UNIVERSITETI I PRISHTINSFAKULTETI I FILOLOGJIS

dhe

UNIVERSITETI I TIRANSFAKULTETI I HISTORIS DHE I FILOLOGJIS

______________________________________________________________

SEMINARI NDRKOMBTAR PR GJUHN, LETRSIN DHEKULTURN SHQIPTARE

______________________________________________________________

Materialet e punimeve t Seminarit XXXI Ndrkombtar pr Gjuhn,Letrsin dhe Kulturn Shqiptare

Prishtin, 13-25 gusht 2012

FAKULTETI I FILOLOGJIS PRISHTIN

FAKULTETI I HISTORIS DHE I FILOLOGJIS TIRAN

SEMINARI NDRKOMBTAR PR GJUHN, LETRSIN DHE KULTURNSHQIPTARE

THE XXXI INTERNATIONAL SEMINAR FOR ALBANIAN LANGUAGE,LITERATURE AND CULTURE

PRISHTIN, 2012

Fakulteti i Filologjis PrishtinFakulteti i Historis dhe i Filologjis Tiran

SEMINARI NDRKOMBTAR PR GJUHN, LETRSIN DHE KULTURNSHQIPTARE

Prishtin, 13-27 gusht 2012

THE XXXI INTERNATIONAL SEMINAR FOR ALBANIAN LANGUAGE,LITERATURE AND CULTURE

Kryeredaktor:Bardh Rugova

Redaksia:Anton Berishaj, Sala Ahmetaj, Enver Mehmeti, Ferit Rrustemi,

Naser Mrasori, Bajram Kosumi

Drejtor: Bardh RugovaBashkdrejtor: Ymer iraku

Sekretar: Anton BerishajBashksekretar: Adem Jakllari

Sekretar profesinal: Blert Ismajli

Drejtor nderi: akademik Idriz Ajeti

Kshilli Drejtues i Seminarit n PrishtinBardh Rugova, Anton Berishaj, Sala Ahmetaj, Enver Mehmeti, Ferit Rrustemi,

Naser Mrasori, Bajram Kosumi

Kshilli Drejtues i Seminarit n TiranYmer iraku, Shezai Rrokaj, Ethem Likaj, Floresha Dado, Adem Jakllari,

Dhurata Shehri, Aljula Jubani

Redaktor teknik: Besfort Krasniqi

Lektor: Shptim Elezi, Bahri Koskoviku, Mensur Vokrri

Botues: Fakulteti i Filologjis, Prishtin

7Bardh RUGOVA, drejtor i Seminarit

FJALA E HAPJES S SEMINARIT XXXI NDRKOMBTAR PRGJUHN, LETRSIN DHE KULTURN SHQIPTARE

I nderuari drejtor nderi i Seminarit, professor Ajeti,I nderuari ministr i Arsimit, i Shkencs dhe i Teknologjis, dr. Ram Buja,I nderuari zvendsministr i Kulturs, zoti Hajdin Abazi,I nderuari kryetar I Komuns s Prishtins, akademik Isa Mustafa,I nderuari nnkryetar i Akademis s Shkencave dhe t Arteve, akademik

Pajazit Nushi,I nderuari rektor, koleg profesor, mysafir, zonja dhe zotrinj,

Tridhjet her t tjera nj drejtor Seminari ka dal n nj tribun si kjo pr thapur punimet e Seminarit Ndrkombtar pr Gjuhn, Letrsin dhe KulturnShqiptare. I nxora nga arkivi ato fjalime, i lexova nj nga nj, vetm pr t kuptuarse n nj fjalim i tridhjetenjt nuk mund t ket ndonj risi t madhe, pos tprmbledh ato q jan thn a nnkuptuar tridhjet her t tjera rresht.

Sot n ceremonin e hapjes s punimeve t Seminarit XXXI, ky Seminarmbetet i njjti projekt si n ditn e e themelimit t tij n vitin 1974.

sht nj projekt q synon ndikim n tri fusha t ndryshme.Ndikimi i par sht ai kulturor. Seminari mundson shkmbime kulturore me

vende dhe kultura t tjera, mundson prfaqsimet kulturore t albanologjis nbot dhe prkthime t veprave n gjuhn shqipe n gjuh t ndryshme t bots.

Ndikimi i dyt sht ai arsimor dhe shkencor. Pjesa m e madhe eDepartamenteve t Shqipes a t Ballkanistiks n bot drejtohen dhe udhhiqen nganxns t dikurshm t ktij Seminari. Ve ksaj, Seminari vit pr vit sht nj vendku nprmjet referimeve dhe kumtesave shtrohen dhe diskutohen problem tcaktuara t albanologjis, duke e shtyr gjithnj prpara kt fush.

Ndikimi i tret sht ai integrues. Krijimi i kontakteve me institucione dheindivid t interesuar pr shkencn gjithandej bots, lidhja e bashkpunimeve dheraportet kontraktuale jan baza e ekzistencs s ktij Institucioni.

Kur tash nj vit nj drejtor do ti hap punimet e Seminarit t tridhjet e dyt,ai do ta ofroj t njjtin project: investimin e sigurt pr t ardhmen e sigurt talbanologjis.

8Un mund t mos e di sot se cili do t jet ai drejtor, por mund t v bast seprojekti do t mbetet i njjt. Mund t v bast lirshm, sepse e di se ky projekt nuksht vepr e nj drejtori t tashm a t nesrm, por vizioni i intelektualve kosovarq e themeluan kt institucion.

T dashur miq,Viti mes dy seminareve nuk qe i leht pr albanologjin. Prjetuam dhe

ndam dhimbjen pr humbjen e studentve t shqipes t Universitetit t Elbasanit nnj aksident tragjik n afrsi t Himars. U ndam nga profesor Fadil Raka, ish-drejtor i ktij Seminari. Na la poeti emblematik Ali Podrimja.

Do t prpiqemi ti nderojm, duke ruajtur sistemin e vlerave me t cilinjetuan, sistemin e njjt t vlerave q mban edhe ky Seminar.

Zonja dhe zotrinj,M lejoni ti falnderoj t gjitha institucionet q e kan mbshtetur Seminarin

XXXI Ndrkombtar pr Gjuhn, Letrsin dhe Kulturn Shqiptare dhe t gjith ataq kan shprehur gatishmri pr t ndihmuar.

Ndihmn e tyre do ta nderojm me punn ton.Ju faleminderit.

9LIGJRATA

10

11

Enver MEHMETI

MITI SERB I KOSOVS

Koalicioni i popujve t Ballkanit n Betejn e Kosovs t vitit 1389, si shte njohur historikisht pson disfat t rnd. Kjo ngjarje e madhe historike e prba-lljeve t dy botve, e prballjeve t dy civilizimeve, n kujtesn kolektive t popujveballkanik do t lr gjurm t pashlyeshme dhe me koh do t marr prmasa t njsage ballkanike. Shumica e popujve t Ballkanit, por sidomos shqiptart dhe serbt,n krijimtarin e tyre gojore do t thurrin legjenda dhe kng t shumta pr ktngjarje t rndsishme.

Sipas dshmive historike n traditn serbe Beteja e Kosovs dhe kulti i knjazLlazarit, gjegjsisht, miti i Kosovs pr her t par prmenden n fund t shek.XVI, saktsisht m 1598 n nj letr n t ciln nj grup kallugjersh murgjishserb ia drgojn Papatit. Nga kjo koh, gati dy shekuj nuk gjenden dshmi tshkruara pr mitin e Kosovs. Vetm nga gjysma e dyt e shek. XVIII dhe gjatgjith shek. XIX, miti i Kosovs, q rrejshm e paraqet Kosovn si zemr t Serbis,si tok t shenjt serbe, do t filloj t kultivohet. Ky mit n brthamn e vetfillestare nis n shkri-mtarin legjendare krishtere n manastire nga qarqet udhhe-qse t kallugjerve. Ndr manastiret m t njohura ku zuri fill miti serb i Kosovsjan: Manastiri i Tro-noshit n Hercegovin, Manastir i Shishatovcit n Srem,Mitropolia e Karllovcit etj. Kursa nga librat n dorshkrim, t cilt shumzo-heshinduke u kopjuar nga kallu-gjert kaligraf t cirilics npr manastire dy jan m tnjohurat, libri ,,Tronoki rodoslov dhe ,, Pria o Kosovskom boju . N kta dylibra, por dhe n libra t tjer t tradits krishtere serbe n dorshkrim t gjysms sdyt t shekullit XVIII, princi Llazar i Betejs s Kosovs nis t shenjtrohet dhe ntraditn legjendare krishtere fillon t zhvillohet kulti i tij si vazhdues i Dinastis sNemanjiqve. Legjendat kishtare pr Betejn e Kosovs dhe kultin e Knjaz Llazaritn fakt ishin tregimet e para, me ndonj dhjetrroksh apo tetrroksh si rezultat irrfimit emocional t tyre. Pra, rrnjt e legjends historike t Kosovs apo t mititserb t Kosovs dhe t Dinastis s Nemanjiqve gjenetikisht nuk jan prodhimgojor, nuk jan prodhim folklorik, por jan prodhim i qarqeve udhheqse t kallu-gjerve n manastire. Kto legjenda e gojdhna paraqesin etapn e par apo fazn epar t krijimit t mitit serb t Kosovs, t cilat si t tilla n kt faz nuk kishin

Enver MEHMETI____________________________________________________________________

12

gjithaq premisa nacionale, por m tepr t besimit gojdhnor krishter pr ktngjarje t rndsishme historike.

Fryma legjendare e Betejs s Kosovs e krijuar n librat n dorshkrim nmanastire, n pjesn e par t shek XIX do t hyj n traditn epike gojore dhe do tzhvillohet paralelisht me krijimtarin letrare serbe me kt tem. Pra, n etapn edyt t zhvillimit t vet, miti i Kosovs q kishte origjin kishtare, ndrtohet dhepopullarizohet prmes modelit t epiks gojore dhe letrsis s shkruar. Autort mt njohur t ksaj kohe q trajtojn mitin e Kosvs n krijimtarin letrare dhehistorike ishin Zaharije Orfelini me veprn ,,Pla, Vasilije Njego me veprn,,Istorija o Crnoj Gori, Petar Petrovi Njego me veprn ,,Gorski vjenac, MilanRaki etj.

Kaprcimi i legjends historike serbe t Kosovs nga librat n dorshkrim tmanastireve n krijimtarin epike dhe n letrsin e shkruar, n fazn e vet t dytnis n fillimet e periudhs s zgjimit kombtar serb, i cili zgjim vjen nga serbt eAustris. Prvoja e srbve t Austris e fituar pr dekada n kushte historike,sociale, kulturore dhe politike t tjera nn Austri, fillimisht zhvilloi mendimin nacio-nal dhe nacionalizmin serb, i cili me koh bartet dhe te serbt nn perandorinOsmane. Mendimi nacional serb i prhapur tek serbt nn Austri, s bashku dhe melegjendn krishtere t Betejs s Kosovs dhe t kultit t knjaz Llazarit n librat ndorshkrim n manastire, nxitin krijimin e kngve epike t Kosovs dhe t Nema-njiqve, t cilat, si krijime poetike, jan t shek. XIX. Mirpo, origjina e mirfilltfolklorike gjegjsisht gojore e ktyre dy cikleve epike sht e diskutueshme, sepsekto kng, si do t shohim, nuk jan produkt i muzs popullore, por i shkolls skultivuar folklorike serbe. N kushtet dhe rrethanat n t cilat u krijua mendiminacional serb, q fillimisht erdhi n Serbi nga serbt e Austris duke filluar ngadekadat e fundit t shek XVIII dhe pothuaj gjat gjith shek XIX, si u tha m lart,krijohen vepra t shumta letrare e historike me temn e kultit t Llazarit dhe tBetejs s Kosovs. N kto kushte historike lindi edhe shkolla e kultivuar folklo-rike serbe e gjysms s par e shek XIX e mbshtetur n idet e mistifikimit letrardhe n nacionalromantizm. Prijetar i ksaj shkolle ishte prfaqsuesi m i njo-hur isaj - Vuk Stefanoviq Karaxhiqi. Shkolla e kultivuar folklo-rike serbe n krye VukKaraxhiqin i krijoi kto kng me an t t cilave arriti q n nivel t lart artistik tandrtoj dhe t popullarizoj mitin e Kosovs.

Vuk Karaxhiqi dhe prfaqsues t tjer t shkolls s kultivuar folklorikeserbe, si ishin Llukjan Mushniqki, Teshan Podrugoviqi, Avram Milletiqi, Begi-sheviq etj., mendimin nacional serb e gjejn dhe e prqafojn n mesin e serbve tAustris. Prandaj, Vuk Karaxhiqi krejt punn e tij n futjen apo bartjen e mitit tKosovs n epikn gojore e prqendroi n Srem, n Mitropolin e Karllo-vcit, nmanastirin e Shishatovcit q gjeografikisht ishin nn Austri si qendrat m trndsishme t zhvillimit e t mendimit nacional serb.

MITI SERB I KOSOVS____________________________________________________________________

13

Karaxhiqi punn e vet rreth projektit t mitit t Kosovs n epikn gojore,fillimisht e nis me interesimet pr kngt e vjetra (stara pesme), t cilat mendonte semund t jen te gjalla n Kosov. Prandaj, kto kng ai do ti gjurmoj nga rapso-dt me origjin nga Kosova t vendosur n Serbi apo dhe nga rapsodt n kufi apon afrsi me Kosovn, n pamundsi q vet t shkoj n Kosov, sepse autori-tetetOsmane e ndalojn t hyj pr shkak t lidhjeve t tij t ngushta me botnantiosmane perndimore, sidomos me Austrin dhe me Rusin. Kshtu, ai fillimishthulumtoi kngt e Betejs s Kosovs nga rapsodt Angjellko Vukotiq me origjinnga Rahoveci, Starac Rashko nga Kollashini dhe Starac Milija po ashtu nga Kolla-shini, mirpo nga kjo prpjekje ndahet i zhgnjyer, sepse asnjri prej tre rapsodvet njohur epik nuk dinte as edhe nj kng t vetme t periudhs s Nemanji-qveapo pr knjaz Llazarin dhe Betejn e Kosovs. Vuku, pasi nuk gjen kng t tillanga kta rapsod t njohur, do ti kthehet konceptit mistifikues evropian t krijimit tt ashtuquajturave epe gojore, n baz t t cilave koncepte ishin krijuar ,,Kngt eOsionit, ,,Kalevala etj., teknologjin e krijimit t t cilave e njihte shum mir.Prandaj, nuk sht i kot prdorimi nga Vuku i shprehjes ,,stare pesme apo pesme izstarine. Shprehja ,,stare pesme apo pesme iz starine sipas Vukut nnkuptonte jovetm mbushjen e tyre me lnd epike historike t lasht mesjetare, por sidomosperiudhn e lasht t krijimit t tyre. Kuptimi i dyt i ksaj shprehjeje i hap rrugpuns mistifikuese t Vuk Karaxhiqit. N munges t kngve t hershme t krijuarapr Betejn e Kosovs dhe pr Nemanjiqt, si njohs i shklqyer i strukturs artistiket kngve epike serbe t vargut t shkurtr (pesme kratkog stiha), vet dhe meprfaqsuesit e tjer t shkolls s kultivuar folklorike, do ta bart dhe do ta fusmitin e Kosovs nga legjenda krishtere n kt model t epiks gojore.

Bartjen e mitit t Kosovs nga legjenda krishtere n kngt epike t vargut tshkurtr, shkolla folklorike serbe e kultivuar e bn pr shkaqe praktike t populla-rizimit t ktij miti, sepse ky model i epiks gojore ishte shum i receptueshm prshijn estetike kolektive serbe, ndryshe nga kngt e vargut t gjat apo buga-rshticat, gjegjsisht, kngt e mome epike serbe, t cilat duke e humbur funksionine vet historiko-shoqror kishin prfunduar fazn produktive dhe nuk ushqeninfuqishm ndjenjn ideo-emocionale, estetike dhe psikologjike si kngt e vargut tshkurtr.

Teknologjia e ndrtimit t mitit t Kosovs e Vuk Karaxhiqit fillimishtmbshtet pra n parimet e njohura t mistifikimit letrar. Ai n munges t kngve tBetejs s Kosovs, n fjalorin e tij ,,Srpski rjenik fut nn shkronjn ,,L fjaln,,Lazarica, t ciln gjoja e kishte dgjuar nga lahutart e verbr n Srem dhe nHercegovin. Sipas tij, lahutart e verbr me kt shprehje nnkuptonin nj kng tgjat q kndonte lavdin e knjaz Llazarit dhe Betejn e Kosovs. Vuku, m kot ehulumton kt kng t gjat, at nuk mund ta gjej askund, prandaj vet do tiprvishet puns q ta krijoj. Si njohs i mir i poetiks s kngve epike serbe t

Enver MEHMETI____________________________________________________________________

14

vargut t shkurtr, krijon kng q, gjoja, i kishte shnuar nga baba Stefani dhe axhaToma, t cilt i kishin msur nga gjyshi i Vukut Joksimi dhe q i mbanin n mendvetm si fragmente apo pjes t nj knge t gjat, t nj trsie t madhe epike.Kto kng t shnuara q m 1815 Vuk Karaxhiqi i quan n fillim ,,Komadikosovski pesama iz Llazarice dhe shprehej se t gjitha kngt e Kosovs jan pjest Llazarics ,,Sve kosovske pjesme su komade iz Lazarice.

Variantet t Llazarics apo epit t shpikur gojor t mitit t Kosovs, nnndikimin e Vukut krijojn edhe poett e tjer popullor, gjegjsisht, prfaqsuesit etjer t shkolls folklorike serbe te kultivuar, prej t cilave disa ishin lahutar gusllar t njohur si p.sh Teshan Podrugoviq, Avram Miletiq nga Shishatovci iSremit. N Manastrin e Shishatovcit, t Ravanics dhe n Mitropolin e Karllovcit,Vuku s bashku me Teshan Podrugoviqin, Avram Miletiqin, Llukjan Mushniqkindhe me prfaqsuses t tjer t shkolls folklorike t kultivuar ftonin lahutar gusllar t njohur si Filip Vishniqin, Starac Rashkon, Starac Milijen, etj., me t ciltbashkkrijonin tekste t kngve pr Betejn e Kosovs dhe pr Nemanjiqt dhekto tekste mandej prhapeshin dhe bheshin popullore. Ndr manifestimet enjohura q kan pasur rndsi n popullarizimin e mitit t Kosovs prmes kngvet vargut t shkurtr ishin tubimet n Manastirin e Ravanics n Frushka Gor, kupr do vit q nga shek. XVII kur ishte bartur kufoma e knjaz Llazarit nga Manastirii Ravanics i Serbis n kt Manastir, festohej n mnyr madhshtore Vidovdani.Lahutart t shumt nga Hercegovina, Serbia, territoret serbe nn Austri, n ktotubime msonin tekste t kngve t vargut t shkurtr pr kultin e Llazarit dheBetejn e Kosovs t krijuara fillimisht nga prfaqsuesit e shkolls folklorike tkultivuar. Kshtu, shkolla e kultivuar folklorike serbe n krye me Vuk Karaxhiqinn pjesn e par t shek. XIX krijoi ciklin e kngve t Betejs s Kosovs dheciklin epik t Nemanjiqve. Se vrtet kto kng jan krijime t ksaj periudhe dhet ksaj shkolle folklorike dshmojn m s miri edhe prmbledhjet e hershme tbotuara me kng epike serbe si jan: ,,Dorshkrimi i Erlangenit i vitit 1723,prmbledhja e Avram Miletiqit, Millutinoviqit etj., n t cilat nuk gjendet asnjkng e vetme pr Betejn e Kosovs dhe pr Nemanjiqt. Kngt epike t vargut tshkurtr me ann e mitit t Kosovs t krijuara nga shkolla e kultivuar folklorikeserbe do t prvetsohen nga lahutart e mdhenj epik t ksaj periudhe. VukKaraxhiqi s bashku me prfaqsuesit e tjer t shkolls s kultivuar folklorike do timbledhin kto kng, do ti redaktojn duke i plotsuar dhe rregulluar dhe do tibotojn n prmbledhje t veanta.

Pas botimeve t koleksioneve t Vuk Karaxhiqit me kng pr Betejn eKosovs, kultin e Llazarit dhe me kng t Nemanjiqve, do t filloj gradualishtndikimi i ktyre veprave t shtypura n zhvillimin e mtutjeshm t mitit t Koso-vs. Studiuesi i njohur i epiks gojore serbe dhe njeri ndr njohsit m t mir tbiologjis s saj n ambientin e mirfillt folklorik, n terren, Matija Murko konsta-

MITI SERB I KOSOVS____________________________________________________________________

15

tonte se shum lahutar kndonin kng q i kishin lexuar dhe msuar nga,,Pjesnarnicat e botuara t Vukut. Me fjal t tjera, shfaqja dhe prhapja e mitit tKosovs n epikn gojore serbe pas Vukut sht rezultat dhe ndikim i drejtprdrejti prmbledhjeve t tij me kng epike t botuara, n baz t t cilave krijohen kngt reja pr Betejn e Kosovs dhe pr Nemanjiqt. N kt mnyr, miti i Kosovstani prhapet n gjith Serbin , n Mal t Zi, n Hercegovin dhe te serbt eAustris, duke marr kshtu hov t madh t zhvillimit, sepse krijohen kng t rejann ndikimin e koleksioneve t Vukut.

N gjysm e par t shek. XIX, sidomos, por dhe gjat gjith ktij shekullimiti i Kosovs prhapet jo vetm me an t kngve epike, veprave letrare, vepravehistorike, po edhe prmes manifestimeve t tjera kulturore, shkolls, arsimit, etj.,.Qarqet udhheqse t kallugjerve pr nevojat e nxnsve n manastire, sidomos, nMitropolin e Krllovcit, hartojn tema pr ushtrime t retoriks, ku dominojn temate mitit t Kosovs. Po ashtu tema e mitit t Kosovs nga murgjit n manastire ekisha nxitet edhe n pikturn kishtare t ksaj kohe, n stematogrofi etj. Tani miti iKosovs n botn serbe ndodhej dokund. Nn ndikimin e tij gjith Serbia bhetKosov.

Kshtu, shpirtin kolektiv serb t ushqyer, t mkuar me mitin e Kosovs, nkohn kur Perandoria Osmane ishte n rnie, kisha dhe intelegjencia serbe poprgaditte pr rikrijimin e perandoris mesjetare serbe t Shtefan Dushanit.

Aq sa ishte e rndsishme puna q Vuk Karaxhiqi e kishte br me prhapjene mitit t Kosovs prmes modelit t kngs epike t vargut t shkurtr, po aq ishte erndsishme puna q ai bn n plasimin e ktyre kngve n qarqet kulturoreevropiane n prkthimin e tyre, sidomos n prkthimin n gjuhn gjermane. N ktdrejtim, Vukun e ndihmoi dijetari slloven Jernej Kopitari, i cili e lidh me studiues tnjohur, filozof, historian, poet, gjuhtar, etnolog, dhe folklorist gjerman.Internacionalizimi i mitit t Kosovs prmes prkthimit t kngve epike bhet prqllime politike, q t binden qarqet kulturore dhe shtetrore evropiane pr t ashtu-quajturn ,,t drejtn shtetrore historike q do duhej ta ket Serbia n Kosov. Prt arritur kt qllim, inteligjencia serbe e shek. XIX prktheu n gjermanisht dhe negjuh t tjera evropiane dhe disa vepra t zgjedhura letrare q trajtonin mitin eKosovs. Ndr to rndsi t madhe pati, sidomos, vepra e Njegoshit ,,Kurora emaleve (Gorski vijenac). Pra, n etapn e tret miti i Kosovs prhapet n t gjithaterritoret serbe prmes modelit t kngs epike t vargut t shkurtr dhe kshtumkohet shpirti kolektiv serb me kt mit si dhe internacionalizohet prmesprkthimeve, s pari n gjermanisht, po edhe n ndonj gjuh tjetr, me qllim tkrijimit t opinioneve kulturore dhe politike n Evrop pr gjoja t drejtn shtetrorehistorike t Serbis n Kosov.

Nga gjith kjo q u tha, shihet se kngt e Kosovs nga Vuku pr Betejn eKosvs, kultin e Llazarit dhe pr Nemanjiqt jan prodhim i mendimit nacional serb

Enver MEHMETI____________________________________________________________________

16

t shek. XIX dhe nuk jan krijime t periudhave historike q u kndojn. Frymanacionale n epikn gojore te t gjith popujt e Ballkanit nuk shfaqet n periudhnparakombtare, por n periudhn e zgjimit kombtar t ktyre popujve. Kjo frymn epikn gojore shqiptare nis me kngt e kaakve, te grekt me kngt e kleftve,te bullgart me kngt e komitve, te serbt e kroatt me kngt e hajdutve dhe tuskokve. Prandaj n kt drejtim, epika gojore serbe nuk mund t bj prjashtim.Kjo vrteton se mendsin mitologjike t tradits serbe t Kosovs n periudhn ezgjimit kombtar serb, dmth n shek. XIX kisha dhe inteligjencia serbe eshndrrojn n aspirat historike. Kshtu q argumenti serb pr Kosovn si tok eshenjt serbe si zemr e Serbis mesjetare nuk sht argument historik por mito-logjik, sht mit i krijuar pr qllime pushtuese dhe aneksioniste.

Miti i Kosovs n kngt epike t vargut t shkurtr t botuara nprmbledhjet e Vukut dhe n krijimtarin epike t mvonshme, q nxitet nga veprate botuara prej tij, do t bj jet jo vetm gjat shek. XIX, por edhe gjat gjithshek. XX. N mbshtetje t mitit t Kosovs do t bhen plane t shumta nacionaleserbe pr krijimin e Serbis s madhe, gjegjsisht, t mbretris serbe tNemanjiqve. Ndr ideologt nacional serb t ktyre planeve njihen sidoms IlijaGarashanin, Jovan Cvijiq, Vasa ubrilloviq etj. Projekti m famkeq n kt drejtimmbetet ,,Naertanije e Ilija Garashaninit, q ishte platform politike e frymzuaredhe nga miti i Kosovs dhe q parashihte Serbin si trashgimtare e drejtprdrejte Perandoris mesjetare serbe e Stefan Dushanit. Programi i ,,Nacertanjes imbshtetur edhe n mitin e Kosovs ka qen prioritet themelor i politiks serbe qnga viti 1844. Ky projekt do t realizohet pjesrisht gjat Lufts s Par Ballkanike,kur Serbia m 1912-1913, n baz t vendimeve t Konferencs s Ambasadorven Londr, aneksoi Kosovn, Dibrn dhe vise t tjera lindore t Shqipris. Me fjalt tjera, e ashtuquajtura e drejta shtetrore historike e Serbis n Kosov, e knduaraq shum n kngt epike dhe e shtjelluar n letrsin serbe t shek. XIX dhe mvon, gjegjsisht, miti i Kosovs, t cilin e kishte krijuar kisha dhe intelegjenciaserbe, nga Lufta e Par Ballkanike e kndej fillon t jetsohet apo t bhet realitet.

Pra, n etapn e vet t fundit, d.m.th, nga koha kur n frymn e mitit tKosovs fillojn t bhen projekte nacionale pr krijimin e Serbis mesjetare tNjemaniqve dhe t knjaz Llazarit, ky mit pr shqiptart ka prodhuar urrejtje,spastrim etnik dhe gjenocid. Kulmi i ksaj urrejtjeje, spastrimi etnik dhe gjenocidiarrin n kohn e Millosheviqit.

N fund mund t konstatohet se miti serb i Kosovs si projekt politiko-kulturor i elits s kallugjerve apo murgjve n Manastire dhe i intelegjencies serbet shek.XIX, sht krijuar pr qllime ekspansioniste, pushtuese dhe aneksionistendaj Kosovs dhe territoreve t tjera shqiptare dhe si i till ka prodhuar fatkeqsi tmdha, jo vetm pr shqiptart por edhe pr vet serbt.

MITI SERB I KOSOVS____________________________________________________________________

17

Hovi i ekspansionizmit serb, i nxitur nga miti i Kosovs, prfundimisht do tndalet nga lufta e armatosur e shqiptarve dhe ndrhyrja ushtarake perndimorekundr makineris shfarosse militare serbe. Mirpo, sht pr t ardhur keq se edhesot e ksaj dite politika e Serbis, kisha ortodokse serbe, por fatkeqsisht edhe pjesam e madhe e kombit serb, karshi Kosovs si shtet, nuk po mund t lirohen ngafryma ekspansioniste e mitit t Kosovs dhe nga ana tjetr ky mit po vazhdon endeta mbaj peng Serbin dhe t ngadalsoj procesin e integrimit t BallkanitPerndimor si nevoj e domosdoshme e integrimeve evroperndimore t ktij rajoni.Mirpo, shpresojm fuqishm se edhe Serbia do ta kuptoj se n kushte t sotmemendsia mitike ekspansioniste sht penges e zhvillimeve demokratike dhe eintegrimeve dhe se ksaj mendsie serbe t dy shekujve t fundit m i ka ikur kohaprgjithmon.

Bibliografia

1. Mareti, T. (1966), Naa narodna epika, Beograd.2. Mati, Svetozar. (1964), Na narodni ep i na stih, Novi Sad.3. Lazarica, Beograd 1906.4. Popovi, Miodrag (1972) Vuk Stef. Karadi, 1787-1864, Nolit, Beograd.5. Narodna srpska pjesnarnica, (1815) Be.6. Karadi, V. St. (1954) Srpske narodne pesme II, Beograd.7. Karadi, St. Vuk (1896) Srpske narodne pjesme, knjiga IV, Biograd.8. Gezeman, Gerhard (1925) Srskohervatske narodne pesme, Sremski

Karlovac.

Enver MEHMETI____________________________________________________________________

18

19

Shkumbin MUNISHI

MBI DREJTIMET E MUNDSHME T ZHVILLIMIT T STUDIMEVESOCIOLINGUISTIKE T SHQIPES

Abstrakt

N kt punim paraqiten t gjitha zhvillimet e deritashme t studimevesociolinguistike n fushn e shqipes dhe gjendja e tanishme e studimevesociolinguistike, si dhe trajtohen mundsit pr zhvillimin e mtejm t ktyrestudimeve. N fillim jepen t dhnat kronologjike lidhur me problemet e ndryshmesociolinguistike t shqipes, t cilat jan trajtuar nga autor t ndryshm t huaj eshqiptar, q nga shfaqja e ksaj qasjeje studimore n fushn e shqipes dhe, pastaj,paraqitet gjendja e studimeve aktuale sociolinguistike t shqipes. N fund, trajtohenhapsirat potenciale pr lvrimin e mtejm t problemeve e shtjeve t ndryshmesociolinguistike t shqipes dhe parakushtet q duhet krijuar pr avancimin emtejm t studimeve sociolinguistike.

Fjalt kye: sociolinguistika, shqipja, planifikimi gjuhsor, politik gjuhsore,ideologjia, hulumtim sasior, variacion gjuhsor, analiz diskursi.

Hyrje

Para katr-pes vitesh pata nj komunikim prmes emailit me sociolinguistine mirnjohur Nikolas Coupland, n at koh kryeredaktor, bashk me sociolinguistinAllan Bell, i revists shkencore Journal of Sociolinguistics, t cilit i shprehainteresimin tim pr ta drguar pr botim nj punim lidhur me situatn gjuhsore tshqipes n Kosov. Mbeta i befasuar nga interesimi dhe gatishmria e tij pr tamarr n konsiderat pr botim punimin tim. Couplandi mi drgoi kriteret teknikeq duhet ti ket teksti, t cilat Journal of Sociolinguistics i zbaton pr punimet qbotohen n t dhe krkoi nga un q ti propozoj dy recensent, t cilt do tashqyrtonin punimin tim. Krkoj falje, por un nuk njoh ndoknd q merret meprobleme sociolinguistike t shqipes, prandaj ju sugjeroj q vet ti propozoni dyrecensent, ishin fjalt e Couplandit. U ndala dhe mendova se k mund ta

Shkumbin MUNISHI____________________________________________________________________

20

propozoja prve Rexhep Ismajlit, pasi emrat e tjer q mu kujtuan ishin n vetfillimet, e marrjes madje fragmentare me sociolinguistik.

Po e filloj kt ligjrat duke treguar kt prvoj timen, e cila shprfaq m smiri gjendjen e studimeve sociolinguistike t shqipes dhe nevojn pr ta ndryshuarkt gjendje, tem kjo pr t ciln do t flasim n vazhdim.

Gjuhsia shqipe zhvillimin e saj m t madh e ka arritur gjat shekullit tkaluar, sidomos pas Lufts s Dyt Botrore. Forcimi i entiteteve shtetroreshqiptare n Shqipri, n Kosov dhe n Maqedoni ndikoi drejtprdrejt n krijimin ekushteve m t prshtatshme institucionale, arsimore e shkencore pr avancimin estudimeve linguistike shqipe. Kjo ndikoi q t zgjerohej gama e interesimeveshkencore dhe t shtohej numri i studiuesve t cilt merreshin me probleme tshqipes. Kur flasim pr profilin dhe fushat e studimeve linguistike shqipe gjatshekullit XX, duhet theksuar se kto studime shtriheshin n disa fusha. Fillimisht,fal interesimeve t autorve t huaj, si: Gustav Meyer, Holger Pedersen, NorbertJokl, Agna Desnickaya, Eric Hamp dhe t tjer, vmendja u prqendrua n trajtimine probleme nga fusha e historis s gjuhs shqipe dhe t lidhjeve t saja me gjuht erajonit e me gjer. Studimet historike-krahasimtare t autorve t huaj, u pasuan ngastudimet e autorve shqiptar, si: Eqrem abej, Aleksandr Xhuvani, ShabanDemiraj, Idriz Ajeti, Besim Bokshi dhe t tjer, t cilt plotsuan mozaikun e tarriturave n fushn e historis s shqipes. N kuadr t ktyre studimeve u trajtuanshtje q kan t bjn me etimologjin e shqipes, me probleme t fonologjis dhegramatiks historike, si dhe me shtje t tjera q kan t bjn me afrsin dhe meprkimet e shqipes qoft me gjuht e Ballkanit, qoft me gjuht e tjera evropiane.

Prve studimeve n fushn e historis s shqipes, pas Lufts s DytBotrore morn hov edhe studimet n fushat e tjera t gjuhsis shqiptare. N atperiudh pati nj prqendrim paralel n dy fusha kryesore studimore. S pari, iukushtua vmendja procesit t normimit t shqipes, proces ky q u vu n qendr tvmendjes s elitave politike e kulturore n Shqipri, por edhe n Kosov.Aktivitetet kryesore u prqendruan n hartimin e dokumenteve normative t shqipesstandarde, si ishin drejtshkrimet e fjalort e ndryshm t shqipes t botuar nShqipri dhe n Kosov q nga viti 1947 e deri m 1972. S dyti, puna kryesore qeprqendruar n studimin e problemeve n fushn e fonetiks, morfologjis,sintakss, leksikut, si dhe n hartimin e gramatikave dhe t fjalorve t shqipes. Sirezultat i ktyre studimeve u botuan shum gramatika e botime t tjera shkencore, tcilat nuk do ti prmendim nj nga nj, por t cilat kontribuuan n prparimin estudimeve linguistike shqiptare. Gjithashtu, vlen t prmendet s n at periudh nfushn e dialektologjis pati nj sr aktivitetesh t vazhdueshme pr studimin edialekteve e t folmeve t shqipes, studime kto q kishin pr qllim hartimin eAtlasit Dialektor t Shqipes. Kto studime dialektore ndihmuan n krijimin e nj

MBI DREJTIMET E MUNDSHME T ZHVILLIMIT T STUDIMEVE ____________________________________________________________________

21

pasqyre sadopak t qart pr t folmet e arealit t shqipes, pr tiparet dhe prgjendjen e tyre.

Megjithat, kur po flasim pr kto studime, prkundr prpjekjeve dhe tarriturave studimore, gjuhsia shqiptare e asaj periudhe vazhdonte t mbetej e pandikuar nga drejtimet moderne linguistike t shekullit XX, si ishin strukturalizmi,funksionalizmi e gramatika gjenerativiste transformacionale. Drejtimet interdisi-plinare, si ishin sociolinguistika e psikolinguistika, t cilat filluan t zhvilloheshingjat viteve 50 t shekullit t kaluar, pothuajse ishin t panjohura pr gjuhsinshqiptare t para 3-4 dekadave. Arsyet pr mosdeprtimin e ktyre drejtimevelinguistike n Shqipri mbase duhet krkuar n rrethanat politike, ekonomike ekulturore, t cilat mbretronin n Shqiprin e asaj periudhe. Mbyllja hermetike dheizolimi i vendit pengonin kontaktet me botn tjetr dhe ndikonin n prcjelljen errjedhave studimore moderne t kohs.

Mungesa e informatave dhe mosnjohja e drejtimeve linguistike t kohs,manifestohej prmes kompleksit t refuzimit ideologjik t drejtimeve modernelinguistike. Ideologjia bhej mburoj pr mosdije dhe refuzim. Pikpamjet e paktateorike t strukturalizmit, gjenerativizmit e funksionalizmit, pr t cilat ndonjgjuhtar kishte informacione t kufizuara, hidheshin posht nga t tjert, duke ustigmatizuar e cilsuar me prplot atribute negative ideologjikisht t motivuara. Nann tjetr, kishte edhe gjuhtar, q edhe pse mund t kishin sadopak njohuri przhvillimet moderne n fushn e gjuhsis, pikrisht pr shkak t stigmatizimitideologjik, nuk zbatonin dot n studimet e tyre metoda e skema teorike t drejtimevet prmendura linguistike. N at periudh gjuhsia shqiptare mbeti e izoluar dhe epandikuar nga shkollat e drejtimet e athershme moderne linguistike. Kjo situatndikoi drejtprdrejt n nivelin e zhvillimit t gjuhsis shqiptare dhe pati pr pasojshfaqjen e mangsive t shumta teorike e praktike n studimet n fushn e gjuhsis.N fakt, gjuhsia shqiptare edhe sot e gjith ditn nuk ka arritur t dal krejtsishtnga skemat e gjuhsis tradicionale, n t cilat ka qen e ngujuar pr gati 5 dekada.

Ndryshimi i rrethanave politike, ekonomike e kulturore, si dhe zhvillimi iteknologjis informative, n kto dy dekadat e fundit, i ka hapur rrug deprtimit tdrejtimeve moderne linguistike, t cilat kan filluar t prqafohen nga studiuesit ebrezit t ri. Kto zhvillime sigurisht q do t ndikojn n zhvillimin pozitiv tgjuhsis shqiptare n shekullin n t cilin po jetojm.

1. Zhvillimi i sociolinguistiks si shkenc interdisiplinare

Pak m par u tha q drejtimet interdisiplinare si sht sociolinguistika kandeprtuar fare pak n gjuhsin shqiptare. Studimet sociolinguistike, n fakt, janvazhdimsi e studimeve dialektore t ndrmarra n Europ, SHBA e gjetiu gjatgjysms s dyt t shekullit XIX dhe gjysms s par t shekullit XX. Kalimi nga

Shkumbin MUNISHI____________________________________________________________________

22

studimet dialektore n studimet sociolinguistike sht i ndrlidhur me prfshirjen nanketim t respodentve nga qendrat urbane, krahas modelit tradicional dialekto-logjik t gjetjes s informatorve n zonat m t thella t izoluara rurale, te t ciltkrkoheshin izoglosat e caktuara. Ky element ka ndikuar q n studimet dialektoret dal n shesh edhe ndikimi i faktorve shoqror n ligjrim, pikrisht pr faktinse shtreszimi shoqror i qendrave urbane sht shumdimensional. Elementet epara t studimeve gjuhsore q marrin parasysh ndikimin e faktorve shoqror igjejm n studimet e autorve indian dhe japonez, por sociolinguistika e mirfilltmund t thuhet se fillon me studimet e gjasht studiuesve, t cilt mund tkonsiderohen si pionier t sociolinguistiks. N kt mes, n radh t par duhetprmendur William Labovin, i cili me punimet e tij t para n fushn e socio-linguistiks sasiore n fillim t viteve 60 t shekullit t kaluar konsiderohet sithemelues i ksaj disipline. Prve tij, themelues t sociolinguistiks mund tkonsiderohen edhe sociologu britanik Basil Bernstein, i cili me punn e tij mbi kodete ndrlidhura me klasat hapi shtigje t rndsishme pr studimet sociolinguistike.Autort e tjer q ndihmuan n konsolidimin e ksaj disipline jan: Dell Hymes, icili formsoi t ashtuquajturn etnografi t komunikimit, John Gumperz, i cilimund t konsiderohet si themelues i sociolinguistiks interaksionale, si dhe CharlesFerguson dhe Joshua Fishman t cilt zgjeruan edhe m tej hapsirat e studimevesociolinguistike, duke prfshir trajtimin e varieteteve gjuhsore dhe dukurive qndrlidhen me raportet midisi varieteteve gjuhsore. T gjith kta autor, prveBernsteinit, ndonse edhe ai ishte ftuar, qen t pranishm n Institutin Gjuhsor nBloomington, n vern e vitit 1964, ngjarje kjo q i dha shtytje studimevesociolinguistike. Kta autor, t cilt ndonse tashm mund t quhen klasik, mbetent patejkaluar n studimet sociolinguistike. Autor t tjer, si Peter Trudgill, Lesleye James Milroy, Walter Wolfram, Nikolas Coupland, Deborah Tannen, NormanFairclough e t tjer, me punimet e tyre ndihmuan n avancimin e sociolinguistikssi disiplin shkencore. Prndryshe, duket q pr her t par termin sociolinguistikta ket sajuar, m 1939, Thomas Callan Hudson.

Sot, sociolinguistika sht disiplin q ka arritur prparime e rezultate tshumta studimore dhe ka konsoliduar metodologjin krkimore, sidomos n SHBAdhe n Europn Perndimore. Prve gjuhsis, ajo ndrthuret edhe me disiplina ttjera shoqrore, si: sociologjia, psikologjia, antropologjia e etnologjia, gj q kandikuar q kjo disiplin t marr karakter me t vrtet interdisiplinar. Krahasproblemeve dhe shtjeve tashm tradicionale nga fusha e politiks dhe planifikimitgjuhsore, nga fusha e kontakteve t gjuhve, n kuadrin e sociolinguistiks sottrajtohen edhe shtje t variacionit gjuhsore, t varieteteve e t stileve funksionale,probleme t gjuhs, kulturs e mendimit, si dhe shtjet e problemet nga fusha esociolinguistiks interaksionale e t analizs s diskursit. Me fjal t tjera, gama einteresimeve sociolinguistike prfshin pothuajse do modalitet t ndikimit t

MBI DREJTIMET E MUNDSHME T ZHVILLIMIT T STUDIMEVE ____________________________________________________________________

23

faktorve shoqror, kulturor e psikologjik n ligjrimin e individit dhe t grupevet ndryshme shoqrore. N SHBA dhe n Europ, sociolinguistika z vend qendrorn planet dhe programet e institucioneve t ndryshme universitare dhe instituteve tndryshme, t cilat n kuadrin e tyre kan edhe departamentet e gjuhsis.

2. Gjendja e sotme e studimeve sociolinguistike shqipe

Sa i prket studimeve sociolinguistike n fushn e shqipes, ato jan krejt tpakta dhe nuk mund t flitet pr nj disiplin t konsoliduar studimore n gjirin eshqipes. N bibliografin e studimeve albanologjike mund edhe t hassh shpeshtituj punimesh q prmbajn atributin sociolinguistik, por n shumicn e atyrepunimeve ka pak ose aspak sociolinguistik. Mjafton t bhet nj krkim n Googleduke prdorur fjalt kye studime (studies), sociolinguistike (sociolingustics)dhe shqipe (Albanian) dhe literatura kryesor e vetme q shfaqet sht nj publikimi veant, nr. 178, i revists International Journal of the Sociology of Language,revist q ka si kryeredaktor sociolinguistin e mirnjohur Joshua A. Fishman, metitull: "Sociolinguistic Studies on the Albanian language" (2006). N kt botim, icili sht redaktuar nga Eda Derhemi dhe Pandeli Pani, jan t prfshir disa punimet autorve t ndryshm shqiptar e t huaj, si: Gjovalin Shkurtaj, Bahri Beci, Eric P.Hamp, Eda Derhemi, Pandeli Pani, Basil Schader, Xheval Lloshi, Jani Thomaj,Rami Memushaj dhe Wilfried Fidler, shumica e t cilve nuk shquhen pr ndonjfokusim t veant n fushn e sociolinguistiks. do krkim tjetr pr referencalidhur me studimet sociolinguistike n fushn e shqipes rezulton mjaft i varfr.

Studimet e para sporadike q trajtojn probleme sociolinguistike t shqipesjan kryer n fillim t viteve 70 t shekullit t kaluara. Ndr studimet e para tkarakterit sociolinguistik q trajton probleme t shqipes, mund t konsiderohet stu-dimi i Peter Trudgillit (1975) n fushn e kontakteve t gjuhve, lidhur me gjendjene arvanishtes n Greqi (Trudgill, 1990). I po t njjts periudh sht edhe studimi ipar i mirfillt sociolinguistik n fushn e politiks dhe planifikimit gjuhsor tshqipes i autores amerikane Jannet Byron (1976), i cila trajton rrjedhat e planifi-kimit t shqipes n Shqipri dhe ndikimin e faktorve shoqror e ideologjik tkohs n kt proces. N nj punim tjetr ajo merr n trajtim edhe procesin eplanifikimit t shqipes n hapsirat e ish-Jugosllavis (1979). Nj autor tjetr i huajq sht marr me probleme t shqipes, m konkretisht t arvanishtes, sht LukasD. Tsipis, i cili n librin e tij A Linguistic Anthropology of Praxis and LanguageShift: Arvanitika (Albanian) and Greek in Contact gjithashtu trajton gjendjen earvanishtes n Greqi.

Sa u prket autorve shqiptar, sht Rexhep Ismajli (1978, 1990, 1994, 1998,2003, 2005) ai q e hapi i pari dritaren e sociolinguistiks pr botn shqiptare, sibri edhe me drejtimet e tjera moderne linguistike (Munishi, 2012). Nga gjysma e

Shkumbin MUNISHI____________________________________________________________________

24

dyt e viteve 70 t shekullit XX, n disa punime t tij, Rexhep Ismajli n mnyr tvazhdueshme u mor me trajtimin shtjeve t planifikimit gjuhsor dhe t shqipesstandarde, duke mos u kufizuar vetm n prshkrimin e norms s saj e n shtje tkulturs s gjuhs, q ishte br zakon n at periudh, por duke trajtuar problemet eplanifikimit t shqipes nga nj kndvshtrim deri ather i ri n gjuhsin shqiptare nga kndvshtrimi sociolinguistik. Po ashtu, ai trajtoi edhe tema t tjera t natyrssociolinguistike, si jan shtjet q kan t bjn me gjuhn, kulturn, etnin dhekombin. Veprimtaria e tij pioniere n fushn e sociolinguistiks jo vetm q u bmodel pr disa linguist t rinj q ta ndjekin rrugn e tij, por pati ndikim tdrejtprdrejt n rrjedhat e kahet e zhvillimit t gjuhsis shqiptare.

Ndr autort e tjer q kan trajtuar problemet e shqipes n rrafshin socio-linguistik sht edhe Mariana Ymeri, e cila n nj punim t saj q i takon rrafshit tsociolinguistiks sht marr me qndrimet e studentve lidhur me raportet gjuhstandarde/dialekt. Ky punim paraqet njrin ndr hulumtimet e para t nivelit edhekualitativ, edhe kuantitativ sociolinguistik n rrafshin e shqipes (Ymeri, 1993). Mpas, n punimet e tjera kjo autore trajtoi edhe shtjet e ekonomizimit gjuhsore nkuadrin e planifikimit t gjuhs (1994), si dhe tiparet e ligjrimit t folur n chat(2005). Nj kontribut t veant Ymeri dha me rastin e prkthimit t librit t RichardA. Hudson, Sociolingustika (2002). Ky libr edhe sot shrben si nj tekst i dobishmuniversitar pr studentt e degve t gjuhsis, ndonse ka ankesa nga studentt (spaku kta t Prishtins) lidhur me stilin dhe kuptueshmrin e tekstit n gjuhnshqipe. Nj tjetr tekst n shqipe t sociolinguistiks e kemi t botuar m hert, m1996, t autorit Gjovalin Shkurtaj. Aspektit teorik t planifikimit gjuhsor i shtqasur edhe Rahmi Memushaj (1996, 1997). shtjet e politiks gjuhsore dhe tplanifikimit t shqipes n Shqipri jan trajtuar edhe nga Bahri Beci, n nj srpunimesh t botuara gjat viteve 90 t shekullit t kaluar, punime kto t cilat janprmbledhur n nj libr t titulluar Probleme t politiks gjuhsore dhe tplanifikimit gjuhsor n Shqipri (Beci, 2003).

Ndrkaq, ndikimi ideologjik n standardizimin e shqipes sht prshkruar ngaArdian Vehbiu (1997). N vitet e fundit Vehbiu ka botuar dy libra t tjer: Fraktalete shqipes, rrgjimi i gjeometrive t standardit (2007) dhe Shqipja totalitare, tiparet ligjrimit publik n Shqiprin e viteve 1945-1990 (2009), n t cilat trajton mthell problemet e shqipes standarde dhe ndikimin ideologjik n procesin e standa-rdizimit t shqipes.

Pas vitit 2002 kemi nj varg punimesh nga fusha e sociolinguistiks, tbotuara kryesisht n Kosov, t cilat trajtojn shtje t politiks dhe t planifikimitgjuhsor t shqipes, probleme t kontakteve gjuhsore, t rrezikshmris s gjuhvee shtje t analizs s diskursit. Ndr autort q jan marr me probleme tndryshme sociolinguistike t shqipes po prmendim Eda Derhemin, e cila ka trajtuarshtjen e rrezikshmris s nj varieteti t shqipes, t arbrishtes, dhe dukuri t

MBI DREJTIMET E MUNDSHME T ZHVILLIMIT T STUDIMEVE ____________________________________________________________________

25

caktuara t lidhura me t. (Derhemi, 2002, 2003, 2006). Duhet theksuar se, n kto10 vitet e fundit, pikrisht Seminari Ndrkombtar pr Gjuhn, Letrsin dheKulturn Shqiptare u b tribun e shqyrtimeve sociolinguistike. Nn drejtimin eRexhep Ismajlit sht krijuar thuaj nj qerthull i studimeve sociolinguistike nPrishtin. Kshtu, Bardh Rugova (2006, 2007, 2008, 2009, 2010, 2011) ka trajtuarshtje t analizs s diskursit, me theks t veant n diskursin e medieve, dukurine dizajnit t audiencs dhe shtje t statusit t gjuhve. Rrahman Paarizi (2005,2006, 2007, 2008, 2009, 2010) i sht qasur problemit t planifikimit gjuhsor tshqipes nga aspekti psiko-sociolinguistik, ka trajtuar dukurin e komunikimitprmes mesenxherit, si dhe problemin e rrezikshmris s gjuhs shqipe. ShkumbinMunishi (2005, 2006, 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, 2012) sht marr me shtjet politiks dhe planifikimit gjuhsor, me shtje t variacionit gjuhsor, shtje tbarazis s gjuhve e ideologjis gjuhsore, ndikimin e Internetit n shqipe e kshtume radh. Ndr autor t tjer q kan trajtuar probleme t ndryshme t natyrssociolinguistike jan edhe Lindita Tahiri (2009), e cila ka trajtuar shtje t stileve tgjuhs, Ferit Rustemi (2011), Ledi Shamku Shkreli (2005, 2010), Ardian Doka(2008), Merita Hysa dhe Orjeta Baja (2009), Julie May Kolgjini (2010), Bregasi(2008, 2010, 2011) e q mund t ket edhe autor t tjer, t cilt mbase kam harruarti prmend n kt rast, ose mund t mos kem pasur informacionin e duhur. Ktu tshtojm se ka edhe nj numr studimesh nga fusha e kontakteve t gjuhs, si jandisa studime t Vesel Nuhiut, Blerta Mustafs, Haxhi Shabanit dhe t disa autorvet tjer, te t cilat ka nj qasje sociolinguistike dhe t cilat dallojn prej studimevetradicionale t huazimeve gjuhsore q jan kryer edhe m par n gjuhsinshqiptare, por n studimet n fushn e kontakteve t gjuhs nuk do t ndalem mgjat.

Me pak fjal, u prpoqa ti prmbledh kontributet e deritanishme n fushn estudimeve sociolinguistike t shqipes, pr t dhn nj pasqyr t gjendjes s socio-linguistiks ndr ne. Po ritheksoj, sigurisht, mund t ket edhe punime t tjera, tcilat ose mund ti kem harruar, ose mund t mos jem n dijeni pr to, por kontributetq i prmenda konsideroj se jan m kryesoret pr zhvillimin e sociolinguistiksshqiptare.

3. Hapsirat e mundshme t hulumtimeve sociolinguistike

Pasqyra e studimeve sociolinguistike, t ciln u prpoqa ta paraqes pak mpar, dshmon qart se sociolinguistika shqiptare vazhdon t mbetet n fillimet esaja, pa shenja t dallueshme t nj prparimi modest. Ajo vazhdon t mbetet fush einteresimeve t kufizuara individuale, n t ciln mungojn studimet sistematike, poredhe ekipore.

Shkumbin MUNISHI____________________________________________________________________

26

Sot, bota shqiptare, areali shqipfols n Ballkan dhe diaspora, paraqet njparajs m vete pr studime sociolinguistike, pikrisht pr shkak t gjendjes politike,ekonomike e kulturore t trojeve shqiptare. Ambienti kulturor e politik n t cilinjetojn shqiptart, n Shqipri e Kosov, por edhe n Maqedoni, Mal t Zi e ndiaspor, aktualisht paraqet nj burim t pashtershm pr shfaqjen e dukurive tndryshme sociolinguistike. Prandaj, studimi i tyre do t ishte me interes dhe dobi tveant.

Zhvillimi i sociolinguistiks nnkupton braktisjen e studimeve tradicionaledialektore, q edhe ashtu kan ngecur, dhe prqendrimin n studime t varieteteve tndryshme t shqipes, me theks t veant n studimin e vernakularve urban, tregjistrave e stileve t tjera funksionale t shqipes. Kjo nnkupton braktisjen eformave dhe metodologjis tradicionale t studimeve dialektore, prvetsimin emetodave sociolinguistike dhe zbatimin e metodave kualitative e kuantitativesociolinguistike n studimet gjuhsore. N kt kuptim mund t kryhen edhehulumtime e anketime sociolinguistike edhe n nivel kombtar. N fushn epolitiks gjuhsore dhe t planifikimit t shqipes ndonse ka disa prparime, mbetetende pun pr tu br. N fushn e politiks gjuhsore mungon nj politikgjuhsore brenda shoqris shqiptare, mbi t ciln do t bazoheshin qndrimet ndajgjuhs.

Planifikimi i statusit sht trajtuar deri diku, por mbetet mjaft hapsir thulumtohet adekuaciteti i statusit t shqipes n arealin shqipfols, planifikimi ifunksioneve dhe realizimi i statusit n praktik, pun kto q mund t kryhen prmeshulumtimeve empirike e sasiore. Planifikimi nxnies mbetet fush q ka ngecurprapa. Me interes paraqesin studimet sociolinguistike n ndrlidhje me praktikatarsimore. Kshtu, mund t ket studime t nxnies s gjuhs, t analizs s bisedaven klas, ndikimi i faktorve sociolinguistik te nxnsit n procesin msimor,shtjet e pabarazis gjuhsore dhe lidhja e gjuhs me prejardhjen regjionale esociale t nxnsve, si burim i pabarazis gjuhsore, prfaqsimi i kontekstit merastin e procedimit t informatave, si dhe shtrngimet psiko-sociolinguistike tenxnsit e shum e shum aspekte t tjera. Edhe planifikimi i korpusit sht fush kumund t bhen studime t shumta sociolinguistike, t cilat do t ndihmonin npraktikat standardologjike t shqipes, sidomos n kt koh kur flitet aq shum prrishqyrtimin eventual t norms. N fushn e planifikimit t korpusit t shqipesstandarde, ose m mir t themi t rishqyrtimit t tij, mund t thuhet se studimetkan ngecur aty ku kan qen m 1972. Lvizje t vetme pozitive n kt drejtimparaqesin veprimtarit e Kshillit Ndrakademik dhe Konferenca e Durrsit e vitit2010.

Fusha krejtsisht t paprekura mbeten sociolinguistika variacionale dhesociolinguistika interaksionale, si dhe analiza e diskursit. Studimi i varietetevegjuhsore, analiza e bisedave dhe ndrlidhja e tyre me faktort shoqror dhe

MBI DREJTIMET E MUNDSHME T ZHVILLIMIT T STUDIMEVE ____________________________________________________________________

27

studimet e diskursit, sidomos t teksteve t folura, do t ishin nj kontribut i muarpr shqipen, por pr tu kryer studime t tilla duhet prgatitje paraprakemetodologjike n fushn e sociolinguistiks.

Pr ta tejkaluar kt gjendje mendoj se duhet angazhim m i madh iinstitucioneve arsimore e shkencore n hapsirat shqiptare pr t dhn orientimin eduhur studimor dhe pr ti orientuar krkuesit shkencor drejt hapsiravesociolinguistike. Studimet sociolinguistike do t ndihmonin m s teprmi nparaqitjen e gjendjes aktuale t shqipes dhe t varieteteve t saja, si dhe ndikimin efaktorve t shumt kulturor, ekonomik dhe politik n fenomenet q i hasim nshqipe.

Nj element tjetr i rndsishm sht edhe orientimi i studentve pr tukapur me probleme sociolinguistike qysh n kohn e studimeve t tyre. Kjo do tndikonte q edhe brezat e studiuesve t rinj t prgatiten n aspektin teorik, metodo-logjik e praktik pr t trajtuar shtje nga fusha e studimeve sociolinguistike dhe kjodo t ndihmonte q ata t lidhen me trendt studimor botror.

Nj avantazh, i cili sht n dobi t prparimit t studimeve sociolinguistike,sht edhe prparimi q sht arritur n fushn e teknologjis informative. Sot, kamjaft softuer t zhvilluar t cilt prdoren pr studimet sasiore n shkencatshoqrore. Si shembull po japim softuert, si IMB SPSS software, i cili prdoretpr hulumtimin dhe analizimin e t dhnave statistikore n studimet kuantitative dhesoftueri Praat, i cili mund t ndihmoj n analiza t ndryshme fonetike t t folurit.Natyrisht, ka edhe softuer t tjer q mund t prdoren pr analiza t tekstit e tkonkordancave, si dhe shum e shum aspekte t tjera q jan me interes prstudime linguistike, por q nuk do t ndalem m gjat te ta.

Lvrimi i fushave studimore sociolinguistike q u prmendn pak m par, jovetm q do t ndihmonte n zhvillimin e sociolinguistiks shqipe, por prfitimikryesor q do t vinte nga studimet e problemeve aktuale sociolinguistike t shqipesdo t ishte ndrtimi i nj pasqyre t qart t gjendjes s sotme t shqipes dhe tkodeve t saja. Njohja e ksaj baze do t ndihmonte n kanalizimin dhe zgjidhjen eproblemeve t cilat i ka shqipja e sotme, si dhe n afrimin m t madh t kodeve tshqipes me folsit e saj.

Prfundime

N kt punim i prpoqa t paraqes nj tablo sa m t qart t gjendjes aktualet studimeve sociolinguistike t shqipes. Studimet sociolinguistike t shqipes janvazhdimsi e studimeve t tjera t karakterit linguistik q jan kryer n fushn egjuhsis shqiptare gjat shekullit t kaluar. Ndonse kan kaluara m shume se 5dekada q kur sociolinguistika sht shfaqur si shkenc inderdisiplinare n SHBAdhe n Europn Perdnimore, ajo ka shnuar t arritura t pakta n fushn e

Shkumbin MUNISHI____________________________________________________________________

28

gjuhsis shqiptare. Kjo ka ndodhur kryesisht pr shkak t rrethanave politike eekonomike q kan mbretruar n Shqipri e Kosov gjat gjysms s dyt sshekullit XX dhe refuzimit ideologjik q u sht br drejtimeve modernelinguistike kryesisht n Shqipri, e m pak edhe n Kosov.

N dy dekadat e fundit jan shtuar interesimet pr trajtimin e problemeve tshqipes nga kndi sociolinguistik. Studimet kryesore sociolinguistike jan kryer nfushn e planifikimit t shqipes dhe t politiks gjuhsore e, deri diku, jan trajtuaredhe shtjet e ndikimit ideologjik, t variacionit gjuhsor t shqipes, t kontaktevet gjuhs e kshtu me radh. Por, mbeten ende fusha fare pak t prekura, si jan:analiza e bisedave e t diskursit, trajtimi m i thell i variacionit gjuhsor prmesstudimeve sasiore dhe i dukurive q dalin nga variacioni gjuhsor, si sht rasti indrrimit t kodit, e kshtu me radh.

Pr ti uar prpara studimet sociolinguistike mendoj se n radh t par duhett ndryshohet qasja dhe perceptimi q njerzit e kan pr kt fush. Marrja meprobleme t sociolinguistiks nnkupton n radh t par prgatitjen interdisiplinareteorike t studiuesve potencial n fushat e tilla, si: gjuhsia, sociologjia, filozofia eantropologjia. Po ashtu, sht e nevojshme q studiuesit potencial t jen tprgatitur n aspektin metodologjik dhe ti njohin metodat tashm t etabluara thulumtimit empirik e sasior t ligjrimit. Kto jan parakushtet e domosdoshme qduhen plotsuar, n mnyr q t kemi studiues, t cilt do tu rrekeshin problemevet shumta nga fusha e sociolinguistiks seriozisht dhe me prkushtim. Hulumtimetsociolinguistike t shqipes jan m se domosdoshme pr shqipen, sepse jo vetm qdo t paraqitnin m s miri gjendjen aktuale t shqipes n kontekstin e tanishmshoqror n t cilin funksionon ajo, por edhe do ta prvijonin rrugn pr zgjidhjen eproblemeve t cilat i ka shqipja.

Referencat

1. Beci, Bahri (2003), Probleme t politiks gjuhsore dhe t planifikimitgjuhsor n Shqipri, Dukagjini, Pej.

2. Bregasi, Majlinda (2008), Minoritetet gjuhsore n Kosov, SeminariNdrkombtar pr Gjuhn Letrsin dhe Kulturn Shqiptare 28/1,Prishtin.

3. Bregasi, Majlinda (2010), Biseda n debatet televizive politike nShqiprdi dhe Kosov, Seminari Ndrkombtar pr Gjuhn Letrsin dheKulturn Shqiptare 29/1, Prishtin.

4. Bregasi, Majlinda (2010), Gjuha e keqe, Seminari Ndrkombtar prGjuhn Letrsin dhe Kulturn Shqiptare 30, Prishtin, 2011.

5. Byron, Jannet (1976), Selection among alternates in languagestandardization The case of Albanian, Mouton The Hague, Paris.

MBI DREJTIMET E MUNDSHME T ZHVILLIMIT T STUDIMEVE ____________________________________________________________________

29

6. Byron, Jannet (1979), Language Planning in Albania and in Albanian-Speaking Yugoslavia, Word vol. 30, nr. 1-2, April-August.

7. epani, Anila (2006), Probleme t kulturs s gjuhs n prdorimin eshqipes n internet, Seminari Ndrkombtar pr Gjuhn Letrsin dheKulturn Shqiptare, 25/1, Prishtin, 2006.

8. Derhemi, Eda (2002), The Endangered Arbresh Language and theImportance of Standardised Writing for its Survival: The Case of Pianadegli Albanesi, Sicily, International Journal on Multicultural Societies(IJMS) Vol. 4, No. 2, 2002, Protecting Endangered MinorityLanguages: Sociolinguistic Perspectives.

9. Derhemi, Eda (2003), New Albanian immigrants in the old Albaniandiaspora: Piana degli Albanesi, Journal of Ethnic and Migration Studies(JEMS). Vol. 29, no. 6, University of Sussex, England, 2003, p. 1015-1033.

10. Derhem, Eda (2006), Features of dysfunctional attrition in the Arbresh ofPiana degli Albanesi. The International Journal of the Sociology ofLanguage. # 178, 2006. p. 31-55.

11. Doka, Ardian (2008), Ligjrimet rinore, entitete pa kufij, SeminariNdrkombtar pr Gjuhn Letrsin dhe Kulturn Shqiptare, 27/1,Prishtin.

12. Hysa, Merita Baja, Orjeta (2009), Standardi dhe perspektivatpragmatike t variacionit gjuhsor, Seminari Ndrkombtar pr GjuhnLetrsin dhe Kulturn Shqiptare 28/1, Prishtin.

13. Ibrahimi, Mustafa, (2009), Ndikimi i faktorve sociolinguistik nzhvillimin dhe prhapjen e gjuhs s prbashkt shqipe, SeminariNdrkombtar pr Gjuhn Letrsin dhe Kulturn Shqiptare 28/1,Prishtin.

14. Ismajli, Rexhep (2005), Gjuh standarde dhe histori identitetesh,Akademia e Shkencave e Shqipris, Tiran.

15. Ismajli, Rexhep (2003), Standarde dhe identitete, Dukagjini, Pej.16. Ismajli, Rexhep (1998), N gjuh dhe pr gjuh, Dukagjini, Pej.17. Ismajli, Rexhep (1994), Etni e modernitet, Dukagjini, Pej.18. Ismajli, Rexhep (1991), Gjuh dhe etni, Rilindja, Prishtin.19. Jorgaqi, Kristina (2009), Aspekte t politiks gjuhsore n Shqiprin

paskomuniste, Studime Filologjike, Qendra e Studimeve Albanologjike,Instituti i Gjuhsis dhe i Letrsis, Tiran.

20. May-Kolgjini, Julie (2010), Mundsia e prdorimit t paskajores nstandardin e gjuhs shqipe, Shqipja n etapn e sotme: politikat eprmirsimit dhe t pasurimit t standardit (Aktet e konferencsshkencore Durrs 15-17 dhjetor 2010), Qendra e StudimeveAlbanologjike, Tiran, 2011.

21. Kostallari, Androkli (1984), Gjuha letrare kombtare dhe epoka jon(referat), n: Gjuha letrare kombtare shqipe dhe epoka jon, Tiran,1988.

Shkumbin MUNISHI____________________________________________________________________

30

22. Memushaj, Rami (1996), Planifikimi gjuhsor si objekt isociolinguistiks, Studime albanologjike 1, Universiteti i Tirans,Fakulteti i Historis dhe i Filologjis, Tiran.

23. Memushaj, Rami (1997), Planifikimi gjuhsor si element i strategjiskombtare, Studime 4, ASHAK, Prishtin, 1998.

24. Munishi, Shkumbin (2002), Pikpamjet e Androkli Kostallarit pr gjuhnstandarde shqipe, punim i magjistraturs, Prishtin.

25. Munishi, Shkumbin (2005) Rishikimi i norms nj aspekt i standardizimitt gjuhve, Seminari Ndrkombtar pr Gjuhn, Letrsin dhe Kulturnshqiptare 24/1, Prishtin, 2005.

26. Munishi, Shkumbin (2006), Gjuha standarde dhe variacionisociolinguistik, Seminari Ndrkombtar pr Gjuhn Letrsin dheKulturn Shqiptare, 25/1, Prishtin, 2006.

27. Munishi, Shkumbin (2006), Gjuha standarde shqipe n Kosov dhedrejtimet e zhvillimit t saj, disertacion i doktorats, Prishtin.

28. Munishi, Shkumbin (2007), Pikpamjet e Idriz Ajetit pr bazndialektore t gjuhs standarde shqipe, ASHAK, Prishtin.

29. Munishi, Shkumbin (2008), Globalizimi, komunikimi gjuhsor dhe gjuhashqipe, Seminari Ndrkombtar pr Gjuhn, Letrsin dhe KulturnShqiptare, 27/1, Prishtin, 2008, f. 321-341; shih edhe n Internet:http://www.linguasocio.blogspot.com/.

30. Munishi, Shkumbin (2009), Barazia e gjuhve n Kosov dheperspektiva evropiane, 1 Uluslararasi Balkanlarda Tarih ve KltrKongresi, Bildirler Kitabi, (Kongresi I Ndrkombtar Ballkanik), 10-16Mayis, 2009, Kosova, Pritine. (shih edhe n Internet:http://www.linguasocio.blogspot.com/).

31. Munishi, Shkumbin (2009), Gjuha shqipe dhe Interneti, Filologji, 16,Universiteti i Prishtins, Prishtin, 2009, f. 75-95. (shih edhe n Internet:http://www.linguasocio.blogspot.com/).

32. Munishi, Shkumbin (2009), Variacioni gjuhsor n mediet audio-vizuele,Media, Universiteti i Prishtins, Prishtin, 2009, f. 93-101. (shih edhe nInternet: http://www.linguasocio.blogspot.com/).

33. Munishi, Shkumbin (2009), Gjuha standarde shqipe dhe konvergjenca egjuhs s folur, Seminari Ndrkombtar pr Gjuhn, Letrsin dheKulturn Shqiptare 28/1, Prishtin, 2009. (shih edhe n Internet:http://www.linguasocio.blogspot.com/).

34. Munishi, Shkumbin (2009), Vshtrim sociolinguistik i pikpamjeve tSelman Rizs pr formimin e shqipes standarde, Konferenc Shkencore:Selman Riza gjuhtar dhe atdhetar i shquar, me rastin e 100 vjetorit tlindjes, Akademia e Shkencave e Shqipris, Qendra e StudimeveAlbanologjike dhe Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovs,Tiran, 2009, Studime 18, ASHAK, Prishtin 2012. (shih edhe nInternet: http://www.linguasocio.blogspot.com/).

35. Munishi, Shkumbin (2010), Planifikimi i statusit t gjuhve n Kosov,Pozita e sotme e gjuhs shqipe n Mal t Zi n krahasim me at nprgjithsi (sesion shkencor i organizuar m 19.12.2010 n Ulqin Mali

MBI DREJTIMET E MUNDSHME T ZHVILLIMIT T STUDIMEVE ____________________________________________________________________

31

i Zi), Art Club, Ulqin, Mali i Zi, 2010. (shih edhe n Internet:http://www.linguasocio.blogspot.com/).

36. Munishi, Shkumbin (2010), Konfliktet dhe kontaktet gjuhsore, SeminariNdrkombtar pr Gjuhn, Letrsin dhe Kulturn Shqiptare 29,Prishtin, 2010. shih edhe n Internet:http://www.linguasocio.blogspot.com/).

37. Munishi, Shkumbin (2010), Mbi mundsin e integrimit t paskajores ngjuhn standarde shqipe, Shqipja n etapn e sotme: politikat eprmirsimit dhe t pasurimit t standardit (Aktet e konferencsshkencore Durrs 15-17 dhjetor 2010), Qendra e StudimeveAlbanologjike, Tiran, 2011. (shih edhe n Internet:http://www.linguasocio.blogspot.com/).

38. Munishi, Shkumbin (2011), Gjuha dhe ideologjia, Filologji 18, UP,Prishtin, 2011. (shih edhe n Internet:http://www.linguasocio.blogspot.com/).

39. Munishi, Shkumbin (2011), Politika dhe planifikimi gjuhsor i shqipesn kontekstin e sotm, Seminari Ndrkombtar pr Gjuhn, Letrsin dheKulturn Shqiptare 30, Prishtin, 2012.

40. Munishi, Shkumbin (2011), Probleme t zbatimit t dygjuhsis shqip-serbisht n Kosov, Sesioni Shkencor Shqipja dhe gjuht e Ballkanit,Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovs, Prishtin, 2012.

41. Munishi, Shkumbin (2012), Rexhep Ismajli - nismtar i drejtimevemoderne linguistike shqiptare, Festschrift pr nder t 65 vjetorit t lindjess Akademik Rexhep Ismajlit, Prishtin (n botim).

42. Mustafa, Blerta (2005), Factors influencing Code-Switching in Kosova,Filologji 13, Univrsiteti i Prishtins, Fakulteti i Filologjis, Prishtin.

43. Mustafa, Blerta (2006), Between-speaker variacion in the success rate oflanguage aquisition in spite of the same teaching input, Filologji 14,Univrsiteti i Prishtins, Fakulteti i Filologjis, Prishtin.

44. Nuhiu, Vesel (1995), Interferenca morfologjike e anglishtes n shqipen eAmeriks, Studime 2, ASHAK, Prishtin, 1996.

45. Paarizi, Rrahman (2005), Raportet standard/dialekt dhe rrezikshmria eshqipes n raportet globale, Seminari Ndrkombtar pr GjuhnLetrsin dhe Kulturn Shqiptare 24/1, Prishtin.

46. Paarizi, Rrahman (2006), Vendi i analizs psikolinguistike n rishikimine gjuhs standarde, Seminari Ndrkombtar pr Gjuhn Letrsin dheKulturn Shqiptare, 25/1, Prishtin.

47. Paarizi, Rrahman (2006), Gjuha e mesenxherit, Filologji 14, Univrsitetii Prishtins, Fakulteti i Filologjis, Prishtin.

48. Paarizi, Rrahman (2008), Shqipja globalizimi dhe glokalizimi,Seminari Ndrkombtar pr Gjuhn Letrsin dhe Kulturn Shqiptare27/1, Prishtin.

49. Paarizi, Rrahman (2009), Interferenca ndrmjet gjuhs s folur dhegjuhs s shkruar gjat prodhimit gjuhsor, Seminari Ndrkombtar prGjuhn Letrsin dhe Kulturn Shqiptare 28/1, Prishtin.

Shkumbin MUNISHI____________________________________________________________________

32

50. Paarizi, Rrahman (2010), Natyra psikologjike e gjuhs si veti unikenjerzore, Seminari Ndrkombtar pr Gjuhn Letrsin dhe KulturnShqiptare 29/1, Prishtin.

51. Paarizi, Rrahman (2010), Rruga e zhvillimit t shqipes standarde nraport me nevojat e komunikimit, Shqipja n etapn e sotme: politikat eprmirsimit dhe t pasurimit t standardit (Aktet e konferencsshkencore Durrs 15-17 dhjetor 2010), Qendra e StudimeveAlbanologjike, Tiran, 2011.

52. Paarizi, Rrahman (2011), Shqipja standarde n parametratpsikolinguistik, PEN Qendra e Kosovs, Prishtin.

53. Rugova, Bardh (2007), Parimet e rregullave t tekstit te titujt e gazetave,Seminari Ndrkombtar pr Gjuhn Letrsin dhe Kulturn Shqiptare26/1, Prishtin.

54. Rugova, Bardh (2008), Globalizimi dhe gjuha e gazetave n Kosov,Seminari Ndrkombtar pr Gjuhn Letrsin dhe Kulturn Shqiptare27/1, Prishtin.

55. Rugova, Bardh (2009), Gjuha e gazetave, Koha, Prishtin.56. Rugova, Bardh (2010), Gjuha e gazetave t Kosovs, Shqipja n etapn e

sotme: politikat e prmirsimit dhe t pasurimit t standardit (Aktet ekonferencs shkencore Durrs 15-17 dhjetor 2010), Qendra eStudimeve Albanologjike, Tiran, 2011.

57. Rugova, Bardh (2011), Pozita dhe statusi i shqipes kundruall gjuhve ttjera t Ballkanit, Shqipja dhe gjuht e Ballkanit, ASHAK, Prishtin,2012).

58. Rustemi, Ferit (2011), Qllimet e planifikimit gjuhsor n shqipenkombtare standarde sot, Seminari Ndrkombtar pr Gjuhn Letrsindhe Kulturn Shqiptare 30, Prishtin.

59. Spolsky, Bernard, Sociolinguistics and the Sociology of Language, Part 1History of Sociolinguistics, n Internet: http://www.sagepub.com/upm-data/35389_5434_Wodak_Chap_01.pdf, qasja pr her t fundit m 2gusht 2012.

60. Shabani, Haxhi (2007), Rrezikimi i gjuhs shqipe, Toena, Tiran.61. Shamku-Shkreli, Ledi (2005), Pr nj sociolinguistik funksionale,

Seminari Ndrkombtar pr Gjuhn Letrsin dhe Kulturn Shqiptare24/1, Prishtin.

62. Shamku-Shkreli, Ledi (2007), Standard dhe neostandart, abej, Tiran.63. Shamku-Shkreli, Ledi (2010), Neostandardi i shqipes tradit dhe

prtrimje, Shqipja n etapn e sotme: politikat e prmirsimit dhe tpasurimit t standardit (Aktet e konferencs shkencore Durrs 15-17dhjetor 2010), Qendra e Studimeve Albanologjike, Tiran, 2011.

64. Schader, Basil (2004), Hulumtim rreth kod-suiingut shqip-gjermanishtn Zvicrn gjermanishtfolse, Studime 11, ASHAK, Prishtin, 2005.

65. Shkurtaj, Gjovalin (1996), Sociolingustika, SHBLU, Tiran.66. Shkurtaj, Gjovalin (1996), Nga gjeografia gjuhsore tek dialektologjia

urbane, Studime albanologjike 1, Universiteti i Tirans, Fakulteti iHistoris dhe i Filologjis, Tiran.

MBI DREJTIMET E MUNDSHME T ZHVILLIMIT T STUDIMEVE ____________________________________________________________________

33

67. Tahiri, Lindita (2009), Prdorimi i ligjrimeve bisedore n gjuhn emediave n Kosov, Seminari Ndrkombtar pr Gjuhn Letrsin dheKulturn Shqiptare 28/1, Prishtin.

68. Trudgill, Peter (1975), Kontakti gjuhsor n Greqi, NdikimetNdrgjuhsore, Vesel Nuhiu, Rilindja, Prishtin, 1990.

69. Vehbiu, Ardian (1997), Standard Albanian and the Gheg Renaissance: ASociolinguistic Perspective, International Journal of Albanian Studies,Vol. 1 Issue 1. Fall 1997.

70. Vehbiu, Ardian (2007), Fraktalet e shqipes, rrgjimi i gjeometrive tstandardit, abej, Tiran.

71. Vehbiu, Ardian (2009), Shqipja totalitare, tipare t ligjrimit publik nShqiprin e viteve 1945-1990, abej, Tiran.

72. Ymeri, Mariana (1993), Raportet gjuh standarde-dialekt n opinionet estudentve, Gjuha jon 1-4, Akademia e Shkencave e Republiks sShqipris, Tiran.

73. Ymeri, Mariana (1994), Ekonomia e gjuhs n planifikimin gjuhsor,Gjuha jon 1-4/ 1994, Akademia e Shkencave e Republiks sShqipris, Tiran.

74. Ymeri, Mariana (2005), Tiparet e ligjrimit t folur n chat, Gjuha jon1-4/ 2005, Akademia e Shkencave e Republiks s Shqipris, Tiran.

Shkumbin MUNISHI____________________________________________________________________

34

35

Agim VINCA

MIHAL HANXHARI, NJ POET NDRYSHE

Shkrimtari q doli nga sirtari

N letrsin shqipe t pas Lufts s Dyt Botrore, Mihal Hanxhari (1930-1999) paraqet nj rast t veant: ai sht i vetmi shkrimtar shqiptar q nuk botoiasgj pr t gjall t tij, madje jo vetm gjat sundimit t regjimit komunist nShqipri, por edhe pas rnies s tij n vitin 1990, edhe pse jetoi edhe nnt vjet pas,deri n qershor t vitit 1999. Dhe nuk botoi jo pse e kishte t ndaluar botimin, sishum bashkkohs t tij, e as pse i qen refuzuar dorshkrimet nga ata q vendo-snin pr botimin e tyre, por thjesht sepse nuk deshi. Ishte ai vet q vuri embargombi shkrimet e tij, pr t cilat nuk fliste as me miqt e tij m t ngusht.

Deri n vitin 2000, kur shtpia botuese Elena Gjika e Tirans, e drejtuar ngabotuesja dhe prkthyesja e njohur Donika Omari (ish-redaktore n shtpin botueseNaim Frashri), botoi librin me poezi t Mihal Hanxharit me titull Se syt e mikshtu e shohin botn, mund t thuhet lirisht se emri i tij, me prjashtim t nj rrethit ngusht miqsh, as q njihej nga lexuesit shqiptar.

Botimi i ktij libri dhe pastaj edhe i dy librave t tjer q do t vijn pas tij:Na ishte njher(2000) dhe Ti vdekja ime mbushur me jet (2001), q t tre nbotim t shtpis botuese Elena Gjika, do t nxjerrin n drit nj krijues tveant, me nj bot t pasur e specifike interesimesh tematike dhe me nj origjina-litet t theksuar artistik.

Do thn se zbulimi i Mihal Hanxharit si krijues sht merit e DonikaOmarit, e cila, pos q botoi, brenda dy vitesh, tri vepra origjinale t MihalHanxharit, shkroi edhe disa tekste n form parathniesh, t cilat i gjejm brendakopertinave t librave n fjal. Botimi i veprave t nj krijuesi si Mihal Hanxhari nvitet 2000 ishte n harmoni me konceptin e ruajtjes s kontinuitetit kulturor me tkaluarn dhe n funksion t lidhjes s fijeve t kputura t nj tradite kulturore(qytetare) shqiptare gati t zhdukur, pr t ciln zonja Omari flet n librin e saj metitull Kultur e ndrprer (2009), ku prfshihen edhe shkrimet pr Hanxharin.

N letrsin shqipe t periudhs s komunizmit, ndryshe nga ndodhte nvendet e tjera t Lindjes (n Bashkimin Sovjetik, n Poloni, n ekosllovaki, n

Agim VINCA____________________________________________________________________

36

Hungari etj.), nuk ka ekzistuar praktika e samizdatit, term i ardhur nga rusishtja(), q nnkupton botimet klandestine, private, jozyrtare, q shtypeshin eshprndaheshin n mnyr ilegale a gjysmilegale nga vet shkrimtart dheadhuruesit e tyre. N Shqiprin e vogl, t sunduar nga nj regjim totalitar i tipitoruellian, ku gjithka kontrollohej nga aparati partiak dhe shtetror i partis-shtet,botimet e tilla ishin t pamundura. E vetmja gj q mund t ndodhte n Tiran ishteqarkullimi i ndonj dorshkrimi n nj rreth fare t ngusht miqsh dhe asgj mshum.

Si do t shihet pas vitit 1990, kur, bashk me sistemin e vjetr, ra edhedoktrina e realizmit socialist q kishte instaluar ai, n Shqipri ka pasur shkrimtarq kan krijuar n heshtje, pr vete, q skan dashur ti botojn veprat e veta nkushtet e diktaturs dhe q i kan ln ato n dorshkrim si dshmi pr brezat eardhshm. I till sht, fjala vjen, poeti Zef Zorba (1920-1993), i cili la n dor-shkrim, pos prkthimeve t shumta, edhe nj prmbledhje vjershash origjinale metitull Buzqeshje e ngrir n gaz, e cila u botua pas vdekjes s autorit n vitin 1993.sht shum i njohur edhe rasti i Kasm Trebeshins (1926), nj shkrimtar shum ifrytshm, i cili shkroi pa pushim gjat tr periudhs s paslufts (madje edhe nburg, ku i kaloi, me ndrprerje, plot 17 vjet), por nuk botoi pothuajse asgj paraviteve 90, me prjashtim t nj libri t vetm, poems pr fmij Artani dhe Min'ja,q doli si botim i Ndrmarrjes Shtetrore t Botimeve "Naim Frashri"n vitin 1961, nnj koh kur n Shqipri, si rezultat i rrethanave t krijuara pas prishjes smarrdhnieve me Bashkimin Sovjetik, zotronte nj klim paksa liberale n jetnletrare dhe kulturore.

Mirpo, rasti i Mihal Hanxharit ndryshon nga ai i dy t parve - i Zorbs dhe iTrebeshins - dhe i shum shkrimtarve t tjer t persekutuar (Pjetr Arbnori, JorgoBllaci, Visar Zhiti, Daut Gumeni etj.), pr dy arsye: nj pse ai nuk kishte qen nburg e as i persekutuar hapur si kolegt e tij dhe, e dyta, ngaq ai nuk deshi tbotonte as pas vitit 1990, kur u b e mundur t botonin edhe shkrimtart q deriather e kishin pasur t ndaluar botimin.

Mihal Hanxhari e mori me vete, n varr, sekretin e mosbotimit t shkrimevet veta, t cilat, si dshmojn miqt dhe t afrmit e tij, i kishte daktilografuar esistemuar me kujdes me dorn e vet dhe i kishte ln t gatshme n sirtar.1

Pa dashur t zgjatemi m tej n kt shtje, e cila, n thelb, as nuk e rrit eas nuk e zvoglon vlern e veprs s nj shkrimtari dhe nuk on pesh n vlersimine saj, le t na lejohet t shtrojm edhe nj pyetje: prse intelektuali Mihal Hanxhari, icili tr jetn e kaloi n Tiran, i rrethuar nga miq t shumt, kurse nj koh t gjatqndroi n krye t nj institucioni t rndsishm, si ishte Biblioteka e Universitetit

1 Shih: Zef Rrakacolli, Fjala n mbledhjen prkujtimore t mbajtur n Tiran m 24 maj2001, me rastin e trevjetorit t vdekjes s Mihal Hanxharit.

MIHAL HANXHARI, NJ POET NDRYSHE____________________________________________________________________

37

t Tirans, deri von t vetmit universitet n Shqipri, nuk deshi ti botonte shkrimete veta, t shkruara n koh t ndryshme, edhe pse realisht pr kt kishte mundsi?2

Edhe pse Hanxhari, me sa dim, ndryshe nga shum krijues q kan qenskeptik ndaj puns s tyre, ashtu si ka gjasa t ket qen edhe ai (Franc Kafka, sidihet, pat ln amanet q dorshkrimet e tij t digjeshin, por miku i tij Maks Brodnuk e oi n vend kt porosi), nuk ka ln ndonj testament lidhur me kt shtje,mosbotimi i shkrimeve nga ana e ktij autori n kohn e diktaturs, ishte shprehje erevolts dhe e mospajtimit me t. Revolta dhe skepticizmi i ktij shkrimtari, pra,kishte para s gjithash karakter politik, kurse heqja dor nga publikimi mund tcilsohet si nj akt moral.

Poet, pushoje kngnN nj poezi t tij me titull Poet, e cila mund t quhet credo e poetit, duke iu

drejtuar poetit t kohs s vet, pra poetit bashkkohor shqiptar, poeti e fton at q tapushoj kngn, sepse ssht koha pr gzim, por pr vajtim. Pr shkak se ekonsideroj t rndsishme pr shpjegimin e fenomenit Hanxhari dhe t heshtjes s tij,por edhe pr shkak se sht nj nga poezit m t bukura e m kuptimplote t dala ngapena e ktij poeti, po e citojm n trsi kt poezi:

Poet pushoje kngnSsht koha pr gzimDgjo dgjo zinxhiratSi hekuri tingllinPoet pushoje kngnSsht koha pr gzim

Poet pushoje kngnSsht koha pr gzimDgjo dgjo furtunnSi shfryn e ulrinPoet pushoje kngnSsht koha pr gzim

Poet pushoje kngnSsht koha pr gzimShiko si shuhen vatratSyrgjyn e internimPoet pushoje kngnSsht koha pr gzim

2 R. Prnaska, njeri q e ka njohur nga afr M. Hanxharin gjat qndrimit t tij n Paris, thotse Mihali, me nxitjen e tij, ishte bindur ti botonte shkrimet e veta, por pr vonesa trndomta me nj shtpi botuese, ato nuk e pan dritn e botimit. Mihal Hanxhari. Njeriudhe vepra, f. 59.

Agim VINCA____________________________________________________________________

38

Poet pushoje kngnSsht koha pr gzimNa ndan na shan na vranO Zot do ket shptimPoet pushoje kngnSsht koha pr gzim

Poet pushoje kngnSsht koha pr gzimSa varre hapn natnDhe plumbi korr e grinPoet pushoje kngnSsht koha pr gzim

Poet pushoje kngnSsht koha pr gzimVllan ta kryqzuanE vran dhe poezinPoet pushoje kngnSsht koha pr gzim

Poet pushoje kngnSsht koha pr gzimPo si e puth at dorQ kundrmon ve krimPoet pushoje kngnSsht koha pr gzim

Poet pushoje kngnSsht koha pr gzimNaimi Gjergji NoliNn dhe po drithrijnPoet pushoje kngnSsht koha pr gzim

Poet pushoje kngnSsht koha pr gzimPo sdo ta qash mor nnnQyqaren me jetimPoet pushoje kngnsht koha pr vajtim3

3 Mihal Hanxhari, Se syt e mi kshtu e shohin botn. Poezi. Shtpia botuese Elena Gjika,Tiran 2000, f. 97-99.

MIHAL HANXHARI, NJ POET NDRYSHE____________________________________________________________________

39

Do thn se kjo poezi nuk sht kundr kngs n prgjithsi, por kundratij lloji t kngs (poezis, artit), q u vu n shrbim t politiks s dits, duke utjetrsuar nga natyra e vet, si ndodhi me nj pjes t madhe t letrsis s realizmitsocialist. Poett q thurnin ditirambe edhe ather kur Atdheu ishte n zi, etradhtuan misionin e artit dhe traditn e bukur t poezis shqipe.

Secila strof e ksaj vjershe hapet dhe mbyllet me vargjet: Poet pushojekngn/ Ssht koha pr gzim, t cilat jan n funksion t forcimit t ides s saj:thirrjes pr t mos u br pjes e korit t poetve zyrtar, q se pushojn kngn edhekur burgosen e internohen njerzit; kur tingllojn zinxhirat, kur ulrin furtuna eshuhen vatrat, si bnin letrart servil t kohs s diktaturs, bashkkohs tHanxharit. Kush kndon n zi sht bashkfajtor; kush e legjitimon t keqen,dhunn, krimin, bn mkat e krim. Poett e mdhenj t kombit: Naimi, Fishta, Nolidridhen atje tek jan, nn dh, kurse nna e shkret sht shndrruar n qyqare mejetim.

Vargu: Poet pushoje kngn, i intonuar si thirrje, jo vetm e thellon kuptimin evjershs, por luan edhe rolin e nj lloj refreni n strukturn e saj.

sht e vshtir, n mos edhe e pamundur, t prcaktohet koha kur shtshkruar kjo poezi, sepse nuk ka dat n fund, por duke u nisur nga prmbajtja dhefjalori i saj, ku ka shum folje n mnyrn urdhrore (pusho, dgjo, shiko etj.),mund t supozojm se ajo do t jet shkruar n vitet 70, pas Plenumit IV famkeqt KQ t PPSH t mbajtur n qershor t vitit 1973, kur filloi fushata e egr kundr tashtuquajturave ndikime t huaja, borgjeze e liberale, n art dhe n letrsi, fushatkjo n t ciln psuan shum krijues dhe intelektual t shquar shqiptar.

Sido q t jet, vjersha Poet, e pavrejtur sa duhet nga ata q kan shkruar prkrijimtarin e autorit t saj, i jep prgjigje pyetjes se prse heshti Mihal Hanxhari.

E ngjashme me kt, por me nj struktur tjetr metrike dhe me nj shkallm t lart abstragimi poetik, sht edhe vjersha Fjalt. Derisa tek e para poeti ftonpoett q t mos bhen instrument n duart e pushtetit dhe t pushtetarve, aq mshum kur ato kundrmojn dhun e krim, tek e dyta evidencon pasojat e ksajdhune: vrasjen e fjals si simbol i liris s njeriut si individ dhe t shoqris sibashksi. Kjo gjendje - mungesa e liris s shprehjes - jepet n mnyr dramatike qn vargjet e para t vjershs, n form pyetse dhe n vetn e par shums.Ku ivram fjalt/ Ku i lam fjalt/ Muzikn kngt q m skndojm/ Vall u msuamvrtet memec/ Dhe me alarme u shurdhuam.

N kushtet e trysnis politike, kur fjala e lir mbytet nga zhurma epropagands, njerzit bhen memec si statujat dhe t urt e t dgjueshm sithneglat: Dhe ne t gjith jemi memec/ Ngjajm me thnegla q ven e vin/ Menga nj mal sipr n shpin/ Vetm me sy do flasim vall/ Vetm me dhembjen mengadal/ Statuja jon vetm mendon/ Qndron e pret ve nndrra flet (f. 101).

Agim VINCA____________________________________________________________________

40

Poezia Hije resh flet po ashtu pr fatin e poezis n nj vend t rrethuar metela me gjemba, figur q e hasim edhe te Bilal Xhaferi. Poezia e Hanxharit ingjan muziks s dhoms, q ska asgj t prbashkt me fjalimet n tribuna esheshe. Ajo sht: hije resh dhemrmrim, q vjen n ort e vona t nats dhelargohet sapo afrohet agimi.

Vjersha fantazmaQ vinit n maj t gishtrinjveQ duhet t ktheheshit n agimTek varreza juaj

Aty ku sundon frika dhe errsira, vargjet e poetit, edhe kur joshen nga iluzionii qiellit t hapur, jan si ato dallndyshet q sfluturojn dot. Ato pleksen me gjethet,degt dhe flokt e fmijve; bredhin lagjeve t qytetit port m port, duke krkuarm kot kopshtin e Edenit, pr tu br varri i vetvetes, si vargjet heretike tMigjenit.

Dhe ikn sot tok si poezi t nj vllimiQ sdo t botohej kurrQ kurrSdo preknin nj zemr t huajVrtet djepi e varri i vetvetesSi pikllimi q pati Ai

Nprmjet figurs s kryqit t drunjt konkretizohet imazhi i varrezs svargjeve, ndrsa thirrja Aleluja sugjeron astin e gzueshm t ringjalljes sfjals, q patjetr do t vij nj dit.

Fjalt: gjethe, stin, re, muzg, heshtje, fjal etj. - jan fjal-kye edhe npoezin Besomni, ku subjekti lirik krkon ti besohet pr at q thot. sht vjesht,koha kur bien gjethet dhe poeti kujton idhujt e tij: Naimin e smur nga tuberkulozidhe fytyrn e tij t zbeht si gjethi n vjesht; Jeronimin plak e t varfr me xhake-tn e grisur dhe me nj cironk n xhep; Luigjin e shtrir n trotuar n dh t huajdhe vargjet e Nolit kushtuar viganit liberator, pes strofa t derdhura n bronx;ajupin q ngrys jetn larg atdheut, n shkrettir, me imazhin e fshatit t tij n sy;Migjenin me buzqeshjen e hidhur n natn pa gjum, lagjen e varfr, gjelinkryengrits dhe murgeshn q on dashni me shejtnt; Gjergjin atje tej nMalci,ku fryn era e ftoht e dhjetorit (muaji kur vdiq Fishta) dhe resh dbor, ndrsa aiLuhat Lahutn, si shprehet poeti; Theofanin, Birin e madh t mrguar, q eprafron me Krishtin e kryqzuar dhe kngtarin finosh, Lasgushin, q kndoi meafsh t rrall pr Liqerin dhe Nositin q n gjirin e tij hap varr Kto jan detajet

MIHAL HANXHARI, NJ POET NDRYSHE____________________________________________________________________

41

nprmjet t cilave poeti evokon figurat e korifenjve t fjals shqipe: Naimit, DeRads, Gurakuqit, ajupit, Migjenit, Fishts, Nolit dhe Lasgushit, t cilt i kujton nastet e fundit t jets, kur merr fund jeta e tyre toksore dhe fillon prjetsia.Ndrsa vlersimin e tyre t prgjithshm e bn n mnyr sintetike n vargjetprmbyllse t vjershs: zra lumenjsh n dnesje/ Kryq e trthor npr dheunton; q ikn duke kthyer kokn pr t na par pr t fundit her.

Bie n sy fakti q ky poet, q komunikon aq shpesh me etrit e traditspoetike shqipe, sikundr edhe me mjeshtrit e poezis botrore, nuk ka n vargjet e tijasnj referenc pr poezin bashkkohore shqipe; nuk prmend n vargje, as edhenj her t vetme, emrin e ndonjrit nga poett tan bashkkohor, prfshir edhe atam t shquarit. Asnj fjal pr ta, madje as edhe ndonj aluzion, me prjashtim tvjershs Poet, t cituar m lart. T shtojm se as n vargjet e ksaj poezie, kushprehet mospajtimi me poett q kndojn n zi, nuk ka asnj aluzion konkret teaksh poet a shkrimtar. Kujtojm se kjo gj nuk sht e rastit. Jokonformist si njeridhe poet, Hanxhari refuzon ti denjsoj bardt e kohs, por serioz si krijues, ainuk e shndrron poezin e tij (as prozn) n qrim hesapesh me bashkkohsit e vet,sepse nuk dshiron ta politizoj e bastardoj poezin e tij, duke i dhn asaj karakterestrad e pamfletist.

Zot, shptoje Tirann

I lindur n Kentaki (SHBA), por i kthyer n moshn nj vje bashk meprindrit n atdhe, Mihal Hanxhari pjesn drrmuese t jets (hiq vitet e studimeven Budapest dhe t qndrimit n Paris) e kaloi n Tiran, n shtpin e vjetrprindrore, imazhin e s cils e kujton me dashuri n vargjet e vjershs Shtpia evjetr.

Mihal Hanxhari si rrall ndonj poet tjetr bashkkohor shqiptar, hiq ndoshtaMustafa Greblleshin, mund t quhet me plot gojn kngtar i Tirans. Mund tthuhet, madje, se pas botimit t krijimtaris s tij, Tirana do t marr n letrsinshqipe statusin q e kan pasur qytete si Shkodra (Koliqi, Migjeni), Vlora (AliAsllani), Gjirokastra (Musine Kokalari, por edhe Kadareja, tek i cili del shpesh, posGjirokastrs, edhe Tirana, sikundr edhe Parisi e Moska) ose krahina si Myzeqeja(Xoxa), Dukagjini (Camaj) etj.

Poetin Mihal Hanxhari e frymzoi pothuajse gjithka n Tiran: rrugt, lagjet,urat etj. Por i theri si hanxhar n zemr rrnimi i shtpive t vjetra tiranase, uzurpimii kopshtit t fmijris dhe shembja e objekteve me vler arkitektonike, simbole tnj kulture t lasht e autoktone.

N poezin Shtpia e vjetr, poeti trajton temn e rrnimit t shtpivetradicionale qytetare dhe ndrtimit t t ashtuquajturave pallate n vend t tyre.Me vargje t lira monokolone jepet akti i rrnimit t shtpive t tilla, q jan simbol

Agim VINCA____________________________________________________________________

42

i nj bote n zhdukje. Shtpia sht nj simbol i madh i njerzimit; simbol i jetsfamiljare, i qenies kolektive, i kujtess dhe identitetit. Brenda mureve t shtpisndodh gjithka: lindje, vdekje, dashuri, ninulla, vajtime, ndrra, gzime Fjala me prdorur n vargjet e ksaj vjershe sht fjala mur (mure), q n kt kontekst,ndryshe nga ndodh zakonisht, ka kuptim pozitiv: shpreh ngrohtsin dhe intimi-tetin e jets n gjirin e familjes. Madje, sipas poetit, ndrrat gjithmon i shohim nshtpin e vjetr: Pse ndrrat i shohim gjithmon/ Tek shtpia e vjetr/ Q sshtm.4

Zhdukja e shtpive t vjetra sht zhdukje e kujtess, andaj subjekti lirikhabitet e revoltohet me njerzit q kalojn indiferent pran ktij akti t shmtuar.

Prpara ktyre shtpiveSi bark i arSi njeri i varur q e tund eraKalojn idiferent njerzitSikur skan patur kurr nj shtpiSikur skan patur kurr fmijriSikur skan patur kurr nj gjysheSikur skan par kurr pranvern n oborr

Poezia Shtpia e vjetr mund t lexohet edhe si alegori e rrnimit tShqipris s vjetr, jetike, n periudhn e socializmit, q bhej n emr t s resdhe progresit. Poeti nuk i kundrvihet ktij rrnimi nga pozita konservatore, por ebn n emr t ruajtjes s tradits dhe t pacenueshmris s bots intime t njeriut.

Pas rrnimit t shtpis vjen shkretimi i kopshtit t uzurpuar nga pushtetipopullor (vjersha Kopshti). N seciln strof t ksaj vjershe t gjat, me notasatirike, q poeti e quan prrall, prmendet nj pem: bajamja, shega, qershia,ftoi, pjergulla. T gjitha i pren, thot poeti. Mbetet vetm nj moll q sjep fryt,sterile, q e selisin nj tabor me kopshtar, aluzion te poett mediokr dheshterpsia e prodhimit t tyre letrar. N at kopsht t shkret nuk do t kmbehenm stint e vitit: pranvera, vera, vjeshta, dimri, por do t zotroj vetm nj stin paemr. Nga shprehja metaforike poeti kalon n t folur t drejtprdrejt: kishvetm nj stin/ t ciln nj dit/ E quajtn epok.5 Molla e sprkatur me helmeprodhon nj shije t keqe: dshprimi, mjerimi, hidhsie dhe vetmie, shije q vetmai q e ka provuar mund ta dij.

4 Po aty, f. 91.5 Po aty, f. 108.

MIHAL HANXHARI, NJ POET NDRYSHE____________________________________________________________________

43

Edhe poezia Kopshti sht alegori e fatit t Shqipris nn diktatur. sht njrrfim i gjat, ngapak prozaik, pr fatin e ktij kopshti t izoluar, q luftonshumsin, pluralizmin dhe stimulon uniformizmin n jet dhe n art.

Poezit: Tiran Tiran, Tirana, Ngjyrat e Dajtit, Dajtit, si dhe poezit patitull, q fillojn me vargjet: Priste goca n penxhere dhe N rrugt e mbrmjesndizen dritat etj., kan po ashtu objekt frymzimi Tirann dhe rrethinn e saj.

Poeti shkruan balad pr Tirann e fmijris s tij, q e ruan n kujtes mepeizazhin dhe aromat e saj t paprsritshme. I lutet Zotit q ta shptoj at ngabuldozeri i revolucionit, q tremb shpirtrat e strgjyshrve: Zot shptoje Tirann/Lrja kto ura nate br me hn/ Lrja kto mure rrugzash q kan mbetur/ Lreq degt t vizatojn mbi to/ Shpirtrat e pemve/ Lrja kopshteve gjumin e vjetr/ Ahdhe zrin e nallaneve npr oborr/ Lri o Zot/ Se dheu sht msuar me ato hapa/Dhe fle i qet se i njeh/ Lrja aromat e lashta q derdhin pjergullat/ Lri mos itremb shpirtrat e bardh/ T strgjyshrve tan / Q jan aty aty.6

Urat, muret, pemt, kopshtet, pjergullat e, madje, edhe nallanet orientale jandetajet q evokon poeti. Ato jan pjes e kujtess. E kujtesa sht gjja m eshtrenjt q ka njeriu. Bni sa t doni operacione plastike; operoni hund, buz,vesh, lkur e flok; transplantoni veshka e zemra t huaja, por kujtesn mos eprekni - thot Elias Kaneti.

Socializmi si sistem shoqror, n emr t ndrtimit t s res, jo rrall zhdukutraditn shekullore, duke cenuar jo vetm pronn, por edhe jetn private t njerzve.

Ta ojm grushtin! Minat bots vjetr!Se ne do t farkojm prmbi dheNj bot m t mir: botn tjetr!

shkruante poeti Andrea Varfi n nj poezi t shkruar n vitin 1935. Koha tregoi seminat q shkatrruan botn e vjetr jo vetm q nuk farkuan nj bot m t mir, pori solln dme t pariparueshme shpirtit njerzor.

Si ka vrejtur me t drejt A. Papleka, ura sht motiv i shpesht i poezis sM. Hanxharit. Sikurse shtpia, ura sht simbol i kulturs materiale t njerzimit.Nj simbol universal, q shenjon lidhjen, komunikimin, dashurin. Libri Se syt emi kshtu e shohin botn, q sht libri i par i botuar i Hanxharit, ka n ballin njtablo t autorit n t ciln shihet nj ur me harqe, me nj gjysmhn n sfondin eqiellit blu t errt dhe nj kal q pi uj n lum. Njohsit e krijimtaris s poetitpohojn se kjo sht Ura e vjetr e Tabakve (nj objekt i bukur arkitektonik, q kafrymzuar shum poet tiranas e t tjer, nga Mihal Hanxhari e gjer te Ervin Hatibi),ndrsa ai vet, n nj shnim t tij, thoshte se Nolin gjat kohs s qndrimit t tij si

6 Po aty, f. 88.

Agim VINCA____________________________________________________________________

44

kryeministr n Tiran, nuk mund ta prfytyronte ndryshe pos duke kaluar nprUrn e Tabakve. Mirpo, si konstaton me t drejt Papleka n parathnien e tij,pos pr urat reale, far sht Ura e Tabakve (nj ur me kt emr ka edhe nGjakov), Hanxhari kndon edhe pr urat metafizike, dimension q e shquanpoezin e ktij poeti nga masivi i poezis shqipe t kohs.

Libri Se syt e mi kshtu e shohin botn hapet me poezin Nj ur antike ekputur, n t ciln flitet pr nj ur t till, metafizike, q sajohet nga ajo q shtm e bukur e m sublime te njeriu: dashuria.

Arketipi i dashuris

Pjesa drrmuese e poezive t Mihal Hanxharit trajton, n mnyra t ndryshme,temn e dashuris. Erosi sht, si do t thoshte Rolan Barti, mitem e krijimtariss ktij poeti. Kt tem poeti e trajton n vjershat: Gjersa erdhi (q n nj versiontjetr haset me titullin T kam menduar), Pa ty, Ashtu ndofta ka filluar jeta, Dgjojnj zog, Zemrn marr n duar, Natn von, Pranver e dashuris, U dashuruam,Trndafili, Kur ti fle, Fjeta mbi rr, Ku jan ato net, U ndezn diejt e shuar, T moszgjohesha kurr, Konstelacion, Zambak deti, Re t zeza, T jesh vetm, Mesi i nats,Ti shkon ngadal, U ktheva prsri, Ti ankora ime, Pa thn nj fjal, Ve njpranver, Si ikn betime, Digjet n heshtje, I mjeri m i lumtur e shum t tjera. Prdashurin poeti kndon me zemr n dor, si thuhet n njrn nga poezit e tij m tbukura t dashuris: Zemrn marr n duar. Shprehja me zemr n dor n gjuhnshqipe do t thot: me ngrohtsi, iltrsi e dhembshuri, por edhe me frik se mosndodh dika jo e mir, me ankth.

Dashuria sht muza e poetit; sht ajo q ia zgjedh ngjyrat pr pikturat dhefjalt pr poezit; sht ajo q e shpie buz lumit pr t gjetur gurt si zemr dhebuz detit (dekor i prhershm i frymzimit erotik t poetit) pr t shkruar n rrnj emr; sht ajo q e bn t mjer e t lumtur; sht ankora q e lidh me fundin edetit. Kjo muz-grua a grua-muz vjen natn, sepse nata sht e poetit, i ciliprfytyrohet rndom si sonambul, si shprehet poeti yn n vjershn homonime,n t ciln kuvendon me hnn q noton mbi ujra te ura e vjetr.

N poezin e Mihal Hanxharit nuk prmendet asnj emr konkret gruaje, meprjashtim t Evs, personazhit t skics Ndizemi e shuhemi, ku flitet pr nj dashurit hershme t Mihalit (n kt rrfim autobiografik, krahas emrit t vajzs, Eva,shfaqet edhe emri prkdhels i autorit, Misha) me nj vajz hungareze gjat kohss studimeve n Budapest. Nuk e dim n sht kjo dashuria e tij e madhe, prelud

MIHAL HANXHARI, NJ POET NDRYSHE____________________________________________________________________

45

i nj lumturie t kputur n mes7, por meqense prmenden studimet universitare,kjo duhet t jet.

Pr Mihal Hanxharin e edukuar n frymn e tradits m t mir t poezisshqipe dhe asaj botrore, sidomos franceze, dashuria nuk sht thjesht pasioni prnj grua, por shum m tepr. Edhe pse n vargjet e tij nuk mungojn, her-her,elementet sensuale, dashuria pr t sht, sikurse jeta, nj mister; e till far shtedhe Gruaja, nj qenie q njjtsohet me Botn.

Ndoshta ti dhe Bota ishit nj pr muaDhe qiell e diell e stin e motUn pija jetn n buzt e tuaKrkoja n gjirin tnd at q sgjendet dotNdoshta ti dhe Bota ishit nj pr mua

Gruaja pr t ciln kndon Hanxhari qndron mes gruas konkrete, toksore,reale dhe qenies sublime, eterike, astrale. Nj koncept pak a shum i ngjashm meat t Lasgushit. Gruaja dhe Bota pr t jan nj: burim jete dhe mister.

Poet t mdhenj si Dante, Petrarka, Pushkini, Leopardi, Aragoni kanknduar pr Beatriet, Laurat, Anat, Silvat dhe Elsat e tyre reale, italiane, ruse osefranceze, t cilat me vargjet e tyre gjeniale i kan br t pavdekshme, kurse poetishqiptar Mihal Hanxhari, ky beqar i prjetshm, ia blaton kngn e tij nj femre tpaemr, ekzistencn e s cils, her-her, e v n dyshim. Ndoshta ti ske ekzistuar/Ndoshta ka qen vetm fantazia ime/ Ndoshta je imazh i ndrruar - shprehet poetin njrn nga poezit e tij, q mban titullin Ndoshta ti ske ekzistuar.

Dashuria n vizionin e poetit Mihal Hanxhari, sikurse te pararendsit e tij(Naimi, De Rada, Serembe, Lasgushi), sht e pandar nga vuajtja dhe dhembja, eshkaktuar nga largsia dhe mungesa e s dashurs: Si iku kjo ver pa njri-tjetrin;Si po ikn kjo jet pa njri-tjetrin, apo edhe pr arsye t tjera, t njohura e tpanjohura.

Librin Ti vdekja ime mbushur me jet, pjesn drrmuese t t cilit e znpoezit e dashuris (gjithsej 57 sosh), Hanxhari e hap me nj strof t Arshi Pips,n t ciln thuhet: Timonieri yn asht fati/ Velat tona dashunia/ Pr me vuejt jemiba gati/ Jemi nis kah bukuria!.

Kjo strof, e vn si moto n krye t librit, luan rolin e paratekstit, q shenjonorientimin tematik t poetit dhe shpreh konceptin e tij pr poezin. Hanxhari sht,n radh t par, si e ka cilsuar miku i tij i afrt, Zef Rrakacolli, poet i Dashuris, iDhimbjes dhe i Bukuris. Mund t thuhet, prandaj, se koncepti i tij pr poezin sht

7 Prof. Muzafer Xhaxhiu, Shkrimtari i madh francez Andre Gide n shqiprimin e MihalHanxharit. Parathnie e romanit Ushqimet toksore , Erik, Tiran 2002, f. 4.

Agim VINCA____________________________________________________________________

46

i ngjashm me at t simbolistve, sipas t cilve poeti ssht tjetr vese nj njeriq zbulon fshehtsit e jets dhe i kndon Bukuris, e cila sht burim i dhimbjesdhe pikllimit. Gjakimi i s bukurs dhe i dashuris v n lvizje