Börn og virkt fjöltyngi Samfélagsleg ábyrgð og hvatning

Kolbrún Helga Pálsdóttir

Lokaverkefni til BA-prófs Uppeldis- og menntunarfræðideild

Börn og virkt fjöltyngi

Samfélagsleg ábyrgð og hvatning

Kolbrún Helga Pálsdóttir

Lokaverkefni til BA-prófs í Uppeldis- og menntunarfræði Leiðbeinandi: Renata Emilsson Peskova

Uppeldis- og menntunarfræðideild Menntavísindasvið Háskóla Íslands

Október 2017

Börn og virkt fjöltyngi: Samfélagsleg ábyrgð og hvatning

Ritgerð þessi er 14 eininga lokaverkefni til BA-prófs í Uppeldis- og menntunarfræði við Uppeldis- og menntunarfræðideild, Menntavísindasviði Háskóla Íslands

© 2017 Kolbrún Helga Pálsdóttir Óheimilt að afrita ritgerðina á nokkurn hátt nema með leyfi höfundar.

Prentun: Prentsmiðja xxx Reykjavík, 2017

3

4

1 EfnisyfirlitÁgrip..............................................................................................................................5Formáli...........................................................................................................................62 Inngangur...............................................................................................................73 Tungumálanotkun...................................................................................................9

3.1 Móðurmál..................................................................................................................93.2 Máltaka...................................................................................................................11

3.2.1 Félagsmótun...............................................................................................................123.3 Fjöltyngdmáltaka....................................................................................................123.4 Fjöltyngi...................................................................................................................13

4 Hversvegnavirktfjöltyngi?...................................................................................154.1 Barnasáttmálinn......................................................................................................164.2 Skóliánaðgreiningar................................................................................................174.3 Jafnrétti–jafnræði..................................................................................................174.4 Tungumálogsjálfsmynd..........................................................................................18

5 Virktfjöltyngiískólastarfi.....................................................................................215.1 Grunnskólar.............................................................................................................225.2 Leikskólar.................................................................................................................23

6 Hugmyndiraðúrbótum.........................................................................................266.1 Kennara-ognemendahópar.....................................................................................276.2 LAP..........................................................................................................................286.3 Tungumálergjöf......................................................................................................29

7 Samantekt............................................................................................................318 Lokaorð................................................................................................................339 Heimildaskrá.........................................................................................................34

5

Ágrip

MeðauknumfólksflutningumeykstfjölmenningáÍslandiogþarmeðtungumálinsem

töluðeruinnansamfélagsins.Tungumálerugrundvöllurmannlegrasamskipta,náms,

þátttökuílýðræðislegusamfélagiogáframmættitelja.Sumirfræðimennfullyrðajafnvel

aðgottvaldámáligætiveriðlykillinnaðalmennrivelgengniinnansamfélagsins.

Tungumáleruþóekkisístmikilvægfyrireinstaklinga.Góðsjálfsmyndereinkummikilvæg

oggrundvöllurþessaðhægtséaðbyggjauppgóðasjálfsmyndersjálfsöryggiítjáninguog

tungumálialmennt.Hérverðurfjallaðumfjöltyngisemogvirktfjöltyngibarnaog

mikilvægiþess.Viðskrifþessigreipathyglihöfundaraðekkertkemurframumvirkt

fjöltyngiíaðalnámskráleikskólaþráttfyriraðþvíséugerðgóðskilíaðalnámskrá

grunnskóla.Þvíerekkiúrvegiaðveltafyrirsérhvortþaðsésíðurmikilvægtfyrirbörná

leikskólaaldri.Hvaðertilráða?

„Gottvaldámunnlegritjáninguímóðurmálierundirstaðatungumálanámsognýtistíöllumöðrumnámsgreinum“Aðalnámskrágrunnskóla,2011.

6

Formáli

Þessiritgerðer14einingalokaverkefnimitttilBAgráðuíUppeldis-ogmenntunarfræðiviðHáskólaÍslands.LeiðbeinandiminnerRenataEmilssonPeskovaogþakkaéghennikærlegafyrirómetanlegaleiðsögn,semogaðhafastaðiðmeðmérlengurenupphaflegavarsamiðum.FríðuBjarneyJónsdótturvilégeinnigþakkafyrirýmisráðoghugmyndir.JóhannafrænkaogSiggaskáfrænkafárisablómvöndfyrirhjálpleganyfirlestur.SamstarfsfélögumáLangholtisendiéginnilegarþakkirfyrirhvatninguogSiggaaðstoðarleikskólastjórifærsérstakarþakkir.Enfyrstogfremsteruþaðþóforeldrarmínirogsystkinisemkomumérígegnumþessiskrifmeðómældumstuðningiogtrú,ánþeirraværiþessiritgerðekkilengrienforsíðanein.Sömuleiðissysturbörninsemvissualltafhvenærþörfvaráfaðmlögumogupplyftingu.

Þettalokaverkefniersamiðafmérundirritaðri.ÉghefkynntmérSiðareglurHáskólaÍslands(2003,7.nóvember,http://www.hi.is/is/skolinn/sidareglur)ogfylgtþeimsamkvæmtbestuvitund.Égvísatilallsefnisseméghefsótttilannarraeðafyrrieiginverka,hvortsemumeraðræðaábendingar,myndir,efnieðaorðalag.Égþakkaöllumsemlagthafamérliðmeðeinumeðaöðrumhættienbersjálf(ur)ábyrgðáþvísemmissagtkannaðvera.Þettastaðfestiégmeðundirskriftminni.

Reykjavík,____.__________________20__

_________________________________ _________________________________

7

2 Inngangur

Tungumáleruundirstaðasamskiptamannkynsins.Langflestirnotastviðtungumáltilsamskiptameðeinumeðaöðrumhætti,enlangalgengastertalaðmálogritað.MeðauknumfólksflutningumsemogaukinnihnattvæðinguundanfarinnaárahefurfjölmenningaukistogerÍslandþarenginundantekning.ÁÍslandierfjölmenningtiltöluleganýttfyrirbæri.ÞaðvarekkifyrrenáseinnihlutasíðustualdaraðfólkerlendisfrátókaðflytjasttilÍslandsístærrihópum(HagstofaÍslands,e.d.),envíðsvegaríheiminumhefurþaðviðgengistímörgár(HannaRagnarsdóttir,2007;HagstofaÍslands,e.d.).Ekkihefuraukinfjölmenningeinungismeðbúferlaflutningaaðgera.Önnurdæmiumauknafjölmenninguerufjölmenningarfjölskyldur,þarsemforeldrargetaveriðfrásitthvorulandinuogbúajafnvelíþvíþriðjaogbörnalastþvíuppviðþrjáólíkamenningarheima.Fleiridæmigetaveriðflóttamenn,hælisleitendur,fólksemflytursigtilvegnavinnuogsvoframvegis.Þegarfólkkemursérfyrirínýjulandiferþaðoftastútávinnumarkaðinnogbörnfaraoftíleikskólaogskólaogþurfaþarmeðaðlæratungumálsamfélagsins. Þegarfjallaðerumhnattvæðinguogtungumálerekkiúrvegiaðfjallaumtvítyngi,semertöluvertalgengaraenmargagrunar.Taliðeraðrúmlegahelmingurmannkynstalitvöeðafleiritungumál(CouncilofEurope,e.d.).HinsvegargætiþaðtalisttiltöluleganýttfyrirbæriáÍslandiþarsemekkivarmikiðumfólksflutningahingaðfyrrenuppúrárinu1994(ÓlöfGarðarsdóttir,2012)ogþarsemíslenskaereinaopinberamállandsinsvarekkimikillfjölbreytileikiímálsamfélaginu.

Almennthefurhugtakiðtvítyngiveriðnotaðsemskilgreiningyfirmálfólksmeðtvömóðurmál.Héreftirverðurhinsvegarnotastviðhugtakiðfjöltyngi(e.plurilingualism),þarsemnúátímumerekkisjaldgæftaðbörntalifleirientvötungumál.Þvíhefurhérveriðvaliðhugtakiðfjöltyngi(CouncilofEurope,e.d.)þarsemþaðnærtilallrasemhafafleiraeneittmálogskuldbindursigekkieinungisviðtvö.

Ánítjánduogtuttugustuöldvarlitiðáfjöltyngisembyrði,frekarentækifærilíktoggerternúátímum,ogtaliðvaraðhugrænnþroskitvítyngdrabarnaværiseinnieneintyngdrabarna.Einnigkomuþarþjóðernislegarhugmyndirumaðeintyngdirværueinsognáttúranskipaðiogþarmeð„hiðrétta“,þegartaliðvaraðfjöltyngdirogjafnvelfólksemtilheyrðiannarskonarmenningu,væruóprúttnirogjafnvelsvikararar(HallfríðurÞórarinsdóttir,2012;RiagáinogLüdi,2003).

8

BergþóraKristjánsdóttirogHannaRagnarsdóttir(2010)segjaþróunmenntakerfisinsáÍslandiekkihafaveriðísamræmiviðsamfélagslegarbreytingarþessfyrrenáallrasíðustuárum.Íaðalnámskrágrunnskólahafiekkiveriðreiknaðmeðtví-eðafjöltyngdumbörnumeðainnflytjendabörnumfyrrenlöngueftiraðþaufóruaðsetjasvipsinnásamfélagið(BergþóraKristjánsdóttirogHannaRagnarsdóttir,2010).Íaðalnámskrágrunnskólakemurframaðbörnmeðannaðmóðurmáleníslenskueigiréttogtækifæritilaðræktamóðurmálsitt,enekkertslíktkemurframíaðalnámskráleikskóla(Mennta-ogmenningarmálaráðuneyti,2011a;Mennta-ogmenningarmálaráðuneyti,2011b). Undirrituðhefurlengiveriðheilluðafalþjóðasamfélaginuogþásérstaklegatungumálum.Mérhefuralltafþóttmerkilegtþegarfólktalarfleirieneitttungumál,hvaðaáhrifavaldareruhvetjandioghverjireruhamlandiogsvoframvegis.Ennfremurfinnstméráhugaverthvernigbörnsemalineruuppmeðfleiraeneittmóðurmálberasigaðoghvernigmáltakanhjáþeimferfram,semoghvortoghversumikilvægtséaðræktaölltungumálin. Aðþvísögðuákvaðégaðkynnamérviðfangsefniðbeturogeraðalumfjöllunarefniþessararritgerðarfjöltyngiogmikilvægiþessaðfjöltyngdbörnáleikskólaaldrihafitækifæritilaðræktatungumálsín,ífleirtölu.AðallegaverðurnotastviðerlendskrifenreyntverðureftirbestugetuaðtengjaogsamræmaviðÍslandogíslenskaraðstæður.Íupphafiverðurleitastviðaðskilgreinahugtöksemnotuðverðaogumfjöllunumþau,þaráeftirverðurfjallaðumvirktfjöltyngioghelstuástæðurmikilvægiþess,sérstaklegaverðurhorftútfrájafnréttis-ogjafnræðissjónarhornum.Þaráeftirverðurfjallaðumgrunn-ogleikskólaáÍslandiogþeirratiltöktilvirksfjöltyngis,ogsíðastverðanokkrarhugmyndiraðúrbótumnefndar.Rannsóknarspurningsemleitastverðurviðaðsvaraersvohljóðandi:Hvaðervirktfjöltyngioghversvegnaverðabörnfjöltyngd?Hverjirerukostirvirksfjöltyngis,hvernigmádragaþáframogstyðjaviðfjöltyngið.Umfjöllunverðuraðmikluleytimeðhliðsjónafbörnumáleikskólaaldri.

9

3 Tungumálanotkun

Sásemkannaðeinseitttungumálkannþaðíraunekki(e.Thepersonwhoknowsonlyonelanguagedoesnottrulyknowthatlanguage).FleygsetningeftirGoetheogCummins(2001)teluraðmargtsétilíhenni.Þarervísaðtilþessaðfjöltyngdirþróimeðsérsveigjanlegahugsunþarsemsífellterveriðaðyfirfæraupplýsingarámillitungumála. Hlutfallfjöltyngdraíheiminumerháttogferhækkandiogíraunerhægtaðsegjaaðmeirihlutijarðarbúagetitalisttvítyngdur(RiagáinogLüdi,2003).Ínokkrumlöndumerufleirieneittopinberttungumál,samanberKanadaþarsemenskaogfranskaeruopinbermálríkisins,ogSvissþarsemþýska,franska,ítalskaogrómanskaeruopinberutungumálin.Fleirilönd,tildæmisSpánn,semermeðeittopinberttungumál,spænsku,enfleiritungumáleruviðurkenndtungumálsamfélagsins,tildæmiskatalónskaogbask. Dagsdaglegaerofttalaðummóðurmálsemtungumálsembarnlæriríbernskuogefþaðlærifleiritungumálsamtímisverðibarniðfjöltyngt.Einnigertalaðumaðbörngetiorðiðtvítyngdefseinnatungumálkemurtilþegarbörnineruung(BirnaArnbjörnsdóttir,2008).Móðurmálgeturþvíveriðtöluvertflókiðaðútskýraogskilgreinaogeruskilgreiningarþessnæstumjafnólíkarogþærerumargar.Héreftirverðursérstaklegahorftútfrávirkutvítyngieðavirkufjöltyngi,semerþaðferliþegartvöeðafleiritungumáleinstaklingseruræktuðsamhliðaogsvipuðáherslalögðáþauöll(Mennta-ogmenningarmálaráðuneyti,2011a;RiagáinogLüdi,2003).

3.1 Móðurmál

ÍslenskaeropinberatungumáliðáÍslandiogþvíóumflýjanlegamóðurmállangflestrasembúahérálandientáknmálerlögfestsemjafnháttíslenskritungu(Lögumstöðuíslenskrartunguogíslenskstáknmáls,2011).BirnaArnbjörnsdóttir(2000,2007,2008)fjallarummóðurmálogútskýrirhúnmeðalannarsaðfyrstatungumálsembarnlærirermóðurmálþessogefbarnlærirtvöeðafleiritungumálviðmáltökuverðiþaðtvítyngteðafjöltyngt.Málumhverfihefuráhrifámáltökubarnaogefmálumhverfiðerfjölbreytthefurbarniðgóðamöguleikaáaðnágóðumtökumáfleiritungumálumefundirstaðamóðurmálsinsergóð(BirnaArnbjörnsdóttir,2007). Skiptarskoðanireruáhvernighugtakiðmóðurmálerskilgreint.Ídaglegutalieroftáttviðtungumálforeldra,þaðtungumálsembarnelstuppvið,eðaeinfaldlegahið

10

opinberatungumállandsinseðasamfélagsins.Þóerakademískaskilgreiningintöluvertflóknarienþað.Börngetaáttforeldrameðsitthvortmóðurmáliðogjafnvelgeturtungumálsamfélagsinsveriðennannað. FinnskiprófessorinnToveSkutnabb-Kangas(1981)hefurbæðirannsakaðogfjallaðítarlegaumtungumáloghefurm.a.greinthugtakiðmóðurmál.Húnfjallarumfjögurviðmiðskilgreiningumóðurmálsogeruþaueftirfarandi:uppruni,auðkenni,hæfniogvirkni.Undirupprunaflokkasteinfaldlegafyrstamálsembarnlærir.Undirauðkennieráttviðauðkenniviðkomandi,semskiptistítvennt;innraogytraauðkenni.Innraauðkennierþaðeðaþautungumálsemviðkomandiskilgreinirsemmóðurmálsittogytraauðkenniþaðeðaþautungumálsemaðrirskilgreinasemmóðurmálviðkomandi.Undirhæfniflokkinnkemurtungumáliðeðatungumálinsemviðkomandikannbest,ogundirvirkniflokkinnflokkastþaðeðaþautungumálsemviðkomandinotarmest(Skutnabb-Kangas,e.d.). ÞvígeturveriðflókiðaðskilgreinamóðurmálútfráhugmyndumSkutnabb-Kangas.Fyrireintyngdaneinstaklingsemtalarmeirihlutamálsamfélagsins(e.linguisticmajority)gætieflaustalltaðofanverðupassaðviðskilgreininguviðkomandiámóðurmáliensamasagagildirekkiumþásemtalaminnihlutamál(e.linguisticminority). Efmóðurmálerskoðaðútfrávirkni,gætisúskilgreiningfyrirþásemtalaminnihlutamálaðmóðurmálséþaðtungumálsemviðkomandinotarmest,talistósanngjörn.Efumeraðræðamanneskjusemflyturínýttlandumtvítugtogbýrþarnæstuárinnotasthúnlíklegaviðopinberttungumálnýjalandsinseftireinhverntíma.Þráttfyriraðþaðtungumálværiímestrinotkungætiþóttheldurtæptaðkallaþaðmóðurmálviðkomandi.ÞegarSkutnabb-Kangassegiraðþaðséósanngjörnskilgreiningáhúnviðaðsúskilgreiningvirðiekkimannréttindihvaðvarðaraðfáaðráðasjálfurhvaðatungumálviðkomandiskilgreinirsemmóðurmálsitt(Skutnabb-Kangas,e.d.).Ítilfelliþeirrasemtalaminnihlutamálhentaroftágætlegaaðnotastviðsamblönduafuppruna-oginnriauðkennaskilgreiningunum. Þegarölluerábotninnhvolftættiíraunhverogeinnaðfáaðskilgreinasitteðasínmóðurmál,útfrásínuinnsæiogtilfinningu,óháðflokkunumannarra.Envissulegaþarfeinhverjaskilgreininguuppáformlegaskráninguogþegarmetiðerhvorthjálpsénauðsynlegogsvoframvegis.ÞágeturskilgreiningSkutnabb-Kangasveriðfíntviðmið. Égtelmikilvægtaðfjallaummóðurmálþvíumfjöllunþessararritgerðartekurbæðiásamfélags-ogeinstaklinglegumþáttumtungumálsins.Móðurmálerstórhlutiafsjálfsmyndhversogeins(Mennta-ogmenningarmálaráðuneyti,2011a)oghefurbeintengslviðtvítyngi.Móðurmálgeturveriðpersónulegskilgreininghversogeinsogþvímikilvægtaðgleymasérekkiífræðilegumskilgreiningumheldurhjálpaviðkomandihvort

11

semhannskilgreinirsigmeðeitteðafleirimóðurmál.Þegarfjallaðerummóðurmálungrabarnaliggurbeinastviðaðfjallaummáltöku.

3.2 Máltaka

Máltakaerhugtaksemnotaðhefurveriðyfirþaðferlisembörngangaígegnumþegarþaulæramóðurmál.Talaðerummáltileinkunþegarfullorðnirtileinkasérnýttmál(SamúelLefeverogIngaKarlsdóttir,2010).Máltakahefstnánastviðfæðingu,ogjafnvelfyrirhana,þarsembörnbyrjamjögfljótlegaaðhlustaogmeðtakasittnánastaumhverfi(Hepper,1996).Tungumáleruþarenginundantekning.Margarrannsóknir,þarámeðaleftirChomskyfráárinu1957,bendatilþessaðíheilanumséuákveðnarmálstöðvarþarsemmáltaka,úrvinnslaoggeymslatungumálaferfram.SamkvæmtkenningumChomskyvirðistmargtbendatilaðmáltakanþurfiaðfaraframásvokölluðumáltökuskeiðitilaðbarniðöðlistsembestamálfærni,ogerþartalaðumsvokallaðnæmiskeið(e.criticalperiod),tímabilíþroskabarnaþarsemþaueruhvaðmóttækilegustfyrirtungumálasköpun.Oftertalaðumaðmáltökuskeiðiðvarifráfæðinguogframaðkynþroskaenskiptarskoðanireruáhvenærtímabilinuljúkisemogtilveruþess.EfhaldiðeráframaðfjallaummáltökuútfrákenningumChomskykemurframaðefmáltökusvæðineruekkiörvuðáþessutilteknanæmiskeiðiverðurmjögerfittaðnáfullnægjandimálkunnáttuogáþaðjafntviðumeintyngdasemogfjöltyngda(SigríðurSigurjónsdóttir,2013).Þessutilstuðningshafaveriðtekindæmiumbörnsemhafaalistuppalgjörlegavanræktogánörvunaroghafaekkináðtökumátungumálinemaaðlitluleyti.

Tilerufjölmargargreinarogritummáltökubarnaenþóerufræðimennekkisammálaumhelstuáhrifavaldaáþessuskeiðisemlangflestirgangaígegnum.MálvísindamaðurinnNoamChomskyhefurfjallaðmikiðumkenningusínaummeðfæddanmálhæfileikamannsins.Súkenninggerirráðfyriraðallirfæðistmeðákveðnamálfræðiþekkinguoghæfileikatilaðtileinkasértungumálsemogaðþauáskipuðumálfræðiatriðimannsinsséusameiginleginnanallratungumálaheimsins.Þettaersvokölluðalgildismálfræði(e.UniversalGrammar)semerstórhlutiafmálkunnáttufræðinni(e.generativegrammar)enhanamárekjabeinttilbókarChomsky,SynaticStructuresfráárinu1957.SamkvæmtChomskyermáltakabarnaekkisvoeinföldaðmáltakið„börnlæraþaðsemfyrirþeimerhaft“eigivið.Þessikenningvarðandimeðfæddamálhæfileikahefurveriðgagnrýndtöluverteneftirþvísemfleirirannsóknirhafaveriðgerðaráheilamannaogerfðafræðiþvíbeturvirðistþaðkomaíljósaðhúnáviðrökaðstyðjast.Málvísindamennnútímanssemaðhyllastkenningunaumalgildismálfræðivirðastgerasérgreinfyriraðmargtfleira

12

spiliinnímáltökuogaðbörnþurfifélagslegaörvunogsamskiptitilaðnávaldiámóðurmálisínu(SigríðurSigurjónsdóttir,2013).

3.2.1 Félagsmótun

LíktogfyrrkomframeruólíkarskoðanirákenninguChomskyummeðfæddanmálhæfileikabarna.Vísindamenneraðhyllasthugrænamálfræði(e.Cognitiveapproach)sjámáltökufráöðrusjónarhornienáðurnefndurChomsky,enþóneitaþeirkenningumhansekkialfarið.RússneskisálfræðingurinnLevVygotskytaldimáltökubarnaveratöluvertstærraogmeirafélagslegtafrekheldurenmeðfæddanhæfileika.HannersammálaChomskyumaðeinhverhlutimáltökunnarsétilstaðarfráfæðinguentelurþóumhverfið,vitsmunaleganþroskasemogfrjálsanviljaspilamikilvægastahlutverkiðímálþroskabarna.Hugrænirmálfræðingarhaldaþvíjafnframtframaðvitsmunalegur-ogmálþroskiséusamferðaþarsemákveðinnvitsmunalegurþroskiþurfiaðveratilstaðartilaðkomastáákveðiðstigmálþroskaogsvoframvegis.SamkvæmtVygotskyeruvitsmunaþroskinnogmáltakanaðskilinfyrstutvöárinílífibarnsenþegarákveðnumþroskahefurveriðnáðsameinasthæfileikinníeinnsemgefurokkurfærnitilvitsmunalegratjáskipta(SigríðurSigurjónsdóttir,2013;Whitehead,2006).

Efhorfterútfráþeirristaðreyndaðmáltakaséferlisemsamanstendurafmeðfæddumeiginleikumsemogfélagslegumaðstæðumáborðviðáreitiogmenningu,erathyglisvertaðskoðafjöltyngdamáltökuoghvorthúnséfrábrugðineintyngdri.

3.3 Fjöltyngdmáltaka

Vísindamennhafataliðaðfjöltyngdmáltakaseinkimálþroskabarnaogaðfjöltyngdbörnséuseinnitilaðbyrjaaðtala.Margtvirðistbendatilaðþaðsémýta.Samanburðarrannsóknirsemgerðarhafaveriðáeintyngdriogfjöltyngdrimáltökubendatilaðekkisémikillmunurþarámilli.ElínÞöll(2007)fjallarmeðalannarsumaðeintyngdbörnvirðastfaraígegnumstigmáltökumóðurmálsíákveðinniröðogþaðvirðistsemtvítyngdbörnfariígegnumsömuskrefísömuröðennáiþóaðhaldatungumálunumaðskildum.Vissulegaeigafjöltyngdbörnþaðtilaðblandasamantungumálunumafogtilenþaðvirðistekkiveraímeiramælienhjáfullorðnumsemlæraannaðmál(ElínÞöll,2007).Þaðhelstasemvirðistskiljaaðein-ogfjöltyngdamáltökuerhraðiferlisinsenþar

13

getaveriðólíkaráherslurogþarmeðhraðinnjafnvelekkisambærilegur(SamúelLefeverogIngaKarlsdóttir,2010). Fræðimennerualmenntsammálaumaðefmáltakaannarsmálshefstseinnaenmáltakafyrstamálsogfyrstamálþvílagttilhliðarogjafnvelvanrækt,getiþaðhaftneikvæðarafleiðingarhvaðvarðarþróunmálþroska.Hinsvegarvirðistástæðanaðbakiþessuekkiveraeinsskýrþóhúnsévafalaustblandaafýmsumþáttum.Einkenningeraðhugsanlegteraðframkomieinhverskonartruflunámálþroskaþegarfyrramálerlagttilhliðarogávissanhátthefjistmáltakanuppánýtt.Þáhaldaeintyngdirjafnaldraráframogdýpkamálþroska-ogfærniímóðurmálinu.Þegarfjöltyngdabarniðhefurnáðgóðumtökumánýjamálinuerþaðorðiðeftiráíalmennummálþroska(BirnaArnbjörnsdóttir,2007). Mikilvægterþóaðgeragreinarmunáþvíaðlæraannaðmálogaðlæraerlentmál.Þegarrætterumaðlæraannaðmáleryfirleittáttviðmeirihlutamálsamfélagsviðkomandiogferkennslanframáþvímáli.Þvíþurfanemenduraðnotastviðmarkmáliðtilaðtileinkasérfærniímálinu,samanbernemendursemkomaííslenskanskólaánþessaðtalaíslensku.Viðkennsluáerlendumáligeturkennarioftnotaðmóðurmálviðkomanditilstuðningsogerþaðyfirleittekkimeirihlutamálsamfélagsins(SamúelLefeverogIngaKarlsdóttir,2010)samanberensku-ogdönskukennslaííslenskusamfélagi.

3.4 Fjöltyngi

Hugtakiðtvítyngihefurlengiveriðnotaðsemsamheitiyfirþásemnotafleirieneitttungumáldagsdaglega.Banks(2010)skilgreinirhugtakiðsemsvoaðþaðvísitilnotkunartveggjatungumálaoghafiviðkomandinokkurnveginnjafngottvaldáþeimbáðumogsegirhannjafnframtaðhelstaeinkennitvítyngissésíbreytilegt.Hugtakiðfjöltyngiersvipaðtvítyngieneinskorðastekkiviðfærniítveimurtungumálum,þarafleiðandiverðurhugtakiðfjöltynginotaðhéreftir.Hérertaliðóskynsamlegtaðeinskorðaumræðunaaðeinsviðaðtvötungumálþarsemfleiritungumálerutilstaðarímörgumtilfellum. Oftertalaðumaðbörnverðifjöltyngdþegarmóðurmálþeirraerufleirieneittenskilgreininginerþótöluvertflóknariensvo.Einniggeturveriðpersónulegtvalhversogeinshvaðviðkomanditúlkarsemmóðurmálsittoghvaðsemannaðmál,líktogáðurkomfram. Ígegnumtíðinahefurtvítyngiveriðskilgreintáfleirieneinnmátaenminnahefurveriðminnstáfjöltyngi.ÞórdísGísladóttir(2004)telurviðhorfalmenningsveraaðfjöltyngináiyfirþásemalisthafauppmeðfleirieneittmálogtaliþaujafnvelog

14

eintyngdirtalasittmál.Líktogoftáðureruekkiallirsammála.Algengteraðviðskilgreininguségerðurgreinarmunuráþeimsemalastuppviðfleirieneitttungumálannarsvegaroghinsvegarviðþásemalastuppviðeittenfleiritungumálbætastviðsíðar,tildæmisviðupphafskólagöngu(ElínÞöllÞórðardóttir,2007). SamkvæmtBirnuArnbjörnsdóttur(2008)eríraunógerlegtaðskilgreinafjöltyngiútfráákveðnumstöðlumsvosemmáltöku,málnotkuneðamálfærni,þvíekkihafaallirsemflokkastundirskilgreiningunanumiðtungumáleinseðaásamahátt.Erfitteraðalhæfaaðmálnotkunallramálaviðkomandiséjafndreifðogstöðug.Einnigerumörgmálsamfélögsemerufjöltyngd,tildæmislöndlíktogKanadaogSvissþarsemerufleirieneittopinberttungumál. Fólksemnotastviðtvöeðafleiritungumálreglulegaoghefurgottvaldáþeimfelluroftastundirskilgreiningunaáhugtakinufjöltyngi.Nánastóþekkterþóaðmanneskjahafinákvæmlegajafngóðaþekkinguámálumsínum(ElínÞöllÞórðardóttir,2007),þarsemþaueruoftastræktuðviðólíkaraðstæður,svosemaðeitttungumálværinotaðíkringumfjölskylduenannaðmálnotaðísamfélaginu.Íþvísamhengiergjarnantalaðumsvokölluðheimamálogskólamál.Þáeráttviðþegarfjöltyngdireinstaklingarnotaekkisamatungumáliðheimahjásérogískólanum.Færningeturjafnvelveriðmisgóðviðólíkaraðstæður,tildæmiseralgengtaðbörntaliskólamáliðumþaðsemgeristískólanumeneigierfiðarameðaðfæraþærupplýsingaryfiráheimamáliðogöfugt.Þegarforeldrarogaðrirnánirbörnunumgefasértímameðþeimogörvaorðaforðannogtungumálið,tildæmismeðþvíaðspjalla,lesa,segjasögurogsvoframvegis,komabörninískólanntilbúnarienellaogeigaauðveldarameðaðlæraskólamálið(Tungumálergjöf,2017).Vissulegabúaekkiallirviðþæraðstæðuraðforeldrargetihjálpaðbörnunum. Núádögumhaldaflestirtvítyngisfræðingarþvíframaðtilaðgetaflokkastundirfjöltyngiþurfihvorkiaðtalamálináviðinnfæddanéaðhafalærtþauíbarnæsku,enaðhafasvipaðafærniítungumálunum.Þórdís(2004)heldurþvíframaðtungumálakunnáttaséferliogstöðugtaðþróast,aðtalandifólkséalltafaðlæraeitthvaðnýttogaðvafasamtséaðtalaumaðverafullnuminítungumálum(ÞórdísGísladóttir,2004).

15

4 Hversvegnavirktfjöltyngi?

Margirkostireruviðvirktfjöltyngi,bæðihvaðvarðareinstaklingaogsamfélagiðíheild.Virktfjöltyngierþegarölltungumáleinstaklingseruræktuðognotuðreglulega(Mennta-ogmenningarmálaráðuneyti,2011a).Mikilvægteraðbörnöðlistgóðasjálfsmyndogþáermikilvægtaðhafaöryggiítungumáliþarsemofterlitiðátungumálogtjáningusemgrunnfyriruppbyggingusjálfsmyndar. ÍlýðræðisþjóðfélagisemÍslandvissulegaer,ermikilvægtaðgetatekiðvirkanþáttíumræðumsamfélagsinsþarsemtungumáliðereittmikilvægastasamskiptatækið.Gottvaldámáliergrundvölluraðvirkniísamfélagi,meðalannarsmeðþvíaðtakaþáttíumræðum,miðlaþekkingusinni,stundanámogsvoframvegis(Mennta-ogmenningarmálaráðuneyti,2011a).Þegareittmálkemurístaðannars,svokölluðmálaskiptieigasérstað,áviðkvæmumaldribarnsinsgeturþaðhaftneikvæðáhrifávitsmuna-ognámsþroskaoggeturjafnvelleitttilþessaðbarniðnáialdreiviðunandiárangriílestriogþarafleiðandiekkihelduríöðrunámi.Íframhaldigeturbarniðflosnaðuppúrnámi„meðþeimmannlegu,menningarlegu,efnahagsleguogsamfélagsleguafleiðingumsemþvífylgjaogþekkjastannarsstaðaríheiminumogfariðeraðberaáhér“líktogBirna(2000,bls.2)kýsaðorðaþað.Nánariumfjöllunumslíktkemursíðarískrifunum. Líktogáðurkomframervirktfjöltyngihugmyndþarsemlögðeráherslaáölltungumálbarns.Áðurfyrrvarlítilsemengináherslalögðámóðurmálogmenninguviðkomandiogvaraðeinsnotastviðhinahefðbundnukennslu,ogbörnsettbeintíalmennanbekkánnokkursstuðningssemogánþessaðskiljanokkuðítungumálinu.áherslalögðáaðhinhefðbundnakennslaværibæðiódýrariogafkastameiri.Börnúrminnihlutahópumtækjueinfaldlegaþáttívenjuleguskólastarfimeðþaðaðmarkmiðiaðlærameirihlutamáliðogaðþauværufljótaðnáeintyngdumjafnöldrumíakademískumfögum.Íljóshefurkomiðaðþessikenningerekkiákjósanleg.Rannsóknirhafasýntaðnemendurdragasttöluvertafturúrhópnumþegarþeirskiljatungumáliðtakmarkaðogþurfaaðeinblínajafnmikiðáaðskiljatungumáliðognámsefnið.Viðþettaversnaroftmóðurmálsfærniviðkomandiaðaukiogerþvíandstæðanviðvirktfjöltyngi.Þvísýnanýjusturannsókniríþessumefnumaðekkiséákjósanlegtstökkvaeinfaldlegaídjúpulauginaogbjargaséreðaíþessutilfelliaðsetjabarnsemtalarekkimeirihlutamálískólaánnokkursstuðningsogþaðáallsekkiaðlokaámóðurmálþess(RiagáinogLüdi,2003).

16

Hvaðframtíðumræddrabarnavarðarersérlegamikilvægtaðþauhefjisemfyrstaðbyggjauppsíntungumálþarsem„Gottvaldámunnlegritjáninguímóðurmálierundirstaðatungumálanámsognýtistíöllumöðrumnámsgreinum“(Mennta-ogmenningarmálaráðuneyti,2011a,bls.104).Eftirþvísemlíðuráþessiskrifmunþaðkomabeturíljós. Móðurmálermikilvægurhlutieinstaklings.Þaðerverkfæritilaðaflasérþekkingar,miðlahenni,takaþáttísamfélaginuogsvoframvegis.Íaðalnámskrágrunnskólafráárinu2011kemurframaðmikilvægtséaðkannaviðhorfnemendatilmóðurmálsogkennslu,bæðiþarfaðathugaviðhorfnemenda,áhugaogáhugaleysi.Slíktýtiundirmálvitund,gerinemendurmeðvitaðriumviðhorfsínogútfráþvíerhægtaðleggjagrundvöllaðmarkvissunámisemhentarhverjumogeinum.

4.1 Barnasáttmálinn

Árið1989varsamningurumréttindibarnasamþykkturáallsherjarþingiSameinuðuþjóðanna,ogvarsásamingurnefndurBarnasáttmálinn.Hannerstaðfesturaf192aðildarríkjumogvarfullgilturfyrirhöndÍslandsárið1992.ÞarmeðerÍslandskuldbundiðaðþjóðaréttiaðfaraeftirþvísemkemurframíhonumoglögogreglurskuliveraísamræmiviðBarnasáttmálann(Barnasáttmáli,1989).

ÍBarnasáttmálanumkemurframaðöllbörnhafisömuréttindioggildirþaðóháðskilyrðum.Öllumsemvinnameðbörnumberskyldatilaðgeraþaðsemíþeirravaldistendurtilaðframfylgjaþví.Samningurinnfjallarumaðbörnþurfisérstakaverndumframhinafullorðnuogersamningurinnþarmeðalþjóðlegviðurkenningþess.Meðalannarserumfjöllunumjafnræðiogbannviðmismunun.28.og29.greinarhansfjallaumaðbörneigiréttágrunnmenntun,hafikostáframhaldsmenntunogaðmenntuneigiaðgefabörnumtækifæritilaðþroskast,ræktahæfileikaogundirbúaþaufyrirframtíðinaáeiginforsendum.Einnigergrunnmenntunsögðeigaaðveraundirbúningurlífsífrjálsuþjóðfélagiþarsemumburðarlyndi,kynjajafnréttiogfriðarségættsemogvináttuogskilningsallraþjóðaogþjóðernishópa.Aukþesseráherslalögðáaðvirðingséborinfyrirmannréttindum,ólíkriarfleiðogtungumálum,fólkiogsvoframvegis(Barnasáttmálinn,1989).Alltafberaðgeraþaðsembarninuerfyrirbestu,samanberákvarðaniryfirvalda,lögogreglugerðirogslíktervarðarbörn.VissulegakemurýmislegtfleiraframíBarnasáttmálanumenáðurnefnddæmieruekkivalinafhandahófitilumfjöllunarheldurvegnaþessaðþautengjastritgerðþessaribeint. Þegarbarnasáttmálinneryfirfarinnþarfekkiaðleitalengitilaðfinnarökfyrirkostumvirksfjöltyngis.Tungumálakunnáttahefurbeináhrifásjálfsmyndbarnaogþví

17

mikilvægtaðvinnamarkvisstmeðjákvæðastyrkinguhennarennánarerfjallaðumsjálfsmyndsíðaríþessumskrifum.

4.2 Skóliánaðgreiningar

StefnaumSkólaánaðgreiningargildiráÍslandiogþarkemurframaðallir,líktogíBarnasáttmálanum,óháðfötlun,kyni,uppruna,móðurmáliogsvoáframmegitelja,eigisamarétttilnáms(Mennta-ogmenningarmálaráðuneyti,2011a).Ígrunninnsnýststefnanumaðallirágrunnskólaaldrieigiréttáaðstundaskyldunámviðalmennangrunnskólaísínunærumhverfiþarsemkomiðertilmótsviðsérþarfirviðkomandiánaðgreiningar.

Framkemurað

Sveitarfélögskulusjátilþessaðskólaskyldbörn,semlögheimilieigaísveitarfélaginueðaeruvistuðhjáfósturforeldrumsemlögheimilieigaísveitarfélaginu,fáisérstakanstuðningískólastarfiísamræmiviðsérþarfirþeirraeinsogþærerumetnar.Nemendurmeðsérþarfirteljastþeirsemeigaerfittmeðnámsökumsértækranámsörðugleika,tilfinningalegraeðafélagslegraerfiðleikaog/eðafötlunar,nemendurmeðleshömlun,langveikirnemendur,nemendurmeðþroskaröskun,geðraskanirogaðrirnemendurmeðheilsutengdarsérþarfir.Bráðgerirnemendurognemendur,,sembúayfirsérhæfileikumávissumsviðum,eigaréttáaðfánámstækifæriviðsitthæfi.(Mennta-ogmenningarmálaráðuneyti,2011)

Íklausunnihéraðofankemurekkertframumtví-eðafjöltyngdaeinstaklinga,semþýðirþóekkiaðþaðeigiekkivið.Fjöltyngdirnemendurþurfaekkisíðurstuðningenaðrirnemendursemtilheyraminnihlutahópumogerlagttilaðáherslasélögðávirktfjöltyngi.TilaðhugmyndinumSkólafyriralla/skóliánaðgreiningargangiuppþarfýmislegtaðbæta.

4.3 Jafnrétti–jafnræði

Menntunermannréttindi,ogeigaöllbörnsamaréttágrunnnámisemogalmennrivelgengni(MannréttindastofaÍslands,e.d.).Líktogframhefurkomiðertungumáleinafundirstöðumnáms.Þegarnámsefnisemogmálfarverðurflóknaraáseinnistigumgrunnskólansverðurgrunnurinnaðveratilstaðar,ogþaðnokkuðgóður,tilaðnemendurheltistekkiúrlestinni(Mennta-ogmenningarmálaráðuneyti,2011a). Tilaðjafnréttisétilstaðarþarfoftaðhugaaðjafnræði.Þaðer,ekkiendilegaaðallirfáiþaðsamatilaðnáárangri,enaðallirhafisömumöguleikaáárangri.Þvíþarfstundumaðveitasumummeiraenöðrumogítilfellifjöltyngdraþarfoftmeira

18

utanumhaldoghjálptilaðviðhaldavirkutvítyngi(MilkenInstituteSchoolofPublicHealth,2017). BandarískarrannsóknirtildæmiseftirRamirezogCollier,sýnduframágreinileganmunávelgengnibarnaískólaþarsemstuðistvarviðvirktfjöltyngiogþeirrasemfengueingönguaðstoðviðskólamálið.Samræmdprófvorulögðfyrireftirtvennskonarkennslufyrirkomulagifjöltyngdrabarna.Börnsemfenguviðhaldoghvatninguámóðurmálinusamhliðaalmennrikennsluámeirihlutamálinuannarsvegaroghinsvegarbörnsemvoruíalmennumtímummeðséraðstoðímeirihlutamálinu.Börnumsemfengueinnigkennsluímóðurmáli,ogþarmeðvarlögðáherslaávirkttvítyngi,gekkbersýnilegabetur.Tilaðundirstrikaþettavarnámsárangurþeirraennbetrieneintyngdrajafnaldraþegarkomiðvarframásíðastaárgrunnskóla(BirnaArnbjörnsdóttir,2000;2007). Þvíermikilvægtaðleggjahartaðsérviðaðræktafleiritungumálbarnsinsþvíefgrunnurinnerekkitilstaðarererfittaðbyggjaofanámeðerfiðaranámsefni.Efbarneraðeinsmeðlítinngrunnísínumóðurmáligeturveriðerfittaðbyggjaþarofaná,hvortsemátterviðbetrifærniímóðurmálieðamöguleikaánýjutungumáliogþarmeðerujafnvelmeirilíkuráaðbarnflosniuppúrskóla(BirnaArnbjörnsdóttir,2000;2007).Vissulegahafaekkialliráhugaááframhaldandinámieftirgrunnskólaenallireigasamaréttáþvíogsamkvæmtáðurnefndumrannsóknumererfittaðbyggjaofanáillamótaðangrunnentungumáliðergrundvallaratriðiþegarkemuraðöllunámi.

4.4 Tungumálogsjálfsmynd

Tungumálerueittafokkarhelstuverkfærumtilaðtjáokkur.Viðlærumþausnemma(efákveðinskilyrðierutilstaðar)ogfljótlegaverðaþauokkarhelstitjáningarmáti.Börntjásigumhlutisemþausjáogheyra,þautjásigumlanganirogekkisístnotaþautungumáltilaðtúlkapersónuleikasinn.Þvískiptirmiklumáliaðverafærítungumálinu,verafærumaðskiljaogtjásig,semogaðtakaþáttíþvísemframferíumhverfinu.Efsúhæfnierafskornumskammtierhættaáerfiðleikumviðtjáningu,misskilningiogfleirusemgeturjafnvelleitttillélegrarsjálfsmyndar. Sjálfsmyndgeturveriðflókiðfyrirbæri.Erikssonlýstisjálfsmyndsemöllumþeimhugmyndumsemmanneskjahefurumsjálfasig.Tilfinningarsemviðkomandibertilsjálfssíns,skoðaniroglífsviðhorf.Þarafleiðandihefurþjóðerniogtungumálsinnsessísjálfsmyndhversogeins(ElsaSigríðurJónsdóttir,2007).Sjálfsmyndinerstöðugtímótunoggeturbreystámilliaðstæðna.Hægteraðskiptasjálfsmyndítvennt,persónulegaogfélagslega.Súsíðarivísartilþessaðmanneskjanerfélagsveraoglíturásigsemhlutaaf

19

félagslegumsamskiptum.Félagslegsjálfsmynderþátilfinningviðkomandiígarðfélagslegahópsinssemhanntilheyrir(ElsaSigríðurJónsdóttir,2007).

Íkringumþriðjaogfjórðaárbarnsferþaðaðáttasigáaðekkieruallireinsogferþarmeðaðgreinakynjamun,aldursmunoggetumunáfólki.Áþessuskeiðiábarniðsamskiptiviðaðraoggeturveltfyrirsérskoðunumannarraáþvísjálfuogöfugt.Samskiptibarnaviðfullorðnaogþeirraskoðanirerumjögmikilvægáþessutímabili(ShafferogKipp,2006).Tildæmisefbarntúlkarsemsvoaðmóðurmálþessséómerkilegraogminnavirðienmeirihlutamálgeturþaðþvíleitttilaðbarniðfinnitilminnimáttarkenndarígarðupprunasínsogforðistjafnvelalfariðaðnotamóðurmálsitt.

Þvískiptirálitannarramáliviðsköpunsjálfsmyndarbarnaáákveðnumaldri.Félagslegurspegill(e.thelookingglassself)ersjónarmiðsemCooleyogMead(ásamtfleirum)hafasettframogeigaþarmeðviðaðsjálfiðséþaðsemmanneskjanteljiaðfólkisemskiptirviðkomandimálifinnistumsig(ElsaSigríðurJónsdóttir,2007).Umfjöllunumólíkamenninguogtungumálerjákvæðfyriralla,húnstyrkirsjálfsmyndogöryggiþeirrasemeruíminnihlutahópumenopnarumleiðhugmeirihlutansfyrirólíkumsiðumogvenjum.Þaðeykurjafnframtvellíðanallraískólanum.Þvíermikilvægtaðunniðsémarkvisstmeðþaðískólumogalltniðuríleikskóla(CarrasquilloogRodríguez,2002). HannaRagnarsdóttir(2008)fjallarumaðdæmiséufráÍslandiþarsemnemendureruaðallegametnirútfráíslenskukunnáttuoghúnnotuðsemmælikvarðiágetuþeirrafremurenannarrigetuogíþvífelistmikilmismunun.Nemenduríminnihlutahópumeruþvíoftmetnirútfráþvísemþáskortirfremurenstyrkleikumþeirra.Þarerþvílitiðframhjáöðrumhæfileikumbarnsinssemgeturhaftveruleganeikvæðáhrifásjálfsmyndbarnsinsognánastbrotiðþaðniður(HannaRagnarsdóttir,2007;Mennta-ogmenningarmálaráðuneyti,2011a).Sjálfsmyndstyrkistþegarstyrkleikareruviðurkenndir,enumleiðveikleikarnirlíkaogunniðaðviðeigandilausnum(Harter,1999). Þarmeðsagtermikilvægtfyrirfjöltyngdanemenduraðtillitsétekiðtilþekkinguþeirraogfærniíeiginmóðurmáli/móðurmálum.Mikilvægteraðmóðurmálinuséhaldiðviðogþeir,ásamtforeldrumeðaforráðamönnumogþekkiogskiljiástæðurmikilvægiþess(Mennta-ogmenningarmálaráðuneyti,2011a).

Samvinnaskólaogheimilisættiaðverasjálfsögð,semogaðforeldrarhafigreiðanaðgangaðstuðningihjáþeimsemsérhæfasigíviðeigandimálum,tildæmishvaðvarðarfjöltyngiogfjölmenningu.(Mennta-ogmenningarmálaráðuneyti,2011a).Fjölskyldangegnirveigamikluhlutverkiíaðskapaogviðhaldavirðingufyrirtungumálunumogþvíermikilvægtaðeflaogstyrkjaslíktsamstarf.Meðþvíaðræktasamstarfiðogstyrkjaerumeirilíkuráaðáhuginemendaávirkufjöltyngieflistogskilisérþvííbetrimenntun.

20

Velferðbarnaínámibyggistásamvinnuþess,foreldraeðaforráðamannaogskólans.Börnþarfnasthvatningaraðheimanogstuðningsogskalupplýsingaflæðiámilliheimilisogskólaveragott,frábáðumhliðum,þaðerbæðifráskólatilheimilisogekkisístfráheimilitilskóla.Skólarberaábyrgðáslíkusamstarfiogerþettatalinmikilvægforsendaárangursríksskólastarfs(Mennta-ogmenningarmálaráðuneyti,2011a).Þegarlitiðertiltvítyngdranemenda,sérstaklegaþeirrasemhafaannaðmáleníslenskuaðmóðurmáliermikilvægtaðkynnaogfræðaforeldraeðaforráðamennumvirkttvítyngiogjafnframthvetjaþátilaðstyðjaviðíslenskunámbarnannasemogmóðurmálþess(Mennta-ogmenningarmálaráðuneyti,2011a).Þessháttarstarferlíkagottfyriráframhaldandinámííslenskuþarsemalltaferveriðaðbyggjaofanágrunninnsemkominnerogþarmeðaðdýpkamálfræðileganskilning.

Þeirsemerumeðháttsjálfsmateruofttiltölulegasáttirmeðsjálfasig,þekkjasínarsterkuogveikuhliðarogleitastviðaðeflaþærveiku.Afturámótiereinstaklingurmeðlágtsjálfsmatekkisátturmeðsjálfansigoglíturfrekaráókostisínaheldurensterkuhliðarnarogrífursigjafnvelþannigniður.Aðhafagóðasjálfsmynderþvíaðvissuleytiundirstaðaalmennrarvelgengnihvortsemskólaeðageðheilbrigðivarðar(Harter,1999).Nýrrikenningarfjallaumaðpersónulegogfélagslegsjálfsmynd,ogþáírauninnihineiginlegasjálfsmynd,myndisteftirsameiginlegumhugmyndumokkarsjálfraogfólksinsíkringumokkur(Schwartso.fl.,2006).Þvímáteljastlíklegtaðmeðvirkufjöltyngistyrkisthinpersónulegasjálfsmynd,semleiðirtilmeiraöryggisífélagslegumaðstæðumogþarmeðverðihineiginlegasjálfsmyndbetri.Þaðvirðistþvísemþaðséusterktengslámillihæfniímóðurmáliogsjálfsmyndarsemogsjálfsmyndarogalmennrarvellíðanarogvelgengni.Jákvæðsjálfsmyndvirðistþvíveramikilvægurþátturílífiokkarhvortsemvarðarfjöltyngieðaalmennavelgengi.

21

5 Virktfjöltyngiískólastarfi

Héraðframanhafaveriðnefndarnokkrarástæðurfyrirmikilvægiþessaðáherslasélögðávirktfjöltyngibarna.Tilaðaukalíkurájákvæðusjálfstraustiogstuðlaaðjafnréttiallrabarnaervirktfjöltyngiíraunnauðsynlegt.

Nemendurmeðannaðmóðurmáleníslenskueigaréttákennsluííslenskusemöðrutungumáli.Meðkennslunnierstefntaðvirkutvítyngiþessaranemendaogaðþeirgetistundaðnámígrunnskólumogtekiðvirkanþáttííslenskusamfélagi.Grunnskólumerheimiltaðviðurkennakunnáttuímóðurmálinemendameðannaðmóðurmáleníslenskusemhlutaafskyldunámierkomiístaðskyldunámsíerlendutungumáli.(Lögumgrunnskólanr.16/2008)

Samkvæmtgrunnskólalögumerstefntaðvirkutvítyngiþeirranemendasemhafaannaðmóðurmáleníslensku.Ígrunninnerþaðhugmyndumaðbæðieðaölltungumálbarnsséuræktuðsamhliðaogunniðségegnþvíaðeittmáliðtakiyfirannað.Börnsemalastuppviðvirktfjöltyngifáinnsýnífleirimenningarheimaeneintyngdbörnogskiljaþaubetureðlioguppbyggingutungumálasemogáhrifsamfélagsinsáviðhorffólks.Litlumálivirðistskiptahversumikiðreynteraðkennatungumálseinniáragrunnskólaogframhaldsskóla,aðeinsfjöltyngdireinstaklingargetanáðslíkuinnsæiímál-ogmenningarfærni(BirnaArnbjörnsdóttir,2000). Áðurfyrrvarnotastviðsvokallaðaaðlögun(e.assimilation)ískólummeðfjöltyngdbörnogþáreyntaðaðlagaþauaðbekknum.Hinsvegarersúaðlögunekkisvoólíkútilokun(e.exclusion)þarsemþávaríraunstefntáaðútrýmavandamálinuístaðþessaðtakastáviðþað.Þarmeðvarveriðaðlokaáminnihlutahópaístaðþessaðhjálpaþeim(Cummins,2001).Þeirsemaðhyllasthugmyndinaumaðlöguneruþarafleiðandiaðhvetjanemendurtilaðdragaúrnotkunmóðurmálssíns. RannsóknThomasogCollier(2002)hefursýntframáaðnemendursemhafanotastviðvirktfjöltyngiískólanjótameirialmennrarvelgengniogeruþeirtöluvertframarþeimsemaðeinsfenguáhersluáskólamálið.Ræktunmóðurmálsinsinnanveggjaskólanshjálparekkiaðeinsþróunmóðurmálsinsheldurýtirhúneinnigundirframfarirískólamálinu.Fjöltyngdumbörnumgengurþvíaugljóslegabeturþegarskólinnstyðstviðvirktfjöltyngiogýtirjafnvelundirlæsiámóðurmálinemenda.Efbörneruhvötttilaðleggjamóðurmáliðtilhliðarogstaðnaþáímóðurmálsfærninni,erjafnframtveriðaðgrafaundangrundvellibarnannatilnáms.Börnineruþálíklegatöluvertáeftirjafnöldrum

22

sínumískólamálinuogbiliðeykstmeðtímanumefbarniðþarfaðeinhverjuleytiaðbyrjauppánýttímáli(Cummins,2001). Sumirkennararogforeldrarhafaveriðtvístígandivarðandivirktfjöltyngiogmóðurmálskennsluvegnaþessaðþeiróttastaðminnitímifariískólamáliðogþaðverðiþannigvanrækt.Hinsvegarhafaáralangarrannsóknirsýntframáaðeffjöltyngiskennslanervelskipulögðogvelstaðiðaðhennihefurhúneinungisgóðáhrifoggeturjafnvelýttundirlæsiíminnihlutamálinuánþessaðhafanokkuráhrifáframfarirískólamálinu,meirihlutamálinu(Cummins,2001). Birna(2007)heldurþvíframaðmenntunarstéttináÍslandisésmámsamanaðáttasigámikilvægivirksfjöltyngisístaðþessaðveitatvítyngdumeinungistungumálakennslu.Jafnframtaðmenntunfjöltyngdrabarnaséogeigivissulegaaðverasemlíkustmenntuneintyngdraogaðskólakerfiðgætiþurftaðlagasigaðfjölmenningarlegrinemendahópi.

5.1 Grunnskólar

Íaðalnámskrágrunnskólafráárinu2011erutaldiruppsexgrunnþættirmenntunaríeftirfarandiröð:læsi,sjálfbærni,heilbrigðiogvelferð,lýðræðiogmannréttindi,jafnréttiogsköpun.Ástæðuroghugmyndirgrunnþáttannaeigaaðveragrunnviðhorfískólastarfiogstarfsháttum,þeireigiaðverasýnilegirogendurspeglaskólastarfjafntáöllumskólastigum,þóaðferðirnarognálganirséuvissulegaekkiþærsömu.Grunnþættirnirtengjastallirinnbyrðisáeinneðaannanhátt,tildæmisþarfaðstuðlaaðheilbrigðiogvelferðtilaðmannréttindináist(Mennta-ogmenningarmálaráðuneyti,2011a). Menntuntilsjálfbærni,jafnréttis,lýðræðis-ogmannréttindasnýstumaðnemendurskiljiaðsamfélagiðþróastogmungeraþaðáfram(Mennta-ogmenningarmálaráðuneyti,2015).Þarerubörninþvíupplýstumfjölmenningusemerjafnframtgóðforvörngegnfordómum. Hérerviðhæfiaðfjallanánarumþannhlutagrunnþáttannaersnýraðjafnrétti.Jafnréttismenntunhefurþaðaðmarkmiðiað„allirhafijöfntækifæriáaðþroskastáeiginforsendum,ræktahæfileikasínaoglifaábyrgulífiífrjálsusamfélagiíandaskilnings,friðar,umburðarlyndis,víðsýnisogjafnréttis“(Mennta-ogmenningarmálaráðuneyti,2011a,bls.21-22).Mikilvægteraðallirtakivirkanþáttískólastarfisemogaðskapasamfélagjafnréttisogréttlætis.

Ofterfólkhissaáhvefljóttbörnáleikskólaogfyrstuárumgrunnskólanáaðtileinkaséraðalatriðiínýjutungumáliognágóðumtökumáaðalatriðummálsins.Hinsvegarvirðistfólkekkieinsmeðvitaðumhveauðveltþaðerfyrirbörninaðgleymamóðurmálinuefþví

23

erekkihaldiðvið.ÞvímælirCummins(2001)meðaðþaðségerðskýrkrafaáheimilumaðmóðurmáliðséræktaðogsérstaklegahvaðvarðarorðaforðannsembörninnotahvaðmestískólanumogsemnýtistþeimídaglegulífi.Kennarargetahjálpaðtilviðræktunmóðurmálsinsmeðalannarsmeðþvíaðskýraútfyrirnemendumogforeldrumkostifjöltyngisogmöguleikanasemþaðbýðuruppá(Cummins,2001),bendaáaðgóðurgrunnurímóðurmáliauðveldartileinkunannarsmálssemogaðtvítyngdirhafioftvíðaramenningarlæsieneintyngdir.Meðvíðaramenningarlæsieráttviðaðþarsemfjöltyngdirskiljafleirieneitttungumáleigaþeirauðveldarameðaðskiljaáherslumuninnantungumálaogmenninguþeirrasemtungumálintala.Þómáteljaaðeinnstærstikosturfjöltyngisséuauknarlíkuráalmennrivelgengniínámi. Cummins(2005)telurmunveraátungumálafærnibarnaídaglegulífiogíkennslu.Langmestaþjálfunsembörnfáviðtungumálanotkunferframídaglegulífi,ísamskiptumviðviniogkunningja.Þegarbarnhefurnáðgóðumtökumátungumálinukallarhannþaðfélagslegaogsamskiptalegamálfærni.Hinsvegarerekkisamasemmerkiámilliþessaðgetaáttgóðarsamræðurátungumálinuogaðeigaauðveltmeðskólamálið. Efnemendureigaaðgetasinntnámisínusemskyldiþurfaþeiraðgetalesið,skiliðogskrifaðumnámsefnið,tekiðpróf,skiliðóhlutbundinhugtöksemogflestannaðsemviðkemurnámi.Cummins(2005)fjallarumþaðsemsvokallaðaakademískafærnioghafinemandináðtökumáhennihafihannsömuleiðisgóðamálnotkunartækniogvíðanskilningámálinuoguppbygginguþess.Krefstþettamikillarvinnuogekkiersjálfgefiðaðallirnáiþessaritækniámarkmálinutilaðgangavelískóla(HillogMiller,2013). Sumirfræðimennmetasvoaðsérstakaáhersluþurfiaðleggjaáfjölbreytniinnanskólakerfisins,þásérstaklegahvaðtungumálogfjölmenninguvarðar,viðendurskipulagninguþess.Nefnaþeirsérstaklegakennaranámþaríframhaldi(HannaRagnarsdóttir,2007). Athyglisverteraðþráttfyrirgreinagóðankaflaíaðalnámskrágrunnskólaummenntunogmóðurmálsfærnifjöltyngdrabarnaerlítiðsemekkertfjallaðumviðfangsefniðíaðalnámskráleikskóla.Þvímájafnvelveltafyrirsérhvortþaðþykieinfaldlegaekkijafnáríðandifyrirleikskólabörnenhérhafanúþegarveriðnefndófádæmiumaðþaðsévissulegajafnmikilvægtogfyrireldribörn.

5.2 Leikskólar

Íaðalnámskráleikskólannafráárinu2011ersérkafliumtengslskólastiga.Þarkemurframaðskólagangahversogeinseigiaðverasemsamfelltferli.Vissulegaséuauknarkröfurámilliskólastiga,ogþásérstaklegaámillileik-oggrunnskóla,envinnaeigiaðþvíaðbrúa

24

biliðeinsoghægter(Mennta-ogmenningarmálaráðuneyti,2011b).Þaðertildæmisgertmeðaðkynnabörnfyrirkröfumskólannaogumhverfifyrirlokleikskólagöngu.Undirlokleikskólaliggjafyrirmargvíslegarupplýsingarumbarnið,tildæmishvaðvarðarþroska,læsiogfélagsfærniogergertráðfyrirþvíaðviðeigandiupplýsingarfylgibarninuámilliskólastiga(Mennta-ogmenningarmálaráðuneyti,2011b).Þarereinnigfjallaðsérstaklegaumjafnréttismenntunogútskýrtaðhúnvísitilinntakskennslu,námsumhverfissemognámsaðferða.Taldireruuppnokkrirþættirsemfallaundirjafnréttismenntun,svosemaldur,búseta,kyn,litarháttur,menning,tungumálogþjóðerni(Mennta-ogmenningarmálaráðuneyti,2011b).Þvíkemurþarframaðjafnréttismenntunséóháðtungumálumogmenninguenekkierfjallaðnánarumhvernigunniðséaðþví.Þarværiþvítilvaliðaðkomaaðvirkufjöltyngi.

Hérerhægtaðberaaðalnámskrárþessaratveggjaskólastigagrunnskólasamanogaðmörguleytierágættsamræmiþarámilli,enhvaðtví-ogfjöltyngivarðarvirðistengináætlunverahjáleikskólum.Aðeinhverjuleytierþaðundirhverjumogeinumleikskólakomiðhvernigtekiðerámálunumenþarsemleikskólarvinnasínastefnuútfráaðalnámskráleikskólannaerlítiðsemþeirhafafyrirséríþeimefnum.Jafnframtgerirþaðsamræmiámillileikskólalítið. Efstefnurskólastigannaeruskoðaðarmásjáaðíaðalnámskrágrunnskólakemurmeðalannarsframaðkennslahafiþaðhlutverkaðeflatjáninguogsköpunítöluðuogrituðumálisemogaðkynnamáttmálsins.„Gottogríkulegttalmálereinmeginforsendasamskiptaogmiðlunar“(Mennta-ogmenningarmálaráðuneyti,2011a,bls.97).Þarafleiðandierritmálnefntsemmiðillsköpunarogþekkingarbirtingar.Móðurmálskennslaerverkfæriímiðlunhugsunarogþvíánámítungumálumaðtakamiðafþvíogennfremuraðeflafærniímálnotkun(Mennta-ogmenningarmálaráðuneyti,2011a).Ennfremurkemurframaðmikilvægtséfyrirbörnmeðannaðmáleníslenskuaðhafakostáþvíaðlæraíslenskuveloggetaþarafleiðanditekiðþáttísamfélaginu,notiðmenningarinnarsemogskiliðhanaogáttþáttíþvíaðmótahana(Mennta-ogmenningarmálaráðuneyti,2011a).

Ígrunnskólalögum(16.gr.)erkveðiðáumaðskólarskulitakaámótinemendumsemeruaðhefjanámsitthérálandisamkvæmtmóttökuáætlunskólaeðasveitarfélags.Móttökuáætlunvegnanemendameðannaðmóðurmáleníslenskuskaltakamiðafbakgrunniþeirra,tungumálafærniogfærniáöðrumnámssviðum.Tryggjaskalaðþessirnemendurogforeldrarþeirrafáiráðgjöfogaðgangaðupplýsingumumgrunnskólastarf.Ísömugreinsegiraðgunnskólumséheimiltaðviðurkennakunnáttuímóðurmálinemendameðannaðmóðurmáleníslenskusemhlutaafskyldunámierkomiístaðskyldunámsíerlendutungumáli.Mikilvægteraðbjóðanemendumkennsluíeiginmáliþarsemþeireigaþesskostaðlæraummál,bókmenntirogmenninguogfáþjálfunímálnotkun.

25

(Mennta-ogmenningarmálaráðuneyti,2011a,bls106)

Íaðalnámskrágrunnskóla(2011a)ereinnigfjallaðummikilvægiþessaðsömukröfurvarðandilæsi,lesturogritunséugerðartilnemenda,óháðmóðurmáli.Brýntséaðallirfylgistaðínámiíöðrumgreinumskólansognauðsynlegurstuðningursétilstaðar.

26

6 Hugmyndiraðúrbótum

Líktogframhefurkomiðseturaðalnámskrágrunnskóla(2011)framnámskrásemtekurtilíslenskukennslusemannarsmáls.Þarerfjallaðumólíkanupprunabarna,sumbörnkomatillandsinsfluglæsoghefuralmenntgengiðvelískóla,önnurbörnkomatilÍslandsólæsogþurfaaðlæratalsvertmeiraeneinungistungumálið,ennaðrirhafabúiðílandinuallasínaævientalaannaðeðaönnurtungumálheimahjásér.Möguleikarnirerufjölmargirogþvímættiteljastsérstaktaðöllbörnmeðannaðeðaönnurmóðurmáleníslenskuyrðusettundirsamahatt(BirnaArnbjörnsdóttir,2000).

Efmenntakerfiðinnleiðirstefnuervarðarvirktfjöltyngiblæsþaðumleiðámótineikvæðniogfordómumígarðfjölbreytileikans(Cummins,2001).Fjöltyngdbörnhafamargtaðgefasamfélaginuenmikilvægteraðkennararogaðrirfagaðilarkomitilskilatilbarnannaogfjölskyldnaþeirraaðgóðurgrunnurímóðurmáliergrundvöllurallsáframhaldandinámsogþvímikilvægtaðbyggjaþaðuppogrækta.Aðsjálfsögðuhefurhverteinastamannsbarnréttáþvíaðhæfileikarþeirraséuviðurkenndirogþaðhvatttilaðnotaþátilaðkomaséráfram(Barnasáttmáli,1989). Ýmsaraðferðirhafaveriðprófaðarviðkennslutvítyngdrabarnaískólum.Töluverthefurveriðummóðurmálsskólafyrirbörnsemhafaannaðmóðurmálenopinberamálsamfélagsins,semreknireruutanskólatíma.Þarskiptaaðstæðurmálivegnastærðarogsmæðarviðkomandisamfélagasemogminnimálahópsins(ElsaSigríðurJónsdóttir,2007).Íslandertildæmistiltölulegalítiðsamfélagogerfittgeturveriðaðrekamóðurmálsskólanemafyrirstærstuminnimálahópana,svosempólsku-eðaspænskumælandi.Effariðerálandsbyggðinaíennsmærrisamfélöggætieinnigreynsterfittaðfákennaraeðanógumargaþátttakendurtilaðslíkurreksturgætiáttsérstað. Rannsóknirhafaleittíljósaðkennslaábáðumtungumálumsamtímishentartvítyngdumbörnummikiðbeturenkennslasemeinskorðastviðannaðmálið(ThomasogCollier,2002).Þessarniðurstöðursýnaennfremurframáréttmætiþeirrarannsóknaerstyðjaaðmikilvægtséaðbörnhafitækifæriáaðsamnýtaallamálkunnáttusínaogörvaþarmeðsíntungumálmeðöllunámi.Málkunnáttaereittaðalverkfæribarnaviðnámogþvíværiekkiréttláttaðtakmarkamöguleikaþeirraþegartungumáliðværiaðflækjastfyrir.Óþarfieraðmismunabörnumeftirólíkumaðstæðumoggetuþegarhægteraðhjálpaþeimaðnýtaþaðsemverkfæri(ElínÞöllÞórðardóttir,2007). Vissulegaerfleirasemspilarinnínámsárangurbarnaenmálfærnineinsemerþóvissulegastórþáttur.Fleirimikilvægirþættirerukennsluaðferðir,reynslaogfærni

27

kennara,gæðinámsefnisogfleira.Allteruþettaatriðisemhafaverðuríhugaviðákvörðunartökuumhvortráðastskuliítvítyngdakennslueðamóðurmálskennslufyrirminnihlutahóp.Stærðhópsskiptireinnigmáliþvístundumborgarsighelduraðveitaviðkomandibörnumsérstuðninginnanskólakerfisins.ÞettaásérstaklegaoftviðáÍslandiþarsemsamfélagiðerfámenntogminnihlutahóparinnanþessennminni.Þvíerstundumeinalausninaðhafasérúrræðifyrirviðkomandieftungumálþesseríalgjörumminnihlutaogþvíerfittogjafnvelómögulegtaðfáaðstoðsemstuðlaraðvirkutvítyngi(ElínÞöllÞórðardóttir,2007). ElínÞöllhelduráframaðfjallaummikilvægiþessaðverameðopinnhugfyrirtvítyngibarnaogsýnaþvíáhuga.Verteraðsýnabarninuaðmóðurmálþessskiptimáliogaðbarniðeigiaðverastoltafkunnáttusinnioghvetjaþaðáframtilaðræktaþað.Margthefurveriðreynttilaðmætaþörfumtvítyngdrabarnaenekkihefurallthafterindisemerfði.Sumaraðferðannamárekjatilreynsluheimseintyngdrasemhafaeinungiseintyngdareynslu.Talmeinafræðingarhafabentáaðekkimegileggjaaðaláhersluáhvernigbörnberahlutinaframheldurfrekarhvaðþausegja.Efáherslaneraðallegaáframburðinnskapastþvingaðumhverfiogbörninnáekkiframþvíöryggisemþauþurfatilframfara.Smáttogsmáttkemurframrétturframburðurmeðmarkvissriþjálfun.Gottráðeraðsýnabarninuáhugaogþvísemþaðhefuraðsegjaogeinblínaekkiáleiðréttingar(ElínÞöllÞórðardóttir,2007).

6.1 Kennara-ognemendahópar

Fjallaðhefurveriðumfjölbreytniíkennarahópisamhliðaumfjöllunumfjölbreyttannemendahóp.Oftvirðistsemummisræmiséaðræðaþarsemlangstærsturhlutikennaratilheyrimenningar-ogtungumálalegummeirihlutaþegarsífelltfleirinemendureruúrminnihlutahópum,tildæmishvaðvarðarmenningu,upprunaogtungumál.AðmatiLadsonBillings,ogfleirieráskorunaðtakaþurfiáþvívandamáli(Pence,2008).Sumirvísindamennteljamismuninnskapaákveðiðvandamálinnanskólansþarsembörnþurfafyrirmyndirogaðgetaspeglaðsigíþeim.Þauþurfiaðgetaspeglaðsinnveruleikatilaðáttasigáeiginmöguleikumoggetiþeimliðiðutangáttaefumhverfiðerþeimmunólíkaraþeirraeigin.Rannsóknirhafasýntaðkennararognemendurúrminnihlutahópumsamfélagaeigimargtsameiginlegtogmættiteljastmikilvægtaðnemendurhefðueinnigaðgengiaðkennurummeðsvipaðareynslu(HannaRagnarsdóttir,2010). Fjallaðhefurveriðummikilvægiþessaðhverogeinnnemandinýtieiginreynsluviðnám.Þaðereinnigmikilvægtaðkennararhafigóðaþekkinguoghelstreynsluásviði

28

fjölmenningarogfjölmenningarsamfélagasemogþeirrihugmyndafræðioggildumsemhafaþarfíhugaviðkennslufjölbreyttrahópa(HannaRagnarsdóttirogHildurBlöndal,2010).ÍskýrslufráOECD(2010)kemurframaðbakgrunnurnemendahafiafgerandiáhrifánámsgengiþeirraogPISAkannanirsíðustuárahafastaðfestþað.Ískýrslunnikemurframaðáherslasélögðáaðlítaámargbreytileikanemendaogkennarahópssemauðlindsemhægtværiaðvinnaútfrá(HannaRagnarsdóttirogHildurBlöndal,2010). Margarrannsóknirhafaleittíljósaðefgóðurgrunnurogmarkvissörvunertilstaðarífyrstatungumálibarnsinsáþaðauðveldarameðaðbyggjafleiritungumálþarofaná.Þvíermælsttilþessaðviðnámánýjutungumálisélögðáherslaáaðfyrstatungumáliðhaldisérsvoaðkunnáttamálannastyðjihvortannað(ElínÞöllÞórarinsdóttir,2007).Þvíervelviðhæfiaðnefnanokkrarhugmyndiraðverkefnumsemkomiðhafaframítengslumviðvirktfjöltyngi.

6.2 LAP

LinguisticallyAppropriatePractice(LAP)erbókeftirRomaChumak-Horbatschogþarerfjallaðumaðferðsembyggiráaðfjöltyngdbörnfáitungumálakennslu-ogþjálfunviðsitthæfihverjusinni.LAPsértilþessaðlæsinemendaséþjálfaðogaðnemendurfáiþjálfunítungumálumsínum,ekkieinungistungumálibekkjarins.LAPleggureinnigmikiðuppúrsamvinnuheimilisogskólaogstefniralltafaðgóðuognánusambandiþarnaámilli.LAPtengirþanniglæsiogfleiratengtskólanumviðfjölskyldulífiðogstuðlarþannigaðvirkutvítyngiþarsemunniðermeðtungumálbarnsinsfrásemflestumsjónarhornum.ÍLAPereinnighvatttilsvokallaðrarheimamálsnotkunarískólanumogtilblöndunartungumála,þarsemfleiritungumálerunotuð.SíðastenekkisíststuðlarLAPaðþvíaðallirnemendurskiljiogsamsvarisigaðeinhverjuleytiviðtungumálafjölbreytileika,meðalannarsmeðreynsluogskilningiogundirbýrþannignemendursínafyrirhinarflóknusamskiptakröfurnútímansjafntsemframtíðarinnar(Chumak-Horbatsch,2012). Ýmsirfagaðilarsvosemfjölskylduráðgjafar,talmeinafræðingar,kennararogmenntayfirvöldvirðaststandasvolítiðágatihvaðvarðarúrlausnirfyrirbörninnflytjendaoghafamargirhverjirleitaðupplýsingatilChumack-Horbatschsemvarðtilþessaðhúnákvaðaðskrifabókina.Húnhafioftfengiðspurningaráborðviðaðþauhvorkitalinéskiljiölltungumálnemendaoghvortoghvernigþaugætuhjálpaðþeimíáttaðvirkufjöltyngi.Tilaðstuðlaaðvirkufjöltyngiþurfifyrstogfremstaðskiljafjöltyngiogaðveratilbúinnaðstuðlaaðþvíinnankennslustofunnarsemþarfaðveraskipulögðmeðtillititiltungumálaallranemenda.Húnmælirmeðnánuforeldrasamstarfi,bæðitilaðkennariáttisigbeturáaðstæðumnemandansenjafnframtsvoforeldrarnirséuvirkirogviljugirtilsamstarfs.Hún

29

nefnirsvokölluðtungumálaveggspjöld(e.languagecharts)þarsemhelstuupplýsingarumtungumálnemendabekkjarinskomafram,tildæmisleturgerðogjafnveleitthvaðsemtengistupprunalandiviðkomandi.Þaðopniumræðusemjafnframtberstgegnfordómum(CarrasquilloogRodríguez,2002).Mikilvægtséeinnigaðgeraslíkveggspjöldtengdumeirihlutamáli. Húnfjallareinnigumaðhafatungumálatorg(e.languagecenter)innanskólastofunnar.Þarværisettuppborðfyrirfjögurtilsexbörn,þarværutildæmisskriffæriogblöð,bækuráallskynstungumálum,hnattlíkan,heimskortogtölva.Börninværuþvínæstkynntfyrirtungumálatorginuoghvertmarkmiðiðværimeðþví(Chumak-Horbatsch,2012).Chumak-HorbatschfjallareinnigumGarcía,semútskýrirtungumálavenjurogmikilvægiþessaðeinblínterátungumálinsemeinstaklingurnotarfremurenaðaðskiljaþausemhannkann(Chumack-Horbatsch,2012).Garcíagengursvolangtaðfullyrðaaðfjöltyngdirnotitungumálsínöðruvísiogáannanhátteneintyngdirþarsemþeirnotitungumáliníólíkusamhengiogaðþeirséuyfirleittvaniraðskiptaámillitungumálaeinsogekkertsé(Chumak-Horbatsch,2012). ÞóaðLAPséunniðmeðgrunnskólabörnáyngsta-ogmiðstigiíhugaerekkertþvítilfyrirstöðuaðyfirfæraþaðogþróasvoþaðhentieinnigbörnumáleikskólaaldri.VefurinnerberheitiðTungumálergjöferinniheldurefnisemmiðastmeðalannarsviðbörnáleikskólaaldri.

6.3 Tungumálergjöf

Ávordögum2017opnaðivefursemberheitiðTungumálergjöf,eðawww.tungumalergjof.com.Hannerætlaðurtilleiðsagnarfyrirleikskólakennarasemogforeldraogforráðamenntví-ogfjöltyngdraleikskólabarnatilaðstyðjaogeflamáloglæsi.FríðaBjarneyJónsdóttirerverkefnastjórivefsinssembyggðurerútfráhugmyndumMetteWybrandtogBeataEngelsAndersson. Ávefnumeraðfinnaefniíþremurflokkum,málörvuníleikskóla,málörvunogforeldrasamstarfogmálörvunheima. Foreldrareruhvattirtilaðleiðréttaekkibörninþegarþaugeramálvillurhelduraðendurtakaþaðsembarniðvildisagthafaenmálfræðilegarétt.Gotteraðræðatungumálviðbörnogberasamanhvernigorðeruborinframámóðurmálinuogíslensku(séíslenskamarkmálið).Foreldrumereinnigbentáaðspyrjabörninopinnaspurninga,þaðerspurningasemekkierhægtaðsvarabarameðjáeðanei,ogfábarniðþannigtilaðsegjafráogörvatungumáliðíleiðinni.Dæmisemerunefndásíðunnierumeðalannarsað

30

spyrjabarniðhvaðhafaskuliímatinnoghvaðþarfviðmatseldina.Ámeðaneldaðerskalrættumhvaðergert,hvaðamatvörurerunotaðaroghvaðaáhölderunotuð.Ámeðanborðaðerskalræðaumhráefninsemnotuðvoru,hvaðvargertoghvernigsmakkast.Þannigertungumáliðörvaðásamatímaoggæðastundarernotiðenþóóþvingaðogviðeðlilegaraðstæður.Fleirihugmyndirerutildæmisaðræðaogskiljaumhverfið,lesasamanogfábarniðtilaðræðasögunaogjafnvelendursegja,ræðaorðoghugtökogberaþaujafnvelsamanviðönnurtungumálsvofátteittsénefnt. Íflokknummálörvuníleikskólaerusvipaðarhugmyndirogaðofannemaauðveldaraaðframkvæmaíhópogánþessaðþeirtvítyngduupplifisigöðruvísi.Rannsóknirhafasýntaðsamræðurleikskólakennaraogbarnameðsamamóðurmálsnúastoftaðeinstaklingsbundnuefnisvosemhvaðhafiveriðgertumhelginaogslíkt.Hinsvegarvirðastsamræðurleikskólakennaraviðtvítyngdbörnoftarsnúaaðeinhverjueinföldusemkennariveitþegarsvariðvið,tilaðnefnaspurtumhvemörghjóleruundirstrætó.Þvíerhvatningtilaðnotasamtölsembáðirhóparhafialmenntjafnanaðgangað,svosemáhugamálogspyrjaskalleitandispurningafremurenkennslufræðilegra.Ekkiskalgleymaaðmetamálþroskabarnannareglulegaoggeraviðeigandiráðstafanirefþarf. Þeirsemstandabörnumnæsteruhvaðhæfastirtilaðmetagetuþeirraogstyrkleikaogsjáhvaðþarfaðstyrkja.Þettaeruyfirleittforeldrarogleikskólastarfsmennogþvímikilvægtaðgottsamstarfséþarnaámilli.Vefurinnermeðfínanhugmyndabankatilaðbætasamskiptileikskólansogforeldrahvaðtungumálanámvarðarogtilaðstyðjaviðþessimikilvægusamskipti(WybrandtogAndersson,e.d.).

31

7 Samantekt

FjölmenningarsamfélagiðáÍslandifersístækkandiogþvímargtsemhugaþarfað.Tungumálumþjóðarinnarfersömuleiðisfjölgandiogskólarþurfaaðaðlagastfjölbreyttarinemendahópenáðurfyrr.Aðmörguþarfaðhugaþegarstarfaðermeðfjöltyngdumnemendumogmargtvirðistbendatilþessaðvirktfjöltyngiségóðlausn.Þaðeraðmarkvisstséunniðaðræktunallratungumálabarnsins. Örlítiðerfjallaðummóðurmálogmáltökubarnaogframhefurkomiðaðmargtbenditilþessaðmáltakaeintyngdraogfjöltyngdrabarnafarimjögsvipuðframséuenginþroskafráviktilstaðar.Þarmeðereinnafmörgumkostumvirksfjöltyngisnefndur.Beintengslvirðastveraámillitungumálaogsjálfsmyndar,þarsemhlutisjálfsmyndarinnarereigintúlkunáviðhorfiannarraogerfittgeturveriðfyrirsjálfsmyndbarnsefþaðskynjaraðeigiðmóðurmálséekkiálitiðeinsmerkilegtogmeirihlutamál,semogaðefþaðerdæmtfyriraðtalaekkifullkomnaíslensku

Nánarerfjallaðumskóla-ogleikskólastarfogmikilvægivirksfjöltyngisþar.Fyrstogfremstskiptirjafnréttiogjafnræðimáli.Allirhafasamaréttánámióháðskilyrðum,ogíraunmáteljastóþarftaðræðaþaðnánar,endaermenntunmannréttindi.Barnasáttmálinnfjallarumþaðogútfráhonumfjallaraðalnámskrágrunnskólaumþaðogsvoframvegis.Rannsóknirhafasýntframáaðbörnsemalastuppviðvirktfjöltyngigenguralmenntbeturískólaenþeimfjöltyngdubörnumsemnotastekkiviðvirktfjöltyngi,heldurskiljatungumálinalgjörlegaað.Þaðgeturleitttilþessaðbarnskiptialvegútmóðurmálinuogbyrjiþarafleiðandinæstumuppánýttoggætijafnvelorðiðeftirájafnöldrumímálþroska.Aðtapadýrmætrireynslusemheimurtungumálaergeturhaftneikvæðarafleiðingartillengritíma,svosemáðurnefndirerfiðleikarviðnám,samskiptiogsvoframvegis.Íljóshefurkomiðaðtalsvertfleirikostirfylgjavirkufjöltyngiengallar,þólítiðhafiveriðfjallaðumgallanahér.Aðlærafleiritungumálábarnsaldrigeturhaftjákvæðáhrifámálþroskabarnaeneinnigmenningarlæsi.Aðalnámskrágrunnskólafjallarumvirkttvítyngiogáfleirieneinumstaðkemurframmikilvægiþessaðmóðurmáltvítyngdrabarnaskuliræktuð.Mikilvægiþesserundirstrikaðíþessariritgerðogmargtbendirtilaðvirktfjöltyngiséekkisíðurmikilvægtleikskólabörnumengrunnskólabörnum.Enekkerterfjallaðumþaðíaðalnámskráleikskólasemmáteljastafarsérstakt.VissulegaerekkileikskólaskyldaáÍslandienþráttfyrirþaðernákvæmaðalnámskrátilstaðarsemfariðereftiráflestumsviðumogættiþvíekkertaðveraþvítilfyrirstöðuaðbætainnkaflaumvirktfjöltyngi.Nægrökerufyrirmikilvægiþessþóekkisénemafyrirsamfélagiðþví

32

vísindamennhafahaldiðþvíframaðfjöltyngdireinstaklingarséuauðlindfyrirsamfélagiðíheild.Ekkisíðurervirkafjöltyngiðmikilvægtfyrireinstaklinganasjálfaenþaðhefursýntframáaðhafajákvæðáhrifánámsárangur,sérstaklegaþegarkomiðerframáunglingsár,semogsjálfsmyndogfleira.

LAPogtungumalergjof.comerumeðverulegagóðahugmyndabankafyrirleik-oggrunnskólatilaðstuðlaaðogvinnameðvirktfjöltyngi.Þarerubæðileiðbeiningarfyrirskólanasemogfyrirforeldra,ogstuðlaðeraðforeldrasamstarfi.Þarmeðerkomingóðhvatningfyrirleik-oggrunnskólatilaðvinnaaðþessumikilvægamálefni.EkkerthefurveriðfjallaðumhvortoghverniggrunnskólaráÍslandiútfærahugmyndogstefnuaðalnámskráarinnarumvirktfjöltyngienáhugavertværiaðframkvæmarannsóknþvítengduínáinniframtíð.

33

8 Lokaorð

Sérlegaathyglisvertþykiraðþráttfyrirskýrastefnugrunnskólaumvirktfjöltyngioghvernigeigiaðstuðlaaðþvíkemurlítiðsemekkertframumþaðístefnuleikskóla.Íþeirrisíðarnefnduerhinsvegarmikiðlagtuppúrtengslumskólastigaogaðskólagangahversnemandasésamfleyttferli.Þarmeðættubreytingarámilliskólastigaekkiaðverastórvægilegarogstökkiðþarámilliekkieinsstórt.Enhvaðefekkihefurveriðunniðmarkvisstaðvirkufjöltyngiíleikskóla,erþáekkitöluvertstökkaðbyrjaáþvíígrunnskóla?Þegarbörnbyrjaígrunnskólaviðsexáraaldurerþegarkominnmikillorðaforðisemogmálskilningurogerfittgeturveriðaðbyrjafrábyrjunaðsamtvinnatungumálinognýtafyrrnefndaþekkingutilaðbyggjaofaná. Fáttefeitthvaðbendirtilaðvirkttvítyngisésíðurmikilvægtleikskólabörnumengrunnskólabörnumogmáþvíteljastheldursérstaktaðekkiséhvatningeðaumfjöllunþvítengduíaðalnámskráleikskólaþarsemhúneríaðalnámskrágrunnskóla.Hérmeðskoraégámennta-ogmenningarmálaráðuneytiaðendurskoðaleikskólanámskránaogkomavirkutvítyngiað.Þaðyrðifyrstaskrefiðíinnleiðinguþessogjafnframtuppskriftaðbetrimöguleikumtví-ogfjöltyngdrabarnaísamfélaginu.

34

9 Heimildaskrá

Banks,J.A.(2010).MulticulturalEducation:CharacteristicsandGoals.J.A.BanksogC.A.M.Banks

(Ritstj),MulticulturalEducation.IssuesandPerspectives(7.útg.)NewYork:JohnWiley&Sons.

BergþóraKristjánsdóttirogHannaRagnarsdóttir.(2010).Jafnrétti,fjölmenningognámskrár:

SamanburðuráaðalnámskrámgrunnskólaíDanmörkuogÍslandi.Fjölmenningogskólastarf,bls.39-68.Ritstj.HannaRagnarsdóttirogElsaSigríðurJónsdóttir.Reykjavík,Háskólaútgáfan.

BirnaArnbjörnsdóttir.(2000).Menntuntvítyngdrabarna.Málfregnir19.Sótt5.febrúar2017af

slóðinnihttp://www.arnastofnun.is/solofile/1011087BirnaArnbjörnsdóttir.(2007).Kenningarumtileinkunognámannarsmálsogerlendramála.Mál

málanna,bls.13-47.AuðurHauksdóttirogBirnaArnbjörnsdóttir(ritstj.).Gutenberg,Reykjavík.

BirnaArnbjörnsdóttir.(2008).Tvítyngi,annaðmál,erlentmál.Málfríður(24.Árgangur,1.tbl.)bls

17-23.Carrasquillo,A.L.,ogRodríguez,V.(2002).Languageminoritystudentsinthemainstream

classroom(2.útgáfa).Clevedon:MultilingualMatters.Chumack-Horbatsch,R.(2012).Linguisticallyappropriatepractice:Aguideforworkingwithyoung

immigrantchildren.Toronto:UniversityofTorontoPress.Cummins,J.(2001).BilingualChildren’sMotherTongue.Sprogforum,bls.15-20Cummins,J.(2005).Aproposalforaction:strategies354forrecognizingheritagelanguage

competenceasalearningresourcewithinthemainstreamclassroom.ModernLanguageJournal,89(4),585-592.

ElínÞöllÞórðardóttir.(2007).Móðurmálogtvítyngi.FjölmenningáÍslandi,bls.101-128.Ritstj.

HannaRagnarsdóttir,ElsaSigríðurJónsdóttirogMagnúsÞorkellBernharðsson.Reykjavík,Háskólaútgáfan.

Genesee,F.(1989).Earlybilingualdevelopment:Onelanguageortwo?JournalofChild

Language,16(1),161-179.doi:10.1017/S0305000900013490.HagstofaÍslands.(e.d.)Búferlaflutningarmillilandaeftirkyniogríkisfangi1961-2016Erlendir

ríkisborgarar.Sóttafhttp://px.hagstofa.is/pxis/pxweb/is/Ibuar/Ibuar__buferlaflutningar__buferlaflmillilanda/MAN01400.px/table/tableViewLayout1/?rxid=84885ac8-acb4-4915-91b8-35b4b3a75464

35

HallfríðurÞórarinsdóttir.(2012).TheUseofEnglishinIceland:ConvenienceoraCulturalThreat?

ALinguaFrancaorLinguaDetrimental?ÍSumarliðiR.ÍsleifssonogDanielChartier(ritstj.),IcelandandImagesoftheNorth(bls.373-404).Sóttafhttp://www.akademia.is/images/stories/pdf/ioftn.pdf#page=385

HannaRagnarsdóttir.(2007).Börnogfjölskyldurífjölmenningarlegusamfélagiogskólum.ÍHanna

Ragnarsdóttir,ElsaSigríðurJónsdóttirogMagnúsÞorkellBernharðsson(ritstjórar)(bls249-271).FjölmenningáÍslandi.Reykjavík:RannsóknarstofaífjölmenningarfræðumKHÍogHáskólaútgáfan.

HannaRagnarsdóttirogHildurBlöndal.(2010).Skólamenningogfjölbreyttirstarfsmannahóparí

leikskólum.ÍHannaRagnarsdóttirogElsaSigríðurJónsdóttir(ritstjórar).(bls.131-153).Fjölmenningogskólastarf.Reykjavík:Háskólaútgáfan.

Harter,S,(1999).Theconstrucitonoftheself:ADevelopmentalperspective.NewYork:Guilford.Hepper,P.G.(1996).Fetalmemory:Doesitexist?Whatdoesitdo?ActaPedriatrica,85,16-20.

doi:10.1111/j.1651-2227.1996.tb14272.xHill,J.D.ogMiller,K.B.(2013).ClassroominstructionthatworkswithEnglishlanguagelearners.

Alexandria,VA:Lögumgrunnskólanr.16/2008.MannréttindastofaÍslands.(e.d.)Rétturtilmenntunar.Sóttaf

http://www.humanrights.is/is/mannrettindi-og-island/ymiss-mannrettindi/rettur-til-menntunar

Mennta-ogmenningarmálaráðuneyti.(2011a).Aðalnámskrágrunnskóla:almennurhluti2011

greinasvið2013.Sóttafhttps://www.stjornarradid.is/verkefni/menntamal/namskrar/Mennta-ogmenningarmálaráðuneyti.(2011b).Aðalnámskráleikskóla2011.Sóttaf

https://www.stjornarradid.is/verkefni/menntamal/namskrar/MilkenInstituteSchoolofPublicHealth.(2017).WhatstheDifferenceBetweenEquityand

Equality.Sóttafhttps://publichealthonline.gwu.edu/blog/equity-vs-equality/Riagáin,Ó.P.ogLüdi,G.(2003).Bilingualeducation:somepolicyissues.Sóttaf

http://www.coe.int/T/DG4/linguistic/Source/Educ_bilingue_EN.docSamningurSameinuðuþjóðannaumréttindibarnsinsIhluti/1989SamúelLefeverogIngaKarlsdóttir.(2010).Kennslufræðiannarsmáls.ÍHannaRagnarsdóttirog

ElsaSigríðurJónsdóttir(ritstjórar),Fjölmenningogskólastarf(bls.109-127).Reykjavík:Háskólaútgáfan.

Schwartz,S.J.,Montgomery,M.J.ogBriones,E.(2006).Theroleofidentityinacculturation

amongimmigrantpeople:Theoreticalpropositions,empiricalquestions,andappliedrecommendations.HumanDevelopment,49,1-30.

36

Shaffer,D.R,ogKipp,K.(2006).DevelopmentalPsychology:ChildhoodandAdolescence.(7.útg.).Belmont,Calif.:Wadsworth;London:Learningdistributor.

Skutnabb-Kangas,T.(1981).Bilingualismornot:theeducationofminorites.Clevecon,England:MultilingualMatters.Skutnabb-Kangas,T.(e.d.).Shortdefinitionsofmothertongue(s).Sóttafhttp://www.tove-

skutnabb-kangas.org/en/concept_definitions_for_downloading.htmlThomas,W,ogCollier,V.(2002).Anationalstudyofschooleffectivenessforlanuageminority

students’long-termacademicachievementfinalreport:Project1.1.SantaCruz,CAogWashington,DC:CenterforResearchinEducation,DiversityandExcellence.

ÓlöfGarðarsdóttir.(2012).FólksflutningartilogfráÍslandi1961-2011meðáhersluáflutningaá

samdráttarskeiðum.Sóttafhttps://www.velferdarraduneyti.is/media/rit-og-skyrslur2012/Folksflutningar_03042012.pdf

Pence,K.L.ogJustice,L.M.(2008).LanguageDevelopmentfromTheorytoPractice.NewJersey:

PearsonEducation.SigríðurSigurjónsdóttir(2013),íHöskuldurÞráinssonogMatthewWhelpton(ritstjórar).Chomsky:

Mál,sálogsamfélag.Reykjavík:HugvísindastofnunogHáskólaútgáfan.Whitehead,M.R.(2006).Languageandliteracyintheearlyyears(3.útgáfa).London:Sage.Wybrandt,M.ogAndersson,B.E.(e.d.).(FríðaBjarneyJónsdóttirverkefnastj.)Sóttaf

www.tungumalergjof.comÞingskjalnr.1570/2011.Lögumstöðuíslenskrartunguogíslenskstáknmáls.ÞórdísGísladóttir.(2004).Hvaðertvítyngi?.Ritið,4(1),143-157.