VEPRA 11

Sami Frashri

GJUHA (Botuar pr her t par

n Stamboll m 1886)

2

Shnim Kt vepr e botojm me numrin rendor 11 pr t ruajtur vazhdimsin e veprave t

Sami Frashrit t botuara n Shtpin Botuese Rilindja n Prishtin. E falndrojm przemrsisht Redaksin e botimeve t Rilindjes pr plqimin e

dhn dhe pr mirkuptim. Nga botuesi

3

Parathnie

Njohja e gjith atyre gjuhve t vjetra e t reja, t Lindjes e t Perndimit, pra, t turqishtes, arabishtes e persishtes, nga njra an, dhe t greqishtes s vjetr e t res, la-tinishtes, frengjishtes, italishtes dhe, natyrisht, t shqipes, si gjuh t nns, nga ana tjetr, i mundsuan Sami Frashrit, ktij dijetari t madh shqiptar t shekullit l9, t lr pas vetes nj veprimtari shum t pasur e shum t gjithanshme krijuese e shkencore; t lr pas vetes mbi gjashtdhjet vepra: letrare, didaktike, islamologjike, dialektologjike, enciklopedike, leksikologjike, filologjike etj.TPF1FPT

Sa njohuri t thella ka pasur Samiu pr gjuht, kjo shihet n gjith veprimtarin e tij, e sidomos te fjalort njgjuhsor dhe dygjuhsor t hartuar nga ana e tij: te Fjalori i gjuhs turke me 1575 faqe, me afr 45 mij fjal; te Fjalori frengjisht-turqisht me afr 50 mij fjal; te Fjalori turqisht-frengjisht me afr 35 mij fjal; te Fjalori arabisht-turqisht etj., t cilt i ka punuar me nj metodologji shkencore bashkkohore. Po marrim si shembull ve-tm Fjalorin e gjuhs turke: shnon aty etimologjin e fjalve, llojin e fjalve (emr, mbiemr, folje etj.), kuptimet e fjalve sipas rndsis s tyre, frazeologjizmat, kuptimet figurative; prdor shenjat diakritike pr shkronjat arabe-osmane, t cilat n gjuhn turke kan mundsi t lexohen n mnyra t ndryshme, i vokalizon fjalt pr t dalluar homonimet etj., fjalor ky q edhe sot e ksaj dite nuk e ka humbur fare vlern e tij n fushn e turkologjis dhe t orientalistiks botrore, por prkundrazi. Kur shihen kto vepra leksikologjike, q jan vetm nj pjes n krahasim me veprimtarin e prgjith-shme t tij, nuk ka asnj arsye t mos themi se jemi para nj njeriu me kultur shum t madhe gjuhsore, para nj poligloti t vrtet, para nj njeriu q, si do t thonin t tje-rt, nuk diti t lodhet; q sht nj faqe e historis; q bri aq shum sa q akademit me 40-50 antar nuk do ta bnin vite me radh etj.

I mbrujtur nga nj kultur t gjer gjuhsore, Samiu ishte n situat t favorshme t prcjell t arriturat e gjuhsis n Evrop dhe m gjer, pikrisht n kohn kur ajo (gju-hsia) filloi t prparonte me nj ritm t prshpejtuar. Pikpamjet e tij pr gjuhn; pr rndsin e njohjes dhe msimit t gjuhve t huaja; pr prdorimin e drejt t termit linguistik; pr lidhjet e ngushta t gjuhsis me gjeologjin dhe antropologjin; pr shfaqjen dhe zanafilln e gjuhs; pr dallimin n mes zrit dhe tingullit; pr prcaktimin e emrave dhe shfaqjen e fjalve; pr ndarjen e gjuhve nga aspekti tipologjik (njrrokshe, prngjitse dhe eptimore) dhe pr prparimin shkall-shkall t tyre; pr grupimin, degzimin dhe afrit e gjuhve, duke marr shembuj prkats (edhe nga gjuha shqipe), si dhe shum e shum shtje t tjera, Samiu do ti pasqyroj n veprn e tij filologjike Lisn Gjuha, e cila, pr arsye t ndryshme, ka qen e panjohur deri m tash pr opinionin shqiptar. Dhe ja, kt vepr t rndsishme t Sami Frashrit tani po ia ofrojm lexuesit ton n trsi n gjuhn shqipe, me shpres se kemi kryer dy obligime: ndaj shkencs dhe lexuesit shqiptar, nga njra an dhe, ndaj Samiut, q gjith jetn e vet ia kushtoi dituris, nga ana tjetr.

TP

1PT Shih gjersisht pr kt: Zymber Hasan Bakiu, Sami Frashri, Vepra 8, Prishtin, 1984; dhe Agh Srr Levend, emsettin Sami, Ankara,

1969.

4

Vepra Lisn Gjuha sht botuar pr her t par n vitin 1303h., q prkon me vitin 1886TPF2FPT, n shtypshkronjn Mihran, n Stamboll; i ka 128 faqe, me prmasn 10/15 cm; sht shkruar n gjuhn turke-osmane; mban shnimin vllimi 1 dhe numrin 27. Numri 27 shnon serin e veprave t botuara n kuadr t botimeve Biblioteka e xhepit, ku jan botuar gjithsej 32 vepra, prej tyre, njmbdhjet jan shkruar nga Samiu, e nse mbajm parasysh se dy nga ato jan botuar: njra n 4 pjes dhe tjetra n 2 pjes, ather numri i veprave t Samiut aty do t jet pesmbdhjet. Biblioteka e xhepit hapet me veprn Medeniyyet-i Islmiyye Qytetrimi islamTPF3FPT, q mban numrin rendor 1, pr t vazhduar dhe me vprat e tjera: Estir (nr.2) Mitologjit, Kadnlar (nr.3)GratTPF4FPT, Gk (nr.4) Qielli, Yer (nr.5) Toka, Insn (nr.10) Njeriu, Emsl (nr.11-l4) Fjal t urtaTPF5FPT, Letif (nr.17-18) Tregime zbavitse, Yine Insn (nr.26) Prsri njeriu, Lisn (nr.27) Gjuha dhe mbyllet po ashtu me veprn e Samiut Usl-i Tenkt ve Tertp (nr. 32) Mnyra e piksimit dhe e radhitjes. Nga veprat e prmendura ktu, nga veprat me tema t ndryshme: islamologjike, gjeologjike, antropologjike, astronomike, filologjike etj., shihet erudicioni i gjer i Samiut, por dhe energjia e madhe e puns, sidomos kur kemi parasysh se shtat veprat e para t ksaj serie (shih radhitjen m lart) Samiu i nxori n drit vetm brenda nj viti, n vitin l879TPF6FPT. do koment lidhur me kt sht i teprt.

Vepra Gjuha, si u prmend edhe m lart, ndr t tjera mban edhe shnimin vllimi 1, q sdo mend, vetvetiu nnkupton edhe vllimin 2. Meqense kjo shtje ka mbetur paksa e paqart, meriton ti themi dy-tri fjal. sht shum e vrtet se Samiu kishte menduar t shkruante edhe nj vepr tjetr pr gjuhn. Kt mendim ai do ta shpreh n fund t ksaj vepre, ku thot: Harmonia e bashktinglloreve dhe harmonia e zenoreve, q u trajtua dhe u ndriua te gjuht bantu dhe q do t trajtohet e do t ndriohet te gjuht turanike. Por, a ka shkruar Samiu nj vepr tjetr t ktill q do t mbante shnimin vllimi 2 ose ndonj vepr tjetr me titull t prafrt, q do ta plotsonte t parn, kjo akoma mbetet e panjohur. Profesor H. Kaleshi, n punimin e tij tashm t njohur Sami Frashri n letrsin dhe n filologjin turke, t botuar n Gjurmime Albanologjike l, Prishtin, l968, f. 66-67, kur flet pr veprn Lisn Gjuha ndr t tjera shkruan (po e japim pa ndryshime gjuhsore): Turkologu ma i madh Deny e vlerson shum nalt kt vepr t Samiut..., pr t thn m posht se ai ka shkrue edhe nji vepr tjetr me titull Yine Lisan (Prsri gjuha), e cila kurrkund nuk prmendet me prjashtim te J. Deny, simbas t cilit edhe e citojm. Edhe kt vepr J.Deny e mon nalt dhe i ven nji yll prpara. Por, ka asht prmbajtja e ksaj vepre vazhdon Kaleshi nuk kam ide se kurrkund nuk kam mujt me e gjet as veprn as ndonji shnim mbi te. Kto t dhna, megjithat, duhet pranuar me rezerv; mund t jet ktu ndonj lshim ose nga ana e Denyt ose nga ana e Kaleshit, sepse vepra q prmendet ktu Yine Lisan (Prsri gjuha), prputhet plotsisht me shnimet e veprs ekzistuese Yine Insn (Prsri njeriu), n t ciln, sht e vrteta Samiu prmend disa aspekte gjuhsore, sidomos terminologjin-termin linguistik (sh. ktu f.21). Botimin e pjess s dyt t veprs Lisn Gjuha, e v n dyshim edhe dijetari i njohur turk, Levendi, i cili pr t hartuar monografin pr Sami Frashrin, prve hulumtimit t materialit npr biblioteka, arkiva etj., kishte shfrytzuar, si thot ai, edhe materialin e ln nga Samiu, q ruhej nga nipi i tij, z. Emin Ereri. Megjithat, le t shpresojm se hulumtimet e mtejme do t na japin rezultate t tjera.

TP

2PT N vitin 1997, n Ankara, sht botuar edhe me shkrimin e tanishm turk. Kt e prgatiti Ismail Doan.

TP

3PT sht botuar n gjuhn shqipe: Sami Frashri, Vepra 10, Prishtin; e prktheu Mehdi Polisi.

TP

4PT Sami Frashri, Grat, Shkodr, 1973; e prktheu Hamdi Bushati.

TP

5PT sht prkthyer pjesrisht n gjuhn shqipe, shih: Sami Frashri, Vepra 3, Prishtin, 1978.

TP

6PT N kt vit Samiu kishte botuar dhe: Alfabetare e gjuhs shqip; revisten Aile Familja dhe punime t tjera.

5

Sa i prket veprs Gjuha (Lisn), q mban shnimin vllimi 1, e cila tashm sht pron e lexuesit shqiptar, mund t them se, megjithse ka kaluar nj koh mjaft e gjat nga koha e botimit, pra mbi 120 vjet dhe, megjithse gjuhsia ka shnuar prparime jashtzakonisht t mdha gjat fundshekullit t nntmbdhjet, e sidomos gjat shekullit njzet, domethn, ka shkuar me hapa gjigant, e jo duke hedhur nga nj hap n do shekull, si do t shprehej Samiu, jam thell i bindur se, megjithat, kjo vepr do ta ket vendin dhe peshn e vet n mesin e literaturs gjuhsore, do t jet nj ndihmes pr t gjith ata q merren me gjuhsi. Pr vlersime t mtejme tia lm fjaln lexuesit.

Shfrytzoj rastin t falnderoj recenzentt Dr. Ismail Ahmedin dhe Dr. Ragip Mulakun pr kontributin e tyre. Falnderoj njkohsisht edhe z. Adnan Ismailin q ma siguroi origjinalin e veprs.

Prishtin, 1. 03. 2001 Dr. Mehdi POLISI

6

1 sht gjuha?

Gjuha, ska dyshim, sht nj nga veorit m t rndsishme t njeriut. N mesin e mijra llojeve t shtazve, vetm njeriu sht zotrues i gjuhs. N t vrtet, sa i prket t shprehurit t qllimit, q ka pr qllim gjuhn, edhe kafsht e ndryshme kan mundsi ta shprehin qllimin e tyre, varsisht nga shkalla e nevojs, kapaciteti dhe nga aftsia e t kuptuarit t tyre, si dhe brenda mundsive dhe prmasave q ua lejon trupi dhe organizmi i tyre. E sa i prket t folurit, q i referohet po ashtu gjuhs, domethn, t folurit, q formohet nga tinguj (zra) t ndryshm, shihet se kt mund ta realizojn edhe shpezt si, pr shembull, papagalli. Pr shkak t ktij mendimi, ata q merren me gjuhn e kafshve e prshkruan dhe e prcaktuan njeriun si ,,kafsh q flet, prandaj, ata i qen nnshtruar kritiks s natyralistve. Megjithat, duke mbajtur parasysh t dyja mundsit e posaprmendura - t flassh gjuhn q sht formuar nga tinguj (zra) t ndryshm pr t shprehur qllimin dhe, t flassh fjal t ndryshme, sipas nevojs- nse shprehet me shenja gjuhsore, do t kuptohet se n prshkrimin e atyre q merren me gjuhn e kafshve nuk ka madje shum gabime. Po ashtu, do t kuptohet se ai q me t vrtet flet, sht vetm njeriu; dhe se gjuha sht veori vetm e racs (llojit) njerzore.

Historia e natyrs e vendos njeriun n mesin e shum kafshve. Edhe anatomia krahasimtare e afron njeriun me disa kafsh ose ato kafsh i afron me njeriun. Por, me-gjithat, gjuha sht mjeti q i prgnjeshtron t gjitha kto afrime. Ndrmjet njeriut dhe kafshve t tjera ngrihet nj mur i madh. Pr shembull, nga njra an, majmunt, le t ecin me dy kmb sa t duan, le t tregojn shenja t zgjuarsis sa t duan, le t na prngjajn neve sa t duan dhe, nga ana tjetr, bushmant e Afriks, negritasit dhe papuasit e Australis, fuxhiasit e Ameriks JugoreTPF1FPT le t shtisin lakuriq, le t ushqehen me ujq, me insekte, me barra dhe me ngordhsira, le t jetojn si kafsh sa t duan; anatomia krahasimtare le t tregoj sa t doj dallimin n mes ktyre dhe nesh dhe, le t tregoj sa t doj ngjashmrin n mes majmunve dhe ktyre popujve, prapseprap nprmjet gjuhs do t kuptohet shum qart se kta popuj primitiv, me gjith primitivizmin e tyre, jan njerz, kurse majmunt, me gjith zgjuarsin e tyre, megjithat, jan kafsh. N t vrtet, as mund t gjendet far e racs njerzore q nuk ka aftsi t flas, e as lloj t kafshve q flet nj gjuh, q me t drejt do t quhej gjuh.

Tingujt (zrat), q prdoren pr t shprehur qllimin dhe q formojn gjuh t ndryshme, nuk nyjtohen vetm me gjuh. Edhe fyti, edhe vrimat e hunds, edhe dhmbt, edhe buzt edhe hunda jan organe t t folurit. Sado q shihet se gjuha nuk ka asnj funksion n nyjtimin e fjalve, si, pr shembull, ai, ky, dhekushTPF2FPT me t vrtet, roli i gjuhs n kt proces sht m i madh, prandaj fjala q i prket, q i

TP

1PT Shih veprn time Yine Insn, nr. 26, Cep Ktphanesi. (shn. i S.Frashrit).

TP

2PT Kta shembuj jan dhn n gjuhn turke. Un i kam prkthyer dhe i kam prshtatur n gjuhn shqipe. Kshtu do t veproj edhe

mtutje, por aty ku e kam par t nevojshme i kam ln edhe n at gjuh. (M. P.).

7

referohet ktij organi, gati te do popull dhe te do komb prdoret edhe pr t folurit. Kshtu, fjalt, si: dil, lisn dhe zebnTPF3FPT prdoren pr t shprehur edhe kt kuptim.

Megjithat, termi gjuh nuk sht i kufizuar me fjalt e formuara nga tingujt (zrat), q shqiptohen vetm me goj dhe me gjuh. Ashtu si natyralistt, q e quajn gjuh dhe gjuh imituese edhe t shprehurit e qllimit, q realizohet me shenja t ndryshme, ne, ndrkaq, edhe asaj q shprehet me shkrim i themi gjuh. Vrtet, shkrimet q prdoren te ne, prshkruajn tingujt (zrat) q i prdorim pr t folurit, por, t shprehurit e qllimit me shkrim, q i themi gjuh, sado q mund t shfaqet n nj kuptim tjetr, t ndryshm, at, pasi e kan prdorur popujt e lasht si, egjiptasit dhe, pasi kinezt e prdorin akoma n shkrimet e tyre, merret vesh se ky kuptim nuk ka mundsi t ndryshoj, sepse kto shkrime nuk prshkruajn tingujt (zrat), por prshkruajn gjsendet q synohen. N t vrtet, sado q, pr shembull, n shkrimin kinez, nuk shihet se forma q prshkruan fjaln diell, i ngjan diellit; ajo form, nuk sht gj tjetr prve ilustrimit t nj dielli t thjesht dhe t madh, q sht prdorur n kohra t lashta, por, duke u shkruar vazhdimisht, ka ndryshuar shpejt dhe ka ardhur n at gjendje sikur lidhet me rregullat bukurshkruese t kaligrafis. Dhe t gjitha format e tjera jan t ktilla.

N kt gjendje mund t besojm se do lloj mjeti q prdoret pr t shprehur qllimin, duhet ti thuhet gjuh. Pr shkak t besimit ton q kemi pr kt, gjuha nuk sht mjet i veant vetm pr njeriun. Mund t mendohet se pranojm edhe pjesmarrjen e shum kafshve t tjera n kt mjet, por, idet dhe mendimet tona n kt tem, megjithat, do ti lm n nj pjes tjetr t veant. Ktu pikrisht do t k-naqemi me ritheksimin se gjja q i thuhet gjuh e plot, e prsosur dhe e vrtet, sht veori vetm pr gjinin njerzore.

TP

3PT T tria kto fjal t nnvizuara kan kuptimin gjuh, q shprehin edhe organin e t folurit edhe vet t folurit. E para sht me

prejardhje turke, e dyta, arabe dhe e treta, persiane.(M. P.).

8

2 Mendimet e dijetarve t vjetr dhe t rinj pr gjuhn

Vetmia dhe izolimi q i shohim sot vetm ndr popujt primitiv, n kohra t lashta kan ekzistuar edhe te popujt e qytetruar. N kohra t lashta, n mes popujve dhe kombeve sigurisht se kan ndodhur luftra dhe grindje m shum se n kohn e tanishme; ata q kan ngadhnjyer i kan mbajtur nn robri dhe nn pushtetin e tyre t shtypurit; i kan shprngulur ose i kan vrar dhe vendet e tyre i kan pushtuar ose, duke u marr vesh me t shtypurit i kan futur ata n gjirin e nj populli t madh. Raste t ktilla ndodhnin shpeshher, por, megjithat, nuk kishte bashksi dhe marrdhnie n mes kombeve dhe popujve. E kam t qart se n mes ktyre dy pohimeve tona do t ket kundrthnie e mospajtime, por, mendoj se q t dyja jan t drejta dhe jam thell i bindur se kto kundrthnie ekzistojn vetm kur shikohen siprfaqsisht dhe aty nuk ka kurrgj t vrtet.

sht e vrtet se, prve lidhjeve e marrdhnieve q i prmendm m sipr, edhe marrdhniet tregtare mes popujve nuk ishin krejtsisht t plota. Megjithat, nuk binte interesimi i nj populli pr t msuar gjuhn e popullit tjetr, q gjendej n fqinjsi me t. do komb dhe do popull, duke e konsideruar veten t shenjt, e kishte br shprehi q fqinjt e vet ti shoh me urrejtje dhe neveritje. Izraelitt, duke e par veten si nj popull t zgjedhur dhe t dashur t Zotit, popujt e tjer t bots i shihnin si pabesimtar dhe t mallkuar. Madje grekt, t cilt ishin m t qytetruarit e popujve t lasht, t gjith t tjert jogrek, i nnmonin dhe i quanin si barbar, domethn t egr, primitiv. Kinezt, t cilt deri sot kan mbetur n gjendjen e mparme dhe shumica e popujve t Afriks dhe t Ameriks, q gjenden n gjendje primitive, emrin njeri e kan kufizuar vetm pr vetvete dhe veten e konsiderojn t veant, kurse popujt e tjer, q i kan fqinj, i quajn me emrat, si: i egr, qen, derr, ujk. Duke i par ata si t till, i urrejn dhe neveriten, madje, nga njerzit q mund t jen m t mir se ata.

Nj popull dhe nj komb, q ka mendim dhe kriter t ktill mbi fqinjt e vet, e humb interesimin pr t msuar gjuhn e tyre. Dhe, sidomos, duke i menduar ata madje t veant nga prejardhja e tyre, a mund t paramendohet e t shpresohet prpjekja e tyre pr t krkuar, pr t hulumtuar dhe pr t msuar gjuht e tyre, lidhjet e ngjashmrit q jan mes tyre?

N t vrtet, t vjetrit nuk dinin se si msohet gjuha e huaj, se si zgjerohet njohuria mbi gjuht e huaja ose si kthjellohet e ndriohet mendja. Historiant e vjetr grek, sado q bnin fjal pr kombet dhe pr popujt m t njohur t kohs s tyre, ata nuk jepnin asnj njohuri pr gjuht e tyre. Edhe ata, q kishin udhtuar npr Azi dhe Egjipt, si pr shembull, Herodoti dhe Platoni, nuk kan ln t dhna pr gjuht e vendeve q i kishin shtitur dhe, pr sa merret vesh, jan endur pa i kuptuar gjuht e atyre vendeve.

Megjithat, njeriu, derisa nuk mson nj gjuh t huaj, ai edhe rregullat dhe imtsit e gjuhs s vet nuk do t mund ti dalloj lehtsisht, prandaj, popujt e lasht, t cilt nuk i regjistruan dhe nuk i shnuan rregullat e gjuhve t tyre, natyrisht, nuk dinin se sht

9

ajo t merresh me njohjen dhe me studimin e gjuhve. Rregullat e gjuhs greke, pas rnies s qytetrimit t lasht grek, jan regjistruar n Aleksandri nga ana e maqedonasve t lasht, t cilt, duke jetuar me grekt, qen qytetruar me gjuhn e tyre. Ndrkaq, rregullat e gjuhs arabe ishin regjistruar nga asiriant (siriant) dhe iraniant, pasi kta kishin hyr n gjirin e qytetrimit arab-islam. N Perndim, q nga koha e romakve e deri n fund t periudhs s tyre, msoheshin greqishtja e latinishtja, kurse n Lindje, arabishtja, persishtja dhe turqishtja dhe kshtu merreshin me rregullat e ktyre gjuhve. Megjithat, pr lidhjet dhe marrdhniet n mes gjuhve nuk sht shfaqur ndonj mendim i drejt. N Evrop, pr shkak t besimit fetar, kan besuar se t gjitha gjuht kan prejardhje t prbashkt nga gjuha ebreje, por kur kjo shihet me sy kritik, ather thelbi i t gjitha ktyre dhe i ksaj gjuhe, del se ata jan munduar kot t gjejn lidhje dhe marrdhnie mes gjuhve evropiane dhe gjuhs ebreje. Ndr muslimant ndrkaq, ka mbizotruar nj mendim i till pr gjuhn asiriane(siriane). Edhe pse ky mendim, gjykuar sipas gjuhs arabe dhe persiane sht deridiku i drejt, sepse gjenden disa fjal q e dshmojn kt, megjithkt turqishtja ishte e mjaftueshme pr ta prgnjeshtruar e pr ta hedhur posht kt mendim.

N ato koh, ashtu si kishin prparuar mjaft rregullat e gjuhve letrare dhe posarisht rregullat e gjuhs ebreje, greke dhe latine, n kto gjuh merreshin edhe me etimologji, por, si dihet, etimologjia, duke qen deg e gjuhsis q ndrion lidhjet dhe marrdhniet q ekzistojn n mes vet fjalve t nj gjuhe, pr lidhjet e prbashkta n mes gjuhve t ndryshme akoma nuk ka mundur t shfaqet haptas asnj mendim dhe asnj dshmi.

Mnyra e ndarjes s gjuhve n lloje e n grupe; n nngrupe e n deg; mnyra e klasifikimit t gjuhve t popujve dhe kombeve dhe pastaj, njohurit dhe rezultatet e drejta shkencore pr shfaqjen e gjuhs dhe pr mnyrn e formimit t saj, jan zbulime t kohs s re. Kto t dhna kan formuar nj shkenc t veant q nga gjysma e shekullit (gjysma e shekullit 19-M.P.).

10

3 Gjuhsia

Ashtu si gjeologjia dhe antropologjia, edhe gjuhsia, q sht nj ndr arritjet e fundit t kohs son, duke u gjendur n lidhje t ngusht me kto dy shkenca, e sidomos me antropologjin, vazhdoi t prparoj e t prhapet bashk me to. N gjuht evropiane sht emrtuar Linguistique (linguistik), kurse un, si e kam shpjeguar edhe n nj vepr tjetrTPF4FPT e pash t arsyeshme e t prshtatshme ta prkthej me termin ilmu-l-lisnTPF5FPT.

Termi i lartprmendur (linguistik) q sht shfaqur n rregullat e gjuhs greke nga prshtatja e nj fjale latine u kundrshtua nga disa dijetar evropian. Ata q kishin pre-feruar q n vend t tij t pranohen termat, si: La science du languge ose La philologie compare ishin t shumt, veanrisht, dijetart gjerman dhe anglez mohuan ta pranojn kt termin e gabueshm t francezve, por, meq ky term, sht i thjesht,i qart dhe i prshtatshm, fitoi ndaj atij t gabueshmit, dhe gjeti shtrirje m t madhe.

Gjuhsia nuk sht nga shkencat q prparojn duke hedhur nga nj hap n do shekull, sikurse matematika, filozofia dhe kimia, por vazhdon t prparoj me hapa gjigant dhe t prhershm q kur zuri t shfaqet. Kshtu, pr gjysm shekulli ka shnuar prparime shum t mdha dhe kt vazhdon ta bj dit pr dit. Antropologjia dhe gjuhsia, q jan krijuar pas gjeologjis, kan hapur nj faqe t re n historin e njerzimit. Kjo shkenc e re, duke e shembur godinn e vjetr t historis, i ka vn themelin nj godine t re, t mbshtetur n fakte dhe n argumente. Historia njerzore ssht krijuar tashm nga disa prralla t mbinatyrshme t sajuara nga fjalt e paargumentuara, as nga disa pushtues t bots (madje edhe t dyshimt), e as nga ngjarjet e trilluara t disa heronjve t pavrtet. sht e domosdoshme t bhet fjal pr historin njerzore, pr qenien dhe racn e njeriut n prgjithsi dhe pr gjendjen e natyrshme dhe pr sjelljet e prgjithshme t kombeve dhe t popujve n veanti. Dhe kjo ka t bj me antropologjin dhe gjuhsin, q jan formuar n baz t rregullave t gjeologjis. Kto shkenca shnuan prparime shum t mdha pr nj koh t shkurtr. Nse merret parasysh niveli i prparimit t tyre, mund t fitohet prshtypja se n far shkalle do t arrijn pr nj koh t shkurtr.

Gjendja e tanishme e tyre mund t shihet si gjendja e fmijs. Arritjet e tyre t mtejme do t nxjerrin n shesh shum t vrteta dhe do t shrbejn pr t zbuluar fsheh-tsit e natyrs dhe t krijimit t saj. N gjendjen e tanishme kto nuk dshmojn rezultate t plota. Sado q sht e nevojshme dhe e domosdoshme t hyhet n disa hipoteza, sepse edhe hipotezat, duke mos u krijuar vetm nga fantazit, i prshtaten shkencs dhe mbshteten n krahasime, prandaj, zbulimet e fundit i prforcojn dhe i argumentojn

TP

4PT Yine Insn, nr. 26, Cep Ktphanesi (S. Frashri).

TP

5PT sht formim i arabishtes, q do t thot shkenca mbi gjuhn/gjuhsi. Si duket Samiu sht i pari q e ka vn kt term n qarkullim n

Turqin Osmane (M. P.).

11

shum hipoteza t vjetra, sidomos, kur nga kto prftohet nj prmbajtje shkencore e veant.

Thn shkurt, edhe gjuhsia, (meq sht e rndsishme sa antropologjia), duke hyr n mesin e shkencave natyrore m t rndsishme shqyrtohet n mnyr t mjaftu-eshme nga natyralistt n tr Evropn dhe, sidomos n Gjermani, n Angli dhe n Franc, ku u ngritn dijetar q u morn n mnyr t vazhdueshme vetm me kt shkenc. Ajo q i shrbeu m s shumti prparimit t ksaj shkence, sht dshira pr t msuar m tepr gjuht q fliten aneknd rruzullit toksor. Ashtu si msohej kaher gjuha greke dhe latine n Evrop, po ashtu n shtetet e Evrops njihen dhe msohen vazhdimisht edhe gjuht e reja. Sa i prket ebraishtes, asirianishtes, arabishtes, indishtes dhe kinezishtes ndrkaq, q njihen me emrin Gjuh t Lindjes, duke u br t rndsishme gjithnj e m shum n Evrop, q para nj a dy shekujsh, prve n kryeqytete, si pr shembull, n Lajden dhe n Lajpcig, edhe n qytete t tjera t mdha, gjenden shum e shum shkolla, biblioteka dhe shtypshkronja t mdha e t veanta pr kto gjuh. Fal ktyre mjeteve dhe lehtsimeve, jan ngritur dijetar e specialist n shum gjuh. Edhe kta, duke i krahasuar gjuht q i dinin dhe, duke i shnuar e duke i regjistruar lidhjet e marrdhniet midis tyre, nxorn n shesh gjuhsin.

Zbulimi i gjuhs s lasht indiane, q quhet sanskrit dhe i gjuhs s vjetr iraniane, q i thon zend, thuajse ka hapur nj der t ndritshme pr gjuhsin. Gjurmt e ktyre gjuh-ve, q shihen te gjuht q fliten sot n do an t Evrops, tregojn dhe paraqesin nj pjes shum t rndsishme t paregjistruar t historis njerzore dhe, iluzionet q jan formuar mbi bazn e nj mendimi krejtsisht t gabuar t gjuhs ebreje, si gjuh nn e gjuhve t tjera, jan shembur dhe jan zvendsuar me gurthemelin e gjuhsis. Pastaj, gjuha ebreje, asiriane dhe arabe dhe veprat q i kan ln pas vetes disa popuj t lasht, si: fenikasit, egjiptasit, asirasit dhe, nga nj an, duke u hulumtuar, duke u studiuar dhe duke u krahasuar gjuht: turke, mongole, ujgure, jakute, labone dhe maxhare, t gjitha k-to kan shrbyer mjaft shum n prhapjen dhe prparimin e gjuhsis.

Shkenca, arti dhe teknika jan nj oqean i till, q njerzit e vyeshm, si pr shembull, Kristofor Kolombo, jan zhytur n thellsi t tij me shpres q t gjejn vetm nj pjes toke, nj breg apo nj ujdhes. Ata nuk ktheheshin prapa prderisa nuk arrinin t zbulonin territore t mdha dhe, sigurisht q, sa m tepr q zbulonin vende t reja, aq m tepr rritej edhe lakmia e tyre pr zbulime t tjera. Ata, posa filluan t msojn gjendjen dhe lidhjet e gjuhve t prmendura m lart, q n fillim ishin shum pak t njohura, vazhduan t thellohen dhe t hulumtojn degt e ndryshme t tyre, nga njra an, dhe flijuan jetn e tyre n rrugn pr t msuar gjuht e kombeve e t popujve t ndryshm, t cilt ishin t vendosur n pes kontinente, derisa arritn madje te popujt primitiv t Afriks Qendrore dhe t Ameriks, nga ana tjetr.

Megjithat, njohurit q u zbuluan deri m tash, ato jan t pakta n krahasim me t vrtetat q jan akoma t panjohura. Krahas ksaj, pr t msuar gjuhn e nj populli q gjendet n skajin m t largt t Afriks dhe t Ameriks, dijetari gjat hulumtimit, kalon jetn m t mueshme t tij dhe n at rast, sado q sakrifikon veten, ai, megjithat,l kuj-tim ndonj vepr, si: gramatik, fjalor, fjal t urta, frazeologjizma ose prmbledhje kngsh dhe tregimesh, t cilat jan els t asaj gjuhe.

Tani, pas gjith ksaj, pr t msuar at gjuh, nuk ka nevoj t shkosh aq larg dhe t rrezikosh t futesh n vshtirsi e rreziqe, sepse donjri e ka bibliotekn e vetTPF6FPT, dhe, du-

TP

6PT Thuhet se Sami Frashri ka pasur 12.000 libra n bibliotekn e tij personale (M.P.).

12

ke i shikuar e duke i shfletuar ata libra, do t mund t msoj dhe do t mund t krahasoj me nj lehtsi m t madhe gjuht e popujve, q gjenden n skajin tjetr t bots.

Ja pra, n saje t prpjekjeve t ktilla, te popujt e qytetruar, gjuha zhvillohet e prhapet nga dita n dit dhe pikrisht pr kt, gjenden shoqata t mdha t formuara nga dijetar t muar e t mirfillt dhe nxirren vazhdimisht publikime periodike.

13

4 Gjuhsia sipas nesh

Kjo shkenc te ne akoma sht e panjohur. Prve disa artikujve siprfaqsor dhe t shkurtr, q i kam shkruar para disa vitesh n gjuhn turke-osmaneTPF7FPT, lidhur me kt sh-tje nuk sht shkruar asgj m tepr, prandaj, sht e qart q edhe emri i saj t mos njihet sa duhet. Ne, megjithat, jemi n nj gjendje dhe n nj pozit q mund ta hulumtojm kt shkenc akoma m mir se t gjith kombet dhe popujt e tjer, sepse pr ta msuar drejt kt gjuh (turqishten-osmanishten-M.P.) n gjendjen e tanishme, duhet t msohen tri gjuh, domethn, prve turqishtes duhet t msohet edhe ara-bishtja dhe persishtja. Kur t arrihet nj prparim, nuk e di nse nj dit kjo gjuh do t pavarsohet. Kto tri gjuh u takojn grupeve t ndryshme t gjuhve. Gjuht q fliten n rruzullin toksor, ndahen n shum grupe, por, jan tri grupe m t rndsishme dhe m t afrta n botn e qytetruar: gjuht ariane; gjuht semite e hamite dhe gjuht turanike. Kshtu, arabishtja sht nga gjuht m t njohura t gjuhve semite, persishtja nga ato ariane dhe turqishtja nga gjuht turanike.

Domethn se gjuha (turke-osmane-M.P.) q flitet dhe, pikrisht, q flitet dhe shkruhet, sht n lidhje t ngusht me gjuht: manuane, mongole, ujgure, jakute lapone dhe maxhare, q fliten madje deri n Lindjen e largt t Kins, n Evrop dhe n Sibirin m veriore, nga njra an; me gjuht e lashta, si: ebraishten, asirianishten, haldeishten e me shum gjuh t tjera q fliten n Afrikn Veriore, nga ana tjetr, dhe me gjuhn indiane, iraniane dhe t krejt Evrops, nga ana tjetr.

Tri gjuht e prmendura, q jan nga m t mdhat e gjuhs letrare turke -osmane, jan t mjaftueshme pr ne pr t msuar edhe pr degt e tjera t ktyre tri grupeve t gjuhve; pr t dhn iden pr hulumtimin e lidhjeve q ekzistojn n mes tyre dhe, pr t lehtsuar qllimin e njohjes s ktyre tri gjuhve. T gjeturit e piks, ku bashkohet vendi i ktyre tri grupeve t gjuhve q i gjetm, do t mund t sillte shum lehtsi n kt tem. N nj gjendje t ktill, disa prej nesh, ashtu si do t duhej t kishin vepruar arabt, nuk mund t shmangemi nga t msuarit jo vetm t rregullave t gjuhs agataje, q sht deg e gjuhve turke, por, edhe nga rregullat e turqishtes osmane q flitet; disa prej nesh, e konsiderojm si largim nga rruga e drejt, t msuarit, jo vetm t gjuhs sanskrite dhe zende, por edhe t persishtes, q sht nga gjuht e muslimanve; disa prej nesh ndrkaq, duke i konsideruar si kusht dobit dhe fitimet materiale pr t m-suar nj gjuh, t msuarit kshtu i konsiderojm m budallaki dhe m kotsi se sa t fituarit e njfar rroge.

Ja pra, pr shkak t ndarjes s mendimit ton t prgjithshm n kt mnyr t uditshme, nuk kemi akoma tek ne nj shkoll t posame e t ngritur n nj shkall pr t msuar jo vetm gjuht, si: sanskrite, asiriane dhe ebreje, t cilat, duke pasur ndikim n nj gjuh letrare t prgjithshme n Evrop, studiohen vazhdimisht n do vend t TP

7PT Revista Hafta (Java) nga numri 1 deri n numrin 8 (S.Frashri).

14

saj, por edhe pr gjuhn arabe, q e konsiderojm m se t nevojshme. Dhe, kshtu, nj shkenc me emrin gjuhsi ka mbetur pr ne ende e panjohur.

15

5 Ndryshimi n mes njeriut e kafshve

pr sa i prket zrit

T folurit e artikuluar, q formohet nga fardo zrash t ndryshm, sht veori vetm pr gjinin (racn) njerzore. Edhe pse kt veori nuk e ka asnj kafsh tjetr, kt veori, megjithat, nuk e pranojm n nj form a mnyr kshtu t prgjithsuar. Kur e analizojm dhe e zbrthejm n kategori (n pjes), do t kuptojm se formohet dhe prbhet nga dy gjra themelore; e para, jo nga britma, ushtima, ulurima por, nga t nxjerrt e zrit nga goja dhe, e dyta, nga t shprehurit e qllimit, n fardo mnyre qoft, domethn me z, me shenja a me sinjale, me lvizje ose me gjendje dhe sjellje.

Tash, ti marrim n shqyrtim t dyja kto shtje themelore n mnyr t veant dhe ti shpjegojm ndryshimet q jan n mes njeriut dhe kafshve t tjera. Sa pr ilustrim, ta vm edhe njeriun n mesin e kafshve t tjera dhe ti provojm n mnyr t paanshme, nse mund t jemi (t bhemi) t aft ta ruajm gjendjen e nj provuesi (zgjedhsi) t drejt dhe t paanshm, ather, far rezultati do t nxjerrim nga kjo prov? Kur tua vshtrojm gjuhn nga aspekti i prgjithshm, do ta shohim gjendjen n t ciln ekziston ajo, domethn, do t kuptojm se n kt shtje ka nj dallim t madh, t pakrahasueshm n mes njeriut dhe kafshve t tjera. E pra, a do t duhej t bjm prjashtim dhe ti pranojm edhe kafsht e tjera n provim? Haj, medet! Nuk mund t lkundemi fare q njeriut t themi me shprehjen shkollore ti japim vlersim a not t plot, kurse kafshve t tjera tua zbresim notat shkall-shkall (n shkalln m t ult) dhe disa llojeve t racs njerzore, ve se tu japim s paku nj a dy ylla. Edhe n kt aspekt, ashtu si n aspekte t tjera, njeriu sht shum m i prsosur se kafsht e tjera, kjo sht gj e pakontestueshme. N mes njeriut dhe bots shtazore ekzistojn dallime t mdha nga ana shpirtrore, mendore, nga aftsia e t kuptuarit, nga ndjenjat, t folurit etj., shkurt, do t kuptojm se ekzistojn dallime e ndryshime nga do pikpamje, jo vetm nga ana cilsore, po edhe nga ajo sasiore. N t vrtet, te t gjith do t shohim gjendjen e njjt, por te kafsht, at gjendje do ta shohim n nj shkall shum t ult, me shum t meta, kurse te njerzit, n nj shkall shum t lart, t prsosur. N kt shtje jemi bashkmendimtar me mistikt, sepse jemi t disponuar t pajtohemi se shpirti i njeriut dhe i kafshve t tjera ka t njjtin burim, por dallohen mes tyre n faktin se shpirti i njeriut ka elemente t shumta pr tu zhvilluar, kurse shpirti i kafshve nuk disponon kso elementesh.

Ti shtjellojm ve e ve dy gjrat themelore t gjuhs, q u prmendn m lart. S pari tia fillojm nga zri.

Zri mund t definohet si nj tingull shtazor. E sa i prket tingullit, sht e ditur se ai sht nj gjendje q formohet nga shtypja e ajrit. Zri sht nj tingull (tingllim) i ajrit, q e tingllojn kafsht pr t marr frym, e q shfaqet kur kalon npr fyt dhe goj. Fyti, skrfyelli, vrimat e hunds, gjuha, dhmbt, buzt dhe hunda e kafshs jan organe q mund ti japin forma dhe mnyra t ndryshme ktij tingulli. Nuk e shohim t

16

arsyeshme te ndalemi e t japim shpjegime t hollsishme lidhur me shtjen fiziologjike, sepse ajo gj sht jasht tems son, por do t knaqemi me shpjegimin se zri sht nga rezultatet natyrore t natyrs (karakterit) s kafshve. Sot shkenca dhe teknika kan arritur suksese q t shpikin nj makin madje t zhvilluar, e cila prmban goj, hund, gjuh dhe organe t tjera t sajuara (artificiale). sht shpikur nj makin q shqipton t gjith tingujt (bashktinglloret dhe zanoret) q i prdor njeriu dhe mund ti shqiptoj ato zakonisht si njeriu.

Thn shkurt, meq zri sht veori fiziologjike q rezulton nga mnyra e zhvillimit dhe funksionimit t organeve anatomike, q gjenden n kanal t frymmarrjes, t gjitha kafsht, q i kan t prshtatshme organet e prmendura pr k-t, jan t afta q n mnyr teorike t shqiptojn e t riprodhojn do z (tingull). Meq, formimi dhe zhvillimi i organeve t prmendura nuk sht i njjt te t gjitha kaf-sht, nuk do t ket mundsi q do lloj kafshe t ket aftsi t nyjtoj t gjitha format e zrave. Pastaj, meqense edhe t folurit, t msuarit, shprehia dhe trajnimi, kan nj rol t madh pr kt shtje, zrat q ka mundsi e aftsi ti shqiptoj do kafsh, madje dhe do njeri, n mnyr teorike, nuk do t ket mundsi e aftsi ti shqiptoj n mnyr praktike.

Meqense kt dallim e ndryshim do t mund ta gjejm n mesin e njerzve, nuk sht e nevojshme ta krkojm n mes njeriut dhe kafshve t tjera. Sado q disa kombe dhe popuj kan mundsi t nyjtojn nga tridhjet deri dyzet tinguj, disa prej tyre ndrkaq, nuk kan mundsi e aftsi t nxjerrin a t riprodhojn madje m shum se pesmbdhjet tinguj. Ky dallim, po t ishte vetm n mes llojeve, ndoshta do t mund ti ngarkohej krahasimit anatomik (organeve t ndryshme anatomike t tyre) dhe shkakun e tij do t prpiqeshim ta gjenim n formimin dhe n zhvillimin e organeve tin-gullore. Mirpo, meqense kto dallime paraqiten edhe n mes kombeve dhe popujve q i prkasin nj lloji a nj fare, bhet e qart se nuk duhet mbshtetur n shkaqet anatomi-ke dhe fiziologjike, por vetm n rezultatet e trajnimit (ushtrimit) dhe msimit. Pr shembull, kush mund ta detyroj e ta shtyj nj turk, nj francez, nj gjerman, nj maxhar (hungarez), nj rus, t nyjtojn tingujt arab s dhe zTPF8FPT, tingujt grek theta dhe delta, tingullin anglez th; ose nj grek, tingujt e turqishtes (=sh), c (=xh), b, d; e sidomos, nj njeri q nuk sht arab dhe nuk ka msuar t lexoj Kuranin derisa ka qen vogl, ta shtyj t shqiptoj tingujt e arabishtes ajn, s, d, t, z, h?TPF9FPT. Kinezt nuk mund ti shqiptojn tingujt r, b, d, v, z; peruant tingujt b, d, f, (e afrt me g), s, bano-rt vendas t Ameriks Veriore tingujt b, d, f, j (=zh), p, v dhe, kur i dgjojn ata q i shqiptojn kta tinguj, atyre u duket e uditshme, por m tepr u duket e uditshme dhe e pazakonshme se si e nyjtojn arabt tingullin ajn q shqiptohet nga thellsia e fytit. Populli q nyjton m s paku tinguj sht populli i Zelands s Re. Kta mund t nyjtojn vetm tingujt b, k, d, f, , j (=zh), l, s, v, y(=j), z. Edhe nga kjo kuptohet se tingujt q mund ti nyjtoj njeriu jan t pakufizuar. Dhe, prve tingujve q i dgjojm e nuk mund ti nyjtojm, me siguri, ka tinguj q si kemi dgjuar fare dhe, prve tingujve q i nyjtojn popujt dhe kombet e ndryshm, me siguri ka tinguj q nuk i nyjton asnj popull e komb, por ka edhe tinguj q do t mund t nyjtohen. Po t mos e dgjonim tingullin ajn nga goja e arabve, a do t kishim besuar se ekziston nj tingull i till karakteristik?

T shohim tani dallimin n mes njeriut dhe kafshve t tjera lidhur me kt tem. TP

8PT Fjala sht pr tingujt th dhe dh, t cilat n turqishten nyjtohen s dhe z (M.P.).

TP

9PT Tinguj emfatik, q jan karakteristik vetm pr gjuhn arabe (M.P.).

17

Gjeologjia sht shkenca q na mson se kafsht, t cilat kan ekzistuar n shtresat m t lashta t formimit t rruzullit toksor; q kan dal m s pari n rruzullin toksor dhe q kan jetuar n periudhat m t lashta, kan qen pa tingull. N ato koh ajri q sot sht i lngshm dhe i fort , meq ka prmbajtur shum lnd n gjendje gazi dhe, meq ka qen shum i rnd, nuk ka qen i prshtatshm t shprndaj e t proj zrin. Edhe sot e ksaj dite ka lloje t krmijve, t guaskave t detit, t ujqve, t hardhucave dhe t peshqve q jan pa tinguj (zra). Edhe tingulli (zri) i gjarprit formo-het nga nj fshfrim. Te sisort paraqitet zri fillestar i lindjes, i cili dobsohet mjaft shum kur rritet ai. Sado q shumica e shpezve riprodhojn z dhe melodi, q do t mund t shpreheshin me nota muzikore m tepr se zrat q do t mund t shpreheshin me shkronja, do t gjenden edhe gjallesa q do t shqiptojn pa far ndryshimi zrat q i shqipton njeriu. Llojet e papagajve dhe disa lloje t shpezve q rriten n Amerik dhe n Afrik, jan t afta t shqiptojn do tingull q e dshirojn. Ata imitojn tingullin a zrin e do kafshe t egr. Ata, madje i nyjtojn edhe fjalt e njeriut, si kur jan n kafaz, si kur jan n shtpi dhe, deri n nj mas, i prdorin t gjitha me vend dhe shum mir.

Prve ktyre shpezve imitues, edhe tingujt e zakonshm q i nxjerrin shumica e shpezve, duke iu ngjar me prpikri tingujve q i nyjton njeriu, do t mund t shkruhen me shkronja. T knduarit e qyqes (turq. guguk/kuku) nuk sht asgj tjetr prve se prsritje dhe shqiptim n mnyr t qart dhe shum t kthjellt t ktyre dy rrokjeve q formojn emrin e saj. A mund t dyshoj dikush se tingujt e shpezve formohen nga rrokjet: ai i sorrs nga ga, ai i macjes nga mijau, e ai i lops nga mo/mu? Gjat t knduarit t larasks hetohet se tingujt k dhe r nyjtohen prej saj sikur dalin nga goja e njeriut. Kjo gjendje hetohet shum mir sidomos te tingujt zanor, pr shembull, sht e ditur se hingllima e kalit vrtetohet me tingullin zanor i, pllitja e lops me tingullin zanor o, blegrima e deles dhe e dhis me tingullin zanor e. Megjithat, nuk duhet krkuar dhe insistuar me kmbngulje t shpjegohet se t knduarit e zakonshm t disa shpezve i ngjan ndonj fjale t kuptueshme (q ka kuptim) t njeriut. Nse i kushtohet kujdes t knduarit t dallndyshes, do t mendohet se po e lexon suren e Kuranit Kul uhijederi te ile-r-ushd.TPF10FPT Nj udhtar anglez, i cili ka shtitur pyjet e pashkelura dhe t pabanuara t Ameriks, n nj rast si papritmas dgjon pyetjen Who, are you? Who, who are you?, domethn Kush jeni ju?, Kush, kush jeni? dhe kur kthen kryet, me nj habi t madhe, sheh dika t mir, t bukur. Sheh nj shpend paksa t vogl, q rrinte n nj deg! Shpendi i gjor, as pyeti se a di anglisht udhtari dhe, as far ishte qllimi dhe dshira e tij. Ai i gjor ia thot kngs s tij t zakonshme, por t knduarit dhe aftsia e tij pr t shqiptuar do tingull i ngjante fjals s nj njeriu. Udhtari, i cili vazhdoi rrugn, pa u ndalur ti prgjigjej pyetjes, pakz m andej arriti t dgjonte nj shpend tjetr, q thoshte disa her Work away, domethn, Shporru prej aty! Ndonse mund t numrojm edhe shum shembuj t ktill, vllimi i veprs son na detyron ta ndrpresim fjaln.

Shpezt imitues, sado qofshin si papagalli, sado q kan aftsi dhe mundsi t imtojn dhe t shqiptojn pothuajse do z e tingull t njeriut, ne mund t qndrojm kmbnguls n qndrimin ton se njeriu, megjithat, mund t nyjtoj shum m tepr tinguj se do kafsh ve e ve; vetm se nuk mund t mohojm se zrat q i riprodhojn (nxjerrin) kafsht n nj mnyr t bashkuar jan m shum se tingujt (zrat) q i shqipton njeriu. Nse prcaktojm nga nj form pr ta prshkruar do tingull t ndryshm q e shqiptojn t gjitha kombet dhe popujt; numri i ktyre shkronjave t pr- TP

10PT Surja Xhinn, ajetet 1-2 (m.P.).

18

gjithshme ndoshta do t kaloj pesdhjetshin, por nse dshirojm ti prshkruajm zrat (tingujt) e kafshve prgjithsisht me forma t ndryshme, pr kt nuk do t mjaf-tojn madje pesqind shkronja.

Thn shkurt, pr njeriun nuk sht prparsi e veant, se mund t nxjerr tingull (z) nga goja, e as aftsia e tij pr t dhn forma t ndryshme pr at tingull; njeriu edhe me kt begati t natyrshme t tij ka ngjashmri me kafsht e tjera, por ka dika m tepr se kaq, dhe ai sht qllimi q synon.

19

6 sht i natyrshm apo i prftuar zri?

Pasi treguam se zri i njeriut dhe i shumics s kafshve sht i njjt kur del dhe , pasi treguam po ashtu se vetm kafsht e grupit m t ult jan t zhveshura nga kto karakteristika, tani hasim n nj shtje tjetr. sht shtja se zri, qoft te njeriu, qoft te kafsha, sht natyror apo lidhet me t msuarit, pra i prftuar.

donjra nga kto dy alternativa ka ithtart e vet dhe t dyja alternativat kan madje argumentet e tyre, t shumta dhe t fuqishme. Sado q duket shum afr mendjes se zri, n radh t par, sht i natyrshm, gjenden argumente dhe shembuj shum t qart q do ta hedhin posht kt mundsi. Megjithat, duke iu nnshtruar ktyre argumenteve, sht gabim edhe t besosh se zri mbshtetet n t msuar dhe n praktik. Q t mund t nxirret nj mendim i drejt nga kjo shtje, duhet zgjedhur mesin e dy mundsive, e dy alternativave. N fillim duhet gjetur dallimin dhe ndryshimin e veorive teorike dhe praktike dhe pastaj ndarjen dhe dallimin e tingullit dhe zrit.

Duke e prqendruar vmendjen n kto dy pika, mund t themi q: tingulli sht natyror, kurse zri sht i prftuar dhe, prandaj, lidhet me t msuarit. Sepse, tingulli formohet nga shtyrja e ajrit me shum pak fuqi, kur goja sht vetm e hapur. Ai del n mnyra t ndryshme, varsisht nga krijimi i fytit, gojs dhe hunds s kafshs, prandaj, ndryshimi dhe dallimi q sht n mes tingujve t kafshve sht si ndryshimi dhe dallimi q sht n mes tingujve q dalin nga ndeshja a prplasja e trupave t ndryshm, vetm se sht natyror, i natyrshm. Sa i prket zrit, ai sht i formuar nga nj mnyr e veant q merr tingulli duke ndryshuar vendshqiptimin, qllimisht dhe me vetdashje. N kt gjendje, zri sht i prftuar, por, edhe ai, praktikisht lidhet me t msuarit dhe teorikisht prsri sht i natyrshm, sepse natyra ia ka prgatitur dhe ia ka prsosur organet anatomike dhe fiziologjike q, n nj mnyr do t mund t nxjerrin, t riprodhojn at z. Nga ana teorike ekziston n natyr dhe, derisa nuk msohet dhe nuk ushtrohet, nuk mund t shfaqet as praktikisht. Gjrat q nuk dalin n shesh praktikisht jan aq t shumta, sa q, pr pohimet tona, mendoj se nuk sht e nevojshme t krkojm argumente.

Gjendja e njerzve, q kan lindur t shurdhr ose q e kan humbur aftsin e dgjimit sa kan qen t vegjl, sht e mjaftueshme t dshmoj se tingulli sht i natyrshm dhe zri sht i lidhur ngusht me t msuarit. Kta t pafatt (t shurdht-M.P.), q e kemi br shprehi ti quajm memec, nuk jan t pagjuh, por pr shkak se kan qen t shurdhr, nuk kan mundur t msojn gjuh. Po t ishte zri i natyrshm, ather nuk do t mund t kishte pengesa n mosnjohjen e fjals, n nxjerrjen e tingullit nga do vendnyjtim dhe n nyjtimin e t gjith tingujve. Megjithat, prve ndonj tingulli t paartikuluar, q nuk do t mund t prfaqsohej me asnj nga kto shkronja, nuk do t mund t artikulohej asnj tingull, domethn, nuk do t kishte mundsi t riprodhohej a t nxirrej asnj z (fonem). Kto jan shtje t njohura q i shohim pr

20

dit. Fmija nuk ka mundsi t artikuloj z (fonem) derisa nuk i ka mbushur nnt a dhjet muaj, e ndonjher, derisa nuk i ka mbushur nj vit a nj vit e gjysm dhe, kur ia fillon t flas pr her t par edhe zrat (fonemat) q i nxjerr, jan shum t kufizuar dhe shum t mangt, porse pr disa vjet, vrtet, do t mund t shqiptoj zra (fonema) t plot. Por, posa lind, ai mund t nxjerr ndonj tingull dhe, me siguri, bashk me frymmarrjen e par ai shqipton edhe tingullin paksa t vogl. Nj fmij, q lind e rritet n Arabi, ku flitet me grykore, nuk do t mund t shqiptoj shkronjat s dhe z sikundr q i shqipton ai q rritet n Stamboll. T gjitha kto rrethana jan prova q do t argumentojn se edhe zri sht i lidhur ngusht me t msuarit.

Zri, jo vetm te njeriu, por edhe te kafsht, lidhet me t msuarit dhe me t ushtruarit. Kshtu, pr shembull, klyshi i qenit, posa lind, mund t nxjerr, t riprodhoj nj tingull si duhet, varsisht nga mnyra e krijimit t gojs, fytit dhe hunds s tij, por, t lehurit do ta msoj m pastaj. Zogjt (t vegjlit) e bilbilit, derisa ta bjn shprehi, derisa t msojn t kndojn n pranver, do t mundohen si nj nxns fillestar n konservatorium dhe madje, prderisa nuk do t mund ta prsosin t msuarit e tyre n vitin e par, do t vazhdojn t kndojn n mnyr jo t shkatht, si fillestar dhe, dihet se, pasi t ushtrohen dhe, pasi t bjn prpjekje t vazhdueshme do tia dalin t fitojn shkathtsi n vitin e dyt. Nuk ka ndodhur dhe nuk do t mund t ndodh asnjher q nj papagall, i cili nuk ka dgjuar z macje n jetn e tij, t ket mundsi ta riprodhoj kt z, zrin e macjes. Ky shpend, q ka aftsi t shqiptoj do tingull, do t ket mundsi dhe aftsi pr imitim, pasi t dgjoj zrin e do kafshe dhe, pasi ta ushtroj nj koh t gjat at. Edhe kanarina dhe zogjt e tjer t kafazit, do t aftsohen t riprodhoj-n zrin a melodin e nj harmonike t vogl, pasi ta ken dgjuar vazhdimisht zrin e saj. Q ata do ta ken arritur kt duke ushtruar dhe duke msuar, kt sht n gjendje ta v-rej dokush.

Meqense zri prftohet n kt mnyr, pra me t msuar dhe me t ushtruar, ather, prse vetm disa shpez, si kanarina dhe papagalli, kan mundsi t msojn zrat e atyre q nuk i takojn llojit t tyre dhe, prse kafsht e tjera mund t msojn vetm zrin q e dgjojn nga nnat e veta ose nga kafsht e t njjtit lloj? Prgjigjen e ksaj pyetjeje e kemi dhn m lart, por, megjithat, po ritheksojm se zri sht i natyrshm nga pikpamja teorike. Papagalli ka aftsi dhe mundsi t riprodhoj a t nxjerr teorikisht do z q e dgjon. Edhe kanarina ka aftsi t kndoj do melodi dhe, me-qense kt shkathtsi ua mundsojn organet, si: goja, fyti, gjuha, ato, pasi t ken dgjuar dhe ushtruar vazhdimisht, do t mund t aftsohen ti vn n prdorim edhe n pikpamje praktike. Mirpo, pr shembull, vii aftsohet teorikisht vetm sipas pllitjes s gjedhit (lops a kaut). Ky, ka aftsi t msoj vetm kt, meq organet, si: goja, fyti, gjuha, nuk i japin mundsi m shum se kaq.

21

7 Ndryshimi dhe dallimi n mes njeriut

e shtazve t tjera n kuptim e n shprehje

N dy kapitujt e kaluar kemi dshmuar se zri nuk sht i veant vetm pr njeriun, sepse, edhe kafsht e tjera jan t afta t shqiptojn zra t ndryshm, e sidomos disa shpez, si papagalli, t cilat i afrohen njeriut m s shumti n kt pikpamje. N kt gjendje, t folurit nuk sht i veant pr racn njerzore, dhe, a duhet thn pr shembull, pr papagallin q flet? Haj, medet! T folurit nuk sht gj e prbr vetm nga shqiptimi i atyre zrave, e madje, as nga shqiptimi i atyre fjalve t plota e t prsosura. T folurit do t thot, t shprehsh qllimin dhe t kuptosh qllimin, q shprehet me fjal dhe fjali, t formuara me zra t artikuluar a fonema. Megjithat, askush nuk ka par se ekziston nj komunikim n mes nj njeriu dhe nj papagalli ose n mes dy papagajve. Kur papagalli i interpreton fjalt q i ka msuar nga njeriu, nse ka dika q ai ka menduar, edhe ajo gj do t mund t jet formuar nga ideja a mendimi pr ta imituar njeriun; e kur i prdor disa her ato fjal n vend t prshtatshm, pr shembull, fjaln e tij (t njeriut) kush sht, kur troket dera, me t dgjuar se at fjal e ka prdorur njeriu n at vend, ai sht n gjendje ta realizoj n nj mnyr t prsosur vetm imitimin e asaj fjale, e jo pse e kupton domethnien e saj.

Gjuha pra, nuk sht e prbr vetm nga t folurit e fjalve, q formohen nga fonema (zra) t ndryshme. Kjo kushtzohet me t shprehurit e qllimit dhe mendimit me fjal dhe, gjithashtu kushtzohet me t kuptuarit t qllimit, q shprehet me fjal. Ky kushtzim sht veori vetm e njeriut? Kafsht e tjera a nuk mund ti shprehin ndonj qllim njratjetrs ose njeriut dhe, a nuk mund t kuptojn ndonj qllim q synohet tu shpjegohet atyre? Kur tiu prgjigjemi ktyre pyetjeve, nuk duhet t nxitojm. Duke u mbshtetur n mundsin e shqiptimit t disa fjalve t papagallit me an t imitimit, do t jet gabim t besosh n t folurit e kafshve dhe, duke u mbshtetur dhe n faktin se kafsht nuk kan aftsi dhe mundsi pr t folur si ne, do t jet po aq e padrejt t men-dosh e t gjykosh se kafsht n asnj mnyr dhe asnjher nuk kan aftsi e mundsi pr t kuptuar e pr t shprehur qllimin e tyre.

Megjithat, kur shtrohet shtja e krahasimit n mes njeriut e kafshve t tjera, pr fardo shtje qoft, rezultati sht i qart: dallimi dhe ndryshimi n mes tyre qndron pikrisht n prsosmri dhe n mangsi; te njeriu nuk ka asnj veori q sht sado pak e prsosur q te kafsht t mos jet e mangt. Meqense shkalla e aftsis te bota shtazore sht e ndryshme, edhe shkallt e mangsis jan t ndryshme.

T kuptuarit dhe t shprehurit jan dy llojesh: e para shprehet me tundje a lvizje t koks, me shenja, ose me disa veprime t tjera, q vrehen n sjellje, n pamje, n qndrim dhe n lvizje dhe, e dyta shprehet me tingull dhe me z. Q t dyja kto metoda a mnyra i shohim t pranishme edhe te kafsht, por n nj mas m t vogl. Madje, mund t themi se mnyra a metoda e par sht tipar q gjendet te njeriu, e deridiku edhe te disa kafsh. Pr shembull, shikojeni nj qen me fytyr t qeshur ose me qndrim prkdhels, ai do t filloj menjher t lajkatohet, duke e lkundur bishtin dhe nga ana tjetr, shikojeni at me hidhrim ose me krcnim pr ta rrahur, menjher do ta shihni at si t zemruar ose t friksuar. Mjafton nj veprim i obanit pr ta nxitur qenin e tij t sul-moj me nj zemrim t madh dhe, po ashtu mjafton q me nj veprim tjetr ta nxis t qetsohet dhe ta ndrpres menjher at sulm dhe at zemrim. Nga lvizjet dhe vepri-met e tilla t kafshve, dokush mund t kuptoj se n nivel jan ato. Kto gjra mund

22

ti provoj dokush personalisht pr do dit. Pr t prshkruar ndjenjat e kafshve ndrkaq mund t bhet nj vllim i veant, por nuk do t zgjatemi m tepr ktu, sepse edhe me kaq shembuj, mund t kuptohet qllimi i tems son.

Sa i prket shtjellimit t metods s dyt, domethn, kuptimit dhe shprehjes s qllimit me z dhe me tingull, edhe te kjo, marr n prgjithsi, nuk shohim dika shum t veant. T gjitha kafsht q kan mundsi dhe aftsi t riprodhojn z, mund ta prdorin at z n mnyra dhe n forma t ndryshme dhe kan mundsi t shprehin shum gjra, varsisht nga nevoja, krkesa, dshira, ndjenja dhe shkalla e zgjuarsis s tyre. Pr shembull, kali riprodhon (nxjerr) tjetr z kur krkon ushqim, e tjetr z kur krkon pel dhe, krejt tjetr z kur trembet; quka, kur i thrret zogjt pr ushqim prdor tjetr z, kur nuhat se do ti krcnohet ndonj rrezik dhe, kur do ti thrras ata nn sqetullat e veta, z tjetr, edhe kur dshiron q ata ti vijn prapa, z tjetr, e nga ana tjetr, zogjt, duke e kuptuar shum mir gjuhn e puls, prkatsisht t quks, nuk gabojn n asnj mnyr pr ta uar urdhrin e saj n vend. T kuptuarit dhe t shprehurit e qllimit t kafshve me z, nuk ndodh vetm n mes tyre, por, ato i kuptojn edhe zrat e njerzve dhe t kafshve t tjera, q nuk jan t t njjtit lloj. Dilni n hapsir -dhe thirrni n mnyr q qent t dgjojn zrin e njohur, q sht i veant pr ti thirrur n ushqim, do t shihni se, sa qen do ti ket perreth, do t vrapojn dhe do t tubohen pran jush; por, kur t prdorni zrin q sht i veant pr ti thirrur pulat, qent, asesi nuk do t lvizin nga vendi dhe, pran jush, natyrisht, do t mblidhen pulat. Qent, macat dhe shumica e kafshve t tjera i din emrat e tyre. Sado q do tiu brtitni atyre kur rrin t qet pran jush, ato nuk shqetsohen, nuk i japin rndsi brtims suaj, por, posa do ti dgjojn emrat e vet, do ti ngrisin kokat dhe do tju shohin n fytyr sikur duan tju pyesin se ka dshironi. Ndonse te kafsht nuk ka ndonj shembull, q do t mund t ar-gumentonte e ti dshmonte n nj mnyr m t qart e m t denj pohimet tona, u prpoqm t argumentojm pranin e veorive t kafshve n baz t rrethanave dhe situatave q i sheh dokush pr do dit. Prandaj, jemi shmangur dhe nuk jemi zgjeruar shum, duke u mbshtetur n tregime t ndryshme.

Thn shkurt, edhe kafsht e kuptojn dhe e shprehin qllimin e tyre, si me z, si me shenja ose me sjellje, lvizje dhe me veprime t ndryshme. Kjo veori, q sht mjaft e mangt te pjesa drrmuese e kafshve, te njeriu sht shum e prsosur. Por, pa dyshim, te njeriu sht madje n shkall t ndryshme. do njeri dhe do popull sht zotrues i gjuhs, varsisht nga nevoja dhe shkalla e zgjuarsis dhe e qytetrimit t tij. Pr shembull, banort e Australis e shprehin qllimin me njqind a dyqind fjal dhe nuk din t numrojn m shum se pes. Megjithat, dallimi q sht n mes njeriut m t qytetruar dhe atij m primitiv, meq sht i parndsishm n krahasim me dallimin q ekziston n mes njeriut m primitiv dhe kafshs m t zgjuar, mund t themi se vetm njeriu sht ai q flet me nj gjuh t qart e t vlefshme, q quhet gjuh, dhe t gjith njerzit jan zotrues t gjuhs.

23

8 Shfaqja e gjuhs

Duke u mbshtetura n disa vlera t njohura e t ditura, nuk sht vshtir q nj gj q nuk dihet e q nuk njihet, ta sjellsh n nj gjendje q t njihet. Nga mendimet, t cilat i tham deri m tash, i bm t njohura dy gjra: e para, se edhe kafsht kan gjuhn e tyre, ndonse n nj mas a shkall t vogl; e dyta, se n mes popujve t qytetruar dhe popujve primitiv, nuk shihet ndonj ndryshim i madh nga aspekti gjuhsor. Nj gj q rritet gradualisht, shkall-shkall, pa dyshim se nj dit do t bhet shum e vogl dhe, nj gj q shumfishohet gjithnj e m tepr, pa dyshim se nj dit do t bhet shum e pakt, pra, ashtu si do t ngrihet shkall-shkall, po ashtu edhe do t bjer shkall-shkall. Shkalla e fundit e zvoglimit dhe shkalla e fundit e paksimit sht asgjja (hii). Kaf-sht, q u shfaqen m s pari n rruzullin toksor dhe q gjenden sot n shtresn m t ult, nuk kan as z e as tingull dhe as kan aftsi e mundsi t shprehin e t kuptojn qllimin, kurse kafsht e tjera filluan ti zotrojn kto dy veori shkall-shkall. M pastaj, me plotsimin dhe me prsosjen e vazhdueshme t ktyre dy veorive, te njeriu, q sht krijesa m e prsosur, u shfaq gjuha.

Domethn se gjuha nuk sht gj shum e vjetr, ajo u shfaq m pastaj. N koh t lashta, kur u paraqit njeriu i par, mendohej se ai qe shum i prsosur, dhe pastaj, me kalimin e kohs, thuhej se, duke u prishur, mbeti prapa. Edhe gjuha, sipas asaj bindjeje, qe shfaqur menjher dhe n mnyr e n form t prsosur. Kta ithtar, duke mos u knaqur me kt mendim, shkuan m tutje, pr aq sa t besojn se gjuha sht m e vjetr se vet njeriu. Prandaj, sipas besimit t brahmanve t Indis, njsia gjuhsore fjal/t folurit (turq. sz dhe kelm), ka ekzistuar, jo vetm para njeriut, por edhe para krijimit t gjithsis! Ky besim duhej t ket ekzistuar, sepse poett persian, pr shembull, Firdeusi, i jep nj domethnie t veant fjals a termit t persishtes suhan (shq. fjal). Edhe Jovani (Juhanna), nj nga apostujt, ka shpjeguar se termi fjal/t folurit (arab. kelm-M.P.), ka ekzistuar para krijimit t bots.

Megjithat, t vrtetat q i dshmon dhe i argumenton shkenca sot, meq nuk kan t bjn me legjenda t vjetra, nuk mund ta pranojn nj mendim t ktill. Shkenca sht dshmuar sot me arsyetime dhe me argumente dhe, me t vrtet, ka treguar n mnyr t qart se n shfaqjen e par, njeriu ka qen n nj gjendje shum t varfr e t mangt dhe ka qen n nj gjendje shum afr gjendjes s kafshve t tjera, por, me kalimin e kohs, ka prparuar shkall-shkall. Gjuha lidhet me prparimin mendor t njeriut. Njerzit e tashm primitiv, ndonse din disa qindra fjal, gjuha e t parve t tyre , para disa miliona vitesh do t mund t ket qen, me siguri, edhe m e kufizuar. Nse njerzit e periudhs s katrt i konsiderojm si primitivt e tanishm, edhe ata bile kan folur me gjuht e formuara nga disa qinda fjal dhe gjuht e t parve t tyre, natyrisht, kan qen edhe m t kufizuara. N fund, pas gjith ksaj q u tha, mund t nxjerrim prfundimin se njerzit e par, me gjas, do t ken qen plotsisht pa gjuh.

24

Sado q njeriu n paraqitjen e par ka pasur shum t meta dhe ka qen n nj gjendje shum t prapambetur, megjithat, ka qen n nj gjendje shum m t prsosur dhe m t zgjuar se t gjitha kafsht e tjera, prandaj, nuk mund t mbetet far dyshimi pse ai ka shkuar shum prpara llojeve t tjera. Pr kt shkak, edhe pse njerzit e par nuk kan folur me nj gjuh, q do t mund t quhej me plot kuptimin e fjals gjuh, kuptohet se, me siguri, kan pasur mundsi dhe aftsi t kuptojn dhe t shpjegojn qllimin m mir se kafsht m t zgjuara.

Po t ket jetuar njeriu n kohn e tret, shenjat, veprimet dhe zrat q i kan prdorur ata njerz, pr tia shprehur qllimin njri-tjetrit, pa dyshim se nuk do t duhej t ken qen shum t ndryshme nga ato q i kan prdorur kafsht. Zaten, n ato koh njeriu nuk dinte asgj, sepse gjrave q i ka ditur, do t ishte i detyruar tua vinte nga nj emr dhe kshtu t mund ta shtynin t formonte nj gjuh. Mnyrn si ti shnoj kafsht nuk e ka ditur. Kafsht e egra i shihte rrall. Meq, as ato nuk mund ti dallonte nga njra tjetra, t gjitha iftet e tyre, me gjas, i emrtonte me nj emr. Por, edhe ai emr, si duket, ishte formuar nga nj thirrje (brtim) dhe nga nj z i thjesht i bashkuar (i koordinuar) me shenjn e gishtit dhe t gjitha fjalt, ose , thn m drejt, t gjith tingujt (zrat) q i ka prdorur n kt mnyr, ndoshta nuk kan qen m shum se njzet a tredhjet. Me kalimin e kohs, ato, nga njra an, jan shumfishuar, dhe, nga ana tjetr, duke dalur nga vlera e tingullit dalngadal, kan hyr n vlern e zrit (fonems) dhe pas disa kohsh kan merr vlern e fjals.

Ky prparim i till nuk u paraqit shum leht. Meq, si dihet, ka mundur t formohet me miliona vjet, njerzit kan jetuar shum koh n nj gjendje q do t mund t quhej pa gjuh dhe, pas ksaj kohe, kan folur me gjuht me shum mangsi, q, sadokudo, nuk do t mund ti thuhet gjuh. Madje, popujt primitiv, q banojn edhe sot e ksaj dite n vende t ndryshme t rruzullit toksor, flasin me gjuh t ktilla.

Thn shkurt, gjuha jo vetm q nuk ka ekzistuar para paraqitjes s racs njerzore, q sht nj mendim i uditshm, por ajo sht nj gj q sht shfaqur pas shfaqjes s njeriut ose, thn m drejt, gjuha sht nj gj q sht shfaqur shkall-shkall.

25

9 Mnyra e shfaqjes s gjuhs

Pajtohemi se gjuha, me gjas, sht shfaqur m pastaj, sepse njeriu sht krijuar pa gjuh dhe se shum koh, thuajse, do t ket jetuar n at gjendje. sht nj shtje tjetr tani q meriton ti kushtohet kujdes, e ajo sht mnyra e shfaqjes s gjuhs. Pasi njeriu sht krijuar pa gjuh, si ka mundur t mendoj q do gjje q e rrethon ti vr emr, ta emrtoj dhe, pastaj, far lidhje ka n mes sendit q emrtohet me emrin q e emrton, pr shembull, pse kalit i sht dhn emri kal, toks tok, qiellit qiell? Kush i ka menduar kta emra, kush i ka vn, kush i prgjithsoi ngjashmrit n mes tyre; shkaku i emrtimit kush sht? Po t ishte pr shembull, emri i qiellit n do gjuh n nj mnyr dhe n nj form q do ti ngjante fjals qiell (turq. gk/sem), do t kishim mundur t themi se ka nj lidhje n mes sendit q shenjon kjo fjal me zrat q dalin nga nj vendshqiptim i ktill. Mirpo, sendi q shenjohet n kt mnyr n gjuh t tjera, meq formohet nga zra q dalin nga vendshqiptime krejtsisht t tjera, sht e pakuptimt t krkosh nj lidhje t ktill. Prandaj, si u shfaqen kto fjal dhe kto gjuh n kt gjendje, kush ka menduar ti vr nj emr nj gjsendi dhe si jan prkufizuar dhe prcaktuar kta emra?

N lidhje me kt shtje dhe me kt tem mendimet e filozofve jan t ndryshme. Shumica e t vjetrve, duke besuar se gjuha shrben pr marrveshje, kishin pranuar se njerzit jan marr vesh mes vete q, pr shembull, asaj ti themi ashtu e ksaj kshtu. Porse, natyralistt e kohs son kan dshmuar se ky mendim sht i pakuptimt dhe krejtsisht i pabaz dhe kan dshmuar se nuk do t kishte mundsi t shfaqej gjuha duke u marr vesh dhe duke br marrveshje n kt mnyr. N t vrtet, nuk mund t pranohet nj mendim qesharak dhe i uditshm sa t besosh se m t part tan kan filluar t flisnin pa mos qen t aft t flasin asnjher e pa mos ditur sht gjuha dhe pa mos pasur edhe aftsi natyrore pr t folur, t jen marr vesh pa mos i shnuar dhe pa mos u vn emra mijra gjsendeve dhe nocioneve, e ti ken msuar prmendsh kta emra. Duke filluar q nga Platoni e deri para mse nj shekulli, ky mendim, q e kishin pranuar t gjith filozoft dhe q e kishin shpjeguar me nj kompaktsi t madhe, sot, sipas parimit shkencor, nuk sht pranuar dhe sht refuzuar krejtsisht.

Njeriu i par sht tubuar kshtu n nj vend, dhe kur nuk ka pasur aftsi dhe mundsi t mblidhet pr tu kshilluar, jo vetm q nuk ka mundur t mendoj pr t shpikur fjal t ktilla t prsosura, por nuk ka qen i aft t riprodhoj asnj z, prve tingullit. Nuk ka dyshim se tingulli q kan mundur ta riprodhojn njerzit e par, nuk ka asnj dallim nga tingulli i paqart (i paartikuluar) q e riprodhon nj i pagjuh q ka lindur i shurdhr. sht shtje q nuk dihet sesa ka mbetur njeriu n at gjendje, t thuash, i aft, t riprodhoj vetm at tingull t paqart e t paartikuluar. Meq njerzit e par kan pasur vesh, dhe goj, q ua kan mundsuar atyre t nyjtojn do z, ather, pa

26

humbur shum koh, mendohet se kan pasur aftsi q t riprodhojn duke imituar zrat q i kan dgjuar, kan mundur t riprodhojn shum shpejt zra t ndryshm.

Fmija i vogl, duke dgjuar vazhdimisht zra t ndryshm nga njerzit q jan t rrethit familjar, pr nj a dy vjet, e prfundimisht, pr katr vjet do ti msoj krejtsisht. Ndrkaq, meq njerzit e par, nuk kan pasur t atill q kan folur n rrethin e tyre, ather nga cili do ti ken msuar kto zra? Jo vetm n gjuh, por edhe n shum shtje t tjera, kafsht jan br msuesit e par t njeriut. Do t duket paksa e uditshme q kafsht e pagjuh t jen br msues, pr tia msuar njeriut gjuhn, pra kafsht katrkmbshe, pa aftsi kuptimi, t jen br msues, pr tu dhn mend njerzve. Kjo nuk sht e pamundshme, por, prkundrazi, shum e natyrshme.

Sikurse do njeri, q ka periudhn e fmijris, edhe bota njerzore prgjithsisht ka kaluar nj periudh (faz) fmijrore. Dhe, kjo periudh sht koha e shfaqjes s par t saj. Sado q bota njerzore ngrihet mbi t gjitha llojet e shtazve, gjrat q do t mund ti msoj nga ata n fazn e fmijris s saj, kan qen t shumta. Dhe, shkenctart shpiks, si, pr shembull, Volteri dhe Njutoni, a nuk jan ata q kan msuar gjuht dhe njohurit e para nga mndeshat dhe dadat e paditura t tyre.

Njeriu, duke u prpjekur vazhdimisht ta imitoj zrin karakteristik t kafshs q e sheh, ka fituar aftsi t shqiptoj e t riprodhoj zra t ndryshm. Vetm se, fmijria e secilit njeri, n prputhje me rrethanat jetsore t tij, zgjat dy-tri vjet, fmijria e bots njerzore, sipas natyrs jetsore t njeriut, zgjat shum koh. Pr kt arsye njerzit q u shfaqen n periudhn e par, deri sa u msuan ti imitojn zrat e kafshve, kaloi shum koh dhe, ata pr kt qllim, kan pasur shum vshtirsi dhe shum mundime. Kur bie fjala se pse njerzit kan qen t detyruar ti imitojn kafsht, ky detyrim, dhe prpjekja e tyre q ti interpretojn kafsht me imitimin e zrave, kan kaluar npr nj rrug t panjohur. Nj njeri i pagjuh pr shembull, duke e par nj gjedh (ka ose lop) t egr dhe, pr ta gjuajtur at, kur ka dashur ti lajmroj shokut t tij, duke e treguar vendin e gjedhit me gisht, ka qen i detyruar ta imitoj kt gjedh duke brtitur moo/muu, ose, nj qyqe, duke dgjuar se kndon nj shpend dhe, kur ka dashur t lajmroj, nuk ka pasur mnyr tjetr prve q t imitoj kt shpend duke brtitur kuku. Ja pra, zanafilla e shfaqjes s gjuhs sht br prmes ksaj mnyre dhe forme t imitimit.

27

10 Prcaktimi i emrave dhe shfaqja e fjalve

Pasiq njeriu ka msuar njher t nyjtoj zra t ndryshm nprmjet imitimit t kafshve, megjithat, imitimin nuk e ka prcaktuar vetm zri i kafshve. do gjendje, do ngjarje, do lvizje, do veprim, njeriu madje ka filluar ti shpreh duke i imituar me z, me dor, me kmb, me kok dhe me krejt trupin e tij. Ai nuk e ka imituar zrin prher, qoft t kafshve ,qoft t gjsendeve dhe objekteve t tjera. Ai shum her ka imituar edhe lvizjet dhe mnyrat e tyre, shkurt, ka imituar gjendjen e atyre gjsendeve q m s shumti kan ndikuar dhe vepruar tek ai dhe, q i kan rn n sy m s pari. Ai ka arritur t dgjoj m s pari zrin e qyqes, sorrs (gals) dhe shum e shum shpezve t tjera. Kto i ka emrtuar sipas zrit t tyre; kalin, pr shembull, e ka imituar sipas zrit t vrapimit t tij, lopn sipas zrit t krcimit t saj t nj muri a hendeku duke thn lop; peshkun sipas shushurims kur noton, duke br fishk. Atij pra, ia kan trhequr vmendjen edhe shum e shum zra t tjer t ktill. Kto jan shkaqe q: n gjuhn sanskrite emri i kalit sht esve, kurse n gjuhn persiane sht esb. Ndrkaq, rrnja e fjals q n gjuht e prmendura dhe n shum gjuh t tjera jep kuptimet vrapoj, ec, fryn, on pluhur (turq. yrmek, esmek, komak), sht es. Me fjalt e siprprmendura jan t afrta: n turqishte, fjala esmek, kurse n gjuhn shqipe, fjala ce (=ec -M.P.). N gjuhn shqipe, emri i lops sht lope (=lop-M.P.), kurse emri i peshkut, n gjuhn shqipe sht peshk, n latinisht piscis dhe n gjer-manisht fisch.

Nuk sht leht madje t imitosh plotsisht, qoft zrat e kafshve, qoft lvizjet e gjsendeve dhe situatave t tjera. Meq, njeriu nuk mund t prshkruaj me prpikri gojarisht zrat e shumics s kafshve dhe sidomos zrin kur ecin kafsht ose, zhurmn e gjsendeve t pashpirt kur rrzohen, kur prpiqet tu afrohet atyre, ai menjher do t mund t riprodhoj zra krejtsisht t kundrt. Madje sot, pr shembull, nj njeri q dshiron t imitoj dhe t prshkruaj lehjen e qenit, do t thot hav, tjetri av, tjetri ham, tjetri vau, e ndonj tjetr buu, mirpo qeni riprodhon z tjetr, t ndryshm nga t gjith kta, dhe nuk sht e mundur q njeriu at ta imitoj me prpikri dhe, sidomos, ta pasqyroj me shkronjat ekzistuese. Pastaj, zhurmn (zrin) q e bn dika, si pr shembull, zhurmn e revoles kur zbrazet, do popull do ta prshkruaj e do ta thot n mnyrn e vet: dikush pam, dikush bom/bam, dikush dank/dauk, dikush bo/bu, dikush gym etj.

Ja pra, te emrat q shfaqen me imitim t ktill, do t mund t shihen kundrthnie nga dy pikpamje. Njra nga kto, sht emrtimi i do gjje n mnyra t ndryshme, ose sipas gjendjes dhe mnyrs q i ka rn n sy m s pari, ose sipas gjendjes dhe mnyrs q ka arritur ta dgjoj, ose sipas zrit dhe zhurms s gjsendit dhe, tjetra, pr shkak t pamun-dsis s imitimit me prpikri t t njjtit z ose t s njjts zhurm, prpiqet ta prshkruaj n mnyra t ndryshme. Prve ktyre kundrthnieve t natyrshme, edhe emrat e disa gjsendeve nuk shfaqen drejtprdrejt nga zri ose nga imitimi i rrethanave

28

t tyre. Shkaku i emrtimit t disave sht aq larg ose sht formuar n baz t nj rasti t till q, edhe nse supozohet se ai emr gjendet n form dhe n gjendje q i sht vn akoma sot pr her t par, prsri do t jet e pamundshme t gjendet shkaku i emrtimit t tij.

Pr t argumentuar dhe pr t dshmuar, si t thuash, kt mendim timin, do t them se derisa jam duke i shkruar kta rreshta (lexo: Sami Frashri-M.P.), vajza ime dhjet-muajshe, duke qndruar pran meje, shpiku a sajoi nj fjal. Ajo qndronte karshi stufs dhe derisa shikonte zjarrin me nj habi fmijrore, grat, si zakonisht, ia treguan asaj kt gjsend, kt trup t uditshm me emrin cs (lexo: xhs-M.P.). Ajo iu shmang ta pranoj kt fjal q msohet me kaq vshtirsi. Duke i kushtuar vmendje dhe kujdes zrit q e riprodhonte flaka ose rrsheku i farktarit, menjher ia vuri emrin zjarrit puf. Por, megjithat, nuk sht fmija im i pari n bot q i ra ndrmend kjo fjal. Me kuptime t afrta me kt, ajo sht prdorur n persisht dhe n gjuh t tjera.

Njeriu nuk ka imituar dhe nuk imiton vetm zrat, lvizjet dhe veprimet e kafshve dhe t gjsendeve t tjera. Ai madje ka imituar dhe imiton edhe vet gjendjet dhe lvizjet e tyre dhe, sidomos, brtimat dhe thirrjet e tyre, prej t cilave jan sajuar, prkatsisht kan lindur shum fjal t reja, sepse njeriu kur sht shfaqur pr her t par, sado q nuk ka qen i aft t flas, ai q n zanafill ka qen i aft t riprodhoj a t nxjerr thirrje, brtim a tinguj, sepse kt ia ka mundsuar gjendja e tij e natyrshme. Pr shembull, kur lodhej, kur hidhrohej, kur gzohej ose, kur ndiente ndonj gjendje tjetr t brendshme, t ngjashme si kto, ai imitonte thirrmat, si: a!, ah!, oh!, of!, ha!, hi!, nprmjet t t cilave ka mundur t kuptohej lodhja, zemrimi, gzimi dhe ndjenja t tjera.

Thn shkurt, at q e bn do person n fmijrin e vet, t njtn e ka br edhe gjinia njerzore n koht e shfaqjes s par, q ka qen periudha fmijrore e saj. Ashtu si e shprehin brtimat, thirrjet pumrrzuarjen e fmijs; of hidhrimin shpirtror; pat rrahjen; xhs djegien, n kt mnyr dhe me thirrje t ngjashme e kan shprehur qllimin e tyre edhe njerzit e par.

Sa i prket shfaqjes s gjuhs me mnyrn e imitimit t ktill, natyralistt ndahen n dy grupe. Nj lagje dijetarsh, duke mbajtur qndrimin se gjuha ka lindur vetm nga imi-timi dhe se do kafsh dhe do gjsend sht emrtuar sipas zrit dhe tingullit q e riprodhojn, shtjen e imitimit e kan avansuar n nj shkall t tepruar, dhe nj lagje prej tyre, duke e refuzuar dhe duke mos e pranuar fare imitimin, kan shpjeguar se jan t pakta kafsht q jan emrtuar sipas imitimit t zrave. Ithtart e mendimit t dyt edhe mtutje e kan t paqart shtjen se n far mnyre jan prcaktuar fjalt e thjeshta (t parme) q jan n rangun e rrnjve t fjalve ose t shumics s fjalve dhe, nuk i kan t qarta diskutimet, pr shembull, se rrokja de shpreh kuptimin e jap, me dhn (turq. vermek) dhe rrokja ge ose ve shpreh kuptimin e shkoj, me shkua (turq. gitmek) dhe vij, me ardh (turq. gelmek). Dhe, me siguri kta mendojn se mendja e njeriut nuk do t jet n gjendje ta zgjidh asnjher kt enigm.

Meqense t dyja kto rrug e kan tepruar, mendoj se duhet krkuar t vrtetn n mesin e ktyre t dyjave. Sado q t jet gabim t mohosh krejtsisht imitimin ose, ti prcaktosh vetm disa fjal q gjenden akoma n gjendjen e tyre themelore, si guguk/kuku qyqe dhe kukumav qukapikth, sht po aq e papranueshme dhe e pakuptimt edhe t pranosh se do emr ka lindur nga imitimi i zrit t gjsendit q ve-tm sht emrtuar. N radh t par, emrtimi nuk sht i sajuar vetm nga imitimi i zrit, sepse, si kemi thn m lart, nuk duhet harruar se do t mund t jet tem shqyrt-imi shum her edhe imitimi i nj gjendjeje a i nj rrethane ose i nj lvizjeje a i nj

29

veprimi. Megjithat, nuk sht mendim i drejt se t gjitha fjalt kan lindur vetm nga imitimi. Edhe njohja e ktyre t dhnave ktu sht e nevojshme se njerzit, sa her q kan dashur ta shprehin gjsendin n gjendjen e tij fillestare, fillimisht e kan treguar me gishta, e pastaj jan prpjekur q imitimin e tij ta shprehin edhe me dor, me kmb, me fytyr, me kok dhe me tr trupin e tyre dhe, pr ta shprehur akoma n mnyr m t qart kt prshkrim, veprimeve t lartprmendura ua kan shtuar edhe zrat e tingujt. Mirpo, kur shprehnin a tregonin dika, q nuk do t mund t imitohej me zra, t paknaqur vetm me t shprehurit e shenjave, bnin prpjekje pr ta prgatitur veten q, s bashku me ato shenja t riprodhojn a t nxjerrin rastsisht edhe nj z a tingull. Edhe pse t pagjuht e din se nuk do t mund t shprehin qllimin me zrin e tyre, t paknaqur me shenjat q shprehin dika, ata riprodhojn edhe nj tingull a nj z, t cilin e dgjon dokush. Domethn se karakteri i krijimit t tij e ka prgatitur njeriun q s bashku me shenjn, t riprodhoj edhe nj tingull. Ja pra, n kt kuptim, njri nga njerzit e par, i cili ka dashur tia shpreh shokut t tij lvizjet a veprimet vij dhe shkoj, i paknaqur ta shpreh qllimin e tij me shenj, ka riprodhuar rastsisht dhe pa dashur tingullin g ose v, kur ka dashur t shpjegoj a t shpreh afrimin dhe ardhjen, ka riprodhuar tingullin a ose e dhe, kur ka pasur pr qllim t shpreh trheqjen dhe shkuarjen n largsi, ka riprodhuar tingullin i. Kta zra dhe kta tinguj jan mbshtetur n marrveshje dhe n plqim t veant. T gjitha kto, n krye t hers,sigurisht jan thn rastsisht, por me kalimin e kohs, njerzit duke msuar vazhdimisht nga njri-tjetri, e m von, duke i prgjithsuar kshtu, kan filluar ti shprehnin kto kuptime.

Ja pra, edhe fjalt q nuk jan sajuar nga imitimi, kan lindur n kt mnyr. E shohim m t arsyeshme q n vend q ti numrojm shembujt, ti shpjegojm ata dy-tre shembuj q i dham m lart. Gjurmt e zrave (tingujve), q shprehin kuptimin e grupit t par t shembujve vij dhe shkoj dhe dy shembujve t grupit t dyt, t cilt u prmendn m lart: ardhjen kndej dhe shkuarjen andej, i gjejm n gjuh t ndryshme. Pr shembull, edhe pse n turqishte fonema (tingulli) g sht bashkuar me fonemat (tingujt) e dhe i, ashtu si shihet qart te fjalt turke gel eja dhe git shko, ajo gjendet edhe te fjalt e tjera turke, si te: gemek, kaloj, gezmek, shtis, getirmek, sjell, gtrmek, oj, drgoj, girmek, hyj q, nga pikpamja kuptimore u jep ngjashmri ktyre fjalve. Edhe shkronja g e persishtes sht zhvilluar po ashtu nga tingulli nistor g. Edhe tingulli (fonema) v, ashtu si sht ruajtur plotsisht te fjala turke varmak arrij, do t gjendet edhe te fjalt e tjera turke, si te: vermek jap dhe vaz gemek heq dor, refuzoj. Tingujt (fonemat) e (=-M.P.), a dhe i ruhen me kuptimet e njjta dhe burimore n gjuhn shqipe q argumentojn vjetrsin e saj: rrokja ke (=k M.P.) e gjuhs shqipe, edhe pse shpreh kuptimin e fjals turke ura q do t thot ai vend, ky vend, a-ke ose ja-ke(=eak/ jak/eja(ktu) M.P.) do t thot turq.gel dhe i-ke (=ik/shko M.P.)do t thot turqgit. Edhe ire e latinishtes rrjedh nga ajo fjal. Shkronja v gjendet edhe te shum fjal (shqipe-M.P.), si: vat(vajti/shkoi-M.P.), vjen, ve (=v-M.P.), var. Fonema (tingulli) v tregon ekzistencn e saj edhe te fjalt, si: n greqishten e vjetr veno dhe n latinisht venir, me kuptimin vij. Tingujt g dhe jan ruajtur plotsisht te fjala e gjuhs arabe (lexo:xh) vij, sepse, dihet se shkronja xh (xhim) n gjuhn arabe sht barasvlerse pr shkronjn persiane g, domethn pr shkronjn gamma t greqishtes. N gjuhn persiane sot prdoret rrokja pr fjaln gel t turqishtes (n shqip do t thot eja-M.P.). Edhe tingullin d, q shpreh kuptimin jap, e hasim te fjalt: n persisht dden, n greqisht dhune, dhidho, n latinisht dare, das; n shqip dha, n arabisht it, sepse, dihet afrsia e vendnyjtimit t shkronjave d, dh, t.

30

Shkurt, ashtu si do t mund tu themi fjal imituese fjalve q lindin vetm nga imitimi, edhe ktij grupi t dyt t fjalve t njohura, edhe pse disa gjuhtar u kan thn fjal pr marrveshje, mendoj se do t jet m e qlluar nse quhen fjal rastsie.

31

11 Gjendja e zanafills s gjuhs

Pr ta shprehur qllimin, sot prdorim lloj-lloj fjalsh; sht e ditur se donjrn prej tyre e ndajm n klasa t ndryshme; sipas pozicionit prdorim emr, premr, folje, ndaj-folje e t tjera dhe, sht e ditur po ashtu se donjrs prej tyre i japim forma t ndryshme, si pr shembull, formn e njjsit, shumsit, rass emrore, kallzore, gjinore ose vetm kallzore etj.; mashkullore, femrore, veta e par, veta e dyt, e tret, koha e kaluar, e tashme, e ardhme, mnyra urdhrore dhe, kur ktyre do tua shtojm edhe fjalt shrbye-se, t folmen ton e kemi prgatitur dhe e kemi sjell n nj gjendje t plot dhe t sistemuar.

T besosh se gjuha ka qen kshtu e prsosur, q kur sht shfaqur pr her t par, se t part tan q kan filluar t flasin m s pari, i kan prdorur me qindra e mijra vjet pjest e fjals dhe t gjitha format e tjera t saj, se kan mundur t flasin fjal t lidhura dhe t sistemuara n kt mnyr, sht sikur t prpiqesh q nga barku i nns t lindsh njeri t prgatitur si: shkenctar, dijetar, artist. Pasi njeriu ka lindur lakuriq dhe, pasi ka shtitur nj koh t gjat kshtu, i ka shkuar mendja, ndoshta, t hedh lkurn e kafshs n shpin dhe, pas shum vitesh t hap n at lkur dy vrima, q tia vr kraht dhe ti jap asaj nj form t veshjes. Vetm pr kt proces, mund t thuhet se, pa dyshim, kan kaluar shum shekuj. Nse mund ti thuhet gjuh, pavarsisht se n shkall ka qen, gjuhs q e kan folur njerzit e periudhs s katrt, ather, edhe lkurs, q e kishin hedhur n shtat ata, mund ti thuhet veshje dhe, kshtu, edhe shpellave n t cilat kan jetuar ata, pavarsisht se n far shkalle kan qen, mund tu thuhet shtpi.

Nj tingull q e kan riprodhuar njerzit e asaj periudhe, qoft si imitim, qoft i rastsishm, ka qen edhe emr, edhe mbiemr, edhe folje, edhe ndajfolje dhe, sipas nevojs, sht prdorur n do vend. Ndrkaq,pr t shprehur e pr t shpjeguar llojin dhe gjendjen e tyre, gjuhs i kan shrbyer dora, kmba dhe tr trupi dhe, mangsit q kan qen nga pikpamja gjuhsore i kan plotsuar me shenja. Pr shembull, kur ka qen e prshtatshme pr ta shprehur kuptimin jap me tingullin d pr t nxjerr nga ky tingull kuptimet, si: jap, jepet, dhnie, t dhnt, dhash, kam dhn, do t jap, sht dhn, nuk e kan par t nevojshme e t domosdoshme n asnj mnyr ti japin forma t ndryshme ktij tingulli, ose t riprodhojn fjal t tjera t prejardhura nga ky tingull. Ky tingull i thjesht, ka qen i mjaftueshm t shpreh do kuptim lidhur me kt q do t mund ti prgjigjet n mnyr t pafund bots mendore a kuptimore, e po t mos ishte i mjaftueshm, ather, mangsin do ta plotsonin shenjat. Pr shembull, pr t thn njeriu i atyre kohve dhash, kam dhn, q sht veta e par njjs e kohs s shkuar, duke e treguar vetveten, do t thoshte de. Edhe kallzorja dhe dhanorja e ksaj foljeje sht formuar, ose duke e treguar objektin me gisht, ose duke u shprehur ai (objekti) me nj z (tingull) imitues ose t rastsishm. Sidoqoft, kur tingulli i ose b, ka vepruar n mnyr t veant pr t shprehur kuptimin mir, i mir, ky tingull, ka qen i mjaftueshm t shpreh kuptimin e t gjitha fjalve t prejardhura prej saj, si: i mir, mir, mirsi, prmirsohem , u prmirsova, pra ka qen edhe emr, edhe mbiemr, po edhe folje. Premrat, meqense shprehen leht me shenja, jan

32

formuar shum von, e sidomos, nevoja e fjalve shrbyese (lidhzat, parafjalt, pjeszat, pasthirrmat) sht hetuar shum m von.

Pohimet tona nuk jan mbshtetur vetm n baz t supozimit. Ti shohim dy shembuj, q do t jen t mjaftueshm pr ti argumentuar pohimet tona: njri sht gjuha e fmijve, q posa fillojn t flasin dhe, i dyti, gjuha e primitivve, q kan mbetur, thuajse, n gjendjen e njerzve t periudhs s katrt. Fmijt q jan n moshn nj a dyvjeare, prdorin vetm nj fjal n klasn e emrit, mbiemrit dhe foljes, ose, thn m drejt, prdorin vetm ndonj tingull dhe, fjalt shrbyese, si e shohim nga jeta e prditshme, thuajse, nuk i prdorin dot. Edhe gjuht q i kan folur popujt pri-mitiv t Australis dhe t vendeve t tjera, kan argumentuar se jan, pothuajse, n kt gjendje. Kt e kan dshmuar me dshmit e tyre ata q kan mundur ti studiojn gjuht e tyre.

Gjuha sht formuar nga asgjja, nga hii. Gjja q e detyroi a e shtyu zhvillimin e saj dalngadal dhe shkall-shkall, nuk sht br vetm me kalimin e kohs dosidso, por, me siguri, me prparimin e kohs, sht prgjithsuar dhe sht zhvilluar ajo q u shfaq n mendjen e njeriut, d.m.th. gjuha. Sa m tepr q njerzit e kthjellonin mendjen dhe trurin, aq m shum detyroheshin t gjenin rrug dhe mundsi pr t shpjeguar akoma m shum qllimet e tyre; sa m shum q shtoheshin mjetet, gjrat dhe materiet q i prdornin ose i dinin, meq shtoheshin, natyrisht, edhe emrat e tyre, aq m tepr fillonte t zgjerohej, t prsosej e t pasurohej gjuha. Ose, po t ishte i natyrshm prparimi i kohs dhe prparimi dhe zhvillimi i gjuhs, gjuha e primitivve do t duhej t mbetej edhe sot e ksaj dite n at gjendje.

33

12 Tri format e vazhdueshme t gjuhs

Zhvillimi dhe prparimi i gjuhs, si tham m lart, duke qen i lidhur ngusht me zhvillimin e bots njerzore nga aspekte t ndryshme, sht shfaqur pr nj koh t gjat dhe, prafrsisht, n nj mnyr t ngadalshme. Ajo, natyrisht, zhvillohet dhe prparon edhe sot e ksaj dite. Gjinia njerzore nuk shkon prher bashkrisht n rrugn e zhvilli-mit. Ajo i ngjan nj karvani t madh q i l shum udhtar n shkall t ndryshme. Edhe pse nj grup njerzish jan pr t arritur n pikn q synon kjo rrug, shum prej tyre madje, q nga gjendja e tyre primitive e deri n gjendjen e sotme, kan mbetur n shkall t ndryshme. Ky sht shkaku q e shohim te evropiant, t cilt kan arritur nj prparim shum t madh t qytetrimit dhe tek eskimt e australiant, t cilt kan mbetur n gjendjen primitive t njerzve q nga periudha e katrt. Ka edhe popuj dhe kombe t tjer t cilt gjenden n mes ktyre dy shkallve. E, sa u prket rrethanave t ndryshme q ka kaluar bota njerzore n rrug prparimtare, q nga periudha e katrt, gjykojn shembujt konkret.

Edhe gjuha lidhet me kt gjendje t prgjithshme. Kur ti hulumtojm e ti studiojm gjuht e kombeve dhe t popujve, nga m primitivt, e deri te m t qytetruarit, do t mund t kuptojm gjendjen e gjuhs npr periudha t ndryshme dhe shkallt q kaloi ajo npr rrugn e zhvillimit. N t vrtet, kjo shtje ka mundur t ndriohet, pasi t jen msuar shum mir gjuht e ndryshme q fliten sot n tr rru-zullin toksor.

Nuk sht e mundur t gjesh e t dish sot gjendjen e gjuhs kur sht shfaqur pr her t par (q supozohet se sht shfaqur aty nga fillimi i periudhs s katrt dhe ndoshta n periudhn e tret), domethn, t gjesh nj gjuh, q sht sajuar nga disa zra dhe tinguj shum t kufizuar dhe t pacaktuar. Nuk gjendet asnj popull n rruzullin toksor, q ka mbetur krejtsisht n gjendjen e zanafills s tij. Por, megjithat, nuk ka gjuh q do t tregoj trsin e shkallve, pra t gjitha shkallt pas gjendjes s saj fillestare. Natyralis-tt, duke hulumtuar gjendjen e t gjitha gjuhve q fliten, ose, q jan folur n rruzullin toksor, duke zbuluar se te kto ka tri forma, t gjitha gjuht, marr n prgjithsi, i ndaj-n n tri grupe.

Grupi i par, sht grupi i gjuhve q quhen gjuh njrrokshe ose Langues monosyllabiques ose Langues isolantes, grupi i dyt prfshin gjuht prngjitse ose Langues agglutinantes dhe, grupi i tret gjuht fleksibile a eptimore ose Langues flexibles ose Langues a flexion.

Gjuht njrrokshe (izoluese a monosilabike) nuk njohin eptimin/ndryshimin e fjalve (lakimin dhe zgjedhimin), sepse fjalt e ktyre gjuhve jan t formuara nga tingujt njrroksh, q tregojn vetm nj ndodhi, nj gj apo nj gjendje, ashtu si ka qen n gjuhn q sht shfaqur m s pari. Me pranvnien e nj, dy, a m shum fjalve t ktilla, ndonse me an t tyre formohet nj fjal pa u bashkuar dhe pa u prngjitur me njra-tjetrn, donjra prej tyre e ruan kuptimin e vet t veant.

34

Te gjuht prngjitse (aglutinative), q formojn grupin e dyt ndrkaq, prsritet e njjta gj; kur disa fjal njrrokshe vijn pran njra-tjetrs, dhe formojn nj fjal me kuptim t caktuar, kuptimin themelor e ruan vetm njra nga kto fjal, kurse t tjerat, duke i humbur kuptimet e veta themelore, i shprehin disa rrethana dhe karakteristika t tyre dhe kalojn n pozitn a kategorin e fjalve shrbyese a elementeve formative t saj (t fjals q e ka ruajtur kuptimin e saj themelor-M.P.). donjra nga rrokjet q vjen n kt mnyr n ndonj pozicion, shmanget ose del nga gjendja q do t mund t konsiderohej si fjal e mvetsishme dhe, sado q bhet prngjitja n mes tyre, pa u br bashkimi, do t vrehen qart vendet dhe mnyrat prngjitse. Dhe, nj nga karak-teristikat themelore t gjuhve prngjitse sht fakti se, nj prapashtes fjal-formuese dhe trajtformuese q ndrhyn te nj fjal, ndikon dukshm tek ajo fjal, sepse ajo mund t tregoj nj kuptim q te ndonjra nga gjuht fleksive do t mund t shprehet me disa fjal. Pr shembull, kuptimi i fjals yazdramadm t gjuhs turke, si gjuh prngjitse, n gjuhn shqipe, si gjuh fleksive, do t mund t shprehet me nj fjali t gjat, t formuar nga nnt fjal, pra kuptimi i saj sht Un nuk kam mundur ta shtyj dik t shkruaj.TPF11FPT

Sa u prket gjuhve fleksive, q e prbjn grupin e tret t gjuhve, te kto gjuh, do fjal q tregon nj ngjarje a nj gjsend, duke iu nnshtruar ndryshimit sipas kuptimit dhe prdorimit q synohet, do t marr forma t ndryshme dhe do t lindin shum fjal t prejardhura. Te kto fjal t prejardhura nuk sht e mundur n asnj mnyr q t dallosh bashkimin dhe prngjitjen me elemente formative dhe me fjal shrbyese t prejardhura, sepse przihen dhe bashkohen n at mnyr q, n t shumtn e rasteve, sht vshtir t dallosh madje lidhjen n mes fjals s prejardhur dhe kuptimit t formuar dhe formn krijuese. N thelb eptimi (lakimi a zgjedhimi) sht shtje e posame n kt gjuh.

E, pra, a ka ekzistuar ndonj grup i gjuhve nga kto tri grupe gjuhsh q n fillim, q n zanafill? Dhe, a i ka takuar ndonj gjuh, q nga zanafilla, nj grupi q i takon tash dhe, a do ti takoj atij grupi prgjithmon? Dhe, t themi n fund, a e ndryshon gjuha grupin dhe, a mund t ndjekin grupet njra-tjetrn; ose, a jan grupet gjuhsore t ndryshme ashtu si jan t ndryshme racat njerzore; a do t jet e mundur q do grup t bart veorit dhe gjendjen e tij q nga zanafilla dhe a do t mund ti ruaj ato prher?

Duke iu prgjigjur ktyre pyetjeve, mund t themi se mnyra dhe gjendja e ktyre tri grupeve t gjuhve nuk vrtetohet vetm nga aspekti hapsinor (vendor), por edhe nga aspekti kohor. Nga aspekti hapsinor, gjuht njrrokshe (monosilabike) fliten n juglindje t Azis, gjuht prngjitse (aglutinative) fliten n shum an t Azis Veriore dhe n Afrik, n Amerik e n Australi dhe, edhe gjuht e eptueshme (fleksive) fliten n Azin Perndimore, n Afrikn Veriore dhe n Evrop. Nga aspekti kohor, ndrkaq, gjuht njrrokshe jan shfaqur n periudhn q ka prcjell lindjen e gjuhs, gjuht prngjitse n periudhn e dyt, e cila u shfaq pasi prparoi mjaft mendimi njerzor dhe, gjuht fleksive jan paraqitur n periudhn e tret, q vazhdon deri n dit tona. Pra, n etapn e par t ktyre tri periudhave, nuk kan ekzistuar gjuh n rruzullin toksor, prve gjuhve njrrokshe, n periudhn e dyt jan shfaqur gjuht prngjitse dhe n periudhn e tret, gjuht fleksive.

TP

11PT Prshtatjen e ktij shembulli t turqishtes me shqipen e kam br un. Samiu ndrkaq, kt shembull t turqishtes e prshtat dhe e

shpjegon me gjuhn frenge, duke e prkthyer kshtu: Je nai pas pu le lui faire crire,domethn, po ashtu me nj fjali t formuar nga nnt fjal (M.P.).

35

N t vrtet, ska dyshim se gjuht prngjitse kan lindur nga gjuht njrrokshe, sikundr q edhe gjuht fleksive kan lindur nga gjuht prngjitse. Mnyra dhe shkaku i ktij ndryshim shpjegohet shum leht. Kshtu, te nj gjuh, q konsiderohet nga gjuht njrrokshe, e cila ka mbetur n gjendjen e saj burimore, konservative, disa fjal t zhveshura nga elementet formative dhe t pandryshueshme, q jan vn pran njra-tjetrs, jan prdorur n vend t fjalve shrbyese, dhe pastaj kto fjal jan bashkuar. Pikrisht n kt mnyr sht shfaqur te to nj lloj eptim a ndryshimi shum i rregullt dhe i drejt. Edhe ky ndryshim sht rezultat i natyrshm i prparimit t mendjes s njeriut. Pra, ky ndryshim, sht kalimi nga gjuht njrrokshe n gjendjen e gjuhve prngjitse. Ndrkaq, fjalt q kan kaluar n funksion t fjalve shrbyese a elementeve formative te gjuht prngjitse, duke qen t lidhura me kalimin e kohs dhe me prparimin e mendimit njerzor, dalngadal u bashkuan me fjalt baz dhe erdhn n nj gjendje q n asnj mnyr t mos dallohen. Fjala, duke e ndryshuar formn e saj pikrisht pr shkak t ktyre bashkimeve, hyri n forma t ndryshme dhe, kshtu u shfaqn fjalt e mvetsishme, pra me kuptime t plota. Ky ndryshim ndrkaq, shkaktoi q gjuha, duke u shmangur nga gjuht prngjitse, t kaloj n gjendjen e gjuhve fleksive.

Shikuar nga ky kndvshtrim, kto tri forma t gjuhs, nga pikpamja e kohs dhe e prparimit t mendjes s njeriut, jan pra, vrtet, tri shkallt e gjuhs. Duke qen kshtu, mund t themi se gjuht njrrokshe, kan qen karakteristike pr koh t lashta, gjuht prngjitse, pr periudhn e mesme dhe gjuht fleksive pr periudhn e tanishme, E, nse shtrohet pyetja se, a nuk kan qen t nevojshme t mos ekzistojn kto tri grupe sot? Si prgjigje e ksaj, duke e prsritur at q e tham n fillim t ktij kapitulli, do t themi se, meq raca njerzore, marr n prgjithsi, nuk ka prparuar menjher, kan mbetur shum popuj n shkall t ndryshme. Prve ksaj, sht e domosdoshme t theksohet se prparimi i gjuhs nuk varet, nuk lidhet prher me prparimin e qytetrimit, sepse ka edhe disa rrethana q, s bashku me prparimin e qytetrimit, do ta kushtzojn edhe ngecjen e zhvillimit t gjuhs ose, mbetjen e saj n gjendjen e mpar-shme. Kto do t ndriohen m tutje.

36

13 A jan t prbashkta kto gjuh

n trungun e n gjinit e tyre

N rruzullin toksor fliten shum e shum gjuh. T gjitha kto gjuh, q fliten sot, a jan degzuar nga nj trung dhe nga nj gjuh e prbashkt, apo secili grup a secili nngrup i gjuhve sht formuar dhe sht shfaqur veanrisht; a nuk ka n mes tyre ndonj afri dhe marrdhnie? Edhe kjo shtje sht nga shtjet shum t rndsishme dhe shum t vshtira pr tu analizuar, ashtu si shtja e njeriut: sht krijuar a nuk sht krijuar nga nj gjini e vetme? Kjo shtje e ka lodhur kaher mendjen e natyralistve. Sado q mendohet se kto dy shtje jan t lidhura pr njra tjetrn dhe se me shpjegimin dhe analizimin e njrs do t duhej shpjeguar dhe analizuar edhe tjetra, vrtet, lidhjet q jan n mes tyre, nuk jan dhe aq t shumta, sepse, po t jet njra nga i njjti lloj, tjetra nuk sht.

S pari sht e domosdoshme ta dim se racat njerzore kan lindur nga gjini dhe brezni t ndryshme, por kjo nuk do t ndikoj fare q n mes njerzve t mos ket afri dhe njjtsi gjinie. Kjo vlen edhe pr gjuht. Gjuht q fliten sot, sht e natyrshme t mos jen t njjta me gjuht q jan folur qkur sht shfaqur njeriu pr her t par, sepse ato, duke psuar shum e shum ndryshime n rrjedh t kohs, duke iu nnshtruar shum e shum przierjeve, shum prej tyre, duke u humbur e duke u br t paqarta, kaluan n gjuh t tjera, kurse vendin e tyre e zun gjuh t tjera. T gjitha kto ndryshime, megjithat, nuk ndikojn fare, q n mes gjuhve t mos ket nj lidhje dhe nj njjtsi burimore.

E dyta, t pranuarit ton, se racat njerzore kan lindur nga nj gjini a nga nj burim, nuk do t krkoj dhe nuk do t ndikoj fare q, edhe gjuht t ken lindur nga nj rrnj a trung i prbashkt, sepse, sht e mundshme q njerzit t ken jetuar shum koh pa gjuh dhe, brenda asaj kohe, nga njra an, pr t krkuar jet dhe, meq nuk gjendej s paku dshira dhe lidhja pr t formuar nj bashksi n mes tyre, nga ana tjetr, me siguri, jan shprndar n drejtime t ndryshme. Dhe, kur me koh njerzit filluan t flasin, sht e mundshme q, donjri prej tyre, t ket krijuar nj gjuh tjetr, aty ku sht gjendur. Madje, edhe po t ken filluar ti flasin para se t shprndaheshin, gjuht e asaj kohe i kan sajuar, me gjas, nga pes a dhjet zra dhe tinguj t bashkuar e pasqyruar me shenja. Nuk do t mund t supozohet e t prcaktohet se n mesin e ktyre gjuhve, q gjendeshin n largsi disa ditshe nga njra-tjetra ndrkaq, t ken formuar nj njjtsi (bashkim).

Pr kt shkak, duke mos krkuar t analizohet shtja se, gjinia (raca) njerzore rrjedh a nuk rrjedh nga nj rrnj e vetme, dhe, duke mos krkuar t analizohet shtja se, rrnja e gjuhve rrjedh a nuk rrjedh nga nj rrnj e vetme, kjo sht nj shtje shum e rndsishme, pr t ciln do t duhej t bhen prpjekje pr tu analizuar n mnyr t veant.

37

T vjetrit, ashtu si kan besuar se njerzit i kan takuar nj lloji, nj gjinie, ata, po ashtu kan besuar edhe n t qent e nj gjuhe t prgjithshme, q sht folur qkur sht shfaqur gjinia njerzore pr her t par. Ata madje, duke mos mundur t mendojn se ajo gjuh sht humbur dhe se prej saj jan shfaqur dhe kan lindur gjuh t tjera, at gjuh t vjetr t prgjithshme, jan prpjekur ta gjejn n mesin e gjuhve ekzistuese. Shum shkrimtar, madje n Evrop, q pas lirimit t Stambollit e deri m tash, jan marr me prcaktimin e gjuhs q kan folur hz. Ademi dhe Hava. Ndonjri prej tyre ka menduar se ata kan folur ebraishten, ndonjri ka menduar se ata kan folur baskishten. Duke menduar kshtu, ata doln me shpjegime qesharake.

Sot, ndrkaq, edhe pse askush nuk beson se ndonjra nga gjuht ekzi