9.

Instaret praedantibus III 96 B; acuris instantibus III 3.

Dis sacrata instruuieuta II 86.

lustruere proelio I 121; i. pugnaeII 66; auxilia instruebantur 1 77, 13;

parte cohortium instructa inc. 1.

Libertatis insueti I 29.

lusula 1102; III; 56; III 6; 12; 37;

insulae fortunatae vid. ind. nom.Multos bonos insultaverat 11 23.

Multa cura imperio inest II 47, 14.

Regnum bello intactum IV 69, 15.

Intectum coi-pus III 104; intectae

domus II 64.

Tabem ad integros procedere 1 77, 9

;

fama et fortunis integer II 47, 5

;

a suffragiis i. 186; copiis integra

{sc. terra vel provincia) II 33;regno integro IV 69, 16.

Intellego. Principes intellegendi

divini III 14; quae si pax et

composita intelleguntur I 55, 25cohortes intellegi coepere EH 106

c. acc. c. inf. I 55, 23; 77, 3. 17

m 48, 9; IV 69, 13; intellego

timentem V 21.

Manum in os iuteudens V 27.

luter. De locis: I 11; 11 54;98, 5 ; III 37 ; 83 ;

quos inter 1 152.— De tempore: inter secundumatque postremum bellum I 11;

i. arma civilia I 90 ; inter poten-

tium inimicitias III48, 27 ; i. recens

domitos Isauros III 1 ; inter quaetrepida II 87D. — Cwn verhis:inter certamina agit I 7; certa-

mine i. se III 96 D; manus con-

serentis i. se I 55, 19; i. plebemet patres convenisset IV 45 ; dissi-

dere i. se IV 37; i. illum Pom-peiumque dubitaverant II 93;i. ius et servitium interesset III

48, 1; provincias i. se paravereII 98 D; i. me atque Lucullumproeliis IV 69, 16; propinquas i.

se I 102. — Inter se I 55, 19;

102; n 98D; III 96D; IV 37.

Tumultus iutercessit III 48, 10.

Interdum III 98 C.

Interibant {sc. naufragi) III 54;

decus huius ordinis interiit I 77,

19; commeatus interierant 11 96.

Matre veneno iuterfecta II 76.

Interim II 87 C; atque i. I 77, 11;et tamen i. III 96A ; cum i. 1 77, 17

;

II 47, 7; 98, 2; III 48, 6; IV 40.

Quasi ridentis interimit II 10.

Ad interuecionem II 98, 9.

luterua mala IV 69, 13.

Mora interposita 11 93.

Interrex I 77, 22.

Quid interesset inter III 48, 1;

cuius multum intererat, ne II 93.

Parvo intervallo II 54; per inter-

valla aj). Isid. p. 62.

Peior atque iutestabilior I 56, 1.

Castra iutroitum IV 10.

Angusto introitu III 5.

Introrsus III 70.

*Procul iutueuti ap. Melam p. 166.

Rem publicam iututam I 77, 17.

Neque iuultus occiditur IV41 ; inulti

caedebantur III 24.

Plebes consules invadit II 45; eosinvadunt IV 76; agros invasereII 95; a. invasit V 1; urbeminvadat I 77, 10; sim. V 2.

Merita invenias I 77, 16.

Animo iuverecuudo II 16.

luvicem vide vicem.1 uvidiam suam intellegerentl 55, 23

;

i. metuere III 48, 8; i^er i. scripto-

rum I 88.

Arma vobis invisa I 77, 2.

Ad cenam invitasseut II 70; se

vino ciboque invitarent IV 11.

luvita matre I 35; invito et prae-dicente me II 98, 10.

Paludibus invia I 11; inviis {deest

subst.) III 96 C.

Ipse. Subst.: ipse I 77, 14. 1678; II 74; 91; 11138; IV 9; inc. 15ipsi I 55, 1; II 11; III 98 C; 100IV 69, 9. 13; neque ipsi . . . nequealios 1 16; vobismet ipsi III 48, 6.

— Adiect.: I 24; II 98, 9; III 65;IV 23

;quem ipsum III 48, 21 ;

quoiam ipso III 48, 13.

Ira recentis belli IV 69, 3; i. belli

desenuisset I 146; ut monet i.

II 47, 8 ; iram fugerat II 7 ; lenita

ira IV 58; iram mandem fmi,.

scrib. inc. 26; sanctum irae bai*-

barorum III 98 C; ex ira in mise-rationem I 65, 5 ; fort. iram con-vertere suppl. III 98 D.

Bellum irritare I 67.

*Irruuipeudi pontis coni. IV 85.

Index III. 281

Is. Subst. ; I 45 ; 55, 2. 12. 20 ; 77, 5. 7

19; 88; 110; 122; 11 21; 26; 43; 475. 9; 87 B C. D; 93; 98, 4; III 4817.22; mbis; 83; 88; 98A; IV 1

69, 8. 10 bis; 76; Vll; et is I 11

55, 7; 77, 13. 18.; II 47, 6; 98, 10

rV 69, 5.(16); atque is I 77, 4n 30; m 49; inc. 25; iclque II 42in principio sententiae: I 53; 77, 7

98; 137; II 41; 70; 95; III 37

IV 2; V 26. — Adiect.: ea arte

III 102; ea re IV 69, 16; ea tem-pestate IV 69, 10; V 23; eo ter-

rore II 87 B. — In oratione obli-

qua: cuius . . . intererat, ne ei

II 93.

Istc. Scaevus i. Romulus I 55, 5;

ista frumentaria lege III 48, 19;

istam urbem I 40 ; nostri , . . istis

I 77, 15.

Ita. Inprineipio sententiae: I 77,18109; II 47, 7; 111; III 48, 28IV 10; 69, 14; ita censeo I 77, 22

ita, ut (consec.) II 67; ut ... ita

(compar.) III 6.

Itaquel55, 9. 22;104;127; 1198,6;III 48, 6. 7. 12. 21. 25; 98 A.

Item II 93.

Iter patefeci per II 98, 4; i. vertit

acl II 81 ; novo itinere maris III 68

;

quam maximis itineribus IV 59;

foH. sappl. III 96 B.

lubeo. lussit c. acc. c. inf. II 94;iubet III 49; siippl. ni 98 A; iussi

III 48, 15; severo edicto iuberen-turIIl96A; iussafacturosIl87B;i. facerent II 92; iussa nautarum{i. e. carmina) inc. 13.

lus iudiciimKjiue I 55, 24; ius et

iudicia I 55, 23; leges, iudicia

I 55, 13.

In inga oppidi e. coni. 11 87D;Picentinis deinde Eburinis iugis

m 98 B; in Pyrenaei i. m 89.

lumenta nacti IV 20.

Orbes axe iuucti m 36; iuncta (sc.

terra) I 70.

luuiores 11 87 C.

Omne ius in viribus I 18; ius iudi-

ciumque omnium rerum I 55, 24;

iura naturae II 47, 6; ius defen-

dere m 48, 22; iura et iudicia

extorquerent I 55, 23; alia iura

paravit 1 11 ; ius a maioribus relic-

tum m 48, 1; iura pacis repeto

III 48, 17 ; belli i. rescindi I 77, 14

;

i. quaedam restituitm 48, 8 ; iure

soluto I 55, 18; vindices omnisiuris III 48, 1 ; aequo et modestoiure agitatum I 11; exutus iure

I 55, 11 ;pro iure vestro III 48, 5;

iure I 77, 4. 7; optimo i. I 55, 2;i. gentium m 48, 17.

lussu Metelli I 135.

Amor institiae 1 11.

Accensa iuventus 11 92; iuventuscorrupta I 16.

Commeatibus iuvere II 93; beneiuvantibus divis I 55, 27.

luxta procul sitos IV 69, 17; aestushiememque i. ferens ap. Melamp. 137 ; i. seditionem erantm 96D

;

i. solis pulsum inc. 19; sapor i.

dulcissimos IV 38; foi't. suppl.

III 96 B.

Secundis rebus labefactis I 55, 24.

Diu noctuque laborare IV 34.

Decretis labos defuit II 47, 1 ; absit

I. m 48, 18; ingentes labores . .

.

abnuitis II 47, 14; laborem cumbonoribus capessebant I 55, 9 ; tot

labores suscepissem II 98, 1 ;per

tot volnera et I. I 55, 22; parvolabore IV 69, 16; meis laboribusrV 69, 12.

Lacerum corpus III 98 C.

Quem laceraut m 48, 21 (sc. Pom-pei^m); agitur ac laceratur cupi-

dine I 77, 11; largitionibus remp. lacerari I 77, 6.

Bello lacessiYernut IV 69, 10.

Dehonestamento maxime laeta-

batur I 88.

Frugum pabulique laetns ager II 83

;

laeti IV 11.

Laeva moenium 11 54.

Linteo ferreas laminas adnexuerantIV 65.

Langnidos socordesque III 48, 8;

languide et incuriose fuit II 42.

Laniata naufragia IV 28.

Lanii I 65.

Coniectus lapidum m 96 C.

Ingenti a largitione cupiens gra-tiam coni, 11 42; largitionibus

lacerari I 77, 6.

Clausi lateribns IV 79.

Fluctus latratus videntur expri-

mere IV 27.

Lepidus erat latro I 77, 7; latrones

gentium (sc. Bomanos) IV 69, 22;insidiis latronum 11 96 ; societatemcum latronibus composuisse IV 53.

282 Index III.

Ad latrocinia pergentibus II 92;suetum latrociniis 11 88.

Apud latera II 58 ; ab angulo dexteri

lateris 11 107; lateribus in mareeditis in 6; in latere I 77, 8; exlatere IV 16.

Latior prominet II 2; late I 112

(sc. ire vel agere).

Laiidant III 98 A ; laudatum accen-

sumque III 49.

Neque laus sua neque dignitas

esset n 98 D.Fonte lavabatur III 94.

Laxitate loci IV 76.

Laxiore agmine lEE 25; laxiores

agros m 98 B.

Legatus. Nuntius: legati venereII 87 B ; legatos decrevere 177,5;1. et decreta paratis II 98, 2 ; lega-

tis ostentans II 87 C. — Mili-taris dux: negotia familiaria

legatorumV 9 ; cum legatis I 77, 7;

apposito legati nomine 1 46 ; II 94

;

III 6; inc. 5.

Legiones arcessivit IV 5; legionemmisit II 42 ; legione flumen trans-

ducta n 99; apud legiones I 119;cum legionibus I 108; c. duabusI. II 28; c. tribus 1. V 14; legio-nes Valerianae V 13.

Lectis viris III 98 B.

Visus lenire Tagus 1 115; lenita ira

IV 58.

Lenones I 63.

Incidit in lenunculum piscantis 1 25.

Levi copia I 99 ; leves odores IV 72

;

levi praesidio I 104; 1. tabulaeIII 37.

Legis cupientissimus V 19; legemferentem de 11 21; leges impe-rantur I 77, 17; legibus impositis

1 55, 25 ; legem promulgavit de IV1 ; legum atque libertatis subver-tendae I 77, 11; legibus parere-

mus I 55, 4; leges civem nonpatiunturl 77,16 ; leges, iudicia etc.

penes unum I 55, 13; ista frumen-taria lege III 48, 19.; de singulis

legibus cf. indicem nominum.Liberi agere I 55, 2; solos omnium

liberos IV 69, 10; liberi animifort. suppl. III 98 A ; libera suf-

fragia III 48, 15.

Coniuges et liberos permittetis

I 77, 19; 1. parentisque in murislocaverant inc. 9; 1. suos ad bel-

lum misit 11 98, 2; liberis eius

avunculus I 45.

Liberalibus verbis IV 58.

Periculosa libertas I 55, 27; 1. et

veva placent 1 77, 20 ;quinis modis

libertatem aestimavere 11148, 19;capessendam libertatem III 48, 3

;

quid aliud defensum nisi libertas

I 55, 4; opprimendae libertatis

I 77, 3. 6; abunde libertatem rati

in 48, 26 ; ad 1. recipiendam I 55,

27 ; a repetenda libertate I 55, 6

;

repetiveritis libertatem III 48, 28

;

legum atque libertatis subver-tendae 1 77, 10; libertatem voluntIV 69, 18 ; libertatis curam I 55, 1

;

• inter certamina 1. I 7; inopes 1.

II 92; 1. insueti I 29; 1. memoresIII 48, 14; vindices 1. III 48, 22;telum libertati paratum III 48, 12;rem p. 1. repetitam I 51; otiumcum libertate I 55, 9 ; de 1. pactumI 26; certaminis pro 1. III 48, 4.

Agite ut libet I 77, 20.

Ex libidine I 77, 17.

Necis et vitae licentia 1 55, 13 ; licen-

tiam scelerum pi'ocedere I 77, 9;

1. auctum atque adiutum III 48,

16; luxu atque licentia carendumI 77, 11; ex 1. III 48, 12.

Licet c. inf. I 55, 19. 20; IH 48, 26;IV 69, 1; adiecto dativo II 47, 2;

IV 69, 2.

Morem impigrae linguae III 48, 14;promi lingua III 96 D ; linguacompetere I 136; I. et corporepercitum II 25; I. fei'ociam suamsequebantur II 98 D; 1. usi suntII 47, 4.

Linteo laminas adnexuerant IV 65.

Hae litterae recitatae II 98 D;per

litteras gnarus 1 110; litteris nun-tiisque perculsi II 98 D.

Litora firmavit IV 32 ; ad I. trahit

IV 28; prope 1. II 11.

Apud Praeneste locatus I 37; apudlatera locaverat 11 58; castra in

plano I. n 87 C; liberos parentis-

que in muris locaveranii inc. 9;

stationes locatae pro castris inc. 1

;

dolia sub trabes locata IV 30.

Uti quisque locupletissimus I 12.

Locum editiorem capit 1 140; 1. edi-

tum multo sanguine defensumIII 106 ; occupato quam tutissimo

loco II 93; locum tutum fore

III 100 ; loco summo potitur IV 63

;

Index III. 283

locorum egestate III 74; ingenio

looi III 28; laxitate 1*IV 76; loco

freti III 6 ;gnarus loci III 99 ; loco-

rum perignari III 102; gnaritatis

1. in 84; proximi locos hostiumIV 82; loco cedebant inc. 4; ex

1. servi III 98 C ; multis e locis

V 2; longe a loco suppl. III 6;

humili 1. IV 43 ;praedae 1. I 77, 5

;

ultra contionis locum III 48, 14;

vastis omnibus locis IV 69, 15;

artis locis IV 69, 15.

In Oceani longinqiia I 102.

Longa spes auxiliorum 11 32; na-

vium longarum III 5; 6; longis-

simo aevo I 5; tractu longissimo

ap. SoUn. p. 109; longe abesse

III 96 C ; haud longe a III 6 ; longc

sa.evior III 48, 10.

Tioquax IV 43,

Loqui ausus de ni 18, 8.

Egestas civium et luctuH I 77, 15.

Ludo egressi III 90; ludis Apollini

circensibus 11 48.

Foedavere lumen {sc. nubes) IV 80

;

lumine incerto IV 40.

Multa iam luce III 96 C; prima -1.

m 98 B;pr. cum 1.m 98 D ; luces

inc. 30.

Luxu atque licentia carendum 177,

11 ; 1. atque avaritia corrupta 1 16.

Luxo pede V 6.

Machinata fames IV 8 ; cum machi-nato strepitu 11 70.

Munimenta niadore infinnarentur

IV 16.

Cotta perniaestus II 47 A.

Magis. — m. placent I 77, 20; m.decebat I 77, 1; in dies m. III

48, 28; m. quam 155,1; 77,3. 17;

II 85; IV 43; 69, 13; inc. 9; 25;

m. pecuarios m 98 B; advers. (cf.

frc. mais) III 48, 17.

Specie magistratus III 48, 3; modopatricium magistratum {sc. tribu-

nntum) III 48, 15; in magistrati-

bus egi n 47, 4; in m. capiendis

I 55, 21 ; vitiosis magistratibus

lU 46; dono dantur m. {sc. mi-lites) m 48, 27.

Magniflce sumentis proelium m96 D.

Populi R. magnitudineni auxisse

1 77,6 ;proxima magnitudine 11180.

Magni facti IV 69, 20; magno cumexercituIV 69, 14; magnae famae

I 107; magna gloria I 88; II 70;

m. industria IV 2; m. consulumimperia m 48, 16; magnas opes

IV 69, 16; operibus magnis I 46;

III 96B {vel permagnis.^); magnamorationem IV 44; pars magna IV69, 18 ; magnis regibus IV 69, 22

;

ruina magnalV 67; magno tumultun 45 ; 87 A; magnis turribus II 57

;

magno usui I 88; magna vi I 54;

m. vis {= multitudo) 155, 12; 65;

voce m. I 89. Matri magnaen87D. — Maiorecura III 48,28;studio m. quam 11 64; 98, 4; in

maius componentem III 14; in m.audivit II 69 ; maioribus natull 92

;

maiores 116; 19; 55,2.3.23.26;II 47, 10; m 48, 1. 6. 12. 15; glo-

riam maiorum II 47, 13; m. moreIII 19. — Maximi et clari estis

• I 55, 1; maximo clamore 11 87C;maxima concordia I 11; maximisducibus I 9; maximam fiduciam

I 55, 22; maximo gaudio I 67;

quam maximis itineribus IV 59;

maximas inimicitias 11 47, 4 ; ma-ximi nominis I 55, 2; maximoscelere I 55, 18; spolia maximaIV 69, 20 ; m. turbamenta I 55, 25

;

m. urbium IV 69, 19; quam maxi-mas utris m 37; maxima voce

I 64. — Maxime c. verbis I 11;

77, 1; 88; 11 98D; IV 69, 3; quosinter m. I 152; maxime = impri-

mis II 70; et m. I 11; II 78; IV69, 17; m.que I 32; ac tum m.III 95.

Malo quam c. inf III 48, 23; IV69, 23; utrumque malunt quamc. inf I 55, 2.

Boni malos anteibant I 77, 13; m.praemia secuntur I 77, 9; boni et

mali cives I 12; malis fructibus

II 98, 9; malae secundaeque res

II 47, 1.— Mala aucta sunt 1 11

;

plura m. expectarem 11 47, 4; m.mea misceri IV 69, 2; videmini

tanta m. I 77, 12 ; finem mali III

48, 9 ; ob interna mala IV 69, 13

;

malum publicimi I 77, 13; iDoni

aut mali publici IV 51. — MaleIII 17; ad m. faciendum II 47,4;avidus m. faciendi Vl2.— PeiorI 55, 1; 77, 3. — Pessimeomnium I 77, 15; pessimi et stul-

tissimi I 77, 1; cum pessimis I 77,

23; p. servorum I 55, 21.

284 Index III.

Malo dependens III 9.

Cui inaudetis rem p. II 47, 10; adlovis mandem iram(?) inc. 26. —Mandatumcredatinc.28;Lepidimandata I 77, 14.

Maneas in sententia I 77, 16; ma-neat expulsa plebes I 65, 24;munia viris manere 11 92.

Manns armare I 77, 20; m. conse-

rentis I 55, 19; m. fei-reas inicere

III 35; manum in os intendensV 27; manus Punicas ostentabantII 64 ; manu certare II 47, 6; mani-bus attollitur I 126.

Mare Ponticum III 65 ; mari nomeninhospitali III 67; m Africo m.II 2 ; inter mare nostrum et Ocea-num 1 11 ; mare verticosum IV 28

;

maria terraeque II 47, 14; auctomari III 56; ingrediuntur mareIII 52; mare patefactum est I 56;-

aestu maris IV 16; itinere marisIII 68; fortunae et maris et belli

ratio II 47, 11; mari III 37; IV69, 13. 14; medio m. III 10; m.placido III 8; lateribus in mareeditis III 6 ; saxum mari imminensIV 27; trans maria II 70.

Maritimas civitates II 98, 9; oraemaritimae curator III 2; Italiae

maritima II 47, 1.

Matris instinctu II 6; invita matreI 35; m. interfecta II 75; a matri-

bus facinora memorabantur II 92

;

vide Mater magna ind. nom.llapere ad stuprum matronas III

98 B.

Fugam matnrabat I 80; maturan-dum putabam I 77, 6; maturave-runt c. inf. I 33; in Hispaniammaturare III 5.

Matnra frumenta III 98D; matur-rime I 66; quam m. I 77, 16.

Medins inter III 83; ex factione

media III 48, 8 ; medio mari III 10

;

medium spatium IV 26. — Admedium attolliturI126;inmedio

III 83; diei medio I 149; in me-dium consultare IV 37.

Mehercnle I 77, 17.

Melior vide bonus.Memores libertatis III 48, 14.

Post memoriam humani generis

I 55, 6.

Facinora militaria memorabantnrII 92 ; memorata apud inferos sup-

plicia II 47, 3.

Tertio mense II 79.

Ad menstrna solvenda IV 40.

Negotia sequebantur . . . mercatisV9.

Quae mercatus sum 1 55, 18; poculaconvivio mercantur II 86.

Pacis mercedem IV 69, 8; m. sce-

lerum I 55, 12 ; servitium m. dantI 55, 2; mercede III 48, 5; san-

guinis m. I 55, 25; diurna m.I 77, 7; egregia m. I 55, 23; in

mercedem corruptum 1 13; ob tan-

tam m. I 50.

Exercitu optime merito II 98, 1;

merita invenias I 77, 16; ob me-rita in rem p. 1 12 ; merito dicatur

I 16.

Invidiam metnere III 48, 8; metuitotium 1 77, 11 ; metuere, ne II 87D

;

c. inf. fort. suppl. inc. 10; se me-tuendum efficit I 77, 3.

Metns Pompei I 53 ; m. pacis infidae

I 11; ni m. urgeret II 87 D; m. aTarquinio 111; metum an igna-

viam appellem I 77, 12; demptometu III 48, 21 ; metus illi detrahi-

tur I 77, 3; habendus m. autfaciendus I 55, 10; remoto metuPunico I 12; spes metum vincit

III 48, 4; metu I 77, 5; 1112; III

48, 8; improviso m. III 6; m. in-

sidiarum II 87 B; noxarum m.1 77, 11 ; m. gravioris servitii 1 55, 6

;

intestabilior vestro m. I 55, 1 ; m.sustentatum I 77, 17; in metu(sc. estis) I 77, 13.

Mens n 47, 1. 3. 4; 98, 1. 2. 5; IV69, 2. 3. 12bis. 13. 16; meo et

hostium exercitui II 98, 6.

Miles III 25 ; inc. 8 ; milites I 55, 21

;

88; 91; II 47,6; 87 C; 88; III 41;96 A; IV 69, 14. 16; V 15; novis

militibus II 98, 5; novos incogni-

tosque milites III 96 D ; coloniae

veterum militum I 77, 21; pro

milite (= veteranus) inc. 8 ; tribu-

nus militum I 88.

Militari aetate I 40; animus mili-

taris IV 21; in modum erici m.III 36; facinora militaria II 92;

per militare nomen III 48, 6 ; signis

militaribus II 31 ; viam militarem

III 51.

Detractantibus militiam III 96 A;m. toleraret I 11; more militiae

III 96 B; m. et domi I 1; doctus

militiam I 147 ; egregius militiae

Index III. 285

I 148 ; m. periti I 14G; privos m.I 78.

Altitudiue miliniu passuum duorumII 82 ; nuraero quattuor m. III 9G B

;

decem milibus talentorum IV69, 6 ; decem milia stadium suppl.

1 100 ; milibus quinque et triginta

IV 25 (sc. passiium);quinquaginta

aut amplius hostium milia I 107

;

m. sexaginta (sc. passuum) IV 28.

Fortibus strenuisque miiiistris I 9

;

multitudinem cupitis ministramIV 47.

Ministeria prohibebant FV 31.

Minor, minimns vide parvus.Nequeo satis niirari I 55, 2 ; III 48, 9.

Mire I 55, 24.

Mala cum bonis migceri IV 69, 2.

Misero 11 47, 2; miseros inc. 25;civium miserorum I 55, 17; mi-serrima morte II 98, 1; miserri-

mum servorum IV 69, 8.

In miserationem vertunt I 55, 5.

Curam miseria eximat I 55, 1; in

his miseriis II 47, 2 ;per miserias

orare I 24.

De missione {sc. legatorum) II 87 B.

Mittendo legatos II 98, 2 ; legionemmisit II 42 ;

quem cum custodibusmiserat II 20 ; Thoranium Romammiserat III 96A ; Lentulus in pro-

vinciam missus est II 43; epistu-

lam in castra misere III 33 ; mittit

equites in tumuhim III 96 C ; libe-

ros ad belkim misit II 98, 2

scaphas ad ostia miserant IV 2

virgines nuptum mittebantur II 91

sese missos esse (= dimissos) V 13.

Gentium moderator I 55, 11.

Modestus ad II 17; aeqiio et mo-desto iure I 11.

Modico imperio I 94; insula modicaIII 12; m. valle II 93.

Quinis modiis aestimavere III 48, 19.

Modo II 24; 40; 98, 4; III 48, 2. 12;IV 39; 50; inc. 12; tantum modoII 47, 12; III 48, 17; temporale III

48, 15 ; non modo, sed II 70 ; inc. 10

;

n. m. , verum etiam II 98, 9.

Catenae modo I 144; pacis m. V 2;

torrentis m. 1 16 ; suo m. III 48, 18

;

alio m. III 48, 20; omni m. II 98D;hoc m. II 47 A; in hunc modumI 76; in m. II 70; III 36; 98 C;

IV 65.

Moenia accessit II 87 B; semirutam. II 64 ; moenium altitudine IV14

;

laeva m. II 54; moenibus detur-

bat II 108.

Inter molem atque insulam III 37.

Italiae plana ac mollia»IV 24; m.ostentans II 87 B ; mollioris Ita-

liae IV 26.

MoUitia decretorum I 77, 3.

Ut monet ira II 47, 8; monet, utIII 98 B; moneo quaesoque, utII 98, 8; III 48, 13; m. hortorqueIV 69, 13.

Montem ascendunt FV 40; m. in-

sedit I 11; m. occupavit II 87 D;mons praeceptus 1 105; rupti mon-tes II 28; radicem montis lEL 92;monte defluens II 84; in m. posi-

tas rV 5 ;per montis fuga II 47, 6

;

addito montis nomine: I 11; 105;II 84.

Monstruosam speciem IV 27.

Nulla mora I 142; m. interposita

suppl. II 93.

Morbi graves III 38.

Simplici morte moriebantur I 43;turpiter moriendum 11 47, 11 ; moriper virtutem I 55, 15; Sulla mor-tuo III 48, 19; Nicomede m. IV69, 9 ; mortui regis Apionis II 43

;

quae poena mortuo 11 47, 3.

Ibidem moratus III 50; in obsidiomoranti IV 69, 14; te morari IV69, 3; portis turbam morantibusI 126.

Vita et mors II 47, 5; m. propiorII 47, 9; m. prohibetur III 48, 19;

mortem honestam sj^erare 11 47, 2

;

miserrima morte II 98, 1; sim-plici m. I 43.

Mortales 1 102; II 64; 70; HI 48, 24.

Amittendum morem, quem agitis

III 48, 14; mos in urbem coniectus

IV 46; mores maiorum praecipi-

tati 1 16; relatus mos I 18; secuti

morem suum IV 69, 15; morehumanae cupidinis 1 103 ; hostiumm. IV 69, 8; maiorum m. III 19;

m. militiae III 96 B; m. pecorumIII 48, 6; m. equestris proelii

IV 75; regio m. I 11; m. rumo-rum II 69; optimis egit moribusI 11; contra morem III 96 D; perhunc m. IV 69, 21; ultra moremII 70.

Sertorius movit se II 93; castra

movit fort. suppl. III 98D; meta-phor.: mandata animos movereI 77, 14; incaute motus III 96 D;

286 Index III.

gloria non movemini III 48, 26;me movit a vero I 6.

MOX II 47, 9 ; 87 B. D ; III 48, 7. 21

;

IV 47 ; ^9, 6 ;prius . . . deinde . . .

mox III 70; in pi'inc. enuntiati:

I 58; et mox I 108.

Mulcato corpore III 54.

Virile et muliebre secus II 70;muliebri ingenio I 55, 15.

Ligus niulier II 11; duae Galliae

mulieres IV 40 ; aliorum mulierumI 60; m. munia II 92.

Mulio redemptoris III 85.

Multiplex cura I 84.

Vos inultitudo III 48, 6 ; multitudiniostendens IV 47; multitudinempugna prohibuere IV 69, 15 ;

pressi

multitudine V 8.

Multus. Adi. sing.: multa curaII 47, 14; humus m. IV 17 ; m. luce

III 96 C; multo sanguine III 106.

— Plur.: I 55, 9. 12; 113; 122;II 47, 1. 14; 96; III 70; 86; 98 Chis; IV 42; 69, 4. 7; V 2. — Suh-stant.: multi II 71; multa I 88;II 23; 48; 87A.B; III 48, 1; IVll.— Multum {adv.) II 87 D; 93;multo I 77, 10; II 79; 98, 5; III

96 A. — Plus: pl. valet II 98, 6

(vd.infra); p 1 u r e s adi. : 1 5 ; II 47,4

;

70; IV 76; suhst.: III 48, 24. —Plurimum valuit 1 1 1 ;

plurimumtimoris I 55, 1; plurimae turbaeI 12; plurimi III 98 A; plurimum(adv.) IV 47.

Alia munia exequi III 96 B; m. ex-

trema sequi III 95; mulierum m.viris manere II 92 ; m. vestra pen-santur III 48, 19.

Nova munimenta infirmarentur

IV 16.

Munito agmine fort. suppl. III 96 C

;

munitus copiis Sullae ap. Exup.p. 10.

Nulla munitionis mpra 1 142 ; muni-tiones demolitur IV 63 ; desertammunitionem rati II 87 A.

Munera ditium dominorum 11148,26.

Murum duxit II 107 ; m. successisset

1 143; muros successerant III 108;in murum attollitur 1 126 ; e murisdemittebant II 106 ; in m. locave-

vant inc. 9; tribus cum m. II 57.

Mussantes et retractantes I 77, 3;

mussantibus vobis III 48, 8.

Tanta repente inutatio IV 60 ; facili

tum mutatione sedum fort. II 9.

Mutarent animos II87B; mutatonomine II 5 ; nomina ad ignaviammutantes III 48, 13; opes, noningenium mutabant II 47, 1; admutandum in melius servitiumII 24 ; mutata veste II 47 A ; omniamutata I 55, 21 ; nihil de sententiamutpvere III 6; illum . . . raptis

forum mutaverat I 124; cunctaignavia mutavistis III 48, 26 ; mer-cede vitam mutaverit I 77, 7;

togam paludamento mutavit I 87.

Argentum mutuum II 97.

Nam I 8, 11; 55, 4. 11. 21; 57; 74;

77, 1.9. 18; II 13; 21; 47,3.5.11;93; III 27; 48, 9; 54; 70; FV 16;69, 10; V 24.

Namque II 47, 6; 98, 7; III 46; 48,19. 20; 68; 74; 84; IV 65; 69, 5. 18.

Ducem nactos I 67; nactus idoneumducem III 98 B; e^nstulam cumservo nacti III 33; iumenta n.

IV 20; nactus obscuram noctemI 104; multa nacti IV 11.

Naphtas IV 61.

Cum n<ationi]l>us . . . causa bellandiIV 69, 5.

Natura mollioris Italiae IV 26 ; con-versa rerum n. I 77, 13; n. omni-bus finem statuit I 55, 15; iura

naturae II 47, 5; ad requisita n.

inc. 3.

Maioribus natu II 92.

Naufragiis militum optimos . . .

amisi IV 69, 14; laniata naufragiaIV 28.

lussa nautarum inc. 13.

Castra nautica I 124.

Illata navigia sorbens IV 28; pira-

tica actuaria n. II 90.

Classe minore navigamus II 47, 7;

in navigando III 8.

Fragmentis navium III 54; navissequebatur suppl. III 5 ; erumperenavibus 199; n. maturare in III 5

;

incertis n. III 34; prohibens anavibus supj)l. III 5 ; naves caudi-cariae IV 59; navium longarumIII 5; 6.

Ne. Finale. Totaregitu/rsententia:

15.5,7; II87B. C;98D;III48, 15;

96 B; 98 A; IV 85(?). — Verbis

regitur: censebo, ne III 48, 17;multum intererat, ne II 93; me-tuere, ne . . . paterentur II 87 D;operam dent, ne . . . I 77, 22;

Index m. 287

optare, ne attingat I 77, 12; pluri-

miim timoris mihi faciunt, neI 55, 1; terror erat, ne IV IG;

vereor, ne I 55,20.— —NedumII 109. — Ne . . . quidem I 43;55, 11; 77, 12; II 47, 2; inc. 10.

Ne interrog. Sent. dir.: I 55, 15;

77, 15; II 98, 2; sent. indir.: I 72;rV 69, 1; ne . . . an dir.: II 28;indir.: III 109; IV 69, 1.

Sublima iiebula caelum obscurabatIII 27.

*Nebulosus Pontus ap. Melam,Amm., Valer., Isid. p. 135/36.

Speciem bello necessariam III 96 A.Extremam necessitatem erpectat

I 55, 15; necessitatibus mihi con-sulere II 98, 8.

Fusti necat IV 22 ; ictu necabanturII 101.

Nectere ex viminibus vasa agrestia

III 102 ; nexuit catenae modo 1 144.

Neque sanctum neque nefandumlU 98 C; quae nefanda aestimatisI 55, 1 ; multa n. ausi atque passi

III 86; nefandum in modum III

98 C.

Per neglegentiam IV 53.

Negat e. ace. c. inf. I 77, 14.

Animus negotio defuit II 47, 1 ; ne-gotia sequebantur familiaria V 9.

Nemo I 77, 7; n. bonus II 47, 11.

Valle uemorosa I 120.

Urbem inclitam neniore II 81.

Neque. In principio sententiae:

I 55, 24; 77, 12; 88; II 47, 9; III

48, 3. 22; neque enim III 48, 25;neque iam I 55, 20; III 56; ininitio nostrorum fragm.: I6; 118;

121; II 61; 91; 102. — Antecedit

sent. affirm. ; I 55, 1. 18 ; 77, 3 ; 112

;

II 87 B; 93; III 48, 10; 96 A; IV 37;

69, 10. 12; neque amplius 111;neque quisquamI55, 15;III48,24;98 C ; IV 69, 17 {vd. infra). — Ante-cedit sent. negativa: nihil . . . ne-

que 1 26 ; non . . . neque I 55, 5. 7

;

II 87; 98, 5; III 5; 48, 17. 26; IV69, 17; non me neque quemquamI 55 , 18 ; haud . . . neque IV 41

;

sine expectatione neque sane am-biti I 62; numquam . . . nequeII 47, 1; neque . . . neque I 16;

77,15; II 47, 4. 6; 87 C; 98 D; III

48, 17. 20; IV 69, 16; fortasse 1 99;

ter neque I 77, 16; neque . . . ne-

que . . . aut 1 136; neque modo . ..,

sed II 70; neque . . . et III 48, 19;neque miims II 47, 7 ; neque minus... et I 84; pi-aeterea traditur III

98 D, 3.

Nequeo c. infin. I 55, 2; II 47, 5;m 6; 40; 48, 8; 98 C.

Nequiquam II 47, 14.

Nescio quae torpedo III 48, 26.

Stipendium neutri datur II 98, 7.

Neve, neu. Antecedit sent. affirm.:

155,4; 77,9. 16; II 98,8;m 48, 13;IV 69, 23 {ubique neu); neu . . .

neve inc. 8.

Necis et vitae licentia I 55, 13.

Ni scriptum esi I 74; II 87D; suppl.

IV 69, 2; vide nisi.

Nihil I 26; 50; 55, 15; III 6; IV 45;inc. 23; n. proficiunt II 92; n.

proficiebatm 59 ; n. amplius quamII 98, 1; n. praeter I 55, 22; 77, 8;n. nisi I 55, 8; 77, 15; nihil ultra

sitpjp/. III 98A ; nihilo minus 1 7 7,1 9.

Nimis I 112.

Nimins animi IV 73 ; fiducia n. II 53

;

nimio onere I 98; ob nimias opesII 47, 7.

Nisi c. indie. II 98, 10; III 48, 13;ni IV 69, 2; nisi forte I 55, 7. 23.

24; 77, 2. 13; m 48, 8. 19; irrea-

lis:I 92; IV 69,2; ni I 74; II87D;non aliter nisi (c. coni. praes.)

I 55, 11 his. 24; nullum nisi III 100;nihil nisi 1 55, 8 ; 77, 15 ; IV 69, 17

;

neque . . . nisi I 55, 15; IV 69, 12;neu cui nisi I 55, 4; alia omnianisi II 17; vacuus nisilll3; quid. . . nisi IV 69, 19; nisi cum 1 145;nisi qua I 11; II 84; nisi quiaIII 48, 6.

Nobiles III 98 A {de animi lihera-

litate).

Nobilitas I 77, 20; opes nobilitatia

III 48, 3; adnitente nobilitate

II 98 D.

Noceri poterat III 96 A; prohibebitnocere V 7; nocentior piratis

coni. III 2.

Scythae nomades m 76.

Nomen. Sanctitas regii nominisV 3; nomini maiorum I 55, 26;nomine imperi accepto II 98, 3;

insulae nomen dedit ap. Isid.

p. 60; n. oblivionis condiderantIII 44; nomina indidit I 65, 24;nomen Danuvium habet III 79

;

nomina mutantes III 48, 13; mu-tato nomine II 5; n. inhospitali

288 Index III.

quaesierant TII 67; nomine II 11;

III 99; cuius erat de nomine II

87 D ; nomine histrionis appella-

bat II 25; sim. ap. Isid. p. 61,

ap. Isid. et lust. 166; multis nomi-nibus appellata III 70; hominesmaximi nominis I 55, 2; celebri-

tatem n. V 21 ; digna nomineI 77, 20; sub n. I 12; per nomenmilitare III 48, 6.

Nonienclator I 48.

Non. Cum verbis: I 55, 19. 26; 57;

77, 3; II 47, 9; HI 48, 4. 13. 15.

22&JS. 27; 60; inc. 24; 35; nonaliter I 55, 17; non amplius III

48, 19 ; IV 25 ; non sine IV 60 ; nonultra III 48, 14; quis non I 55, 21

;

II 98, 9; cum nominihus: III 25;

IV 69, 4. 17; non adversat.: I 51;

II 47, 1; 98, 5; III 48, 24; inc. 25;non ... sed 111; 12; 16; 55,5. 20;

77,7.11; 1147,12; IV 69, 15; nonmodo, sed inc. 10; n. m., verumetiam II 98, 9; non . . . nequevide neque; non traditur III 5, 21.

NOS 13; II 98, 9; IV 69, 18. 21;proditor nostri I 77, 15; nobis I 7;

II 43; 98, 4. 9; consules nos feci-

stis II 47, 6; in nosmet I 55, 19;indigna vobis nobisque II 47, 8;

n. oppressis IV 69,16 ;an. IV 69,16.

Ex quo noscerentnr III 96 A.

Per nostra corpora IV 69, 16; marenostrum 111; pemicie nostra IV69, 23 ; socordia n. I 77, 21 ; II 47, 8

;

stationem nostram IV 36; vecti-

galium nostrorum I 77, 8; vitiis

nostris IV 69, 21.

Notissimus quisque III 9.

JJovandis rebus II 50.

Nova aestate vel novo vere inc. 38

;

novos exercitus I 77, 21; novasformas I 107; novo itinere III 68;novis militibus II 98, 5 ; novos in-

cognitosque milites III 96 D ; novamunimenta IV 16; in novam pro-

vinciam II 43 ; vide Isaura novaind. nom.

Nactus obscuram noctem 1 104; per

0. n. II 87 A; per n. I 25; diematqiie proximam n. III 98 D

;qua

nocte IV 9; frigida n. IV 35; in-

certo noctis II 87 B ; fugam in

nocteml42; diu noctuque II89;

IV 34.

Incepta noxae esse I 77, 1; con-

scientia noxarum II 87 D ; n. metu

I 77, 11; omni noxa retinebatII 87 C.

Tactio noxiornm III 48, 3.

Nnbes foedavere lumen IV 80.

Virgines nnptum mittebantur II 91.

Nuda corpora IV 62; dextera nudaII 105.

Nnllus. Suhst.: nullo adnitente IV69, 14. •— Adiect.: nulla arte II 37

;

nullo discrimine I 126; n. certo

exilio V 17; locum nullum III 100;nulla mora I 143; nulla pai's III

48, 19.

Dubium, num III 48, 8.

In gloria numeret I 55, 19.

Augeretur numerus III 98 B; dupli-

cato numero III 98 D; numei'i

gnarus I 110; numero quattuormilium III 96 A; n. praestans I 78.

Numquam II 47, 1.

Nunc II 5; III 48, 2. 11. 13. 15; IV69, 16; antea . . . nunc I 77, 13;

superiore anno . . . et nunc II 98, 9

;

olim . . . nunc III 48, 6 ; olim . . .

post . . . dein . . . nunc I 77, 7 ; tum. . . nunc I 77, 7; fortasse suppl.

III 98 C.

A Bithyno Bithynia nnncupataIII 70.

Praeverterent(?) nuntios III 98 C;litteris nuntiisque perculsi II 98D

;

per nuntios II 41.

Nusquam progressum I 77, 6.

grati patres II 98, 6.

Ob 1 12; 50; 55, 17; 77, 7 6kS; II 47,

7. 12 ; 98, 2 ; III 38 ; 48, 1 ; IV 69, 13

;

quam ob causam III 73; et obid I 77, 18; et ob eas I 11.

Obiectat mihi possessiones I 55, 18.

Nomen oblivionis {sc. Lethe flumini)

III 44.

Obliti scelerum Cinnae I 77, 19.

Obnoxius IV 69, 4; omnibus aliis

obnoxiis IV 69, 13.

Torpedo animos obrepsit I 77, 19.

Medium spatium obrutum IV 26.

Nebula caelum obscurabat III 27.

Obscuram noctem I 104; II 87 A.

Oro atque obsecro I 77, 9.

Per obsequentiam orationis II 78.

Gratiam promeruit obsequendoIII 22.

Obsides et iussa facturos II 87 B

;

datis obsidibus II 87 C.

Asia ab ipsis obsessa est IV 69, 8.

Exempti obsidione II 93.

Index m. 289

In obsidio moranti IV 69, 14; ob-sidium cepit (= auxiUum accepit)

I 4(5.

Sin vis obsistat III 93.

Non humana neque divina obstant^quin IV 69, 17.

*Obstringi trad. inc. 25.

Obteutui sunt I 55, 24.

Obtrectaus collegae IV 51.

Viceni pecorum obtruucabauturIV 67.

Obyiam fuere II 112; o. ire I 138;III 96 D ; nisi pariter o. iretur

I 92; 0. eundum est I 55, 7.

Occanuere tubis I 135.

*Iuter ortum et occasum ap. Solin.

p. 109 {cf. Catil. 36).

Ad occideutem pergentibus IV 69,

17; in o. latior prominet II 2.

Persen insomniis occiderc IV 69, 7

;

omnia occident IV 69, 21; occi-

ditur I 96; IV 41.

Tugnam occipiimt 11 87^; ire oc-

cipere III 25.

Occultus perveuit III 98 B ; occul-

tam fugam III 84; gurgitibus oc-

cultis IV 28; ex occulto III 98 Cocculte I 77, 13; occulto FV 59

Aerarium exercitus etc. occupavereIII 48, 6; occupatus collis I 122

occupato tutissimo loco II 92;

montem occupavit II 87 D; salti-

bus occupatis II 95; sedes occu-

pavere 1 55, 12 ;per scelus occupata

I 55, 7; vos torpedo occupavit

III 48, 20; caedibus occupatos

mppl. III 98 D.

Occurrere duces II 59.

Oceanus vide ind. nom.Oculi ettbssi 1 44; effossis oculis 1 88.

Odit bellum I 77, 11 ; turbas et cae-

dem odisse I 77, 18.

* Odium in se convertere fort. suppl.

III 98 D; ex odio III 48, 12; per

odium SuUae (gen. obi.) II 78.

Leves odores IV 72.

Quia fuit offensus I 57.

*Ultro offerre pugnam e coni. III

96 D.

Offlcere vobis possit III 48, 8.

Genus olei IV 61.

Olim 1 18; IV 69, 17; 0. . . . post . .

.

dein . . . nunc I 77, 7; 0. ... nuncIII 48, 6.

Pro ouiine futuram I 109.

Corpus semianimum omittentes III

98 C; omissa cui-a I 77, 3.

Sallustius, eU. Maurenbrecber. II.

Omuiuo III 48, 4. 13.

Omnis. Adi.: Sing. cum nominibusterrarum: I 11; 21; 69; 85; II 70;

IV 23; 69, 6; sim. I 107; III 46;cum aliis subst. sing.: I 18; 55, 1

;

77,21;II80;87A. C;98, 10;98D;m 5; 37; 48, 13. 15; 75; IV 66;inc. 14; plur.: 1 13; 55, 19. 21. 24;

77, 3. 7. 8. 10. 14. 15; 84; 111;II 47, 3. 14; 87B. C; 98, 2; 110;m 17; 95; 98 D; IV 69, Ubis;76 ; in quis omnibus II 47, 1 ; omnesalii III 48, 5 ; IV 69, 13; alia omniaII 17. — Substant.: omnes Il2;20; 55, 15; 105; II 70; III 48, 6.

7. 19; IV 69, 20; omnia I 55, 8.

17.21.24; 77,1; IV 16; 69, 17. 21;omnes qui II 82; IV 21; 69, 1;

omnia quae 1 71 ; III48, 6 ; omniumappos. superlativis 1 7 7, 15 ; II 98, l

;

III 48, 14; 74; quemquam o. I 55,

18; solus 0. 1 55, 6; solos o. liberos

IV 69, 10.

Onere incertis navibus III 34 ; nimioet incerto o. I 98; nobis sumptuionerique 11 98, 9.

Equis paria operimenta IV 65.

Eius opera non usurum III 60; se

daturum operam IV 45; o. dent,

ne I 77, 22.

Civitatem commeatibus oportuuamIII 6; hostes oportuni IV 69, 2;

iter nobis oportunius II 98, 4;

cuncta oportuniora I 108.

Frumentum oppidani dabant II 87 C.

Oppida excisa aut recepta II 98, 6;

oppidum incensum II 87 B ; ado. ire rV 20; ad o. pervenit III 37

;

processit ad o. I 142; in o. per-

tinens III 30; in oppido IV 16; peroppida II 98, 5; omnia oppidi

IV 16; in iuga(?) o. II 87D; ad-

iecto oppidi nomini: I 133; 134.

Fenore oppressa I 11; Romanosoppresseris IV 69, 2 ; nobis oppres-

sis rV 69, 16; hostes aut oppressi

aut dilapsi inc. 6; latrones gen-tium oppressisse IV 69, 22 ; oppri-

mendae libertatis I 77, 3. 6.

Egens alienae opis II 47, 4 ; magnaeopes virorum, armorum atque auri

IV 69, 16; o. et spes consumpsiII 98, 2 ; Minonis o. fugerat II 7

;

o. mutabant II 47, 1; quantas o.

pellere dominatione III 48, 3; o.

aut patrocinia quaerendo I 77, 6;

ob nimias o. II 47, 7; capiamini

19

290 Index m.

opibus eius I 55, 20 ; studio maiorequam o. II 64; privatas opes fa-

cere I 55, 6.

Optabile est IV 69, 4.

Optimus vide bonus.Pacem optatig I 77, 3; quibuscum

optavisset ire III 49 ; optare , neI 77, 12.

Opulentiam quaeritis II 47, 14.

Multa opera circumdata I 122;magnis operibus perfectis I 46;m. 0. communita III 96 B.

Orae maritimae III 2.

Magnam exorsus orationem IV 44;per obsequentiam orationis II 78.

Orbes axe iuncti III 36; orbe ter-rarum extorres II 14; pestemorbis t. IV 69, 17.

Omnium ordinum I 77, 7; III 95;diversorum o. 11 43; decus ordinis

huius I 77, 19; auctoritatem o. h.

I 77, 22 {sc. senatus).

Ortus est saevior Catulus III 48, 10;oriri sueta mala I 11; bella civi-

lia orta I 12; ortus sermo I 34.

In orientem prominet II 2.

Cultu corporis ornata III 18.

Multis precibus oraret III 98 C;orans nihil proficiebat III 59;pacem orantes 11 87 B ; vos oro

atque obsecro, ut I 77, 9; colonos

per miserias orare I 24; ad socie-

tatem orantur IV 69, 1.

*Inter ortum et occasum ap. Solin.

p. 109.

Oris probi II 16; ora hominum con-

trahit II 10 ; in os intendens V 27

;

in ore gentibus 159; in o. vestro

II 47, 4; in o. ducis IV 7; angu-stiae Pontici oris (se. Hellesponti)

III 62.

Multitudini ostendens IV 47.

Ad ostentationem histrionum II 70.

Amicjtiam gloriose ostentant IV69, 8; imprudentiam pro victoria

0. IV 69, 15 ; manus Punicas osten-

tabant II 64; mollia legatis osten-

tans II 87C; sese bonum . . . osten-

tantes IV 7 ;quae facie ostentabat

I 88 ;quae servitii pretium osten-

taretur III 48, 20.

Ad ostia miserant IV 2.

Quies et otiiun I 55, 9; accipite o.

cum servitio I 55, 25; o. pro s.

appellantes III 48, 13; metuit o.

I 77, 11.

Pabuli laetus ager II 83 ; incognitasibi pabula ap. Isid. p. 62.

Pactione amisso legato inc. 5.

Occulte . . . palam I 77, 13 his.

Paludamenta extare III 106; togampaludamento mutavit I 87.

Paludibus invia I 11; ad paludemII 107; relegati in paludes I 55, 23.

*Palis erexerant cadavera suppl.

III 96 B.

Pepigit a Pisone IV 81 ; nihil esse

pactum de I 26. — Pacta nonpraestitissent inc. 24; pacto vitamdederant IV 69, 7.

Panis demittebant II 106.

Par condicio II 98, 6; p. festinatio

IV 16; paribus lateribus ap. Isid.

p. 66; paria operimenta IV 65;scalas pares moenium IV 14; illa

tauro paria II 109. — PariterI 12; 92; IV 76.

Paratu militum et armorum I 88.

Liberos p^rentisque in muris loca-

verant mc. 9; parentum facinora

militaria II 92; virgines nuptuma parentibus mittebantur II 91;sine patria, p. IV 69, 17.

Legibus pareremus I 55, 4; legatis

iure parentibus I 77, 7.

Parricida vestri sum II 47, 3.

Parietes templorum ambusti II 64.

Quae maiores peperere I 55, 3;

nihil nisi armis partum I 77, 15;concordia parta I 77, 15; divitiae

partae sunt I 55, 21; fiduciamparit I 55, 22; gratiam ab eo pe-perisse I 77, 5. — Proprio semu:inopes patriae parientumque II 92.

In formam parmae equestris III 102.

Aliena bene parata I 55, 17; votis

paranda auxilia I 55, 7; cumcopiis, quas paraverat 1 111 ; exer-

citum paravi II 98, 4; legatos et

decreta paratis I 77, 17; patro-

cinia vobis parate I 77, 20; prae-sidia sibi parare ap. Exup. p. 38(cf. Catil. 31); provincias inter se

paravere II 98 D ; a Sulla para-tum servitium III 48, 1; stipen-

dium et supplementum paravereII 98 D ; telum libertati paratumIII 48, 12 ; tribunos pl. et alia iura

sibi paravit I 11; vindices para-visset tr. pl. III 48, 1 ; tr. pl., libera

suffragia paravere III 48, 15 ; uti-

lia parare II 47, 6; parare foH.trad. II 87 A.

Index III. 291

Pars. Pars . . . alii II 87 A ; III 98 A

;

alii . . . p. III 84; ceteri . . . p. V 9

;

p. . . . ceteri IV 67; pauci . . . parsmagna IV G9, 18

;parte consumpta

III 87 ; acie pars 1 41 ;parte cohor-

titmi inc. 1; p. legionum II 99;

p. militum III 96 A; p. navium

longarum III 6 ;partem sumptuum

II 47, 7; aliquantam partem glo-

riae II 70; nulla pars fructus III

48, 18; partem quasi tertiam IV 3

;

qua in pai-te IV 59. — Factio:Diversa pars in civilibus armisI 6; adversae partes ap. Exup.p. 38; omnium partium decus 1 13.

Alia . . . partiiu II 47, 1.

Partns viris manere II 92.

Paruiii prosperae IV 69, 3; p. cre-

dendo 155,1; p. existimaretis

III 48, 1.

Parvis velorum alis inc. 12; parvointervallo II 54; p. labore IV 69,

16 ; tam parva res III 48, 19 ; vecti-

galia parva II 47, 7. — Classe

minore II 47, 7; collegam mino-rem IV 48; minus avidi II 43;minus gravescit III 78; neque m.I 84; II 47, 7; nihilo m. I 77, 19.

Altitudine milium passuum duorumII 82.

Iter patefeci II 98, 4; mare classi-

bus patefactum I 56; quo p. est

c. acc. c. inf. I 51.

Non amplius patet IV 25; invasere

patentis {sc. urhes) V 2.

Patres (= senatores) I 84; II 46;

98, 6; 98 D; IH 48, 16; inc. 16;

plebi opponuntur I 11 bis; 12; III

48, 1; IV 45; p. conscripti I 77, 1.

9. 17; II 98, 1.

Patibulo affigebatur in 9.

Bellum pati I 77, 2; extrema victis

paterentur II 87 D ; te civem pa-tiuntur I 77, 16; rem p. intutampatiemini I 77, 17; ea patiaminiI 77, 18 ; multa nefanda ausi atquepassi III 86; pati c. acc. c. inf.

1 16; 55, 18; 77, 9.

Hispaniam sibi antiquam patriamI 93

; p. dedistii II 47, 4; deos pe-natis p.que vilia habeo II 47, 3;

patriae immemores III 98A ; inopes

p. II 92; adversus vos patriamquen 98, 1; sine patria IV 69, 17.

Patriciae gentis IV 1; patriciummagistratum III 48, 15; libera abauctoribus patriciis III 48, 15.

Patrium regnum IV 69, 8. 14; pa-trias sedes I 55, 12.

Parate proditorum patrociuia I 77,

20; p. quaerendo I 77, 5.

Pauci. Adi.: I 12; 55, 12; 77, 7;II 90; IV 2; post paucos dies II

47 A; 87 B; cis p. d. I 70; paucisante diebus III 4. — Subst.: pauciI 55,23; 77,6; 91; 97; 137; III 6;

48, 6. 28; p. . . . pars magna IV69, 18; p. . . . at plurimi fort. III

98 A; neutr.: paucis prospectisII 55; p. absolvit I 4. — multopaucioribus II 98, 5.

Paulatim I 16.

Paululum I 98; III 41.

Paulo ante I 55, 11.

Pavens III 96 C.

Pavor corpora agitaverat I 98.

Pax et composita I 55, 25; p. et

concordia I 77, 13; ex pace et con-cordia I 77, 10; specie concordiaeet pacis I 55, 24; pacem agereIV 69, 1 ; cupere p. 11 87D; datamp. IV 69, 13; p. decrevere I 77, 5;pax et concordia disturbantur

I 77, 13; pacem et iussa facerentII 92 ;

perpetua pace frui IV 69, 2

;

pacem optatis . . . defenditis 1 77, 3

;

p. orantes II 87 B; p. petieritis

I 77, 17; p. praestare I 77, 2; p.

repetentes . . . habitam amiserantI 77, 5; p. suadere II 87 B; ^illi

a vobis p. suadet I 77, 18; iura

pacis 1 55, 6 ; p. mercedem IV 69, 8

;

metus p. infidae I 11; p. modoV 2; p. opulentiam II 47, 14; in

pace I 77, 7; fluxa pace dubita-verant II 93.

Agros magis pecuarios III 98 B.

Legem de pecunia exigenda IV 1

;

pecuniae extortae 177,17; pecuniaMetello facta ad II 34 ;

perdendaepecuniae III 3 ;

(pecuniam) empto-ribus remiserat IV 1 ;

pecunia usi

sunt II 47, 4.

More pecorum III 48, 6; vicem p.

IV 67.

Plebem agro pellere I 11; domina-tione pellere III 48, 3; LepidoItalia pulso I 84; vis hominumagris pulsa I 65.

Di penates civem patiuntur I 77, 16

;

patriam deosque p. dedistis II

47, 1 ; d. p. patriamque vilia habeoII 47, 3; adversus d. p. I 77, 20;

n 98, 1.

19*

292 Index III.

Fortitudo pendet(?) inc. 22.

lus iudiciumque penes se I 77,24;leges iudicia etc. . . . p. unum 177,

13; praemia p. paucos I 77, 23;spolia p. illos I 77, 7.

Munia pensantur III 48, 19.

Per. Locale: Per cava terrae

II 28 ; p. concilium Gallorum II 22

;

p. ceteras gentis I 65, 1; illas p.

g. II 43; p. oppida II 98, 5; p.

omnem provinciam I 107; II 70;

ni46; p. idoneos saltus II 29; p.

totam urbem II 87 C; p. vias ac

tecta n 70; cum verbis: p. regnumcontendit IV 59; p. triumphumduxere IV 69, 8 ; p. diversa euntes

IV 77; p. hos fluit in 72; p. mon-tis fuga II 47, 6; p. pronum in-

citabantur III 36; p. Alpis iter

II 98, 4 ; p. vallum properat II 87A

;

p. Lycaoniam tendere I 14. —Temporale: Per hiemem IV 59;

p. noctem I 25; p. obscuram n.

II 87 A; p. triennium II 98, 2. —Instrumentale et causale: de

hominibus: per Catilinam I 46;

p. Nicomedem IV 69, 10; p. nun-tios cognitam II 41; p. unumprohibentur I 55, 12; de rebus:

per arma conditam I 55, 23; p.

aulaea et insignia exomatis II 70;

p. nostra corpora IV 69, 16; p.

calonum c. I 126; p. dolum IV69, 6 ; p. dubitationem tritis III 5

;

p. fidem aut periurio I 77, 15; p.

summa flagitia III 96 A; p. hu-militatem obrutum Sut p. angu-stiam scissum IV 26; p. ignobili-

tatem . . . p. invidiam incelebrata

I 88; p. immanitatem scelerumtutus I 55, 6; p. imprudentiamap. Solin. p. 61 ; p. iniuriam I 55, 2

;

armis partum aut p. i. I 77, 15;

p. intervalla ap. Isid. p. 62; p.

litteras gnarus I 110; p. huncmorem extingent IV 69, 21; p.

neglegentiam IV 53; p. nomenmilitare III 48, 6 ; p. obsequentiamcari II 78; p. scelus occupata

155, 7 ; p. sufiragia III 48, 6 ;per

tot scaphas IV 2 ; mori p. virtutem

155, 15 ; p. volnera et labores quae-situm 155,22.— Oum execratio-nibus: per miserias . . . orare

I 24; p. deos immortalis II 98, 3;

p. vos et gloriam vestram II 47, 13.

— Praeterea: per singulos artus

expiraret I 44; senectus p. se gra-vis II 47, 2; per vices inc. 37.

Multa peracta I 88; peractis LXXannis V 5.

Perculsis succurritur III 107 ; alio-

rum casibus perculsos III 96 D

;

p. formidine II 87 A; litteris nun-tiisque graviter perculsi II 98 D.

Percuntantibus c. sent. interr. obl.

I 34; percuntatum miserant IV 2.

Perdendae pecuniae genitus III 3;rebus perditis III 84.

Omni Grallia perdomita I 11.

Perro . . . fame perituros III 93.

Magnis operibus perfectis I 46.

Repertores perfidiae IV 69, 7 ; spesin scelere et perfidia I 55, 1.

*Cavere perfldo a Celtibero coni.m 82.

Perfugae arma tormentaque posce-bantur 11 87 C.

Ad Cyzicum perrexit III 26; per-

rexere in Hispaniam I 83; ad oc-

cidentem pergentibus IV 69, 17;in bellum aut ad latrocinia p.

II 92; vobis uno animo p. III 48, 8

;

perge qua coeptas I 77, 16.

Periaci telum poterat III 5.

Periculosa libertas I 55, 26; peri-culosius I 55, 7.

Absit periculuin et labos III 48, 18;multa mihi pericula fuere II 47, 1

;

p. suscepissem II 98, 1 ; in tutan-dis periculis I 55, 1 ; in p. I 77, 1

;

contra pericula V 23; sine tuopericulo IV 69, 16; in periculumpervenere fort. suppl. II 46.

Perinde 11 77; 93.

Peritia et verum ingenium I 137.

Militiae periti I 146.

Per fideni aut periurio I 77, 15.

Permansit una res III 48, 12.

Vos . . . Lepido permissuri estis

I 77, 9; coUoquio militibus per-misso I 91.

Liberalibus verbis permulcti suntIV 58.

Pernicie nostra tuam prolatare IV69, 23.

Perpetua pace IV 69, 2.

Eum . . . senatus perquirebat IV 2.

Sertorium . . . persequantur cumimaginibus suis III 48, 18.

Iniuriae vos pertaesum est III 48, 8.

Quos languidos . . . pertimuere III

48, 8; quem p. III 48, 21.

Pertinaciter III 48, 17.

Index III. 293

Pons in oppidum pertinens III 30,

Ad Serfcorium pervehl UI 5.

Ad insulam perveiiit III 6 ; ad oppi-

dum p. III 37; ad Naris Lucanas

p. ni 98 B ; in Pontum pervenere

II 79.

Perverso volnere III 98 C.

In vicem tracto pede III 37; luxo

p. V 6; captum pedibus 11 26;

lateribus altis pedemlV 79 ; veruta

binum pedum III 36.

Pestem conditos orbis terrarum

IV 69, 17; reip. p. factura I 74;

p. facit ap. Solin. p. 61.

Alterum consulatum petis I 77, 15;

famas petit I 90 ;pacem petieritis

I 77, 17; patrium regnum peti-

verat IV 69, 8 ;petere societatem

IV 69 , 2 ; ad 8. . . . ad praedampeteris IV 69, 16.

Grandi pliasclo vecta III 8.

Pudet aut piget c. inf. I 77, 13.

Pila iacere II 87 A.

Toga picta II 70.

Nocentior (?) piratis III 2.

Piratica navigia II 90.

Vis' pisciiim III 66.

Lenunculum piscantis I 25.

Satisne piiim tutum IV 69, 1.

Ea quae placent III 48, 7; haec si

p. I 77, 19; illa p. I 77, 13; sapien-

tibus ut placet 11 28; bella atque

arma placent I 77, 2; libertas et

vera magis p. I 77, 20; quaestio

placeret III 5; placere ait c. inf.

I 77, 14.

Mari placido III 8.

Plagis deturbare II 87 A.

Italiae plana ac mollia IV 24; in

plano.n 87 C.

Plaustra sedes sunt III 76.

Plebes armata montem sacrum . . .

insedit I 11; p. consules invadit

n 45 ; maneat expulsa p. I 55, 24

;

p. armata secessisset III 48, 1 ; p.

pro victis est III 48, 28; p. ab-

alienata fuerat 11 47A; plebemimperio exercere 111; oppressa

plebes I 11; discessio plebis apatribus I 11; sub patrum aut

p. nomine I 12; p. innoxiae sedes

I 55, 12; volentia plebi facturus

IV 42; inter plebem et patres

IV 45; tribunus plebis I 11;

II 21; in 48, 1. 8. 15; plebei tri-

buniciam potestatem l 73. — \Ge-

netivm semper plebis prcteter qmdplebei est I 73; HI 48, 15.]

Plena hostium II 47, 7; pleno die

m 98 D.

Plerique 1 12 ; 5§, 5 ; H 98 D ; HI 40

;

48, 7; plerumque 11 70; plerique

vel plerumque legitur III 98 D.

In modum plumae IV 65.

Plurimusj .^ ^^uns.Plus )

Pluteos rescindit IV 63.

Pocnla mercantur 11 86.

Quae poena mortuo {satis est) 11 47, 3

;

poenas dederat I 143 ; accerbissi-

mas p. solvunt IV 69, 12.

Non poeniturnm inc. 35; poeniten-

tem consili I 68; quorum SuUamnon poenitet I 55, 19.

Castra ponit suppl. III 96 B ; insidiae

positae erant 11 29; legiones in

monte positas IV 5; bene {)0sita

urbs inc. 21; bellum positum est

I 11.

Pons explicatur ni 30 ; irrumpendipontis suppl. rV 85.

A populationibus agrorum retine-

bat II 87 C.

Populus Romanus I 1; 26; 55, 11.

24; 77, 6; n 98, 2; a populi suffira-

giis I 86; in contione p. 11 47 A;cum nationibus, populis, regibus

IV 69, 5.

*Tractu longissimo porrigitur ap.

Solin. p. 109.

Apertae portae 1 14; ruere ad portas

III 23; ante portas suppl. III 96 B;portis turbam morantibus I 126.

Portenderetur thesaurus III 109.

Urbem inclitam portu 11 81.

Stipendiummilites,arma,frumentumposcunt II 47, 6; perfugae armatormentaque poscebantur 11 87 C.

Praedixero positum insulae II 1.

De possessione rei p. contendebatur

I 54; possessiones ex bonis pro-

scriptorum I 55, 18.

Possum. Cum infinitivis actvois:

I 16; 28; 77, 18; H 47, 6; 80; 98,

3. 7; III 48, 8. 15. 22. 24; IV 69,

3. 16; c. inf. passivis: I 77, 3; III

5; 56; 96 A; suppl. III 6; non am-plius possunt III 48, 19.

Post. J.rft;er6.:Inp. futuro8l55,6

initio ... p. IV 69, 8; olim . . . p. .

.

dein . . . nunc I 77, 7; post, ubi

II 53; 87 A. — Praepos.: I 11

22; III 47; IV 69, 7; p. annum

294 Index III.

II 70;p. paucos die8ll47 A; 87 A;p. aliquot dies III 96 D

; p. me-moriam humani generis I 55, 6.

Postea II 45; IV 69, 19.

Postero die IV 11; ^8 ; tradite exem-

plum posteris I 55, 25 ; in poste-

rum III 48, 12. — Omnium flagi-

tiosorum postremus I 77, 3;

postremus servorum IV 69, 12; expostrema fiiga III 96 A; postre-

mum bellum Carthaginiense 1 11;ad p. I 12; ad p. usque I 77, 5;postremo I 24; 77,1; III 54; IV69, 9.

Fostquam c. ind. perf. ; 1 12 ; II 69

;

92; III 5; 106; IV 69, 17; e. ind.

praes. .• 1 1 08 ; c. ind. imperf. : III 59

;

deest verbum III 53.

Proelium postnlayerant III 96 D.Pauci potentes dominationes aff^ec-

tab'ant I 12; inopes p.que excin-

dant IV 69, 17; inter potentiuminimicitias III 48, 27.

Tribuniciam potestateni eversumI 55, 23; tr. p. restituere I 77, 14;tr. p. {deest verhum) I 73; aucto-rem fore tribuniciae potestatisIII 48, 23 ; de potestate tribunicia

loqui ausus III 48, 8.

Potior libertas servitio I 55, 26;certaminis adversa potiora esseviro quam III 48, 4. — PotiusI 77, 18; p. quam I 55, 9; IV 51.

Incliti prae mortalibus II 64.

Praebeo exemplum IV 69, 4; nesanguinem praebeatis III 48, 17;vos habendos fruendosque prae-betis III 48, 6.

Praecipiti secunda vigilia II 87 A;praeceps ver vel aestas inc. 38.

Mons praeceptns a Lusitanis 1 105.— Contra praeceptum ducisIII 98 B.

Super tela praecipitati 1187 8;mores torrentis modo p. I 16.

Praeclara Brutorum . . . prolesI 55, 2.

Praeda civilis acerbissima I 65, 24

;

uUam ex civibus praedam esse

I 55, 18; remp. praedae repetitamI 51; p. loco I 77, 5; societatempraedarum IV 53; ad praedampeteris IV 69, 16; nihil ultra p.

III 98 A.

Praedatores IV 15: p. ValerianiIII 33.

Cum praedixero II 1; invito et

praedicente me II 98, 10.

Duobus praedonnm myoparonibusin8.

Praedantibns hostis instaret III 96B.De praefecto urbis contendebatur

I 54.

Praegradiebantnr equites IV 66.

Praelatus in magistratibus capien-dis I 55, 21.

Facibus sibi praelncentes IV 15.

Praeminent altitudine II 82.

Praemisso cum equitibus legatoIII 6.

Praemia pro volneribus II 98, 2;malos p. secimtur I 77, 9 ; p. penespaucos I 55, 23

; p. queror I 55, 16

;

tanta p. tribuistis I 77, 4; prae-miorum spe III 49 ;

gratia aut speaut praemiis III 48, 6.

*Praepropere coni. inc. 1.

Ex quo praesente noscerentur III

96 A; cunctis praesentibus II 87 C

;

praesenti ignavia III 48, 26;prae-

sentia defendebat I 12 ; in prae-sens IV 50; 69, 19.

Praesertim cum I 55, 1; III 48, 12.

Praesides destinatis III 48, 6.

Praesidentem socios II 94; praesi-

dentis agros suos III 97.

Praesidinm. Ahstr.: praesidia inuno habebatis III 48, 24; p. sibi

parare ap. Exup. p. 38 (cf. Ca-til. 31) ; urbi praesidio sint 1 77, 22

;

satis quaesitum praesidio I 55, 26.— Concr.: Ligurum praesidiaIII 5; pr. deducta atque imposita177,17; levi praesidio relicto 1 1 04.

Praesto. Traws..- pacta non prae-stitissent inc. 24; pacem praestareI 77, 2. — Intrans.: vicem aerarime p. II 98, 3 ; numero praestansI 78.

Praeter I 55, 21 ; II 98, 9; III 48, 4;96 A; praeter solita III 46; nihil

praeter I 55, 22; 77, 8.

Praeterea in principio emmtiatiI 77, 3; II 43; 47,2; 70; 87 C; menumeratione I 63.

Neque me praeterit III 48, 3.

Valentiam praeterfluit II 54.

Candidatum praetorinm II 45.

Celeritate praeverterent III 98 C.

Adversa in pravitatem declinandoII 15.

Prava calliditas IV 69, 12; p. in-

ceptal 77, 1; pravissimel 55,6.

Index lU. 295

Grave pretiiim fructibus III 46;servitii

i).ostentaretur III 48, 20

;

pretio compositi I 63; p. bellumprolataus IV 69, 12; p. mercatussum I 77, 18.

A Carthagiensibus premebauturIV 69, 6 ;

pressi multitudine V 8

;

presso gradu III 96 D.Multis precibus oraret III 98 C.

Pridie IV 5.

Consulum et aliorum principumI 55 , 5 ;

princeps gladiatorum

fort. ni 90;principem expectantes

I 55, 20; p. volentibus esse III

48 , 23 ;principes intellegendi

divini III 14; subsidiis p. augereII 103.

Principio veris II 80; p. sequentis

anni II98D; in p. {sc. ire) III25;

a p. I 11; 77, 6; a p. urbis I 8.

Prior transgressus I 127; priusI 44; p. ... deinde . . . mox III 70;prius quam I 55, 6; m 11; c. ind.

perf. III 48, 8; c. coni. imperf.

in 98 B. — Primus loqui aususIII 48, 8; ire primum III 48, 2;

primum lasonem violasse III 68;

prima Asiae III 70 ;primum

Graecorum Achillem III 69; pri-

mam modo lapydiam II 40; aprima adulescentia II 47, 6 ; 98, 1

;

III 88; consulatum . . . p. reddi-

deris 1 77, 15; primae dissensiones

I 7; primum impetum II 98, 5;

triplices insidiae, prima etc. 1129;

pr. luce III 98B.D. — Ut primumIV 49; quam pr. II 87 B; pr. . .

.

deinde II 87C; pr. omnium . . .

deinde 11148,14; primorV69,5;p. . . . deinde I 88 ; p. ... post . .

.

at tum denique II 87 A.

Privatus et in magistratibus 11

47, 4; privata arma I 77, 6;privato consilio 77, 22; privatae

gratiae II 47, 4; privatas opes

I 55, 26; II 98, 2. — PrivatimI 77, 17; II 98, 8.

Priros militiae I 78.

Pro. De loco: pro castris inc. 1.

— Loco alicuius rei: pro victis

est III 48, 28; pro omine futuram

I 109; otium pro servitio appel-

letis III 48, 13; imprudentiampro victoria ostentant IV 69, 15;

plebes pro cupita voluntate ab-

alienata II47A; pro milite inc. 8;

pro consule vide consul. —

Mercede alicuim rei: civitate profactis data I 55, 12; pro quibusfamem redditis II 98 , 8 ;

probeneficiis animam dono dedisseII 47, 12; pro beneficiis gratusII 47, 5; praemia p. vulneribusn 98, 2. — Bono alicuius: provobis agere UI 48, 15; arma cepit

pro iniuria I 77, 10; certaminisadversa pro libertate III 48, 4;creati pro iure vestro III 48, 5;curae pro Italia gente I 19; ini-

micitias pro re p. 11 47, 4; prosalute vitae finem II 47, 9 ; voveodedoque me pro re p. 11 47, 10.

Pro di boni I 77, 3.

Clementia et probitas vestra 1 55, 1.

Quae si probatis I 55, 27; dicta

sero probat IV 69, 13 ; turbamentaet exitia probate I 55, 25; duci

probare inc. 34 ; fort. suppl.

m 98 A.Multi probi I 55, 9; oris p. 11 16.

Processit ad oppidum I 142; licen-

tiam contactu prodere I 77, 9;

eo processit, ut I 55, 8.

Procid ni3;32; 107; IV 69, 13. 17;

pr. ab domo IV 69, 17; pr. vi-

sentibus III 96 B; pr. intuenti ap.

Melam p. 166.

Aliena prodegeriut I 55, 17.

Proditionis insimulatun» 11 20.

Cethegi atque aliorum proditorum1.77, 20; nostri proditor I 77, 15.

Eumenen prodidere Antiocho IV69, 8; arma . . . socios prodi-

turos n 87D; prodito exercitu

IV 69, 12.

Proelium apud flumen Turiamn 98, 6; pr. accendere 11 59;proelia dilata IV 69, 13; pr. enu-

merem II 98, 6; sumentis proe-

lium . . . postulaverant III 96 D

;

p. vitare I 104; more equestris

proelii IV 75; instruere proelio

1 121 ; variis proeliis inter IV69, 15;

ex proelio II 61 ; in proeliis V 4

;

sine p. IV 13.

Profectionem festinantes I 81.

Profecto m 48, 11. 19.

Nihil proflciuut II 92 ; n. proficiebat

m 59.

Maturrime proflciscerentur I 66;

illo profectus I 112; pr. in Dar-daniam 11 80; ex Sicilia pro-

fectum n 7; ad hoc bellum p.

n 98, 4;- profectus ad requisita

296 Index m.

naturae inc. 3 ; auxilio profectumIV 69, 22 ; eversum profecti 1 55, 23.

Hiavit vasta et profiinda IV 17;

p. imperii cupido IV 69, 5.

Paululum progressae 1 98 {sc. naves);

nusquam progressum I 77, 6.

Hiems mari proMbebat IV 69, 14quae nequiens prohibere III 98 Cqui prohibitum venerant III 7

prohibere ne conari quidem I 77

12; paucis prohibentibus III 6

civitate prohibentur I 55, 12

Sullam legem ferentem prohi-

buerat II 21; copias (classem?)

prohibens a navibus III 5; mini-

steria prohibebant IV 31 ; morsprohibetur III 48, 19; multitu-

dinem pugna prohibuere IV 69, 15

;

pugna prohibebatur III 28 ;pro-

hibebit nocere venenum V 7.

Proiectum ad bellum II 98, 1.

Non prolatanduin I 55, 7; bellumprolatans IV 69, 12; imperii pro-

latandi IV 70 ;pernicie nostra

tuam prolatare IV 69, 23; pro-

latandis seditionibus I 77, 16.

Praeclara Brutorum etc. . . . prolesI 55, 2.

Promeruit gratiam III 22.

Sardinia latior prominet II 2 ; tumu-lum circum prominentem III 96 C

;

promineBS III 78.

Obsides et iussa facturos promit-tebant it 87 B.

Promi lingua IH 96 D.

Actu promptus V 4 ;promptis

ducibus II 67; Cotta promp-tius II 42; belli pomptissimosII 91; a promptissimo quoqueI 77, 1.

Legem promulgayit IV 1.

Finditur in duo promnnturia IV 23.

Per pronum III 36.

PrQpe. Adv.: II 87A; IV 4. —Praep.: Hll; 92; /bri. IV 69, 15.—Domum quae propior eratll45;

aetati mors pr. II 47, 1; quodpropius ab eo statu 177,10.

—

Proximi consules H 98D; bienni

proximi III 46; proxima magni-tudine III 80; in p. villa III 9l;

proximam noctem suppl. III 98 D(cf. lug. 91, Cat. 43) ;

proximi locos

hostium IV 82 ; suismet aut proxi-

morum telis IV 67; proximum a

III 77.

Propere III96C; 98B; fort. inc. 1.

Avidior propcrandi IV 39;

pvo-

perantes deseruerant IV 11 ; in fos-

sas . . . per vallum properat II 87A

;

licentiam auctum properatis III

48 , 16 ; dona quaesitum pro-

perantem V 22; properant fort.

siqipl. III 98 D.

Propinquae civitates II 93 ; insulas

propinquas inter se IlOO; litora

Italia propinqua IV 32; ex pro-pinquo III 96 B.

Propinquantes amnem IV 74.

*Propugnaculum fort. tracl. II 46.

Proscriptionem innoxiorum 155,17.Proscriptos arcessi I 77, 6; bona

proscriptorum I 55, 18; venditis

p. bonis I 49; senator ex pro-

scriptis III 83.

Res pai-um prosperae IV 69, 3.

Tam paucis prospectis II 55.

Si provideritis I 55, 1.

Omnes provinciae, regna . . . asperaaut fessa bellis II 47, 14; nequeprovinciae neque leges . . . civempatiuntur I 77, 16; leges pro-

vinciae etc. . . . penes unum I 55,

13 ;provinciam cum exercitu

adeptus est I 77, 4; provincias

. . . occupavere III 48, 6 ; decretas

p. inter se paravere II 98D ; mari-tima provinciarum plena hostiumII 47, 7; in novam provinciammissus II 43 ; in provincias III

48, 27; in ulteriore provincia

III 45 ;per omnem provinciam

I 107; II 70; III 46.

Proximus vide prope.Pauci prudentes IH 98A; militibus

belli prudentibus IV 69, 16; pru-

dens ferociae hostium U 87 B;pi'. omnium I 71; prudentioreimperio II 43.

Boni aut mali publici IV 51; ma-lum publicum I 77, 13; consilium

p. I 77, 6; publicum legitur inc. 27.

— Publice I 62; p. et privatim

I 77, 17.

Te neque hominum neque deorumpudet I 77, 15; eos p. c. inf.

III 48, 22; p. c. inf I 58; 77, 14.

Taedium aut pudorem tyrannidis

SuUae esse I 55, 7.

Extrema pueritia II 75; a p. II 88.

Pugionem expedire III 59.

Pngnam pro omine futuram 1 109

;

p. occipiunt II 87 A; p. offerre

III 96 D;

pugna prohibebatur

Index III. 297

III 28; multitudinem pugna pro-

liibuere IV 69, 15 ; instruere pugnaesuos II 66.

Facilem pngnantibns vadum 1 108

;

pugnatur et vincitur paucis III

48, 28; urbem pugnando vicit

I 113 {cf. columnam rostratam).

Classe pnlcUerrinia IV 69, 18.

luxta solis aestivi pnlKnm iuc. 19.

Alvum pnrgari I 52 ; fiducia quamargumentis purgatiores II 111.

Se tutum pntet I 55, 1 ; te firmiorem

putes IV 69, 16; c. acc. c. inf.

I 77, 6; IV 69, 16.

Qna. Modi : perge qua coeptas

I 77, 16. — Loci: qua imperiumRomanum esset III 2 ; sim. III 80

;

ni^ qua I 11; II 84.

Diebus qnadraginta II 98, 4.

Qnadrato (agmine) II 93.

Bello concordiam qnaeris I 77, 15;

dona quaesitum V 22 ; marinomen quaesierant III 67; opesaut patrocinia quaerendo I 77, 6;

pacis opulentiam quaeritis II 47,

14; salus quaesita est II 98, 1;

quaerant triumphos III 48, 18;

una res utrimque quaesita III

48, 12 ; nihil quaesitnm est praeter

I 55, 22; satis erat quaesitumI 55, 26; quaerit c. interr. sent.

dir. III 109. — Epulae quaesitis-simae II 70.

Moneo qnaesoqne, ut II 98, 8; III

48, 13; quaesit, ut I 86; id quodquaesitur IV 69, 1; quaeso c.

imper. 1 77, 13; IV 69, 16; quae-sere I 153.

Qnaestio facta c. infin. III 5.

Qnaestor addito nomine, II 43; 70;

m 96 A.Societatem qnalem voles IV 69, 4.

Qnam. Sent. interr.: I 34; 77, 13.

— Quam . . . tam I 55, 10. 24;III 96 D. — Comparat.: I 77, 10;

108; 140; 112; 43; 48, 7.9; 98,4;111; m 48, 3. 4. 5. 28; 65; 93;magis quam I 55, 1; 77, 3. 17;

II 85; IV 43; 69, 13; inc. 9; 25;potius q. I 55, 9; IV 51; plus q.

II 98, 6 ; minus q. III 78 ; amplius

q. I 11; li 98, 1; haud multosecus q. III 96 A; aliud q. I 55,

4. 15; aliter q. I 55, 1; III 48, 8;

prius q. I 55, 6; III 48, 8. 11; maloq. I 55, 2; ffi 48, 23; IV 69, 23.

— Quam c. superlativo: I 77, 16;II 87B; 92; III 37; 98A; IV 59.

Qnamqnam. Initio sententiae III

48, 5; q. tamen I 55, 26; 77, 2;III 48, 8; apodosis deest IV 59.

Quae qnamvis ampla III 48, 20.

Qnando (causale) I 77, 16; 1198,6.

Qnautis animis m48, 11; q. copiis

I 34; quantas opes III 48, 3;quantae turbae III 48, 11; quan-tum I 55, 20; II 98, 1; III 74;

immaneq. 1144; quanto tutius III

48, 3; q. . .. tanto I 77, 17.

Qnare. Interrog.: 1147,8; q. igitur

I 55, 24. — Belativum: quare ita

censeo "I 77, 22.

Qnasi. Appos. ad suhst.: I 54; 55,

17; 77, 9. 12; II 70; m 37; 103;IV 27 ;

partic. : I 55, 8 ; 136 ; II 10

;

quasi c. coni. perf. I 77, 15. —= Fere: quasi par IV 16; ad me-dium q. 1 126; partem q. tertiamIV 3.

Numero qnattuor milium III 96 A.

Qne. Inter nomina propria: I 55,

21; 77, 10; 130; II 47, 7; 70; 89;93 6ts; III 1; 5; 59; IV 69, 19;

suhstantiva: I 19; 44; 55, 24;

90; 112; II 47, 1, 4. 6; 83; 98,

9hiS', 98 D; III 88; 98 B; 101;

IV 11; 34; 56; inc. 9; supj^l.

III 98 A; maximeque I 32; ad-

iectiva: I 9; 55, 11. 17; 120;

II 47, 1; 78; III 24; 48, 8; 98B;IV 36; 69, 17; verha: II 47, 10;

98, 2. 6; m 48, 6. 13. 18; 49;IV 69, 23; sentcntias I 12; 55,

6. 23. 26; 77, 22; 88; II 28; 42;

45; 87B<er. D; 92; 95; 96; 98,

4; III 5; 8; 36; 48, 1. 3. 5. 16. 23.

26. 27; 60; 95; 98 A; IV 69, 8.

11. 12. 13. 15. 17. 22; itemqueII 93 ; iamque III 5 ; tumqueI 11; III 98 A; duos ahlat ahsol.:

II 70; III 6. — Tria membra,duo asynd., tertium additur perque:Il64;87C; quattuor: II 4:7,14:.

— In principio fragmenti: I 64;

78; II 26; 43; 96; III 28; 31; 36;

65; 79; IV 13; 42; 53; 67.

Antequam instruere quiret II 66;neque quivere c. inf. I 121.

Praemia turbarum qncror I 55, 16;dominationem queri I 57.

Qnia I 12; 65, 24; 88; II 25; III 5;

14; 78; IV 15; 27; 69, 7. 8. 10,

298 Index III.

15; scilicet quia I 55, 17; III 48,

26; nisi quia III 48, 6.

Qiiodcnmqne accidit III 48, 28.

Qnidam Ligus inc. 3 ; iura quaedamIII 48, 8.

Qnidem I 55, 2. 18; III 48, 23; 88;IV 46; quoniam q. I 55, 15; si

quidem III 48, 28; ne . . . q.

vide ne.

Qnies et otium I 55, 9; q. in se-

ditionibus I 77, 7.

Si omnino quiessetis III 48, 13.

Qnietns III 37 ; aestate quieta III 5

;

quietam a bellis civitatem I 15;rem p. q. I 77, 1; quieto servitio

I 55, 26.

Qnin in initio sententiae: 1 55, 6;

63; 77, 6. 19; 88; II 47, 3. — Ob-stant quin IV 69, 17,

Cum cohortibus qnindecim II 94.

Qninis modiis III 48, 19.

Qninqnaginta aut amplius I 107.

Militibus quinqne et triginta IV 25.

Qnippe. Initio sent.: I 23; III 6;

cum- participio I 77 , 5 ;quippe

qui c. indicativo II 64; 98, 4.

Qni relativum. Antecedit sub-stantivum: I 7; 12; 31; 44; 55,

I. 2. 5. 9. 16his. 20 bis. 21. 22.

24; 57; 71; 77, 3bis. 5. 7 bis. 8.

II. 15. 19. 20. 22; 111; 137; II

5; 11; 42; 45 &ZS; 47, 1. 5. 7. 9.

14; 54; 81; 82; 87D; 93; 98, 1.

9; 98D; III 5; 6; 37; 48, 2. 4.

6 bis. 7. 9. 12. 13; 72; 73; 76;96 A; 98C; IV Ibis; 2; 11; 21;

26; 28; 47; 69, 1. 4. 8. 9. 13. 16.

17. 19; V 7; 11; nisi quo III 100;quippe qui II 64 ; 98,4; quividemini I 77, 12; cui miseroII 47, 2; inversione substantivi

(velut quas insulas) I 55, 24; 100;II 42; III 7; 11; IV 59; fort. SUppl.

III 98 A; quibus posset condicioni-

bus I 28; ad virilia illa vocemquo III 48, 15. — Ille qui I 559. 18. 19; 77, 4. 6. 21; H 87 DIII 23; IV 69, 12; hunc quemIII 48, 14; is qui I 77, 1. 3. 10II 101; m 47; 48, 7; IV 69, 3

10. 20; qui . . . is I 55, 1. 3

77, 1. 18; sententia relativa prosubstantivo, ut subaudias is: 1 16

55, 21. 22; 63; 77, 13. 14. 18II 47, 4. 10; 78; 80; III 48, 15

18; 49; 54; 96 A; 98 A; IV 66

69, 1. 4. 21. — Sententiq relativa

finalis: I 55, 6; II 29; III 96 A. -4Initio sententiae (relativa qv

dicitur adnexio): I 11; 16; 32j

55, 5. 18. 19. 25. 27; 77, 9. lOJ14. 15. 16; 88; II 29; 45; 47, 4.;

5. 10; 70; 71; 87A. D; 92; 98, 6.^

8. 10; III 9; 25; 33; 48, 9. 11.

13. 20. 21; 96 D; 98C.D; IV 9;^50; 69, 5. 10. 23; V 20. — 1^1initio nostrorum fragmentorum^I 5; 70; 75; 91; 92; 152: II 20;34; 50; III 2; 44; 66; 75; IV 46^66; 82; V 17; inc. 24.

Qui indef. Alium quem deum IIll

48, 15.

Qnis (Qui) interrog. Subst. quis 155,4

21; quid I 77, 4. 13. 19; II 98,6;^III 48, 14; IV 69, 10; quid ultra?|I 55, 11

;quid aliud quam I ^5, 4;[

quid nisi IV 69, 19. — Adi.: quig|cruciatus aut quae poena II 47, 3;|quaeve I 55, 11; cuius torpedinislerat III 48, 20. — Sententia obli-

qua: cui II 47, 10; quid I 55, 20;1III 48, 1; quam ob causam III 73;«

quas ob iniurias III 48, 1 ; nescioquae torpedo III 48, 26.

Quis indef. Neu cui I 55, 4; neuquis miles inc. 8; nisi forte cuiI 77, 2; aut quid tale II 105;num quid III 48, 8 ; si quid 11 47, 9

;

V 24; ne quid I 77, 22.

Quisquam. Neque q. I 55, 15;II 61; III 48, 24; n. quemquamomnium I 55, 18; II 47, 18; n.

quicquam III 98 C ; IV 69, 17;liaud facile quisquam I 77, 9;c. alia negatione I 62; II 37.

Quisque. Se (sibi) quisque I 77,

6. 12; III 95; 102; IV 7; suaquisque sim. I 55, 4; 77, 14; 107;III 40; notissimus q. III 8; apromptissimo quoque I 77, 1

;

ignavi cuiusque III 48, 19; uti

quisque I 12; 11 87C.Quo cupidius rV 7. — Adv. loei:

quo fugeratn7; quousquel77, 17.

*Quoad coni. III 79.

Qnod II 43; 47 A; 56; III 74; 102.

Quondam III 72.

Qnoniam c. indic: I 55, 15; 77, 4.

22; II 47, 6; III 48, 13; c. coni.:

III 48, 20.

Quotiens II 98, 1; III 48, 1.

Rabie contracta I 55, 19; licentiam

quasi rabiem procedere I 77, 9.

Index m 299

Radicem montis accessit III 92.

Eapinas et incendia instaurare

I 55, 20; rapinis suetum 11 85;vasta Italia r. I 23; ex r. con-sulatum adeptus I 77, 4.

Rapere ad stuprum virgines III 98B

;

raptum ire licet I 55, 20; raptumhabere IV 69, 17; rapta tenet

I 55, 5 ; rapto vivere coacti III 74.

Raris animus est III 48, 7; raro

I 106.

Ratiouem explorare (sc. loci) IV 4;

belli ratio reddenda II 47, 11;

fugae rationem stcppl. III 98 A.

Implicatae rates IV 31 ; textis rati-

bus III 6; in ratis imposuisseII 110.

Ira recentis belli IV 69, 3 ; recentia

cadavera III 96 B; recens scrip-

tum I 2 ; r. domitos III 1 ; coria

r. detracta III 103.

Asiam recepi IV 69, 1

1

; r. GalliamII 98, 5; recipi civitatem III 6;

ad recipiendam libertateml 55, 27

;

oppida recepta II 98, 6; receptis

signis II 31; si vestra receperitis

ni 48 , 7 ; transgressos recipit

mons I 105; se recipere quivere

I 121; se receperat I 128; fort.

suppl m 96 C.

Litterae rccitatae in senatuII^SD.Carissimum domi recordari III 95.

Equi sine rectoribus I 139.

Recte facere I 55, 18; 77, 13; III

48, 5; rectius tua componasIV 69, 4.

Hanc redarguit (sc. epistulam) III 81.

Consulatum primum reddiderisI 77, 15; egestatem et famemredditis II 98, 6; belli ratio red-

denda II 47, 11; sua cuique reddi

I 77, 14; sumptis tergis atqueredditis I 75.

Mulio redemptoris m 85.

Ex fuga redeuntibus m96A; red-

eunte domum V 26.

Cinnae in urbem reditu I 77, 19;

de r. II 21; post reditum III 47.

Redundantibus cloacis IV 16.

Relatus vitae mos I 18.

Refecto exercitu III 98 B.

Quam reginam apellaveratIVl69,9.

Diversis ex regionibus IV 13.

Custodias regias IV 12; regiomoreI 11 ; sanctitas regii nominisV 3.

Regua disiunxit III 72; provinciae,

regna . . . fessa beUis 11 47, 14;regnum ingressus II 75

;provincias

regna . . . occupavere III 48, 6

patrium regnum petiverat IV 69,

8

omnia regna subvertendiIV69, 15r. hostilia ducunt IV 69, 17; re-

gredi in patrium regnum FV 69,

14 ; in r. restituentis I 53 ;per r.

contendit IV 59; regno integro

rV 69, 16; disiunctum regnis et

tetrarchiis IV 69, 10. — Appositoreqisnomine :Ariobarzanis r. FV 59

;

IV 69, 15; r. Mithridatis II 73;

Tigranis regno IV 69, 16; cumnomine terrae: regnum Persidis

IV 69, 19; Lydiae regna disiun-

xit a Persicis III 72.

Gregem regebat II 11.

Regressus Sertorius II 66; regressi

loco cedebant inc. 4; in Hispa-.niam regressus II 70; regredi in

patrium regnum IV 69, 14.

*Cuius regressu ap. Isidor. p. 62.

Relegati in silvas IV 26.

Aestum relidit IV 26.

Religione Volcanaliorum III 50.

Relicto bucinatore in castris III 96Bfaces in tectis reliquerant IV 15

ius a maioribus relictum III 48,

1

quae maiores reliquere HI 48, 6

praesidio relicto in MauritianaI 104.

ReHquiae belli arrectae I 77, 8;

reliquias exulum persequanturm 48, 18.

ReUqui erant III 96 A; r. vos estis

II 98, 10; reliqua retinebat I 88;

r. cadaverum III 87; alimenta r.

habet I 55, 11 ; estne reliqui aliud,

quam I 55, 15; hortari reliquumest m 48, 2.

Remittere iniuriam III 48, 22 ;pe-

cunia, quam emptoribus remiserat

IV 1.

Exercitus remotus est in II 93;

paludem haud procul remotamII 107; remoto metu I 12; te r.

procul IV 69, 13; stationes subvineas removebat I 141.

Renonibus corpus tegunt m 104;

renones vocantur etc. HI 105.

Libertatem rati HI 48, 26; calvi

ratus ni 109; rati (ratus) c. acc.

C. inf. I 67; n 87 A.D; SU/ppl IH 6;

imperia et decreta rata efficitis

m 48, 16.

300 Index III.

Advcrsa partim reppuli II 47, 1;

repulsus ab oppido I 134.

Reparatas haibebant {sc. naves)III 5.

Repente I 115; V 1; tanta r. mu-tatio IV GO,

Bepentinam (-a) formidinem (-e) II

87 A. B; repentina frumentarialege III 48, 19.

Repertores perfidiae IV 69, 7.

lura pacis repeto I 55, 10; quamrepetiveritis libertatem III 48, 28

;

a repetenda libertate I 55, 6;

pacem repetentes I 77, 5; remp. praedae repetitam I 51 ; res

repeto III 48, 17.

Repleta arva cultoribus I 14.

Repugiiantibus {subi. deest) inc. 10.

Requiem cupiatis III 48 17; nuUarequie {gen.) mora I 142.

Requietis militibus III 41.

Ad requisita naturae inc. 3.

Res cogit II 47, 6; r. claudit III

48, 25; permansit una r. III 48,

12; pocula et alias res II 86;multis rebus ereptis IV 69, 4;

novandis r. II 50; r. perditis

III 84; res repeto III 48, 17; ius

iudiciumque omniuni rerum I 55,

24; vestrarum r. iniuriae III 48,

20; r. natura I 77, 13; nomina r.

III 48, 13; contra spectatam remIII 96D ; rebus supra vota fluentibusV 25; plagis aut omni re n87A;ea re IV 69, 16; qua re II 45;quis rebus II 70; q. r. accensaII 92

;q. r. suspectis I 32. — Res

plus valet quam verba II 98, 6;

res magis quam verba agerenturinc. 91. — In extremis rebusin 95; rem familiarem con-sumpsi II 98, 9 ; res familiares

habere I 16; tam parva res III

48, 19; res gestas I 1; resmeaeparum prosperae IV 69,3;in secunda re IV 76; secundaeres I 55, 5. 24; secundis rebusI 11; IV 69, 1; malae secundae-que res II 47, 1; summae reigratia II98D; res Romana I.ll.

— Respublica: ne quid detri-

menti capiat r. p. I 77, 22; remp. quietam esse I 77, 1; ad r. p.

circumveniendam I 55, 25; r. p.

curant I 77, 19; r. p. defendi

I 77, 1; lacerari r. p. I 77, 6;

r. p. repetitam I 51 ; neque aliter

rem p. ait I 55, 24; r. p. intutai

patiemini I 77, 17; impeditissimare p. II 47, 6; hostes rei p. I 77,

22; r. p. pestem factura I 74;de possessione r. p. 1 54; turba-

menta r. p. I 55, 25; consulit

rei p. II 47, 13; indigni re

I 77, 5; indigna vobis et re

II 47, 8; merita in rem p. I 15

ob r. p. II 98, 2; de re p. I 2t

pro r. p. II 47, 4. 10.

Pluteos rescindit IV 63 ; belli iur

rescindi I 77, 14.

Firmiorem ad resistendumlV 69, 16.

Hiempsalem in regnum restituentisI 53; bona patria restituere ap.

Exup. et Gran. Lic. p. 31 ; resti-

tuto exercitu IV 69, 15; iur

tribunis restituit III 48, 8 ; tribuni4

ciam potestatem restitui I 77, 14;'

quae mercatus sum restituo 155,18.Urbem multos dies restantem 1 113

;

restantes III 98 C.

Ai-ma retineas I 77, 16 ; dommatio-:,nem retinuerint III 48, 28; retii^

nendae dominationis I 55, 8; re

liqua gloriosius retinebat I 88]vos inermos retinet I 77, 18

p

milites a populationibus retinebat

II 87 C; pertinaciter i'etinebunt

III 48, 17.

Retractantes verbis I 77, 3.

Cultu rei inc. 15.

Reversi IV 11.

Regem aversabaturV 16; provinciae,

reges penes unum I 55, 13; i-egi-

bus exactis 1 11 ; tetrarchas reges-

que firmavit iV 56; castra regis

IV 4; r. cura IV 8; regi gravescarique erant II 78; auxilio pro-

fectum magnis regibus IV 69, 22

;

cum nationibus, populis, regibus

bellandi IV 69, 5 ; ex rege miser-

rimum servorum effecere IV 69, 8.

— Cum noniine regis: I 32; II

20; 43 ; III 61 ; 70; 88 ; IV 69, 1 bis.

10. 11.

Rictus dolore 11 10.

Quasi ridentes interimit II 10.

Tam altas ripas I 108.

Ruina magna IV 67; r. multorumII 87 B.

More rumoruni II 69; rumoribuscorrumpebant 11 15.

Rupti montes 11 28.

Ruere ad portas III 23; in flumen

se ruebant II 101.

Index m. 301

RumiS. I 77, 10. 20; II 47, 4; IV20; 69, 13. 15.

Plebes Montem Sacrum insedit 1 11

;

m. s. matri magnae II 87 D ; sacra

via II 45.

Alia dis sacrata I 47; s. corporaII 110; dis s. instrumenta II 86.

Saepe II 47, 10; III 54.

Ferro saeptis I 55, 15.

Quibus saevitiis I 11; (annonae?famis?) saevitia II 45.

Longe saevior Catulus III 48, 10;

bellum saevissimum II 98, 1;

inter saevissimos hostis II 98, 5.

In sa^um tela venirent II 59.

Reliqua cadaverum sallerentlll87.

Saltus. = saltatio: saltu certabat

II 19. = angustiae montis: saltuminsidentis I 97; saltibus occu-

patis II 95; per idoneos saltus

II 29.

Vobis salus quaesita est II 9^ 1;

Mithridates Arsaci salutem IV09, 1 ;

pro veftra salute II 47, 9.

Salutatum {sc. ohviam eunt) V 26.

Salvi eritis I 55, 17;" satin salve

I 34.

Sanctitas regii nominis V 3.

Sanctus alia I 116; veteres et

sanctos viros II 70; sanctum autnefandum fuit III 98 C.

Totiens fuso sauguine II 98, 2 ; san-

guinem vestrum praebeatis III

48, 17; suimet sanguinis mercedeI 55, 25 ; initium civilis sanguinis

ap. Vel. p. 3; multo sanguinedefensum III 106; s. supplicumfoedarentur I 47 ; sepulcra infecta

sanguine civili 155, 14; sanguinedivitiae partae sunt I 55, 21.

Histrionis vix sani 11 25; saneI 62; II 18; V 23.

Sapientibus ut placet 1128; bcnis et

s. facienda I 77, 1.

In sapieutiam cesserat 11 42.

Sapor iuxta fontis dulcissimos

IV 38.

Ex sarciuis paludamenta extare

m 106.

Satellites eius {sc. Sullae) I 55, 2;pauci s. I 55, 12; s. commacu-latos I 55, 21 ; Saturnini . . . Le-

pidi s. I 77, 7; Octavium, Sullae

satellitem ap. Exup. p. 10.

Frumenti satias facta II 95.

Clade satiatus I 55, 5.

Satis. Suhst.: satis consili I 77, 12;

verborum s. dictum est 1114«, 25;satis quaesitum nomini etc. 1 55, 26.

— Acli.: 8. illa fuerint I 55, 19;quis cruciatus s. est II 47, 3. —Adv.: cum adiectivis: satis clara

II 98, 6; s gratus 1147,5; campos. (lato) III 98 D; satisne piumtutum IV 69, 1 ; satin salve I 34

;

satis tuti (um) I 55, 17. 18; cumverbis: satis cautum IV 60; s.

competere I 136; s. credebantinc. 7 ; s. mirari I 55, 2; III 48, 9;s. spectatum est III 48, 23.

Ictu tragulae sauciaretur II 67.

Equi saucii I 139.

Scyllam saxnm appellant IV 27;saxa capita affligebant II 105; s.

iacere 11 87A; s. ingentia incita-

bantur III 36.

Scaevus iste Romulus I 55, 5 (sc.

Sulla).

Scalas pares moenium IV 14.

Per tot scaphas IV 2.

Scelestum servitium m 48 , 9;

scelestos magis quam miserosinc. 25 ; scelestissimi hostes II 98, 1

;

sim. IV 69, 2.

Per sceleris immanitatem I 55, 6;

scelerum et contumeliarum finis

I 55, 9; licentiam sc. I 77, 9; sc.

illius maximum I 55, 18; merce-dem sc. I 55, 12; sc. conscientia

I 77, 7; sceleris haud TgnarumIV 69, 10; obliti scelerum 1 77, 19

;

sceleri et parricidio nomina in-

dit I 95, 24; sceleribus praemiatribuistis I 77, 4; supplicia sce-

lere vici II 47, 3; spes in sc. at-

que perfidia I 55, 1; ob scehis

II 47, 12; per sc. I 56, 7.

Scenis fabricatis II 70.

Scilicet I 55, 21. 23; 77, 6; sc.

quia I 55, 17; III 48, 26; sc. ut

I 44.

Per angustiam scissum IV 26.

Scio equidem c. acc. c. inf. IV 69, 16

;

beUi sciens 11 18 ; sc. horuminc. 33.

Epistulam scorpione in castra mi-

sere III 33.

Scriba addito nomine: I 55, 17;III 83 his.

Fessus scribendo II 98, 2; recens

scriptum I 2.

Pef invidiam scriptorum I 88,

302 Index III.

.Inopia scutorum III 102; se arma-bat scuto suppl. III 102.

A patribus plebes secessisset III 48,1

.

Non arma neque secessioneiu cen-

sebo III 48, 17.

Ne seclndereutur (itinere?) 11198 A.

Secundus. Numerus: inter secun-

dum atque postremum bellumCarthaginiense I 11; in secunda(sc. acie) inc. 2; s. vigilia II 87 A;ill 96 B. — = Prosper: aestu se-

cundo I 104; secunda in casumdeclinando II 15; res secundaevide res.

Securus nimis I 112.

Virile et muliebre secus II 70.

Haud multe secus quam III 96 A.Sed. Non (neque) — sed I 11; 12;

16; 55, 5. 20bis; 77, 7. 10; II

47, 12; 70; 87B; 91; 11148,17.27; IV 69, 15; non modo . . . sed

inc. 10; aUa . . . sed in 48, 11;

praeced. sent. affirm.: I 77, 12;

n 42; 87 D; III 48, 4; IV 26;ine. in 45 ; in principio sen-

tentiae: I 56; II 11; 28; 68;75; 98 D; m 88; 98 D; V 15;

fort. III 96 C; sed contra I 77, 12.

Sedenti coronam imponebat II 70;

tumuli sedere II 28.

Plaustra sedes sunt III 76; patrias

sedes occupavere I 55, 12.

Seditiones et bella civilia orta sunt

I 12* prolatandis seditionibus

I 77, 16; s. turbata I 77, 1; iuxtaseditionem III 96 D; ob s. I 77, 4;quies in seditionibus I 77, 7.

Segnior cura I 84.

Adsurgere sella V 20.

Semel IV 69, 12.

Corpus semianimum III 98 C.

Fossae semipletae sunt II 87 B.

Semiruta moenia 11 64.

Semper I 7.

Seuator ex proscriptis III 83.

Deditionem senatus approbat II 41

;

quae s. censuerat I 71; s. gratiamfecerat III 47; eum s. perquirebatIV 2; senati decreto I 72; in

senatu II 98 D.

Senectus ... curam duplicat II47,2.

Senecto coi-pore IV 21 ; senecta

aetate falso II 47, 2.

Seuescunt vires III 48, 19.

Decreta seniorum II 92.

Maneas in sententia I 77, 16; nihil

de s. mutavere III 6: sua s. f 60.

Separatae a viris II 92.

Peractis scptuaginta annis V 5.

Sepulcra infecta sanguine I 55, ]

Sequebantur equites IV 64; coi

silia secutus sum I 77, 6; ducem^et auctorem sequimiui I 55, 27;secuti non me, sed morem suumIV 69, 15; extrema munia sequiIII 95; hostium naves (classem'?)

sequebatur III 5; negotia seque-bantur V 9; lingua ferociam et

dicta factis s. II 98 D; fugientis

secuta ad II 45 ; fortunii melioressequitur I 77, 21 ; malos praemiasecuntur 177,9; te fama sequeturIV 69, 22; principio sequentisanni II 98 D.

Ortus sermo I 34; sermone fau-

torem III 88.

Bellum ex bello serunt I 77, 7;

bella ex bellis serendo IV 69, 20.

Serum bellum futurum II 38; seroiV 69, 13.

Servili imperio 19; s. indole

III 98 A. •

Serviendum est aut imperitandumI 55, 10; decreto s. sit I 72; ser-

viendi finem facturi III 48, 1 1 ; famanon serviturum esse IV 69, 10.

Servitium mercedem dant I 55, 2

;

dempsi grave s. IV 69, 11; sce-

lestum imposuerat s. III 48, 9;

ad mutandum s. II 24; paratums. III 48, 1; servitii pretium III

48, 20; s. insolitum II 39; metugravioris s. I 55, 6; otium cumservitio I 55, 25; otium pro s.

in 48, 13; potior quieto s.

I 55, 26.

Postremus servorum IV 69, 12;

pessimis s. I 55, 21; miserrimums. effecere IV 69, 8; erutis servis

ap. Exup. p. 10; multi ex loco

servi III 98C; cum servo III 33;omnia non serva IV 69, 17.

Sestertium tricies pepigit IV 81.

Severo edicto III 96 A.

Sexaginta aut amplius milia IV 28.

Si. Gum indicativo: 1 55, 25. 27;

77, 19bis; II 47, 3. 8. 9; III 48,

7. 11. 13. 17; IV 69, 2. 3. 21; si

quidem c. ind. III 48, 28; quam• si I 65, 1; in oratione obliqua:

I 55, 1; II 93; IV 45; V 24; sen-

tent. potentialis: I 55, 19; II 47, 5;

irrealis: I 55, 18. 19; II 47, 5;

ni48, 13; IV 69, 2.

Index III. 303

Sie. Ut . . . sic III 48, 19; sic vero{init. sentent.) 1 136.

Cum paucis gicariis I 77, 7.

Siguo dato II 87A; receptis signisuiilitaribus 11 31; ad signa red-euntibus III 96 A.

* (Silentio) egrediuntur mjp/jZ. III 96B(e/: lug. 106).

Milites sileutis III 96 D.llelegati in paludes et silras 1 55, 23

;

in silva Sila IV 33.

Similem se fore Alexandro III 88genus olei cedro simile IV 61herba apiastro similis 11 10

,

saxum simile formae celebrataeIV 27.

Simul IlJ; 55, 14; 98; n70; 87A;III 48, 21; 98 C; IV 69, 14; 76;V 2; suppl. III 98 A; cum illasimul II 47, 4.

Victoriae siuiulacriim II 70.

Amicitiam simulautes IV 69, 5;simulato irnpio testamento IV09, 8; simulatis transitibus III 6;pro sua aut quorum simulat in-iuria I 77, 10; simulans c. acc.c. inf. I 52.

Simultates exercere I 12.

Siu c. indicat. I 77, 20; II 47, 8;in or. ohl. III 93.

Siue cura IV 15; s. dedecore II

47, 5; non s. deo IV 60; s. graviexpectatione I 62; s. frumento,s. auxiliis IV 69, 21 ; s. f. et sti-

pendio 1198,3; convenas s. patriaparentibus IV 69, 17; s. periculotuo IV 69, 16; s. proeliis IV 15;equi s. rectoribus I 139; s. vihostium IV 69, 14; s. volnereIV 10; s. uno III 48, 22.

Siuguli suhst. : II 42 ; 47, 5 ; III 48, 6

;

adi.: per singulos artus I 44;singuli cives in pluribus etc. III

48, 24.

*Pontus siuuatus cetera ap. Melam,Val. Flaccum p. 135.

*Ligustici siuns aequor ap. Isid.et Solin. p. 62.

Procul iuxtasitos IV 69, 17; insulasprocul a Gadibus sitas I 100.

Societatem accipiet IV 69, 4; fides. acturos II 93; s. composuissecum rV 53, petere s. IV 69, 2;ad belli s. orantur IV 69, 1; ads. peteris IV 69, 16; societatevictor fieri IV 69, 23.

Dominationis socium III 48, 23;socius et administer ap. Exup.p. 62 (cf. lug. 29); gravioresbello socii se gerere III 7 ;

praesi-dentem socios II 94 ; se s. prodi-turos II 87C; s., amicos . . . tra-hant, excindant IV 69, 17; quoss. sibi asciverat ap. Exup. p. 9{cf. Cat. 47); quos ingenium s.

dabat III 98 C ; defectionem (-e)

sociorum I 22 ; II 47, 6 ; sociorumet Latii magna vis I 55, 12.

Metum an ignaviam an socordiameam appellem I 77, 11; capiaminivestra socordia I 55, 20 ; s. claudi-cabat inc. 23; s. nostra collectasunt I 77, 21; dolo aut s. n. con-tracta II 47, 8.

Languidos socordesqne III 48, 8;socordius ire III 25.

luxta solis aestivi pulsum inc. 19.Soleas festinate inc. 20.

Soliti (-um) c. inf. III 96 B; 102;V 20; uti solet I 126; III 64; 84;95; uti soluerat II 102; solitaconvicia III 96 C; praeter solitaIII 46.

* Solifnga, animal exiguum ap. Solet Isid. p. 61.

In sollicitndiue attineas I 77, 16.Hispaniae armis sollicitae I 77, 8.

Solns(-i) 1 11 ; III 48, ^his; solus(-os)omnium I 55, 6; IV 69, 10; solisviis I 117.

Solvere iniuriam P 55, 15; iuresoluto I 55, 18; poenas solvuntIV 69, 12; ad menstrua solvendaIV 40.

Somuio portenderetur thesaurusIII 109.

Desiderans sonores irruentium III

96 C; exaudiri sonores II 87 D.Exaudiri sonns Bacchanaliorumin3i.

Illata navigia sorbeus IV 28.

Sorte ductos IV 22.

Fugam sparsi temptavere III 84;croco sparsa humus II 70.

Medium spatium IV 26.

Monstruosam speciem dederantIV 27; s. efQcit (-ere) 130; III 63;s. timentemsM^jp/. V21 ; adspeciemIII 96 B; praeter s. III 96 A; specieconcordiae I 55, 24; inani speciemagistratus UI 48, 3; ferrea omnispecie IV 66.

304 Index III.

Spectat orientemlll 11 ; satis specta-tum est III 48, 23 ; contra specta-tam rem III 96 B.

Mortem honestam sperare II 47, 2

;

spero c. ace. c. inf. I 55, 7 ; 109

;

IV 69, 2.

Longa spes auxiliorum II 32 ; sj)emfrustra fuisse III 48, 9 ; spes omnisin scelere atque perfidia I 65, 1

;

praeter spem bonam ex vobisIII 48, 4; omnis spes consumpsiII 98, 2 ; tenuissimas spes frustra-

tur III 48, 19; hacine spe II 98, 2;spe aut praemiis III 48, 5; ac-

censum praemiorum spe- III 49;celerius spe 11 79.

Agro et talentis spoliatus est IV69, 6.

Asiam, spolium Antiochi IV 69, 11;spolia vestra penes illos I 55, 7;s. maxima IV 69, 20; arcemhabent ex spoliis vestris III 48, 6.

Panes sportis demittebant II 106.

Decem milia stadium I 100.

Omnia oppidi sta^nabaut IV 16.

Trans sta^num III 75.

Statim III 98 B.

Infrequentem statiouem nostramIV 36 {verhum deest)\ vigilias

stationesque exequi III 96 B; st.

locatae inc. 1 ; st. removebat 1 141

;

st. et vigilias temptare II 89.

Castra stativa habuit II 93.

Finem natura statuit I 55, 15; nihil

in me statuissetis II 98, 1; statui

c. acc. c. inf. III 48, 4.

Eo quo agitat statu I 77, 10.

Stipendium neutri datur II 98, 6;st. et supplementum pai-avere

II 98D; st. poscunt II 47, 6; sti-

pendio frumentoque aluit II 98, 9

;

sine fr. et st. II 98, 3.

Arma stans incumberetlll40; stanteCarthagine I 11.

Stolide III 98A; IV 83; stolidioran vanior IV 1.

Bonum et streuuum ostentantesIV 7; strenuis ministris I 9.

Desiderans strepitus tumultusqueIII 90 C; cum machinato strepitu

tonitruum II 70.

Studio maiore quam opibus II 64 ; m.st. quam consilio II 98, 4 ;

(datis ?)

studiis inc. 27.

Pessimi et stultissimi I 77, 1.

Rapere ad stuprum III 98 B.

Bli pacem, vobis bellum suadet

I 77, 18; p. suadere (-entibus)

II 87 B; 92; usum bene suadendiIV 69, 4.-

Sub trabes locata IV 30; s. vineasremovebat I 141 ; s. nomine I 12.

Utris tabulae subiecitlll37; aliquis

subiecerit III 48, 14.

Sublicibus ('?), pons subliciusIV 85.

Sublima nebula III 27.

Hostis submOYi II 98, 4.

Subsidiis compositis II 102 ; s.

principes augere II 103.

IUi suberat regnum IV 69, 15.

Nisi subvenitis II 98, 10; subvenieu-tem Antiochum IV 69, 6.

Ad subvertendum imperium I 77, 8;legum ac libertatis subvertendaeI 77, 11; omnia regna subvertendiIV 69, 15; res gestas (acta?) sub-vertere ap. Exup. et Gran. JAc.

p. 21 ; ad ea subvertenda I 55, 3.

Castra succedere IV 4 ; murum (-os)

- successisset (-esserant) I 143;III 108.

Pormamhominis caninis succiuctamcapitibus IV 27.

Perculsis succurritur III 107.

Saxa, pila, sudes iacere II 87 A.Suetum latrociniis II 88; rapinis

s. II 85; oriri sueta mala I 11.

Libera suffragia III 48 , 1 5; per s. III48,

6; a populi sutfragiis integerl86.Castra suggressus IV 86.

Sui cultorem IV 48. — Sibi: sing.:

s. abnuituros I 50; s. asciverat

ap. Exup. p. 9; s. parare I 11;

ap. Exup. p. 38; s. alvom pur-gari I 52; s. quisque quaerendoI 77, 6 ; s. quisque recordari III 95

;

s. uni descendere V 20; s. patriamesse 1 93 ; incognita s. ap. Isid.p. 02.

— Flur.: sibimet extorquerentI 55, 23 ; s. praelucentes IV 15. —S e acc. : sing. : se quisque ai mareIII 102; se quisque attingat 177,12; se eflfecit I 77, 3; movit se

II 93 ; sese quisque ostentantes IV 7;

se receperat (-cipit) 1128; III 96 C;se suspectum haberent II 87.C;

penes se V 55, 24; per se II 47, 2.

Plur. : se dilatant III 62 ; se

emergunt IV 28; uti se ferunt

III 48, 22; se gerere III 7; se in-

vitarent IV 11; se recipere autinstruere 1 121; se ruebant II 101

;

ad se III 98D; in se III 98D; inter

.Index m. 305

se I 55, 19; 100; U 98D; HI 96D;IV 37. — Subi. acc. c. inf.: sing.

I 55, 1; 77, 17; EI 60; 88; IV 45;

plw. I 67; II 87C; segfe V 13.

Suin. Esse absol. {velut consilium,

causa fuit) I 11 bis; 55, 18 bis.

19. 23; 77, 2; 113; H 87D; lil 27;

48, 13; IV 16; 69, 2. 5. 10. 16;

suppl. I 107; in post futuros

I 55, 6. — Esse cum adiectivoI 11; 20; 55, 1. 6 bis. 9 bis. 17

ISbis; 57; 69; 77, 1. 3. 9. 10. 13

16. 17; 94; II 38; 45; 47, 1. 7. 8

9. 14; 78; 87B; 98, 6. 10; 98D109; III 12; 46; 48, 4. 13; 70

74; 96 A; 98C.D; IV 21; 26bis

53; 69, 1. 4. 12. 16. 21; 73; 82

inc. 22 ; vacuum fuit c. inf. 1 12

reliquum est III 48, 2 ; I 55, 15

cum adverbiis: 1 55, 19; II 42

47, 3; 82; 112; 11148, 9; cum sub-stantivo praedic: 145; 77, 76ts;

II 47, 3. 5; 50; 56; 98, 2; III 14;

48, 23; 76; 88. — Esse c. dativo

personae (= habere): I 19; 45;

55, 7; 77, 12. 15. 22; 93; 137;

II 45; 98, 7; DI 48, 7. 27; IV65; 69, 16. 19; c. genetivo possess.:

I 55, 24; III 48, 7; cuius torpe-

dinis erat III 48, 20; c. dativo

rei {velut curae sunt, noxae esse)

:

I 55, 24; 77, 1. 15. 22; 88; II 70;

cum ablativo: I 88; III 80.— Esse

in I 18; 55, 1; 70; 77, 13; II

98, 1; m 48, 15; IV 33; cumaliis praeposiiionibus : 1 55, 7;

109; II 42; m 48, 2. 8; 96D;erat de nomine II 87D. — Incert.

IV85.Bellum atque arma sumenda 1 77, 2

;

b. sumpsere IV 69, 5; proeliumsumentis III 96 D ; suppUciumsumite 11 47, 8; sumptis tergis

IV 75.

Annuus sumptns datus est II 98, 2

;

partem sumptuumll47, 7; sumptuionerique {sc. sunt) II 98, 9 ; sumpti-

bus et contumeliis IV 69, 8.

Super Adv.: 1 121. — Praep.: super

eum {sc. discubuit) III 83 ; s.

tela praecipitati 11 87 A;qua super

{loc.) m 37; esca super {== de)

m 86.

Superba illa existimantes II 70.

Superiactis fluctibus 11 56.

Superiore anno 11 98 9; III 48, 11.

— Per summa flagitia III 96 A;

Sallustius, ed. Maurenbrecher. II.

8ummum(-o)imperium(-o)l55, 26

;

n 47, 3-. 14; summa inopia II 46;

loco summo IV 63; summae rei

gratia 11 98D; in summo III 83.

Vera et honesta flagitium supera*verit III 48, 13; quaeve humanasuperant I 55, 14 (intrans.).

Superstantes saxa . . . iacere II 87 A.

Supplementum paravere 11 98 D.Supplicum sanguine I 47.

Supplicia composuit in I 55, 6;

apud inferos memorata s. 11 47, 3

;

supplicium sumite II 47, 8.

Venienti ture supplicabatur II 70.

Supra vota V 25.

Inimicitias suscepi 1147,4; labores

et pericula suscepissem 11 98, 1.

Suspectus fuit c. inf. rV53; suspecti

sumus c. part. fut. IV 69, 18;

suspecta erat in I 69; suspectumhaberent II 87 C; quis rebus su-

spectis I 32.

Multis suspicionibns IV 42.

Metu . . . aequo et bono sustenta-

tum I 77, 17; vectigalium quibussustentamur I 77, 8.

Sustinere corpora m 40; impetumsustinui II 98, 5; partem sump-tuum sustinent II 47, 7; susti-

neri poterat {subst. deest) III 56.

SUUS. Adi.: I 34; 55, 2. 23. 24;

60; 77, 11; 88; 106; H 75; 87B;98, 2; 98 D; 100; IH 48, 1. 5.

ISbis. 21; 96A; 97; IV 45; 69,

1. 15; suus quisque {sim.) 155,4;107; III 40; praedic. contumeHamatque invidiam suam {sc. esse)

I 55, 23; laus sua esset II 98 D;suimet sanguinis I 55, 25; suis-

met aut proximorum telis IV 67

suopte ingenio 1 100. — Subst.

sui {sc. de militibus) I 108; II 66

104; m 106; sua cuique reddi

I 77, 14; sua sequi V 9.

Tabes IV 46.

Utris levi tabulae subiecit m 37.

Taedium beUi II 87B; t. tyrannidis

I 55, 7.

Decem milibus talentorum IV 69, 6.

Talis. Subst.: quando talis es I 77,

16; aut quid tale II 105; talia

III 48, 24. — Adi.: talem hono-

rem II 47, 11; talia incepta I 74;

in tali viro I 58.

Tam I 99; 108; II 55; m 48, 19;

20

306 Index in.

quam . . . tam I 55, 20. 24; tam. . . quam III 96 D.

Tameu. I 55, 18; II 23; 57; III 28;

48, 19. 20; 54; 96C.D; IV 69, 13;

et tamen III 96 A; dein t. II 93;

mox t. II 87D; quamquam . . .

tamen I 55, 26; 77, 2; III 48, 8.

Tanto agmine I 55, 24; tanta copia

I 3; t. flagitia I 58; tantae gloriae

III 48, 23; tanta mala I 77, 12;

tantam mercedem I 50; tantamutatio IV 60; t. praemia I 77, 4;t. torpedo 177,19; tantum anti-

quitatis curaeque I 19; t. modoII 47, 11; III 48, 17; quanto . . .

tanto I 77, 17.

Taurum ex grege II 11; illa tauro

paria 11 109.

In tecta iaciebant III 98 C;

pervias et t. II 70; in tectis reli-

querant IV 15.

Renonibus corpus tegunt III 104;tecta corpora IV 62 ; veste tectumpugionem III 59; urbem tegitis

I 77, 3.

In sagum . . . in bracliium tela

venirent II 59; t. iacientes 11 87 A;periaci telum poterat III 5; t.

a maioribus paratum III 48, 12;tela reddebant II 87 A; super t.

praecipitati II 87A—B; teli con-

iectus II87D; suismet aut proxi-

morum telis IV 67.

Temere textis ratibus III 6.

Fortunam in temeritatem decli-

nando II 15.

Ea tempestate IV 69, 10; V 23hac t. I 55, 10; qua t. III 66.

In modum templi celeberrimi 11 70parietes templorum II 64.

Verbis arma temptabitis I 77, 17

fugam . . . eruptionem temptavereIII 84 ; stationes et vigilias temp-tare II 89 ; haec atque illa temp-tans 1 77, 11 ;

quod frustra tempta-tum est III 25.

Tempore anni 1 56 ; eodem t. III 106

;

ad hoc tempus III 74; ad id t.

(temporis?) III 98 A; ex quo tem-pore I 16; in tempus III 48, 12;

in tempore I 32; IV 69, 18.

In Ciliciam tendere V 14; inconditi

t. III 23.

Aliena tenet I 77, 14; rapta t.

55, 4; tenuit thesauros IV 12;(Hispania) ab hostibus tenetur

II 98 , 9 ; Scythae tenent {obi.

deest) III 76; in tutandis periculis

teneaniini I 65, 1.

Tenuissimas spes III 48, 19.

Lateribus- et tergo editis III 6;

sumptis tergis atque redditis

IV 75; inulti terga caedebanturIII 24 ; tergis abstinetur III 48, 26

;

de vita atque tergo consulereI 11; a tergo II 30.

Tergis vinciebant IV 30.

Triennio trito III 16; diebus ali-

quot tritis suppl. III 5.

Maria terraeque aspera II 47, 14;terra ambitnr fort. IV 77; Germa-norum terras adstringit III 79;per cava terrae II 28; orbe ter-

rarum II 14; terra . . . mari IV69, 13; aequore et t. I 55, 4.

Detrusus terretur 1 1 1 8 ; a repetendalibertate terremini I 55, 6.

Ingens terror erat IV 16; t. hosti-

bus incessit 11 104; eo terrore

II 87B; ex suo t. I 107; in t.

I 126.

Tertia luna III 27; partem quasitertiam IV 3.

Simulato impio testamento IV 69, 8

;

t. data II 43.

Ea testatum Cretenses IV 69, 10;testabantur c. acc. c. inf. 11 92.

Tetrarchas regesque IV 56.

Regnis et tetrarchiis IV 69, 10.

Textis ratibus III 6.

Portenderetur thesaiirus III 109;tenuit thesauros IV 12 ; custodias

thesaurorum III 58.

Speciem et celebritatem timentemV 21.

Timide III 59.

Plurimum timoris faciunt I 55, 1.

Toga picta amiculo erat II 70;

togam paludamento mutavit 187.

Adversa . . . alia toleravi 11 47, 1;

tolerate a. II 47, 13; tributum et

militiam toleraret I 11 ;quae

toleravimus (-atis) I 55, 19; IH48, 15 ;

quae victis toleranda sunt

I 77, 18.

ToUo. Sublatum in cervices III

48, 21.

Cum strepitu tonitruum II 70.

Arma tormentaque poscebanturII 87C.

Tanta torpedo animos obrepsit

I 77, 19 ; occupa(.yit vos t. lE 48, 26

;

cuius torpedinis erat III 48, 20.

Torrentis modo I 16.

Index III. 307

Hastas igni torrere III 96 A.Tot exercituum I 55, 5; t. labores

et pericula II 98, 1 ; t. scaphas IV 2

;

t. viros III 48, 22; t. volneraI 55, 22.

Tota insula III 12 ;per totam

urbem II 87 C.

Dolia sub trabes locata IV 30.

*Longissimo tractu ap. Solin. p. 109.

Tradite exemplum I 55, 25; utalii tradiderunt II 5; traditur

c. inf. I 102.

Ictu tra^ulae II 67.

Abdita a dominis aut ipsos trahe-bant III 98 C; navigia ad litora

trahit IV 28; tracto pede III 37;socios amicos trahant excindantIV 69, 17.

Trans maria II 70; t. stagnumIII 75.

Exercitum transduxit III 6; partelegionum flumen transducta II 99.

Simulacrum transenna demissumII 70.

Pars in vallo transflxa II 87 A.Servilius prior transgressus 1127;

transgressos recipit I 105; exer-

citus et bellum transgradienturin II 98, 10; flumen transgredi

nequibat III 6 ; communem habi-tum transgressos II 62.

In transgressu I 104.

Transituni fecit II 6; simulatis

transitibus III 6.

Equites vado transmisit II 100.

Inter quae trepida 11 87 D.

Tribus cum muris II 57 ; c. tr. legioni-

bus V 14.

Vis tribunicia III 48, 12; potestas

t. vide potestas.Tribunus plebis. Tribunos p.

paravit (-visset) I 11; III 48, 1;

ad exitium insontis tribuni III

48, 10; iura tribunis restituit

III 48, 8; addito nomine 11 21.

— Tribunus militum I 88;negotia legatorum aut tribunorumV9.

Tanta praemia tribuistis I 77, 4.

Tributum toleraret I 11.

Sestertium tricies IV 81.

Triennio trito III 16; per trienniumII 98, 2.

Trieris inc. 11.

Milibus quinque et.triginta IV 25.

Triplici fluctu in 55; triplices in-

sidiae 11 29.

Quaerant triumpbos m 48, 18; pertriumphum duxere IV 69, 8.

Tropaea constituit III 89.

Tu IV 69, 4. 21; tu vero IV 69, 19.

— Tibi esse IV 69, 16; t. daturV 7; t. liceret IV 69, 2. — Teacc. I 77, 15. 16 his; IV 69, 3. 16.

22. — Te remoto IV 69, 13.

Occanuere tubis I 135.

(Classis) commeatus tnebatnr 11

47, 7.

Tuml55, 18;88;n42;70 6^S;98D;m 6 ; 102 ; IV 36 ; 69, 1 ; V 2 ; initio

sent.: II 93; et tum m 98D; attum 1 77, 7 ; at tum denique 11 87A

;

ac tum maxime III 95; tumqueI 11; tum vero I 67; IV 74; tum. . . cum 1 55, 5; 77, 6; cum . . . tum(coord.) II 98 D.

Tumultuose consultantibus n 87 D.

Tumultus intercessit m 48, 10 ; tu-

multus desideransm 96 C ; tumul-tum faciunt II 87 C; t. ex tumultuserunt I 77, 7; suspecta in t. I 69;magno tumultu II 87 A; cum m.t. II 45.

Tumuli sedere 11 28; mittit in tu-

mulum circum prominentem m96 C; t. (muniverant.^ verb. deest)m 6.

Plurimae turbae et bella orta sunt• I 12; in pace t. sunt I 77, 7;quantae t. concitantur III 48, 11;turbam morantibus I 126; turbasodisse I 77, 18; praemia turbarumI 55, 16

Maximaturbamenta probate 155,25.

Omnia turbata sunt I 77, 1.

Turmam equitum succedere FV 4.

Ancilla turpis I 55 , 21; turpi for-

midine I 38; turpiter moriendumn 47, 11.

Onere turrium III 34 ; cum magnisturribus II 57.

Venienti ture supplicabatur 11 70.

In tutandis periculis I 55, 1.

Tutus fuit I 55, 6; tuti in imperioI 55, 17; me tutum fuisse I 55, 18;se t. putat I 55, 1 ; meis laboribustuti IV 69, 1 2 ; fuga tuta fuit II 87 B

;

locum nullum tutum III 100; loco

tuto suppl. III 96 A; nihil glorio-

sum nisi tutum I 55, 8; quodquaesitur satis pius tutum IV 69,1.

— Iniuria gravitate tutior III

48, 13; tutior sequebatur m 6;

20*

308 Index m.

tutius agat in 48, 3. — Quamtutissimo looo II 92.

Tuus adi.: IV 69, 2. 16. 23; subst.:

tua IV 69, 4.

Pudorem tyrannidis I 55, 7 ; adver-sum tyrannidem L. Sullae I 55, 1.

Tyrannum appellantes I 64; nihil

praeter t. quaesitum I 55, 22.

TJbera partus . . . viris manere II 92.

UM. Adv. loc: III 86; 98 B; IV 28;suppl II 92; III 98 D. — Coni.temp.: c. praes.: 1 77, 9; II 92;c. imperf.: 11 87 (A). C; c. perf.:I 66; III 25; 48, 21; V 15; postubi II 53 {deest verbum); 87 A.

Ultus iniurias IV 69, 11; ultum in-

iurias hortor III 48, 17; ultumierat I 31; in ulciscendo I 55, 1.

Non humana ulla neque divina IV69, 17; ullam praedam I 55, 18;neque uUis redeuntibus III 96 A.

Ulterior vide Hispania ind. nom.Ultra contionis locum III 48, 14;

u. morem II 70; nihil u. praedamni 98 A; quid ultra I 55, 1.

Ultro II 98, 9; III 48, 16. 20; 96 D.Undarum vi III 54.

Unde m 30.

Undique II 57; 70; III 96 C; IV69, 10; V 8.

Valet in universos III 48, 20.

Unus. Subst.: I 55, 12. 13; III 48,-

22. 24; 99; V 20; in unum con-sultantibus 11 87. — Adi.: unoanimo III 48, 8 ; una causa IV 69, 5

;

cohors u. III 8; unam epistulamIII 33; unum omnibus finem I 55,

15 ; una res III 48, 12 ; unum vadumI 108; praeterea unum traditurinc. 27.

Speciem captae urbis I 30; beneposita urbs inc. 21 ; maxima ur-

bium IV 69, 19; per totam urbemn 87 C ; urbes subaudiendum V 2.

— Boma urbs: vacuam urbemI 40; vastam u. I 55, 17; u. in-

vadat I 77, 10; hanc u. tegitis

I 77, 3; de praefecto urbis I 54;

a principio u. I 8; urbi praesidio

sint I 77, 22; ad urbem I 77, 22;in u. I 77, 19; IV 46; ex urbeIII 4. — Urbis nomine apposito:

I 113; II 81; 98, 6; IV 69, 19.

Ni metus urgeret II 87 D; sonoresundique urgentium III 96 C.

Usque ad flumen III 75 ; ad exitium

u. III 48, 10; ad postremum u.

I 77, 5;.quo u. I 77, 17.

Fortuna usum dedit IV 69, 4; quo-rum u. habet I 63; magno usuifuit I 88; ad diuturnitatem ususIII 87.

Ut. Adverb.: ut . . . sic III 48, 19;ut . . . ita III 6 ; uti praesides olim,nunc dominos III 48, 6 ; ut ceteraIII 14; ut tabes IV 46; ut anteaI 16; ut in principio III 25; ut insecunda re IV 76 ; ut in ore agensI 59; ut ait I 55, 16; IV 54; utilli criminantur III 48, 17; uti seferunt III 48, 22; sapientibus utplacet II 28; ut alii tradideruntII 5; ut libet I 77, 20; ut monetira II 47, 8 ; ut solet 1126; III 64

;

84; 95; uti soluerat II 102; ut inMario 144; uti quisquel 12 ; II87C;cum exclamatione: I 77, 15; utprimum c. perf. IV 49; docendi,ut paravisset III 48, 1. — Con-iunctio consecutica: adeo ut 1 16;55, 19; n 50; eo ut I 55, 8; ita utII 67; tanta, ut I 77, 19; tota regi-

tur sententia: 1 18; 31; 42; III 40;IV 60; verbis regitur: censeo uti

1 77, 22 ; dono datur utll47, 5 ; facit

ut IV 26; hortor uti III 48, 17;moneo (-et) uti III 98B ; IV 69, 23

;

oro atque obsecro I 77, 9; quaeso(-sit) ut I 86; II 98, 8; III 48, 13;suadentibus utill 92. — Finalis:I 55, 23; 77,16; IH 96 C; IV 47;69, 12; inc. 9; scilicet ut I 44;praeterea incertum 1 66 ; II 27 ; III 65.

Uti legitur I 12; 55, 16; 66; 77, 22;86; II 59; 87 C, 17; 92, 9; 102;III 48, 1. 17. 22; 84; 95; IV 69, 23.

Duos quam maximos utris III 37.

Utrum ... an II 98, 3; IV 69, 16.

Uterque venirepotestIl98, 7 ; utrum-que malunt I 55, 2.

Utilia parare II 47, 7.

Eius opera non usurum III 60; pe-cunia usi sunt II 47, 6.

Utrimque 1 11; 34; 54; II 87 A; III

48, 11. 12.

Uxori eius frater V 11.

Vacuus II 35 ; V. a curis III 3 ; vacuamhominibus I 40; II 6; vacuum fuit

c. inf. I 12.

*yaderent e facultate coni. II 93.

Facilem pugnantibus radum I 108;

Index III. 309

vado transmisit 11 101; vadi e

facultate trad. 11 93.

Exilio vagabantur V 17.

Genus hominum Taguin II 85.

Imperio valuit I 11; valent in uni-

versos III 48, 20 ;plus valet quam

II 98, 6.

Ingenio validus I 116; cum validis

vecte certabat II 19; validam ur-

bem I 113. — Iniuria validiorI 112; iniuriae validiorum I 11;

ceteri v. sunt III 48, 7. — Ego nonvalidissimus IV 69, 4.

Modica valle disiunctis II 93; in

valle virgulta nemorosaque 1 120.

Per Tallnm II 87 A; in vallo II 87 A;castra vallo communita suppl. IH96 B.

Despecta vanitate 11 42.

Admodum vanus inc. 18; stolidior

an vanior IV 1.

Multa et varia certamina IV 69, 7

;

cultibus variis III 12; v. proeliis

IV 69, 15.

Nectere vasa agrestia III 102.

Igni vastare I 112; ad intemecio-

nem vastavimus II 98, 9.

Vasta Italiae I 23; vastis omnibuslocis IV 69, 15; vastam urbemI 55, 17.

Vatum carminibus I 77, 3.

Ve enclit. . . . aut I 55, 11.

Vectigalia parva et incerta II 47, 7

;

in latere vectigalium nostrorumI 77, 8.

Vecte certabat II 19.

Veliementer gratulabantur I 89.

Cohors phaselo vecta III 8.

Vel cum vi augendi: v. ferro saeptis

I 55, 1 5 ; vel paucis prohibentibusi

ni 6; vel maximum I 55, 18.

Cum velocibus cursu certabat 11 19

;

velocissimum genus II 87 A.

Velorum alis demissis inc. 12.

Vendo vide venum.Prohibebat nocere venenum V 7;

veneno interfecta II 75.

Venienti II 70; forte venientis II 29;Conisturgim venit I 119; in Are-sinarios venere III 5; in Italiamvenire II 98, 7; tela venirent in

II 59 ;prohibitum venerant III 7

;

pacem orantes venere II 87 B.

Vento gliscente III 66; venti citatu

II 28.

Vennm aut dono datam I 55, 18;

cultores venum dati II 87 B; ven-

ditis bonis I 49.

Principio veris II 80.

Verberabatur III 9.

Res plus valet quam verba II 98, 6

;

res magis quam v. agerenturinc. 9 ; verborum satis dictum est

III 48, 25 ; liberalibus verbis per-

mulcti IV 58 ; retractantes v. 1 77,3

;

V. arma temptabitis I 77, 17.

Vereor, ne I 55, 20.

Ad Siciliam vergens IV 25.

Vero. Tu v. IV 69, 19; epulae v.

quaesitissimae II 70; sic v. 1 136;

tum V. I 67; IV 74; postquam v.

suppl. III 5.

Mare verticosum IV 28.

Verto. Trans.: Ai-ma in nosmetversa I 55, 19; exercitum verteret

III 19; iter vertit ad II 81; ple-

rosque secundae res in miseratio-

nem vertunt I 55, 5. — Intrans.:

incepta in consultorem vertissent

I 74.

Verum. Initio sententiae I 65, 16;

ni 48, 24; neque . . . verum III 48,

26 ; non modo . . . v. etiam II 98, 9.

Verum ingenium 1137; vera est

existimanda {subst. deest) II 55.

— Movit a vero 16; liber-

tas et vera placent I 77, 20; v.

accipiendi IV 57; v. existimare

IV 69, 3; V. noscerentur III 96 A;V. et honesta flagitium supera-

verit III 48, 13; praeterea veri

traditur inc. 27. — Vero IV 53.

Veruta binum pedum III 36.

Corporibus hominum vesci I 107;

insolita vescentibus III 38.

Vespera II 60.

Vester. Clementia et probitas vestra

I 55, 1; iure vestro III 48, 15;

maiores vestri III 48, 15; metuvestro I 55, 1; munia vestra III

48, 1 9 ; in ore vestro II 47, 4 ; vestra-

rum rerum III 48, 20; vestra sa-

lute II 47, 9; sanguinem vestrumIII 48, 17 ; socordia vestra 1 56, 20;

77, 11; spolia v. I 55, 7; III 48, 6;

vestra III 48, 7.

Insequentes vestigia III 96 C; facie

vestigi humani II 2.

Veste testum pugionem III 59; mu-tata veste II 47 A.

Vetus causa bellandi IV 69, 6 ; colo-

niae veterum militum I 77, 21;

apud veteres et sanctos viros II 70.

310 Index m.

Tetustatem altores lovis celebra-

visse III 14; vetustate cognita erat

II 87 D.

Ire primum via III 48, 2; omni v.

grassaretur inc. 14; solis viis 1 117

;

sacra via II 45; viam militaremIII 51; per vias et tecta II 70.

Vicem aerari praestare II 98, 3; v.

pecorum IV 67; in vicem III 37;per V. (vices?) inc. 37.

Victor fieri IV 69, 23; impetumSertorii victoris II 98, 5; metusPompei V. I 53; victor exercitus

I 55, 22; II 98, 7; victoribus dece-bat 1 140

;praeter victorem 1 5 5,

2

1 .

Victoriam reportare III 29; pro v.

ostentant IV 69, 15; Victoriaesimulacrum II 70.

Vicos castellaqne incendere I 112.

Humanas hostias . . . vidistis I 55,

14; tantas copias . . . videt I 108;visuros inc. 36; cameli visi Ro-manis III 42; c. acc. c. mf.: I 77,

6.11;IIl98D;C.sewlo6?..-IIl48,ll;video properantem V22. — Videorc. adi.: I 55, 20. 26; II 47, 5; III

98 B; IV 60; c.ver&is: 177, 12; 115;IV 27; 69, 3.

Ad vigilum speciem III 96 B.

Vigilias stationesque exequilll 96 B

;

st. et V. temptare II 89; secundavigilia II 87A; III 96 B.

Vilia habeo II 47, 3.

In proxima villa III 94.

Nectere ex viminibus vasa III 102.

Vinarii I 63.

Dolia vitibus aut tergis vinciebantIV 30.

Neque vincere neque vinci possu-mus IV 69, 16; nisi viceritis III

48, 13; pugnatur et vincitur pau-cis III 48, 28 ; metum vicit III 48, 4

;

supplicia scelere vici II 47, 3; ur-

bem pugnando vicit 1 113; victus

II 47, 4; Marius v. I 36; de victis

Hispanis IH 89; extrema victis

paterentur II 87 D ; v. tolerandasunt I 77, 18; pro v. est lE 48, 28;quibus V. IV 69, 20.

Vindices omnis iuris paravisset III

48, 1; vindices se ferunt liber-

tatis III 48, 22 ; aemuli et vindicesadfuturi IV 69, 18.

Sub vineas removebat I 141.

Vino ciboque invitarent IV 11.

(Deos) violasti I 77, 15; hospitis

domum violasse III 68.

Tot viros audere III 48, 22; vir

gravis II 37 ; augete ingenium viris

fortibus I 77, 20; potiora esse forti

viro III 48, 4; cruciatus virorumillustrium I 55, 17; facinora viris

memorabantur II 92; munia v.

manere II 92; estne v. reliqui

I 55, 15; inermos viros quemquamagnoturum II 61; magnas opesvirorum etc. IV 69, 16; augereturnumerus lectis viris III 98 B ; se-

paratae a v. II 92 ; apud vetereset sanctos viros II 70; in tali viro

I 58.

Virgines nuptum mittebantur II 91rapere ad stuprum v. IH 98 B.

In valle virgulta I 120.

Virile et muliebre secus II 70; advirilia illa vocem III 48, 15.

Virtuti credebant inc. 7; virtute

peperere I 55, 3; reppuli v. meaII 47, 1 ; mori per virtutem 1 55, 15.

Vis. Vis omnis in vobis III 48, 15;V. obsistat HI 93; vires aderantIII 23; senescunt v. III 48, 19; vis

Romanorum II 87 D ; v. tribunicia

III 48, 12 ; vim cunctam et imperiaconvertere III 48, 5 ; ingens viriumIII 91 ; afflicti undarum vi III 54;magna v. contendebatur 1 54 ; sine

vi IV 69, 14; adsuetum ad omnisvis III 17; omne ius in viribus

I 18. — = multitudo: magna(immanis) vis hominum 1 65 ; V 2

;

sociorum et Latii m. v. I 55, 12

;

vis piscium III 66.

Magna gloria visebatur II 70 ; cupi-

dinis ignara visendi 1 103; proculvisentibus III 96 B; IV 27.

Vita et mors iura naturae II 47, 5

;

V. certa I 55, 6; pacto vitam de-

derant IV 69, 7 ; mercede v. muta-verit I 77, 7 ; finem vitae fecerimII 47, 9 ; necis et v. licentia I 55, 3

;

inconditae v. mos I 18; de vita

consulere I 11.

Vitabundus classem hostium lE 37.

Vitiosis magistratibus III 46.

Vitibus vinciebant IV 30.

Secundae res vitiis obtentui 1 55, 24

;

vitio humani ingenii I 7; nostris

vitiis IV 69, 21.

Conventum vitantes rV40;proelium

vitare I 104.

Rapto vivere IH 74.

Vivos facie ostentabat I 88; vivocruciatus satis H 47, 3.

Index m. 311

Vlx II 25; 47, 5. 7; 98, 2. 9.

*Ex suo Tocabnlo nomen dedit ap.

Isid. p. 60 {cf. Catil. 52).

Vos ad virilia vocem III 48, 15

Quorum volgus usum habet I 63.

Perverso volnere III 98 C; in vol-

nere II 68; sine v. IV 10; per tot

volnera 155,22; praemia pro vol-

neribus II 98, 2.

Qui voluere II 47, 4; (discordiarum)

. . . finem volens III 48, 17; iustos

domiaos volunt IV 69, 18 ; honoremvoletll 47, 11 ;

qualem voles socie-

tatem IV 69, 4 ; eadem volt 1 55, 21

;

c. inf. IV 69, 3; c. acc. c. inf.

I 77, 1 ; volentem dedisse II 47, 12

;

volentes accurrerell 71;principem

volentibus vobis esse III 48, 23;cum V. III 96 A; volentia plebi

facturus IV 42.

Volucrum et ferarum genera 11 70.

Militum voluntatein causatus V 15;adversa voluntate I 91; cognitaV. II 70; pro cupita v. II 47 A; exeorum v. II 87 C.

VOS 155,6; 77, 3.13.17 6*8; 1147, 4;

98, 10; III 48, 11. 16. 28. — Parri-

cida vestri II 47, 3; aliquis ve-strum in 48, 14, — Vobis dat.

I 55,25; 77, 2. 3. 18. 20; II 47,9;98, 1. 6; III 48, 1. 8. 23; vobismetipsi III 48, 6. — Vos accus.: v.

differunt III 48, 21; v. hortor III

48,17; V. moneo II 98, 8; occupavitV. III 48, 26 ; V. oro atque obsecroI 77, 9; V. permissuri I 77, 19; viniuriae pertaesum III 48, 8; vpraebetis III 48,6 ; v. retinetl 77,18V. vocem III 48, 15 ; ad vos III 48, 7

adversum (-us) v. I 77, 17 ; II 47,

1

in vos I 55, 2; III 48, 5. 11. 16per vos (appell.) II 47, 13.— Vo-bis abl.: a vobis I 55, 12; 77, 7.

18; n 98, 2. 4; ex V. III 98, 4; in

V. II 98, 1; m 48, 11. 15; pro v.m 48, 15; indigna v. II 47, 8;mussantibus v. III 48, 8.

Votis paranda auxilial 55, 7; supervota V 25.

Voveo dedoque me 11 47, 10.

Magna voce I 89; maxima v. I 64.

Corrigenda.

Pag. 43, fr. I 100: pro a lege procul a.

,, 87, fr. II 70: post secns adde per vias et tecta.

„ 153, fr. III 100: pro constitissent lege institissent.

o

PA6^53A81891

Sallustius Crispus, C

Historiarum reliquiae

sallusti historiarum reliquiae

Documents