ANKARA 2014

SANAT TARİHİ1

YAZARTarık DENİZ

DERS NOTU

T.C.MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞIAÇIK ÖĞRETİM OKULLARI

AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ - MESLEKİ AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ

Copyright © MEB Her hakkı saklıdır ve Millî Eğitim Bakanlığına aittir. Tümü ya da bölümleri izin

alınmadan hiçbir şekilde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.

Yazar : Tarık DENİZ

Grafik : Hatice DEMİRER

Kapak : Güler ALTUNÖZ

MEB HAYAT BOYU ÖĞRENME GENEL MÜDÜRLÜĞÜ YAYINLARI

AÇIK ÖĞRETİM OKULLARI DERS NOTLARI DİZİSİ

İÇİNDEKİLER

1. ÜNİTE

SANAT TARİHİNE GİRİŞ

1. SANAT VE SANAT TÜRLERİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 12

2. SANAT TARİHİ VE DİĞER BİLİM DALLARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 17

3. ATATÜRK VE SANAT _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 18

4. SANAT ESERLERİNİN KORUNMASI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 20

OKUMA METNİ (DÜNYANIN YEDİ HARİKASI) _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 22

ÖZET _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 25

I. ÜNİTE TEST SORULARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 26

2. ÜNİTE

TARİH ÖNCESİNDE ANADOLU’DA YAŞAM

1. TARİH ÖNCESİ ÇAĞLAR VE YERLEŞİM YERLERİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 29

a. Paleolitik Çağda Anadolu _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 29

b. Mezolitik Çağda Anadolu _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 31

c. Neolitik Çağda Anadolu _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 31

ç. Kalkolitik Çağda Anadolu _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 33

d. Maden Çağında Anadolu _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 33

OKUMA METNİ (ÇANAK ÇÖMLEKLİ NEOLİTİK ÇAĞ) _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 35

ÖZET _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 36

II. ÜNİTE TEST SORULARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 37

3. ÜNİTE

İLK ÇAĞDA DOĞU AKDENİZ HAVZASI UYGARLIKLARI VE BİZANS

1. MEZOPOTAMYA SANATI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 41

2. MISIR SANATI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 44

3. ANADOLU UYGARLIKLARI VE SANATI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 50

a. Hitit Sanatı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 50

b. Frig Sanatı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 53

c. Lidya Sanatı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 54

ç. Urartu Sanatı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 55

4. YUNAN SANATI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 57

5. ROMA SANATI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 66

6. ERKEN HRİSTİYANLIK VE BİZANS SANATI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 73

OKUMA METNİ (MÜHÜRLER) _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 84

ÖZET _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 85

III. ÜNİTE TEST SORULARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 87

4. ÜNİTE

AVRUPA SANATI

1. ROMAN SANATI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 91

2. GOTİK SANATI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 95

3. RÖNESANS SANATI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 102

4. BAROK SANATI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 115

5. XVIII. YÜZYIL SONRASI SANAT AKIMLARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 123

OKUMA METNİ (GERÇEKTE KİMDİ DA VİNCİ) _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 157

ÖZET _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 158

IV. ÜNİTE TEST SORULARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 161

CEVAP ANAHTARLARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 162

SÖZLÜK _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 163

KAYNAKÇA _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 171

1. ÜNİTE

SANAT TARİHİNE GİRİŞ

1.Sanat ve kültür kavramlarını araştırınız.

2. Sanat ve sanat türleri hakkında araştırma yapınız.

3. Yurdumuz üzerindeki ören yerlerini araştırınız.

Vincent Van Gogh

10

SANAT TARİHİ 1

NELER ÖĞRENECEĞİZ?

Bu ünitenin sonunda;

1. Sanatın ve kültürün tanımını yapabilecek, sanat tarihinin diğer bilim dalla-rıyla ilişkisini kavrayabilecek,

2. Sanatın çeşitlerini malzeme ve konu yönüyle de ayırdedebilecek

3. Sanat Tarihine yardımcı bilim dallarını tanıyacak ve çalışma alanlarını ayırt edebilecek,

4. Sanat eserlerini korumanın önemini kavrayabileceksiniz.

ANAHTAR KAVRAMLAR

Sanat Tarihi

Müzisyen Müzik

Roman

11

SANAT TARİHİ 1

HAZIRLIK ÇALIŞMALARI

1. SANAT VE SANAT TÜRLERİ

a- SANAT NEDİR?İnsanlık tarihinin her döneminde karşılaştığımız sanat, insanın kendini ifade

etme yollarından biridir.Bir duygunun, tasarımın veya güzelliğin ifadesinde kullanılan yöntemlerin tü-

müdür sanat.Kant’a göre sanatın kendi dışında hiçbir amacı yoktur.Hegel, sanattaki güzelliğin doğadaki güzellikten üstün olduğuna dikkati çek-

tikten sonra sanatın insan aklının ürünü olduğunu söyler.Benedetto Croce ise, sanatı sezginin ve anlatımın toplamı olarak tanımlar.

Doğa, sanatçının yorumu ile güzel olabilir ancak.Düş gücü, yaratıcılık ve yetenek gerektiren bir etkinlik sayılan sanat, tarih ön-

cesi dönemlerden başlayarak günümüze kadar sürüp gelmiş ve zaman içinde sayı-sız değişiklikler göstermiştir.

İlkel sanat eserlerinin çıkış noktası, amacı birtakım gereksinimleri karşılamak içindir.Bunlar arasında özellikle mağara duvar resimlerinin altını çizmeliyiz.

Sanat anlayışı İnsanın akıl, duygu, beğeni, yetenek gibi özelliklerini çeşitli bi-çimde ve malzemeler aracılığıyla üretmesidir.

Bu duygunun, düşüncenin altında yatan, insanın kendini ifade etmek istemesi, ruh-sal özlemlerine ulaşmak ve başka insanlarla paylaşmak isteğinden kaynaklanmaktadır.

Bir bakıma sanat, insanda estetik duyguyu heyecana getirecek eserler meyda-na getirmek sürecinin adıdır.

SANAT TARİHİ NEDİR?Sanat tarihi, sanatın tarihsel gelişimini inceleyen bir bilim dalıdır. Sanatlar ara-

sındaki ilişkiyi kapsar, sanatı oluşturan ögelerin tarih içindeki dağılım değerini ve önemini araştırır, yorumlar. Sanat tarihinin bilimsel anlamda ortaya çıkışı 19. yüzyıl-da Almanya’ da olmuştur.

Giulio Carlo Argan, “Bir uygarlığın ya da çağın tarihini, sanatının tarihini dahil etmeden bir bütün olarak yazmak mümkün değildir.” der.

1. Sanat Tarihi niçin önemlidir?2. Çevrenizde bulunan müzeleri gezip ne tür eserler sergilendiğini ör-

neklerle açıklayınız.

12

SANAT TARİHİ 1

Sanat eseri; bir duygu, tasarı, güzellik vb.nin anlatımında kullanılan yöntemle-rin bütünü veya bu anlatım sonucunda ortaya çıkan üstün yaratıcılık olarak tanım-lanmaktadır.

Bir başka deyişle sanat eseri, yaratıcılık ve ustalık sonucu ortaya çıkan üstün ve değerli eserlerin adıdır.

İnsanın kendi yaratıcılığının aynası sayılan sanat eserinin en önemli niteliği deha özgünlüğü ve sadece bir tane olmasıdır. Ne kadar mükemmel görünürse gö-rünsün daha önceleri yapılmış, taklit edilmiş bir ürün, sanat eseri olarak tanımlan-mamakta ve kabul edilmemektedir. Örneğin, fabrika ürünleri sanat eserleri içinde yer almamaktadır.

İnsanların kimi gereksinimlerini karşılamak için yapılan aşçılık, marangozluk, duvarcılık veya dokumacılık gibi çalışmalara pratik sanatlar (zanaat) adı verilir.

Sanatçı güzel sanatların herhangi bir dalında yaratıcılık becerisi olan ve yete-neğini yaptığı eserlerle ortaya koyan kişidir.

b. SANATIN TÜRLERİSanatın birçok türü vardır. Bunların açıklanabilmesi, eğitim sürecinde değer-

lendirilmesi ve gerektiğince faydalanılabilmesi için belli sınıflandırma içerisinde tür-lere ayırmak gereksinimi ortaya çıkmıştır. Bu sınıflama yapılırken malzeme ve teknik özelliklerde göz önüne alınmıştır.

Plastik sanatlar (görsel biçimsel)ResimHeykelMimariFonetik sanatlar ( sessel)Müzik EdebiyatDramatik ve ritmik sanatlarDans Tiyatro Opera Bale

PLASTİK SANATLARPlastik sanatlar, kalıplanabilen veya şekil verilebilen plastik niteliğe sahip

boya, kil, alçı gibi malzemelerin uygulanmasıyla oluşturulan resim, heykel, çizim vb. sanatların tümüne verilen genel addır. Daha kapsayıcı ve günümüze daha uygun bir terim olarak görsel kültür kullanımı da yaygınlaşmaktadır.

13

SANAT TARİHİ 1

Resim: Yüzey üzerine renklerle, zihinsel eylemin ifadesi olan estetik bir görü-nüm oluşturmaktır.

Resim, görsel sanatlarda çizimden farklı olarak saydam olan ya da saydam ol-mayan boyalarla bir veya birden çok renkle bir yüzeyde leke ya da çizgilerle imge oluşturma sanatı olarak da tanımlanabilir.

Bugüne kadar bulunmuş ilk resimler, mağara duvarlarına çizilmiş hayvan re-simleri, av sahneleri ve yine mağara duvarlarına basılmış el izleridir. Teknoloji ilerle-dikçe resim yapmakta kullanılan malzemeler de gelişmiş ve değişim göstermiştir. Bitki yağlarıyla elde edilen ve öylece kullanılan pigmentlerin yerini sentetik pig-mentlerle yapılmış, sağlığa daha az zararlı, daha kalıcı, kullanımı daha kolay boya-lar almıştır. Tarih boyunca duvarlara, taşa, tahtaya, deriye, metale, kumaşa, kanvasa, kağıda, cama, sentetik malzemelere resim yapılmıştır. Günümüzde en yaygın resim tekniği, yağlı boyadır. Bunun dışında tempara, sulu boya, guvaş ve akrilik resim sa-natının ana gereçlerini oluşturur.

Heykel: Taş, tunç, bakır, kil, alçı vb maddelerden yontularak, kalıba dökülerek veya yoğurulup pişirilerek biçimlendirilen üç boyutlu eserlerdir (Resim 01.01).

Mimari: İnsanların kişisel, toplumsal, kültürel, ekonomik gereksinimlerine karşılık verecek nitelikteki yaşam ortamları ile uygun mekanlar yaratma sanatı ve tekniğidir. İnsanlık tarihinin her döneminde önemli ve evrensel bir meslek olan mi-marlık, mekan tasarlama işidir.

Resim. 01.01: Heykel,

14

SANAT TARİHİ 1

Mimari: Binaları ( ev, saray, cami, köprü, kale vb. ) ve diğer fiziki yapıları ta-sarlama ve kurma sanatı ve bilimidir (Resim 01.02). Roman, Gotik, Rönesans gibi gruplara ayrılabilir.

FONETİK SANATLARGüzel sanatlar yönünden işitme duygusuna seslenen müzik, edebiyat gibi sa-

natlar, fonetik sanatlar adını alır.

Müzik: Güzel sanatların bir kolu olan müzik, duygu ve düşünce-leri ifade eden seslerin düzenlenmesi sanatıdır (Resim 01.03). Müzik, ilkel insanın doğadaki sesleri taklit etme-siyle başlamış; günümüzdeki modern şeklini alana kadar uzun bir süreçten geçmiştir.

Kültürlere göre değişiklikler gösteren müzik, bütün dünyada ev-rensel bir dil olarak benimsenmiştir

Resim. 01.02: Mimari

Resim. 01.03: Müzik

15

SANAT TARİHİ 1

Edebiyat: Olay, düşünce, duygu ve hayallerin dil aracılığıyla sözlü veya yazılı olarak biçimlendirilmesi sanatıdır (Resim 01.04). Düşünce ve duyguları etkili bir bi-çimde anlatma sanatı olarak tanımlanabilir. Şiir, deneme, roman, öykü gibi türleri vardır.

RİTMİK (DRAMATİK) SANATLARİnsanın kendini veya bir olayı anlattığı

sanatlardır. Tiyatro, opera, müzikal oyunlar gibi sahne sanatları; sinema, gölge oyunu gibi türleri dramatik sanatlara örnek göste-rilebilir.

Dans: En eski sanatlardan olan dans, müzik temposuna uyularak yapılan ve este-tik değer taşıyan düzenli vücut hareketleri-dir (Resim 01.05) Dans sanatı sürekli gelişen ve çok geniş boyutları içine alan evrensel bir sanattır.

Opera: Genellikle tarihi veya mitolojik konulu bir drama eşliğinde ortaya ko-nulan, sözlerinin bütünü veya çoğu şarkılı olarak söylenen müzikli tiyatro sanatıdır.

Resim. 01.04: James Joyce / ULYSSES

Resim. 01.05: Bale

16

SANAT TARİHİ 1

Operet ise eğlenceli hafif konular üzerine bestelenmiştir. Olaylar gülünç ve toplumsal, siyasal yergi öğeleri içererek anlatan müzikal sahne oyunudur. (Resim 01.06)

Tiyatro: Bir sahnede, seyirciler önünde oyuncuların sergilemesi amacıy-la yazılmış edebi türdür.

Genel bir deyişle tiyatro; insanı in-sanla, insanca anlatma sanatıdır. Tiyatro kavramı içinde oyunculuk, sahne düze-ni, ışıklandırma, dekor, kostüm ve müzik gibi ögeler söz konusudur.

Tiyatro eserleri müziksiz (trajedi, komedi, dram) ve müzikli (opera, operet, müzikal, pandomima, bale, revü, skeç) olmak üzere iki başlık altında toplanır. Edebi türler içinde yaşama en yakın tür, tiyatrodur.

KÜLTÜR/SANAT İLİŞKİSİKültür, bir toplumun sahip olduğu maddi ve manevi birikimlerinin tümüdür.Bir toplumun uygarlığı, eğitimi, üretimi ve sanatı o toplumun kültürüdür. Kül-

tür, hayatın ögeleri ile ilişkilidir. Bu nedenle sanat ve kültürü birbirinden ayrı tuta-mayız. İnsan kendi kültürel mirasını, birikimini öğrenir, yaşatır ve kendisinden sonra gelen kuşaklara aktarır. Böylece toplumun kültürü, sanatı, eserleri gelişerek geçmiş-le gelecek arasında bir köprü işlevi olma özelliğini sürdürürler.

SANAT/TOPLUM İLİŞKİSİSanatçı, içinde yaşadığı toplumdan etkilenir ve ürettiği eserlerle de toplumun

aynası olur. Sanatçı ile toplum arasında karşılıklı ve sürekli bir ilişki ve etkilenme söz konusudur.

Sanatçının ortaya koyduğu eserler, toplumun kendisini ve çevresini daha iyi tanımasını, farklı düşüncelerle tanışmasını sağlayıp gelişmelerine önemli katkılarda bulunur.

Toplum, tarih çağları boyunca sanat ve sanatçıyı kendine özgü yapısı ve değer anlayışına göre yargılamış, sanatçı toplumsal yaşantısı ve bunun getirdikleri doğrul-tusunda eser gerçekleştirmiştir.

Günümüzün sanatçısı geçmiş dönemlerin sanatçılarından farklı olarak eser-lerini daha özgür bir ortamda hazırlamaktadır. Özellikle yeni buluşlar, uzayın keşfi sanatta yeni ufuklar açmıştır.

Resim. 01.06: Operet

17

SANAT TARİHİ 1

Dünyamızda insanları başka ülkeleri gezmeye görmeye yönelten faktörlerin başında diğer toplumların eserlerini görme ve tanıma tutkusu çok önemli bir yer tutmaktadır.

2. SANAT TARİHİNİN DİGER BİLİM DALLARIYLA İLİŞKİSİSanat tarihi aşağıdaki bilim dallarından faydalanır: Tarih, Coğrafya, Arkeoloji,

Arkeometri, Antropoloji, Paleografya, Epigrafi, Numizmatik, Kronoloji, Etnografya

TarihTarih, insan topluluklarının geçmişteki yaşayışlarını, kültür ve uygarlıklarını,

sosyo-ekonomik yapılarını neden-sonuç ilişkisi içinde yer ve zaman göstererek in-celeyip topladığı bulguları, belgelere dayanarak objektif bir şekilde açıklayan sosyal bir bilimdir. İlk insanlara ait av ve el aletleri, mağara resimleri (Resim :01.07/ 08 ) ilk sanat ürünleri olarak karşımıza çıkar.

Sanat, insanlığın tarihi kadar eskidir. Bu yüzden sanat faaliyetlerinin geçmişini inceleyen sanat tarihi ortaya çıkmıştır.

CoğrafyaCoğrafya, insanın yaşadığı doğal çevre ile ilişkilerini konu edinen bir bilimdir.

İnsanın doğal çevre ile ilişkilerini bitki örtüsü, iklim, yeryüzü şekilleri, mimari eserlerin görünüşlerini de belirler. Örneğin, soğuk iklim koşullarında yer alan mima-ri eserlerin küçük pencereli olması gibi.

ArkeolojiArkeoloji, geçmişte yaşayan insanların elinden çıkan, yarattığı her türlü eseri

keşfeden, bilimsel yöntemlerle ortaya çıkarıp inceleyen bilim dalıdır. Sanat tarihi ile yakın ilişkisi olan arkeoloji, su ve toprak altında kalan eserlerin ortaya çıkarılması sırasında bu bilimin yöntemleri kullanılır.

Resim. 01.07: Mağara resimleri,Altamira Resim. 01.08: Chauvet Mağarası

18

SANAT TARİHİ 1

ArkeometriArkeoloji buluntuların tespit edilmesi ve ne zaman yapıldıklarının belirlenme-

sinde çeşitli doğa bilimlerinin matematiksel ölçüm ve analiz yöntemlerini kullanan bir bilim dalıdır. Sanat eserlerinin tarihlendirilmesinde arkeometriden faydalanıl-maktadır.

Antropolojiİnsanların yaşayış biçimlerinin dününü ve bugününü araştıran bilim dalıdır.

Örneğin, buzul çağında yaşamış insanların kullandıkları araç ve gereçlerin değer-lendirilmesi gibi.

PaleografiAntik Çağ ve Orta Çağ yazılı metinlerirıin yazı karakterlerini ele alarak yazının

evrimini inceleyen, bütün yazıları ve yazı yöntemlerini içeren bir bilim dalıdır.

EpigrafiGünümüze ulaşan bir sanat eserinin zamanını ve niçin yapıldığını araştıran

epigrafı; taş, metal, tahta, mermer, seramik gibi kalıcı ve sert maddeler üzerine yazı-lan yazılarla uğraşan bir bilim dalıdır.

NümizmatikSikke ve madalyonların tarihi ve tanımıyla uğraşan bilim dalının adıdır. Nümiz-

matik, sikke ve madalyonlarda kullanılan alaşımları ve ağırlıklarını, paraların yeryü-zünde dağılımını ortaya koyarak sanat tarihine katkı sağlamaktadır.

KronolojiTarihi olayların yer ve zamanlarını belirleyip oluş sırasını düzenleyen bilim dalı

ve zaman bilimidir. Bulunan eserlerin ne zaman ve niçin yapıldığını araştırır.

EtnografyaBelli bir insan topluluğunun yaşam biçimini, oluşturduğu maddi ve manevi

kültür ögelerini betimleyici bir yaklaşımla inceleyen toplum bilimi dalıdır. Etnograf-yanın konusu olan toplumların ev eşyaları, giyim kuşamları, el sanatları ve kültürleri sanat tarihi konuları içinde yer alır.

Sanat tarihi; saydığımız bilim dalları dışında turizm, din, politika, sosyoloji, mi-toloji, edebiyat, psikoloji, felsefe ve estetik ile de yakın ilişki içindedir.

3. ATATÜRK VE SANATATATÜRK’ÜN SANAT ANLAYIŞI VE SANATÇIYA BAKIŞI

Yaratıcı bir düşünür ve kalbi insan sevgisine açık olan Atatürk’ün yeni Türkiye’yi geliştirmesinde egemen olan duygu ve düşünce, sanat düşüncesi gibi, evrensel et-kidir. Ulusal bilinci yerleştirme çabaları ve çağdaş bir devletin gerektirdiği toplumsal ve kültürel kurumları oluşturma çalışmaları bir bakıma Türk sanatçısının yolunu ay-dınlatmıştır. Atatürk’ün başlattığı aydınlanma olgusuna bilim ışığının yanı sıra sana-

19

SANAT TARİHİ 1

tın estetik ve duygusal güzelliği de olumlu katkı sağlamıştır. Atatürk, güzel sanat-ları, eğitim, bilim ve kültür devriminin bir parçası olarak görür ve bunu her zaman yineler. Ayrıca, güzel sanatların devrimler içindeki yerini şöyle açıklamıştır: “ Güzel sanatlarda başarı, bütün devrimlerin başarılı olduğunun en kesin delilidir. Bunda başarılı olamayan uluslara ne yazık ki bütün başarılarına karşın uygarlık alanında yüksek insanlık sıfatıyla tanınmaktan her zaman yoksun kalacaklardır.”

Atatürk’e göre “Sanat güzelliğin ifadesidir. Bu ifade sözle olursa şiir, ezgi ile olursa müzik, resim ile olursa ressamlık, oyma ile olursa heykeltıraşlık, bina ile olur-sa mimarlık olur.” Öte yandan, “Türkiye Cumhuriyetinin temeli kültürdür” diyen Ata-türk, güzel sanatlar alanındaki çalışmaları kendisi yönlendirmiş ve başarılı sanatçıları ödüllendirmiştir. Atatürk bir konuşmasında şöyle demişti: “Ulusumuzun güzel sa-natlar sevgisini her türlü araç ve önlemlerle besleyerek geliştirmek ulusal ülkümüz-dür.” Büyük Önder Atatürk 1 Kasım 1934 te TBMM de açılış konuşmasında “...Ulusal, ince duyguları, düşünceleri anlatan, yüksek deyişleri, söyleyişleri toplamak, onları bir gün önce, genel son müzik kurallarına göre işlemek gerekir. Ancak, bu güzey-de (gölgede kalan) Türk ulusal müziği yükselebilir, evrensel müzikte yerini alabilir. “Atatürk’ün sanatçıya verdiği önemi gösteren bir anıyı aktararak yazımıza son vere-ceğim. Devlet tiyatrosu henüz kurulmamışken İstanbul’dan Ankara’ya gelen şehir tiyatrosu sanatçıları dönemin Türk Ocağında temsiller verir. Atatürk’ün de bulundu-ğu bir temsil sonrasında sanatçılar Çankaya’ya davet edilirler. Ayrılma vakti gelince bir süre Milli Eğitim Bakanlığı da yapmış olan Dr. Reşit Galip sanatçılara Atatürk’ün elini öperek veda etmelerini söylediğinde Atatürk’ün yanıtı şu olur: “Hayır, sanatkar el öpmez, sanatkarın eli öpülür.”

Prof. Dr. Fikri AKDENİZ, Çukurova Üniversitesi

KAYNAKLARAtatürk’ün Söylev ve Demeçleri, Cilt I ve II

Nutuk (Söylev) Cilt I ve II (1999) Gazi Mustafa Kemal (Atatürk) Türk Tarih Kuru-mu Basımevi, Ankara.

20

SANAT TARİHİ 1

4. SANAT ESERLERİNİN KORUNMASININ ÖNEMİİnsanlığın binlerce yıl içinde geçirdiği aşamalar, gelenek ve görenekler, yaşam

biçimleri kısacası kültürü bizim için en büyük kültür mirası içinde yer almaktadır. Sa-nat eserleri sayesinde geçmişimiz hakkında bilgi edinebiliyoruz. Günümüze kadar gelmiş sanat eserlerinin korunması, bizden sonraki kuşaklara sağlam biçimde ulaş-tırılması dünyadaki bütün insanların en önemli görev ve sorumlulukları içindedir.

Antik şehirler, tiyatrolar, kervansaraylar, heykeller, limanlar, hanlar, kitabeler, el yazmaları, resimler geçmişten izler taşımaktadır.

Günümüzde ülkeler doğal güzelliklerinin yanı sıra geçmişten geleceğe köprü olan sanat eserleri ile ilgi odağı olmaktadırlar.

Sanat eserlerinin ko-runmasının bir başka bo-yutu da, çeşitli uygarlıkların izlerini taşıyan ülkemizin bu konuda hayli zengin bir ko-numda olmasıdır. Müzeleri-mizle, ören yerlerimizle, antik kentlerimizle dünyanın ilgisi-ni çekmeyi sürdüren ülkemi-zin bu benzersiz zenginliğini bütün dünyaya anlatırken uzmanlardan yararlanmalı-yız. En büyük sorunların ba-şında gelen eserlere zarar verilmemesi ve yurt dışına

kaçırılmaması için gereken bütün önlemleri almak ve özellikle yeni yetişen kuşakla-rın bu konuda duyarlı olması sağlanmalıdır (Resim 01.09)

TÜRKİYE’DE TARİHSEL VE KÜLTÜREL ÇEVRELERİ KORUMA OLGUSU

Türkiye, binlerce yıllık bir geçmişe dayanan zengin uygarlıkların yaşadığı bir ülke olarak insanlığın kültürel mirasının korunması konusunda evrensel sorumlu-lukları yüksek olan ülkelerin başında gelmektedir. Kültür mirasının korunmasındaki önemi, sadece geçmiş değerlendirmelerimizi gelecek kuşaklara tanıtabilmek ama-cıyla sınırlandırılamaz. Geçmiş birikimin geleceğin yaratılmasında en önemli kaynak olarak değerlendirilmesi, yaşamsal bir zorunluluktur. Kişilikli bir toplum olarak ge-lişebilmek için ulusların kültürel kimliklerini yeni yaşam çevreleriyle birleştirmeleri önem kazanmaktadır. Farklı kültürlerin mirasını aynı dikkat ve saygınlık içinde koru-mak, globalleşen dünyada barış ve kardeşlik duygularının kökleşmesini sağlayacak,

Resim. 01.09: Zeugma mozaiği, Gaziantep

21

SANAT TARİHİ 1

hem de farklı kültürlerin birbirlerine olan etkileşimi ile zengin ve çok renkli bir kül-türel mozaiğinin gelişmesinde itici bir güç olacaktır.

UNESCO’ya üye ülkelerle birlikte ülkemizin de 1983 yılında benimsediği “Dün-ya Kültürel ve Doğal Mirasının Korunması Sözleşmesi” hükümlerine göre taraf dev-letler toprakları dâhilindeki kültür ve doğa varlıklarının korunmasını üstlenmiştir. Ülkemizden de Pamukkale, Kapadokya, İstanbul, Boğazköy, Nemrut Dağı, Patara ve Divriği Ulu Camii ve Darüşşifası kültürel miras olarak Dünya Kültürel Miras Listesi ‘ne alınmıştır.

SANAT ESERLERİNİ NASIL KORUMALIYIZ?

Her konuda olduğu gibi sanat eserlerinin korunmasında da öncelikli bilinçli olunması gerekir.

Bu konuda eğitilmiş, belli bir bilgi birikimine sahip olan insanlar sanat eserle-rinin “niçin” ve “nasıl” korunacağını bilirler. Gerekli fedakârlıktan kaçınmadıkları gibi, çevresindeki insanları da bilinçlendirirler.

Sanat eseri, tarihi ve sosyal çevre bütünlüğünün bir parçasıdır. Koruma konu-sunda “bütüncü” yaklaşım gerekir. Yani herhangi bir sanat eseri, içinde bulunduğu doğal ve tarihi konumdan ayrı tutulmamalıdır.

Korumacılıkta eserlerin doğru tanımlanması, tespiti ve belgelenmesi şarttır. Bu belge ve bilgiler halka tanıtılarak “koruma kültürü” oluşturulur. Sanat eserlerine karşı ilgi ve merak uyandırılır.

Koruma, değerlendirme ve tanıtma işinde haberleşme araçlarının kullanılması gerekir. Dünyada bu konularda yapılan çalışmalar izlenmelidir. Ne gibi problemlerle karşı karşıya olunduğu, problemleri çözmek için ne tür öneriler geliştirilebileceği ve uygulamaların nasıl olacağı anlaşılmalıdır.

Koruma, bakım-onarım, değerlendirme ve tanıtma işleriyle ilgilenen resmi ya da özel kuruluşlar bulunmaktadır. Başta Kültür Bakanlığı, Çevre Bakanlığı ve bunlara bağlı kuruluşlar, belediyeler, vakıflar, dernekler olmak üzere çeşitli bilim adamları, sanatçılar, konuya duyarlı olan tüm kişiler yaptıkları çalışmalarda ortak hareket ede-bilmelidirler.

Koruma konusunda çıkarılan yasal tedbirlerin neler olduğu bilinmelidir. Bun-ların uygulanması sağlanmalı, ülkede yaşayan herkesi kurum ya da yasalara yardım-cı olmalıdır.

Her insan mutlaka bir çevre içerisinde yaşamaktadır. Bu çevrede yaşayan her insanın; halkının sanat zevkinin gelecek kuşaklara aktarılmasını sağlamak, daha hu-zurlu ve güzel bir dünya içinde yaşamak için kendi imkânlarıyla yapabileceği çok şey olduğu unutulmamalıdır.

22

SANAT TARİHİ 1

OKUMA METNİ

DÜNYANIN YEDİ YENİ HARİKASI

1. PETRA ANTİK KENTİ

Ürdün’ün en görkemli tarihi ve turistik mekânı haklı olarak dün-ya çapında bir üne sahip. Giriş nok-tasından başlayarak iki saati düz yol, bir saati tırmanış olmak üzere yaklaşık üç saatlik bir yürüyüşten sonra dağın tepesinde karşımıza çıkıveren Petra antik kenti binası Nebatiler döneminden kalma bü-tünü kayalara oyulmuş devasa anıt yapılardır. Resim 01.10

2. ÇİN SEDDİ

Dünyanın Yedi Harikasından biri olarak adlandırılan Çin Seddi, en uzun geçmişe sahip ve en büyük çaplı askeri savunma projesidir. 7 bin kilometreden uzun olan Çin Seddi’nin yapım tarihi, M.Ö. 9. yüzyıla uzanmaktadır. Çinliler kuzeyde-ki etnik grupların saldırılarını engellemek için sınırlarda duman işaretlerinin verildi-ği kule ve kaleleri birbirine setlerle bağla-yarak Çin Seddi’ni oluşturmuşlardır.

Çin Seddi’nin duvar yüksekliği yak-laşık 1O metre, genişliği 4 - 5 metre ara-sındadır. Dört atın yan yana yürüyebildiği bu genişlik, askerlerin hareketlerine, tahıl ve silahların nakliyesine de elverişliydi. (Resim 01.11),

Günümüzde, Çin Seddi’nin askeri işlevi kalmamasına rağmen, kendine özgü mimari güzelliği, herkes tarafından hay-ranlıkla karşılanmaktadır. Yakından bakıldığında, görkemli kuleleri, dimdik merdi-venleri ve dağ sırtında uzanan dalga şeklindeki yüksek duvarlarıyla büyük bir sanat-sal çekicilik sergilemektedir.

Resim. 01.10: Petra antik kenti, Ürdün

Resim. 01.11: Çin Seddi, Çin

23

SANAT TARİHİ 1

3. KURTANCI İSA HEYKELİ

Rio de Janeiro şehrine tepeden bakan heykel 38 metre yüksekliğindedir. Paul Landowski’nin beş yılda yaptığı dünyanın en çok tanınan anıtlarından olan heykelin açılışı 1931 yılında gerçekleştirilmiştir.

Ziyaretçileri kollarını açarak karşılayan heykel Rio de Janeiro’nun ve Brezilya’nın sembolü haline gelmiştir. (Resim 01.12) 4. MACHU PİCCHU ANTİK SEHRİ

İnka İmparatoru Pachacutec’in 15. yüzyılda Machu Picchu olarak bilinen dağda bulutlar içinde bir şehir inşa ettirmiştir. İspanyolların İnka İmpara-torluğunu ele geçirmelerinden sonra şehir, üç yüz yıl boyunca kayıp olarak kalmış ve 1911’ de Hiram

Bingham tarafından yeniden bulun-muştur. Bugüne kadar çok iyi korun-muş bu İnka antik kenti 2007 tarihin-de Dünyanın Yeni Yedi Harikası’ndan biri olarak seçilmiştir.

And Dağlarının 2360 metre yüksekliğinde 1450’de kurulan şe-hir İspanyol istilacılar tarafından fark edilmediği için zarar görmemiştir. (Resim. 01.13)

5.CHİCHEN İTZA PİRAMİDİ

Chichen İtza Piramidi, Maya uy-garlığının ekonomik ve politik mer-kezi olarak hizmet vermiş en meşhur Maya tapınak sitesidir. Piramit, Maya tapınaklarının en sonuncusu ve en büyüğüdür. Burada en dikkati çeken bina El Castillo’daki dokuz katlı ve dört tarafından 91 basamakla yükselen piramittir. Piramitte yılın günleri ve

ayları basamakların ve terasların sayısı ile temsil edilmektedir. Dört yöne yönelik mer-divenlerin ilkbahar ve sonbahar gündönümleri ile ilgili bir rol oynadığı tahmin edil-mektedir. Kentin bilinmeyen bir nedenle terk edildiği sanılmaktadır. (Resim. 01.14)

Resim. 01.12: Kurtarıcı İsa Heykeli, Rio de Janeiro

Resim. 01.13: Machu Picchu Antik sehri

Resim. 01.14: Chichen İtza, Peru

24

SANAT TARİHİ 1

6. COLOSSEUM

Roma’nın simgesi hali-ne gelmiş bir amfitiyatro olan Colosseum’un inşaatı İmparator Vespanianus döneminde başla-tılmış, 82 yılında Titus tarafından bitirilmiştir.

Elips şeklindeki amfitiyat-ro dört katlı olup, yüksekliği 50 metredir. 50 - 55.000 kişi alabilen Colosseum’un dört ana giriş dı-şında 80 adet girişi daha vardır. Yapı içindeki bu kalabalığı beş dakikada boşaltabilecek şekilde tasarlanmıştır. Tra-verten, tüf ve tuğla kullanılan amfitiyatro arena, podyum ve mahzen bölümlerinden oluşmaktadır. (Resim. 01.15)

19. yüzyıla kadar dünyanın en büyük amfitiyatrosu olan Colosseum Roma İmparatorluğu döneminde sirk oyunları, araba yarışları ve gladyatör gösterileri için kullanılıyordu.

7. TAÇ MAHAL,

Hint İmparatoru Şah Cihan’ın ölen çok sevdiği karısının hatırasına yaptırdığı Taç Ma-hal, Hindistan’da Müslüman sanatının en gör-kemli eseridir.

Beyaz mermerden yapılan Taç Mahal gü-neşin doğmasıyla birlikte belli bir süre ve her açıdan bakıldığında yarısı beyaz yarısı pembe bir görünüşe bürünmektedir. 1653 yılında ta-mamlanan zarif ve görkemli bu mezar yapısı-nı çokgen biçimindeki planı ve kubbesi erken

dönem İslam geleneğinden etkilenmiştir. Saf beyaz mermer üzerine kakılmış siyah taşlardan motifli süslemeler ve Kur’an’dan ayetler içermektedir.

Saray olarak bilinen bu ünlü anıt aslında bir anıt mezardır. Begüm, Şah Cihan’dan ölüm döşeğinde öncelikle evlenmemesini çocuklarına hem babalık hem annelik yapmasını ve son olarak da aşklarını gelecek zamanlarda da hatırlatacak bir anıt yaptırmasını ister. Yapımı 22 yıl süren Taç Mahal Shiraz’dan gelen İshak Efendi tarafından bitirilmiştir. Şah Cihan ise tutsak olarak tutulduğu Agra Kalesi’nde ölene kadar hep anıtı gözlemiştir. Kitaplar Şah Cihan yaşlanıp da gözleri bozulmaya baş-layınca dış bükey devasa bir ayna aracılığıyla bu eşsiz ve gizemli anıtı seyretmeyi sürdürdüğünü yazmaktadır. (Resim 01.16/01.17)

Resim. 01.15: Colosseum,Roma

Resim. 01.16: Taç Mahal, Hindistan

25

SANAT TARİHİ 1

ÖZETSanat bir duygunun, düşüncenin, tasarının veya güzelliğin anlatımındaki üs-

tün yaratıcılıktır. Plastik sanatlar: resim, heykel, mimari; fonetik sanatlar: müzik, ede-biyat; dramatik ve ritmik sanatlar ise dans, opera, tiyatro ve baledir.

Sanat tarihi, tarihsel süreçte plastik sanatlar olarak da adlandırılan mimari, heykel, resim ve çeşitli süsleme sanatlarının ortaya çıkışı, bu sanatların gelişimini, kendi içlerinde ve toplumla ilişkilerini inceleyen bir bilim dalıdır.

Kültür, bir toplumun sahip olduğu maddi ve manevi değerlerin tümünün adı-dır. Bunların sanat eserlerine yansımasıyla kültürel varlıkların sürekliliği ve gelişmesi sağlanır. Kültür ile sanat birbirinden ayrılmayan bir bütündür.

Toplumla sanat sürekli bir etkileşim içindedir. Toplumdaki ekonomik, kültürel, politik etkenler ve değişimler sanata yansır.

Sanat tarihi kimi bilim dallarıyla sürekli ilişki içindedir. Bu bilim dalları tarih, coğrafya, arkeoloji, arkeometri, antropoloji, paleografi, epigrafi, numizmatik, krono-loji ve etnografyadır.

İnsanlığın ortak kültür varlığı olarak kabul edilen tarihi eserler günümüzün önemli zenginlik kaynaklarındandır. Bu eserler sayesinde geçmişimiz aydınlatılmak-tadır. Bu nedenle geçmişimizdeki kültürlerle ilişkimizi canlı tutabilmek için sanat eserlerini büyük bir özenle korumalıyız.

Geçmişle gelecek arasında köprü kuran, bir dönemin, bir toplumun özellikle-rini taşıyan sanat eserleri gelecek kuşaklar için de korunmalıdır.

Resim. 01.17: Taç Mahal, Hindistan

26

SANAT TARİHİ 1

TEST I

1. Aşağıdaki sanat türlerinden hangisi güzel sanatlar içinde yer alır?

A. DokumacılıkB. KuyumculukC. TiyatroD. Kunduracılık

2. Sanat tarihinin aşağıdaki hangi bilim dalıyla ilişkisi yoktur?

A. İktisatB. TarihC. ArkeolojiD. Numizmatik

3. İnsanların yaşayış biçimlerini, geçmişini ve bugününü araştıran bilim dalı aşağıdakilerden hangisidir?

A. KronolojiB. AntropolojiC. EpigrafiD. Arkeoloji

4. Aşağıdakilerden hangisi dramatik sanatlar içinde yer almaz?

A. MüzikB. DansC. OperaD. Bale

5. Aşağıdakilerden hangisi toprak veya su altında kalmış geçmiş uygarlıklara ait olan kalıntıları ve eserleri tespit ederek ortaya çıkaran bilim dalıdır?

A. PaleografiB. ArkeolojiC. KronolojiD. Etnografya

2. ÜNİTE

TARİH ÖNCESİNDE ANADOLU’DA YAŞAM

Stilize Çatalhöyük duvarı

28

SANAT TARİHİ 1

NELER ÖĞRENECEĞİZ?

Bu ünitenin sonunda;

1. Tarih öncesi çağları öğrenebilecek, ilk çağlarda Anadolu’da kurulan uygar-lıklarını tanıyabilecek,

2. İlk çağlarda Anadolu’da kurulan uygarlıkların yerleşim merkezlerini ve sa-natını tanıyabileceksiniz,

3. Çağlara göre Anadolu’da kurulan önemli yerleşim merkezlerinin;

Paleolitik Çağ’da: İstanbul; Yarımburgaz, Antalya; Karain, Beldibi, Gaziantep; Dülük Şarklı Mağarası,

Mezolitik Çağ’da : Samsun; Tekkeköy , Şanlıurfa; Söğüt Tarlası, Burdur ; Baradız Mağarası,

Neolitik Çağ’da: Şanlıurfa; Göbekli Tepe, Batman Halan Çemi, Konya, Çatal-höyük, Aşıklı,

Diyarbakır; Çayönü, Malatya; Cafer Höyük , Burdur; Hacılar,

Kalkolitik Çağ’da: Mersin; Yumuk Tepe, Malatya; Değirmendere, Karaman; Canhasan,

Burdur; Hacılar, Yozgat; Alişar,

Maden Çağında: Çanakkale; Troya, Çorum; Alacahöyük, Kayseri; Kültepe, Samsun; İkiztepe olduğunu öğrenebileceksiniz.

ANAHTAR KAVRAMLAR

Höyük

İdol

Ana Tanrıça

Megaron

Dehliz

29

SANAT TARİHİ 1

HAZIRLIK ÇALIŞMALARI

1. TARİH ÖNCESİ ÇAĞLAR VE YERLEŞİM YERLERİTarihçiler yazının

keşfi ile başlayan dö-nemleri tarihi çağlar, yazının bilinmediği dö-nemleri de tarih öncesi çağlar olarak tanımla-maktadırlar.

İlk yazının Mezo-potamya ve Mısır’da MÖ. 3. binin başlarında kullanıldığını biliyoruz. Buluşlar, önemli olaylar, büyük göçler, sosyal ve siyasal değişimlerden

yola çıkılarak tarih öncesi ve tarih çağları belirlenmiştir.

Tarih öncesi Anadolu’da yaşayan uygarlıkları Paleolitik, Mezolitik, Neolitik, Kal-kolitik ve Maden Çağı olarak beş bölümde inceleyebiliriz. (Resim. 02.01)

PALEOLİTİK ÇAĞ (Eski Taş Çağ/MÖ 600.000-10.000) Tarih öncesi uygarlığının gelişme süresinde kültürel dönemlerin en uzunudur.

İnsanlığın ilk ortaya çıkışından, MÖ yaklaşık 10.000 yıl öncesine kadar süren arkeolojik çağdır. Bilim adamları bu dönemi “besin toplayıcılığı dönemi” ve “yabanıllık dönemi” olarak da adlandırmaktadırlar.

Paleolitik kültürü, Buzul Çağı’nda genellikle aletlerini/ silahlarını yontma taş-tan yapan avcı, toplayıcı, göçebe insan toplulukları oluşturmuştur. Bu dönemde çakmaktaşı, hayvan kemikleri ve ağaç gibi doğal maddelerden yapılan ilk aletlerin kullanılmaya başlandığı ve insanların mağara, kaya sığınağı gibi yerlerde büyük gruplar biçiminde yaşadıkları bilinmektedir.

İlk alet yapan, aletlerin kullanıldığı kemik ve boynuz aletlerin yaygınlaştığı bu dönemde sanat ortaya çıkmıştır.

1. Anadolu’da tarih öncesi çağlarda eserlerin nerelerde, nasıl sergilendi-ğini araştırınız.

2. Anadolu topraklarında birçok medeniyetin kurulmasının nedenlerini açıklayınız.

Resim. 02.01: Çatalhöyük

30

SANAT TARİHİ 1

Paleolitik Çağ denilen Eski Taş Çağı’nda ayrıca idol adı verilen heykelcikler, mağara duvarlarına yaptıkları resimler avcılık ve toplayıcılıkla yaşamlarını sürdürme savaşı veren bu dönem insanını anlatan önemli buluntulardır.

Fransa’da Lascaux, (Resim 02.02), İspanya’da Altamira mağaralarındaki duvar resimleri Paleolitik Çağ’a ait çok önemli buluntulardır.

İlk aletlerin kullanıldığı yaygınlaştığı bu dönemde sanat ortaya çıkmıştır.

Paleolitik Çağ denilen Eski Taş Çağı ‘nda ayrıca idol adı verilen heykelcikler mağara duvarlarına yaptıkları resimler avcılık ve toplayıcılıkla yaşamlarını sürdürme savaşı veren bu dönem insanını anlatan önemli buluntulardır.

Bu döneme ait ve günümüze ulaşabilen Willendorf (Vilendort) Venüsü; yakla-şık MÖ. 30.000’de kireçtaşından yapılmış bir kadın heykelciğidir.

a . PALEOLİTİK ÇAĞDA ANADOLUDünyada uygarlığın ilk geliştiği bölgeler içinde Anadolu yer almaktadır. Ül-

kemizin farklı yörelerinde yapılan kazılar sonucunda ortaya çıkarılan buluntular bu gerçeği ortaya çıkarmıştır.

Anadolu’da bu çağ, Antalya’da Karain, Beldibi, Öküzini, Kumbucağı mağarala-rı; İstanbul’da Yarımburgaz; Ankara Dudumlu ve Çubuk Çayı şekilleri; Adıyaman’da Şehramuz Tepesi; Gaziantep’te Dülük Saklı Mağarası’nda yapılan araştırmalar sonu-cunda aydınlatılmıştır.

Karain Mağarası: Türkiye’nin en büyük doğal mağaralarından olan Karain’de ele geçirilen Anadolu’da bilinen en eski insan kalıntılarının yanı sıra mağarada orta-ya çıkarılan taşınabilir sanat ürünleri Anadolu sanatının ilk ürünleridir.

Karain Mağarası’nda iki taraflı taş baltalar, kemiklerden yapılmış kesici-delici aletler, takılar, mızrak uçları, oklar bulunmuştur. Kemikten yapılmış kimi eşyaların

Resim. 02.02: Mağara resmi Lascaux, Fransa

31

SANAT TARİHİ 1

üzerinde şematik imza ve hayvan figürleri bulunmaktadır.

Karain Mağarası’ndaki buluntular hemen yakınındaki Karain Müzesi, Antalya Müzesi ve Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde sergilenmektedir.

b. MEZOLİTİK ÇAĞDA ANADOLU (Orta Taş Çağı/MÖ 10.000-8000)Orta Taş Çağı da denen Mezolitik Çağ, MÖ 10. binde Buzul Çağı’nın sona er-

mesi ve daha yumuşak yeni iklim koşullarına geçilirken başlar. Bu çağda köpek ev-cilleştirilmiş, yontma taştan küçük boyutlarda delgi aletleri yapılmıştır. Balta, havan, havan eli, ezme ve öğütme taşları gibi sürtme taştan ilk aletlerin ortaya çıkması, ok ve yayın yoğun kullanılması da bu çağa rastlar. Ayrıca Mezolitik Çağ’da sanat, ma-ğaraların iç duvarlarından çıkıp dış kaya yüzeylerine yayılmıştır. Bir önceki döneme göre daha çeşitli ve daha kullanışlı olan çakmak taşlarından yapılma küçük aletler olan mikrolit, bu dönemin en özgün eseridir.

Bu dönemde Karain, Beldibi ve Belbaşı mağaralarında yerleşimler görülmüştür.

Beldibi Mağarası: Antalya’daki mağaranın duvarlarında şematize insan, dağ keçisi ve hayvan figürleri ilgi çekicidir. Mağaradaki buluntular arasında deniz hay-vanı kabukları, iyi fırınlanmamış çanak çömlek parçaları, dar ağızlı kaplar, çakmak taşından mikro kalemler, saplı uçlar, bıçaklar, ok uçları ve orak-bıçak dikkat çekicidir. Ortaya çıkarılan buluntular burada yaşamış insan topluluklarının avcı ve toplayıcı olduklarını göstermektedir.

c. NEOLİTİK ÇAĞDA ANADOLU (Cilalı Taş Çağ/MÖ 8000-5500)Neolitik Çağ, insan topluluklarının göçebe, yoğun toplayıcı ve avcı, tüketici

yaşam biçimi yerine yerleşik düzene, tarıma ve hayvan besiciliğine dayalı yaşam bi-çimine geçtikleri dönemdir. İlk köy yaşamına geçilmesi, sürtme taş aletlerin cilalan-ması, çanak çömlek yapımının başlaması bu çağda gercekleştirilmiştir.

Bu dönemde yerleşim için verimli ovalar, su kenarları, zengin bitki örtülü alan-lar seçilmiştir. Buğday, arpa, mercimek gibi tahıllar yetiştirilmeye başlanmıştır. Un elde etmek için öğütme taşları, yiyecekleri saklamak ve pişirmek amacıyla keramik denilen kil çanak çömlekler kullanılmıştır. Ayrıca koyun ve keçi evcilleştirilmeye baş-lanmıştır. Neolitik Çağ’ın en önemli göstergelerinden biri de kalıcı yerleşim yerleri-nin kurulmuş olmasıdır. Köyler ve şehirler oluşmaya başlamıştır.

Höyük

Höyük, değişik uygarlıklara ait yerleşimlerin üst üste zaman içinde yığılmasıyla topraktan meydana gelen yassı büyük tepelere verilen addır.

Takas yoluyla yapılan ticaretin gelişim gösterdiği Neolitik Çağ’ın en değerli ti-caret eşyası cama benzeyen obsidiyendir. Diğer ticaret malları arasında dokumalar, süslü çömlekler, nazar, büyü ve kötülüklere karşı koruyucu etkisi olduğuna inanılan

32

SANAT TARİHİ 1

takıları sayabiliriz.

Anadolu’daki Neolitik Çağ’a ait yerleşim merkezleri Çayönü (Diyarbakır), Ça-talhöyük (Konya), Canhasan (Karaman), Gözlükule (Tarsus), Söğüt Tarlası (Şanlıurfa), Hacılar (Burdur), Köşkhöyük (Niğde)’ tür.

Çayönü: Diyarbakır’ın Ergani ilçesindeki Çayönü antik kenti Cilalı Taş Devri’ne yani günümüzden yaklaşık 9000 yıl öncesine dayanmaktadır. Burası ilk yerleşik hayata geçilen yerlerdendir. Çayönü’nden çıkartılan öğütme taşları, çakmak taşı, kemikten ve bakırdan yapılan çeşitli aletler, kilden kadın heykelcikleri, Çayönü Höyüğü’nde oturan insanlar Anadolu’nun en eski çiftçileridir. Buğday yetiştirmeyi, hasatı ve öğütmeyi bildikleri, kazılardaki buluntular kanıtlamaktadır. Bu buluntular Diyarbakır Arkeoloji Müzesi’nde sergilenmektedir.

Çatalhöyük: Konya’nın Çumra ilçesi yakınlarında bulunan, Neolitik Çağ’a ait bilinen en büyük yerleşim merkezlerinden biridir. Yerleşim, birbirine bitişik olarak yapılmış, aralarında sokak bulunmayan, çok sayıdaki evin oluşturduğu, büyük ma-halleler biçiminde düzenlenmiştir. Mahalleler arasında dar yollar bırakılmış ve evlere ayrı giriş verilmemiştir.

Bu nedenle mahalle içindeki geçişlerin, birbirine bitişik evlerin damları üze-rinden sağlandığı anlaşılmaktadır. Birkaç odadan oluşan Çatalhöyük evleri kerpiç-ten yapılıp duvarlar beyaz kille sıvanmıştır. Yapıların duvarlarında panolar halinde resimler, kabartmalar yer alır. Duvar resimleri beyaz sıva üstüne kırmızı, sarı, siyah ve yeşille yapılmıştır. Tanrıça ve insan figürlerinin yanı sıra boğa, geyik, pars gibi hayvanlarla akbaba türü kuşlar da görülür. Diğer bir duvar resminde ise Çatalhöyük yakınlarındaki Hasan Dağı ve eteklerinde yer alan köy, şematik bir biçimde yansı-tılmıştır. Çatalhöyük’ün simgesi haline gelmiş iki heykelcikten birinde iki yanında parslarıyla oturan bir ana tanrıça, ötekindeyse kucağında pars yavrusu tutan tanrıça canlandırılmıştır. Evlerin iç kısımlarında kerpiçten yapılma sekiler, kubbeli fırınlar, ocaklar ve yiyeceklerin saklandığı kiler bulunmaktadır (Resim 02.03).

Ayrıca buluntular arasında tarım aletleri, obsidiyen aynalar, dokumacılıkta kullanılan tarak-lar, tezgah ağırlıkları, çömlek parçaları, renkli taşlardan yapıl-mış takı ve süs eşyalarına rast-lanmaktadır.

Çatalhöyük’ten çıkarılan eserlerin büyük bir bölümü An-kara Anadolu Medeniyetleri Mü-zesi’nde bulunmaktadır.

Resim. 02.03: Çatalhöyük evi, detay

33

SANAT TARİHİ 1

ç. KALKOLİTİK ÇAĞDA ANADOLU (Taş-Bakır Çağı/MÖ 5500-3000)Neolitik Çağ ilk köy topluluklarının geliştiği, avcılığın eski önemini yitirdiği dö-

nemdir. Maden aletlerin yanı sıra taş aletlerin de kullanılması nedeniyle bu döneme taş ve maden dönemi anlamına gelen Kalkolitik Çağ denilmektedir.

Bu dönemde tahıl alım satımıyla birlikte ticaretin üretime yönelmesi, toplum-sal yapıda da köklü değişikliklere yol açmıştır.

Kalkolitik Çağ’da yerleşimlerin çevresi surlarla güvenlik altına alınmıştır.Genellikle üstleri geometrik bezemeli kaplar yaygın olarak kullanılmış, bere-

keti simgeleyen kadın figürleri, idoller, damga mühürler bu dönemin buluntuları arasında yer almıştır.

Neolitik dönemin devamı olan Hacılar, Köşkhöyük, Canhasan Kalkolitik Çağ’ın en önemli yerleşimleri sayılmaktadır.

Hacılar: Burdur civarında yerleşimde yapılan kazılarda mermer kaplar, balta-lar, keskiler, öğütme taşları, obsidiyen aletler, orak sapları, taş boncuklar, fosilleşmiş deniz kabuklarından bilezikler, damga mühürler, bereketi simgeleyen çekik gözlü ana tanrıça heykelcikleri ile silahlar bulunmuştur. Ayrıca evlerde buğday, arpa, mer-cimek, keçi, koyun, köpek ve büyükbaş hayvan kalıntılarına rastlanmıştır.

d. MADEN ÇAĞINDA ANADOLU (MÖ 3000-2000)Bu dönemde taş aletler yerini parlak perdahlı, yüzleri, kulpları, yiv biçimindeki

bezemeleriyle madeni kapların taklit edildiği çanak çömleklere bırakmıştır.

Kalay ve bakırın karıştırılmasından elde edilen tunç, bu çağa damgasını vur-muştur. Maden Çağı’nın simgesi olan tunçtan, silah, heykel ve mühürler yapılmıştır.

Bu dönem yapılarında dikdörtgen bir yapı şekli olan megaron plan uygulan-mıştır. Yapılar önü açık yarımada şeklindeki girişi ile ortasında ocak bulunan büyük bir odadan meydana gelmiştir.

Bu çağın en önemli yerleşim birimleri Orta Anadolu’da Alacahöyük (Çorum), Alişar (Yozgat), Kültepe (Kayseri), Karahöyük (Konya), Boğazköy (Çorum), Ahlatlıbel, Gordion (Ankara) ve Truva (Çanakkale)’dir.

Alacahöyük: Hititlerin baş-kenti Hattuşaş’a çok yakın olan Alacahöyük’te surlar, sokaklar, su kanalları, kaldırımlar, fırınlar, tapı-nak ve saraylardan arta kalanlar gelişmiş bir uygarlığın tanıklarıdır. Altından çeşitli buluntular, tunç iğ-neler, ok ucu, mızrak ucu, hançer, kama, bıçak gibi tunçtan silahlar güçlü bir madenciliğin işaretleridir. Mezar içine bırakılan armağanlar Resim. 02.04: Alacahöyük

34

SANAT TARİHİ 1

içinde güneş kursları en başta gelenlerdendir. (Resim 02.04)

Truva: Homeros’un yazdığı İlyada Destanı’nda anlatılan Troya Savaşı’nın geç-tiği Çanakkale’deki antik kenttir. (Resim: 02.05)

Kazılardaki buluntular höyüğün birinci ve ikinci katlarında Tunç Çağı’nda yer-leşim gördüğünü göstermektedir.

Etrafı surlarla çevrili Truva’daki evler, tapınaklar ve saraylar megaron planlıdır.

19. yüzyılda Alman Arkeolog Heinrich Schliemann (Haynrih Şiliman)’ın kazdığı höyüğün ikinci katında surlar içinde gizlenmiş üç altın taç, birçok altın iğne ve takı, küpe, vazolar, çok sayıda idol, altın yüzük ve saç tokalarından meydana gelen büyük bir hazine bulunmuştur.

II.Dünya Savaşı’nda bu büyük hazine Almanya’dan Rusya’ya götürülmüştür. Yurdumuzda kalan kimi eserler ise Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde sergilenmek-tedir.

Kültepe: Anadolu’ya gelen Hititlerin kurduğu ilk şehir olan Kültepe, Kayseri sınırları içindedir. Kazılarda çivi yazısıyla yazılmış çeşitli tabletler bulunmuştur.

Bu dönemin buluntuları arasında kerpiç evler, depolar, mezarlarda ölü arma-ğanları olarak değerli taş ve metallerden takılar, tunç silahlar, kaplar, fildişi tanrıça figürlerine rastlanmıştır. Silindir mühürlerde mitolojik savaş sahneleri; damga mü-hürlerdeyse geometrik şekiller ve hayvan figürleri (Resim: 02.06) yer almaktadır.

Resim. 02.05:Truva Antik kenti

35

SANAT TARİHİ 1

OKUMA METNİ

ÇANAK ÇÖMLEKLİ NEOLİTİK ÇAĞGenel olarak çiftçiliğe dayalı yaşamın bu dönemde Anadolu’da görüldüğünü-

söyleyebiliriz. Evcil hayvanlar, koyun, keçi, sığır ile özellikle birkaç cins buğday ve arpa, burçak, mercimekgiller, bakla ve keten tarımının yapıldığı görülür. Ancak yine de Çatalhöyük’te avcılık ve balıkçılık beslenmede önemli bir yer tutmuştur. Av hay-vanları arasında özellikle bu günkü sığırdan çok daha büyük olan yaban sığırı, yaban koyunu, yaban eşeği, geyik ve karacanın yanı sıra ayı, tilki, kurt gibi türler ile çeşitli kuş ve balıkların başta badem, çitlembik olmak üzere çeşitli yemişlerin beslenmede önemli bir yer tutuğu anlaşılır.

Çatalhöyük kazı buluntularıyla ortaya çıkan duvar betimlemeleri ve heykel özelliği taşımaya başlayan kil ya da taştan yapılma küçük heykelcikler, bilmediğimiz bir sanatın ortaya koyulmasının ötesinde o dönemin soyutlama ve dinsel inançlarını öğrenmemiz açısından da önemli bir katkı sağlamaktadır..

Çatalhöyük duvarlarında görülen betimlemeler bu sanatın arkasında köklü bir geçmişin olduğunu gösterir. Özellikle av sahnelerinde geyiklere verilen hareket, ayrıntıların mükemmelliği ve bunları yakalamaya çalışan insanların konumu son de-rece başarılı görsel kompozisyonlar oluşturur.

Çatalhöyük’te bulunan heykelciklerin her biri ayrı kimliği olan ve durağan bir figürden çok belirli bir hareketi, işi anlatmaya özen gösteren figürlerdir.

Bazı insan betimlemelerinde harekete öne çıkmış ve tanımsız bir yüz ifadesi verilmişken özellikle taştan yapılanlarda soyut bir gövdenin üzerinde kişiliği olan anlamlı bir yüz gösterilir. Bazı figürlerin üzerinde dövme ya da boyayla yapıldığı an-laşılan bezemeler, kiminde basit kiminde daha gelişkin giysiler bazılarının da hay-van postuna büründüğü görülür. Orta Anadolu Neolitiğinde olduğu kadar hiçbir tarih öncesi toplulukta bu denli bir çeşitlemeye ve anlatım zenginliğine rastlamak mümkün değildir.

Prof. Dr. Mehmet ÖZDOĞRU/Arkeo-Atlas,2004

Resim. 02.06:Kültepe

36

SANAT TARİHİ 1

ÖZETTarih öncesi çağlardan günümüze Anadolu sürekli olarak çeşitli uygarlıklara

ev sahipliği yapmıştır.

Tarihçiler yazının bulunmasıyla başlayan dönemleri Tarihi Çağlar, yazının bu-lunmadığı dönemleri de Tarih Öncesi Çağlar olarak tanımlamaktadır.

Tarih Öncesi Çağlar Paleolitik, Mezolitik, Neolitik, Kalkolitik ve Maden Çağı ol-mak üzere beş ana başlık altında toplanmaktadır.

1. Paleolitik Çağ (MÖ 600.000-10.000): Kültürel dönemlerin en uzun olan çağı, “besin toplayıcılığı dönemi” olarak adlandırılmaktadır. Sanatın ortaya çıktığı bu dö-nemde mağara duvarlarındaki resimler bu dönem insanı hakkında bilgi vermekte-dir. Anadolu’da Karain, Beldibi, Öküzini, Yarımburgaz vb mağaraları Paleolitik dö-nemden izler taşımaktadır.

2. Mezolitik Çağ (MÖ 10.000-8000): Bu çağ Buzul Çağı’nın sona ermesi sonu-cunda yumuşak bir iklime geçilirken başlar. İlk aletler ortaya çıkar. Ok ve yay kul-lanılır. Anadolu’da Mezolitik döneme örnek olarak Karain ve Beldibi mağaralarını gösterebiliriz.

3. Neolitik Çağ (MÖ 8000-5500): İnsanların yerleşik düzene, tarıma ve hayvan-cılığa yöneldiği bir dönemdir. Aletlerin cilalanması, çanak çömlek yapımına başla-nılması bu çağa rastlar. Tahıl yetiştirilmiş, koyun ve keçi evcilleştirilmiştir. Köyler ve şehirler kurulmaya başlanır. Çayönü ve Çatalhöyük yerleşimleri bu dönem içinde yer almaktadır.

4. Kalkolitik Çağ (MÖ 5500-3000): Bu dönemde ticaret canlanmış, yerleşim yerleri surlarla çevrilmiş, geometrik bezeli kaplar, kadın figürleri, idoller, damga mü-hürler ortaya çıkmıştır. Hacılar, Köşkhöyük, Canhasan bu dönemin önemli yerleşim-leridir.

5. Maden Çağı ( MÖ 3000-2000): Maden Çağı’na damgasını vuran tunçtur. Bu dönemde yapılarda megaron plan tipi uygulanmıştır. Bu dönemin en önemli yerle-şim yerleri arasında Alacahöyük, Alişar, Kültepe, Boğazköy, Gordion ve Truva bulun-maktadır.

37

SANAT TARİHİ 1

TEST II

1. Yazının kullanılmadığı dönemlere ne ad verilir?

A. Neolitik ÇağB. Paleolitik ÇağC. Tarih Öncesi ÇağlarD. Tarihi Çağlar

2. Tarih Öncesi Çağlar’a ait zengin koleksiyonu bulunan Ankara’daki müze aşağıdakilerden hangisidir?

A. MTA MüzesiB. Anadolu Medeniyetleri MüzesiC. Etnografya MüzesiD. Devlet Resim ve Heykel Müzesi

3. Kalkolitik Çağ’ın en önemli yerleşimi aşağıdakilerden hangisidir?

A. TruvaB. AlacahöyükC. CanhasanD. Gordion

4. Taş ve maden dönemi anlamına gelen çağ, aşağıdakilerden hangisidir?

A. Paleolitik ÇağB. Mezolitik ÇağC. Neolitik ÇağD. Kalkolitik Çağ

5. Homeros destanlarında da adı geçen Batı Anadolu’da Tunç Çağı’nın en önemli yerleşim merkezi hangisidir?

A. Çatalhöyük B. Truva C. Alacahöyük D. Göbeklitepe

3. ÜNİTE

İLK ÇAĞDA DOĞU AKDENİZ HAVZASI UYGARLIKLARI VE BİZANS

Adak Steli , Sümer

40

SANAT TARİHİ 1

NELER ÖĞRENECEĞİZ?

Bu ünitenin sonunda;

1. Kabartma, sfenks, orthostat, mastaba, ziggurat, piramit, tapınak terimle-rinin tanımını yapabilecek,

2. Anadolu’da ve Doğu Akdeniz havzasında İlk Çağ’da kurulan uygarlıkların adlarını, merkezlerini, tarihlerini söyleyebilecek ve sanat eserlerini tanıya-bilecek,

3. Yunan, Roma ve Bizans Sanatı örneklerini birbirinden ayırabileceksiniz.

ANAHTAR KAVRAMLAR

Tapınak

Sella İyon

Dor

Korint

Portik

41

SANAT TARİHİ 1

1. MEZOPOTAMYA SANATIGiriş

Eski Yunanlıların “Irmaklar arasındaki ülke” anlamında verdiği isimle Mezopo-tamya “uygarlıklar beşiği” olarak tanımlanmıştır.

Yakın Doğu sanatına damgasını vuran Mezopotamya, Fırat ve Dicle nehirleri-nin Anadolu’yu terk ettiği bölgeden başlayıp iki nehrin birleşerek Basra Körfezi’ne döküldüğü noktaya kadar uzanan alanı kapsar.

Nehir taşmaları sonucu bataklık bir bölge olan Mezopotamya bereketi nede-niyle bölgede çok eskiden beri yaşam vardır. Bölge zaman zaman istilalara sahne olmuş, Sümerler, Akadlar, Kasitler, Elamlar, Babiller ve Asur krallıklarına ev sahipliği yapmıştır.

Gökyüzündeki yıldızların hareketlerini izleyen Sümerler, burçları bulmuşlar; bir yılı 365 gün olarak hesaplamışlar, haftayı yedi gün, bir yılı 12 ay olarak kabul etmişlerdir, Matematik ve geometrinin temellerini atmışlar; çarpma ve bölme işlem-lerini basitleştirmek amacıyla cetveller hazırlamışlardır. Uzunluk, alan, ağırlık ve ha-cim ölçülerini bulan, dairenin çevresini 360 o’ ye bölen de Sümerler olmuştur. Bazı bitkilerden ilaç yaptıkları da bilinmektedir.

a. Sümer MimarisiMezopotamya’da ilk sanat eserlerini meydana ge-

tirenler, Orta Asya’dan MÖ 4000’li yıllarda göçlerle gele-rek yerleşen Sümerlerdir. Yerleştikleri bölgede Ur (Resim 03.01), Uruk, Eridu, Lagaş, Nippur, Kiş ve Umma adım taşı-yan şehir devletlerini kurmuşlardır.

Sümerler yaklaşık MÖ 3200 yıllarında yazıyı bu-larak uygarlığa ilk adımlarını atmışlardır. Bu yazı üç köşeli kalemle kil tabletler üzerine yazıldığı ve çiviye benzediği için çivi yazısı adını almıştır. (Resim 03.02)

Sümer ül-kesinde taş bu-l u n m a d ı ğ ı n d a n yapılarını güneşte kuruttukları kerpiç tuğla-lardan inşa etmişlerdir. Bu kerpiç malzeme ile Sümerler, etrafını kalın surlarla çevirdikleri şehirler içinde tanrılar için tapınaklar, krallar için saraylar ve inşa etmişlerdir.

Yapılarının gücünü artırmak için payan-da denilen destek duvarlar yapmışlardır.

Resim. 03.01: Ur şehir arması

Resim. 03.02: Kil tablet

42

SANAT TARİHİ 1

Mezopotamya mimarisinde saraylar ve tapınaklar önde gelen eserlerdendir. Sü-mer mimarisinin en önemli eserleri çok katlı ve kule şeklinde inşa ettikleri zigguratlar-dır (Resim 03.03) . Bunların en üst katında kutsal eşyaların bulunduğu bir oda vardır.

Kutsal oda içinde bir de tanrılara sunulan adak ve armağanların yer aldığı bir sunak yer almaktadır.

Nehir taşmalarına önlem olarak yüksek setler üzerinde yapılmış saraylar ve ta-pınaklar dikdörtgen şeklindeki bir avlunun etrafına dizilmiş odalar ve koridordan ibarettir.

Dışa kapalı inşa edilmiş Sümer evleri ise, bir avlunun üç yanını kuşatan odalar-dan meydana gelir. Evler, saray planlarının küçültülmüş şeklindedirler.

Sümer mimarisinde duvarlar oldukça kalındır. Pencere bulunmayan duvarla-rın cepheleri sırlı tuğla ve mozaikle kaplıdır.

b. Sümer Heykel ve Kabartma Sanatı:M.Ö 3000’den daha eskiye giden Sümer heykel sa-

natında kireç taşı, mermer ve işlenmesi oldukça zor ve sert bir taş olan diyorit kullanılmıştır.

Günümüze kadar gelen heykellerin çoğunun bel-den yukarısı çıplak ve vücutların duruşu frontaldir. Başlar dik, eller göğse kavuşturulmuş ve gözler iri yapılmıştır. Gözlerin belirgin olması ve renkli taşların kullanılması heykeldeki ifade gücünü artırmıştır.

Heykel sanatının özelliklerini yansıtan, sert taştan yapılmış Kral Gudea heykelinde kralı dimdik ayakta durur yahut otururken, ya da kenarları püsküllü mantoya bü-rünmüş, ellerini göğsüne kavuşturmuş olarak betimlen-

Resim. 03.03: Ziggurat

Resim. 03.04: Kral Gudea

43

SANAT TARİHİ 1

miştir. Basık bir boyun üzerinde oturan başı, dolgun çehresi, canlı bakışlarıyla bu heykel, Sümer portre sanatının bir şaheseridir. (Re-sim 03.04) Sümer kabartmalarında konular genellikle kral ve tanrı figürleri, dini törenler, savaşlar, zaferler ve kralın günlük hayatından sahnelerdir.

Sümer kabartmaları arasında en tanın-mışı Sümer ordusunun yendiği düşman asker-lerinin akbabalar tarafından parçalanmasının işlendiği Lagaş’da bulunan Akbabalar Steli’dir (Resim 03.05). Stel’in arka yüzünde ise Sümer tanrısının ağ içinde kalan düşmanlarının kafa-larına sopayla vuruşu gösterilmektedir.

Küçük sanat eserleri arasında çivi yazılı kil tabletler ve kireç taşından yapılmış silindir mühürler vardır.

Ur kral mezarlarında bulunmuş hançerler, sofra ve süs eşyaları, levhalar, müzik aletleri, ileri bir uygarlığın işaretleridir.

Sümer saray avlularını süsleyen resimlerde dini törenler, ağaçlar, kuşlar, çiçek-lerle dolu bahçeler, kanatlı aslanlar, insan, hayvan ve bitkiler yer almaktadır. (Resim 03.06)

Keramik kaplar, stilize edilmiş hayvan figürleri ve geometrik motiflerle süslenmiştir.

Resim. 03.05: Akbabalar Steli

Resim. 03.06: Sümer resmi

44

SANAT TARİHİ 1

2. MISIR SANATIHAZIRLIK ÇALIŞMALARI

GirişAfrika’nın kuzeydoğusunda bulunan Mısır, Tarih Öncesi Çağlar’dan başlayarak

büyük bir kültür süreci yaşamıştır. Yaşamlarında sanatın önemli bir yer tuttuğu Mı-sırlılar verimli bir coğrafyada yaşıyorlardı. Mısır’da insanlar Yontma Taş döneminden başlayarak Nil Vadisi’nde ilk önce taş, sonra da madenleri kullanarak sayısız kültürler meydana getirmişlerdir.

İlk uygarlık izlerinin MÖ 4500’e kadar indiği Mısır tarihi Eski İmparatorluk, Orta İmparatorluk ve Yeni İmparatorluk başlıkları altında üç ana dönemde incelenir.

a. Mısır Mimarisi (Mezar, Tapınak, Saray)Günümüz yaklaşık 6 bin yıl önce, Nil ırmağı boyunca uzanan vadilerde yeni

bir uygarlık görülmeye başlanmıştır. Bu yeni uygarlık tarımsal düzeni, kent kültürü-nü, kara ve deniz ticaretini, su kaynaklarından faydalanmayı, hiyeroglif başta olmak üzere çeşitli yazı türlerini kullanmayı biliyordu. Mısır için su her zaman çok önemli olmuştur. Ticaret, balıkçılık ve çeşitli ulaşım türleri Nil Nehri üzerinde yapılıyordu.

Mezar AnıtlarıMısırlılar, inanışları gereği ölümden sonra

yaşamaya devam edebilmek için sonsuza de-ğin vücudun korunabilmesi gerekiyordu. Bu nedenle inşa edilen mezarların zamana daya-nabilmesi için taş malzeme kullanılıyordu.

Piramitlere geçişin ilk adımı olan masta-balar, dikdörtgen biçiminde kerpiç ve taştan yapılmıştır. Üç bölümden oluşan bu mezar tipinde dua bölümü, ziyaret yeri ve yer altın-da ölünün bulunduğu bölüm vardır. Mısır’da yüksek düzeydeki devlet çalışanları, rahipler ve bürokratlar için yapılan mastabalar, kaya ve toprak içine oyulmuş mezarların üzerine kurulmuştur. Mastaba duvarlarında yer alan resimlerde tohum ekme, balık ve kuş avı sahneleri vardır. (Resim: 03.07),

Mısır piramitleri yeryüzündeki anıt kabirlerin en eskisi en büyükleridir. Bunla-rın içinde Keops piramidi dış görünüşü ile de dünyanın en görkemli eserleri arasın-

1. Mısır piramitlerinin nasıl inşa edildiklerini araştırınız.2. Mısır ve Mezopotamya mimarisinde kullanılan malzeme türlerini

araştırınız.

Resim. 03.07: Mastaba duvarlarında yer alan resim örneği

45

SANAT TARİHİ 1

da yer almaktadır.

Çoğu Eski Krallık döneminden Orta Krallık dönemine kadar firavun mezarı ola-rak inşa edilen yüzden fazla piramit içinde ilk biçimleri olan basamaklı tipe en eski örnek Sakkara’daki Firavun Coser (Zoser)’in piramididir.

Piramitler, firavun mumyası ile eşsiz sanat eserlerini, kral-kraliçe heykellerini de içinde saklıyordu. Piramitlerin en eski şekilleri üst üste oturtulmuş taraçalardan oluşuyordu (basamaklı piramitler). Coser’in Sakkara’daki piramidinde firavun, kapısı süslü bir mezar odasında yatmaktadır.

Beş basamaklı pirami-din kuzeyinde avlulu, küçük odaları dar girişleri olan bir tapınak vardır. Tapınağın içine Firavun Coser’in heykeli konul-muştur. Mumyalanmış ölüsü sağlığında kullandığı, kıymetli eşyalarıyla birlikte mezar oda-sında bulunmaktadır.

Mısır’daki piramitler içinde en görkemlilerine ör-nek olarak Gize kentindeki Keops, Kefren ve Mikerinos’un piramitleri gösterilebilir (Re-

sim 03.08).

Piramit gövdelerinin ana malzemesi dışta üzeri levhalarla kaplı blok taşlardır. İçte ise uzun koridorların sonunda içinde lahitin bulunduğu mezar odası bulunur. Gize piramitlerinin hemen yanında Firavun Kefren’i insan başlı, aslan gövdeli gös-teren sfenks bulunmaktadır. Bu sfenks doğal bir kaya kütlesine oyularak yapılmıştır. Gize piramitlerinin etrafında firavun yakınlarının ve dönemin ileri gelenlerinin tuğla ve taştan yapılmış mezar anıtları yer almaktadır.

Orta ve Yeni Krallık Dönemi’nde mastabalar ve kaya mezarlarının yapımı da sürdürülmüştür.

Mastabaların yanında kayalara oyularak yapılan geniş mağara odaları olup duvarları resimlenmiştir. Papirüs başlıklı sütunların üzerinde tavan yer alır. Bu tür yapılara örnek olarak Ben-i Hasan kaya mezarları gösterilmektedir.

TapınaklarTapınaklar, eski Mısır mimarisinin en önemli yapılarındandır. Eski Krallığın son-

larında özgün örnekler ortaya konmuş, Orta Krallık döneminde gelişerek en olgun biçimlerine ise Yeni Krallık zamanında erişmişlerdir.

Çok sayıda ve büyük ölçekli yapılan tapınakların uzunlukları genişliklerinin iki

Resim. 03.08: Gize Piramitleri

46

SANAT TARİHİ 1

katıdır. Bu tapınaklara iki tarafı sfenk-slerle süslenmiş bir yoldan varılır. Gi-riş bölümünde pilon adı verilen iki yüksek kule kapısı bulunur . Birbirine eşit aralıklı sütunların taşıdığı bir çatı ile örtülü hipostil adı verilen büyük salonların gerisinde ise tanrı heykel-leriyle hazinelerin bulunduğu odalar vardır.

Kesme taştan yapılan duvarlar ve sütunlar kabartma resimler, oy-malar, yazılar ve çeşitli şekillerle süs-lenmiştir. Tebai yakınındaki Karnak (Resim 03.09). ve Luksor tapınakları bu üslubun en iyi sayılan örnekleri arasındadır. 18. ve 20. Hanedanlık dö-neminde Yeni Krallık’ın firavunları ve güçlü asilleri için inşa edilen mezarlar Krallar Vadisi’nde bulunmaktadır.

Dağ yamaçlarına ve kayalara oyularak yapılmış tapınaklar da var-dır. Kraliçe Hatshepsut’un ‘un Deyr -el Bahri’de inşa ettirdiği tapınak bir kayalığın eteğinde kademeli biçimde yükselmek-tedir. (Resim 03.10) Eser üç taraça ve en tepedeki taraçada bulunan asıl tapınaktan oluşmuştur. Tapınağın duvarları Kraliçe Haçepsut’un Punt ülkesine (Somali) yaptığı seferleri gösteren boyalı kabartmalarla süslenmiştir.

Resim. 03.09: Karnak

Resim. 03.10: Haçepsut’un Deyr-el Bahri’de inşa ettirdiği tapınak

47

SANAT TARİHİ 1

Mısır’da kayalara oyularak yapılmış tapınaklara en güzel örnek, girişinde yükseklikleri 20 metrelik dört büyük firavun heykeli bulunan II. Ramses ve karısı Nefertiti’nin Nil kıyısındaki Abu Simbel Tapınağı’dır.

Kraliçe Nefertiti’ye adanan tapınağın yapılma gerekçeleri arasında II. Ramses’in ülkesi Mısır’ın ne kadar güçlü olduğunu gösterme düşüncesi de bulunmaktadır.

Abu Simbel’in duvarlarında ve heykellerin kaidelerinde II. Ramses’in kazandığı zaferler ve özelliklerinin anlatıldığı hiyegrolif yazıları bulunmaktadır.

Assuan Barajı’nın yapımında Abu Simbel Tapınağı sular altında kalacağından tapınak, bulunduğu yerden şimdiki bölgeye taşınmıştır. Yekpare kayalar kesilip, son-ra yeniden bir araya getirilmiştir.

SaraylarMısır sarayları düzensiz bir plan ve dayanıklı olmayan malzemelerle inşa edil-

diğinden günümüze kadar gelememiştir.

Ahşap, kerpiç ve tuğladan yapılmış saraylar hakkındaki bilgiler dönemin resim ve kabartmalarında yer alan tasvirlerden edinilmektedir.

Saraylar, kral ve ailesinin konut olarak kullandığı, saray görevlilerinin evleri, tanrı-lar ve kralın tanrılarına adanmış tapınakları içine alan ise yapılardan meydana gelmiştir.

III. Amenofis’in Malkatta’da, IV. Amenofis’in Akhenaton sarayları Mısır uygarlı-ğının sivil mimari örneklerindendir.

c. Mısır Heykel ve Resim SanatıDini inançlara bağlı olarak ortaya çıkan Mısır heykelleri, tapınak, saray ve me-

zar anıtlarının cephelerinde ve iç kısımlarda bulunuyordu. Taş, kemik, maden ve ağaçtan yapılan bu heykellerin yüzlerinde durgun bir ifade egemendir..

Mısır’da heykeller oturur (Resim 03.11) ya da ayakta du-rurken yapılmıştır. Oturan hey-kellerde koltuk ya da taht masif bir taş blok şeklinde olup, insan figürü bu blokla kaynaşmış ve hareketsizdir. Baş omuzlar üze-rinde dikey olarak durmakta, öne bakmaktadır. Eller dizler üzerine konulmuş, sağ el yum-ruk şeklinde sıkılıdır. Bazen bir elin göğüs üzerine konulduğu da görülür. Bacaklar birbirine paraleldir. Ayaklar bütün taban ile yere basmaktadır.

Resim. 03.11: Mısır Heykeli

48

SANAT TARİHİ 1

Ayakta duran heykeller dimdiktir ve öne bakmaktadır. Vücudun ağırlığı her iki bacağa eşit olarak dağıtılmıştır.

Bu simetrik duruşa sanat tarihinde frontal duruş adı verilir. Sol ayak bir adım öndedir.

Kollar vücuda yapışık ve düz bir biçimde aşağı sarkıtılmıştır. Eller yumruk şek-lindedir.

Mezara konulacak heykelin sahip-lerine benzemeleri gerekli olduğundan Mısır heykeltıraşlığında oldukça erken bir portre sanatı başlamıştır.

Firavun heykellerinde hareketsizlik ve durgun bir yüz ifadesi egemendir.

Yüzler gerçekçi bir şekilde yansıtıl-mış, kimi zaman da bir gülümseme eklen-miştir.

Eski Krallığın en ünlü kral portreleri arasında yer alan Kefren’ in heykelleri Gi-ze’deki piramidinin yanında duran sfenk-stir. Heykeltıraş burada doğal bir kaya parçasını, kralın başını, aslan vücudu ile birleştirerek bir sanat eseri ortaya koy-muştur.

S e r t taş ve de-ğerli ma-denlerden

yapılan heykeller krallara özgüdür. Bunların dışında rahip ya da memur heykelleri de vardır. Bunlar arasın-da en ünlüsü Kahire Müzesi’ndeki tahtadan yapılmış rahip heykeli gösterilebilir.

Yeni Krallık Dönemi’nde heykellerin yüzlerinde karakteristik özelliklerin öne çıktığı görülür. Mısır’da gelişen büst sanatına güzel bir örnek de Kraliçe Nefer-titi büstüdür (Resim 03.12).

Ayrıca kralların tapınak duvarlarına yaptırdıkları kabartmalarda savaş sahneleri dikkat çekicidir. Bunlar arasında 1. Sati, II. Ramses ve III. Ramses’in yaptıkları savaşlar gerçekçi bir biçimde canlandırılmıştır

Kabartmalarda yer alan tanrı ve kral figürlerinin

Resim. 03.12: Nefertiti

Resim. 03.13: Fresko

49

SANAT TARİHİ 1

ölçüleri büyük tutulmuştur. Kabartmalarda en çok kullanılan renkler kırmızı, sarı, ye-şil ve mavidir.

Resim Sanatı: Mısır resim sanatı örnekleri içinde rastlanan fresko, yaş sıva üzerine yapılan duvar resimleridir (Resim 03.13) .

Figürlerin yüz ve bacakları yandan (profilden), gövdeleri ise önden görüldüğü haliyle çizilmiştir. Fresko (duvarı örten alçı tabakası yaş haldeyken ve madeni boya-larla yapılan resimler) resimlerde canlı renkler, insan, bitki ve hayvan figürleri dikkat çekici görünümdedir.

Mezar duvarla-rındaki resimlerin (Re-sim 03.14). konuları ise tanrılar, dinsel törenler ve günlük hayat sahne-leridir. Ayrıca çeşitli hay-vanların da resmedildiği görülmektedir.

IV. Amenhotep’in yaptırdığı Tep-el Amar-na şehrindeki mezar anıtlarında görülen freskler insanı, bitki ve hayvan dünyası içinde canlı ve doğal bir şekil-

de yansıtmaktadır.

Kitap ya da papirüsler ve mumya tabutlar üzerine yapılan resimler de Mısır resim sanatı örnekleri içinde yer almaktadır.

Mısırlıların sahip oldukları büyük uygarlık ve yaşadıkları olaylar hakkındaki bil-gileri eski Mısır yazısı olan hiyerogliflerden öğreniyoruz.

Eski Mısır hiyeroglifi 1779’da Rosetta Taşı adı verilen, MÖ 196 tarihine ait bir kitabenin bulunmasıyla çözülmüştür.

Gizemli, bilinmeyenli çizgiler, taslaklar, resimler, şifreler, işaretler, insanlar, hay-vanlar, masal yaratıkları, bitkiler, meyveler, araçlar, silahlar, geometrik şekiller, tahta-lar, taşlar ve sayısız papirüsler üzerinde bulunurlar.

Birbirinden kolaylıkla ayırt edilebilen Mısır hiyeroglif yazısı yüzlerce sembol-den oluşmuştur. Her işaretin belli bir sesi veya nesneyi simgelediği bu yazı soldan sağa, sağdan sola ya da yukarıdan aşağıya yazılabiliyordu. Hiyeroglif yazısı daha çok tapınak duvarlarında ve mezarlarda görülüyordu.

Resim. 03.14: Mezar duvar resmi Nebamun için bir ziyafet

50

SANAT TARİHİ 1

3. ANADOLU UYGARLIKLARI VE SANATI

HAZIRLIK ÇALIŞMALARI

a. HİTİT SANATI (MÖ 2000-700)Hititler Orta Anadolu’da

Kültepe, Alişar, Alacahöyük, Karahöyük, Acemhöyük, Eskiyapar, Boğazköy, (Re-sim 03.15) Frigyalılar İç Batı Anadolu’da Gordion, Afyon, Eskişehir; Lidyalılar Gediz ve Küçük Menderes nehirleri ara-sındaki bölgeyi; Urartular ise Van Gölü ve çevresini yerle-şim alanı olarak seçmişlerdir.

MÖ 2000’de Anadolu’ya göç eden ve 1650’lerde bir devlet kurup MÖ 1200’deki yıkılışlarına değin siyasi güç-lerini sürdüren Hititlerin başkenti Çorum yakınlarında ünümüzdeki adı Boğazköy olan Hattuşaş’tır.

Boğazköy başta olmak üzere Kültepe, Acemhöyük, Karahöyük, Oluzhöyük, Aslantepe’de yapılan kazılarda bulunan çok sayıdaki tabletin okunması sonucu Hi-titlerin tarihi, yaşam tarzları din ve hukuk gibi konularda ayrıntılı bilgi edinilmiştir.

Hitit devleti MÖ 700’lü yıllarda yıkılarak kaçak şehir devletleri ortaya çıkmıştır. Bunlar arasında Aslantepe (Malatya), Zincirli (Maraş), Sakçagözü (Gaziantep), Karga-mış, İvriz (Konya) gibi yerleşim alanlarında bir süre daha yaşamlarını sürdürmüşler-dir.

1. Anadolu’da İlk Çağ’da kurulan devletleri ve yerleşim merkezlerini gös-teren haritada Hitit, Frigya, Lidya, Urartu devletlerinin yerleşimlerini işaretleyiniz.

2. İlk Çağ’da Anadolu’da hangi devletler kurulmuştur?3. İlk Çağ’da Anadolu’da Hitit, Frigya, Lidya ve Urartu devletleri kurul-

muştur.

Resim. 03.15: Hattuşa Boğazköy

51

SANAT TARİHİ 1

Mimari:Kendine özgü bir mimari gelişim gösteren Hitit mimarisi sur duvarları, baskın,

saldırı merdivenleri ve yeraltı tünelleriyle donatılmıştır.

Hattuşaş (Boğazköy)’ta bulunan çok sayıda mimari yapı en güzel Hitit eserleri-dir. Hitit yerleşimleri sur duvarları ile çevrilidir. Surlarda; burçlar, merdivenler, yer altı tünelleri (protern) yer alır.

Kente girişleri sağlayan kapılar savunma sistemi içinde önemli bir yere sahip-tir. Sur kapılarına, kenti koruduğuna inanılan sfenks (insan başlı, genellikle aslan ya da boğa vücutlu yaratık) ve aslan heykelleri dikilmiştir.

Kapılar, iki yanında yer alan kabartmalara göre; Aslanlı Kapı, Sfenksli Kapı, ve Yer Kapı olarak adlandırılmıştır. İki yanı dik eğimli uzun ve geniş bir yamaç üzerinde kurulmuş Hitit başkenti Boğazköy’de yedi büyük, çok sayıda küçük tapınak bulun-muştur. Kentin büyük tapınağının dış yüzünde bütün duvar boyunca yükselen bü-yük pencereler bulunmaktadır.

Hitit mimarisinde tapınaklar önemli yer tutar. İçinde yönetim ve arşiv bölüm-lerinin de bulunduğu tapınaklar avlu ortasında inşa edilmiştir.

Altmış üç tanrıça ka-bartma (rölyef ) larıyla süslü Yazılıkaya, bir kayaya yaslan-mış açık hava tapınağıdır.

Tapınak ve surlarda beş metreyi geçen taş bloklardan (Resim 03.16) oluşan orthos-tatlı (duvarların alt ön yüzün-de üzerinde kabartmalar bulu nan taş bloklar) duvarlar var-dır.

Hitit mimarisinde tapı-nakların, sarayların ve evlerin temellerinde iri taşlar, ahşap destekli duvarlarda kerpiç tuğlalar, çatılarda ise ahşap malzeme kullanılmıştır.

Hitit mimarlığının en belirgin özelliği yapıların herhangi bir sıralamaya bağlı olmayışıdır.

Hititler tapınakların, sarayların ve evlerin temellerinde iri taşlar, ahşap destekli duvarlarda kerpiç tuğlalar, çatılarda ise ahşap malzeme kullanmışlardır.

Alacahöyük kent kapısı ve kulelerin kaidelerindeki kabartmalarda av sahnele-ri, kralın katıldığı dini törenler betimlenmiştir.

Resim. 03.16: Ortostat

52

SANAT TARİHİ 1

b.Heykel ve Kabartma:Hitit mimarisinde mimariye paralel gelişme heykel ve kabartmalarda da görü-

lür. Alacahöyük’teki sfenksli kapı kabartmaları, Yazılıkaya Açık Hava Tapınağı’ndaki kabartmalar ve Yerkapı sfenksleri önemli örnekler arasında yer almaktadır.

Hititlerde mimari ve kabartma sanatının en güzel örneklerinden biri orthos-tatlardır. Fildişi, tunç ve taştan heykelcik ve kabartmalar önemli bir yer tutarlar. Anadolu’da öteden beri yüksek düzeyde olan maden işçiliğini Hititler daha da geliş-tirmişlerdir. Hitit kabartma sanatı, küçük sanat eserleri arasında yer alan mühürler-de de görülür. Silindir veya düğme biçiminde yapılan mühürlerin üzerinde insan ve hayvan figürleri ayrıntılı bir biçimde işlenmiştir.

Hitit keramikleri (çanak çömlekler) genellikle kırmızı renkli, düzgün yüzeyli ve bezemesiz kaplardır. Bilinen biçimlerin yanı sıra çift başlı ördek, antilop, boğa, kuş gibi hayvan şekilli kaplar da yapmışlardır. Ryton (ritın) adı verilen bu eserler dini tö-renler sırasında içki kabı olarak kullanılan kutsal eşyalar arasında yer alıyordu.

Eski dönemlerin kaya kabartması geleneği, Genç Hitit Dönemi’nde de sür-müştür. Bunların içinde en anıtsal örnek, Konya yöresindeki İvriz’dedir (Resim 03.17) Kral Varpalavas’ın karşısında bir elinde başak demeti ve diğer elinde üzüm salkımı tutan bereket tanrısı durmaktadır. (Çizim 03.01)

Her iki figürün arasında bulunan, hiyeroglif yazıda: “ Ben hakim ve kahraman Tuvana Kralı Varpalavas; sarayda bir prens iken, bu asmaları diktim, Tarhundas onla-ra bereket ve bolluk versin” yazılıdır.

Resim. 03.17: İvriz kaya kabartmaları Çizim. 03.01: İvriz kaya kabartmaları

53

SANAT TARİHİ 1

b. FRİGYA SANATI (MÖ 750-300)Frigya, Batı Anadolu’nun MÖ 1000 yıllarındaki adıdır. Frigler, Ege göçleri sıra-

sında Trakya üzerinden Anadolu’ya gelerek siyasi birliklerini kurmuşlardır. Friglerin bilinen ilk kralları ülkenin başkenti Gordion (Yassıhöyük)’a adını veren Gordias’tır. Frigler, en parlak dönemi ise Kral Midas zamanında yaşamışlardır.

Ankyra (Ankara), Pazarlı Höyüğü (Çorum), Pessinus (Eskişehir-Ballıhisar), Siv-rihisar gibi önemli yerleşim mekanlarının dışında eski Frig yerleşimleri olan Gavur-kale, Boğazköy, Alişar (Yozgat) ve Kültepe’de (Kayseri) Hitit uygarlığının izleri vardır.

a. Mimari:Yapı malzemesi olarak kerpiç, ahşap ve taş kullanılan Frig mimarisinde Gor-

dion’daki bütün yapılar megaron planlı olarak inşa edilmiştir. Yapıların bazılarının tabanları çakıl taşı mozaiklerle döşenmiş, duvarlar ise geometrik bir desen oluştura-cak şekilde pişmiş levhalarla süslenmiştir. Damların üstüne boynuz şekilli çıkıntılar, kapılara ise oyma süsleri yapılmıştır.

Friglerin kaya mezarı ve Tümülüs adı verilen mezar yapıları önemli buluntular ara-sında sayılmaktadır. Tümülüsler, soylular ve yöneticiler için yapılmış mezar anıtlarıdır.

Tümülüs ağaç gövdeleri, taş ve molozlarla yapılmış, üzeri toprakla örtülmüş büyük mezar odasıdır. Bunlar içinde en büyüğü Gordion’daki Kral Midas’ın olduğu sanılan mezar odasıdır. Mazar odasında gümüş ve tunçtan yapılmış kaplar, geomet-rik motiflerle süslü ahşap masa ve sehpalar bulunmuştur.

Frig Tümülüsleri Eskişehir’in güneydoğusundaki kayalık ve dağlık bölgelerde bulunmaktadır.

Kayalara oyularak yapılan ve Ana Tanrıça (Kybele)’ya adanan anıtkaya mezar-lar beşik çatılı ve dikdörtgen cephelidir.

Heykel ve KabartmaFrig heykellerinden günümüze kalanlarda Yunan, Asur ve Geç Hitit Dönemi

etkileri vardır. Kireç taşı, fildişi, ağaç gibi malzemelerden yapılmışlardır. İçlerindeki en güzelleri toprağın, bereketin ve kentlerin tek hakimi ana tanrıça Kybele (Kibele) adına yapılmış olanlardır. Boğazköy’de bulunmuş Kybele heykeli, başında yüksek bir başlık taşıyan, etek giymiş, elinde bereket simgesi olan narla görülmektedir. Yanın-daki çocukları ise ellerinde lir ve flüt tutmaktadırlar.

Kybele heykeli Ankara’da Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde sergilenmektedir. Geç Hitit ve Asur sanatının etkilediği Frig kabartmalarında, ortostat şeklinde yapıl-mış sfenks, boğa ve at figürleri işlenmiştir. En güzel örnekleri Ankara civarında bu-lunmuş olanlarıdır.

Küçük Sanat EserleriMadencilik ve ağaç oymacılığında usta olan Friglerin tümülüslerinden çıkan

54

SANAT TARİHİ 1

ağaç masa takımları, en güzel mobilya ürünleri olarak kabul edilmektedir. Kıy-metli madenlerden kemer tokaları, özellik-le Frig kilimleri dönemin ticari mallarıydı.

Frig seramiği tek renkli ve çok renkli olarak ikiye ayrılmaktadır. Siyah ya da gri renk astarlı ve tek renkliler, madeni kapla-rın etkisinde kalınması sonucu üretilmiş-lerdir. Bunlar geometrik şekiller ve çeşitli hayvan motifleriyle süslüdür.

Altın, gümüş veya tunçtan yapıl-mış, giysilerde kumaş parçalarını birbiri-ne tutturmak ya da süs eşyası olarak kul-lanılan fibula (Resim 03.18) denilen süslü çengelli iğneler tapınaklara ve mezarlara adak eşyası olarak konuluyordu.

c. LİDYA SANATIGörkemin, zenginliğin ve kültürel etkinliğin doruğa çıktığı bir uygarlık olan

Lidya, günümüzde Gediz ile Küçük Menderes nehirleri arasında kalan bölgenin İlk Çağ’daki adıdır. Lidya uygarlığı MÖ 7. yüzyılda kurulmuştur.

Yapılan kazılarda Sardes (Sard/Salihli)’te Lidyalılardan önce Kalkolitik Çağ’dan beri süren bir yerleşimin bulunduğu tespit edilmiştir. Lidya uygarlığının en önemli taraflarından biri parayı bulmuş ve kullanıma sokmuş olmalarıdır. Lidya son kralla-rı Kroissos (Krezüs) zamanında en parlak dönemini yaşamış, başkent Sardes’in Kral Yolu üzerinde bulunması da bu dönemin en zengin devleti olmasını sağlamıştır. Anadolu sanat geleneğini sürdüren Lidyalılar, daha sonra gelen Pers sanatına, özel-likle mimarlık alanında yol göstermişlerdir.

MimariBaşkent Sardes’te yapılan kazılarda özenle yapılmış taş ve mermer yapılar bu-

lunmuştur. Başkentte resmi daireler, saraylar, pazar yerleri, içinde sunak bulunan al-tın işleme atölyelerinin ortaya çıkarılmasıyla kentin güçlü ekonomisinin mimariye yansıdığı görülmektedir.

Bir veya iki odalı bitişik düzen Lidya evlerinde malzeme olarak taş, kerpiç, saz kullanılmıştır. Evlerin tabanlarında sıkıştırılmış kil vardır.

Ana tanrıça Kybele adına yapılmış tapınaklara Sardes’teki Kybele tapınağı bili-nen en güzel örnek olarak kabul edilmektedir.

Lidyalılar ölülerini Frigler gibi tümülüslere gömmüşlerdir. Lidya mimarisinden taştan yapılı ayrı bir mezar odası ve buraya ulaşılan yollar bulunan tümülüslerde ol-

Resim. 03.18: Fibula

55

SANAT TARİHİ 1

dukça zengin ölü hediyeleri bulunmuştur.

Lidya’nın başkenti Sardes (Resim 3.19) yöresinde Bintepe’de yüze yakın tü-mülüs mezarı vardır. Bintepe’de bulunan Kral Alyattes (Alyates), Gygeis (Giges) ve Ardys’e ait tümülüsler en güzel örnekler içinde yer alır.

Halka ait mezarlar ise kayalar oyul-muş odalardan ibarettir. Mezar odalarının giriş bölümlerine küçük taş levhalar (stel) yerleştirilmiştir.

Küçük Sanat EserleriLidyalılar parayı icat ederek insanlık tarihinin en önemli buluşlarından birini

gerçekleştirmişlerdir. Lidya’nın İlk Çağ dünyasının en zengin ülkesi olmasının bir ne-deni de, başkentleri Sardes’ten geçen ırmağın alüvyonları içindeki altın olmuştur. Alyattes’in ölümünden sonra Lidya tahtına geçen Kroisos, akıl almaz zenginliği ile “Karun kadar zengin” deyimini günümüze kadar taşımıştır. Tarihin ilk parası altın ve gümüş karışımından elde edilen elektron denilen madenden basılmıştır. Bu parala-rın üzerlerinde hayvan kabartmaları yer alıyordu.

Toptepe, İkiztepe ve Aktepe’den çıkarılarak kaçırılan, Karun hazineleri olarak adlandırılan Lidya maden sanatının benzersiz örnekleri olan altın, gümüş kaplar, ta-kılar, mühürler önemli bir yer tutar.

Lidya uygarlığında gelişmiş bir heykel sanatı vardır. Lidya tümülüslerin-de bulunan mermer heykellerde Doğu ve Batı etkilerinin kaynaştığı görülüp Batı Anadolu’da yuvarlak motifler yerlerini köşelilere bıraktığı “geometrik dönem” başlar. Bu dönemi seramikte Doğu stili (oryantalizm) ile siyah ve kırmızı figür tekniklerinin uygulandığı dönem izler.

Uşak Müzesi’ndeki Lidya hazinesinde koltuk dayanağı olan sfenks heykelleri süs eşyası olarak kullanılan ayakta duran kadın, uzanmış keçi ve insan başı heykelleri Lidya heykel sanatının dikkat çekici örneklerindendir.

Sardes’te bulunan mermer tapınak modeli, kabartmalarla süslü olup o dönem heykel sanatının önemli örnekleri arasında yer almaktadır. Bu küçük tapınağın cep-hesinde ana tanrıça Kybele ve dans eden genç kız figürleri görülmektedir.

ç. URARTU SANATI (MÖ 900-600) Urartu Devleti, Hazar Denizi, Malatya, Erzurum, Musul ve Halep arasındaki

bölgede oturan Asya kökenli Huri kabileleri tarafından MÖ 9. yüzyılda Van Gölü ve çevresinde kurulmuştur.

Urartuların başkenti Tuşpa (Van)’dır. Bu bölge içinde kalan Çavuştepe, Toprakkale (Van), Altıntepe (Erzurum), Girikte-

Resim. 03.19: Sardes

56

SANAT TARİHİ 1

pe, Patnos (Ağrı), Kayalıdere, Adilcevaz (Bitlis) Urartuların önemli yerleşim mekanlarıdır.

Urartu Devleti MÖ 600’lü yıllarda Med saldırıları sonucunda yıkılmıştır.

Urartular çivi yazısı ile bir çeşit resimli yazı (hiyerog-lif ) kullanıyorlardı.

Urartuların kitabele-ri, taş levhaların, yapıların ve kayaların üzerine yazılmıştır. Kitabelerde Urartu krallarının kazandıkları zaferler ve imar çalışmaları anlatılmaktadır.

Urartuların mimariye getirdikleri yenilik apadana denilen sütunlu kabul salon-larıdır. Çiçek ve geometrik motiflerle oluşturulan kompozisyonlar, kutsal ağacın iki yanındaki kanatlı cinler, kanatlı sfenksler, hayvanlar arasındaki mücadeleler en çok sevilen konulardır. Duvar resimlerinde (fresko) mavi, beyaz; kırmızı, siyah gibi renk-ler çok kullanılmıştır. (Resim 03.20)

Urartu sarayları taş temel malzeme üzerine kerpiç kullanılarak yapılmıştır. İçin-de taht veya kabul salonu, mutfak odaları, koridorlar ve odalar vardır.

Kesme taşların kullanıldığı oda mezarlar eve benzemektedir. Bu yapılar anıtsal mimari özellikleri göstermektedir. Urartu mezarları bırakılan ölü hediyeleri yönün-den çok önemlidir.

b.Küçük Sanat EserleriUrartu maden sanatının kendine has heykelciklerle süslü tunç kazanları Frig-

ya, Yunanistan ve İtalya’ya ihraç edliyordu. Tunç işleme sanatında önemli bir yeri olan Urartu sanatında kemerler, miğferler, kalkanlar, adak levhaları, koşum takımları ve okdanlıklar yapılıyordu.

Urartu küçük sanat eserleri arasında silindir ve damga mühürler de önemli bir yer tutmaktadır.

Mühürler üzerinde genellikle hayvanlar ve bitkisel motifler bulunmaktadır.

Urartuların dikkat çekici bir özelliği de çoğu mobilyalara ait fildişi işçiliği gele-neğini sürdürmüş olmalarıdır. Eserler arasında baş ve kanatları kartal, gövdesi aslan biçimle grifonlar, insan yüzleri, geyik kabartmaları, aslan heykelcikleri sayılabilir.

Anadolu Medeniyetleri Müzesi Erzincan-Altıntepe, Ağrı-Patnos, Van-Toprakkale, Muş-Kayalıdere ve Adilcevaz’daki kazılarda çıkarılan eserlerle zengin bir Urartu koleksiyonuna sahiptir.

Resim. 03.20: Urartu freskosu

57

SANAT TARİHİ 1

4. YUNAN SANATIHAZIRLIK ÇALIŞMALARI

Dor istilasından sonra Akhaların büyük bir bölümü Ege adalarına ve Anadolu kıyılarına göç etmiş, bu yerlerde eskisinden daha güçlü koloniler kurmuşlardır.

Bu göçler sonucunda Sultanhisar, Pitane (Çandarlı), Lesbos (Midilli Adası), Te-nedos (Bozcaada), Ephesos (Efes), Miletos (Milet), Priene Symrna (İzmir), Phokaia (Foça), Lebedos (Ürkmez), Halikarnossos (Bodrum) ve Knidos (Datça) gibi yerleşim yerlerini kurmuşlardır.

a. Mimari:Yunan tarihinde şehir devletlerine polis deniyordu. Şehrin ortasında yüksek

bir tepeye kalın surlarla çevrili olarak yapılan yerlere ise akropolis adı verilirdi.

Kentlerde birbirine paralel ve dik sokaklar arasındaki kare ya da dikdörtgen yapı alanlarından (adalardan) oluşan kent planına ızgara plan adı veriliyordu. Bu uy-gulamada, yapılar birbirine paralel ve dik kesen caddeler arasında yapılmıştır. Bu plan tipi, Miletoslu Hipodamus’un mimari çalışması, Miletos (Milet), Priene (Priye-ne), Knidos gibi kentlerde yaşama geçirilmiştir.

b. TapınaklarKentlerin merkezi alanında tapınaklar, pazar yerleri (agora), müzik evleri (ode-

ion) ve kütüphaneler vardı. Ayrıca stadium (stadyum), gymnasium (qmnasyum), nymphaeum (nimfeum) gibi yapı türlerine de rastlanıyordu. Tepe yamaçlarına inşa edilen tiyatrolar Yunan kentlerinin vazgeçilmez yapılarıydı. MÖ 4. yüzyıldan sonra taştan yapılan tiyatrolarda orta kısımda orkestra ve bunu çevreleyen taş basamaklar bulunuyordu. Bunlar İlk Çağ’daki megaron tipli yapıların zaman içinde gelişen ör-nekleridir. En eski tapınakların temelleri taştan, duvarları tahta ve kerpiçten, çatılar ise tahtadandır. Daha sonraları ise yapıya büyük bir anıtsallık kazandırmak için etrafı sütunlarla çevrilmiştir.

Tapınaklar basamakla çıkılan bir zemin üzerine yapılmış sütunlu bir giriş (por-tik) ve buraya açılan kutsal oda (sella)dan meydana gelmiştir.

Tapınaklarda kullanılan sütun ve cephe sistemlerinden yola çıkılarak Dor (Çi-zim 03.02), İyon (Çizim 03.03), ve Korent (Çizim 03.04), nizamı olarak adlandırılan üç tapınak tipi ortaya çıkmıştır.

1. Anadolu ‘da Yunan, Roma ve Bizans dönemi şehirlerinde hangi tür ya-pıların bulunduğunu öğreniniz.

2. Yaşadığınız yerde antik eserler varsa bunların hangi uygarlıklardan kalma olduğunu araştırımız.

58

SANAT TARİHİ 1

DOR NİZAMI

Örneklerine MÖ 7-5. yüzyılda Yunanistan, Güney İtalya, Sicilya ve Anadolu’da rastlanır.

Tapınağın alt döşeme tabanına, çoğunlukla üç basamaklı merdivenle çıkılır. (krepis) Dor nizamında sütunların kaidesi olmadığı için doğrudan döşeme tabanına oturtulmuştur. (stilobat)

Sütun başlığı yuvarlak bir yastık (ekhinos) ile üzerindeki dört köşe plakadan (abakus) oluşmuştur. Sütun başlıkları birbirine arşitrav dediğimiz düz taş bloklarla bağlanmıştır. Arşitravın üzerinde aralık olarak sıralanmış üç düşey yiv (triglif ) ve üze-ri kare kabartmalarla süslü boşluklar (metop) yer alır. Tapınağın kısa kenarlarındaki üçgen alınlıklar heykel ve kabartmalarla süslenmiştir. Sütunlar belli bir oran içinde en alttan en üste doğru giderek incelir. Çatının kenarlarında su olukları (sirna) vardır.

Dor tapınakları basık ve ağır görünümlüdür. Frizin üzerinde uzanan korniş, ya-pının saçak görevini üstlenmiştir.

Çatı, tapınağın iki cephesinde birer alınlık meydana getirecek şekilde meyilli olarak yapılmıştır. Alınlıkların tepe ve köşelerine heykeller yerleştirilmiştir.

5. yüzyılın en güzel Dor tapınağı, içinde heykeltıraş Fidyas’ın yaptığı yüksekliği 12 metreyi bulan Athena heykelinin bulunduğu Atina Akropol’ündeki Parthenon Tapınağı (Resim 03.21)’dır. Korfu Adası’ndaki Artemis Tapınağı ile Assos (Behramka-

Çizim. 03.02: Dor Nizamı Çizim. 03.03: İyon Nizamı Çizim. 03.04: Korint Nizamı

59

SANAT TARİHİ 1

le) Athena Tapınağı Anadolu’da Dor nizamına örnektir.

İYON NİZAMIAnadolu ‘nun batı ve güney kıyılarında ortaya çıkıp gelişmiştir. İyon nizamının

ilk örneklerine MÖ 6. yüzyılda rastlanır. En güzel örneği iki Giritli mimar tarafından yapılan Efes ‘teki Artemis Tapınağı’ dır.

Tapınaklar basamaklı bir zemin üzerinde bulunur. İyon nizamı daha ince ve zariftir. İyon sütunları döşeme düzeyine yerleştirilen kaideler üzerine oturtulmuştur. Gövdeleri ince yivlerle süslüdür.

Önden bakıldığında sütun başlıklarının iki yanında volüt adı verilen helezonik iki kıvrımın arasında zarif bezemeler vardır.

İyon tapınakları Dor nizamındaki tapınaklara göre daha ince ve yüksektir. Ar-şitrav tek bloktan oluşmuştur.

Dor nizamındakine göre Abaküs daha incedir.Frizin üstünde süslü ikinci bir friz daha bulunur. Efes’teki Artemis Tapınağı’ndan

başka ülkemizde MÖ 5. Yüzyıl ve Helenistik dönemde İyon nizanunda yapılan Priene (Güllübahçe), Athena Tapınağı, Milet yakınlarında ki Didim-Apollon Tapınağı (Resim: 03.22), Teos (İzmir), Dionysos, Sard Artemis Tapınağı örnek gösterilebilir.

Resim. 03.21: Parthenon Tapınağı

60

SANAT TARİHİ 1

Halikarnassos’taki (Bodrum) Mou-soleium (Resim: 03.23) ise İyon niza-mında inşa edilmiş mezar anıtlardandır. Anıtta çatının üzerinde dört atın çektiği bir arabada Mousollos (Mauzülos) ile eşi Artemisia (Artemizya)’nın heykelleri yer almaktadır.

KORİNT NİZAMIMÖ 5. Yüzyılda Dor ve İyon üslu-

bunun görüldüğü bölgelerde karşımıza çıkar.

Dor ve İyon nizamlarından daha geç bir dönemde ortaya çıkmıştır. İyon nizamıyla karşılaştırıldığında en büyük

fark sütun kaidesinde ve başlığında görülür.

Korint sütun kaideleri daha çok, daha ince işlenmiştir. Süsleme ögelerinden bir başkası da kenger yaprağıdır. Korint nizamı, önceleri yapıların iç kısımlarında kul-lanılırken, sonradan dışarıda da kullanılmaya başlanmıştır.

Silifke yakınlarındaki Uzuncaburç- Zeus Tapınağı (Resim 03.24) Atina’daki Zeus Olimpos Tapmağı bu nizamın örnekleri arasında yer almaktadır.

Resim. 03.22: Didim-Apollon Tapınağı

Resim. 03.23: Halikarnassos’taki (Bodrum) Mousoleium

61

SANAT TARİHİ 1

Belirtilen üç nizamın yanı sıra, merkezi Bergama olan Eol(Aiol) nizamı bulun-maktadır. İyona yakın olan bu nizam dışında Karyatit nizamı da vardır (Resim 03.25).

b. Heykel ve Kabartma SanatıYunanlılar ilk zamanlarda kil, taş, kemik, fildişi ve tunç gibi maddelerden hey-

kelcikler yapmışlar; MÖ VII. Yüzyıldan başlayarak tapınaklar yapılması, bunların süslenmesi, sellaların içine tanrı heykellerinin konulması, yarışmalarda galip gelen

Resim. 03.24: Uzuncaburç- Zeus Tapınağı, Silifke

Resim. 03.25: Karyatit nizamı

62

SANAT TARİHİ 1

atletler için heykel dikilme geleneğinin başlatılması anıtsal heykeltıraşlığın ortaya çıkmasına neden olmuştur.

Yunan heykel ve kabartma sanatı üç dönem içinde ele alınır:

İ. Arkaik Dönem ( MÖ 7. yy -6.yy)

2. Klasik Dönem ( MÖ 5. yy- 4. yy)

3. Helenistik Dönem (MÖ 4. yy- ı. yy)

İ.Arkaik DönemArkaik, sanat tarihinde bir uygarlık sanatının ilk evresi, başlangıç dönemidir.

MÖ 7. yy ve 6. yy heykelleri üçe ayrılır:

a.Girit-Pelopennessos EkolüBu ekolün en bilinen örnekleri çıplak erkek (kuros) ve genç kız (kore) heykel-

leridir. Sanatçılar; iri yapılı, kuvvetli ve adaleli çıplak erkek vücutları üzerinde yoğun-laşmaktadırlar. Bu ekolde, Mısır’ın etkisi altında, ayakta duran genç erkek tipinin en karakteristik örneklerinden birisi atlet heykelidir. Heykeldeki genç frontal olarak dimdik ayakta durmakta; sol bacak bir adım ileride ve kollar aşağıya sarkmaktadır. Eller bacakla birleşmiş durumdadır. Göğüs şişkin, karın adaleleri ise çizgilerle belir-tilmiştir. İri baş, saçlarla çevrelenmiş basık bir alın, uçları yukarıya kalkık dudaklar ve kuvvetli bir çene dikkati çeker.

b.İyonya EkolüAnadolu’nun batısında ve Ege adalarında görülen İyonya ekolündeki heykel-

ler ağırlıklı olarak tapınaklara giden caddelerin iki yanında ayakta ya da oturur şekil-de yer almaktadırlar.

Delfi’de bulunan “İki Delikanlı Heykeli” bu ekolün özgün örnekleri arasındadır. Sisam ‘da bulunmuş iki kat elbise taşıyan heykel yukarıdan aşağı doğru incelmekte olup belden aşağı kısımları ise bir sütun gövdesi gibi yuvarlaktır.

c. Atina Ekolüİki ekolün etkilerine MÖ 7. ve 6. yy’da Atina’da rastlanır. Formların daha yumu-

şak ve yuvarlak şekilde işlendiği, çıplak, genç kadın heykelleri yapılmıştır. Formların daha yumuşak ve yuvarlak olarak işlendiği bu boyalı heykellerin yüzlerinde gülüm-seme ifadesi vardır.

Klasik Dönem (MÖ 450-400)Yunan Klasik Dönem heykel sanatında ölçü, denge, kompozisyon ve uyum

bir disiplin içinde yürütülmüştür. Heykellerde sadelik ön planda tutulmuştur. Bu dönemde erkek heykelleri tanrı heykelleri olduğu zaman da çıplaklıklarını korur-lar. Ancak bütün bunlara karşın erkek heykelleri, yerlerini bu dönemde giyinik er-

63

SANAT TARİHİ 1

kek tanrılara ve atletlere bırakmaya başlarlar. Kadın heykellerindeki elbiseler daha gerçekçidir. Vücutlar son derece doğal, rahat bir duruş içindedir. Heykeldeki frontal duruş değişerek, bacakların biri sağlam olarak yere basarken diğeri ise yalnız yere konulmuştur. Bu, duruşa doğallık ve hareket katmıştır.

Heykeltıraşların özgün eserler meydana getirdiği bu dönemde vücut anato-misi mükemmel biçimde işlenirken ciddi yüz ifadesine yer verilmiştir.

Klasik Dönem HeykeltıraşlarıMiron: Bu dönemin ünlü sanatçısı Miron, Disk Atan Atlet Heykeli (Resim 03.26)

ile tanınmaktadır. Bu heykelde atletin vücudunun eğri bir çizgi oluşturması, kolun arkaya doğru çekilişi, başın sağa doğru döndürülmesi ve birbirine ters iki hareket arasında sessizlik hali büyük bir ustalıkla yansıtılmıştır. Ünlü heykeltıraş Miron’un di-ğer önemli çalışmaları arasında Marsiyas ve Athena heykelleri bulunmaktadır.

Phidias (Fidyas): Parthenon Tapınağı’nın kutsal bölümündeki Athena Heykeli ve tavan süslemelerindeki sağ elinde zafer tanrıçası Nike’yi, sol elinde kalkanını taşı-yan kabartmalarını yapmıştır.

Olimpia’daki Zeus heykeli de Phidias’ın eserleri arasında yer almaktadır.

Polykletios (Polikletos): “Kanon” adlı kitabında vücut oranlarını anlatan sa-natçı, insan vücudunu ideal ölçülere bağlamıştır. Ona göre ideal insanın boyu, baş yüksekliğinin yedi katıdır. Bu ölçüyü “Mızraklı Atlet” heykelinde uygulamıştır.

Praksiteles: İnsan vücudunu en güzel anlatan heykeltıraşlardan Praksiteles’in ünlü heykelleri arasında “Çocuk Diyonizos’u Kolunda Taşıyan Hermes”i örnek verile-

Resim. 03.26: Disk Atan Atlet Heykeli

64

SANAT TARİHİ 1

bilir. Hermes heykeli her yönüyle doğal, kusursuz bir orana göre yapılmıştır. Heykel-lerinde mitolojik konular, tanrı ve tanrıçalar öne çıkar.

Lysippos (Lisipos): Portre heykel-ciliğinin Yunanistan’daki en önde gelen sanatçısı Lysippos’tur. Büyük İskender’in portreleri dışında tunç atlet heykelleri de vardır. Eserlerinde, kişileri kendisine gö-ründükleri gibi betimleyerek, heykele 1/8 oranını getirmiştir. Önemli eserleri arasın-da demir bir aletle vücudunu temizleyen Atlet Heykeli bulunmaktadır. Lysippos’un yaptığı İskender Büstü (Resim 03.27) İs-tanbul Arkeoloji Müzesi’nde sergilenmek-tedir.

Helenistik Dönem (üslup) M.Ö ve 3.yyMÖ 1. ve 3. yüzyılda Rodos’ta sürdü-

rülmüştür. Bu döneme ait bir örnek de La-okoon Heykel Grubu’dur. Etrafları yılanlar tarafından sarılan Laokoon ve oğullarının ölüm karşısındaki savaşları anlatılmakta-dır. Roma’da Vatikan Müzesi’ndeki eserde anatomi, ayrıntılarıyla işlenmiştir.

Kabartma SanatıÇoğu boyalı eski

Yunan kabartmaları ara-sında “Ağlayan Kadınlar Lahdi”nde (Resim 03.28) ölünün ardından ağlayan kadınlar canlandırılmış-tır. Lahdin kapağında da küçük ölçekli atlı araba kabartmaları vardır.

Bergama’daki Zeus sunağı hakkında bilgi veren Romalı yazar Am-pelius “Dünya Harikaları” adlı eserinde Bergama’da mermerden kule ayak yüksekliğinde, görkem-li kabartmalarla süslü

Resim. 03.27: İskender büstü

Resim. 03.28: Ağlayan Kadınlar Lahdi

65

SANAT TARİHİ 1

büyük bir sunak vardır(Resim 03.29). Tanrılarla toprak devlerinin (gigant) savaşını göstermektedir.” demektedir. Sunağın doğu yönünde ilk olarak Zeus ve Athena ka-bartmaları görülür. Frizin bu tarafında ışık tanrıları Apollon, Artemis ve Leto betim-lenmiştir.

Sunağın tamamı Almanya’da Pergamon Müzesi’nde sergilenmektedir (Resim 03.29).

İstanbul Arkeoloji Müzesi ‘ndeki “İskender Lahdi” İskender’in ölümünden sonra Fenike’de kendini İskender gibi göstermek isteyen yerel krallardan biri tarafından yaptı-rılmıştır. Lahitte Makedonya-Pers savaşları, İskender’in aslan avı sahnesi işlenmiştir (Re-sim 03.30).

Resim. 03.29: Bergama Zeus Sunağı kabartmasından bir ayrıntı

Resim. 03.30: İskender lahdi

66

SANAT TARİHİ 1

5. ROMA SANATIRoma sanatının kökleri Etrüsk ve Helenistik döneme kadar gitmektedir. He-

lenistik çağın bitmesi sonucu sanatın yeni merkezi Batı Anadolu ve Yunanistan’dan Roma’ya kaymıştır.

Roma tarihi, Cumhuriyet Dönemi (MÖ 509-31) ve İmparatorluk Dönemi (MÖ 31-MS 476) olmak üzere iki dönemdir. Birinci dönem genişleme, devleti güçlendirme ve fethedilen ülke kültürlerinin, sanat eserlerinin Roma’ya getirilme dönemidir. İmpa-ratorluğun büyümesi, Mısır’ın alınması, Yunan klasik sanatının benimsenmesi, Yunan heykel ve resimlerinin kopya edilmesi ise, ikinci dönemin en belirgin özellikleridir”.

Roma’nın temellerini attığı Cumhuriyet Dönemi 500 yıla yakın sürdü ve sınırla-rı Atlas Okyanusu’ndan, doğuda Fırat Nehri’ne kadar bütün Akdeniz ülkelerini kap-sıyordu. MÖ 395 yılında ikiye ayrıldı. Batı Roma MS 476, Doğu Roma (Bizans) 1453 yılında Fatih Sultan Mehmet’in İstanbul’u Osmanlı topraklarına katmasıyla tarih sah-nesinden çekildi.

a. MimariRoma sanatı kendini öncelikle mimari alanında gösterir. Romalı mimarlar ke-

merli, tonozlu ve kubbeli yapı tekniğini geliştirerek mekana önem kazandırmışlar; anıtsal yapı tarzında bir üslup ortaya koymuşlardır. Yapı malzemelerinde kireç har-cının taş ya da tuğlalar bağlamadan kullanmaları büyük yapıların gelişmesinde çok büyük rol oynamamıştır. Anıtsal mimaride dikkati çeken kemer ve yapı tekniğinin gelişmesidir. Taş ve tuğla malzeme kireçle birlikte kullanılarak geniş mekânların üst-lerinin kapanması problemi de çözülmüştür.

Sağlam, ağır görüntülü ve çok çeşitli Roma yapı tiplerinde tapınaklar, tiyatrolar, amfitiyatrolar, stadionlar, hipodromlar, forumlar, bazilikalar, hamamlar, su kemerleri, kent kapıları, taklar, sütunlu (direkli) caddeler, saraylar, evler, kütüphaneler yer alır.

1. Tapınaklar: Planları bakımından Yunan tapınak-larına benzeyen Roma tapı-nakları yüksek bir kaide (pa-dium) üzerinde dikdörtgen sella ile önündeki merdiven-li portikten meydana gelir. Sütunlar yüksektir. Sütun başlıkları ve taşıdıkları sa-çaklar korint nizamındadır.

İlk Roma tapınaklarına örnek olarak Nimes Tapına-ğı (Güney Fransa) (Resim 03.31) verilebilir.

Resim. 03.31: Nimes Tapınağı

67

SANAT TARİHİ 1

Yuvarlak planlı tapınakların özelliği iki bölümden meydana gelmiş olmalarıdır. Önde Korint nizamında yapılmış üçgen alınlık, portik, arkasında da yuvarlak planlı ve üstü kubbe ile örtülü sella bulunur. Vesta Tapınağı (Roma) ve Pantheon (Panteon) Tapınağı (Roma) bu türün en önde gelen görkemli örnekleridir.

Kubbe tekniğinin en güzel örneği Pantheon’da görülür. Kubbenin ortasında yer alan yuvarlak bir açıklıktan gökyüzü görülür.

Anadolu’daki Roma tapınak örnekleri Ankara Augustus Tapınağı, Aizanoi (Çavdarhisar- Kütahya), Zeus Tapınağı, Truva Athena Tapınağı, Efes Hadrionus, Side Athena ve Apollon tapınaklarıdır.

2. Tiyatrolar: Roma tiyatroları Yunan tiyatroları gibi sahne (scene), yarım dai-re şeklinde basamaklı oturma yerleri (cavea) ve yarım daire meydan (orkestra) Roma tiyatrolarında bu üç bölüm ayrı düşünülmeyerek bir bütün olarak yapılmıştır. Sahne çok geliştirilerek oturma basamaklarıyla birleştirilmiş, böylece mimari bir bütünlük kazandırılmıştır. Bu tür tiyatroların en iyi örneği Antalya - Aspendos Tiyatrosu ‘dur (Resim 03.32). Gelişen temel ve tonoz sayesinde oturma basamakları kemerli me-kanlar üzerine oturtulabilmekteydi. Böylece Side’deki gibi düz bir arazide de tiyatro yapılabilmekteydi.

Yunan tiyatrolarındaki sahne ve oturma basamaklarındaki boşluk Roma tiyat-rolarında yoktur. Side, Efes, Milet, Bergama, Hioropolis (Denizli) ve Antalya Aspen-dos Tiyatrosu, Anadolu’daki Roma tiyatro örnekleridir.

3. Amfitiyatrolar: 189 x 156m ölçülerindeki yapının dış duvarlarının yüksekliği ise 48m’dir. Collesseum gladyatör, vahşi hayvan dövüşleri, tarihi savaşların sahneye koyulması, avcılık yarışmaları gibi etkinliklerin de yapıldığı mekanlardandır. Roma mimarisine özgü yapı tipleridir. İki bölümden oluşan amfitiyatroların birinci bölümü arena adı verilen kumla kaplı, elips şeklinde bir alan, ikinci bölümü bu alanı kat kat

Resim. 03.32: Aspendos Tiyatrosu, Antalya

68

SANAT TARİHİ 1

basamaklarla kuşatan cavea (basamaklı oturma yerleri)’dır. Romalılar amfıtiyatrolarda gladyatör dövüşleri, av törenleri gibi kanlı gösteriler düzenlemişlerdir. En eski taş örnek Pompei Amfitiyatrosu’ dur. En çarpıcı örnek ise Roma’ daki Colesseum (Koleseum)’dur (Resim 03.33). Katlar arasında bulunan merdivenler sayesinde yapı kısa bir zaman için-de boşaltılabilme özelliğine sahiptir. İmparator Vespasian zamanında yapımına başla-nan ve imparator Titus zamanında tamamlanan 50.000 kişilik bir yapıdır.

4. Forumlar: Roma kentinde kamu ve özel işlerin, sorunların çözüldüğü, hal-kın toplandığı alanlar ve meydanlardır. Yunan mimarisindeki Pazar yeri agoranın Roma mimarisindeki karşılığı forum olarak adlandırılmaktadır. Portikler, tapınaklar, yapılarla çevrili forumların içinde en eski örnek Forum Romanum ve Forum Emperi-um (İmperyum)’dur.

5. Bazilikalar: Roma mimarlığının oluşturduğu bir yapı türü olan bazilikalar dikdörtgen planlı olup içinde birçok sütun dizileri ile bir-birinden ayrılmış me-kanlardan meydana gelmiştir. Bazilikalar halkın işleri ile ilgi-li olarak kullanılan, alışverişin yapıldığı

Resim. 03.33: Colesseum Roma İtalya

Resim. 03.34: Trainus Bazilikası, Roma

69

SANAT TARİHİ 1

çarşılar ve mahkemelerin de bulunduğu yapılar toplamıdır. Önemli bazilikalar Kons-tantin Bazilikası (Roma), Trainus Ulpia Bazilikası (Resim 3.34) ve Julia Bazilikası’dır.

Anadolu’da Bergama, Aspendos ve İzmir’dekiler önemli bazilikalar arasında yer alırlar.

6.Stadiumlar: İçinde atletik oyunlar ve yarışmalar yapılan anfitiyatro şeklin-deki yapılardır. Özellikle koşu yarışmaları için inşa edilmişlerdir. Anadolu’da Helenis-tik dönemde yapılan stadionlar Bergama ve Milet’tedir. Efes, Afrodisias, Perge, Nysa (Nisa) (Sultanhisar) stadionları Roma dönemine aittirler. İçlerinde en iyi korunmuş olan 30 bin kişilik Afrodisias Stadionu’ dur.

7. Hamamlar: Roma hamam-ları içinde gymnasium (jimnas-yum), kütüphane gibi yapıların da bir araya toplandığı, halkın ortak kullanımına açık anıtsal yapılardır. Hamamlar soyunma, beden eğiti-mi, terleme, sıcak-soğuk yıkanma odaları ve buhar banyosu bölüm-lerinden oluşuyordu. Fırınlardan gelen sıcak hava, yükseltilmiş zemi-nin altından ya da duvarların içine yerleştirilmiş borulardan geçerek mekanları ısıtıyordu.

Roma’da Caracalla (Karakal-la) Diokletianus, Titus hamamla-rı önemli örnekler içinde yer alır. Anadolu’da ise, Ankara’daki Roma Hamamı (Resim 03.35), Milet’teki Faustina Ha-marnı’dır.

8.Su Kemerleri: Romalılar suya çok önem vermişler ve uzak bölgelerden şe-hirlerine ve hamamlarına kemerlerle su getirmişlerdir.

Anadolu’daki en güzel su kemerleri Aspendos, Phaselis, Efes, Bergama, İstan-bul Valens (Bozdoğan)’dır.

9. Evler, Saraylar: İtalya’daki ilk evler megaron planlıdır. Roma evleri atrium adı verilen avluya açılan odalardan oluşmaktadır. Atrium’un ortasında bir havuz, yanlarında ise yemek ve yatak, arkada ise bir bahçe olup zemin mozaik ile döşen-miştir. Efes’te çok odalı ve avlulu Yamaç Evleri (Resim: 03.36/37) ortaya çıkarılmıştır.

Resim. 03.35: Roma Hamamı, Ankara

70

SANAT TARİHİ 1

Gösterişli, mermer kaplı, büyük boyut-lu, freskolarla bezeli imparator saraylarına örnek olarak Roma Palatin Tepesi ‘nde İm-paratorlar Sarayı ve Spalato’ da Diocletianus (Diyokletiyanus) Sarayı gösterilebilir.

10. Zafer Takları ve Kent Kapı-ları: Roma mimarisinin ortaya koyduğu yapı tiplerinden biri olan zafer takları zafer kazanmış imparator ve komutan-lar için ya da önemli tarihsel olayların anısı için kent girişine yerleştirilen anıt-sal görünümlü yapılardır. Genellikle bir tonozla birbirine bağlanmış, dikdört-gen iki büyük ayak ile bu ayaklar üzerine tonozu çevreleyen saçaklarla birbirine bağlanmış sütunlar eklenmiştir. İçlerin-de en eskisi, Roma forumunun girişin-deki zafer takıdır. Önemli örnekler Titus Zafer Takı (Roma) (Resim. 03.38), Trainus

Resim. 03.36: Yamaç Evleri, Efes

Resim. 03.37: Yamaç Evleri (ayrıntı), Efes

Resim. 03.60:Titus Zafer Takı, Roma

71

SANAT TARİHİ 1

Takı’dır. Anadolu’daki örnekler arasında Korykos, Side, Efes,Tarsus, Hieropolis (Resim: 03.39), taklarıdır.

11. Sütunlu Caddeler: Roma’daki sütunlu caddelerin orta kısmında kaldırım, onun sağında ve solunda portikler daha geride de dükkanlar bulunurdu. Roma kentlerinin girişlerinde anıtsal kapılar vardı. Bu kapıların önlerindeki meydandan iki tarafı revaklı yollarla, limana, akropole veya kentin başka önemli yerlerine gitmek mümkündü. Milet ve Perge dışında Side ve Efes (Resim: 03.40) gibi kentler sözünü ettiğimiz yapı türlerinin hepsini içine alan yerleşme merkezleridir.

Resim. 03.39: Zafer Takı, Tarsus

Resim. 03.40: Sütunlu cadde, Efes

72

SANAT TARİHİ 1

b. Heykel ve Kabartma SanatıRomalılar heykelcilikte Yunanlıları taklit etmişlerdir. Heykeller önceleri Ro-

malılar için bahçelerini güzelleştiren bir öge olarak düşünülmüştür. Bu amaçla Yunanistan’dan heykel getirilip kopyalan çoğaltma yöntemi benimsenmiştir. Özel-likle imparatorluk döneminde mimari cepheler için heykeller tasarlanmıştır.

Yunan heykellerinde ağırlıklı olarak mitolojik konular öne çıkarken, Romalıla-rın heykellerinde günlük yaşam içindeki kişiler yer almıştır.

Roma heykel sanatı iki kolda ilerlemiştir. Bunlar portreler ve tarihi kabartma-lardır.

Roma’daki Traianus Sütunu’nda (Resim 03.41) Romalıların Daçyalılarla savaşla-rını konun edinen kabartmalar bulunmaktadır. İmparatorun kazandığı zaferler yu-karı doğru eğimli bir perspektifle betimlenmiştir. 30 metrelik sütunun içinde spiral bir merdiven vardır. (Resim 03.42)

Portrelerde ağırlıklı olarak taşın yanı sıra bronz, altın, gümüş madenleri de kul-lanılmıştır. Ölünün yüzünden yaptıkları maskeleri portre sanatının daha da ilerleme-sini sağlamıştır. Roma heykellerinde imparatorların tanrılaştırılması öne çıkmıştır. Augustus heykeli bunu gösteren önemli bir eserdir.

Türkiye müzeleri Roma heykelleri yönünden bir hayli zengin bir koleksiyona sahiptir. Bergama, Efes, Sardes, Afrodisyas ve İstanbul kazılarında bulunan eserler

Resim. 03.41: Traianus Sütunu, Roma Resim. 03.42: Traianus Sütunu (Detay)

73

SANAT TARİHİ 1

Roma heykelciliğine ışık tut-maktadır.

İnsan figürünün öne çıktığı Roma resminde ge-nellikle konular mitolojiye aittir. Efes’te ve Urfa-Birecik yakınlarındaki Zeugma’da gün ışığına çıkarılan çok sa-yıda mozaik resimde günlük yaşamdan alınma sahneler karşımıza çıkmaktadır.

Antakya Moza-ik Müzesi’ndeki (Resim: 03.43/44) mitoloji konulu yer mozaikleri Geç Roma sanatının Anadolu’daki önemli örnekleridir.

6. ERKEN HRİSTİYANLIK VE BİZANS SANATI Erken Hristiyan Sanatı

Roma İmparatorluğu’nun çeşitli bölgelerinde, Hıristiyanların MS ilk üç yüzyıl içinde meydana getirdikleri sanata “İlk” ya da “Erken Hristiyan Sanatı” denilmektedir.

a. MimariPutperest Romalıların baskısından kaçan ilk Hristiyanlar gittikleri yerlerde top-

rağı oyarak katakomp denilen yer altı mağaraları ve mezarları yaparak dinlerini giz-lice yaymaya çalışmışlardır.

Ayrıca katakompların duvarlarına balık, güvercin, çiçekli bahçe, koyun çobanı gibi Doğu kaynaklı sembolik resimler yapmışlardır.

Resim. 03.43: Antakya Mozaik Müzesi’, Antakya

Resim. 03.44: Antakya Mozaik Müzesi’, Antakya

74

SANAT TARİHİ 1

Anadolu’da örneklerine daha çok Kapadokya bölgesindeki Kayseri, Niğde, Aksaray arasındaki volkanik arazide tüf kayaların oyulmasıyla yapılmış yer altı şe-hirlerine rastlanılır. En güzel yer altı şehirleri örneklerini Kaymaklı ve Derinkuyu ‘da görebiliriz.. Söz konusu şehirlerde yapılan kiliselerinden bazıları Tokalı Kilise (Resim: 03.45) Karanlık Kilise (Resim: 03.46), Elmalı Kilise (Resim: 03.47 )

Ihlara vadisinde bulunan Zelve, Çavuşin, Avanos, Göreme, Ürgüp, Avcılar, Uç-hisar ve Ortahisar’daki çok sayıda kilise ve manastırlar MS 7. Yüzyıldan itibaren baş-layan Hristiyan göçleri sonucunda Kapadokya’da zengin bir Hristiyan mimarisinin geliştiğini göstermektedir. Manastırların duvarları tavanları İncil’den alınan sahnele-rin resmedildiği freskolarla bezenmiştir.

Resim. 03.45: Tokalı Kilise içi, Kapadokya

Resim. 03.46: Karanlık Kilise, Kapadokya Resim. 03.47: Elmalı Kilise, Kapadokya

75

SANAT TARİHİ 1

b. Erken Hristiyanlık Dönemi Resim Sanatıİlk resimlerin yapıldığı yerler katakompların kapı üstlerindeki boşluklar tonoz-

lu tavanlar, duvarlardır. Bu resimler 1. ve 3. yüzyıl arasında yapılmıştır. Duyguların sembollerle anlatıldığı bu mistik resimlerde en çok balık, güvercin iyi çoban, haç, İsa’nın çarmıha gerilmesi, ölümü ve cennet sahneleri yer alır. Bu dönemdeki derinlik görülmeyen resimlerde günlük hayat sahnelerine de yer verilmiştir. (Çizim 03.05)

Bizans SanatıBizans sanatı MS 395 yılında ikiye bölünen Roma İmparatorluğu’nun doğu

parçası olan ve Osmanlılar tarafından 1453 yılında tarih sahnesinden silinen Bizans Devleti’nin sanatıdır. Bizans adı İstanbul (Konstantinapolis)’un eski adı olan Byzan-tium ‘dan gelmedir. Roma İmparatorluğu’nun tek merkezden yönetilmesindeki so-runlar nedeniyle 3. yüzyıldan başlayarak İmparator Konstantin, İstanbul’u imar et-miş ve başkent yapmıştır.

Bizans İmparatorluğu Trakya, Balkanlar, Makedonya, Sırbistan, Yunanistan, Kuzey İtalya, Suriye, Filistin, Mısır, Afrika’nın kuzey i ve İspanya’nın doğu kıyılarında hüküm sürmüştür.

1 2 3 4

Erken Bizans İkonoklazma Orta Bizans Son Dönem

Dönemi (527-726) Dönemi (726-842) Dönemi (843-1203) (1261-1453)

Çizim. 03.05: Ayasofya, İstanbul

76

SANAT TARİHİ 1

a. MimariDoğu mimarlığının etkisi altında kalıp gelişen Bizans mimarisi bir tuğla mima-

risi olarak tanımlanır. Tuğlanın yanı sıra malzeme olarak taş, kimi zaman da taş ve tuğla bir arada (almaşık) kullanılmıştır. Bizans mimarisi dini, sivil, ve askeri mimari başlıkları altında üç bölümde incelenebilir:

I. Dini MimariÇeşitli plan tiplerinin uygulandığı kiliselerde en çok uygulanan bazilikal plan,

merkezi plan, haç plan ve kubbeli plandır.

Bazilikal Planlı Kiliseler: Bizans imparatorluğu içinde ilk kilise, bazilikal plan-lıdır. Bazilika Helenistik ve Roma döneminde açık pazarı ve mahkemesi bulunan bü-yük salonlara verilen addır. Uzunlamasına dikdörtgen bir mekan olan bazilikalar sü-tunlarla nef adı verilen bölümlere ayrılmıştır. Yapının batı yönünde narteks denilen giriş bölümü yer alır. Narteksten sonra portikli bir avlu (atrium), doğu tarafında ise apsis adı verilen yuvarlak bir çıkıntı bulunmaktadır.

Anadolu’da bulunan örnekleri arasında İstanbul Studios Manastır Kilisesi, De-nire Aziz Nikolaus Kilisesi, Karaman Binbir Kilise, Efes Meryem Ana Bazilikası’nı saya-biliriz.

Merkezi Planlı Kiliseler: îlk Çağ mimarisinde yuvarlak bir mekân oluşturacak biçimde kurulan yapıların üstünü kaplayan bir kubbe ile örtülüdür. Bu plan tipi-nin güzel bir örneği İstanbul’da Küçük Ayasofya adını taşıyan eski Segios Bacchos Kilisesi’nde karşımıza çıkar.

Haç Planlı Kiliseler: Orta mekanın üzeri dört pa-yenin taşıdığı bir kubbe ile ör-tülüdür. Kubbenin dört yanın-da yer alan tonozlarla örtülü birbirine eşit mekânlar haç kollarını oluştururlar. Latin ve Yunan haçı olmak üzere iki tipte yapılmış dini yapılardır. Latin haç planının pek görül-mediği Anadolu’daki en güzel örnek Efes St. Jean Kilisesi’dir (Çizim 03.06)

Yunan Haçı Plan: Orta Bizans dönemindeki kilise pla-nıdır.

8. yüzyıldan başlayarak yapılan bu kiliseler, kare planlı olup karenin ortasın-

Çizim. 03.06: Efes St. Jean Kilisesi

77

SANAT TARİHİ 1

da dört fil ayağı üzerine bir kubbe oturtulmuştur. Bu kubbe ve kemer sistemi sayesinde dört kolu birbiri-ne eşit bir Yunan haçı meydana gel-mektedir.

Haç planlı kiliseler başta İstan-bul olmak üzere Anadolu ‘nun bir-çok yerinde yapılmıştır. İstanbul’da Hagia Eirene (Aya İrini) (Resim 03.48), Kariye Camii (Khara Manastı-rı) (Resim 03.49), Atik Mustafa Paşa (Hagia Thekla), Kalenderhane (Mer-

yem Diakonissa) ve Gül (Hagia Theodosia) kiliseleridir.

Kubbeli Bazilikalar: Üstlerinin bir bölümü kub-be ile örtülüdür. Bu yapı ti-pine en güzel örnek İstan-bul’daki Ayasofya (Hagia Sophia)’dır (Resim 03.50).

A y a s o f y a : J u s t i n -yanus’un Nika Ayaklama-sı’nın Ardından (537)’de dönemin ünlü mimarları Aydınlı Anthemios ve Mi-letoslu İsodoros’a yap-tırdığı Ayasofya, Bizans mimarlığının başeseridir.

Resim. 03.48: Hagia Eirene (Aya İrini), İstanbul

Resim. 03.49: Kariye Camii (Khara Manastın), İstanbul

Resim. 03.50: Ayasofya (Hagia Sophia), İstanbul

78

SANAT TARİHİ 1

İmparatorluk saygınlığının önemli bir simgesi olan masif kubbeli yapı, Roma İmparatorluğu’nu hatırlatan ölçülerde inşa edilmiştir. İmparatorluk gücünün si-linmez bir ifadesi olan Ayasofya, bazilika planı ile merkezi planın birlikte uygulan-dığı, kubbeli bazilika tipinde bir yapıdır (Plan 03.01). Kubbe geçişi ve taşıyıcı sis-tem özellikleriyle mimarlık tarihinde bir dönüm noktasıdır. Bu çağdaşlarından bü-yük övgü kazanmış inanılmaz bir teknik başarıdır.

Orta nefin yarısını örten ana kubbe doğu ve batısına eklenen yarım kubbeler-le genişletilmiştir. Doğu tarafında yarım bir apsis yer almıştır. Yan nefler ve narteks bö-lümü iki katlı yapının inşaatında taş, tuğla ve mermer kullanılmıştır. Yapıda Mısır’dan devşirme sütunlar getirilmiştir.

1453 yılında Fatih Sultan Mehmet’in İstanbul’u feth etmesiyle camiye çevrilen yapıya Yavuz Sultan Selim zamanında Mimar Sinan tarafından payandalar yapılmış-tır. Sultan Abdülmecid’in girişimiyle 1847-49 yılları arasında Gaspare ve Giuseppe Fossati adlı mimar kardeşlerin liderliğinde 800 kişinin çalıştığı bir restorasyon ger-çekleştirilmiştir. Bu benzersiz yapı 1935 yılında modern Türkiye’nin kurucusu Musta-fa Kemal Atatürk tarafından müzeye dönüştürülmüştür.

Bizans mimarlığının başyapıtı olan Ayasofya mozaiklerinin yapımında altının yanı sıra gümüş, renkli cam, pişmiş toprak ve renkli taş parçaları kullanılmıştır.

Ayasofya’nın için-de yer alan mozaik re-simlerde İsa, Meryem Ana, havariler, impara-tor ve imparatoriçe ler, melekler yer almaktadır.

Ana kubbenin ağırlığını azaltmak ve iç mekanı aydınlatmak amacıyla kırk pence-re açılmıştır. (Resim 03.51) Duvarlardaki boş taş çerçevelerde Bizans dönemine ait İkonalar bulunuyordu. Ayrıca imparatoriçe lo-

Plan 03.01: Ayasofya, plan

Resim. 03.51: Ayasofya’nın içten görünümü, İstanbul

79

SANAT TARİHİ 1

casının ilerisindeki mermer bloklarda yaşam ağacı, balık gibi sembolleri içeren kü-çük kabartmalar vardır.

Anadolu’da çok tanrılı dinlere ait tapınaklar bazilikaya çevrilmiştir. Bunlara örnek olarak Apollon Tapınağı Didim, Zeus Tapınağı (Uzuncaburç), Side Bazilikası, Demre Aziz Nikolaos (Noel Baba), Dereağzı Kiliseleri, Antalya Kesik Minare, Perge ve Side kentlerindeki Bizans kiliseleri, Binbir Kilise (Karaman) gösterilebilir.

T r a b z o n - M a ç k a ’d a Karadağ’ın eteklerinde sarp bir kayalığa Meryem Ana adı-na kurulmuş Sümela Manas-tır’ının (Resim 03.52) başlıca bölümleri ana kayalar kilisesi, şapel, mutfak, öğrenci odala-rı, misafirhane, kütüphane ile kutsal ayazmadan oluşmak-tadır. Günümüzde müze olan Sümela Manastır’ındaki fresk-lerde işlenen başlıca konular İncil’den alınmış sahneler, Hz. İsa ve Meryem Ana’nın yaşa-

mıyla ilgili tasvirlerdir (Resim 03.53, Sümela Manastırı).

II. Sivil MimariAntik uygarlığın izleyicisi olan Bizans kentlerinde meydanlar, agoralar, su ke-

merleri, çeşmeler, anayollar, sütunlu caddeler, zafer takları, dikili taşlar yer almakta-dır. Bizans sivil mimarisinin en iyi görüldüğü yer başkent İstanbul’dur. U biçimindeki sahada bulunan Hipodrom, kentin eğlence ve siyaset merkeziydi. Burada yer alan

Resim. 03.52: Sümela Manastırı, Maçka

Resim. 03.53: Sümela Manastırı, fresko detayı

80

SANAT TARİHİ 1

kabartmalarla ve hiyeroglif süslü Dikilitaş (Obe-lisk) Mısır’dan getirilmiş, Yılanlı Sütun, önemli anıtlar arasında bulunmaktadır.

Sultanahmet Meydanı’ndaki I. Theodosi-us Obeliski’nde bulunan kabartmalarda (Resim 03.54) Mısır firavunlarından III. Tutmosis’in za-ferlerinin betimlendiği granit obeliskin yerleş-tirildiği taşın dikilişi, oyunları izleyen İmparator I. Theodosius ve iki oğlu, İmparator II. Valentini-anus gösterilmiştir.

Bizans’tan günümüze ulaşa-bilen Tekfur Sarayı (Resim 03.55) surlarla bitişik olarak inşa edilmiş-tir. Bugün saraydan geriye cephe kalıntıları ile avlusundaki bir parça mozaik kalmıştır. Taç giyme ve tah-ta çıkma törenlerinin yapıldığı Tek-fur Sarayı taş ve tuğladan yapılmış olup, üç katlı ve kubbelidir.

Su Kemerleri:Roma İmparatorluğu’nun devamı olan Bizans’ta su mimarisine çok önem verilmiştir. Yerleşim merkezlerine yakın yerler-deki kaynaklardan getirilen sular sarnıçlarda toplanmış, çeşmeler aracılığıyla da halka ulaştırılmıştır. Yerebatan Sara-yı (Resim 03.56), Binbir Direk Sarnıcı, Zeyrek Sarnıcı’ dır.

Suyu taşıyıp şehre ge-tiren kemerlerin en güzeli İs-

Resim. 03.54: Theodosius Obeliski kabartmaları, İstanbul

Resim. 03.55: Tekfur Sarayı, İstanbul

Resim. 03.56:Yere Batan Sarayı, İstanbul

81

SANAT TARİHİ 1

tanbul’daki Valens (Bozdoğan) Su Kemeri’dir.

Bunların dışında ise Trakya’da Gümüşpınar ve Keçigerme su kemerleri bulun-maktadır.

Surlar ve Kaleler: İstanbul ve Anadolu’nun birçok yerleşim yerinde surlar ve kaleler inşa edilmiştir. Bunların büyük bir bölümü Roma döneminde yapılmış, Bizans döneminde onarılmıştır. İstanbul ve İznik kent surları bunlara örnektir. İstanbul’da-ki surlar 5. yüzyılda yapılmıştır. Kenti bütünüyle çevreleyen bu surlar kara ve deniz surlarıdır. Surların üzerinde yer alan kapıların içinde en önemlisi Yaldızlı Kapı ya da Altın Kapı olarak adlandırılan kapıdır. Diğerleri ise, Belgrad, Silivri, Mevlana, Suluku-le, Edirne ve Topkapı’dır. İznik surları Bizans döneminde büyük onarımlar geçirerek yenilenmiştir.

b. Resim Sanatı (Fresko ve mozaik)Bizans resminde fresko ve mozaik tekniği ile yapılan resimler önemli bir yer

tutmaktadır. Bunların dışında Bizans dünyasında ikonalar, dinsel kitap resimleri, minyatürler ve kumaş resimleri de bulunmaktadır.

Bizans sanatında çok önemli bir yer tutan yaş sıva üzerine toprak boyalarla yapılan duvar resmi olan fresko ile birçok dinsel yapının içi süslenmiştir.

Küçük, birbirinden farklı, üç boyutlu parçaları bir yüzey üzerinde yan yana ge-tirmek suretiyle resim oluşturma tekniği olan ve ilk kez beş bin yıl önce Sümerlilerin kullandığı mozaik tekniğini Bizanslılar daha da ileri götürmüşlerdir.

Erken Bizans Dönemi’nde (5-6. yy) daha çok Hıristiyanlıkla ilgili konular işlen-miştir. Bu dönem eserleri arasında Ayasofya, Aya İrini, Küçük Ayasofya önemli örnek-lerdir. Fakat 726-842 yılları arasındaki ikonoklast akımlar sırasında bu dönem resim-lerinin yok edilmesi nedeniyle fazla bir bilgi günümüze ulaşamamıştır.

İstanbul’da bu dönemden kalma tek örnek Kalenderhane Camii’nde or-taya çıkarılan “Meryem ve Çocuk İsa” (Resim 03.57) konulu mozaik resimdir.

İkonoklazma Dönemi ‘nde (725-843) Bizans İmparatorluğu ‘nda İko-noklast adı verilen, tasvire karşı bir hareketin doğmasının nedenleri ara-sında şunları sayabiliriz: Anadolu insa-nının resmi, tapınma aracı olarak gör-memesi, kutsal tasvirlerden uzak bir din olan Museviliğin etkisi. 7. yüzyılda İslamiyet’in Anadolu’nun güneyindeki bölgelerde yayılışı ve etkili olmasıdır.

İkonoklast akımlar sonunda Bizans ‘ta çok sayıda resim ve fresko yok edilmiştir. Bu dönemde kilise duvarlarına balık, üzüm, horoz resimleri ve haç şekilleri yapılmıştır.

Resim. 03.57: “Meryem ve Çocuk İsa”

82

SANAT TARİHİ 1

Orta Bizans Dönemi’nde (843-1204) 843’te ikonoklast akımlarının sona erme-siyle İstanbul ve Kapadokya yeni dönem Bizans resim sanatının en önemli yeri ol-muştur. Bu dönemde kilisenin getirdiği değişiklikler resim sanatında etkili olmuştur. En önemli plan tipi olan kapalı Yunan haçına uygun olarak inşa edilen kiliselerde re-simleme kurala bağlanmıştır.

İstanbul Ayasofya Kilisesi’nin mozaik resimleri, Orta Bizans Dönemi’ne ait olup 9-12. yüzyıllar arasındaki Bizans mozaik sanatındaki gelişmeleri simgelemektedir.

Orta Bizans çağının resim örnekler; Kapa-dokya (Nevşehir- Ürgüp- Göreme) bölgesinde yer alır, tüf kayaları içine oyularak yapılan kili-selerdeki resimlerin konuları arasında benzerlik olmakla beraber renk anlayışları farklılıklar gös-termektedir. Resimler genelde basit bir üsluba sahip olup derin bir dinsel coşku taşımaktadır.

Kapadokya’daki Tokalı, Çarıklı, Elmalı ve Karanlık Kilisesi (Resim 03.58) önemli örnekler arasındadır.

Son Bizans Dönemi’nde (1261-1453) re-sim sanatında önemli değişiklikler olmuştur. Bu değişikliklerin başında kilisenin koyduğu katı uygulamaların son bulmasıdır. Bu da yapılan eserlere canlı ve hareketli bir anlatım kazan-dırmıştır. Değişikliklerin bir başka nedeni de Latin istilasının sanatçılara etkisi yanında Doğu ve Batı anlatım tarzlarının Bizans sanatı içinde gerekli ortamı bulabilmesidir.

Dönemin en önemli ör-nekleri İstanbul Kariye Camii ‘nde bulunmaktadır. Yapıdaki mozaik ve freskler 14. yüzyıla tarihlenmektedir. Nartekste Meryem ve çocuk İsa, İsa’nın doğumu ve mucizeleri sahne-leri vardır. Diriliş ve Meryem’in Ölümü sahnelerinde zengin, göz alıcı renkler kullanılmıştır.

Kariye Camisi ‘nin ek ya-pısında ise apsis içinde Anas-tasis (Resim 03.59), tonozda

Resim. 03.58: Karanlık Kilise, Kapadokya

Resim. 03.59: Kariye Camisi, Anastasis (Diriliş) freskosu, İstanbul

83

SANAT TARİHİ 1

Son Yargılama, kilise adamları, savaşçı aziz resimleri fresko tekniğiyle yapılmıştır.

Dönemin resim örnek-lerinin bulunduğu diğer ya-pılar ise İstanbul’da Fethiye Camii (Resim 03.60), Vefa Kili-sesi, Trabzon Ayasofya Kilisesi (Resim 03.61) ve çok geç bir dönemde yeniden yapılan freskolanyla Trabzon Sümela Manastırı’dır.

İkonalar: Hz. İsa, Mer-yem Ana, azizler ve onların yaşamlarının canlandınldığı taşınabilir özelliği olan resim levhalarıdır. İkona yapımın-

da en yaygın kullanılan malzeme ahşap-tır. Ahşap dışında mermer, fildişi, metal, mine ve mozaik türü malzemeler de kul-lanılmıştır. İkonalar genellikle dikdörtgen ahşap levhalardan oluşur. 5. yüzyıldan itibaren gelişme gösteren ikona sanatı 12. yüzyıldan sonra çeşitli ülkelere yayıl-mıştır. Koruyucu özelliğine inanıldığı için atölye, dükkân gibi birçok yere asılmıştır (Resim 03.62).

Minyatürler: El yazmalarına metni açıkla-mak amacıyla yerleştirilen açıklayıcı resimlerdir. Minyatürlerin genellikle papirüs ve parşömen üzerine yapıldığı görülmektedir. Bizans minya-türlerinde hareketlerin ve giysilerin ayrıntılarıyla işlenmiş olması Bizans minyatürlerinde sanatının kendine özgü üslubunu yansıtmaktadır.

Minyatürler, dini ve din dışı kitapları resim-lemek için yapılmıştır.

Resim. 03.60: Fethiye Camii, İstanbul

Resim. 03.61: Ayasofya Kilisesi, Trabzon

Resim. 03.62: İkona

84

SANAT TARİHİ 1

OKUMA METNİ

MÜHÜRLER

Hitit uygarlığından günümüze ulaşan belgeler içinde mühürlerin özel bir yeri vardır. Mühürler üzerinde sadece Hitit memurlarının veya herhangi bir unvana sa-hip olmayan erkek ve kadınların adlarının yazıldığı hiyeroglif işaretleri değil deko-ratif malzeme olarak, insan ve hayvan tasvirleri bulunur. Bunların Hititlerin ürettiği heykelcikler ve kabartmalar dışında görsel sanat ürünlerinin en güzel ve en fazla sayıdaki örneklerini oluşturur. Ayrıca, Hitit yazılı belgelerinde okuduğumuz birçok dini ritüelin resim olarak anlatımlarını içerirler. Bu sahnelerde metinlerden sadece adlarını bildiğimiz birçok kült eşyasının, mobilyanın giysinin ve çanak çömlek türü-nün, bazı bitki ve hatta ekmek cinsinin yer alması sayesinde Hitit maddi kültürüne ait bilgilerin bir kısmını da mühürlerden öğreniyoruz.

Güvenlik garantisi işlevine sahip mühürler yazılı belgeden çok bir kap, bir pa-ket ya da bir mekanın içeriğinin güvenliği anlamına gelir. Bu uygulama, kurşun pos-ta mühürleri ile günümüze kadar sürmüştür.

Kil tabletlerin üzerine çivi yazısı ile yazılmış belgelerin mühürlenmesi, bunla-rın üzerine mühür batırılması sonucu, mühür yüzeyine kazınmış işaretlerin ya da bit-kisel, geometrik süslerin tablet üzerine kabartma olarak aktarılması anlamına gelir.

Hitit mühürleri çivi yazısı ve hiyeroglif ile yazılıyordu. Ancak çivi yazısı kullanı-mının sadece kral, kraliçe ve bazı kral ailesi üyelerinin mühürlerine özgü bir ayrıcalık olduğu anlaşılır. Genel olarak memur ve halk mühürlerinde sadece hiyeroglif yazısı yer almaktaydı. Unvanlı ve unvansız kişilerin mühürlerinde sadece hiyeroglif kulla-nılması ve böyle mühürler içeren bullaların tahta tabletlere bağlanmış olması halka açık yerlerdeki anıtlar üzerinde de yalnızca hiyeroglif yazıtların bulunması Hititler döneminde yaygın olan yazı sisteminin uygulandığını ortaya koyar. Çivi yazısı ve Hititçenin resmi yazı ve dil halinde kaldığı görülür.

Arkeo Atlas 2004 Prof. Dr. Ali DİNÇOL

Urartu mühür örneği

85

SANAT TARİHİ 1

ÖZETİlk Çağ’da Anadolu’da Hitit, Frig, Lidya ve Urartu devletleri kurulmuştur.

Hititler Orta Anadolu, Frigler ise Van Gölü çevresine yerleşmişlerdir.

Başkentleri Hattuşaş olan Friglerde surlar, kapılar, sfenksler, tapınaklar ilk göze çarpan mimari eserlerdir. Hitit mimarisinde tapınaklar çok önemli bir yer tutar. Ta-pınak ve surlarda taş bloklardan oluşan orthostatlı duvarlar bulunur. Yapılarda iri taşlar, kerpiç tuğlalar, çatılarda ise ahşap malzeme kullanılmıştır. Alacahöyük’teki sfenksli kapı, Yazılıkaya Açık Hava Tapınağı’ndaki kabartmalar Hitit heykel ve kabart-ma sanatında önemli eserler arasında sayılmaktadır. Maden işçiliği çok ilerlemiştir. Mühürler, keramikler, hayvan şekilli kaplar Hitit sanatının önde gelen sanat eserleri-dir. Kaya kabartma sanatı geleneğinin en anıtsal örneği İvriz’deki kabartmadır.

En parlak dönemini Kral Midas döneminde yaşayan Frigler, başkentleri Gordion’u megaron planlı olarak inşa etmişlerdir. Friglerin tümülüs adı verilen me-zar odaları arasında en büyüğü Gordion’daki “Büyük Tümülüs”tür. Frig heykelleri ki-reçtaşı, fildişi ve ağaçtan yapılmıştır. Bunların içinde en güzelleri ana tanrıça Kybele adına yapılmış olanıdır. Tümülüslerden çıkan mobilyalar, kemer tokaları, kilimler dö-nemin ticari malları arasında yer almaktadır. Seramikler ise geometrik şekiller ve çe-şitli hayvan figürleriyle süslüdür. Fibula adı verilen süslü çengelli iğneler tapınaklara ve mezarlara adak eşyası olarak konulmaktadır.

Lidya uygarlığının en büyük özelliği ilk kez parayı kullanıma sokmuş olmaları-dır. Başkentleri Sardes’ta resmi daireler, saraylar, pazar yerleri şehrin güçlü ekonomi-sinin mimariye yansımasının göstergeleridir.

Sardes’taki Kybele tapınağı bilinen en güzel örneklerden biri olarak kabul edil-mektedir. Lidya tümülüslerinde zengin ölü hediyeleri bulunmuştur. Lidya maden sa-natının benzersiz örnekleri içinde altın, gümüş kaplar, takılar ve mühürler önemli bir yer tutmaktadır. Tümülüslerdeki heykellerde Doğu ve Batı etkilerinin kaynaştığı görülmektedir. Uşak Müzesi’ndeki sfenks heykelleri, ayakta duran kadın, uzanmış keçi ve insan başı heykelleri Lidya heykel sanatının dikkat çekici örneklerindendir.

Urartu sanatı ise, çok sütunlu “apadana” adı verilen kabul salonları ile yüksek kalelerle özdeşleşmiştir. Urartularda tunç işçiliği gelişmiştir. Eserler arasında kanat-ları kartal, gövdesi aslan biçimli grifonlar, geyik kabartmaları, aslan heykelcikleri sa-yılabilir.

Hitit, Frig, Lidya ve Urartu devletlerine ait sanat eserlerini kazı yerlerinde ve müzelerimizde görebiliriz.

Yunanlılar Batı Anadolu’da Efes, Milet, Foça, Bergama ve İzmir gibi kentlerde; Romalılar Yunan uygarlığının yaşam alanı seçtiği yerlerde; Bizanslılar ise, daha çok sayıda olmak üzere İstanbul, Kapadokya bölgesi ve Anadolu’nun çeşitli yerlerinde

86

SANAT TARİHİ 1

kendi kültürlerini yansıtan yapılar inşa etmişlerdir.

Yunan mimarisinde polis denilen kentler birbirine paralel ve dik sokaklardan oluşan ızgara planla yapılmıştır. Yunan kentlerinin merkezinde megaron yapılı tapı-naklar, Pazar yerleri (agora), müzik evleri (odeon), kütüphaneler, stadyumlar (stadi-um), spor yapılan yerler (gimnasium), çeşmeler (nymphaeum) bulunuyordu. Tepe yamaçlarına inşa edilen taş tiyatrolar kentlerin vazgeçilmez mimari eserleri arasın-daydı.

Yunan mimarisinde yapı tipleri içinde önemli yeri olan tapınak mimarisinin bütün özelliklerini Anadolu’da görmekteyiz.

Dor nizamındaki en önemli örnek Assos’taki (Behramkale) Athena Tapınağı’dır. İyon nizamının en bilinen örneği Efes Artemis Tapınağı’dır.

Dünyanın yedi harikasından biri olan Halikarnasos’taki (Bodrum) Mousolos (Movzolos) İyon nizamında yapılmıştır. Korent nizamında ise Silifke Uzuncaburç’taki Zeus Tapınağı Anadolu’daki en önemli örnekler içinde yer almaktadır.

Yunan kabartma ve heykel sanatı; Arkaik dönem, Klasik dönem ve Helenistik dönemler içinde incelenmektedir. Anıtsal heykel sanatının ortaya çıktığı dönem ola-rak adlandırılan Arkaik dönemde özgün eserler yapılmış, vücut anatomisi mükem-mel biçimde işlenmiştir. Klasik dönemde Miron (Disk Atan Atlet heykeli), Fidyas (At-hena heykeli), Praksiteles (Çocuk Diyonizos’u Kolunda Taşıyan Hermes) Polykleitos (Mızraklı Atlet) Leachares (Belvedere Apollon’u), Skopas (Mouseleum’daki heykel ve kabartmalar) en önemli sanatçılardır.

Gerçekçi karakter portrelerinin görüldüğü Helenistik dönemde Bergama Okulu’nun etkileri vardır. Lysippos (Atlet Heykeli) ve Laokoon Heykel Grubu bu dö-neme ait ünlü eserlerdir.

Mimari eserlerin alınlıklarında, metoplarında, frizlerinde kabartmalara yer ve-rilmesi bu sanatın önemli bir yere sahip olduğunun göstergesidir. Ağlayan Kadınlar Lahdi önemli örnekler arasında sayılmaktadır.

Kendini öncelikli olarak mimaride gösteren Roma sanatı, kemer ve kubbe tek-niğinin geliştiği tapınak, tiyatro, stadyum, hipodrom, forum, bazilika, su kemeri, tak, sütunlu cadde, saray, arena, ev ve kütüphanelerden oluşmaktadır.

87

SANAT TARİHİ 1

TEST III

1. Aşağıdaki mezar yapılarından hangisi Mısır uygarlığına ait değildir?

A. MastabaB. Düz piramitC. ZigguratD. Basamaklı piramit

2. Üst üste oturtulmuş kerpiç taraçalardan oluşan kule şeklindeki Sümer tapınaklarına ne ad verilir?

A. PiramitB. Kaya tapınağıC. ZigguratD. Mastaba

3. Sümer kabartması Akbabalar Steli’nin konusu aşağıdakilerden hangisidir?

A. Keşif yolculuğuB. SavaşC. GöçD. Barış antlaşması

4. Yazılıkaya Açık Hava Tapınağı aşağıdaki yerleşim yerlerinden hangisindedir?

A. BoğazköyB. AlacahöyükC. İvrizD. Sardes

5. Yunan mimari örneklerinden olan İyon nizamında inşa edilmiş, dünyanın yedi harikasından sayılan eser, aşağıdakilerden hangisidir?

A. Mausoleium (Bodrum)B. Athena Tapınağı(Behramkale)C. Artemis Tapınağı (Efes)D. Apollon Tapınağı(Didim)

4. ÜNİTE

AVRUPA SANATI

Pisa Katedrali

90

SANAT TARİHİ 1

NELER ÖĞRENECEĞİZ?

Bu ünitenin sonunda;

1. 10 ve 13. yüzyıllar arasında doğan Avrupa sanatını tanıyabilecek,

2. 10 ve 13. yüzyıllar arasında Avrupa mimarisinin gelişme sürecini, özellikle-rini, dinî ve sivil mimari örnekleriyle birlikte izleyebilecek,

3. Avrupa sanatının Gotik, Roman, Rönesans ve Barok sanatı örneklerini kar-şılaştırabileceksiniz.

ANAHTAR KAVRAMLAR

Katedral

kemer

portal

rozet

vitraytonoz

koro

kripta

91

SANAT TARİHİ 1

1. ROMAN SANATI

HAZIRLIK ÇALIŞMALARI

Roman sanatı 10 ve 13. yüzyıllar arasın-da Fransa’da doğmuş ve Almanya, İspanya, İngiltere’de yayılmış Orta Çağ sanatıdır. (Re-sim 04.01)

Orta Çağ boyunca sanat, kilisenin önemini artıran bir etken olduğu için bu dönemde kilise, devlet, din adamları ve soylular, krallar kilise yapımına yoğun bir bi-çimde ağırlık vererek

anıtsal bir mimari üslubunun yaratılmasına neden olmuşlardır. Bu görkemli eserler arasında kiliseler, manastırlar ve katedraller inşa edilmiştir. (Resim 04.02)

Bu yüzden Roman sanatı ve dini mimari birbiriyle ilişkilidir.

Genel Özellikler:Roman mimarisi tonoz ve kubbe mimarlığıdır.Kubbe ve tonozların ağırlığa dayanabilmesi amacıyla pencereler küçük tutul-

muş, duvarlar kalın yapılmıştır.Yapılarda eski dönemdeki bazilika planı tercih edilmiş, Roman mimarisinde

özenle işlenmiş kesme taş kullanılmıştır.

Yapılarda karşılaşılan önemli bir özellik de içte ve dışta yuvarlak kemerlerin kullanılmış olmasıdır.

Resim. 04.01: Notre Dame le Grande Katedrali, Fransa

1. Toplumsal ve siyasal dönüşümlerin Orta Çağ’da sanat üzerinde etki-lerini araştırınız.

2. Roman sanatının doğuşunu hazırlayan etkenleri araştırınız.3. Rönesans dönemi toplum ve düşünce yapısı sanatı nasıl yönlendir-

miştir?

92

SANAT TARİHİ 1

Girişi oluşturan Batı kıs-mında kuleli bir cephe göze çarpar. Küp biçimli sütun başlıkları, koro bölümünün altına kripta denilen yer altı mezarlarının yerleştirilmesi, orta nefin yükseltilmesi, ta-vanların tonozlarla örtülmesi yapılan yenilikler arasındadır. Bu dönemde kiliselerin cep-heleri heykel ve resimlerle be-zenmeye başlanması heykel sanatının daha da ilerlemesini sağlamıştır.

Bezemeye geometrik ve bitkisel ögeler egemendir. Bitki, hayvan, insan figürleri (Resim 04.03) ve kutsal simgeler Roman sanatının bütün dallarına konu olmuştur.

Erken Hristiyan bazilikala-rında görülen ince sütunlar yer-lerini kalın payelere bırakmıştır. Kilise yapılarına yüksek çan kule-leri eklenmiştir.

Roman kiliseleri üç neflidir. Orta nef yan neflere göre daha geniş ve yüksek tutulmuştur.

Avrupa’da Roman mima-risinin yaygın olduğu ülkeler ve tanınmış Roman tarzı eserleri aşağıdadır:

Fransa’da Roman Sanatı: 10. yüzyıl ortalarından başlayarak Roman sanatının ortaya çıktığı Fransa’da Normandiya orta nefin üzeri kaburgalı çapraz tonozla örtül-düğü ilk bölgedir.

Resim. 04.02: Modena Katedrali, İtalya

Resim. 04.03:Vazelay Kilisesi, Fransa

93

SANAT TARİHİ 1

Vazelay Sainte Madele-ine (Santa Madlen) Kilisesi: Bazilikal planlı, kaburgalı tonoz-ludur. 12. yüzyıl başında inşa edilen kilisenin iç mekanı ya-lındır. Orta nef yandaki neflere göre daha yüksektir. Bağlayıcı kemerler renkli taştandır. Apsis ise çok zengin görünümlüdür (Resim 04.04).

Cluny (Kulini) Kilisesi, Not-re Dame de la Grande, St. Etien-ne (Sen Et yen) Kilisesi önemli eserler arasındadır.

Almanya’da Roman Sa-natı: Roman mimarlığı ilk ör-neklerini Almanya’da vermiştir. En önemli yapı Speyer (Spayer) Katedrali’dir (Resim 04.05). Almanya’da Roman mimarisinin getirdiği özelliklerden en önemlisi sayılan çift apsis uygulamasıdır.

St. Michael (Sent Mişel) Kilisesi: 1010 - 1013 yılları arasında inşa edilen çift ko-rolu, çift apsisli, çift transeptlidir. Duvarları kesme taştan düz ve masiftir (Resim 04.06).

Trier (Triye), Köln, Worms, Mainz (Mayns) Kiliseleri Roman üslubunun başlıca örnekleridir.

İtalya’da Roman Sanatı: Roman mimarisinin İtalya’ya gelişi Almanya’dan olmuştur. Roman üslubu İtalya’da antik geleneklerini sürdürmüştür.

Resim. 04.04:Vazelay Sainte Madeleine Kilisesi, Fransa

Resim. 04.05: Speyer Katedrali. Almanya Resim. 04.06: St. Michael Kilisesi, Hildesheim Almanya

94

SANAT TARİHİ 1

Pisa Katedrali: Eğri çan kulesi ve vaftizhanesi ile dünyanın gözde yapılarından biridir. 2. yüzyılda bazilika planında yapılmıştır. Kulenin eğriliği inşaatın ileri bir safha-sında zemindeki çökmeden oluşmuştur. Eser, katedral ve vaftizhane ile büyük bir uyum içindedir (Resim 04.07).

İspanya’da Roman Sanatı: Çeşitli bölgelerin etkilerinin görüldüğü İspanya’da Fransız ve Lombart etkileri vardır. Kiliselerde yalınlık ve güçlü biçimleme ağırlık ka-zanmıştır. İspanya Roman mimarisinde en önemli yapı, 1492’de inşa edilen Santiago del Compostella (Santiago del Kompestella)’dır (Resim 04.08).

İngiltere’de Roman Sanatı: St Albans Katedrali İngiltere’deki Roman sanatı örneklerindendir (Resim 04.09).

Resim. 04.07: Pisa Katedrali, İtalya

Resim. 04.08: Santiago del Compostella Kilisesi, İspanya

Resim. 04.09: St Albans Katedrali, İngiltere

95

SANAT TARİHİ 1

2. GOTİK SANATI

HAZIRLIK ÇALIŞMALARI

12. yüzyılın ilk yarısında Fransa’da ortaya çıkan ve yüz yıl içinde bütün Avrupa’ya yayılan Gotik sanat akımı Orta Çağ sanat gelişiminin son büyük dönemidir. Bu sanat akımı Fransa’da doğduktan sonra hızla Almanya, İngiltere, İspanya ve Flemenk ülke-lerine yayılmıştır.

Merkezi krallık yönetiminin güçlenmesi, ulaşımın gelişmesi, komşu bölgelerin birbirini daha iyi tanımaları nedeniyle bilgilerin ve yapım yöntemlerinin yaygınlık kazanması, ticaretle zenginleşmiş yeni bir sınıfın ortaya çıkışı Gotik üslubun doğuş nedenleri arasındadır. Ayrıca varlıklı kişiler katedrallerin yapımına büyük katkı sağ-lamışlardır.

Genel Özellikler:Gotik mimaride ortada kesişen

kemerler örüldükten sonra araları dol-durularak sivri çapraz tonozlar yapma yöntemi bulunmuştur.

Tonozları taşıyan paye sıraları-nın araları pencerelerle ve renkli cam-larla kaplanarak kiliselerin içi, dış dün-yaya açılmıştır (Resim 04.10).

Böylece gökyüzüne yükselen sivri tonozlar, sivri kemerler ve sütun-lardan oluşan zarif ve görkemli Gotik kiliseler doğmuştur.

Kiliselerin portallerinin çevresi Tevrat ve İncil’den alınmış konuları anlatan heykel ve kabartmalarla süslüdür.

Çift kuleli cephe uygulaması sürdürülmüştür. Sütun başlıkları bitkisel süsle-melerle bezenmiştir.

Fransa’da Gotik Sanatı: Roman mimarisinde ayrı ayrı görülen sivri kemer, kaburgalı tonoz ve uçan payandaların birleştirilmesi farklı bir üslubu oluşturmuştur.

Gotik mimarisinin en önemli eseri Paris’teki Notre-Dame Katedrali’dir (Resim 04.11).

Resim. 04.10: Gotik Pencere

1. Gotik sanat eserlerinin dönemlerinde kullanım amaçlarını araştırınız.2. Gotik sanat eserleri içinde en çok öne çıkanları hangileridir?

96

SANAT TARİHİ 1

Yapının ön cephesinde zengin dekorasyonuyla üç portal, heykeller ve bir gül pencere (Resim 04.12) bulunmaktadır. Cephe portali içleri plastik figürlerle dolu şe-ritlerle süslüdür. İç mekanda Korint başlıklı sütunlar ve aydınlatıcı pencereler yer almaktadır.

Chartres (Şartır) Katedrali: (Fran-sa); İki yanında yükselen güçlü kuleleriyle görkemli bir görüntü sergileyen katedral, eski bir Roman kilisesinin üzerine 1194 - 1220 yılları arasında yapılmıştır. Duvarların içine oyularak yapılmış, heykellerle süslen-miş yan kapılar, payanda ayakları ve ke-merler yapının dikkat çeken özellikleridir. (Resim 04.13).

Resim. 04.11: Notre-Dame Katedrali, Paris

Resim. 04.12: Notre-Dame Katedrali, Gül pencere

Resim. 04.13: Chartres Katedrali, Fransa

97

SANAT TARİHİ 1

Reims (Rems) Katedrali: (Fransa) Yapımına 1211 yılında başlanan katedral 1290’da bitirilmiştir. Fransız kralların taç giyme kilisesi olan Reims Katedrali (Resim 04.14-15) üç netli bazilikadır. Yapının etrafı ince işlemeli payandalarla çevrelenmiştir.

Amiens (Amiyens) Katedrali: (Fransa) 1220 - 1269 yılları arasında inşa edilen keskin çizgilerle do-natılmış Amiens Katedrali üç nefli bazilikadır. Koro bö-lümü beş neflidir. Pencere düzeninde önemli ilerleme-ler sağlanan katedralde bü-tün pencereler kendi içinde bağımsız tek bir birim ola-rak ele alınmıştır. Amiens Katedrali’nin cephesinde dantel gibi işlemede üç anıtsal portal, galeri, krallar galerisi ve gül pencere gö-rülmektedir (Resim: 04.16)

Almanya’da Gotik Sanatı: Alman Gotiğinin özellikleri arasında tek kuleli cep-heler ve bazilika planının yerine geçen hol kiliseleri sayılabilir. Bu tür yapılar yüksek-likleri ve genişlikleri ayrı olan bölümlerden oluşmuştur.

Resim. 04.14: Reims Katedrali, Fransa Resim. 04.15: Reims Katedrali,F ransa

Resim. 04.16: Amiens Katedrali, ana giriş

98

SANAT TARİHİ 1

Köln Katedrali: Koro (Kiliselerde absesin önünde yer alan bölüm) bölü-mü oldukça yüksek olarak yapılmıştır. Yapımı 1248’de başlanıp 632 yıl süren katedralin dış yüzü payanda düzen ve süslemelere önem verilmiştir. (Resim 04.17).

Ulm Katedrali: Günümüzde dün-yanın en yüksek kilisesi olarak bilinmek-tedir. Almanya’nın Ulm şehrinde bulu-nan katedral Gotik mimarinin en dikkati çeken örnekleri içinde yer almaktadır.

Batı cephesinin ortasında bir kulesi var-dır. Katedralin cephesindeki payeler (ya-pıda taşıyıcı ayak) gökyüzü yönünde gi-derek incelerek yükselmektedir (Resim 04.18)

İsparıya’da Gotik Sanatı: Gotik dönemi içine alan 13 ve 14. yüzyıl mima-risinin en dikkat çeken özelliği İslam sana-tı etkisinde eserlerin yapılmış olmasıdır.

Burgos Katedrali: Burgos şehrin-de Gotik tarzdaki katedralin Aziz Meryem adına 1221 yılında yapımına başlanmıştır. Önemli Gotik yapılar içinde bulunan kated-ral, oldukça zengin bezemelidir. Malzeme-yi yok eden ağırlıksız bir Gotik anlayışla ele alınmıştır (Resim 04.19).

İspanya Gotik sanatı katedralleri için-de yer alan Toledo, Barcelona ve Sevilla önemli örnekler arasındadır.

Resim. 04.17: Köln Katedrali, Almanya

Resim. 04.18: Ulm Katedrali, iç görünüm, Almanya

Resim. 04.19: Burgos Katedrali, İspanya

99

SANAT TARİHİ 1

İtalya’da Gotik Sanatı:Floransa Katedrali: İtalya’da

Floransa kentinde 1296 - 1436 yılla-rı arasında inşa edilmiştir. Katedral renkli mermer cephe kaplamala-rıyla Romanesk üsluba da yakındır. İç mekanda Rönesansı çağrıştıran bir açık seçiklik göze çarpar. Yapı-nın planı Latin haçı biçiminde olup haçın kesişme noktasında yer alır. Çan kulesi yapıdan bağımsızdır. Rönesans döneminin ilk önemli mimarlık eserlerinden olan kub-beyi inşa eden ünlü mimar Filippo Brunelleschi’dir. Tepede yer alan aydınlık feneri ile bu kubbe bütün Rönesans kentlerinin vazgeçilmez parçası olan benzer kubbelerin de ilk örneği olmuştur. Dış cephesinin renkli mermerle kaplandığı, bir yapı grubunun arasındaki katedral, Floransa’nın önemini simgelemesi için inşa edilmiştir (Resim 04.20).

Dojlar Sarayı: 1309 - 1425 yılları arasında inşa edilen bütünüyle Venedik Go-tiğinin zarif bir örneği olan sarayda geniş kemerlerin bulunduğu birinci katın üze-rinde daha ince kemerli, sütunlu bir galeri katı vardır. Çok geniş kemerli pencereler

Resim. 04.20: Floransa Katedrali, İtalya

Resim. 04.21: Dojlar Sarayı, Venedik

100

SANAT TARİHİ 1

ve duvardaki baklava motifli süslemeler dikkat çekicidir. Dantel görünümündeki yapıda çeşitli sanatların etkisini birarada görmek mümkün-dür. Sarayın üst katı ise bütünüyle renkli moza-iklerle kaplanmıştır. Resim: (04.21).

İtalya’daki diğer önemli Gotik yapılar; San Francesco (San Françesko) Katedrali, Siena (Siyena), Orvietto katedralleri (Resim 04.22) ve Belediye Sarayı’ dır.

İngiltere’de Gotik Sanat: Gotiğin baş-lıca özelliği olan kaburgalı tonozların Durham Katedrali’nde kullanılmasına karşın İngiltere’de Gotik üslubun yayılması zaman almıştır. İngiliz Gotik sanatının göze çarpan özelliklerinden bi-risi de dekorasyona olan ilgidir. Sütun başlıkla-rı, konsollar yaprak motifleriyle süslenmiştir.

İngiltere’de Norman Katedralleri üslubu öne çıkmıştır. Canterbury (Kanterbori)(Resim:

04.23/24), Winchester (Vinçestır), Norwich (Norviç), Ely (Eli) ve Lincoln (Linkoln) Ka-tedralleri daha sonraki Gotik dönem özellikleri taşıyan eserlerdir.

Resim. 04.22: Orvietto Katedrali, İtalya

Resim. 04.23: Canterbury Katedrali, İngiltere

Resim. 04.24: Canterbury Katedrali, iç görünüm

101

SANAT TARİHİ 1

Lincoln (Linkoln) Ka-tedrali: Yatay bir cephe düzeni bulunan Lincoln Katedrali’nde derinlik etkisini artırmak ama-cıyla ayaklardaki çubuklardan çıkan kaburgaların tümü, çatı tonozları boyunca yelpaze gibi açılmıştır. Katedralin orta kule-si Gotik sanatın göz alıcı örnek-lerindendir (Resim 04.25).

Roman ve Gotik Katedrallerinin cephe sistemlerinin farklı yönleri neler-dir?

Salisbury Katedrali : Kilise planı üç nefli bir bazilika görünümündedir. Portal üzerinde ortada gül pencere vardır.

Salisbury (Salisböri), (Resim 04.26) Wells (Vels) (Resim 04.27) Katedralleri İngil-tere’deki diğer tanınmış eserler arasında yer almaktadır.

Resim. 04.25: Lincoln Katedrali, İngiltere

Resim. 04.26: Salisbury Katedrali, İngiltere Resim. 04.27: Wells Katedrali, İngiltere

102

SANAT TARİHİ 1

3. RÖNESANS SANATI

HAZIRLIK ÇALIŞMALARI

a. Rönesans Nedir?Rönesans; İtalya’da I5. yüzyılda başlayan ve 16. yüzyılda doruk noktasına ula-

şan, sözcük anlamı “yeniden doğuş” (Renaissance) olan, Floransa kentinde ortaya çıkıp, daha sonraları Avrupa’nın başka ülkelerinde de görülen edebiyat, bilim, sanat alanındaki gelişmeleri içerir.

Rönesans Batı’nın görüşünü tümüyle değiştirmiş, yepyeni bir bakış açısı ka-zandırmıştır.

Bu dönemin sanatçıları eserlerinde eskiyi yinelemeyi değil, eski mimari ele-manlardan yola çıkarak yeni eserler ortaya koymayı amaçlamışlardır.

İnsanın ön plana geçtiği bir dönem olan Rönesans, Antik Roma sanatının ye-niden doğuşudur.

Rönesans’ın İtalya’da ortaya çıkışının başlıca nedeni, I5. yüzyılda ülkedeki eko-nomik canlanmadır. Yeni dünya görüşünün güçlenmesinde hümanistler kadar Flo-ransa, Cenova ve Venedikli tüccarların da büyük katkısı olmuştur. Edebiyat, felsefe, bilim, sanat ve siyaset alanlarında Orta Çağ kavramlarının değişmesi, yeni bir dünya görüşünün değer kazanması Rönesans’la sağlamıştır. Bu yeniden buluş çağı geç-mişin ve insan saygınlığının, sanatçı kişiselliğinin de yeniden ortaya çıkarıldığı bir dönemdir.

b. Rönesans’ı Hazırlayan Nedenler:Avrupa’da meydana gelen sosyal, siyasal ve ekonomik gelişmeler, hümanizma

hareketlerinin başlaması,

Unutulan Yunan ve Latin kültürlerinin önem kazanması,

Matbaanın bulunmasıyla yeni düşüncelerin, buluşların hızla her tarafa yayıl-ması, coğrafi keşifler sonucunda Avrupa’da sanattan zevk alan zengin bir sınıfın or-taya çıkması,

Savaşların ve vebanın bitmesiyle nüfusun artması, kilisenin güç kaybetmesi,

Fikir ve sanat adamlarını koruyan, çalışmalarına katkıda bulunan ailelerin or-taya çıkması,

1. Rönesans’ı hazırlayan nedenleri araştırınız.2. Rönesans ‘ın resim sanatına getirdiği yenilikler nelerdir?

103

SANAT TARİHİ 1

İstanbul’un fethi ile İtalya’ya giden bilginlerin birikimlerini taşımaları,

Eski el yazmaları ve Latince eserlerin ortaya çıkarılması, İslam ülkelerindeki bi-lim ve sanatın gelişmesi,

Bireysel özgürlüğün ortaya çıkması,

Antik sanatın yeniden gündeme gelmesi için yapılan çalışmalar.

a. Genel ÖzelliklerRönesans mimarları geçmiş mimari eserleri inceleyip yararlanmışlar ve mimari

elemanları yeniden yorumlamışlardır.

Önceki dönemlerde olduğu gibi Rönesans sanatında da mimaride ilk sıradaki sa-natlar içinde bulunan resim, heykel, rölyef ögeleri bütünleyici olarak düşünülmüştür.

Malzeme olarak taş ve mermer kullanılmıştır.

Rönesans mimarisinin özelliklerinde biri de dini mimari örnekleri arasında yer alan katedral, kilise, bazilika ve şapellerin yanı sıra köşk, saray, ev gibi sivil mimari örneklerine de yer verilmesidir. Böylece insana ve yaşadığı çevreye özen gösterildi-ğinin kanıtıdır.

Yapıların cepheleri büyük bir denge içindedir. Zarif ve düzenli sütunlar, kemer-ler ve çeşitli dekoratif ögeler kullanılmıştır.

Bir bütünlüğün görüldüğü yapı mekanları kare ve dikdörtgen gibi temel plan-lar meydana getirmiştir.

Çatı desteği olarak tonoz tercih edilmesi, kiliselerde kubbenin vazgeçilmezliği de Rönesans mimarisinin genel özellikleri arasında sayılmaktadır.

b. MimarlarFİLİPPO BRUNELLESCHİ (Filipo Bürüneleski) (1377-1446): Floransa’da

Rönesans öncesi dönemin eserlerinden ve eski Roma mimarlığından etkilenen Brunelleschi’nin 1434’te tamamladığı Floransa Katedrali’nin kubbesi bütün kiliseler için örnek olmuştur. Hafif konik formu, basit ve yuvarlak pencereleri ve kırmızı tuğ-laları ile büyüleyici bir görünümü vardır. Filippo Bruneileschi yapılarının cepheleri, büyük bir denge ve ritmik bir hareket içindedir.

Sanatçının önemli çalışmaları Floransa Katedrali’nin kubbesi (Resim 04.28)., San Lorenzo ve San Spirito kiliseleri, Pazzi Şapeli, Pitti Sarayı’dır. Brunelleschi ‘nin bir önemli eseri de “Floransa Öksüzler Yurdu’dur (Resim 04.29. Yapıda yuvarlak ke-merler, Korint başlıklı ince sütunlar ve pencerelerde üçgen alınlıklar vardır. Kemerler arasında ise çocuk kabartmaları bulunmaktadır.

104

SANAT TARİHİ 1

LEONE BATISTA ALBERTİ (1404-1472): Rönesans’ın en büyük mimarlarından Alberti, kaleme aldığı “Yapı Sanatının On Kitabı” adlı ese-rinde bir mimari yapının mükemmelliğinin bo-yutlarının uyumundan kaynaklandığının altını çizmiştir.

Alberti, eserlerinde tek nefli ve kubbeli ki-lise planını seçmiştir. Saint-Andre Kilisesi (Resim 04.30) bu planla inşa edilenler arasında yer al-maktadır.

Alberti’nin eserleri ara-sında bulunan, 1451’de ya-pılan Floransa’daki klasik mi-mari elemanlarla süslenmiş üç katlı Ruccelai Sarayı (Çizim 04.01) sade ve zarif bir eserdir. Alt katta Dar, orta katta İyon, üst katta ise Korint başlıklı yarım sütunlar kullanılmıştır. Yuvarlak, çifte pencereler bu-lunmaktadır.

Rimini’deki San Francesco Kilisesi de Albertin’nin eserlerindendir.

Resim. 04.28: Floransa Katedrali’nin kubbesi Resim. 04.29: Floransa Öksüzler Yurdu

Resim. 04.30: Saint-Andre Kilisesi

Çizim. 04.01: Ruccelai Sarayı, Floransa

105

SANAT TARİHİ 1

DONATO BRAMANTE (1444-1515): Miche-langelo’nun “eski çağdan günümüze adı anılacak en büyük mimarlardan biri” olarak tanımladığı Braman-te, İtalyan mimarisinin gelişmesinde önemli rol oy-nayan sanatçılarındandır.

İtalyan yüksek Rönesansı’nın en önemli sanat-çılarından biri olan Bramante’nin yaptığı “Tempietto Kilisesinde (Resim 04.31) benzersiz bir uyum göze çarpar. Dor düzeninde sütunlarla çevrili yuvarlak yapı çifte kubbeyle örtülüdür. Tempietto da sanatçı-nın klasik mimari kurallarım kendi özgün üslubuyla birleştirdiği eşsiz bir perspektif ve uyum vardır.

Bramante’nin anıtsal eserleri arasında yer alan haç planlı “San Petro Kilisesi” için merkezi planlı yeni bir proje önermiş ancak Bramante’nin ölmesi nedeniyle kub-beyi ilk gerçek profesyonel mimarlardan biri olan Michelangelo bitirmiştir.

Bramante sanatçı kişiliğini Milano’daki “Santa Maria della Grazie”nin koro bö-lümünde bütün görkemiyle yansıtmıştır. (Resim 04.32/33)

Resim. 04.31: Tempietto Kilisesi, Roma

Resim. 04.32-33: Santa Maria della Grazie Kilisesi, Milano

106

SANAT TARİHİ 1

RÖNESANS HEYKEL SANATI

Rönesans’la birlikte heykel öteki sanat kollarından, özellikle de mimariye bağlı olmaktan büyük ölçüde kurtarılmıştır. Rönesans sanatında heykelin formu bir sem-bol olmaktan çıkmış, gerçeği anlatan bir araç haline gelmiştir.

a.Genel Özellikler (konu ve form)Sanatçılar insanların anatomilerini ve hareketlerini inceleyerek gördüklerini

heykele dönüştürmüşlerdir. Rönesans dönemi heykelinde Tevrat ve İncil’ den alın-ma sahneler, melekler, azizler ve mitolojik konular öne çıkar. Soylulara ait atlı hey-keller ve büstler de yapılmıştır. Heykeller binaların alınlıklarını, kiliselerin sunaklarını, sivil yapıları ve kent alanlarını süslemiştir.

Perspektifin kullanılmasıyla birlikte özellikle kalabalık heykel figürlerinde daha gerçekçi çalışmalar ortaya çıkmıştır.

Rönesans heykelinde kullanılan malzemeler mermer ve tunçtur.

b.HeykeltraşlarLORENZO GHİBERTİ (Giberti) (1378-

1455): Floransa Vaftizhanesi için yaptığı “Cen-netin Kapıları” , İtalyan sanatının başyapıtla-rındandır. Floransa Vaftizhanesi’nin iki kanatlı kapısında çerçeveli madalyonlar içinde dini tasvirler bulunmaktadır (Resim 04. 34).

Âdem ile Havva’nın yaratılması, günah işleme ve cennetten kovulma gibi sahneler-de Ghiberti ‘nin doğaya yaklaştığı görülmek-tedir. Çiçek, meyve ve çeşitli hayvanların da görüldüğü kabartmalardaki perspektif ve kendi içindeki derinlik büyük bir uyumu gös-termektedir.

Ghiberti’nin “Cennetin Kapıları” dışında Or San Michele (Or Sen Mişel) Kilisesi için yaptığı “Aziz Stephanus”, sonra da “İki Aziz Heykeli” ve “Siena Kadetrali Vaftizci Kurnası” kabartmaları bulunmaktadır.

DONETELLO (1386-1466): Eserlerinde antik heykel ve atölyesinde çalıştığı Ghiberti’den etkilenen Donetello, Rönesans’ın en büyük heykeltıraşıdır. Heykeltıraş-lık çalışmalarında “Davud Heykeli”, “Gattamelata Atlı Heykeli”(Resim 04.35), Floransa Katedrali için yaptığı “Şarkıcılar Kürsüsü” en önemli eserleridir.

Davud Heykeli”nde atletik vücutlu bir genç, ağırlığını sağ bacağına vermiş; ra-hat bir görüntü içindedir. Gattamelata Atlı Heykeli” Rönesans’ın ilk atlı heykeli olma-

Resim. 04.34: Cennetin Kapıları, Ghiberti, Floransa

107

SANAT TARİHİ 1

sının yanı sıra Donetello’nun en büyük eseri sayılmaktadır. Padova’daki heykel-de atın koşum takımları ve süvarisinin silahları bütün ayrıntılarıyla işlenmiştir. Donetello, kuvvet, incelik ve sessizliği bir araya getirmiştir. Süvari ve at birbirleriy-le bütünleşmiştir. Süvari sağ elindeki bir asa ile atın yanına astığı kılıcıyla arkasına bağlanmıştır. Uzun mahmuzları ise den-geyi sağlamaktadır.

“Şarkıcılar Kürsüsü”nde betimlenen çocuklar ise neşeli ve yaşam sevinci için-dedirler.

BUNAROTTİ MİCHE-LANGELO (Mikelanj) (1445-1564): Heykeltıraş, ressam, mimar ve şair olan Miche-langelo çocuk kral “Davut Heykeli”ni yaptığında yirmi altı yaşındadır. Musa’nın Hük-mü adlı heykel de eserleri ara-sındadır.

Heykelde mükemmel insan oranı betimlenmiştir. Anatomi alanındaki bilgisi ve ustalığını tutkuyla bağlı oldu-ğu mermere aktarmıştır.

Michelangelo’nun konuları dini sahnelerdir. Vatikan’da bulunan Sistine Şapeli (Resim 04.36) tavan ve duvar resimlerini yapmıştır. Adem, Havva ve Nuh Tufanı’yla ilgili İncil’den alınma hikayelerden yola çıkarak yaptığı fresk, mitolojik figürlerle be-zenmiştir.

Michelangelo’nun ilk çalışmaları arasında Aziz Domingo’nun mezarı için yaptı-ğı heykel grubu ile “Bacckus” (Baküs) yer almaktadır. Sen Piyer Kilisesi için yaptığı “Pi-eta Heykeli”nde ise çarmıhtan indirildikten sonra Meryem’in dizlerinde yatan İsa’nın çektiği acı mükemmel şekilde yansıtılmıştır.

Sanatçı Floransa’da Laurentian Kütüphanesi, Roma’da Capitol Alanı düzenle-mesi ve San Pietro’nun kubbesini yaparak mimari alanda da büyüklüğünü göster-miştir.

Resim. 04.35: Donetello, Gattamelata Atlı Heykeli, Padova

Resim. 04.36: Michelangelo,(Sistine Şapeli), Vatikan

108

SANAT TARİHİ 1

RÖNESANS RESİM SANATI

Rönesans’la birlikte düşünce alanındaki değişim ve gelişmeler resim sanatını bütünüyle etkilemiştir.

İtalya’da 15. yüzyılın mimar ve heykeltıraşları antik sanat eserlerinde yararlan-ma olanağı bulmuşlardı. Bu resim sanatı için söz konusu değildir. Çünkü geçmiş-ten resim alanında kalan bir şey olmamıştır. Özellikle resim sanatında gölge-ışık ve perspektif uygulamaları Avrupalı sanatçıların Orta Çağ sanatından uzaklaşmalarına neden olmuştur.

Yağlı boyanın kullanılmasıyla resimler hem renk hem konu yönünden güçle-nip zenginleşmişlerdir. Bu dönem Yüksek Rönesans olarak adlandırılmaktadır.

a. Genel Özellikler (perspektif, mekan, konu, kompozisyon, renk)Perspektif (derinlik, üç boyutluluk) çizgi ile birleşerek insanı gerçeğe daha uy-

gun biçimlerde göstermek çabası içine girilmiştir.

Orta Çağ’da üretilen fresko ve mozaikler Rönesans döneminde tuval üzerine yapılmaya başlanmıştır. Kutsal kitaplardan alınma konuların dışında portre, güncel konular ve mitolojik hikayeler de resimde yer almaya başlamıştır.

Resimlerde doğaya uygunluk ve güzellik ön planda tutulmuştur.

Gotiğin koyu renkleri terk edilerek resimlerde daha yumuşak renklere yönelinmiştir.

Sıcak ve pırıltılı renkler kullanılmıştır.

Duvarlara asılması sayesinde resim evlere girerek günlük yaşamı renklendir-miş ve bir parçası olmuştur. Rönesans’la birlikte mekan yeniden önem kazanmıştır.

b. RessamlarGİOTTO Dİ BONDONE (Ciotto di Bondone) (1266-1337): Eserlerinde insan-

dan ve dinsel konulardan yola çıkan Giotto di Bondone, Rönesans resminin öncüle-rindendir. 14. yüzyıl İtalyan resminin ünlü ustası Giotto, Padova ve Asisi’deki kiliseler için yaptığı fresklerde resim sanatını Bizans geleneği dışına çıkarmış, anlatımcı ve gerçekçi bir yol izlemiştir.

İlk modern ressam olarak tanımlanan Giotto’nun figürleri üç boyutlu olup bir mekan içinde yer almaktadır. Assisili: Aziz Francesco, Padova’da Scrovegni (Skro-venyi), Fransa’daki Santa Croce(Kroçe) kiliselerine yaptığı fresklerinin konuları İsa ve Meryem’in yaşam hikayelerinden oluşmaktadır.

Resim sanatını Orta Çağ geleneğinden kurtararak yeni bir yönde ilerlemesini sağlayan Giotto’nun “Assisili Aziz Francesco” adlı ünlü eseri Louvre Müzesi’ndedir.” İsa’ya Yas”, önemli eserleri arasındadır. (Resim 04.37)

109

SANAT TARİHİ 1

Duygularını ve heyecan-larını yansıttığı Roma’daki San Pietro Kilisesi’ndeki “Navicella Mozaiği” “Maesta”, “Meryem ile Çocuk İsa” Giotto’nun ünlü ve unutulmaz eserleri arasında yer almaktadır.

MASACCİO (Mazaçyo) (1401-1429): İtalyan Rönesans’ın ilk büyük gerçekçi ressamıdır. Çağının doğasını, insanını ve tarihini büyük bir gerçekçilikle resimlemiş, figürleri perspektif içinde ağırbaşlılıkla ele almıştır. Figürle mekanın, ışık ile gölgenin, gizem ile aydınlığın birleşmesin-den oluşturduğu fresklerinde çok boyutlu manzaralar, evler, kaleler,

Orta Çağ şatoları göze çarpar. Eserlerinde yalınlık duygusu ağır basar.

Sanatında hümanizm düşüncesinden yola çıkan Masaccio; insanın duyguları-nı davranışlarıyla betimlemeye çalışan bir anlatım biçimi geliştirmiş, resimde pers-pektifi gerçekçi bir duruma getirmiştir.

“Vergi Parası” (Resim 04.38) adlı eseri Rönesans dönemine ait bütün özellikleri içeren bir çalışmasıdır. İnsan figürlerinin kendi başlarına ve diğerleriyle birlikte için-de bulundukları çevreyle ilişkileri gerçekçi bir biçimde yansıtılmıştır.

Sanatçının çalışmalarında en çok ağırlık verdiği konular İsa ve havarilerinin yaşam sahnelerini anlattığı freskolardır.

Resim. 04.37: İsa’ya Yas, Giotto

Resim. 04.38: “Vergi Parası”, Masaccio

110

SANAT TARİHİ 1

“ Masaccio San Giovenale Triptych “ “Kahin Krallar’ın Tapınması”, “Ophilius’un Oğlunun Yeniden Doğuşu” tanınmış eserleridir.

SANDRO BOTTİCELLİ (1445-1510): 15. yüzyıl sonunda Floransa sanatının en başarılı sanatçılarından ressam, desenci ve gravürcü Sandro Botticelli’dir. Resimle-rinde büyük bir inceliğin egemen olduğu Botticelli, yalın çizgilerle yaptığı “Venüs’ün Doğuşu” (Resim 04.39) adlı eserinde rüzgâr tanrısı Zephyros’un üflemesi sayesinde kıyıya gelen bir midye kabuğu içinde Venüs’ün doğuşu betimlenmektedir. Gerçek-liğe hareket anlayışını getiren Botticelli, Floransa’da ailesinin korumasında sanat ça-lışmalarını sürdürdü.

Güçlü desenleriyle Dante’nin ünlü eseri “İlahi Komedya”yı resimledi. “Meryem ‘in Taç Giymesi”, “İlkbahar”, “Mars ve Venüs’ ve “Primavera” (Resim 04.40) ünlü eserleri arasında yer almaktadır.

Resim. 04.39: “Venüs’ün Doğuşu”, Botticelli

Resim. 04.40: “Primavera”, Botticelli

111

SANAT TARİHİ 1

LEONARDO DA VİNCİ (1452-1519): İtalyan sanatçı, mimar, mühendis, mate-matikçi, anatomist, müzisyen, heykeltıraş ve ressamdır.

Leonardo da Vinci, çok yönlü ve evrensel sanatçı tipinin en seçkin örneğidir.Hidrolik, aerodinamik, botanik, zooloji, astronomi alanlarında araştırmalar

yapmış, eserler yazmıştır.Rönesans’ın bu büyük sanatçısı betimlediği her şeyin özünü yakalayabilmek için

doğada çok sayıda çalışma yaparak duyguyu büyük bir ustalıkla ifadeye dönüştürmüştür.İtalyan resim sanatında yeni bir çığır açan Leonardo, geleneksel tekniklerin dı-

şına çıkarak duvar resimlerinde yağlı boya kullanmıştır. Ağırlıklı olarak resimlerinde gölge, ışık ve yüz ifadelerine önem vermiştir.

“Son Akşam Yemeği” (Resim 04.41) en çok bilinen eserlerindendir. Tabloda, İsa ve Havari-leri akşam yemeğindedirler. İsa tam ortadadır. Diğer figürler iki yanına sıralanmıştır. Leonardo, İsa’nın içlerinden birinin ihanet edeceğini söy-lediği anda Havarilerinin yüzlerindeki kederli ifadeyi mükemmel vermiştir. İsa’nın arkasında yer alan pencereden içeri süzülen ışık bütün dikkati İsa’nın üzerinde toplamaktadır.

Mona Lisa” (Resim 04.42) diğer adıyla La Giocondo bütün dünyada gizemli gülümseyişi ile Leonardo da Vinci’nin az sayıdaki ve en çok bilinen eseridir. Modelin kim olduğu bilinme-mektedir. Çok sade giysili kadın, ellerini üst üste koymuş; hafif yan oturmaktadır. Portre sanatı-nın en büyük örnekleri arasında yer alan resim-de ışık ustası Leonardo da Vinci, yüze anlamlı bir

Resim. 04.41: Son Akşam Yemeği, Leonardo da Vinci

Resim. 04.42: Mona Lisa, Leonardo da Vinci

112

SANAT TARİHİ 1

derinlik kazandırmıştır. Tam anlaşılamayan yüz ifadesiyle ideal kadın portresi olarak tanımlanan portrenin arka planında mavimsi bir sise bürünmüş dağlar, ova ve dere bir insan-doğa birlikteliğini yansıtmaktadır.

Leonardo, insan figüründen başka atmosferin, bulutların, suyun, havanın, rüz-garın, yeryüzünün ve bitkilerin betimlenmesiyle ilgili düşüncelerinin ancak bir ayna aracılığıyla okunduğu defterler bırakmıştır ardında.

“Meryem’e Müjde”, “Meryem, Çocuk İsa ve Aziz Anna”, “İsa’nın Vaftizi”, “Kayalık-ta Meryem” diğer önemli eserlerindendir.

PAOLO UCCELLO (1397-1475):Ghiberti’ni yar-dımcılığını yapan Uccello, Venedik’te kaldığı yıllarda San Marco Bazilikası’nda mo-zaikçi olarak çalıştı. “Sir John Hawkwood’un Atlı Heyke-li” freski ve Santa Maria de Fiore’nin vitrayları için çalış-malar yaptı. “Nuh’ un Yaşa-mından Sahneler” adlı freskle-ri hazırladı.

Gerçek bir perspektif ustası Uccello, “San Romano Savaşı” (Resim 04.43) adlı tablosunda renkleri savaş at-mosferine gerçek dışı bir görünüm vermek amacıyla kullanmıştır.

Sanatçının ilgi çekici bir diğer tablosu da Paris’teki Saint George ve Dragon adlı tablosudur.

VECELLİO TİZİANO (1477-1576): Venedik Okulu’nun ustalarından olan Tizi-ano, Gentile ve Giovanni Bellini kardeşlerin atölyesine girdi. Resimlerinde öncelikli olarak doğa, güzellik, aşk ve mitolojik konuları işledi. Sanatçı, resimlerinde peyzaja önem vermiştir. Diğer İtalyan ressamları arasında renk ustası olarak tanınan Tiziano, parlak ve canlı renkleri eserlerinde daha çok kullanmıştır.

Yaptığı kompozisyonlarda insan figürleri üstünde ayrıntıyla durmuştur. Portre ressamı olarak yüzlerde gerçeği yansıtmıştır.

Çok tanınmış eserleri içinde yer alan “V. Charles (Karl) Portresi”nde insan figü-rü, kuşkucu, zeki, ne istediğini bilen ve yorgun bir durumda resmedilmiştir. Önemli eserlerinden bazıları “Urbino Venüsü”, “Kırdaki Konser”, “Bacchus (Baküs)”, “Tavşanlı Meryem” , ve “Defne”dir.

PİETER BRUEGHEL (Broygel) (1525-1569): 16. yüzyılın ünlü Flaman ressamı manzara resminde deneyimini artırmak için İtalya’ya gitti. Flaman köylülerinin gün-lük yaşam ve geleneklerini gerçekçi bir tarzda tablolarına yansıttı.

Resim. 04.43: San Romano Savaşı, Uccello

113

SANAT TARİHİ 1

Bu yüzden “Köylü Brueghel” olarak da anılmaktadır. İlk resimlerinde Bosch’un etkisi görülen Brueghel, yeni bir perspektifle, resimlerinin kalabalık sahnelerinde, büyük bir hareketlilik ve karmaşa vardır.

Halkın yaşamın-daki komik ve trajik sahneler resminin vaz-geçilmez konularıdır. Birbirine Kılavuzluk Eden Körler, adlı tab-losunda birbirine tutu-nur şekilde yokuş aşağı inen insanlar betimlen-miştir. “Asi Meleklerin Düşüşü” (Resim 04.44)

“Karda Avcılar” (Resim 04.45) resmi, sa-natçının manzaraların-da, ayrıntılarda ortaya koyduğu özeni ve ustalı-ğı yansıtmaktadır. Man-zaralarının bir özelliği de figürlerin değil, ko-nunun ön plana çıkmış olmasıdır.

ALBRECH DÜRER (Albert Düfer) (1471-1528): Ressam, tahta baskıcısı, çi-zimci, gravürcü kimlikleriyle Alman Rönesans sanatının çok yönlü ve en büyük us-tasıdır. Çocukluğunda babasının kuyumcu dükkanında çalıştı. Dinsel içerikli resim-lerinin yanı sıra hayvan, bitki resimleri ve portreler de yapmıştır. “Kendi Portresi”ni (Resim ilk kez yapan ressam olma özelliği de taşıyan Dürer’in insan anatomi bilgisi kusursuzdur.

“Dört Kutsal Kitap Yazarı” adını taşıyan tablosunda her havarinin kendi kişilik özelliklerini yüzlerinde görmek mümkündür. Dürer’in diğer çalışmalarında hayvan ve

Resim. 04.44: Asi Meleklerin Düşüşü, Pieter Bruegel

Resim. 04.45: “Karda Avcılar”

114

SANAT TARİHİ 1

manzaraları konu alan sulu boyalar da bulunmaktadır. “Kralların Secdesi”, “Melankoli”, “Süvari Şeytan ve Ölüm”, “Adem ile Havva”, “İncil Yazıcıları” ünlüdür.

HİERRONYMUS BOSCH (Jerome Boş) (1453-1516): Tuhaf hayvan, bitki ve yaratık şekilleri, hayal ürünü sembolleri resme resme dönüştürmeyi seçen bir sanat-çı olan Bosch, eserlerinde ayrıntılara önem vermiş, zengin ve göze çarpan renkleri kullanmıştır.

Bosch, ilk eserleri arasında yer alan “Hokkabaz”da insanların deliliğe varan davranışlarının sonuçları anlatılmaktadır. Tablosundaki yüzlerde merak ve şaşkınlık ifadesi egemendir.

Bosch tabloları içinde en tanınmış olanlarından “Dünyevi Zevkler Bahçesi”nde (Resim 04.46) Adem, Havva, cennet, cehennem resmedilmiştir. Yaşadığı dönemde hayli yaygın bir ün kazanmış olan sanatçının en önemli çalışmaları arasında yer alan bu eseri, hem içerik hem de kompozisyon düzeni açısından Orta Çağ’a en bağlı ola-nıdır.

Dünyevi Zevkler Bahçesi’nde sol tarafta Adem ile Havva ve harikulade hayvan-lar eşliğinde cennet betimlenmiştir. Tablonun ortasında pek çok çıplak figür, eşsiz güzellikteki kuşlar ve meyveler ile dünyevi zevkler; sağ tarafta ise günah işleyenlerin değişik şekilde cezalandırılışının gösterildiği cehennem vardır.

Bosch’un önemli eserleri arasında “Ot Arabası”, “Deliler Teknesi”, “Kralların Sec-desi” bulunmaktadır.

Resim. 04.46: “Dünyevi Zevkler Bahçesi”, Bosch

115

SANAT TARİHİ 1

4. BAROK SANATI

HAZIRLIK ÇALIŞMALARI

MANİYERİZM VE BAROK SANATManiyerizm, Rönesans’a

tepki olarak doğmuş bir sanat akımıdır. 16. yüzyılın sonuna yaklaşırken eski sanatçıların tak-lit edildiği ya da farklı renk ve ölçü kullanılarak sanat eserinin üretildiği bu dönem Maniyerizm dönemi olarak tanımlanmakta-dır. Sanatçılar arasında özellikle Michelangelo yeni Rönesans kar-şıtı düşüncelerin karşıtı olurken, Leonardo da Vinci biçim, mekan ve renk kullanımına yeni açılım-lar getirmeyi amaçlamıştır. Buna örnek olarak Michelangelo’nun Sixtina Kilisesi için yaptığı “Mah-şer” (Resim 04.47) adlı freskoları Maniyerizm için belirleyici özel-likler taşımaktadır.

İtalyancada maniera söz-cük anlamıyla yapmacıklı üslup, taklitçilik anlamına gelir. Maniye-rizm, Rönesansla barok arasında

bir geçiştir. En önemli özelliği yenilik arayışıdır.

Rönesanstan farklı bir bakış açısı ve duyarlık getirmiş olan Maniyerist akım Floransa’da doğmuş daha sonra da diğer Avrupa ülkelerinde yayılmıştır.

1. 16. ve 17. yüzyılda Avrupa ‘nın kültürel ortamını inceleyip, bu ortam-dan sanatın ne türlü etkilendiğini araştırınız.

2. Barok sanatını etkileyen düşünce nedir? Araştırınız.

Resim. 04.47: Mahşer, Sixtina Kilisesi, Michelangelo

116

SANAT TARİHİ 1

a. Maniyerizmin Genel ÖzellikleriEserlerde yer alan figürlerde genellikle abartı ve hareketlilik egemendir. Me-

kanlarda derinliğin kullanıldığı görülür.

Hareketli, ince figürler yere basmamakta, uçuyor izlenimi uyandırmaktadır. Rö-nesans dönemindeki belirginliğini yitiren yuvarlaklaştırılmış vücut kıvrımlı, bol ve ka-barık giysiler içinde gösterilmiştir.

Bu döneme ait eserlerde yer alan figürlerde daha çok huzursuz, umudunu yi-tirmiş, gerilim dolu ifadeler yer almaktadır. Yüzlerde huzursuz üzüntülü, melankolik ve mistik bir ifade vardır. Ağırlıklı olarak soğuk renkler kullanılmıştır.

b. SanatçılarCorregio, Andrea Del Sorto, Carpacci, heykeltıraş Giovanni Bologna, Tintoret-

to ve İspanya’da dinsel ağırlıklı, duygulu örnekler veren El Greco, Elizabeth döne-minin ünlü minyatür portrecisi Nicholas Hilliard Maniyerizmin ünlü sanatçılarıdır. Correggio’nun Parma yılları sanat yaşamının en önemli ve coşkulu dönemidir. Fresk biçiminde pek çok duvar süslemesi yaptı. Bu fresklerden en güzel ve yetkin olanı, Parma Katedrali kubbesini süsleyen Meryem’in Göğe Çıkışı’dır. (Resim 04.52)Hafif ve yumuşak renkler kullanarak, kilise kubbesini gök kubbeyle özdeşleştirmeyi başardı.

EL GRECO (1541 - 1614): “Yu-nan” anlamına gelen “El Greco” takma adıyla tanınmıştır. Asıl adı Domenikos Theotokopulos’tur. Giritli olan sanatçı Ve-nedik ve Roma’dan sonra yerleştiği sanat ve ticaret alanında etkin olan Toledo’da en önemli eserlerini yapmıştır.

İlk resim çalışmalarına Bizans ikona geleneğinin sürdüğü Girit’te başlayan El Greco, Tiziano’nun atölyesine girmiş Vene-dik’teki öğrenim sürecinde en çok Tinterot-to ve Michelangelo’dan etkilenmiştir.

Sanatçı İspanya’da ünlenmesini sağ-layan Toledo Katedrali’nde yoğun bir dra-matik anlam içeren “İsa’nın Giysilerinden Soyunması” adlı eserini gerçekleştirmiştir.

En önemli eserlerinden biri Toledo’da Santo Tome Kilisesi için yaptığı “Orgaz Kon-tunun Gömülmesi” (Resim 04.48) adlı tablosunda parlak ve canlı renkler kullanmış-tır. Tabloda iki bölüme ayrılan sahnenin alt bölümü her biri bir portre gibi görünen insanlarla doludur. Yüzler bir friz oluşturmaktadır. Gökten inmiş iki aziz Augustin ve

Resim. 04.48: Orgaz Kontunun Gömülmesi Töreni, El Greco

117

SANAT TARİHİ 1

Sebastian, Orgaz Kontu’nu mezara koyarlarken meşaleler yanmaktadır. Yukarı bö-lümde Meryem ve İsa bulutlar içinde melekler ile bütünüyle dinsel bir dünya gözler önüne serilmiştir. İsa’ya doğru uzanan Kont Orgaz’ın ruhu yoğun bir duyarlılıkla an-latılmaktadır.

El Greco ‘nun sanatında hangi kültürler etkili olmuştur?Manzara konusundaki yaklaşımının en güzel örneği olan “Toledo Manzarası”

tümüyle figürsüzdür. Bulutlar fırtınanın ortasındaki binalarıyla yer yer çakan şimşek-lerin ışığı içindeki Toledo karşımızdadır. Resimde başarılı ışık ve renklendirme saye-sinde dramatik ve mistik bir atmosfer oluşturulmuştur.

Uzun süre unutulan tutkuları coşkulu ve acı çeken insanları tuhaf renkler kul-landığı tablolarında gösteren El Greco günümüzde Velazquez ve Goya ile birlikte anılmaktadır.

Resimlerinin hemen tümü ışıkla dolup taşan El Greco’nun diğer eserleri arasın-da “Yeniden Diriliş”, “Kralların Tapınması”, “Laocoon”, “İki Havari”, “Tebşir”, “Aziz Martin ve Dilenci”, “İsa Zeytin Dağı’nda” bulunmaktadır.

Maniyerizm Rönesans ‘tan nasıl etkilenmiştir?

4. BAROK SANATIBarok sanatı 17. ve 18. yüzyıllarda Avrupa’da başta resim, heykel, mimari ol-

mak üzere bütün sanat dallarında İspanya, Almanya, Hollanda, Belçika, Fransa, İngil-tere vb ülkelerine yayılmıştır . Bir kuyumculuk terimi olan Barok Portekizcede “tam yuvarlak olmayan düzensiz inci” anlamına gelen barroco sözcüğünden gelmektedir. Etkileri Avrupa dışında Rusya’da ve Osmanlı sanatında da örneklerini vermiş, Çin ve Latin Amerika ülkelerine kadar yayılmıştır.

Rönesans ve Maniyeriz-me karşı kilisenin desteği so-nucunda ortaya çıkan Barok sanat duyular ve hayal gücün-den yola çıkmıştır.

A. RESİM SANATI

a. Genel Özellikler:Çeşitlilik gösteren Barok

resminin konulan din (çarmı-ha gerilme, göğe yükselme, azizlerin hayatı), efsaneler, kahramanlık hikayeleri, mito-loji, savaşlar ve günlük hayat- Resim. 04.49: Müzisyenler, Caravaccio

118

SANAT TARİHİ 1

tan alınmadır. Caravaccio “Müzisyenler” adlı tablosunda dönemin günlük hayattan yola çıkarak bir grup genç müzisyeni betimlemiştir (Resim 04.49).

Resimlerde hareketli figürlerle güçlendirilmiş derinlik duygusu ön planda tu-tulmuştur.Manzara (peyzaj) resmi önem kazanmıştır. Barok resimde grup portreciliği gö-rülür.Vücut anatomisi en ince ayrıntılara kadar gösterilir.Figürler bir tiyatro sahnesindeymiş gibi dururlar.Ev içi resimlerine doğa görüntüleri girmiştir.Işık ve gölge anlatımı güçlendirmiştir. Işık resmin bütün yüzeyine aynı ölçüde dağılmaz, parçalar halinde yansır.Tavan ve kubbeler gökyüzü resimleri ile süslenmiştir. Sıcak renkler kullanılmıştır.

b. Sanatçılar:PIETER PAUL RUBENS (1567-1640): Barok sanatın en ünlü temsilcisi Rubens’tir.

Dinsel ve mitolojik konuların yanı sıra, ünlü bir portreci ve manzara ressamıdır. Portre-lerinde kişiler kuvvetli, neşeli ve sağlıklıdır. Eserlerinde görülen yaşama sevinci, biçim ve renk zenginliği Barok resim sanatının en özgün örnekleri arasında sayılmaktadır.

Eserlerinin çoğu büyük bo-yutlu tablolardan oluşan Rubens çok sayıda dini, mitolojik ve alego-rik resimler ve portreler yapmıştır.

“Leukkipos’un Kızlarının Ka-çırılışı”, “Sanherit Yenilgisi”, “Ama-zonlar Savaşı”, “Venüs ve Adonis” mitolojik konulu eserleridir.

Rubens’in manzaraları ve natürmortlarında gerçekçilik ağır basar. “Gökkuşaklı Manzara”, “Ste-en Çiftliği” gibi eserlerindeki insanı bitki ve hayvan figürleri hareketli bir bütünlük içinde resmedilmiştir.

“Hasır Şapkalı Kadın”, “Hipo-potam Avı”(Resim 04.50), “Katli-

am”, “Mahşer”, “Fırtına” “İsa’nın Çar-mıha Gerilmesi” , “Tarla Dönüşü”,

“Hero ve Leander”, “Kendi Portresiünlü ressamın tanınmış eserleridir.

Resim. 04.50: “Hipopotam Avı”, Rubens

119

SANAT TARİHİ 1

REMBRANDT HARMENSZ FANRİJN (Rembrant) (1606-1669): 17. yüzyılın ünlü ressam ve gravürcüsü Hollandalı Rembrandt, bütün sanat yaşamı boyunca tarihi ve dini temaları resimlemiştir. İsa’nın doğumundan, göğe yükselişiyle biten sahnelerden barok anlayışla oluşturduğu yedi çalışması dönemin önemli çalışmaları arasında sayılmaktadır.

Sanatçının ilk resimlerinin konularını yaşlı kişilerin portreleri oluşturmaktadır. “

Rembrandt, ayrıca “Proserpina’nın Kaçırılışı” gibi mitolojik ve “Emmaus’ta Ye-mek”,” İbrahim ve Oğlu” gibi dine ait temaları resimlerinde büyük bir ustalıkla işlemiştir.

Tablolarında siyah fon kullanmayı yeğleyen Rembrandt’ın Cerrahlar Lon-cası tarafından sipariş edilen “Dr. Nicolaes Tulp’un Anato-mi Dersi” (Resim 04.51)’nde lonca başkanı Dr. Tulp yanın-da bulunan tıp öğrencileriyle bir kadavrayı incelemektedir. Yüzlerde büyük bir dikkat ifadesi vardır. Işık gölge tek-niğinin bu büyük ustasının resminde kullandığı ışık ka-davrayı ve çevresindeki yüzle-ri aydınlatmaktadır.

Resimdeki figürlerden birinin elinde tuttuğu kağıtta kadavrayı inceleyenlerin adları yazılıdır. Düşünceli kişileri resimleyen Rembrandt “Homeros’un Büstü Önünde Aristotales” tablosunda Aristotales’i derin düşünceler içinde yansıtır.

İnsan duygularını çok az renk ile anlatabilme özelliğine sahip az rastlanan sa-natçılardan biri olan Rembrandt, sanat yaşamı boyunca yaklaşık yüze yakın kendi portresini yapmıştır. “Agahta Bas” , “Yıkanan Kadın”, “Gece Bekçileri”, “Oğlu Titus”, “Ak-şam Yemeği”, “Kumaşçılar Demeği Yöneticileri” ve “Jeremya” Rembrandt’in eserlerin-den bazılarıdır.

Barok resim sanatının diğer önemli sanatçıları arasında Michelangelo, Cor-reccio, Tintoretto, Carracci, Caravaggio, Murillo, Ribera, Zurbaran, Velazques (Resim 04.52), Vermeer (Resim 04.53), Steen ve Hooch yer almaktadır

Resim. 04.51: Dr. Nicolaes Tulp’un Anatomi Dersi, Rembrandt

120

SANAT TARİHİ 1

B. HEYKEL SANATIHeykel, barok döneminde bütün Avrupa’da geniş ölçüde benimsenmiş ve mi-

mari eserlerin süslemelerinde yerini almıştır. Bu dönemde heykel barok sanatın vaz-geçilmezleri arasına girmiştir. Özellikle kentlerde meydanlar, bahçeler, mezar anıtla-rı, havuzlar, çeşmeler heykellerle donatılmıştır.

a. Genel Özellikler:“ Figürler hareketli olup, vücut formları, ayrıntılar gerçeğe uygun olarak yapıl-

mıştır. Mermer, tunç ve ahşap malzeme kullanılmıştır.

Ayrıntılara önem verilmiş, giysilerdeki ayrıntılar gerçekçi bir yaklaşımla işlen-miştir. Duygular abartılı bir biçimde büyük başarıyla yansıtılmıştır.

b. Sanatçılar:LORENZO BERNINI (1598-1680): Barok dönemin en önemli sanatçılarından

Bernini, resim, heykel, mimarlık alanında eserler vermiştir.

Roma’da bir dizi mermer heykel arasında yer alan Apollon ve Daphne tanrıça Daphne’ye aşık olan Apollon’u işlerken sanatçı doğadaki gerçeğe ve duygusal ifade-ye verdiği önemi vurgular. Daphne, Apollon’un dokunuşu sayesinde bir ağaç halini almaktadır. Eserde gölge ve ışık oyunları son derece etkilidir.

Resimle heykel arasındaki ilişkiyi yansıttığı mistik bir hava taşıyan “Ermiş Theresa’nın Kendinden Geçmesi” adlı heykeli güçlü bir ifadeyi yansıtmaktadır.

Resim.04.53: Mektup Okuyan Kadın, Vermeer

Resim. 04.52: Nedimeler, Velasques

121

SANAT TARİHİ 1

E.H. Gombrich bu büyük eser için “ken-dinden geçiş içindeki Azize’nin yüzünü geçmiş yüzyılların her hangi bir yapıtıyla karşılaştırır-sak Bernini’nin o ana dek sanatta başarılama-yan yoğun bir yüz ifadesine ulaştığını görürüz” der.

Renk ve ışık öğelerini mermere büyük bir ustalıkla aktaran Bernini, Roma’da Novana Meydanı’nda bulunan “Dört Irmak Çeşmesi” nde kayalıklara dikilen bir obeliskin etrafındaki dört mermer figür bulunmaktadır.

Bernini’nin ünlü mimarlık eserleri ara-sında Roma’daki Saint Andrea Kilisesi (Resim 04.54), heykeltıraşlık ürünleri içinde de Davut, Prosperina’nın Kaçırılması, Papa Innocent Hey-keli de yer almaktadır.

C.MİMARÎGüçlü konumdaki kilise barok sanatı destekleyerek anıtsal, gösterişli yapılar

ortaya çıkmasını sağlamıştır. Kilise ve manastır gibi dini yapılarla beraber saraylar, bahçeler, çeşmeler inşa edilmiştir. Saraylar içinde Fransa’daki Versailles (Versay) Sa-rayı barok üslup içinde yer almaktadır.

İtalya başta olmak üzere sayısız Avrupa kenti, Barok üslubun izlerini taşımakta-dır. Bu üslup 1720-1830 yılları arasında İstanbul’daki bazı mimari eserlere ve süsleme-lere de yansımıştır.

“Rokoko” 18. yüzyılın ilk yarısında Paris’te başlayıp Avrupa’da hızla yaygınlaşan bir bezeme üslubudur. Rokoko bir iç mimarlık ve mobilya stili olmasına karşın, kü-çük el sanatlarında da kendini gösterir.

Rokoko döneminde büyük boyutlu tavan resimleri azalmış, duvar halıları kü-çülmüştür. İç süslemelerde pastel renkler tercih edilmiştir. Süslemelerde ayna, por-selen, lake mobilya, kanepe ve ahşap kaplamalar kullanılmıştır. Ayrıca porselende, kumaş ve takılarda da rokoko tarzı sürdürülmüştür.

Genel özellikler:Barok mimaride Rönesans’ın merkezi planlı yapı tarzı yerine hareketli cephe-

nin bir bütün halinde göründüğü uzunlamasına dikdörtgen yapılar görülür.

Rönesans mimarisinin özelliklerinden olan düz çizgilerin yerini eğri, dalgalı ve kıvrımlı çizgiler almıştır. Pencerelere oval çizimler egemendir. Işık ve gölge büyük bir ustalıkla kullanılmıştır.

Resim. 04.54: Saint Andrea Kilisesi, Bernini

122

SANAT TARİHİ 1

Çatı örtüsü tonozdur.

Dar olan kubbe ile daha geniş aşağı bölüm arasındaki bağ süslerle bezenmiştir.

Heykeller yapıların içinde ve dışında “Y” biçiminde yerleştirilmiştir.

Süslemeye çok önem verilmiştir.

Barok mimari özellikle şehircilik planlamasında havuzlarda ve çeşmelerde de kendini gösterdi.

Fransa’da Versailles (Versay) (Resim 04.55), Louvre (Luvr) sarayları (Resim 04.56, Roma’da Trevi Çeşmesi ile İspanya’daki Compestela (Kompestela) Katedrali bu döne-min ünlü yapıları arasında yer almaktadır.

b. Sanatçılar:FRANCESCO BOROMINI (1599-1667): İtalyan barok dönemi mimarlığının

önde gelen temsilcisi Borromini’dir. Boromini Rönesans mimarisinin belirleyici özel-liklerinden olan düz çizgilerden uzaklaşıp eğri ve oval çizgileri kullanmıştır.

Yaptığı ilk önemli eser Roma’daki Saint Carlo (Sen Karlo) Kilisesi’dir. Boromi-ni Yunan haçı planlı yapıda elips şeklinde bir kubbe ve dalgalı çizgilerden oluşan bölümlerle büyük bir yeniliğe imza atmış-tır. Kubbeye kilisenin içinden bakıldığın-da içeriye süzülen ışık demeti görenlerde büyük bir gizem ve hayranlık uyandırmak-tadır.

Yaşadığı dönemde her zaman yeni-likler peşinde koşan Boromini, kendisine büyük ün kazandıran Roma’daki Saint Ivo

Kilisesi’nde dilimli bir kubbe ve yıldız biçimli bir plan uygulamasıyla klasik mimari anlayıştan bütünüyle uzak bir sanatçı olduğunu göstermiştir. Saint Ivo Kilisesi’nde

Resim. 04.55: Versailles Sarayı,Fransa Resim. 04.56: Louvre Sarayı içi, Fransa

Resim. 04.57: LSaint Ivo Kilisesi kubbesinin iç görünümü, Boromini

123

SANAT TARİHİ 1

ise, uzak doğu motiflerinden esinlenmeler vardır. (Resim 04.57)

Eserleri uzun süre döneminin mimari örneklerine esin kaynağı olmuş Boromini’nin diğer çalışmaları arasında St. Carlo Kilisesi, St. Agnese Kilisesi, Pamphili Villası, Alessandrina Kütüphanesi bulunmaktadır.

5. 18. YÜZYIL VE SONRASI SANAT AKIMLARI

HAZIRLIK ÇALIŞMALARI

1. NEOKLASİZM (YENİ KLASİKÇİLİK)

Yeni Klasikçilik olarak da bilinen neoklasizm, 18. Yüzyılın sonlarında barok ve rokoko sanatlarının aşırı süslemeciliğine ve yapaylı-ğına karşı oluşan tepki so-nucunda ortaya çıkan ve sadeliği simgeleyen bir sa-nat akımıdır (Resim 04.58).

Önce İtalya, daha sonra da Almanya ve diğer Avrupa ülkelerinde geliş-miştir ve etkisi 19. yüzyılda da sürmüştür.

Bu akımda eski Yunan ve Roma sanatlarının yeniden canlanması, eski sanata duyulan beklentiyi de beraberinde getirmiştir. Özellikle Pompei, Herculaneum ve Pa-estum kentlerinde ortaya çıkarılan sanat eserleri Avrupa’da yeniden ilgi ve hayranlık uyandırmıştır.

Neoklasizm, mimarlığın bilinen kalıplarından uzaklaştırıldığı, kendini yenile-yen bir anlayışa yöneltildiği bir dönem olmuştur.

1. 19. Yüzyılda Avrupa’da meydana gelen toplumsal gelişmelerin sanat üzerinde ne tür etkileri olduğunu araştınmz.

2. Ünitede konu başlığı olarak yer alan sanat akımları ne anlama gel-mektedir?

Resim. 04.58: Sokratesin Ölümü, J.L. David

124

SANAT TARİHİ 1

a. MimariMimarlık neoklasizm’in en etkili olduğu sanat koludur. Anıtsal yapı tarzının,

özellikle de cephe mimarisinin dikkat çektiği neoklasik akımda düz çizgiler, klasik sütunlar yeniden ortaya çıkmıştır, Sadelik, ölçü ve ahenge önem verilmiştir.

ANDREA PALLADİO (Andre Paladyo) (1508-1580): Neoklasizm mima-ride öncü sanatçısı Andrea Palladio’nun Vicenza’daki Rotonda Villası ve Bazilika (Resim 04.59) adını taşıyan belediye yapısı en önemli eserleri arasındadır. Ro-tunda Villası, İyon tarzı altı sütunlu dört cephesiyle son derece sade olmasının yanı sıra Parthenon gibi et-rafında dolaşılacak bir yapı olarak tasarlanmıştır. Çift katlı ve her katında sütun-lar bulunan (kolossol nizam) Palladio’nun mimariye getirdiği yeniliklerden biri ola-rak kabul edilmektedir.

Çok sayıda dile çev-rilen “Mimarlığın Dört Ki-tabı” adını taşıyan kitabın sahibi olan Palladio’nun diğer eserleri arasında Olimpiko Tiyatrosu, Villa Barbara, Rodentore ve S. Francesco de Ila Vigna kili-seleri bulunmaktadır.

Fransa’daki Madde-leine (Madlen) Kilisesi ve Zafer Kemeri, neoklasik akımın örnekleri arasında yer almaktadır.

W I N C K E L M A N N (Vinkelman) (1717-

1768): Sanat tarihçisi ve mimar olan Winckelmann sekiz ciltten oluşan sanatı kültür ile olan ilişkisi içinde ele aldığı “Eski Çağ Sanat Tarihi” adlı eseri yayımlamıştır,

Resim. 04.59: Bazilika, Palladio

Resim. 04.60: Maddeleine Kilisesi, Winckelmann

125

SANAT TARİHİ 1

Winckelmann’a göre Batı kültürünü meydana getiren sanat eserleri Antik Roma tarihi ve kültürüne dayanıyordu.

Yunan tapınaklarını örnek alarak yaptığı Maddeleine (Madlen) Kilisesi (Resim 04.60) cephesine Korint nizamını uygulayarak antik sanatın sadeliğini yeniden göz-ler önüne sermiştir. Diğer bir eseri ise, Paris kentinde bulunan Zafer Kemeri’dir.

Alman Langhas’ın yaptığı Brendenburg Kapısı da dönemin ilk büyük ve tanın-mış eserleri içinde sayılmaktadır.

Pierre Fontaine (Piyer Fonten), Bianchi (Biyanki), Luigi della Canonica (Luici della Kanonika), John Nash (Con Neş) ve Carl Gotthard Langhas (Karl Gothard Lan-gons) neoklasizmin ünlü sanatçılarıdır.

Neoklasik mimari nasıl başlamıştır?

b. HeykelAğırbaşlılığın ve zarifliğin ön planda tutulduğu neoklasik heykel Eski Çağ Yu-

nan heykellerinden yola çıkılarak yapılmıştır. Malzeme olarak beyaz mermerin kulla-nıldığı heykellerde, antik çağdan etkilenilerek figürlerin ağırbaşlı, durgun ve doğal davranışlarda verilmesine dikkat edilmiştir.

ANTONlO CANOVA (Kanova) (1757-1822): İtalyan heykeltıraş Canova, taş ustası büyükbabası tarafından yetiştirilmiştir. Barok heykelden neoklasizm ‘e geçiş sürecini ilk başlatan ve bu özelliği ile de kendisinden sonrakilere örnek olan bir sa-natçıdır.

Paolina Borghese heykelinde vücut hatlarını durgun ve sakin çizgilerle yansıta-rak antik tanrıça heykellerinde görülen saflığı ve doğallığı yakalamıştır.

Sanatçının diğer önem-li çalışmaları arasında “Orp-heus ve Eurydike”, “Daidalos ve İkaros”, “Dövüşçü”, “Dansçı Kız”, “Üç Güzeller”, “Cupido ve Psykhe” (Resim 04.61) yer al-maktadır.

Gotfried Schadow, CarI Gotthard Langhans, Bertel Thorwaldsen, John Flaxman, Francois Chalgrin Neoklasik tarzda eser veren başlıca hey-keltıraşlardır.

Resim. 04.61: Cupido ve Psykhe, Canova

126

SANAT TARİHİ 1

c . ResimNeoklasik resmin özelliği ışık, perspektif ve derinlikten uzak olması ve arka pla-

na önem veren anlayıştır. Bu dönem resimlerinin konusunu genellikle kahramanlık ve tarihi olaylar oluşturmuştur

JACQUES LO-UİS DAVİD (Jak Lui David) (1748-1825): Neoklasizm ‘in kurucu-larından ve en önemlisi Jacques Louis David’dir. Comeille’in Horace (Ho-ratius) adlı trajedisin-den yola çıkarak yaptığı, antik heykelleri çağrıştı-ran figürlere yer verdiği “Horas Kardeşlerin Ye-mini” (Resim 04.62)’nin konusu vatan uğruna edilen bir savaş yemini-dir.

Vatanları için ha-yatlarını hiçe sayan üç kardeş ve onlara kılıçlarını veren babanın yer aldığı eser, Fran-sız Devrimi öncesinde psikolojik atmosferi yansıtmasının yanı sıra, topluma yol gös-termektedir. Gölge ve ışığın büyük bir ustalıkla kullanıldığı eserin fonunda yer alan ağlayan kadınlar ise atmosferi daha da güçlendirmektedir.

Portre ressamı olarak da tanınmış Jacques Louis David’in diğer önemli eserleri arasında “Brutus ve Ölü Oğulları”, “Sokrates’in Ölümü”, “Marat’ın Ölümü”, “Sabinlerin Kaçırılışı”, “Napoleon ile Josephine’in Taç Giymesi”, “Madam Recamier”, “Üç Yaşlı Ka-dın” yer almaktadır.

2. ROMANTİZMNeoklasizme tepki olarak doğan ve 1750’lerde başlayarak 19. yüzyıl boyunca

süren, önceleri İngiltere, Almanya ve Fransa ardından da bütün Avrupa’yı etkisi altı-na alan bir akımdır.

Romantizmde duygusallık, heyecan, özgürlük, doğa sevgisi, yurtseverlik, geç-mişe özlem, ütopya gibi konular ön plana çıkarılmıştır. Bu yönüyle de günümüz mo-dern sanat anlayışına geçilmesinde bir köprü işlevi üstlenmiştir.

İlk belirtilerinin İngiltere’deki bahçe mimarlığında görüldüğü romantizmin oluşmasında yazar ve şairlerin eserleri ile birlikte Avrupa’nın tarihini değiştiren siya-sal, toplumsal ve ekonomik değişimler de çok etkili olmuştur.

Resim. 04.62: Horas Kardeşlerin Yemini, IL David

127

SANAT TARİHİ 1

a. Genel ÖzelliklerRomantizmde sanatçılar düşlerini, özlemlerini özgür biçimde ifade edebilmek

için ortaya koydukları eserlerinde kişiliklerini ve iç dünyalarını yansıtmayı seçmişler-dir. Romantik eğilimler ilk olarak 18. yüzyılın sonlarında İngiltere’de ortaya çıkmıştır.

Romantik dönemde manzara resmi konulara fon olmaktan çıkıp figürlerin önüne geçmiştir. Manzara resimleri görenleri kendi iç dünyasına ve duygularını açıklamaya yöneltmiştir.

b. SanatçılarFRANCISCO GOYA (1746-1828): Saray ressamı olarak tanınan İspanyol Goya,

romantik akımın en başta gelen sanatçısıdır. Meslek yaşamına çeşitli kiliseler için freskler yaparak başlayan Goya, saray ve gündelik yaşam sahnelerini resimlemiştir. Ancak toplumsal çalkantıları, savaşların korkunçluğunu oluşturan olayları da yansıt-maktan çekinmemiştir.

Bir halk ayaklan-masını tuvaline aktardığı “Kurşuna Dizilenler” (Re-sim 04.63) adlı tablosu en tanınmış eseri sayıl-maktadır. Fransız işgaline karşı İspanyol direnişini belgelediği bu dramatik eseri saray ressamlığının ilk dönemindeki tasasız ve neşeli üslubundan çok farklıdır.

Resimleriyle ya-şadığı koşullar arasında büyük paralellikler olan Goya, eserlerinde ger-çekçi savaş sahnelerini,

boğa güreşlerini, engizisyonu, karnavalları, portreleri çalıştı.

Kullandığı gümüş ve gri tonlar nedeniyle “gümüş dönem” diye adlandırılan döneminde en güzel eserlerini yapmıştır. Nü resimleri de bulunan Goya’nın diğer önemli çalışmaları içinde “Çıplak Maya”, “Giyinik Maya” , “Köyde Boğa Güreşi”, “Şemsi-ye”, “Alba Düşesi”, “Kendi Portresi”, “Cadılar Bayramı”, “Balon” ve “Sardalyanın Gömül-me Töreni” adlı eserleri bulunmaktadır.

CASPAR DAVİD FRİEDRİCH (Friedrik) (1774-1840): Romantik manzara res-minin en önemli temsilcilerinden ressamın eserlerinde yer alan manzaralarında do-ğup büyüdüğü Dresden ve yöresinden seçilmiştir. Genellikle alacakaranlık, ay ışığı,

Resim. 04.63: Kurşuna Dizilenler, Francisco Goya

128

SANAT TARİHİ 1

sis, sonbahar ve kış ressamın en çok sevdiği konulardır. Bir fotoğraf gerçekliği içinde yansıttığı doğayı melankolik ve neredeyse insansız bir biçimde resmetmiştir.

Işığın ve mevsimlerin etkisini eserlerinde yansıtmayı seven Friedrich, “Umu-dun Enkazı” adlı tablosunda kaşif William Parry’nin Kuzey Kutbu ‘na yaptığı araştır-ma gezisinde batan gemisini küçük olarak göstererek doğanın büyüklüğünü, üs-tünlüğünü vurgulamıştır.

“Sabah Işığı”, “Mehtabın Güzelliğine Hayran Olmuş Kadın ve Erkek”, “Rügen Adası’nda Peyzaj”, “Meşe Ormanındaki Manastır”, “Dağ Manzaraları”,”Greifswald Li-manı”, Markt Meydanı ve “Kuğular” sanatçının diğer önemli eserleridir.

EUGENE DELACROIX (Ojen Dölakruva) (1798-1863): Renk, biçim ve konu-lara yaklaşımıyla romantizmin en dikkat çeken sanatçısıdır. Resimlerinde tarihi ko-nulara daha çok yer veren Delacroix ‘nın en önemli resmi olan “Halka Önderlik Eden Özgürlük” de 1830 Devrimi yansıtılmıştır. Delacroıx, bu resimde zenginlerin iktida-ra gelmesini sağlayan halk desteğini dramatik bir biçimde ele almıştır. Özgürlüğün simgesi genç kız elinde Fransız bayrağı ile gösterilmiştir. “Dante’nin Kayığı”, “Cezayirli Kadınlar”, Taillebourg Savaşı (Resim 04.64) “Eskiz” (Resim 04.65) Delacroix’nın önem-li eserleri arasındadır.

JOHN CONSTABLE (Con Kanstıbıl) (1776-1837): İngiltere’nin 19. yüzyılda yetişen en büyük manzara ressamı olan John Constable, doğayı olduğu biçimiyle resmetmiştir. Kesik fırça vuruşlarıyla kullanmayı sevdiği sıcak renklerini tuvaline ta-şıyan Constable’ın konularını bulutlar, gökyüzü, çayırlar, tepeler ve kır evleri oluş-turmuştur. Resim yapmaya çok küçük yaşlarda doğduğu kenti kuşatan güzel doğa görünümlerine çalışarak başlamıştır.

İngiliz manzara resminin tarihinde en önemli rolü oynayan ressam, tabloların-da açık havada değişen ışığı, bulutların hareketlerini büyük bir ustalıkla tablolarına yansıtmıştır. John Constable, eserlerinde yer alan konuları, sahneleri anında tuvale

Resim. 04.64:Taillebourg Savaşı, Delacroıx Resim. 04.65: Eskiz, Delacroıx

129

SANAT TARİHİ 1

geçirildiği izlenimi yaratan bir ressam olma özelliğine de sahiptir. Yaptığı birbirinden büyük büyüleyici manzaralarında doğa, resme dönüşmüştür.

Doğayı gizlemek yerine onu yeniden or-taya koymaya çalışan sanatçının “Havuz” adlı eserinde kullandığı zen-gin renklerle doğanın güzelliğini gün yüzüne çıkarmıştır. Hızlı fırça dar-beleriyle oluşturduğu bu tablosunda kanalın ha-vuzunu açmaya çalışan bir adam ve arkasındaki mavnayı akıntı yüzünden belli bir yerde tutmaya çalışan yardımcısı betim-lenmiştir.

“Eğer doğa önüne bir taslak yapmak için oturursam yaptığım tek şey, eski re-simleri unutmaktır.” diyen, sulu boya çalışmaları da bulunan ressamın; “Beyaz At”, “Mısır Tarlası”, “Arabanın Dereden Geçişi”,Stonehenge (Resim 04.66), “Hadleigh Şato-su” ve “Flatford Değirmeni” eserlerinden bazılarıdır.

WILLIAM TURNER (Törnır) (1775-1851): 19. yüzyıl İngiltere’sinin farklı bir renk duyarlığı ile çalışan manzara ressamlarından biri de William Turner ‘dır. Eserle-rinde her şey ince bir tül tabakasıyla kaplıdır. Çalışmalarında sisli bir denize, kadırga-lara, batan güneşe, tren dumanlarına sıkça rastlanır.

Doğanın büyük gücünü tuvaline aktarmak için olağanüstü yeteneklerini kul-lanan Turner, inanılmaz yoğunlukta görüntüleri içeren manzara resimleri ortaya koymuştur.

Turner, deniz ya da kar fırtınası sahnelerini, ışık oyunları ve derece derece de-ğişen ton farklarıyla oluşturduğu sis manzaralarım hep atölyesinde yapmıştır.

Suluboya ve yağlı boya resimlerinde ışık, renk ve hareketi solgun ve parlayan renklerle bir arada yansıtan “Denizde Kar Fırtınası” (Resim 04.67), “Londra Lordlar Kamarası Yangını”, “Güneşin Doğuşu ve Deniz Canavarı”, “Trenin Köprüden Geçişi” (Resim 04.68) önemli eserlerindendir. Turner, ev içi tablolarında da usta bir ressam olarak karşımıza çıkar. “Petworth’ta Ev İçi”, “Konser”, “Gece Toplantısı”, “Yatak Odası” bunlardan bazılarıdır.

Resim. 04.66: “Stonehenge”, John Constable

130

SANAT TARİHİ 1

3.REALİZM (Gerçekçilik)Realizm de denilen Gerçekçilik, Neoklasizm ve Romantizme tepki olarak 19. Yüz-

yılda Fransa’da Gustave Courbet (Kurbe)’nin öncülüğünü yaptığı bir sanat akımıdır.19. Yüzyıldaki sosyal ve ekonomik değişimler (pozitif bilimler, buhar makinesi,

demiryolları, fabrikalar ve bütün bunlarla paralel biçimde gelişen toplumsal sınıflar) sonucunda gündelik hayattan yola çıkılarak gerçekçi eserler yaratılmıştır. Sanatçılar bu dönemde mitolojik ve hayal içeren konular yerine yaşadıkları çağı gördükleri ha-liyle yansıtmayı amaçlamışlardır.

a. Genel ÖzelliklerSanat eserlerinde günlük hayatın sorunları ayrıntılarıyla anlatılmıştır. Çalışan-

lar çeşitli yönleriyle resimlere yansıtılmıştır.Sanatçılar toplumda tanık oldukları sahneleri bir fotoğraf makinesi gerçekli-

ğiyle resimlerine aktarmayı amaç edinmişlerdir.Renkçi bir anlatımın egemen olduğu realizmde gerçek figürler kullanılmıştır.

b. SanatçılarGUSTAVE COURBET (Kurbe) (1819-1877): Realizmin öncüsü Courbet, resim-

lerinde konu olarak köylüleri ve işçileri işlemiş bir sanatçıdır.“Taş Kırıcıları”nda yırtık pırtık giysiler içindeki işçileri çok sıcak bir ortamda

benzersiz bir canlılık ve gerçekçilik içinde göstermiştir.

Çağdaşı olan romantik akımın sanatçılarından farklı olarak görkemli sahneler-den özellikle kaçınmıştır.

Çok renkli açık bir gökyüzünün huzur verdiği “Günaydın Mösyö Courbet” adlı tablosunda sırtında çantasıyla davetli olduğu sanat koleksiyoncusu ve onun hiz-metçisi ile köpeği tarafından yolda karşılanmasını resmetmiştir.

Resim. 04.67: Denizde Kar Fırtınası Wıllıam Turner

Resim. 04.68: Trenin Köprüden Geçişi” William Turner

131

SANAT TARİHİ 1

En büyük ustası Courbet’nin “Omans’da Öğle Sonu”, “Yıkanan Kadınlar”, Nor-mandiya Kıyıları Gustave Coubert ”Buğday Eleyen Kızlar”, “Kendi Portresi”, “Ornans’ın Büyük Meşesi”, “Papağanlı Kadın” diğer ünlü eserleri içinde yer almaktadır.

JEAN FRANÇOIS MİLLET (Mik) (1818-1875): Realizmin önde gelen temsil-cilerinden Millet, resimlerinde kent dışında süregelen yaşamdan melankolik görün-tüleri, işçileri ve toprak insanlarını resmederken toplumsal içerikli konulara yakınlık duyduğunu da göstermiş bir ressamdır. Millet’nin eserlerinde insan ile doğa arasın-da sıkı bir ilişki bulunmaktadır.

Mıllet’nin Fransız köylülerini çalışırken resmeden eserleri, nüfusun dörtte üçünün kent ya da kasaba dışında yaşayan bir ülkede kırsal alandaki yoksulluğu yansıtmaktadır.

Ressamın en ünlü eser-lerinden “Başak Toplayanlar” (Resim 04.69) da tarlada çalı-şan insanlar abartısızca ger-çekçi bir biçimde işlenmiştir. Tablonun önünde bulunan üç kadın hasattan artanları toplamakla uğraşırken, uzak-ta bereketli ürünlerle dolu diğer bir araba yoksul köylü-lerin içinde bulundukları zor koşullar manzara ile birlikte verilmiştir.

“Angelus” adlı tablosunda sessizliğin egemen olduğu doğa içinde patates toplayan köylü adam ve karısı görülmektedir.

Çok beğeni toplayan desenleri ile de tanınan Millet’in önemli eserleri içinde “İlkbahar” , “Uyuyan Dikişçi Kız”, “Melek” ve “Çapalı Adam” bulunmaktadır.

HONORE DAUMIER (Domye) (1808-1879): Ressam, heykeltıraş ve karikatür-cü Daumier, yaşadığı dönemin önde gelen kişilerini hicveden portreleriyle de tanın-mıştır.

Resimlerindeki çizgiler sadedir.

Döneminin politik çalkantılarını yansıtmış olan Daumier’nin eserlerinde hu-kukçular, mahkeme salonları, suçlular, ressam atölyeleri, trenler, tramvaylar tiyatro salonları, sirk sahneleri güçlü çizgilerle canlandırılmıştır. Hemen hemen bütün re-simlerinde kahverengi ve siyahın tonlarını kullanmıştır. Güncel olayları ve halkın ya-şamını yakından izleyen Daumier “Baskı Koleksiyoncuları” nda bir sanat galerisinde kendini olduğundan daha bilgili gösteren iki yaşlı adam önlerindeki dosyada bulu-nan baskıları incelerken resmedilmiştir..

Resim. 04.69: “Başak Toplayanlar”, J.F.Millet

132

SANAT TARİHİ 1

Işık ve gölgeyi mü-kemmel bir kompozisyon içinde veren Daumier ‘nin eserlerinden bazıları “Çama-şırcı Kadın”, “Trende Üçüncü Mevki”, “Ayaklanma”, (Resim 04.70), ”Don Kişot “ ve “Kitap Okuyan Adam” dır.

CAMILLE COROT (1796-1876): Realizm akı-mının diğer önemli sanatçısı 19. Yüzyılın en büyük res-samlarından biri sayılan Ca-mille Corot (Karo)’dur.

Gümüş renkli ışık içinde düşsel manzaralar yapmış-tır. Bunlar arasından bazıları “Avray Kenti” (Resim 04.71), “Manzara” ve “Narni Köprüsü” dür.

4. EMPRESYONİZM (İzlenimcilik)19. Yüzyılın ikinci yarı-

sında Fransa’da doğup diğer Avrupa ülkelerine yayılan empresyonizm 20. yüzyıl sa-nat akımlarını da büyük ölçü-de etkilemiştir.

Empresyonizm adı Fransız ressamı Monet’nin Paris’te sergilediği “İmpression” adı-nı verdiği resminden kaynaklanmaktadır. Bu sözcük izlenimcilik anlamı taşımaktadır.

Empresyonizm; Claude Monet Pierre Auguste, Renoir, Alfred Sisley gibi res-samların 1860’lı yıllarda bir araya gelip grup oluşturmaları ve resimlerini sergile-meleriyle oluşmuş bir sanat akımıdır. Renoir’ın “Bir gün Monet’nin paletinde siyah yoktu, onun yerine mavi kullandı, İzlenimcilik de böyle doğdu.” sözü oldukça dikkat çekicidir. Mavi Nilüferler (Resim 04.72), empresyonizm’in önde gelen eserleri arasın-dadır.

Resim. 04.71: Avray Kenti, C.Corot

Resim. 04.70: Ayaklanma, Daumier

133

SANAT TARİHİ 1

a. Genel Özellikler:Atölye resmi yerine dönemin

sanatçıları konularını gün ışığı altın-da büyük bir renk zenginliği içinde çalışmışlardır.

Işık altında gün boyu farklı renklere bürünen nesnelere önem verilmiş; su ve kar, ışığı yansıtıcı özellikleri nedeniyle en çok sevilen ve tercih edilen konuları oluştur-muştur.

Koyu renkler yerine ışığı en iyi biçimde yansıtan kırmızı, yeşil, mavi, mor ve turuncu gibi parlak, canlı, açık renkleri kullanmayı seç-mişlerdir. Toplumun yaşama ba-kışını ve düşüncesini de etkileyen empresyonist sanatçılar yaşadıkları

çağın resmini biçimlendiren akademik kuralların ve konuların dışına çıkarak eserle-rini meydana getirmişlerdir.

Mitolojik ve tarihsel konular yerine günlük yaşamdan seçtiklerini tuvallerine aktarmışlardır. Bunların başında en çok sevdikleri manzara ve eğlenen, neşe dolu insan topluluklarını betimledikleri tablolar gelmektedir.

Eserlerinde yaşadıkları dönemin yaşam biçimini kalabalık kahveleri ve kent görünümlerini işlemişlerdir. Empresyonizm izlenimlerin toplanmasına önem ver-miştir. Boyaları karıştırmadan birbiri üzerine gelen fırça darbeleriyle kompozisyon-larında anlık görüntüleri tuvallerine geçirmişlerdir.

İşledikleri konuyu hep tuvalin ortasına yerleştirmek yerine yan ve köşelere kaydırmışlardır.

b. Sanatçılar:EDOUARD MANET (Edvar Mane) (1832-1889): Empresyonizmin temsilcile-

rinden olan Manet, ışığın nesneleri nasıl değiştirdiği üzerinde çok düşünmüş bir sa-natçıdır. “Herhangi bir tablonun başlıca kişisi ışıktır” sözü sanatçının bu düşüncesini daha da güçlendirmektedir.

İlk çalışmalarından olan “Kırda Öğle Yemeği” ve “Olympia” adlarını taşıyan iki tablosu modern sanatın ilk eserlerinden sayılmaktadır. Sanatçı çalışmalarında daha çok Paris sokaklarındaki görüntülere yer vermiştir.

Resim. 04.72: Mavi Nilüferler, Claude Monet

134

SANAT TARİHİ 1

İnsanları açık havada tablolarına aktarmayı seven Manet, çoğu zaman yakın arkadaşlarını ırmak kenarı, bahçe gibi yerlerde göstermiş böylece resmindeki figür-lerle içinde bulundukları çevreyi kaynaştırmayı benimsemiştir.

Manet, kullanmayı sev-diği siyah renk kompozisyon-larına mükemmel bir parlak-lık getirmiş sanatçılardandır. İspanya dönüşünde boğa güreşini anlattığı resimler de yapan Manet’nin çok ünlü bir eseri de “Flüt Çalan Çocuk”tur. Resimde kullandığı renkler afiş tekniğini yansıtmaktadır. Bir taslak izlenimini veren re-simde koyu mavi ceketli kır-mızı pantolonlu çocuk arkada hiçbir şeyin bulunmadığı bir fon önünde yer almaktadır.

“Ben başkalarının görüp sevdiğini değil, gördüğümü resmediyorum” diyen Manet; çalgılı kahveleri işlediği bir dizi resim de yapmıştır.

En tanınmış resimlerinden “Folies-Bergere Barı”ndaki (Resim 04.73) büyük aynaya salonda bulunan kalabalık insan topluluğu, hava gazı lambaları, servis gö-revlisi bayan ve konuştuğu adam ustalıkla yerleştirilmiştir. Hızlı fırça darbeleriyle bir anın görüntüsünü sahici yaşam dolu sah-neyi tablosunda ölümsüzleştirmiştir.

Ressamlığının son zamanlarında yaptığı ölü doğaları ile verimini daha da çoğaltan Manet’nin en başarılı ve unutul-maz eserleri arasında “Tuileries’de Müzik” Argenteuil ‘de, “Öğle Yemeği”, “Emile Zola Portresi” (Resim 04.74) ve “Kayıkta Res-sam” bulunmaktadır.

CLAUDE MONET (Klod Mone) (1840-1926): Claude Monet 19. Yüzyıl sa-nat akımlarından empresyonizm’in kuru-cusu ve en önemli sanatçısıdır.

Empresyonizm’in isim babası olan

Resim. 04.74: Emile Zola’nın Portresi, Claude Manet

Resim. 04.73: Folies-Bergere Barı, E. Manet

135

SANAT TARİHİ 1

Monet, aynı konunun çeşitlemelerini de yapmıştır. Bunlar arasında saman yığınları ve istasyon resimlerini değişik ışık altında gerçekleştirdiği çalışmalarındandır. Mo-net, ışığı ve canlı renklerini daha kuvvetli vurgulamak için boyayı küçük noktalar halinde resmine geçirerek güneş ışınlarını yakalayan bir ressamdır.

Monet, bir tekneyi resim atölyesine dönüştürerek Seine ırmağı üzerindeki ışık ve su oyunlarını resmetmiştir. Manzaralarında ayrıntıları değil bütün canlılığı ile renk zenginliğini göstermeye çalışmıştır.

“Westminster Köprüsü”nde her şey su ve duman içinde yitip belirsizleşmiştir. “Sainte Adresse Bahçesinde” ressamın neşe dolu eserlerinden birisidir.

Doğanın sürekli değişimlerini resmetmekten hiç vazgeçmeyen Monet, çağdaş-ları ve kendinden sonra gelen gelecek ressamlara da esin kaynağı olmuştur.

Monet’in resimleri büyüleyici bir tüle sarılı gibidir, ışığın pırıltısı eşsiz bir güzel-lik yaratır.

Irmak manzaralarının Pa-ris bulvarlarında oradan oraya koşuşturan insanların, güneş ışınları ve dumanlarla sarılı lo-komotiflerin, sisli Londra’nın ve şiir dolu natürmortların ressamı-dır. 20. yüzyıl sanatını yönlendi-ren sanatçılardan Monet’in ünlü tabloları arasında Kırda Öğle Yemeği””Sainte Adresse Bahçe-sinde” , ”Londra Parlamento Bi-nası”, “Roven Katedrali”, “Saman Yığınları”, “Nilüferler”, “Bahçedeki Kadın” ,” Fırtınalı Deniz” (Resim 04.75) bulunmaktadır.

PIERRE AUGUSTE RENO-IR (Rönuar) (1841-1919): Renoir, daha çok insan figürlerinden yola çıkarak tab-lolarında en çok sevdiği insan figürlerine yer vermiştir. Resimlerinin ana duygusu yaşama sevinci ve neşedir.

“Moulin de la Galette’te Eğlence”de ağaçlar içindeki bir gazinoda süslü giysiler içindeki kadınlar ve erkekler neşeyle dans edip eğlenirlerken betimlenmiştir.

Özellikle bitkilere ve kadın tenine verdiği pırıltılı titreşimlerle Renoir, em-presyonizm’in en önemli ustalarındandır. Tablolarında yer verdiği kadınlar yuvarlak, pembe yüzlü, çekik burunlu ve sarı saçlıdırlar.

İnsan figürüne ağırlık veren Renoir’ın tablolarında yaşama sevinci ve doğa bir bütün içinde yer almışlardır. Tiyatrolar, kahveler, dans eden hoşça vakit geçiren, bir-

Resim. 04.75: “Fırtınalı Deniz”

136

SANAT TARİHİ 1

birleriyle sohbet eden insanlar Renoir resminin vazgeçilmez konularıdır. İçe dönük bir ressam olan Renoir, altı binin üzerinde çiçek, kadın, ço-cuk, kır manzarası yapmıştır.

Tanınmış resimlerinden bazıları “Teras ta İki Kızkardeş”, “Saint Victorie Dağı”, “Oku-yan Genç Kız”, “Şemsiyeler” (Resim 04.76), “At Yarışı”ve “Ütü Yapan Kadınlar”dır.

EDGAR DEGAS (Edgar Döga) (1834-1917): Manet gibi figüre bağlı, hareket halin-deki insanı betimlemedeki büyük ustalığı ile tanınan Fransız ressamıdır. Daha çok balerinler, isteksizce ütü yapan kadınlar, müzikçiler, dans-çılar, opera, sirk ve tiyatro dünyası, at yarışları, Paris’in hareketli yaşamı Degas’nın resminde vazgeçemediği konulardır.

Degas için önceden planlanmamış, kendi-liğinden oluşan sahnelerin ressamıdır diyebili-riz. Tablolarındaki kadın figürleri içinde özellikle resimlediği balerinler hareketlerine kendilerini kaptırmış duruşları ile ressamın hep ilgisini çek-mişlerdir.

Ressam, “Çiçeği ile Selam Veren Balerin”de uçucu pembe ve mavi renklerle gö-renleri düşsel bir dünyanın içine çekmektedir.

Degas, manzaraları sadece yarış ve figürü sahnelerin arka planlarında vermiş-tir. Sanatçının resimleri enstantane fotoğrafları çağrıştırmaktadır.

Degas, zaman zaman heykelle de uğraşan sanat-çılardandır. Balerin, yıkanan kadın ve atları konu aldığı tunçtan yapılmış küçük bo-yutlu heykeller sanatçının ustalığının izlerini taşımak-tadırlar. Yaşama gözlerini ka-pattığında ardında çağdaş ressamların eserlerinden olu-şan zengin bir resim kolek-siyonu da bırakan Degas’nın belleklerden çıkmayan resim-leri arasında “Mavi Balerin”,

Resim. 04.76: “Şemsiyeler”

Resim. 04.77: “Concorde Meydanı”, Degas

137

SANAT TARİHİ 1

Longchamps’de At Yarışı” “Concorde Meydanı” (Resim 04.77), “Ütü Yapan Kadınlar”, “Eldivenli Şarkıcı”, “Şapkacı Dükkanı”, “Sahnede Prova” ve “Orkestra” “ Alman Hilaire” ilk akla gelenlerdir.

ALFRED SISLEY (1839-1899): Fransız empresyonizm’inin kurucularından sa-yılan Sisley, bir manzara ressamıdır. Yaptığı kar manzaraları içinde “Louveciennes’de Kar” adlı tablosunda neredeyse tek renkli bir kış manzarasını beyaz ve grinin incelikli tonları ile oluşturmuştur.

Sisley, kendisinden sonraki manzara ressamlarını etkilemiş, atölye dışı resmin ilk uygulayıcılarından olurken, bütün yaşamı boyunca manzara resmi yapmıştır. Akademik resme karşı her zaman tepki duyan ressamın yumuşak fırça kullandığı duru renkler resminin temelini oluşturmuştur.

GEORGE SEURAT (Söra) (1859-1891): 19. Yüz-yılda Fransız ressam Seurat, ışık oyunlarının, karşıt renk-lerin, küçük fırça vuruşlarıyla yan yana kullanarak yansıttığı noktacılık tekniğini geliştir-miştir. Resimlerini küçük nok-talarla bir mozaik gibi boya-mıştır.

Empresyonizm akımı-nın gelişiminde öncü olan Seurat, renklerin ayrışması konusundaki denemeleri di-ğer ressamlar üzerinde son

derece etkili olmuştur.

Üzerinde titizlikle durduğu ünlü resmi “Grande Jatte Adası ‘nda Bir Pazar Günü”nde (Resim 04.78) Seine Irmağı üzerinde çok gözde bir eğlence ve gezinti ala-nını, pazar günü öğle sonrasındaki görüntüsüyle betimlemiştir.

Seurat, eserlerinde renge olduğu kadar çizgiye de önem vermiştir. Eserlerinin sayısı fazla olmasa da Seurat’nın 19. yüzyıl sanatının en büyük ressamlarından biri olduğunu kanıtlayacak nitelikteydi.

Bütün önemli tablolarını yedi yıl gibi kısa bir zaman dilimine sığdıran Seurat’nın unutulmaz eserleri arasında “Sığınak ve Deniz Feneri”, “Gravelines’de Kanal”, “Pud-ralanan Genç Kadın”, “Asnieres’de Yıkananlar”, “Profilden Model” ve erken ölümüyle yarıda kalan “Sirk”tir.

PAUL CEZANNE (Pol Sezan) (1839-1906): Paul Cezanne, empresyonizm ile kübizm arasında köprü oluşturması ve sanatın gelişmesine katkıları nedeniyle mo-

Resim. 04.78: “Grande Jatte Adası ‘nda Bir Pazar Günü”, G. Seurat

138

SANAT TARİHİ 1

dem sanatın babası olarak da anılan Fransız ressamıdır. Perspektifi sadece renkle vermeye çalışmıştır. Dış görünüşün göz alıcılığının ardındaki biçimleri yeniden bul-mak en büyük amacıydı. İlk dönemlerinde dağınık ve canlı resimlerinde karanlık bir üslup ortaya koymuştur. Ressam, çoğu kez figürün yüz rengini kompozisyonu bütü-nüyle uyumlu hale getirebilmek için bozmuştur.

Cezanne, derinlik duygusu yaratmak için renklerin tonlarıyla oynayarak ve in-celtilmiş boyayı yoğun renkli öbekler halinde kullanarak, renk lekelerinin birbirine geçtiği hatların belirsizleştiği manzaralar yapmıştır.

Kendisini doğayı çözümlemeye adayan Cezanne “Sainte Victoria Dağı”nda (Resim 04.79) ışıklı bölümlerde turuncu, gölgelerde mavi rengi çalışarak kendince bir uzaklık duygusu yaratmıştır. Dağın çevresi geometrik biçimlere ve renklere bö-lünmüştür. “İskambil Oynayanlar”da (Resim 04.80) erkeklerin ağırbaşlılığı mükem-mel bir biçimde yansıtılmıştır.

Resmi bir kurgu olarak düşünen Cezanne, doğa ile sanat biçimleri arasında erişilebilecek en iyi dengeyi kurmaya çalışmıştır.

Sarı, mavi, mor ve yeşil renkleri çok seven Paul Cezanne’ın en beğenilen eser-leri “Hasır Şapkalı Adam”, “Kendi Portresi”, “Kırmızı Yelekli Çocuk”, “Bir Soytarı”, “Laleler ve Elmalar”, “Yıkanan Kadınlar”, , “Gustave Geffroy’un Portresi”, ve “Sarı Koltukta Ma-dame Cezanne” bulunmaktadır.

VINCENT VAN GOGH (1853-1890): Ekspresyonizmin ilk temsilcilerinden Hol-landalı ressam ilk zamanlar köylülerin günlük yaşamını, sorunlarını ve ektikleri top-rakları yansıtan ölü doğalar, manzaralar ve figürler yapmıştır.

Sanat tarihçilerine göre, ağaçları insana korku veren, evlerinin içinden dışarıya hayat taşan bir ressamdır Van Gogh.

Ölü doğa resimlerinde göz kamaştırıcı renkler egemendir. “Ayçiçekleri” (Resim

Resim. 04.79: Sainte Victoria Dağı”nda, Cezanne

Resim. 04.80: “İskambil Oynayanlar”, Cezanne

139

SANAT TARİHİ 1

04.81) adlı ünlü resmi sade, parlak, dik-kat çekici renkleriyle çevresine canlılık ve yaşama sevgisi aşılamaktadır. Sarı ve siyah renginin tonlarıyla yapılmış resim umuda ve gün ışığına benzersiz bir yol-culuktur.

Arles’te kaldığı odasını betimledi-ği “Sanatçının Odası” yalnız bir ressamın dünyasından unutulmaz izler taşımakta-dır. Emile Zola’nın bir kömür madeninde geçen ünlü romanı Germinal’i okuduk-tan sonra kitaptaki toplumsal eleştiriyi “Patates Yiyenler” resmine yansıtmıştır.

Sanatçının zihinsel karışıklığı fırça-sını kıvırıp döndürerek yaptığı etkileyici renk kullanımının ön plana çıktığı bir dizi çoşkun çalışmayla kendini göstermiştir.

Van Gogh ‘un resimlerinde renk ve çizgi kuvvetli bir ritim oluşturmuştur. Kardeşi Theo’ya yazdığı mektubunda

“Ben gözümün önünde olanı olduğu gibi vermekten çok anlatmak istediğimi daha kuvvetle dile getirmek için kullanıyorum” demiştir.

Van Gogh resimlerinde ele aldığı konuların renklerini ve dış görünüşlerini belirginleştirerek, boyayı çizgi biçiminde parlak fırça darbeleriyle kalın tabakalar halinde kullanmıştır.

Arles ‘te yaptığı tabloların konu-ları arasında çiçek açmış meyve ağaçla-rı, manzaralar, kendi portreleri; “Postacı Roulin’in Portresi” (Resim 04.82), bir dizi ayçiçeği ve yıldızlı gece manzarası yap-mıştır.

Son dönem resimlerinde kısa düz taramaların yerini dalgalı burgaçlı ritmik fırça vuruşları görülmektedir. Resimlerin-de bütünüyle fırtınalı bir ruh halinin yan-sımaları görülen, fovist ve empresyonist

Resim. 04.81:”Ayçiçekleri”, V. Van Gogh

Resim. 04.82:”Postacı Rou1in’in Portresi”, V. Van Gogh

140

SANAT TARİHİ 1

sanatçıları da etkileyen Van Gogh’un “Kendi Portresi”, “Matmazel Gachet”, “Piyano Başında”, “Buğday Tarlası Üstünde Kargalar”, “Sandalye ve Pipo”, “Gece Kahvesi” ve “Yıldızlı Gece” en çok bilinen eserleridir.

PAUL GAUGUIN (Pol Gogen) (1848-1903): 20. Yüzyıl sanatının biçimlenmesi için-de yer alıp önemli rol oynamış tropik dünyanın pırıltılı renklerini tablolarına taşıyan ilk modem Fransız ressamıdır.

Gauguin’nin resme olan tutkusu onun borsacı olarak sürdürdüğü meslek yaşamını bı-rakmasına ve yalnızca sanatına yoğunlaşmasına neden olmuştur. Sanatçı Japon baskı sanatında ve Orta Çağ dönemi vitraylarında bulunan düz renk alanlarından yola çıkarak iki boyutlu bir üslup ortaya çıkarmıştır. Renkleri kullanırken betimlemekten çok duygusal çağrışımları göz önüne alarak renkleri kullanmıştır. Arles’da ve kısa bir süre Van Gogh ile çalıştıktan sonra doğa-yı kopya etmek yerine rengin anlatım özellikleri doğrultusunda çalışmaya başlamıştır.

Gauguin, resim dışında hiçbir şeyle uğraş-mama kararının ardından yaşamını ve sanatını Tahiti ve Güney Pasifik’teki adalarda sürdürmüş-

tür. Seçtiği yeni yaşamında karşılaştığı parlak renkler ve şaşırtıcı doğal güzellikler resimlerinde ilkel sanattan yola çıkmasına olanak tanımıştır. Sanatçı bir mektubun-da uygarlığın kendisine yalnızca acı verdiğinden yakınmakta, ilkelliğin ise, kendisini yeniden yarattığının altını çizmektedir.

Tahiti döneminde yaptığı “Nereden Geliyoruz? Kimiz? Nereye Gidiyoruz?” adını taşıyan büyük bo-yutlu resmi Gauguin’in ilkel yaşama bakışını en güzel açıklayan eseridir.

“Çiçekli Kadın”da (Resim 04.83) güzel yüzünde melankoli taşıyan eli çiçekli Polinezyalı kadın parlak kırrmzı, çarpıcı renkler ve ka-lın dış çizgilerle Batı sanat kuralla-rım hiçe sayan ressarmn tablosun-da unutulmaz yerini almıştır.

Yapay ve geleneksel olan her Resim. 04.84:”Kendi Portresi”, P. Gauguin

Resim. 04.83: “Çiçekli Kadın”da P. Gauguin

141

SANAT TARİHİ 1

şeyden kaçıp doğayla yolları kesişen Gauguin, bu yaşadığı tropik coğrafya içinde-ki renkleri kullanarak ada insanlarının gündelik yaşamlarından sahneleri, pırıltılar saçan gökyüzünü rengarenk tuvaline yansıtmıştır. Geniş yüzeyler halindeki parlak doğanın içinden gelen renkler ressamın özgürlüğünün simgesidir.

Resimlerinde uzak ülkelerin düşlerini yansıtan Gauguin’in “Beyaz At”, “Sarı İsa”, “Tahitili Kadınlar”, “Selam Sarı Maria”, “Mango Çiçekli Kadınlar”, “Güzel Angele”,”Yakup’un Melekle Güreşi” , “Kendi Portresi” (Resim 04.84), “Güneş Çiçekleri ve Armudar” adlı resimleri en ünlü eserleri içindedirler.

TOULOUSE LAUTREC (Tulus Lotrek) (1864-1901): 19. yüzyılın usta Fransız sa-natçısı Lautrec, sanat yaşa-mında en çok Degas ve Japon baskılarından etkilenmiştir.

Resimlerinde ön ve arka plan birbirinden çok belirgin bir biçimde ayn1ır. Çoğunluk-la ön plan büyük tutulduğu için seyredenler resmin içine doğru çekildikleri duygusuna kapılırlar.

Ünlü eseri “Moulin Ro-uge (Mulen Ruj)’da Dans” (Resim 04.85) adlı resminde sanatçılar, palyaçolar ve dansözleri betimlemiştir. Güçlü çizgileriyle oluşturduğu afişlerini taş baskısı tekniğiyle gerçekleştiren Lautrec, bu yaklaşımıyla afişin modern grafik sanatı içinde yer almasını sağlayarak bu alanda eser veren sanatçıları da etki-lemiştir.

Sanat yaşamı-nın bir dönüm nokta-sı olarak kabul gören ünlü eseri “Fernando Sirki”nde (Resim 04.86) büyük bir tutkuyla bağ-lı olduğu şaşırtıcı sirk dünyasını yalın renkleri, karikatür özelliği sergi-leyen özgün çizgileri ile resmetmiştir. Lautrec’ in bir başka ilginç özelliği

Resim. 04.85: Moulin Rouge’da Dans, T. Lautrec

Resim. 04.86: “Fernando Sirki”, T. Lautrec

142

SANAT TARİHİ 1

de kabare duvarlarını çeşitli dans sahneleriyle süslemiş, kitap, lokanta menüleri ve tiyatro programlarını da resimlemiş bir sanatçı olmasıdır.

Lautrec, nefes alıp verdiği çevrenin içindeki eğlence, zevk ve dansın büyülü dünyasının en uçucu hareketleriyle yakalarken düz renklerin ritmik kontur çizgisin-den yararlanmıştır.

Sanatçının eserlerinde en çok kullanmayı sevdiği renkler arasında portakal kır-mızısı ve koyu yeşil ilk sıralarda yer almaktadır.

“Mareelle Lender”, “Palyaço Chau-kao” ve “La Goulue Moulin Rouge (Lö Gol Mulen Ruj’a Girerken” Lautrec’in diğer çalışmaları arasındadır.

5. FOVİZM (Çiğ Renkçilik)Fovizm, 1900’lerin başında

Henry Matisse (Matis)in öncülüğün-de Braque, Derain “Charing Cross Köprüsü” (Resim 04.87), Dufy, Rova-ult ve Vlaminek’in bir araya gelme-siyle oluşturulan bir sanat akımıdır.

Paris’te 1905 yılında açtıkları ilk resim sergisinde yaptıkları resim-lerde çarpıcı, sert anlatım tarzları ve çiğ renkleri kullanmaları, resimlere “vahşi hayvan” anlamı taşıyan Fou-ve (Fov) denilmesi sonucu bu terim, sonraları akımın adı olarak anılması-na neden olmuştur.

a. Genel ÖzelliklerSanatçının eserini oluştururken özgür hareket etme düşüncesi önem kazanmış-

tır. Duygularını renklerle anlatmaya çalışan sanatçılar kaba fırça vuruşlarıyla tuvallerin-de renklerini geniş yüzeylere yayarlarken çiğ ve sert renkler kullanmışlardır. Derinliğe yer verilmemiş, resimlerindeki objeler bozularak aktarılmıştır. Figürlerin dış çizgileri resimdeki asıl ögelerin önüne geçmiştir. Dışavurumcu bir anlatımı seçmişlerdir.

Fovizm akımı sanatçıları renk açısından en çok Van Gogh ve Gauguin’ den et-kilenmişlerdir.

HENRY MATISSE (Matis) (1869-1954): Fransız ressam ve heykelcisi Matisse, fovizmin öncüıüğünü yapmış ve 20. yüzyıl resim sanatının oluşmasında önemli kat-kılarda bulunmuş bir sanatçıdır.

Matisse, uzun sanat yaşamı boyunca doğanın saf renklerine bağlı kalmış bir “fov” olarak tanımlanmıştır. Sanatında bir dönüm noktası olan 1905 yazından son-

Resim. 04.87:”Charing Cross Köprüsü”, Derain

143

SANAT TARİHİ 1

ra kırmızı-yeşil, turuncu- mavi, sarı-mor renklerini yan yana kullanmaya başladı. İlk resimleri arasındaki “Şapkalı Kadın”da canlı renklerin hızlı fırça vuruşları port-reye benzersiz bir ifade kazandırmıştır. “Madam Matisse”de ise, Matisse’in renk duyarlığını olanca görkemiyle ortaya çı-karttığı bir eseridir. Sanatçı portrenin saç-larında yeşil ve kırmızı, yüzde de yeşil ve parlak pembe gibi renkleri kullanmıştır. “Kırmızı Oda” (Resim 04.88) ve “Görüşme” (Resim 04.89) gibi eserlerinde Matisse,

resminin bütün yüzeyini tek bir renge bo-

yamıştır. Resimlerinde çizgi ve renklerine dekoratif özellikler katmayı seven Matis-se, İran minyatürlerinde sıkça karşılaşılan düz mekan uygulamasını da göz ardı et-memiştir. “Dans ve Müzik” de sanatçının güçlü çizgileri, sarı, mavi, kırmızı ve yeşil renkleriyle dikkati çekmektedir. Matisse, “Kırmızı”, “Geniş İç Mekan” adlı resimlerin-de parlak renklerle ev içi resimleri de yap-mıştır.

Düz renk alanları, yuvarlak dış hatlar ve sadeleştirilmiş biçimler Matisse’nin lirik tarzının özellikleridir.

Fovist hareketin en önemli savunucusu Matisse, temelde iki boyutlu gibi gö-rünen kompozisyonlarda saf renkler kullanmıştır.

Yaşamının son yıllarında vitraylar ve duvar resimlerine de ölümsüz imza-sını atan Matisse’in yaşam sevgisi ile dolup taşan eserlerinden bazıları; “Okuyan Kadın”,”Kırmızı Oda” (Resim 04.88), ”Akşam Yemeği Masası”,”Görüşme” (Resim 04.89), “Yaşam Sevinci”, “Pembe Çıplak”, “Müzik” Açık Pencere ve “Kralın Acıları”dır.

MAURICE DE VLAMINCK (Vilamink) (1876-1958): Fovizmin önde gelen temsilcilerinden Fransız ressam, figürlerindeki bozmalarla resimlerine dışavurumcu bir boyut katmıştır. Güçlü koyu renk ağırlıklı tablolar yapmıştır. “Pipolu Adam” dı-şavurumcu özellikler taşıması yönünden önemli eserlerdendir. Afrika heykeli ile de ilgilenen Vlaminck’in Matisse ile tanışması fovistlere katılmasına neden olmuştur. “Ağaçlı Manzara” (Resim 04.90)sı parlak renkler ve özgür fırça kullanılışıyla fovist res-min en tipik örnekleri arasındadır. Fırçasını tuval üzerinde uzunlamasına sürüşü ile tanınan Vlaminck, daha çok manzara ve ölü doğa resimleri yapmıştır.

Resim. 04.88: Kırmızı Oda, Matisse

Resim. 04.89: ”Görüşme”, Matisse

144

SANAT TARİHİ 1

Vlaminck’in eserleri arasında “Sirk”, “Kırmızı Ağaçlar”ve” Harvest” en çok tanınanlardır.

RAOUL DUFY (Dafi) (1877-1953): Dufy, zevk ve lüks içindeki yaşam sahnelerini canlandırdığı par-lak renklerden oluşan resimleriyle tanınmış fovizmin yaygınlaşmasında rol oynamış Fransız ressamı ve tasa-rımcısıdır.

Özgün üslubunu beyaz bir yü-zeye sürdüğü incecik aydınlık renkler ve bir taslağın çizgilerini andıran bi-çimlerle oluşturmuştur. 1920’lerden sonra eserlerindeki renklerden uzak-laşarak canlı ve insana neşe veren konulara yönelmiştir. Bu tarz Dufy’nin sulu boya-larından daha belirgin ve kuvvetli bir biçimde görünmektedir.

Raoul Dufy, 1. Dünya Savaşı’nda kahramanlık teması doğrultusunda ağaç bas-kılar da yapmıştır. Sonraları büyük boyutlu süslemelere yönelen Dufy’nin önemli eserleri arasında “Boulogne Ormanı”,”Martquesteki Gemiler” (Resim 04.91), “Deau-ville”, “Şato ve Atlar”, “Fransız Orkestrası” (Resim 04.92), bulunmaktadır.

6. KÜBİZMParis’te, Pablo Picasso “Guernica” ve George Braque önderliğinde 1908’de eks-

presyonizme tepki olarak oluşan sanat akımıdır. Bu akım içinde yer alan sanatçılar etraflarında gördüklerini geometrik biçimlerde resmetmişlerdir.

Resim. 04.90: “Ağaçlı Manzara”, Vlaminck

Resim. 04.91: “Martquesteki Gemiler”, Dufy Resim. 04.92: “Fransız Orkestrası”, Dufy

145

SANAT TARİHİ 1

a. Genel ÖzelliklerKübizmin başlangıç noktası Picasso’nun “Avignonlu Kızlar” adlı eseridir.

Doğaya yeni bir görünüş vermeye çalışan kübistler, nesneleri çok sayıda bakış açısından ve farklı zamanlarda tuvallere geçirmeyi amaçlamışlardır.

Üst üste hazırlanmış planlarla gazete kağıtlarına, afişlere, program parçalarına yapıştırma (kolaj) yöntemlerini uygulamışlardır.

Doğanın koni, küre ve silindir gibi geometrik biçimlerden kaynaklandığını ileri süren Cezanne’ın görüşünü benimsemişlerdir.

Kübistler Afrika sanatından da etkilenmişlerdir.

Biçimi ön planda, rengi ikinci planda tutarak özellikle eserlerinde koyu tonları, grileri kullanmışlardır. Mekan derinliğine ve hacme, biçimsel düzenlemelerle ulaş-maya çalışmışlardır. Kübist sanatçılar ölü doğalarında müzik aletleri, sürahi, resim paleti gibi nesneleri resmetmişlerdir. Kübizm heykel, mimari, grafik ve dekoratif sa-natlarda da etkili olmuştur.

b. SanatçılarPABLO PICASSO (Pikasso) (1881-1973): Önderlik ettiği kübizm akımıyla

görsel sanatların gelişim çizgisini değiştirmiştir. 20. Yüzyılın en büyük sanatçıların-dan biri olan Picasso, kübizm akımının kurucusu, ressam, heykeltıraş, özgün baskı ustası, seramikçi ve dekor tasarımcısıdır.

“Mavi Dönem” de körler, dilenciler, engelliler ve toplumdan kopuk insanları trajik biçimlerde, mavi rengi kullanarak resimledi. Figürlerinin daha güçlü olduğu “Pembe Dönem” de aile sahneleri, anne- çocuk düzenlemelerinin yanı sıra palyaço resimleri yaptı. “Top Üstündeki Kız”, “Oyuncu”, “Akrobat Ailesi” pembe dönemine ait en önemli eserleridir.

Kübizm döneminden sonra Jean Cocteau, Igor Stravinski gibi kişilerin port-relerini yaptı. Hazırladığı bale dekorlarında yine en sevdiği konular palyaçolar, dansçılar ve hokkabazlardır.

Picasso, İspanya’daki iç savaşa duyduğu tepkiyi “Guernica” (Resim 04.93) adlı başyapıtı ile bütün dünyaya duyurdu. Büyük boyutlu bu tabloyu 1928’de küçük bir kasaba olan Guenica’nın Hitler’in uçakları tarafından bombalanmasına tepkisini göstermek için yapmıştır. 2. Dünya Savaşı sonrası dönemde su perileri, yarı insan yarı keçiler, flüt çalan panlar gibi Akdeniz mitolojisinden esinlenerek resimler yap-

Resim. 04.93: ”Guernica”, Picasso

146

SANAT TARİHİ 1

mıştır.Picasso, seksen beş ile doksan iki yaşları arasında mitolojiden sirk yaşamına,

aşk resimlerinden yeme- içme sahnelerine kadar çok çeşitli konularda çalışmıştır.Ressamın en çok işlediği konuların başında kadınlar gelmektedir. Sanat tarihçilerine göre Picasso benzersiz çalışkanlığı ile bütün ressamlar ile yarışan bir ressamdır.

Bu büyük ressamın eserlerinden bazıları şunlardır: “Cezayirli Kadınlar”, “Man-dolinli Kız”, “Gertrude Stein”, “Akordeoncu”, “Palyaço”, “Antibes’de Gece Balık Avı”, “Stravinski ‘nin Portresi”, “Üç Güvercin”, “Boğa Resimli Tabak”, “Üç Müzikçi”, “Kırmızı Koltukta Oturan Çıplak”, “Kukuriku” ve ”Koşan Kadınlar” dır.

Kubizm akımı sanatçıları arasında Piet Mondrian, Juan Gris (Huan Giris) yer almaktadır.

7. FÜTÜRİZM (Gelecekçilik)Gelecekçilik olarak da bilinen fütürizm 20. yüzyılın başlarında İtalya’da ortaya

çıkan, sanat alanında dinamizm, yenilik ve savaşın güzelliği düşüncesinden yola çı-kan bir akımdır.

ET. Marineui’nin 1909’da Paris’te La Figaro gazetesinde yayımladığı bildirge ile sanat akımları içinde yer alan fütürizm, geçmiş dönemin sa-natım, geleneklerini reddetmeyi ilke edinmiştir. Bazı politik yönelimleri de içeren fütürizm akımının önemli sa-natçıları Umberto Boccioni (Bocconi), Carlo Cara (Karlo Kara), Luigi Russolo, Gino Severini, Giacomo Balla “ Tasmalı Köpeğin Dinamizmi “(Resim 04.94) ve Fernand Leger’dir.

a. Genel ÖzelliklerFütürizm akımı sanatçıları belli bir çevrede aynı anda gelişen her şeyi eserlerin-

de betimlemeye yönelmişlerdir. Buna dair en doyurucu örnek Boccioni’nin “Sokağın Gürültüsü Evi Etkiliyor” adlı görsel ve işitsel duyuları yansıtan resmidir. Fütürizmde hareket kavramına önem verilmiş; hızlı otomobilleri, trenleri, yarışan motosikletleri, dansçıları ve hareket halindeki hayvanları kendilerine konu olarak seçmişlerdir.

Fütürizmin en önde gelen temsilcisi Umberto Boccioni’nin “Dörtnala koşan bir atın dört ayağı yoktur, yirmi ayağı vardır ve ayakların hareketi üçgenler içindedir.” sözü, akımı en kestirme yoldan açıklayan ifadedir.

Fütürist sanatçılar kübizmden oldukça etkilenmişlerdir.

Renk kullanımı konusunda ekspresyonizm akımının noktacılığı yönünden

Resim. 04.94: “Tasmalı Köpeğin Dinamizmi “, Giacomo Balla

147

SANAT TARİHİ 1

benzerlikler göstermektedir. Fütürizmin dadacılığın gelişmesinde katkısı olmuştur.

b. SanatçılarFERNAND LEGER (1881-1955): Yaşadığı dönemdeki teknolojik gelişmeler-

den etkilenerek oluşturduğu “makine sanatı”yla tanınan Fransız ressamıdır. I. Dünya Savaşı’na doğru kontrast renklerle düz ve eğri çizgilerin oluşturduğu alışılagelmişin dışındaki resimlerinin konusunu çıplak doğa, bisikletçiler, akrobatlar, fabrika işçileri, çarklar, motor parçaları ve çeşitli mekanik görüntülerden seçmiştir.

“İnşaat İşçileri” (Resim 04.95)’nde masmavi bir gökyüzü altında insanlar daha güzel bir dünya için el ele çalışmaktadırlar.

“Mekanik Öge” adlı resmi ressamın büyük bir hayranlık duyduğu makinelerin güzelliğine renklerle bir çeşit övgüdür.

Mekandan yalıtılmış dev boyutlu nesneleri resimleyen Leger; yalın renkler, ka-lın dış çizgiler kullanmıştır.

“Terzi”,”Büyük Julie” (Resim 04.96) adlı resminde renkleri azaltarak gri-mavi ile kahverengimsi sarı tonları kullanarak insan vücudunu levha ve silindirlerden oluşan robotlara benzetmiştir.

Leger, yapıları renklendirmek için mozaik cepheler, vitraylar ve duvar resimleri de yapmıştır. Ölümünden sonra Fernand Leger adını taşıyan bir müze açılan sanat-çının diğer önemli resimleri arasında “Kağıt Oynayanlar”, “Korkuluk”, “Mavili Kadın”, “Tütün İçenler”, “Sirkteki Akrobatlar” bulunmaktadır.

8. EKSPRESYONİZM (Dışa vurumculuk)Ekspresyonizm, 20. yüzyılın ilk çeyreğinde Kuzey Avrupa’da ortaya çıkmış, dışa

vurumculuk olarak da bilinen sanat akımıdır. Bu akımın önemli sanatçılarından biri de Egon Schiele’dir.” Dizini Bükmüş Oturan Kadın” en tanınmış eseridir. Toplumda kabul görmüş biçim ve geleneklere bir çeşit başkaldırı özelliği taşıyan bu akımda Edward Munch’un “Çığlık” tablosu öncü bir örnek olarak kabul edilmiştir.

Resim. 04.95: “İnşaat İşçileri”, Leger Resim. 04.96: “Büyük Julie”, Fernand Leger

148

SANAT TARİHİ 1

a. Genel Özellikler1. Dünya Savaşı sürecinde büyük insan topluluklarının karşı karşıya geldikleri

siyasi, kültürel ve ekonomik sorunların dramını eserlerine taşımışlardır. Simgeselliğe ve dolaylı bir anlatıma yer verilmiştir.

Dışa vurumculukta insanın iç dünyasına ait gerçeklerin yansıtılması hedeflen-miştir. Sanatçılar eserlerinde toplum dışına itilmişlerin, yoksulların, akıl hastalarının iç dünyalarındaki fırtınaları, kaygıları, korkuları işlemişlerdir.

Bu sanat akımında kullanılan renkler sarı, turuncu, mor, yeşil, kırmızı, siyah ve kahverenginin tonları şeklindedir.

Dışavurumculuk akımı sanatçıları iç dünyalarının heyecanlarını, duygularını, en gizli kalmış sırlarını resimlerine yansıtırlarken biçim bozma yöntemini kullanmışlardır.

b. SanatçılarEDWARD MUNCH (Edvar Manç) (1863-1944):

Ressam ve özgün baskı sanatçısı Munch, ruhsal ve duy-gusal konuları işlediği eserleriyle 20. yüzyılın başlarında dışa vurumculuğun en tanınmış sanatçısıdır. Günlüğü-ne “Biz yaşayan insanların, soluk alan, hisseden, acı çeken insanların resmini yapmalıyız.” diye yazan Munch, eserle-rinde hastalık, ölüm ve korku temalarını sık sık işlemiştir.

Sanatçının adıyla özdeşleşmiş “Çığlık” (Resim 04.97) adlı resmi modern insanın çektiği acıların sim-gesi olma özelliği taşımaktadır. Bunalımlarını kendine özgü renk ve çizgileriyle betimleyen Munch, İbsen’in Peter Gynt oyununun dekorlarını da hazırlamıştır.

Son dönemlerinde çoğunlukla manza-ra ve gündelik yaşam sahnelerini tuvaline aktaran

Munch’un “Kendi Portresi”, “Ölüm Döşeği”, “Ertesi Gün” “Madonna” ve ”At Takımı” adlı resimleri de ilgi çe-ken çalışmaları arasındadır.

OSKAR KOKOSCHKA (Ko-koşka) (1886-1980): Dışavurum-culuğun önemli sanatçılarından Avusturyalı Kokoschka, eserlerin-de öncelikle insan figürüne önem vermiştir. Renklerini seçerken insa-nın psikolojik özelliklerini yansıtan portreler yapmıştır. Yüzler kadar ellerin de önemli olduğu bu port-

Resim. 04.97: “Çığlık”, Munch

Resim. 04.98:”Marsilya Limanı”, ”Kokosha

149

SANAT TARİHİ 1

relerinde kişilerin tipik özelliklerini öne çıkarmıştır.

Neredeyse tek renkten oluşan “Fırtına”, “Duomo”, da Alma Mahler ile kendisini fırtınalı bir denizde gösterirken figürlerde hiç çizgi kullanmadan bir fırtına kompo-zisyonu ortaya çıkarmıştır.

Son döneminde yaptığı manzaraların yanı sıra saray ve kiliselerin içini resim-leyen Oskar Kokoschka’nın,”Duomo”,”Dr. Auguste Forel’in Portresi”, “Marsilya Limanı” (Resim 04.98), ”Göçmenler”, “Prometheus”, “Hamburg Limanı”, “Thames ve Londra Köprüsü” dikkati çeken eserleri arasında bulunmaktadır.

Dışavurumculuk akımının önemli diğer ressamları da Otto Müler, Maks Pech-tein, Erich Heckel, Emil Nolde ve Egon Schiele’dir.

9. SOYUT RESİM (Non-Figüratif)20. yüzyılın başında Avrupa’nın birçok ülkesinde farklı ressamların başlattığı

bu akım “Absıre”, “Non- figüratif’ sözcükleriyle de ifade edilen soyut resmin başlı-ca temsilcileri Robert Delaunay, Wassily Kandinsky, Kozimir Maleviç ve Vladimir Tatlin’dir. Bu sanatçılar içinde Wassily Kandinsky yaptığı resimlerle soyut resmin ya-ratıcısı olarak kabul edilmektedir.

a. Genel Özellikler:Soyut resim doğada yer almayan şekil ve farklı renklerin belli bir uyum içinde

bir araya getirilmesiyle oluşturulmuştur.Bu akım içinde yer alan sanatçı-

lar doğanın taklit edilmesi düşüncesini reddetmişlerdir. Amaçları eserlerinde estetik duygu ve heyecanı ortaya çı-karmaktadır.

Soyut resimde biçim ve renkler sonsuz bir özgürlük içinde ele alınmıştır.

Sanatçı soyut resimde duygusal yanı ağır basan kompozisyonlar oluş-turmuştur. Buna örnek olarak Vassily Kandinsky’ın “ Kasabanın Üzerinde” adlı tablosunu gösterebiliriz (Resim 04.99).

KANDİNSKY (Vasili Kandiski) (1866-1944): Soyut resmin yaratıcısı Kan-dinsky, eserlerinde etkilendiği bütün ögeleri birbirleriyle kaynaştırıp konuyu yok etmeye çalışmıştır. Kandinsky’nin sanatının doruğu olarak nitelediği “Siyah Çizgiler”, “Sonbahar” gibi eserleri boya sıçratmaları, çizikler ve dramatik etkisiyle tanınmıştır. Kandinsky’nin bir özelliği de, resimlerinde folklor, mitoloji ve masallara yer vermiş olmasıdır.

Resim. 04.99:Kasabanın Üzerinde”, Kandisky

150

SANAT TARİHİ 1

Gerçek sanatçının yalnız temel duyguları ifade etmeye çalıştığına inanan ve resmi görsel müzik olarak algılayan Kandinsky’nin önemli çalışmaları arasında “Be-yaz Çizgi”, “Tatlı Oyalanmalar”, “Beyaz Dengeli Hareket”, “Kazaklar” “Kasabanın Üze-rinde”, “Mavi Dağ” ve “Odesa Limanı”, adlı eserleri bulunmaktadır.

PİET MONDRİAN ( Mondrian) (1872-1944): Soyut resmin temel taşla-rından Hollandalı ressam Mondrian, eser-lerinde renk, biçim ve çizgiyi her zaman ön planda tutmuştur. Doğal biçimleri reddeden Mondrian’ın resimlerinde ter-cih ettiği renkler kırmızı, mavi ve sarıdır. Sanatın daha güzel bir yaşamın yol gös-tericisi olduğu düşüncesini anlatabilmek için geometriyi bir resim dili gibi kullan-mayı seçmiştir. Mondrian, resimlerinde saf güzelliği ararken birbirini dik biçimde kesen yatay ve dikey çizgilerden yararlan-

mış, resimlerini bireysellikten uzakta tutmayı amaçlamıştır.“Kırmızı Ağaç” (Resim 04.100) adlı resminde kırmızı-mavi karşıtlığından yola

çıkarak doğada karşılaştığı ahengi, uyumu yansıtmıştır. Geometrik biçimli “Kompo-zisyon” da aralarına renkler yerleştirdiği siyah bir ızgara bulunmaktadır.

“Modern Sanatın Öyküsü” kitabında Norbert Lynton Mondrian’l “Her resim sa-dece kendisidir ve sürekli olarak şimdiki zaman içinde varlığını sürdürür.” diyerek değerlendirmiştir.

Eserleriyle 20. yüzyıl mimarlığını ve grafik sanatlarını etkileyen Mondrian’ın önemli resim-leri arasında “Zencefil Kaseli Ölü Doğa”, “Rıhtım ve Okyanus”, “New York Kenti ” ve “Broadway Bo-ogie Wougie” bulunmaktadır.

10. METAFİZİK RESİM (Doğa Ötesi Resim)Metafizik resim İtalya’da 20. yüzyılın başla-

rında Giorgio de Chirico (Corcio dö Şiriko) “Gri Bir Günde Melankoli” (Resim 04.101), Carlo Cara (Ka-rıo Kara) ve Giorgio Morandi (Corcio Morandi)’nin bir araya gelerek oluşturdukları sanat akımıdır.

Genel ÖzelliklerMetafizik resim akımı sanatçılarının eserle-

ri, izleyenlerde rahatsız edici izlenimler uyandırır.Savaşın neden olduğu yalnızlık ve huzur-

Resim. 04.100: “Kırmızı Ağaç”, Mondrian

Resim. 04.101: Gri Bir Günde Melankoli, Giorgio de Chirico

151

SANAT TARİHİ 1

suzluğun etkilerini dile getiren bir resim akımıdır.Akılcılık ve mantık reddedilmiştir.Bu akımın sanatçıları eserlerinde tedirginlik, uçsuz bucaksız boş mekanlar,

yapı cepheleri, hareketsiz kuklalardan farksız figürler, terzi mankenleri ve kenarda köşede unutulmuş nesneleri yansıtmışlardır. Resimlerde derinlik geometrik şekiller-le oluşturulmuştur.

Birbiri ile ilgisiz haldeki nesnelerin yan yana verildiği resimler 1920’ l i yıllarda gerçeküstücüleri de derinden etkilemiştir.

SanatçılarGIORGIO DE CHIRICO (1888-1978):

Metafizik akımının öncüsü Chirico, resimlerin-de eşyaları alışık olduğumuz mekânların dışına çıkarak terk edilmiş yerlere yerleştirmiştir. Res-samın amaçladığı hep sıradan şeylerin arkasın-daki gizli gerçeği ortaya çıkarmaktır.

Chirico terk edilmiş alanlar, kuleler ve kemer altları, heykeller, başsız bedenleri re-simlemiştir. Ressam olağandışı nesneleri, görenleri şaşırtan ilişkiler yumağı biçiminde yansıtmıştır. İnsanlar genellikle yüzü olma-yan kuklalar ya da vitrinlerdeki mankenlere

dönüştürülmüştür.Boş bir meydandaki ışık ve gölgelerin oluşturduğu karşıtlıkları “Saatin Gize-

mi” (Reşim 04.102) adlı resminde unutulmaz bir atmosfer yaratmıştır. Uzaktaki loko-motif ve bir yapının cephesinde bulunan saat Chirico’nun çok sayıda eserinde sıkça rastlanan imgeler arasındadır.

Korku ve yalnızlığın egemen olduğu resimlerin-de Chrico en çok gri ve kahverengi renkleri kullanmış-tır. Diğer eserleri arasında “Gri Bir Günde Melankoli”, “Kızıl Kule”, “Vadideki Ev Eşyaları” ve “Şairin Kaygısı” bu-lunmaktadır.

CARLO CARRA (Karra) (1881-1966): 20. yüzyı-lın ilk yarısında metafizik resim akımının kurucuların-dan Carra, Kübistlerden etkilenmiş; ancak geleneksel İtalyan sanatına yakın durmuş bir sanatçıdır.

Carra, seçtiği olağanüstü ve hareketsiz nesneleri şaşırtıcı ilişkiler içinde resmetmiştir. Sanatçı, Chrico’nun kapalı mekanlara yerleştirdiği manken imgelerinin yanı sıra figürlü kompozisyonlar ve şiirle dolu manza-ralar da yapmıştır.

Resim. 04.102: Saatin Gizemi, Chrico

Resim. 04.103: Metafizik Musa, Carlo Carra

152

SANAT TARİHİ 1

Ünlü çalışması “Metafizik Musa” (Resim 04.103) Odyseus’un yolculuğu simge-leyen bir haritanın yanında alçıdan yapılma bir kadın tenisçi modeli ayakta durmak-tadır. Fonda fabrika resimleri ve bir koni bulunmaktadır. Çoğu düş ürünü olan alçak tavanlı odadaki imgeler izleyenler üzerinde bir gerginlik uyandırmaktadır.

Giotto ve Rönesans dönemine yakın ilgi duyan Carra’nın diğer ünlü eserleri arasında “Marinetti’nin Portresi”, “Denizde Sabah”, “Penceredeki Kadın”, “Gönyeli Ölü Doğa”, “Tramvayın Bana Söyledikleri” ve “Penelope” bulunmaktadır.

11. DADAİZM20. Yüzyıl başlarında Zürih, New York, Berlin, Pa-

ris gibi büyük kentlerde ortaya çıkan sanat hareketidir.Fransızcada ‘Oyuncak tahta at” anlamına gelen

“dada” sözcüğü bu akıma ad olarak verilmiştir. Dada-izmin önde gelen temsilcileri Marcel Duchamp (Du-kam), Hans (Jean) Arp ve Max Ernst (Ernest) (Resim 04.104), Francis Picabia’dır.

a. Genel Özellikler20. yüzyıl sanatı üzerinde geniş etkiler bırakan

bu akımı savaşın yarattığı umutsuzluk içinde geleceğe ait beklentilerini kaybeden sanatçılar oluşturmuştur.

Dadaizm, I.Dünya Savaşı ile ortaya çıkan bireysel ve sosyal çalkantıları sonucu olarak ortaya çıkmıştır.

Eserlerinde anlamsızlık, hiçlik ön plandadır.Bu akımın sanatçıları var olan bütün eğilimlere, alışılagelmiş kurallara karşı

çıkmışlardır. Geleneksel resim ve heykelin yerine kolaj tekniğinden ve Duchamp’ın hazır nesnelerinden (ready made) yararlanmışlardır.

Sanatçılar eserlerinde makinelerden, modellerden, çöplerden, kibrit kutula-rından, mektup zarflarından, toplu taşıma araçları biletlerinden, tahta malzeme-lerden, kullanılmış gazetelerden kolajlar yapmışlardır. Kısacası eserlerinde her çeşit malzemeyi kullanmışlardır.

Dadaist sanatçılar eserlerinde uyguladıkları tekniklerden daha sonraları ger-çeküstücüler ve dışavurumcular yararlanmışlardır.

b. SanatçılarMARCEL DUCHAMP (Dukam) (1887-1968): Duchamp, sanat eseri ile günlük

yaşamda kullanılan nesneler arasındaki farkı ortadan kaldıran Fransız ressamıdır.Yerleşmiş estetik ölçülere duyduğu tepki “hazır-nesneler” geliştirmesini sağlamıştır.

“Merdivenden İnen Çıplak” da tek bir vücudun birbirini takip eden hareketle-rinin üst üste bindirilmek suretiyle çizilmesinden doğmuştur. Bu tür bir görüntüyle resim sanatında ilk kez karşılaşılıyordu. Ünlü Mona Lisa tablosunun fotoğrafına sakal

Resim. 04.104: Arkadaş, Max Ernst

153

SANAT TARİHİ 1

ve bıyık yaparak oluşturduğu “L.HD.O.Q.”resmi dadaist sanatçıların geçmiş dönemlerde yapı-lan sanat eserlerine olan tepkilerini simgeleyen benzersiz bir örnektir. Sonata (Resim 04.105) Ducamp’ın önemli eserleri arasındadır.

Toplum ve sanat konusuna yeni bir bakış açısıyla yaklaşan usta sanatçı Duchamp’ın diğer ünlü eserlerinden bazıları “Eczane”, “Valizdeki Ku-tu”, “Satranç Oyunu” ve “Blainville Manzarası”dır.

12.SÜRREALİZM(Gerçeküstücülük)Gerçeküstücülük olarak da adlandırılan

sürrealizrn, Avrupa’da iki dünya savaşı arasında gelişen resim ve edebiyat akımıdır. Terim, önce “Gerçeküstücülük Bildirgesi”ni kaleme alan And-re Breton tarafından geniş kitlelere duyurulmuş-tur. Bretorı’a göre “Gerçeküstücülük bilinç ve bi-

linçdışını bütünleştiren bir yoldur.”

Akımın resim alanındaki en önemli temsilcileri Salvador Dali, Paul Klee, Joan Miro (Resim 04.106), Rene Magritte ve Marc Chagall’dır,

a. Genel ÖzelliklerBilinç ile bilinçdışının, düşsel

dünyayla gerçek yaşamın iç içe geçti-ği gerçeküstücülük akımında figürler düşsel bir atmosferde kompozisyon içinde yer alırlar.

Sigmund Freud’un bilinçaltı ve düşlerle ilgili kuramları akımın ortaya çıkmasında önemli katkı sağlamıştır.

Karabasan, bunalım, kriz ve sayıklamalar akım sanatçılarınca sıkça tekrarla-nanlar arasındadır.

Sanatçılar, mantığı ortadan kaldırarak bilinçaltına ve gerçeğe varılabileceği düşüncesinden yola çıkmışlardır.

Gerçeküstücüler, birbirine zıt renkleri kullanmayı tercih ederek eserlerini daha çarpıcı hale getirmişler, buna karşılık estetiğe önem vermemişlerdir. İlkel toplumlara ait sanat eserlerinde etkilenmişlerdir.

Resim. 04.106: Personnage, Joan Miro

Resim. 04.105: “Sonata”, Ducamp

154

SANAT TARİHİ 1

b. SanatçılarSALVADOR DALİ (1904- 1987): Ger-

çeküstücülüğün en önde gelen temsilci-lerinden İspanyol ressam ve özgün baskı sanatçısıdır. Yaşamı boyunca olağan dışı davranışları ve gösterişçi yanıyla da en po-püler sanatçı olarak kabul edilmiştir.

Sigmund Freud’un düşüncelerinden etkilenen Dali, resim yapmasının amacını bilinçaltındaki düş resimlerinin anlatılma-sı olduğu kanısındadır. Goya’nın “Savaşın Dehşetleri” dizisi çalışmasından etkilenerek yaptığı “İç Savaş Sezgisi”nde insanların vahşi biçimde birbirlerini yok etmeye çalıştıkları bir ortamı yansıtmaktadır.

Psikolojik bozukluklar, gizemli nesne-ler, kabuslar, sayıklamalar ve ruhsal yıkımlar, güneşin sıcaklığıyla eğrilip bükülmüş saat-ler, yarı açık çekmeceler Dali resimlerinin te-mel izlekleridir.

“Salvador Dali’nin Gizli Yaşamı” ve “Bir Dahinin Günlüğü” adlı kitapları da bulunan Dali’nin çok sayıdaki tanınmış eserle-ri arasında “Dali’ye Bakan Gala”, “Son Yemek” Sonbaharın İlk Günü (Resim 04.107), “Narsis’in Metaformozu ve Uyku”, “Guillaume Tell”, “Sistina Madonnası”, “Kristof Kolomb’un Düşü” bulunmaktadır.

PAUL KLEE (Kli) (1879-1940): İnsanın iç dünyasını yansıtmaya yönelik özgün eser-leriyle tanınmış Alman ressamıdır. Klee, ger-çekleri görülebilenlerin ötesinde göstermeye çalıştığı kendine özgü bir resim dili geliştire-rek gerçeğin gizemli değişimini yakalamaya çalışmış bir ressamdır.

Soyut resmi en çok etkileyen sanatçıların başında gelen Klee’nin renkleri kendi iç dün-yasına da ayna tutmaktadır. Klee’ye göre sanat “Görüneni yansıtmaz, aksine görünür kılar.”

Klee’nin “Senecio” (Resim 04.108) adını verdiği portre çeşitli renklerle, dörtgenlere bölünmüş bir dairenin içindeki palyaçonun maskeli yüzü ve rengarenk giysileriyle be-

Resim. 04.107: Sonbaharın İlk Günü , Salvador Dali

Resim. 04.108: Senecio, Paul Klee

155

SANAT TARİHİ 1

timlenmiştir. Resimlerinde kolaj dahil olmak üzere değişik teknikleri denerken sulu boya, yağlı boya ve çini mürekkebini bir arada kullanmıştır.

Resimli bulmacaları çağrıştıran resimleriyle yaşadığı yüzyıla damgasını vuran Klee’nin diğer ünlü eserleri şunlardır: “Kuş Cıvıltısı Makinesi”, “Altın Balık”, “Tatlı Şar-kımla Dans Et”, “Zengin Liman”ve“Arap Şarkısı”dır.

13. POP ART (Pop Sanatı)Pop Art, Avrupa ve Amerika’da 1960’lı yıllarda yayılan soyut bir sanat akımıdır.Bu akımın öncü sanatçıları Roy Lichtenstein, Andy Warhol, Claes Oldenburg,

Tom Wesselmann, Robert Indiana, David Hockney ve Peter Blake’dir.

a. Genel ÖzelliklerPop Art terimi ilkin 1955 yılında Londra’da yaptıkları resimlerinde yapıştırma kağıt

yöntemini kullanan bir ressam topluluğunun eserlerini tanımlamak için kullanılmıştır.Konrad Klapheck’in bir daktilo makinesi resmi ve Richard Hamilton’ın yaptığı

“Chrysler Şirketine Saygı” adlı tablo Pop Art damgası taşıyan ilk eser olarak kabul edilmektedir.

Pop Art 1960- 1 970 yılları arasında sanat dünyasını en çok etkileyen bir sanat akımı özelliğine sahiptir. Geniş toplulukların gözünde tüketimi çekici bir konuma getirmek için renkli afişler, resimli dergi ve romanlar, medya ve sinema Pop Artçılara esin kaynağı olmuştur.

Pop Art sanatçıları yaşamı değil, tüketim dünyasını abartılı eserlerle ortaya koymuşlardır.

Pop Art, konserveden, çorba ambalajına kadar hayli geniş bir yelpazede her türlü tüketim maddesini kendilerine konu olarak almışlardır.

b. SanatçılarROY LiCHTENSTEİN (Lihtenş-

tayn) (1923-1997): Amerikan Pop Art sanatının en önemli adlarından biri olan Lichtenstein, çizgi roman ve güncel rek-lamlardan yola çıkarak günlük hayattan seçtiği konularla eserlerini oluşturmuş bir sanatçıdır. Çizgi roman tiplerini tuva-le geçirirken parlak renkleri siyah dış çiz-gilerle sınırlandırması ahenkli bir görsel etki sağlamıştır. Popüler kültüre yakınlık duyan sanatçı, Miki Fare gibi çizgi roman tiplerini büyütmüş ve resimlemiştir. “Tak-ka Takka”, “Arabada” (Resim 04.109), “Ateş Resim. 04.109: Arabada, Roy Lichtenstein

156

SANAT TARİHİ 1

Açtığım Zaman”, “Mümkündür”, “Umutsuz”, sanatçının tanınmış çizgi romanları ara-sında yer almaktadır.

ANDY WARHOL (Endi Yerhıl) (1928-1987): Amerikalı Warhol, Pop Art sanat-çıları içinde en tanınmış olanlarındandır. İlk çalışmalarında resimli roman ve afişler-den esinlendiği resimler yapmıştır. Sonraları sanatını güncel kültüre ve endüstri üre-timine kaydırmıştır.

Warhol’un “Campell Konserve ve Çorba” ya da Cola resimlerinde sıkça kullan-dığı renk ve lekeler izleyenleri çok etkilemiştir. Bu tür çalışmalarıyla reklam sanatı tekniklerine yeni bir estetik boyut getirmiştir.

Sanatçının en ünlü konularından “Marilyn”de (Resim 04.110) ünlü oyun-cunun bir reklam fotoğrafını kullanarak onu bir tüketim nesnesi olarak göster-miştir.

Eserlerinin çoğunun sergilendiği Andy Warhol Müzesi, onarılan bir en-düstri binasında açılmıştır.

“Hakkımda öğrenmek istedikleri-niz için resimlerime bakmanız yeterli.” diyen Warhol’un”Marilynler”, “Maskele-meler”, “Brillo Kutusu”, “Michael Jackson” ve “Elvis Presley” adlı ünlü resimleri bu-lunmaktadır.

Resim. 04.110:Marilyn, Andy Warhol

157

SANAT TARİHİ 1

OKUMA METNİ

GERÇEKTE KİMDİ DA VİNCİ?Hakkında binlerce kitap, makale yazılmış; romanlara ve filmlere konu olmuş;

sanatçı, bilim adamı, mucit olarak dünya tarihinin en gizemli ve ünlü kişilerinden birisi olan Leonardo Da Vinci için yazılmış bir biyografinin 792 sayfa olması oldukça anlaşılabilir bir şey. Hayatı ve çalışmaları, öylesine akıl almaz bir çeşitlilikte ve çığır açıcı özelliklere sahip kişi Leonardo Da Vinci’ye dair söylenen her söz spekülasyon ihtimali taşıyor ister istemez.

Ama Charles Nicholl’ün “Aklın Uçuşları / Leonardo Da Vinci” adlı kitabı. Belki de tarihin onun hakkında en çok konuşulan ve yazılan, yine de sahip olduğu gizemi ve dehası tam olarak anlaşılamayan kişisi hakkında en güvenilir ve belgelere dayalı kaynak olma özelliği taşıyor.

Gerçekte kimdi Leonardo Da Vinci?

İtalya’nın Vinci adlı küçük Toskana kasabasında 1452 yılının bir bahar akşamın-da yoksul bir köy evinde dünyaya gelişinden başlayan ve 2 Mayıs 1519’da Amboise’de kendine ait bir şatoda ölümüyle sona eren süreci Da Vinci’nin defterlerine aldığı not-ların ve hakkında yazılmış kaynakların titizlikle izini sürerek araştırıyor yazar.

Kitabın ilk bölümünde Da Vinci’nin çocukluğunu kırsal bir bölgede geçirme-sinden dolayı bitkiler ve hayvanlarla kurduğu muazzam ilişkiyi görüyoruz. İkinci bö-lümde kente gidişi ve bu defa kent yaşamıyla ilişkisi ve mesleğini kimlerin yanında öğrendiğini, ilk resimlerini nasıl yaptığını ve yaşadığı koşulları... Üçüncü bölümde Da Vinci’nin kendi atölyesini kurması, ilk mühendislik çalışmalarına nasıl başladığı gibi ayrıntılar çıkıyor karşımıza. Kitabın dördüncü bölümünde Da Vinci’nin Milano’ya Milano Dükü’nün davetlisi olarak gittiğinde ve orada aynı zamanda tank, havan ve bomba üreticisi bir Da Vinci olarak karşımıza çıkmasının nedenleri ve gerçekte ne yapmak istediği. Beşinci bölüm, yükselişe geçen Da Vinci’nin saray hayatına odakla-nıyor, inanılmaz hikâyeler ve ayrıntılarla Da Vinci’nin yaşamındaki başka bir boyuta odaklanıyor yazar. Altıncı bölümde yaptığı seyahatler ve bu seyahatlerin sanatına ve düşün dünyasına etkilerini öğrenirken, yedinci bölümde Milano’ya tekrar dönüşü ve artık yaşı ilerlemiş bir dahi olarak geçirdiği günlere tanık oluyoruz. Ve sekizinci bölüm, son yıllarını anlatıyor ayrıntılı bir biçimde.

Ve kitabın adı, yani “Aklın Uçuşları”, Leonardo Da Vinci’ye çok yakışıyor. Onun yaşamı, korkusuzca ve donanımlı bir biçimde gerçekleştirdiği akıl uçuşlarından iba-ret çünkü.

Çağlar DEMİRBAĞ / Radikal Kitap, Sayı 388

158

SANAT TARİHİ 1

ÖZETRoman ve Gotik sanatları Orta Çağ süresince Avrupa ülkelerinden Fransa, Al-

manya, İspanya ve İngiltere, İtalya’da yayılmıştır. Orta Çağ boyunca sanat, kilisenin önemini artıran bir öge olmuştur. Bu dönemlerde anıtsal bir mimari üslup gelişti-rilmesi sürecinde kiliseler, manastırlar, katedraller, vaftizhaneler... vb inşa edilmiştir.

Roman sanatı bir tonoz ve kubbe mimarisidir. Duvarlar kalın yapılırken, pen-cereler küçük tutulmuştur. Yapılarda tercih edilen plan ise bazilika planıdır. Yuvarlak kemerler, kuleler, kripta, (yer altı mezarları), cephe süslemelerinde ise heykel ve re-sim ön plana çıkmıştır.

Bitki, hayvan, insan figürleri ve kutsal imgeler Roman sanatının süslemesinde en çok kullanılan motiflerdir.

Fransa’da Vazelay Sainte Madeleine, Nötre Dame La Grande; Almanya’da Spa-yer Katedrali, Köln Kilisesi; İngiltere’de Canterbury, Lincoln katedralleri dönemin önemli Roman eserleri arasındadır.

Fransa’da ortaya çıkıp bütün Avrupa’ya yayılan Gotik sanatının doğuş neden-leri arasında kentlerin, ulaşımın, bilginin, ticaretin gelişmesi sonucunda yeni bir sını-fın ortaya çıkışı önemli rol oynamıştır.

Gotik sanatın öncüsü Fransa’dır.

Gotik mimarinin yayılması ile gökyüzüne yükselen sivri tonozlar, kemerler ve sütunlardan oluşan zarif ve görkemli kiliseler doğmuştur.

Yapılar, Tevrat ve İncil’den alınmış konulan anlatan heykel ve kabartmalarla süslenmiş; portal üzerinde gül pencerenin bulunduğu bu mimaride üç nefli bazilika planı uygulanmıştır. Fransa’da Nötre Dame, Chartres, Reims katedralleri; Almanya’da Köln, Ulm katedralleri; İspanya’da Burgos, Toledo, Barcelona katedralleri, Dojlar Sa-rayı; İngiltere’de Canterbury, Lincoln, Salisbury katedralleri en önemli Gotik sanat eserleri arasında bulunmaktadır.

Batı Avrupa’da 15 ve 16. yüzyıllarda edebiyat, sanat, sosyal, siyasal ve bilim alanlarındaki yenilikler Rönesans’ı oluşturdu. Sözcük anlamı “yeniden doğuş” olan bu akım Floransa kentinde ortaya çıkıp Avrupa’nın başka ülkelerine de yayıldı.

İnsanın ön planda tutulduğu Rönesans’ın İtalya’da ortaya çıkışı ekonomik canlanma, hümanist dünya görüşünün güçlenmesi, tüccarların katkısı, Orta Çağ kavramlarından uzaklaşma, matbaanın bulunması, coğrafi keşifler, nüfusun art-ması, skolastik düşüncenin güç kaybetmesi, fikir ve sanat adamlarının korunması, İstanbul’un fethi gibi nedenler sonucunda gerçekleşmiştir.

Bazilika yerine merkezi plan geliştirilmesi, dini mimari yanında sivil mimari ör-neklerine de yer verilmesi, yapılarda süslemeye büyük özen gösterilmesi Rönesans mimarisinin genel özellikleri arasında sayılmaktadır.

159

SANAT TARİHİ 1

Rönesans’ın büyük mimarları Brunelleschi, Alberti ve Bramante’dir.

Tevrat ve İncil’den alınmış sahnelerin öne çıktığı Rönesans heykelleri şehirlerin süslenmesinde büyük rol oynamıştır. Perspektif kullanılmasıyla kalabalık ve gerçekçi heykel çalışmaları ortaya çıkmıştır. Rönesans heykel sanatında öne çıkan sanatçılar Ghiberti, Donetello ve Michelangelo’dur.

Rönesans resim sanatında gölge, ışık, perspektif, renk kullanımı eserlerin daha da zenginleşmesini sağlamıştır.

Tablolarda portre çalışmaları, güncel konular ve mitolojik hikâyeler yanında do-ğaya uygunluk ve güzellik ön planda tutulmuş, sıcak ve pırıltılı renkler kullanılmıştır.

Giotto, Masaccio, Botticelli, Leonardo da Vinci, Uccello, Tiziano, Brueghel, Dü-rer ve Bosch önemli Rönesans ressamlarıdır.

Rönesans‘tan farklı bir bakış açısı ve duyarlık getirmiş olan Maniyerizm Rönesans’a tepki olarak doğmuş bir sanat akımıdır.

Maniyerizm 16. yüzyılda İtalya’da ortaya çıkmış ve başka Avrupa ülkelerine de yayılmıştır.

Maniyerizm’ deki figürler hareketli, mekanlar derinlikli, giysiler bol ve kabarık, yüzlerde gerilim, melankoli ve mistik bir hava egemendir. Genellikle donuk ve so-ğuk renkler tercih edilmiştir.

Bu dönemin ünlü sanatçıları Correggio, Andrea Del Sarto, Carpacci, Giovanni Bologna, Tintoretto, El Greco, Nicholas Hiliard’dır.

Barok sanatı 17. ve 18. yüzyıllarda bütün sanat dallarında bir çok ülkeye yayılmıştır.

Duyular ve hayal gücünden yola çıkan Barok sanatı konularını efsaneler, savaş-lar, mitoloji ve günlük hayattan almıştır. Manzara resminin önem kazandığı barok dönemde derinlik, anatomi, ışık, gölge ve sıcak renkler ön planda tutulmuştur.

Barok döneminin ünlü ressamları arasında Rubens, Rembrandt, Michelangelo, Correggio, Tintoretto, Carracci, Ribera, Velasquez, Vermeer, Steen önde gelenlerdir.

Barok heykeli mimari yapı süslemelerinin en önemli öğesidir. Kentlerde mey-danlar, bahçeler, havuzlar, çeşmeler heykellerle donatılmıştır. Heykeller hareketli, gerçeğe uygun, ayrıntılı, duyguların abartılı bir biçimde yansıtılmış, tunç ve ahşap malzeme kullanılmıştır.

Barok döneme damgasını vurmuş sanatçısı Bernini’dir. Mimaride ise anıtsal, gösterişli yapılar yanı sıra saraylar, çeşmeler, bahçeler inşa edilmiştir. Özellikle bu dönemde Versailles ve Louvre sarayları, Trevi Çeşmesi, Compestela Katedrali en gör-kemli örnekler arasındadır.

Barok üslup İstanbul’daki bazı mimari eserleri de etkilemiştir.

160

SANAT TARİHİ 1

Dönemin ünlü sanatçıları Borromini, Marthey, Erlach, Hildebrandt’tır.

Rokoko ise, 18. yüzyılın ilk yarısında Avrupa’da hızla yaygınlaşan bir bezeme sa-natıdır.

Ekspresyonizm (Dışavurumculuk): 20. Yüzyılın ilk çeyreğinde Kuzey Avrupa’da empresyonist akıma tepki olarak ortaya çıkmıştır. Özellikle 1. Dünya Savaşı’nın ge-tirdiği yıkımlar, ekonomik ve sosyal sorunlar bu akımın sanatçılarınca eserlerinde yer almıştır. Sanatçılar ağırlıklı olarak insanların iç dünyalarındaki dalgalanmaları, heyecanları, beklentileri, dengesizlikleri, ikilemleri sarı, kırmızı, mor, yeşil ve turuncu başta olmak üzere en çok kullandıkları renklerle eserlerinde işlemişlerdir. Bu akım içinde yer alan önde gelen sanatçılar Edward Munch, Oscar Kokoschka, Otto Müler, Erich Heckel ve Emil Nolde’dir.

Soyut Resim (Non-Figüratif): Bu akımın sanatçıları doğanın taklit edilmesini red-dederek eserlerinde kendi iç dünyalarını yansıtan kompozisyonlar yapmışlardır. Ele al-dıkları konuyu özgür bir biçimde resmetmeyi tercih eden Soyut Resim sanatçıları Was-sily Kandinsky, Piet Mondrian, Robert Delaunay, Kozimir Maleviç, Vladimir Tatlin’dir.

Bu akım içinde yer alan önde gelen sanatçılar Edward Munch, Oscar Kokoschka, Otto Müler, Erich Heckel ve Emil Nolde’dır.

Metafizik Resim (Doğa Ötesi Resim): Giorgio Chirico, Carlo Carra ve Giorgio Morandi’nin birlikte 20. yüzyılda oluşturdukları sanat akımıdır. Fütürizme tepki ola-rak doğan bu akım, mantığı ve akılcılığı bütünüyle reddetmiştir. Eserlerinde bilinçal-tı imgelere yer vermişlerdir. Resimlerini geometrik şekillerle oluşturmuşlardır.

Dadaizm: “Tahta at” anlamına gelen “dada” sözcüğünden gelmektedir. Sava-şın yarattığı umutsuzluk karşısında geleceğe ait beklentilerini yitiren sanatçıların oluşturduğu bu akım, bütün kurallara karşı çıkarak anlık etkilenmeleri çöp, kibrit kutusu, tahta, mektup zarfı gibi günlük hayatta kullanılan nesneleri bir araya getire-rek eserlerini oluşturmuşlardır. Akımın belli başlı sanatçıları Hans Jean Arp, Marcel Duchamp, Francis Picabia ve Max Ernst bulunmaktadır.

Sürrealizm (Gerçeküstücülük): Avrupa’da iki dünya savaşı arasında 1924 yılın-da ortaya çıkan bir sanat akımıdır. Bu akım ressamlarının eserlerinde figürler değişik bir atmosferde yer almışlardır. Sigmund Freud’dan etkilendikleri için eserlerin ko-nularını genellikle bunalım, kriz ve karabasanlar oluşturmuştur. Birbirine zıt renkle-rin egemen olduğu bu akımın sanatçıları ilkel sanattan etkilenmişlerdir. Bu akımın önemli sanatçıları Salvador Dali, Paul Klee, Rene Magritte ve Marc Chagal’ dır.

Pop Art (pop Sanatı): 1960’da ABD’den Avrupa’ya yayılan soyut bir sanat akı-mıdır. II. Dünya Savaşı’nın bitiminden sonraki yıllarda sanayinin gelişmesiyle tüke-timi daha üst seviyelere çıkarmak için yapılan renkli reklamlar, çizgi filmler, resimli dergiler Pop Art sanatçılarına esin kaynağı olmuştur. Pop Art’ın önemli sanatçıları Tom Wesselmann, Roy Lichtenstein, Andy Warhol, David Hockney ve Peter Blake’dir.

161

SANAT TARİHİ 1

TEST IV

1. Aşağıdakilerden hangisi Gotik mimari eserlerinden biri değildir?

A. Modena KatedraliB. Chartres KatedraliC. Reims KatedraliD. Köln Katedrali

2. Resimlerinde özellikle tuhaf hayvan, bitki, yaratıklar ve hayal ürünü sembollerin sıkça görüldüğü Rönesans ressamı aşağıdakilerden hangisidir?

A. Pieter BrueghelB. Vecellio TizianoC. Hierronymus BoschD. Albrecht Dürer

3. Romantizmin önemli temsilcisi aşağıdakilerden hangisidir?

A. Gustave CourbetB. Francisco Goya C. Honore Daurnier D. Camille Corot

4. Aşağıdaki sanatçı-eser eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır?

A. Vincent Van Gogh - AyçiçekleriB. Paul Cezanne - Sainte Victorie DağıC. Toulouse Lautrec - Moulin Rouge’da DansD. Erward Degas - Tahitili Kadınlar

5. Pablo Picasso’nun, ülkesi İspanya’daki küçük bir kasabanın savaşta bombalanması karşısında tepkisini göstermek amacıyla Akdeniz mitolojisinden esinlenerek yaptığı ünlü tablosu aşağıdakilerden hangisidir?

A. GuernicaB. Şairin KaygısıC. KorkuD. Ağlayan Kadın

162

SANAT TARİHİ 1

ÜNİTE SONU SORULARI CEVAP ANAHTARI

1. Test

1. C 2. A 3. B4. D5. B

2. Test

1. C2. B3. C4. D5. D

3. Test

1. C2. C3. B4. A5. C

4. Test

1. A2. C3. B4. D5. A

163

SANAT TARİHİ 1

SÖZLÜKA

abaküs : Yatay olarak sütun başlı-ğının üstüne konan ve kenarından biraz dışarı taşan taş blok.

abanoz : Abanozgillerin ağır, sert ve kara renkli bir tropik ağaç türü.

abide : Anıt. Önemli bir olayı veya büyük bir kişinin gelecek kuşaklarca tarih boyunca anılması için yapılan, göze çarpacak büyüklükteki yapı.

abidevi : Anıtsal.ajur : Mermer, tahta vb. mal-

zemeyi kafes gibi delikli olarak oyup süsleme tek-niği.

ağırlık kulesi : Büyük kubbelerin ve bunları taşıyan kemer-lerin itme güçlerini kar-şılamak amacıyla kub-belerin dış cephelerine yapılan ve ağırlık veren içi dolu kuleler.

akademik : Sanat alanında belli ilke ve kurallara bağlı olarak yapılan çalışma.

alegori : Düşüncelerin kişileştirile-rek doğada olmayan bi-çimde betimlenmesi.

alınlık : Yapıların cephesinde çatı ile korniş arasında yer alan üçgen kısım.

ampir üslup : Napolyon Döneminde Fransa’da ortaya çıkan, etkisini mimaride ve de-koratif sanatlarda göste-ren üslup.

anıtsal : Anıt niteliğinde ya da daha büyük boyutlu heykel veya yapılar.

antik : İlk Çağdaki uygarlıklarla özellikle eski Yunan ve Roma uygarlıkları ile ilgili olan, antika.

aplike : Orta Asya Türk sanatında sıkça görülen düz veya desenli bir kumaştan ke-silen motiflerin bir başka kumaşa işlenmiş duru-mu.

avlu : Bir yapının ya da yapı grubunun ortasında ka-lan, üstü açık, duvarla çevrili alan.

apadana : Çok sutünlu saray ve taht salonu.

apsis : Kilise ve bazilikalarda ka-pının karşı yönünde bu-lunan yarım planlı niş.

astar : Resim yapılacak boya-yı emmesi için sürülen boya katmanı.

Bbazilika : İçi iki sıra sütunla, orta-

daki daha geniş ve yük-sek olmak üzere üç sahı-na bölünmüş dikdörtgen biçimindeki yapı.

beşik tonoz : Yarım daire kesitli eğrisel örtü unsuru.

bezeme : Mimari eser ya da her çeşit kullanım eşyaları üzerinde süslemeye yö-nelik yapılan çalışmalara tümü. Dekorasyon.

biçim : Sanat eserleri de dahil her çeşit nesnenin gör-me ya da dokunma or-ganlarıyla algılanabilen kendine özgü gerçekliği. Form.

bordür : Kapı ve pencere gibi mi-mari kısımların, panola-

164

SANAT TARİHİ 1

rın, halıların etrafını ku-şatan çerçeve biçiminde süslü ya da süssüz, düz ya da çıkıntılı, dar ve uzun şerit.

burç : Kalelerin ve surların du-var ve köşelerinde bulu-nan kuleler.

büst : İnsan vücudunun baş ya

da göğüsten yukarı kıs-mının heykeli.

barok : MS 1600-1750 yılları ara-sındaki klasik sanatı iz-leyen resim ve mimarlık üslubu.

Ççanak-çömlek : Pişmiş topraktan yapılan

her türlü kullanım eşyası. Keramik.

çini : Duvar kaplaması olarak kullanılan renkli ve ge-nellikle bezeli ve sırlı, ince fakat saydam olma-yan toprak işleri.

çizim : Bir yapının tümünü veya bölümlerinin teknik re-sim kurallarına uygun olarak çizilmesi. Resimle-me.

D

darüşşifa : İslam ülkelerinde hasta-ne yapısı.

dehliz : Geleneksel yapım tek-nikleriyle oluşturulan uzun ve karanlık koridor.

dekor : Bir iç mekanı bezeme, süsleme ve döşeme amacıyla yerleştirilen ya da eklenen ögeler.

desen : Dokumalar ile halı, kilim gibi yaygıları süsleyen ögelerin tümü. Resim sa-natında tasarı ve hazırlık niteliğinde olup genel-likle kalemle renkli ya da renksiz olarak yapılan çi-zimler.

düğüm : Halının her ilmik birimi-ne verilen ad.

deformasyon : Biçimi bozulma, biçim-sizleşme.

dikili taş : Herhangi bir olay ya da zafer anısına dikilen yek-pare yüksek taş.

dökme tekniği :Önceden hazırlanmış bir kalıbın içine alçı ya da ergitilmiş metal dökerek heykel veya başka nes-neler yapma.

dövme : Vücut derisi üzerine ya-pılan çıkmaz resim ya da yazı.

Eeklektik : Seçmeci, farklı üslup ve

biçim ögelerini bir araya getirerek yapılan derme-cilik.

eksedra : Yarım daire planlı, kub-be örtülü ve kendinden daha geniş bir mekana bağlantı kurdurulan mi-mari mekan ögesi, çey-rek kubbe.

enderun : Osmanlı saraylarında ha-rem ve hazine daireleri-nin bulunduğu iç kısım.

eyvan : Üç yandan kapalı, bir yönden dışa açılan ve üstü tonozla örtülü mi-mari mekan.

ekol : Genel çizgileriyle aynı üslup kapsamında de-

165

SANAT TARİHİ 1

ğerlendirilmekle bera-ber bir topluluğa, böl-geye ve kente özgü bazı ayrılıklar gösteren sanat-çı grubuna verilen ad.

estetik : Güzellik konusundaki görüş ve düşünceler.

Ffigür : Mimari ve mimari süsle-

me ögeleri ile el sanatı örneklerinde kullanılan insan veya hayvan tasvi-ri.

fil ayağı : Büyük kubbeli yapılarda kubbeleri üzerinde taşı-yan kalın ayak.

firuze : Yeşilimtırak mavi renkte kıymetli bir taş.

fresko : Yaş sıva üzerine toprak, madeni boyalarla yapı-lan duvar resmi.

fon : Üzerinde motiflerin yer aldığı yüzey, zemin. Re-simde en uzakta plan.

Ggrift : Birbirine geçmiş, iç içe,

karışık.gravür : Ahşap veya metal baskı

levhalarıyla çeşitli tek-nikler kullanılarak yapı-lan sanat eseri.

grifon : Kartal başı, kanatları ve pençesi ile aslan vü-cudunun birleştirilme-sinden meydana gelen hayalî yaratık.

galeri : Dehliz, koridor, dar, uzun geçit. Resim ve heykel teşhir edilen salon veya müze.

gotik : Temel özelliği sivrilik olan, XII. yüzyıldan son-ra Rönesans’a kadar

Avrupa’da gelişen sanat ve mimarlık üslubu.

grafik : Biçim, şekil veya çizgi-lerle gösterme. Grafik sanatlar, çeşitli basım ve çoğaltma teknikleriyle gerçekleştirilen resimsel ya da yüzeysel malzeme-nin tasarımını konu edi-nen sanat dalları.

granit : Sağlam, basınç ve aşın-maya karşı dirençli taş.

Hheykel : Taş, tunç, bakır, kil, alçı

vb. malzemelerden yon-tularak, kalıba dökülerek veya yoğrulup pişirile-rek biçimlendirilen eser, yontu.

hara : Taş ya da tuğla duvar ya-pımında kullanılan kay-naştırma maddesi.

hatıl : Ağırlığın eşir olarak da-ğıtılmasını sağlamak için duvarların üzerlerine veya içlerine yatay ola-rak konulan kalın kereste veya tuğla dizileri.

hypocauste : Antik Roma hamamların-da, içinde sıcak dumanın dolaştığı kanal şebekesi.

İizlenim : Resim ve heykelde do-

ğadan edinilen izlenim, görüntü.

Kkabartma : Taş, metal, kil, ahşap ya

da alçı yüzeyi üzerine bazı kesimleri oyuk, bazı kesimleri ise kabartılı bı-rakılarak yapılmış sanat eseri.

166

SANAT TARİHİ 1

kagir : Taş, tuğla ve kerpiçten yapılan her türlü yapı.

katakomp : İlk Hıristiyanların içinde toplandıkları ibadet et-tikleri tapınakların genel adı.

kavsara : Portallerde kapının önündeki giriş kısmının üstü. Baş kemerin altın-daki derinlik, kemer ko-vanı.

kemer : iki duvar ya da ayağı bir-birine bağlayarak üstün-deki ağırlığı yanlardaki ayaklara bindiren mima-ri öge.

keramik : Bkz. Seramik.kerpiç : Saman ve çamur karışı-

mının kalıp haline ge-tirilip güneşte kurutul-masıyla yapılmış inşaat malzemesi, pişmemiş tuğla.

kıvrıkdal : Üsluplandırılmış dal biçi-minde, helezonik olarak yapılan bitkisel süsleme çeşidi.

kiriş : Tavanı veya üst katın dö-şemesini taşıyan, yatay olarak uzatılmış kalın ke-reste.

kitabe : Bir yapının tarihini veya yaptıranını belirtmek amacıyla yapı üzerine yerleştirilen metin.

kontur : Resimde figürlerin sınır-larını belirleyen dış çevre çizgisi.

kubizm : Plastik sanatlarda özel-likle resim ve heykelde kompozisyonu oluştu-ran nesneleri ve canlı varlıkları doğadaki görü-nümleri ile değil, parça-

lanmış geometrik şekil-lerle anlatan sanat akımı.

kilit taşı : Kemer veya kubbenin tam ortasına isabet eden bağlayıcı anahtar taş.

korniş : Yapılarda üst kısımlarda-ki çıkıntı kısmı; pencere, kapı vb.nin üst kısımla-rındaki dışarı taşmış sil-me.

Llüster tekniği : Çini yapımında kulla-

nılan bir sır üstü tekni-ği. Mat beyaz sırlı çini üzerine “lüster” denilen gümüş veya bakır oksit-li bir birleşikle desenler işlendikten sonra çininin düşük ısıda yeniden fı-rınlanması yöntemi.

lahit : İçine ölünün yerleştirildi-ği sanduka.

litografi : Taş baskı tekniği.lotus : Aynı adlı bitki biçiminde

bezeme ögesi.

Mmadalyon : Daire, çokgen ya da elips

şeklinde bir çerçeve için-de yer alan bir figür ya da süslemeden meydana gelen bezeme ögesi.

mazgal : Sur veya burçların üst kısımlarında siper oluş-turan çıkıntı aralarında veya duvarda silah at-maya yarayan boşluk ve delikler.

moloz taş : Taş ocağında kırıldığı gibi çıkan muntazam ol-mayan taşlar.

motif : Bezeme ve süslemelerde bütünü oluşturan parça-

167

SANAT TARİHİ 1

lardan her birine verilen ad.

mozaik : Türlü renklerde küçük küp biçiminde mermer, taş veya pişmiş toprak parçalarının yanyana ge-tirilmesiyle yapılan resim ve bezeme işi.

mukarnas (Stalaktik): Mimaride girinti oluşturan, boşlukları dol-duran ve aynı zamanda geçiş desteği görevi de yapan konsol şekillerin-den meydana gelen bir çeşit tezyinat.

minimalizm : Soyut sanatın vardığı uç nokta. Sanat eserini bi-çim ve renge indirgeme-yi amaçlar.

Nnaif : Çocuksu, perspektif ku-

rallarından uzak resim.natürmort : Çiçek, meyve gibi doğol

ve hareketsiz varlıkla-rı gösteren resim. Ölü doğa resmi.

nef : Kilisede apsise dik doğ-rultuda birbirinden sü-tun ya da ayak dizileriyle ayrılmış uzunlamasına mekânların her biri. Bkz. Sahın.

niş : Kendisinden daha ge-niş bir mekâna açılan ve duvar içine oyulmuş, ge-nellikle üstü kemer biçi-minde olan girinti ya da hücre.

non-figüratif : Resim ve heykelde ger-çek varlık ve nesnelere gönderme yapan, tasvir-leri kullanmayan sanat.

nü : Resim ve heykelde çıplak kadın figürü.

natüralist : Gerçeğin doğaya uygun biçimde yansıtılması amacıyla davranan sanat akımı, bu akım içinde olan sanatçı.

P

palmet : Bir sapın iki etrafında si-metrik olarak sıralanmış uzunca yapraklardan meydana gelen üslup-laştırılmış bitkisel beze-me ögesi, stilize hurma yaprağı motifi.

pandantif : Kemerler üzerine otur-tulmuş kubbe ile ke-merlerin arasını kapatan üçgen biçimindeki kub-beye geçiş elemanı.

payanda : Duvarların dışa doğru eğilmesini önlemek ve güçlendirmek amacıyla inşa edilen destekleme sistemi.

paye : Yapıda taşıyıcı ayak.perdah : Yapıda pürüzlü yüzeyin

düzgünleştirilmesi, par-latılması.

peyzaj : Açık alanlardaki ağaç, çiçek vb. doğal ögeler dikkate alınarak yapılan mekan düzenlemesi. Manzara resmi.

plastik : Bir cismin yoğrulabilir şekilde maddeyle örne-ğini yapma. Üç boyutlu anlatım. Üç boyutlu eser.

168

SANAT TARİHİ 1

portal (taç kapı) : Yapıların cephelerinde bulunan anıtsal giriş ka-pısı.

Porfir : Kırmızı renkli sert taş, so-maki.

portre : însan yüzünü gerçekçi anlayışla betimleyen re-sim ya da heykel.

profil : Bir insanın portre sana-tında tam yandan görü-nüşü.

perspektif : Üç boyutlu resimleri, iki boyutlu resim düzlemi üzerinde yansıtmak, üç boyutlu izlenimi vermek için yapılan resim ve çi-zim tekniği.

piramidal : Resimde yer alan figür, şekil ve tasvirlerin bir eşkenar üçgenin sınırları içinde yerleşik biçimde düzenlenmiş olması.

Rrealizm : Gerçekçilik.revak : Yapının önünde bulu-

nan, uzun kenarlarının biriyle binaya bitişik, di-ğeri sütunlarla taşınan ve bir kemer dizisiyle dışa açılan, üstü kubbe, tonoz ya da çatıyla örtü-lü uzunlamasına mekan.

rokoko : 19. yüzyılda Türkiye’de de yayılan, yuvarlaklaştırıl-mış çizgiler taşıyan hafif ve ince bir görünüşe sa-hip süsleme üslubu.

rozet : Dairesel ve genellikle üs-luplaştırılmış çiçek biçi-minde bezeme ögesi.

rölyef : Bkz. Kabartma.rumî : Türk sanatında çok sık

kullanılan üsluplaştırıl-

mış yaprak figürlü bir be-zeme ögesi.

rasathane : Gözlem evi. restorasyon : Bir eserin kırılmış veya

bozulmuş kısımlarını ori-jinal haline uygun olarak tamir etme.

S saçak : Eğimli çatılarda, çatı yüze-

yinin yapının dışına doğ-ru uzanan etek kısmı. Camilerde ve kiliselerde sütun sıraları, sütun ve duvar arasındaki bölüm-ler,

sarnıç : Su biriktirmek için genel-likle toprak altında inşa edilmiş yapı. Sahın me-kanların her biri.

sebil : Cadde ya da sokak ke-narlarında gelip geçe-nin su içmesi için hayrat olarak inşa edilen yuvar-lak veya çokgen gövdeli çeşme yapısı.

sembolik : Simgesel.seramik (keramik) : Ham maddesi torak

olan elde, kalıpta ya da tornada biçimlendiril-miş ve fırınlanmış her tür kullanım eşyasının genel adı.

serdap : Geleneksel mimaride, sı-cak günlerde kullanılan yer altı odası.

sır : Pişmiş toprak ve yapı malzemesi üzerine sürü-lerek fırınlanıp saydam bir katmanla örtülmesi. Koruyucu saydam mal-zeme.

silme : Duvar yüzeyinde hafir çıkıntılı olarak bulunan

169

SANAT TARİHİ 1

şerit biçimindeki mimari bezeme ögesi.

simetrik : Bir eksene göre iki yanda aynı uzaklıkta karşılıklı olarak yer alma.

somaki : Beyaz benekli, kırmızı ya da yeşil renkte, mermere benzeyen, iyi cila olan ve sütun, vazo kaplama vb. yapmakta kullanılan sert bir taş cinsi.

söve : Pencere, kapı gibi açık-lıkların çevresini dolanan ahşap, taş ya da beton çerçeve.

stalaktik : Bkz. Mukarnas.stilize : Üsluplaştırılmış, karakteri

kaybolmadan basitleşti-rilerek tezyini ve şematik hale sokulmuş motif.

stuko : Tutkalla karıştırılmış alçı ve mermer tozundan oluşturulmuş, mermeri andıran karışım. Bu mal-zeme ile duvar üzerinde oluşturulan.

su kemeri : Kentlere su getirmek için eğimli biçimde yapılan, köprüye benzer kemer dizilerinden oluşan ka-nal sistemi.

sunak : Çok tanrılı dinlerde tapı-nağın içinde ya da yakı-nında yer alan ve tanrı-lara kurban sunulan alan ya da üzerinde kurban adanan taş.

sundurma : Kapı önüne eklenen ve revaka benzeyen, direkli, üç yanı açık bölüm.

sütun : Daire, kare ya da çokgen planlı, taştan veya mer-merden yapılmış, düşey taşıyıcı öge.

spiral : Sarmal biçiminde olan.

Ttasvir : Betimleme, tasarlama. : Değişik renklerde, tuğla

ve kiremitten daha düz-gün, ince dokulu pişmiş toprak malzeme.

taç kapı : Portal. Yapıların ana ka-pısı.

terracota : Yaldız ve boya kullanıla-rak kâğıt üzerine yapılan her çeşit bezeme işi.

tezyinat : Bir kemer gözünün de-rinliğine uzatılması ile oluşmuş üst örtü ögesi.

tonoz : Bir dinî yapıda orta sahnı dik olarak kesen, plana bir haç biçimi veren. Sa-hın.

transept : Kare planlı bir mekânın üzerine kubbenin otur-tulabilmesini sağlamak için köşelere tromp yer-leştirilen geçiş ögesi.

turkuvaz : Yeşile çalan mavi renk. Türk mavisi.

tuval : Üzerine yağlı boya resim yapılan, ahşap bir çerçe-ve veya gerilerek tutkallı birbirleşimle astarlanmış bezden oluşan malzeme.

tempera : Yağ, reçine, tutkal, yumur-ta akı ve kazain gibi bağ-layıcı maddelerin ma-denî ya da toz boyalarla karıştırılmasıyla yapılan boya ve resim tekniği.

tümülüs : Bir yer altı mezar odasıy-la onun üzerine yığılmış bir toprak yığınından oluşan yapay mezar.

Uulvî : Yüce, gökle ilgili, semavi.

170

SANAT TARİHİ 1

Üüsluplaştırma: Bitki veya hayvanların

doğadaki biçimlerinin şematikleştirilip yalınlaş-tırılarak resmedilmesi.

üslup : Bir toplum ve çağın tüm sanat eserlerinde ortak olan biçimlendirme, ta-sarım, ilke ve anlayışların bütünü. Ayrıca bir sanat-çının kendine özgü bi-çimlendirme ve tasarım anlayışı.

Vvitray : Renkli camların bir kom-

pozisyon oluşturacak şekilde genellikle kurşun (bazen alçı) şeritler ara-cılığıyla bir araya getiril-mesiyle oluşturulan re-sim veya pencere camı.

Yyarım kubbe : Orta kubbenin ağırlığını

ve yanlara itme kuvvetini duvarlara aktaran dörtte bir küre biçimindeki örtü sistemi.

yiv : Bir yüzey üzerine oyulan ince oluk gibi kanal.

Zzanaat : însanların maddi gerek-

sinimlerini karşılamak için yapılan, öğretimle birlikte deneyim ve usta-lık gerektiren iş.

171

SANAT TARİHİ 1

KAYNAKÇAAKURGAL, Ekrem, Anadolu Uygarlıkları, Net Yayınları, İstanbul 2000

BAYNES, Ken, Toplumda Sanat (Çeviren Yusuf Atılgan) YKY, İstanbul, 2002

BELL, Julian, Sanatın Yeni Tarihi, NTV Yayınları, Çin 2009

CASSOU, Jean, Sembolizm, Remzi Kitabevi, İstanbul 1998

CHARLES, Victoria, 100 Muhteşem Resim, YKY, İstanbul, 2012

CLAUDON, Francis, Romantizm, Remzi Kitabevi, İstanbul 1988

DELL, Christopher, Başyapıt Budur, YKY Hong Kong 2012

FISCHER, Ernst, Sanatın Gerekliliği (Çeviren Cevat Çapan), Konuk Yayınları, İstanbul, 1992

GOMBRICH, E. H. Sanatın Öyküsü (Çeviren Bedrettin Cömert), Remzi Kitabevi, İstanbul 1976

HAMADEH, Shirine, Şehr-i, Sefa, 18. Yüzyılda İstanbul, İletişim Yayınları, İstanbul 2009

READ, Herbert, Sanatın Anlamı, Türkiye İş Bankası, İstanbul 1974

HOLLINGSWORTH, Mary, Dünya Sanat Tarihi, İnkilap Kitabevi, İstanbul 2009

KÖKDEN, Uğur, Seslerin Resmi, YKY, İstanbul 1995

LYNTON, Norbert, Modern Sanatın Öyküsü, Remzi Kitabevi, İstanbul 1983

NAUMANN, Rudolf, Eski Anadolu Mimarlığı, TTK Basımevi, Ankara 1975

SANAT TARİHİ ANSİKLOPEDİSİ, Bateş Yayınları, İstanbul 1980

SANAT ANSİKLOPEDİSİ, Milliyet Yayınları, İstanbul 1991

SANAT TARİHİ ANSİKLOPEDİSİ, Görsel Yayınlar, Milano 1998

SANAT KİTABI, Yem Yayın, İstanbul 1997

TANSUĞ, Sezer, Resim Sanatının Tarihi, Remzi Kitabevi, İstanbul 1995

TURANİ, Adnan, Dünya Sanat Tarihi, İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1979

TOPRAK, Burhan, Sanat Tarihi 1,2,3, Güzel Sanatlar Akademisi Yayınları, İstanbul 1960