sarıkeçili yörükleri Çocuk oyunları

http://www.millifolklor.com 265

OCUK OYUNLARININ LEVLER: SARIKEL YRK OCUK OYUNLARI

The Functions of Childrens Games: Sarkeili Nomads Childrens Games

Hseyin AKSOY*Z

Bu makalede, Sarkeili Yrkleri arasnda oynanan geleneksel ocuk oyunlarnn bireyleri ha-yata hazrlamadaki rol Sarkeili Yrklerinin ocuk oyunlar erevesinde incelenmitir. nceleme-mizde, konarger hayat srdren ve hane says 150-170 civarnda bulunan Sarkeili Yrklerinden, Katlmc Gzlem ve Grme yntemleriyle derlediimiz oyunlarn, Yrklerin hayatndaki nemi ve ilevleri tartlmtr. Bu anlamda Yrklerin yaamlarnda oyunlarn ne derece etkili ve ilevsel olduunu ifade edebilmek iin, ncelikle Sarkeililer ve yaadklar corafya hakknda ksaca bilgi ve-rildikten sonra oyun kavram zerinde durulmutur. Makalenin devamnda, Sarkeili Yrklerinden derlenen oyunlar ve alandaki gzlem yntemiyle elde edilen veriler kaynak kiilerin anlatmna gre sunulmu ve bu oyunlarn Yrklerin hayatndaki ilevleri ele alnmtr. Makalenin kapsamn Mer-sin, Karaman ve Konya snrlarnda hlihazrda ger durumdaki Sarkeili Yrkleri oluturmakta-dr. Dank yaplar, srekli hareket halinde olmalar ve ulalmas g noktalara konmalar sebebiyle almaya rneklem olarak bu topluluun yaad 3 blge iindeki 17 adrlk bir grup seilmitir. Bu adrlarda yaayan farkl ya gruplar ve cinsiyetten 15 kaynak kiiden 17 farkl geleneksel oyun der-lenmitir. Derlenen oyunlarn ilevleri incelendiinde, ocua tm yaamn ekillendirecek bir takm beceriler kazandrd belirlenmitir. Oyunlarn ocua; yaam, iletiim, dil, liderlik, problem zme ve z ynetim becerileri kazandrd tespit edilmi ve oyun oynayarak kazanlan becerilerin hangi oyun-da ne lde kazanld ve bu kazanmlarn Yrkleri konarger yaama hangi derecede hazrlad almann sonunda vurgulanmtr.

Anahtar KelimelerKonarger yaam, Sarkeili Yrkleri, geleneksel ocuk oyunlar, beceri kazanma, ilevsel ku-

ram.

ABSTRACTIn this article, the role of the games about preperation people to the real life in frame of Sarikeceli

Yoruks children games, which have been played by Sarikeceli Yoruks. Within this study, the impor-tance and function of the games those were collected from Sarikeceli Yoruks (who still live their life in nomadic ways also who lives in about total 150-170 residences) by Participant Observation and Interview methods, were discussed. Right before explain and deine the level of impacts of the games on nomads and nomadic life, it is better to give some information about Sarikeceli Yoruks and the environment that they live in. Later on, I will try to ascertain the functions of those games in nomads life by giving examples by beneiting from reference peoples statements. The scope of the study is Sari-keceli nomads who are already wandering on borders of the some cities; Konya, Karaman and Mersin. Because of their desultory texture, constant movements and hard-to-reach regions for non-nomadic people, the samples of this study is made of only 17 tents from 3 different regions. 17 different traditi-onal games were collected from 15 nomadic reference people who live in those tents from different ages and genders. It is emphasized that the games help children learn about life, communication, language, leadership, problem-solving and self-control. And more over it will be stressed at the end of the study, about which game helps to improve which skills in which level, for the nomadic life.

Key WordsNomadic life, Sarkeili Yoruks, traditional childrens games, acquiring skills, functional theory.

* Karamanolu Mehmetbey niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Trk Halk Bilimi Anabilim Dal Aratrma Grevlisi, [email protected].

Mill Folklor, 2014, Yl 26, Say 101

266 http://www.millifolklor.com

GiriSarkeili Yrkleri, konar-ger/

gebe bir hayat srdrdklerinden onlarn geleneksel yaamn daha iyi anlayabilmek iin ncelikle g, ge-be ve gerlik kavramlarnn tanm-lanmas faydal olacaktr.

G, konar-gerlik penceresin-den bakldnda kla, yayla ve gzle1 arasnda, airet halknn hayvanlar-na mera temin etmek ve kendilerini de iklim artlarna uydurmak iin, b-tn hayvanlaryla birlikte dzenli bir ekilde yapt hareket olarak tanm-lanmaktadr (Erz 1991: 86). G-oba ya da Farsa g-veden geldii sy-lenen (gel 1978: 5) gebe ise, genel olarak szlklere bakldnda, dei-ik artlara bal olarak belli bir yre iinde adr, hayvan ve teki aralarla yer deitiren, yerleik olmayan kii veya topluluklara verilen isim olarak tanmlanmaktadr (Doan 2008: 591; Trke Szlk 2009: 1718; Derleme Szl 2009: 2121).

Gebelik, Trke Szlkte sosyo-lojik bir kavram olarak; bir toplumsal birliin, yaamak iin gerekli kaynak-lar elde edebilmek zere dzenli ara-lklarla yer deitirme gelenek veya alkanlnda olmas eklinde ak-lanr (Trke Szlk 2011: 955). Ky leri Bakanl tarafndan 1971de yaplan Gebe ve Gezginci Nfusun Uzun Vadeli skn Planlamas adl almada gebelik, sabit bir konuta bal olmadan daimi bir adr haya-tna sahip, ekip-bime, bitki ve aa yetitirme gibi faaliyetlerin dnda kalm, umumiyetle hayvanclkla u-raan, mevsimlerin durumuna gre yayla, ova ve stepler arasnda gen, kapal ekonomiye sahip, yeleri ara-snda soy-sop mnasebeti kuvvetli olan homojen, geleneksel insan grubu-

nun faaliyetleri olarak tanmlanmak-ta, bu gruptaki insanlara da gebe denilmektedir (KB 1971: 1).

Bir gelenee bal olarak tarihsel dnemlerden beri ger yaam sr-dren gebe topluluklar -Yrkler ve Trkmenler- (ingene, Bedevi, Abdal vb. topluluklar hari) ger ev, g-er evli, konar-ger, ger-yrk ve konar-ger yrk kavramlaryla da anlmaktadr. Ayn anlamda kullan-lan bu ifadelerin tmne, ariv belge-lerinde rastlamak mmkndr.2

Konar-ger olarak yaamlar-n srdren Sarkeili Yrkleri de, yazn ve kn geici olarak birka ay konduklar yurtlar dnda hayatlar-n srekli olarak hareket halinde ge-irmektedirler. Sarkeililer, yazlar Konyann Seydiehir, Beyehir ova-lar ve Hadim ile Takent yaylalarn-da; klar ise Mersinin Mut, Erdemli, Glnar ve Aydnck ile snrlarnda konaklayarak geirmektedirler. Ya-am tarz bakmndan gerek ge-belik/ gebe obanlk3 grubuna giren Sarkeili Yrkleri, bu hayat tarzna uygun olarak klar manar (baraka) ad verilen geici yaplar kurmakla birlikte yaamlarn yl boyu adr ie-risinde geirmekte ve geimlerini hay-vanclkla salamaktadrlar.

Harita 1. Sarkeili Yrklerinin g gzergh.



Konar-gerlik, Sarkeili Y-rklerinin hayatlarn ekillendiren en nemli unsurdur. Yrklerin gele-neksel yaamlar ve yarattklar halk bilgisi rnleri de glerine gre ekil almaktadr. Sarkeililerin kullandk-lar eyalar, hareket tarzlar ve hatta inanlarnda yer alan pek ok ey g-erlie uygun biimdedir. Yrkler, gemite 6-7 adr aileden oluan oba-lar halinde gerlerken, daralan g sahalar ve ge devam edebildikleri sahann corai zellikleri sebebiyle artk obalar halinde gemeyip tek bir adr aile veya en fazla 2 adr halinde glerine ve hayatlarna devam etmek-tedirler. Bu sebeple Yrkler, birlikte yaplan geleneksel birok uygulamay ve riteli brakmak zorunda kalmtr.

Bu anlamda geleneksel hayatla-rnda, g alanlarnn daralmas sebe-biyle zorunlu olarak youn bir deiim geiren ve birok geleneksel uygulama ve ritelin yaplmad bir meknda yaamlarn devam ettiren Yrkler arasnda yaplacak derlemelerin ne-mi byktr.

Bu noktadan bakldnda, konar-ger yaamdan yerleik yaama ge-mekte olan ve g sahalarnn daral-masyla birlikte baka kltrlerle ok daha fazla iletiime giren Sarkeili Yrklerinin kltrel birikimlerinin derlenmesi, bu bilgi birikimin ve ya-am eklinin gelecek nesillere aktar-labilmesi asndan nem arz etmekte-dir. Derlenen malzemeler, bu kltrel yap zerine daha salkl ve bilimsel yorumlar yaplmasn salamas a-sndan da kayda deerdir.

Bu makalede Yrklerin gelenek-sel ocuk oyunlar ve bunlarn ilevle-ri ele alnmtr. ocuk folkloru iin, kadn uygulamalar ve cenaze ritel-lerinden sonra kltrn en zor dei-

en nc alann oluturduu ifade edilmektedir (Ouz ve Ersoy 2011: 7). Bu nedenle, kltrel unsurlar en faz-la muhafaza eden halk bilgisi rnle-rinden geleneksel ocuk oyunlarnn derlenmesi ve incelenmesi, Yrkler tarafndan yaplan baz davranlarn, durumlar karsnda taknlan tavrla-rn ve birok ritelin yaplma nedenini renmemizi ve bu davranlar daha doru anlayp yorumlamamz sala-yacaktr.

Makale; Mersin, Karaman ve Kon-ya arasndaki blgede hl ger du-rumda yaayan yaklak 150 adrlk Sarkeili Yrklerini kapsamaktadr. Ulalmas g noktalara konan bu gru-bun dank yaplar ve srekli hareket halinde olular sebebiyle sadece 17 a-dr almann rneklemi olarak seil-mitir. Bu adrlarda yaayan farkl ya gruplar ve cinsiyetten 15 kaynak kii-den 17 farkl geleneksel oyun derlenmi-tir. Derlenen oyunlarn; ocua yaam, iletiim, dil, liderlik, problem zme ve z ynetim becerileri kazandrmadaki ilevlerinin incelendii makalede, nce-likle oyun kavram ve ocuk oyunu ta-nm zerinde durulmu, oyunun ne ol-duu ve ocuun geliimindeki ilevleri belirlenmi daha sonra derlenen oyun-lar hakknda bilgi verilerek bu oyunla-rn ilevleri tartlmtr.

1. Oyun Kavram, ocuk Oyunlar ve levleri

Dilimizde birok farkl anlam bu-lunan oyun, Trke Szlkte; yetenek ve zek gelitirici, belli kurallar olan, iyi vakit geirmeye yarayan elence olarak tanmlanmaktadr (TS 2011: 1830).

Johan Huizingaya gre oyun; z-grce raz olunan, ama tamamen em-redici kurallara uygun olarak belirli zaman ve mekn snrlar iinde ger-



ekletirilen, bizatihi bir amaca sahip olan, bir gerilim ve sevin duygusu ile allm hayattan baka trl olmak bilincinin elik ettii, iradi bir eylem veya faaliyettir (Huizinga 2006: 50).

Pertev Naili Boratav oyunu; o-cuklarn ve daha az lde byklerin -gnlk geim didinmelerinden ayra-bildikleri bo zamanlarnda- herhangi bir retim abasn ya da baka eit-ten bir hizmeti zorunlu klmadan, sa-dece elenme yolu ile dinlenmelerini salayan eylem eklinde tanmlar (Boratav 1999: 232).

Trk ocuk oyunlar zerine nemli almalar olan Nebi zdemir, ocuk oyunlarn iletiimin zel bir tarz ve srekli olarak deierek ge-lien yaratmalar olarak deerlendir-mektedir. zdemir, gelenein tayc-s olan ocuk oyunlaryla ilgili olarak ayrca; Belirli bir gelenein yaratmas ve taycs olan ocuk oyunu, ayn zamanda iletiimin kltrel biim-lerinden biridir. Bu kltrel iletiim ortamnda, szl ve szsz iletiim sz konusudur. Bu nedenle ocuk oyunlar, donmu ve belirli bir dnemin kalnt-s olan rnler deil, canl, zamana ve mekna gre srekli deien ve gelien yaratmalardr. Bu iletiim ortamnda kltrel birikim tannr, denenir ve benimsenir. (zdemir 2006: 453) ek-lindeki yorumuyla, oyunlarn kltrel birikimin tannp aktarlmasndaki nemine vurgu yapar.

ocuk oyunlar, Trk insannn ortak kltrel deerlerinden biridir. Bu ynyle oyunlarn toplumda birle-tirici bir etki yarattn belirten zde-mir; ocuk oyunlarn, ideolojik ayrm-cla kar da en etkili aralardan biri olarak grr: Trkiyenin hemen her yerinde kk farkllklara ramen ayn trden oyunlarn oynand tes-

pit edilmitir. Bu aynln oynanma biimlerinin yannda oyunlarn szel unsurlar olan oyun terimleri ve oyun formllerine dek uzanmas anlaml-dr. () Bu bakmdan ayn kltrel dokuya ve motilere sahip olan toplum-da, ocuk oyunlarnn birletirici nite-liinin varl yadsnamaz (zdemir 2006: 456).

Oyun ve drama arasndaki iliki-ye dikkat eken Tacettin imek, oyu-nun insan hayatnda doumu izleyen gnlerden sonra ocukluktan itibaren olduka nemli bir yere sahip olduu-nu belirtmektedir: Oyun oynama ih-tiyac, ocuk bydke biim deiti-rerek srer. Oyun; renme, yaratma, deneyim kazanma, iletiim kurma ve yetikinlie hazrlanma aracdr. Oyun srasnda ocuk pek ok eyi ken-di kendine deneyerek renir. ocuu gelecee hazrlayan bir etkinlik olarak oyun, ocuklarn nee kayna olma, yaratcl gelitirme, baary tanma frsat verme gibi vaslar kazanmas-na ve sosyal hayata hazr hale gelmesi-ne yardmc olur (imek 2005: 175).

Yukardaki aratrmaclarn ta-nmlarndan ve kendi gzlemlerimiz-den hareketle ocuk oyunlarnn el becerisi kazandrd, drst olmay bellettii, lider olma bilinci alad, evresindeki malzemeleri oyuna d-ntrmeyi rettii, birlikte yaa-maya ve ekip almalarna altrd, ayrca yaratldklar ve oynandklar kltrn izlerini youn bir ekilde ta-d ve o topluluu ekillendirmede nemli bir ileve sahip olduu syle-nebilir.

2. Sarkeili Yrklerinin Oyunlar

2.1. elik Oyunu (1)Oyun iin 70 cm uzunluunda bir

denek ve 25 cm uzunluunda bir e-



lik (ksa denek) hazrlanr. Oyunun oynanaca alan ve atn yaplaca mandak ta (byk, yuvarlak bir ta) belirlendikten sonra srayla oyuncular mandak tann yanndan sopayla e-lie vurup elik yerden havalannca tekrar vurarak karsna ald rakip oyunculara doru savurur. Dier oyun-cular, havadayken elie vurmaya a-lr. elik havadayken vurabilen kii, bir say alr. Rakip oyuncular elie vuramadklarnda, ebe oyuncu vurdu-u eliin gittii yerden mandak tana doru elii frlatp elikle ta vurma-ya alr. Rakip yine at engellemeye alr. Oyuncu elii taa vurabilirse, att yerden taa doru eliin boyu lsnde dokuz defa sayar. Dokuzdan sonra dokuz-dkz denilir ve bir puan alnr. elik oyununda puanl atlar olarak geen artistik vurulu atlar da yaplmaktadr. Atn zorluk derece-sini arttran bu at ekli ile oynayan yarmac, at yapabilirse bir puan fazladan almaktadr (K.1, K.3).

2.2. elik Oyunu (2)elik oyununun farkl bir versi-

yonu olan bu oyun en az 3, en fazla 5 kii ile oynanmaktadr. Oyunda her bireyin kendisine belirledii dar bir dairesel alan vardr. lk olarak oyunu balatacak kii, elindeki elii dier oyunculara doru atar. Kendilerine doru gelen elie oyunculardan her-hangi biri vurabilirse, hemen elii atann alann kazmaya balarlar. Yol-lad elie vurulan kii, eliin gitti-i yere doru koarak en hzl ekilde dier yaranlardan birisinin alanna doru elii geri frlatr. Yollad elik yarmaclardan birinin alanna girer-se kazmay brakrlar ve bu sefer ala-nna elik giren kii dier oyunculara atar. Oyun sonunda, alannda en az ukur kazlan kii oyunu kazanr. En

fazla ukur alm olan kii ise oyunu kaybeder (K.3).

2.3. elik Oyunu (3) (Karan-Karanlk elii)

Adndan da anlalaca zere karanlkta oynanan bir oyun olan ka-ran elii, yazn gne battktan son-ra oba genleri arasnda oynanmakta-dr. Oyun, merkez olarak kabul edilen mandak (byke bir kayadan seilir) ve aatan yaplan elik ile oynanmak-tadr. Hava kararnca balanlan oyun, mandan yanndan elik ile vurulan ufak sopann (Yrkler omak kelime-sini kullanmyorlar) gittii yerden bu-lunmasna dayanr. Oyun, oyuncularn cesaretini snamakta ve karanlkta hareket edebilme kabiliyetini gelitir-mektedir (K.8, K.12, K.13, K.14).

2.4. Pelit/ Ysk Oyunu Anadoluda ysk-yzk oyunu

olarak bilinen bu oyun, Yrkler ara-snda pelit oyunu olarak adlandrl-maktadr. 8 adet pelit (palamut) kabu-uyla oynan bu oyunda oyuncular eit sayda iki gruba ayrldktan sonra, yaz tura atlarak oyuna balayacak taraf belirlenir. Kabuklardan birinin altna rakibe gstermeden ufak bir ta konur. Saklanan ta bulmak iin rakip oyuncularn hakk vardr. Oyuncular hakknda da ta bula-mazsa, bulamayan tarafa ceza verilir. Bu ceza, kaybeden tarafa farkl e-kilde sunulur. Bunlar Kmr m s-seceksin?, Tra m olacaksn?, Biz-leri hop mu edeceksin?dir.

Birinci seenekte kmr, yemek ka yardmyla ibriin zerine konu-lur ve cezaya den kii bu kmr bur-nuyla drmeye alr. kinci seenek tercih edildiinde, eein semerinin al-tna koyduklar keeyi oyuncunun boy-nuna balarlar. am pr (dikenli yaprak), ard dal, sprge, ot vb. gibi



sivri bitki paralarndan oluturdukla-r bir demedi suya batrp oyuncunun suratna srerler. Jilet olarak da tah-ta kullanrlar. Bu ekilde oyuncuya bir ac verilmi olur. nc seenekte ise kaybeden oyuncu, dier oyuncular be-lirli bir mesafeye kadar srtnda tar. Bu oyunda verilen cezann ekli abar-tldnda husumetler kabilmektedir (K.4, K.5, K.8, K.10, K.14, K.15).

2.5. Tura Oyunu (1) Bu oyun, hzl hareket edebilme

kabiliyeti isteyen bir oyundur. Aksi takdirde -oyun kurallar ierisinde ol-mak artyla- rakip oyuncudan, srek-li darbe alnmaktadr. Rakibe vurmak iin kullanlan barts, kvrlarak kay ekline getirilmi olup zl-memesi iin u ksmna bir de dm atlmtr. Bazen rakibin cann daha fazla actmak iin, bu ksma ufak bir ta yerletirildii de olur.

Karlkl 3er kii ile oynanan bu oyunda, oyuna hangi tarafn balaya-ca yaz-tura atlarak belirlenir. Ya-z-turay kazanan taraf, rakibi snama hakkn kazanr. Rakip oyuncular, ufak bir ta kar tarafa gstermeden ellerinde saklarlar. Oyuncu saysna gre tahmin hakk bulunan bu sna-mada, -rnein 3er oyuncu ile oyna-nyorsa 3 seferde ta bulmal- ta bulabilirlerse vurmaya yaz-turay kazanan takm, bulamazlar ise dier takm balar. Her bir oyuncunun eli-ne 3 defa vurulur. Eer oyuncu elini amazsa, kaba etine ya da srtna da vurulabilir. Eline vurulurken kay tutabilirse vurma hakkn rakibinin elinden alr. Oyuncular yorulana ka-dar bu oyun devam eder (K.4, K.5, K.8, K.10, K.14, K.15).

2.6. Tura Oyunu (2) Ya satarm, bal satarm oyu-

nuna benzeyen bu oyun, mendil yeri-

ne yuvarlanp rulo haline getirilmi tura ile oynandndan Yrkler ara-snda tura oyunu adyla anlmaktadr. Halka eklinde oturan oyuncularn arkasna, ebe tarafndan eldeki tura braklr. Arkasna tura braklan kii, ebe bir tur atmadan ebeyi yakalamaya alr. Yakalayamazsa ebeyi srtnda bir tur tama cezasna arptrlr. Ya-kalayabilirse bu sefer ebe, kendisini yakalayan oyuncuyu srtna alp daire eklinde oturan oyuncular etrafnda bir tur tar (K.4, K.5, K.8, K.10, K.14, K.15).

2.7. Saklamba Bu oyunda ebe, ya ya da kabili-

yetiyle ne kan bir oyuncunun avu-cunda saklad ta bulanlardan se-ilir. Ardndan bir ta/ aa belirlenir ve ebe burada genellikle 20ye kadar sayarak dier oyuncularn saklan-masn bekler. Daha sonra saklanan oyuncular bulmaya alr ve grd oyuncudan nce belirlenen taa/ aa-ca deerek o oyuncuyu sbeler. Btn oyuncular sobelendikten sonra ebeye yakalanmadan taa dokunup sobelen-mekten kurtulanlar bir kenara ayrlr. Sobelenenler ebenin grmedii bir yer-de, ahit tuttuklar birinin parmakla-rn seerler. Her bir oyuncu farkl bir parma seer. Ebe iin de bir par-mak belirlenir. ahit, ebenin yanna gelerek seilen parmaklardan birini gstermesini ister. Ebenin gsterdii parmak kime aitse, yeni oyunda ebe o kii olur. Ebe kendine ayrlan parma seerse, yeniden balayan oyunda ebe yine kendisi olur (K.4, K.5, K.8, K.10, K.14, K.15).

2.8. Krebe ocuklarn oka oynad oyunlar-

dan biri olan krebe oyununda, nce bir ebe seilir. Ardndan ebenin gz em-ber ad verilen bir yazmayla skca ba-



lanr. Belirli bir mesafe iinde, genellik-le dz bir alanda oynanan bu oyunda ebeye yakalanmadan etrafnda dolanlr ve ufak darbelerle ebeye vurulur. Ebe kendisine vuranlardan birisini yakala-maya alr. Yakalad kii ebeye d-nr. Oyun, ebeyi komik durumlara drme zerine kuruludur (K.3, K.4, K.5, K.7, K.8, K.10, K.14, K.15).

2.9. Kay Kzd Saklamba oyununun biraz fark-

l bir eidi olan kay kzd oyununda ebe seimi yapldktan sonra bir ta belirlenir. Ebe, bu taa yumularak yirmiye kadar sayar. Bu srada dier oyuncular etrafta saklanrlar. Bu oyu-nun saklambatan fark, ebenin elinde bir kay ya da palaska ile oyuncula-r aramas ve bulduu yerden tan bulunduu noktaya kadar krbala-masdr. Burada oyuncular, dayak ye-meden taa ulamaya alrlar. Ta elledikten sonra, ebe daya keser. En son oyuncuya kadar devam eden bu sre, son oyuncunun da taa ulama-syla sonra sona erer. Son kalan kii ebeye dnmektedir (K.3, K.4, K.5, K.7, K.8, K.10, K.14, K.15).

2.10. Kzgn Ta Bu oyun atete stlan avu ii

byklnde bir ta ile oynanr. Oyuna katlan bireyler eit sayda iki gruba ayrldktan sonra atete st-lan ta, oyuncular grmeyecek ekilde bekletilirken uzak bir noktaya atlr. Sonra oyuncular talar teker teker kontrol ederek stlm ta bulmaya alrlar. Ta bulan kii, ta belirle-nen bir noktaya doru rakip oyuncu-lara kaptrmadan getirmeye alr. Rakip oyuncular ta bulan fark edip ta elinden alrlarsa oyunu onlar kazanr. Ta belirlenen noktaya ge-tirildikten sonra sobe denir ve sobe diyen takm bir puan alr. Oyuncular

yorulana/ sklana kadar oyun devam eder (K.1, K.3, K.4, K.5, K.6, K.7, K.8, K. 10, K.11, K.12, K.14, K.15).

2.11. Deve Kurdu 7-25 ya arasndaki herkesin oy-

nayabilecei bir oyun olan deve kurdu oyunu, hayvan taklidine dayanan ve develer ile gen Yrklerin gnn teatral bir ekilde sahnelenmesine ola-nak salayan bir oyundur. En az 6-7 kii ile oynanan bu oyunda oyuncula-rn brnecekleri karakterler zel bir seimle belirlenmeyip herkese bir g-rev verilir. Bir kii oban, bir kii eek, bir kii kurt, geri kalanlar ise deve olur. En nde eek, ardndan develer gelecek ekilde sralanan oyuncular oban eker. Kurt ise serbesttir ve de-veleri teker teker srden kopararak kurda dntrmeye alr. Burada ama obann kurdu develerden mm-kn olduunca uzun sre uzak tutma-sdr. Kurdun dokunmasyla develer srden koparak kurda dnmekte-dir. Kurt dokunduktan sonra srden henz kopmadan develere oban tara-fndan dokunulabilirse, develer kurda dnmez ve sr eksilmemi olur. Develer bittikten sonra en son eek de kurda dntrlr ve btn kurtlar obann zerine ullanarak oyunu biti-rirler (K.1, K.3, K.4, K.5, K.6, K.7, K.8, K. 10, K.11, K.12, K.14, K.15).

2.12. Uzun Atlama Bu oyun, oynayanlarn becerik-

li olmasn gerektiren, ayn zamanda oynayan kiilerde atlama becerisi-ni gelitiren oyunlardan biridir. Bu oyun, oyunun zorluk derecesine gre arttrlabilen bir mesafeden, elleri-ni dizlerine dayayp ne doru eilen oyuncunun zerinden atlanarak oy-nanr. Eilen oyuncu, ban atlama srasnda gelebilecek diz darbelerin-den, kollaryla da koruyabilmektedir.



Atlama izgisini geerek atlayan ya da atlarken eilen oyuncuya deen ki-iler, oyunda yanm olur. En uzak mesafeye atlayan kii oyunu kazanr (K.1, K.3, K.4, K.5, K.6, K.7, K.8, K.10, K.11, K.12, K.14, K.15).

2.13. Mandak Da Yrklerin en sevdii oyunlardan

biri mandak da oyunudur. Bu oyun-da, belirlenmi bir at mesafesinden, 20-30 metre kadar uzaa dikilen ta-lar drlmeye allmaktadr. Her oyuncu iin en az bir ta, hedef olarak at izgisinin karsna dizilir. Bu-rada ama, dier oyuncularn tan drebilmektir. Rakiplerden birinin tan dren kii, dl olarak tan drd kiinin srtna biner. Ta drlen kii, ceza olarak at izgi-sinden hedein bulunduu yere kadar srtndaki oyuncuyu tar (K.1, K.3, K.4, K.5, K.6, K.7, K.8, K.10, K.11, K.12, K.14, K.15).

2.14. Kibrit Oyunu Kibrit kutusuyla oynanan bu

oyunda, dikdrtgen kp eklinde olan kibrit kutusunun yzeylerine meslek isimleri yazlr. Havaya atlan bu kib-rit kutusunun kelerinde yazl olan hrsz, hkim, jandarma ve ormanc-dan hrszn yazl olduu yzeyi ste denk getiren oyuncunun eline ceza olarak sopayla vurulur. Dier meslek-lerin bir etkisi yoktur. 3-4 kii ile oyna-nabilen bu oyunda ama, havaya atlp yere drlen kibrit kutusunun st yzeyine hrsz denk getirmeden oy-namaktr (K.2, K.3, K.4, K.14, K.15).

2.15. Taki kii ile oynanan bu oyunda,

oyuncular 3er adet taa sahiptir. Oyun dz bir yzeye ya da kaya ze-rine izilen karenin dikey ve yatay ekilde blnmesiyle oluan karelerin kesiim noktalarna talarn konulma-

syla oynanr. Oyuna balayan oyun-cular srayla talarn kelere birer birer koyarlar. Burada rakipler avan-tajl duruma geecek ekilde hamleler-le talarn yerletirirler. Daha sonra oyun balar ve oyuncular birer hamle yaparak talar bir izgi haline getir-meye alrlar. Talarn dz bir izgi haline ilk getiren oyuncu, oyunu kaza-nr (K.2, K.3, K.4, K.14, K.15).

2.16. Dokuz Ta ta oyunuyla ayn kurallara sa-

hip olan bu oyunun tatan fark, ta saysnn her oyuncu iin 9ar adet olma-s ve oyunun oynand izgi sahasnn bir kare daha byk olmasdr. Oyun-cular 3er tala oyuna balayp her dz izgi safhasna geldiklerinde kenarda bekleyen 6 tatan birini eksiltmi olur-lar. Kenarda bekleyen 6 ta ilk hangi oyuncuda biterse, oyunu o oyuncu ka-zanm olur (K.2, K.3, K.4, K.14, K.15).

2.17. it Kap (ift Kap)Genellikle kz ocuklar arasnda

oynanan bir oyun olan it kap oyunu, karlkl 2 kii tarafndan oynanmak-tadr. 15er adet ufak ve dzgn taa sahip olan taralar, yerden avularna aldklar talar nce havaya atp elle-rinin tersinde tutmaya alrlar. Elin tersinde tutulan ta says 2den fazla olmak artyla tekrar havaya frlat-lp drmeden elin iiyle tutulmaya allr. Tutulan ta saysnca kar taraftan ta alnr. Ta biten oyuncu, etraftan ta toplamaya gider. Buna ta dilendirmek denilmektedir. Oyu-nun isminin it kap/ ift kap olma sebebi, oyunun ana kuralnn elin ters yznde en az iki ta durdurabilmek olmasndandr (K.9).

3. Sarkeililer Arasnda Oy-nanan Oyunlarn lev zellikleri

ocuk, yaamla ilgili pek ok de-neyimi oyun araclyla kazanmakta-



dr. Fiziksel, bilisel, duygusal, sosyal ve dil geliimini bu yolla destekleyen ocuun, hayata hazrlanmasnda oyu-nun nemi byktr. Bu nedenle ger-ek yaamn bir paras olan oyun, etkili bir renme srecidir. Eskiehir ocuk oyunlarnn yaam becerisi ka-zandrmadaki roln inceleyen Pnar Girmenin zetledii ekliyle; ocuk oyunlar, toplumsal kltr asndan nemli olduu kadar, eitim ve psiko-loji ynnden de nem tamaktadr. ocuklarn eitiminde etkin bir yol olan oyun, ocuk iin gerekli olan davran, bilgi ve becerilerin oyun iinde kendili-inden renildii sreci kapsar. ocuk ayn zamanda paylam, yardmlama, sevecenlik, hogrl olma, kibarlk, saygl olma, bamszlk ve cesaret gibi nemli deerleri oyun srecinde renir ve deer algsn oluturur. ocuk, ya-amda yer alan rolleri ve olgular oyun iinde kavrar, benimser, pekitirir (Girmen 2012: 263).

Halk edebiyat yaratmalarnn ilevleri konusundaki aratrmalarn-dan yola karak bir model oluturan William R. Bascomun belirledii bu ilevleri, Metin Ekici ana hatlaryla u ekilde sralamaktadr:

1. Elenme, Elendirme ve Hoa Vakit Geirme levi

2. Toplumsal Kurallara ve Tren-lere Destek Verme levi

3. Eitim ve Kltrn Gen Ku-aklara Aktarlmas levi

4. Toplumsal ve Kiisel Basklar-dan Kurtulma levi (Ekici 2011: 124-125).

Yrklerden derlenen ocuk oyunlar, ilevsel olarak incelendiin-de oynanan oyunlarn genel anlamda Bascomun szn ettii ilevlere sa-hip olduu grlmektedir. Oyunun tanmnda da yer ald gibi oyunun

en nemli ilevi elenme, elendirme ve hoa vakit geirmedir. Her oyun, temelde bu ilevi barndrr. Oyunu oynayan ocuklar, elenmek ve hoa vakit geirmek amac tarlar. Oyun oynanrken meknda izleyici olarak bulunan kiilerin oyun sayesinde e-lenmesi de ocuk oyunlarnn ilevle-rindendir. Bu anlamda derlenen oyun-larn hepsinde bu ilk ilevi bulmak mmkndr. Oyunlar incelendiinde hemen her oyunun kendine has ku-rallar olduu grlmektedir. Oyunun oynanabilmesi ancak oyuncularn bu kurallara uymas ile gerekleecek-tir. Bu sebeple oyun srasnda kiiler kurallara uymay renmekte, uy-madklar takdirde bir yaptrm veya ceza ile karlaacan bellemektedir. Dolaysyla oyunlar, toplumsal kural-lara ve trenlere destek verme ilevi-ni de yerine getirmektedir. Oyunlar, iine doulan ve yaanlan toplumda, ya olarak daha kk bireylere ken-dilerinden yaa byk bireyler tara-fndan retilmektedir. Bu renme ve retme sreci ou zaman ken-diliinden -grerek- gereklemekte, kimi zaman da yetikinler tarafndan -gsterilerek- gerekletirilmektedir. Oyunlarn kltrel deerlerle bezeli alanlar olduu dnldnde, bi-reylerin oyun sayesinde kltrel bir eitim srecinden getii sylenebilir. Bu sayede eitim ve kltrn gen kuaklara aktarlmas ilevi de sa-lanm olmaktadr. Bascomun szn ettii drt ilevden sonuncusu olan toplumsal ve kiisel basklardan kur-tulma ilevi de oyunlarla birlikte ye-rine getirilmektedir. Oyun, kendi za-man, mekn ve kurallar olan geici zgrlk alanlardr. Normal hayatta yaplamayacak pek ok hareketin, sy-lenemeyecek szn ve davran bii-



minin oyunlarda yer ald grlmek-tedir. Tm bununla birlikte, derlenen oyunlarn ocuu, topluma hazrlaya-cak ve yaanlan hayatn iziki, sosyal ve psikolojik ortamna donanml hale gelmesini salayacak zel ilevlerin-den sz edilebilir.

nceleme konusu ettiimiz oyun-lar, ocua tm yaamn ekillendi-recek birtakm beceriler kazandrmas andan ilevsel olarak incelenecek olursa; bu oyunlarn bir birey olarak ocua yaam becerisi, iletiim, dil, liderlik, problem zme ve z ynetim becerileri kazandrdn syleyebili-riz. nceleme kapsammza giren ve ayrntl olarak tanttmz oyunlar belirttiimiz bu ilevler asndan de-erlendirmek uygun olacaktr.

Oyunlar ilk olarak yaam bece-risi asndan incelendiinde, oyun-larn ocuu iinde yaayaca zorlu g koullarna hazrlayacak hareket-ler ve kurallar ierdii grlmektedir. elik oyununda ocuk alet kullan-may, dengeli hareket etmeyi ve hzl olmay renir. Yine Karan elii akam karanlnda oynadndan oyuncular grme ve alglama yetileri-ni gelitiren bir oyun oynam olurlar. Bu oyun sayesinde ocuk gece karan-lnda yolunu bulmay, dmemeyi ve karanlktan korkmamay renir. Hayatlarn, evre aydnlatma arala-rnn bulunmad dalk blgelerde geiren Yrklerin bu oyun sayesinde ileriki yaamlarnda gerek duyacakla-r vaslar kazandklar sylenebilir. Uzun Atlama oyunu tamamen izik-sel beceriye dayal bir oyundur. Zor-luk derecesi oynayanlarn tercihine gre arttrlabilen bu oyun sayesinde oyuncular iziki olarak gelimektedir. Yaamlar Toroslarda, sarp dalk, kayalk ve aalk blgelerde geen bu

topluluk iin evik ve atlgan olmann nemi byktr. Bu anlamda uzun atlama oyunu, ocuklar henz kk yalarda yaayacaklar doa artla-rna uyumlu hale getirmektedir. Y-rklerin ok sevdii oyunlardan olan mandak ta oyunu da ilevsel a-dan son derece nemli olan isabetli ta at meziyetlerinin gelimesini sala-maktadr. Hayatlarn hayvanclkla geindiren Yrklerin usta olduklar i obanlktr. Hayvanlarn kontrol-n salayabilmek iin belirli mesafe-lere ta atmalar gereken obanlarn mandak ta oyunuyla henz kk yalarda bu meziyetlerini gelitirdik-leri grlmektedir. Genellikle kzlarn oynad it kap/ift kap oyunuyla ise ocuklar el becerisi ve tutma yakala-ma becerisi kazanmaktadrlar.

letiim becerisi asndan ince-lendiinde deve kurdu oyunu hem birlikte hareket etmeyi hem de ileti-im becerilerinin gelimesini sala-maktadr. Yrkler arasndan derle-nen oyunlarda oyun tekerlemelerinin pek hatrlanmad, unutulduu ya da oyunlarda tekerlemenin bulunmad gzlenmitir. Buna sebep olarak ar-tk Yrklerin birlikte g etmiyor ol-malar gsterilebilir. Kalabalk halde bulunamayan Yrklerin iletiim be-cerisini gelitirecek oyunlara ynelme-dikleri, bu tarzda iinde tekerlemeler bulunan oyunlar pek oynamadklar gzlenmitir. Ayn husus dil becerisi-nin gelimesi iin de sz konusudur. Genel olarak toplumdan uzakta, ho-mojen bir hayat sren Yrklerin pek fazla kelimeye ihtiya duymadklar, bu sebeple az sayda kelimeyle konu-tuklar gzlenmitir. Bu durum ocuk oyunlarna, daha az sze veya oyun tekerlemesine sahip oyunlarn oynan-mas eklinde yansmaktadr.



Yrklerin yakn gemie kadar bir oba beyinin ynetiminde yaadkla-r, karar mekanizmas olarak bir beyin oba zerinde sz sahibi olduu belirti-lirken, son 20-30 yllk srete bu bey-lik sisteminin olmad veya ilemedi-i, her ailenin kendi reisi konumunda olduu belirtilmektedir. Bu anlamda Yrkler arasnda ihtiya duyulan li-der vasl kiilerin yetimesi iin ocuk oyunlarndaki ebenin ilevi nem arz etmektedir. Oyunlarda ebe konumun-da olan kii oyunu ynlendiren, proble-mi zen kiidir. Bu sayede ocuk hem ynetici olma hem de karlalan prob-lemlerde problemi zen kii olabilme vasfna eriebilmektedir.

Oyunlarn bir dier nemli ilevi ise ocuklarda yaratc dnceyi ve beceriyi gelitirmesidir. Kibrit Oyu-nu bu anlamda rnek gsterilecek olursa ocuklar herhangi bir eyay oyun arac olarak kullanarak ileriki yalarnda her eyay azami lde deerlendirmek zorunluluu olan bir hayat kouluna hazrlanm olduu sylenilebilir. Ta isimli bir nevi damaya benzeyen oyunla da ocuklar rakibinin hamlelerine gre hamle be-lirlemekte, bu sayede yaratc dn-meyi renmektedirler.

SonuBu aratrmada, Yrklerden pa-

sif katlml gzlem ve grme yn-temleriyle derlenen 17 geleneksel o-cuk oyununun Yrkleri, yaadklar doal koullara hazrlamada ne denli etkili ve nemli olduu incelenip orta-ya konulmaya allmtr.

Aratrma sonucunda elde edi-len bulgulara gre, derlenen oyunlar ocua tm yaamn ekillendirecek bir takm beceriler kazandrmas a-

ndan ilevsel olarak incelenmitir. ocua kazandrd yaam becerisi, iletiim, dil, liderlik, problem zme ve z ynetim becerilerinin, oyunlardaki hareketlerle ilikili olduu, ocuklarn bu oyunlar sayesinde gelecekte kar-laacaklar hayat artlarna daha ko-lay hazrland grlmtr. Baka bir ifadeyle ocuklarn oynad oyun-larn, Yrklerin sahip olduu konar-ger yaama ve bu doal evreye al-mada nemli bir etkiye sahip olduu sylenebilir.

Oyunlar, elence ihtiyacn, birey-sel ve grup ierisinde karlamas ya-nnda bireye iletiim, liderlik, sorun-lar zme ve z ynetim becerileri de kazandrmaktadr. Dier taraftan Sa-rkeili Yrkleri tarafndan oynanan bu oyunlarn her geen gn azald ve baz oyunlarn artk oynanamaz hale geldii de aratrma srasnda tespit-lerdendir.

Geleneksel g gzerghlarnn daralmas sebebiyle oyunlarn oynand- evrelerin ortadan kalkmas, birlikte glemedii iin de oyun oynayacak sayda ocuun bir araya gelmesi mm-kn olmamaktadr. Kltrel unsurlar muhafaza etmesiyle uygulayclarn bu kltr renmesini salayan ve ocuklar, gnmzde yaadklar ve gelecekte yaayacaklar iziki koulla-ra hazrlamada son derece ilevsel olan oyunlarn artk oynanamyor oluu, gnmz Yrk ocuk ve genlerinin geleneksel bilgiden yoksun kalmasna sebep olmaktadr. Bu durumun, artk ger yaam iin yeterli donanma sa-hip olamayan gen neslin ge isteksiz-lemesine ve yaanlan hayatta zorlan-masna neden olmaktadr.



NOTLAR1 Gzle: Yrklerin en son oturduklar, daha az serin ve kye yakn olan yayla (Derleme Szl 2009: 2243).2 Yrk ve Trkmenlerin yaam ekline gn-dermede bulunan ve bu topluluklar ifade etmede kullanlan ger ev, ger evli, ko-nar-ger, ger-yrk ve konar-ger yrk tabirleri ile ilgili bilgi iin baknz: Tadelen 1997; ahin 1997: 254-255; gel 1978.3 Gebelik trleri ile ilgili ayrntl bilgi ve tasniler iin baknz: Erz 1991: 71-72; Ba-kr 1995: 101; Kutlu 1987: 28.KAYNAK KLER LSTESOyunlarn derlendii kaynak kiiler metinde k-saca K hariyle ifade edilmitir. Kaynak kiiler, ad-soyad srasna gre dizilmi ve haklarnda verilen bilgiler u sralamayla verilmitir: Ad, Soyad (varsa lakab), Doum yl, Medeni Hali, Eitimi, Derlemenin Yapld Yer ve Tarih.K.1: Adem Candan, 1989, Bekr, Ortaokul mezu-nu, Mersin/ Aydnck Ocak-ubat 2011K.2: Ali Bacak, 1983, Evli, Okuryazar deil, Konya/ Seydiehir-Mersin/ Bozyaz, Eyll 2010-Nisan 2011K.3: Emrah Candan, 1993, Bekr, lkretim, Mersin/ Aydnck Kocaalan mevkii, Austos 2011-Nisan 2012.K.4: Emrah Karaday, 1993, Bekr, lkretim, Mersin/ Aydnck, Ocak 2011.K.5: Hac Ali Gk, 1980, Evli, Okuma yazmas var, Mersin/ Glnar, ukurasma, Austos 2011-Nisan 2012.K.6: brahim Gk (Kpeki), 1972, Evli, Okuma yazmas var, Mersin/ Aydnck Kocaalan mevkisi, Austos 2011.K.7: Mahmut Uar (Hoca),1988, Evli, lkokul me-zunu, Mersin/ Glnar- Karaman/ Ermenek, Nisan-Mays 2011K.8: Mehmet Gk, 1953, Evli, Okuma yazmas var, Mersin/ Aydnck/ Kapz mevkii, Aus-tos 2011-Nisan 2012.K.9: Meryem Gk, 1959, Evli, Okuma yazma-s yok, Aydnck/ Kapz mevkii, Austos 2011-Nisan 2012.K.10: Mesut Bacak, 1994, Bekr, lkokul mezu-nu, Konya/ Seydiehir, Eyll 2010 K.11: Mesut Gk, 1989, Evli, lkretim, Mersin/ Enidibi mevkii, Nisan 2012.K.12: Musa Candan, 1981, Bekr, lkokul mezu-nu, Mersin/ Aydnck, Ocak-ubat 2011K.13: Ramazan Candan, 1980, Evli, Okuma yazma biliyor, Mersin/ Glnar ukurasma Ky, Ocak-ubat 2011.K.14: Salim Gk (Deli Fiek), 1984, Bekr, lko-kul mezunu, Mersin/ Aydnck-Konya/ Ha-dim, Austos 2011-Nisan 2012.K.15: Yusuf Karal, 1983, Bekr, Okuma yazma-s var, Mersin/ Glnar, Nisan 2011.

KAYNAKLARBakr, brahim. Bat Toroslarda Gerlerin Yer-leme ve Mekn Sorunlarnn zm ze-rine Bir Deneme. Yaymlanmam Doktora Tezi. Konya: Seluk niversitesi Mimarlk Blm, 1995.Bascom, William R. Folklorun Drt levi. (ev. Ferya al). Halk Biliminde Kuramlar ve Yaklamlar 2. Haz: Ouz, M. cal ve dier. Ankara: Geleneksel Yaynclk, 2005, s. 125-152. Boratav, Pertev Naili. 100 Soruda Trk Folkloru (nanlar, Tre ve Trenler, Oyunlar). stan-bul: Gerek Yaynevi, 1999.

Derleme Szl. Ankara: Trk Dil Kurumu Ya-ynlar, 2009.Doan, Mehmet. Byk Trke Szlk. stanbul: Pnar Yaynclk, 2008.Ekici, Metin. Halk Bilgisi (Folklor) Derleme ve nceleme Yntemleri. Ankara: Geleneksel Yaynclk, 2011.Erz, Mehmet. Yrkler. stanbul: Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, 1991.Girmen, Pnar. Eskiehir Folklorunda ocuk Oyunlar ve Bu Oyunlarn Yaam Becerisi Kazandrmadaki Rol. Milli Folklor 95 (Gz 2012): 263-273.

Gebe ve Gezginci Nfusun Uzun Vadeli skn Planlamas. Ankara: T.C. Ky leri Bak. Toprak ve skn leri Genel Md. Aratr-ma ve Planlama Dairesi, 1971.Huizinga, Johan. Homo Ludens Oyunun Top-lumsal levi zerine Bir Deneme. (ev. Meh-met Ali Klbay). stanbul: Ayrnt Yaynla-r, 2006.Kutlu, M. Muhtar. avakl Trkmenlerde Ger Hayvanclk. Ankara: Kltr ve Turizm Ba-kanl, 1987.Ouz, M. cal - Petek Ersoy. 1960lardan G-nmze Trk Sinemasnn Geleneksel o-cuk Oyunlar. Ankara: Gazi niversitesi THBMER Yaynlar, 2011.gel, Bahaeddin. Trk Kltr Tarihine Giri 1. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1978.zdemir, Nebi. Trk ocuk Oyunlar I-II. Anka-ra: Aka Yaynlar, 2006.ahin, lhan. XVI. Yzylda Osmanl Anadolusu Gebelerinin dari ve Sosyal Yaps. stan-bul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Enstits Dergisi (15), 1997: 253-265.imek, Tacettin. ocuk Edebiyat. Konya: Suna Yaynlar, 2005.Tadelen, H. Musa. Gerlerin ehirlemesi (Be-ritanl Aireti rnei). stanbul: Turan Ya-ynclk, 1997.

Trke Szlk. Ankara: Trk Dil Kurumu Yayn-lar, 2011.

sarıkeçili yörükleri Çocuk oyunları

Documents