Univerzitet u Sarajevu

Prirodno – matematički fakultet

Odsjek za geografiju

Nastavnički smjer

Predmet : Demogeografija

Tema seminarskog rada : Demografske karakteristike općine Tuzla

Ass.Amina Sivac,MA Student : Salkić Irnes

Sarajevo,14.04.2015.

Sadržaj

Uvod ..........................................................................................................................................3

Demografske odlike općine Tuzla .............................................................................................4

Dinamika kretanja stanovništva .................................................................................................4

Prirodno kretanje stanovništva ...................................................................................................5

Mehaničko kretanje stanovništva općine Tuzla .........................................................................9

Strukture stanovnistva opcine Tuzla ........................................................................................10

Literatura .................................................................................................................................13

2

Uvod

Općina Tuzla se nalazi u sjeveroistočnom dijelu Bosne i Hercegovine,zauzuma površinu od 296 km² na kojoj živi,prema procjenama iz 2012.godine 131 778 stanovnika.Ima izuzetno povoljan geografski položaj i klimatske prilike,te ima epitet jednog od najstarijih naselja u Evropi sa kontinuitetom življenja.

Seminarski rad je koncipiran u dvije tematske jedinice :

- Demogeografske odlike općine Tuzla- Stuktura stanovništva općine Tuzla

U okviru demogeografskih odlika općine Tuzla istražena je dinamika kretanja stanovništa , prirodno kretanje stanovništva , gustina naseljenosti i prostorni razmještaj stanovništva,razmještaj naselja i stanovništva prema hipsometriji,ekspozicijama i nagibu terena te mehaničko kretanje stanovništva općine Tuzla.

Struktura stanovništva općine Tuzla tretira četiri vrste strukture :

- Spolno – dobna struktura- Ekonomska struktura- Nacionalna struktura- Obrazovna struktura

Sintezom navedenih demografskih pokazatelja dobiva se detaljan uvid demografske slike općine Tuzla.

3

1.Demografske odlike općine Tuzla

1.1.Dinamika kretanja stanovništva

Općina Zuzla sa više od 130 000 stanovnika čini najnaseljenije općinsko područje u regiji sjeveroistočne Bosne i ujedno je jedno od najnaseljenijih područja u zemlji.Na području grada Tuzle živi više od 117 000 stanovnika,što čini 70% njenog ukupnog stanovništva.Tuzla je izuzetno gusto naseljeno općinsko područje sa skoro 447,1 st/km²,pa je tako i po gustoći naseljenosti u samom vrhu u Bosni i Hercegovini.

Prvi detaljan poipis stanovništva na ovom području izvršen je za vrijeme austrougarske vlasti 1879.g.Od ovog perioda pa sve do 1991.g.,kada je izvršen posljednji popis stanovništva u Bosni i Hercegovini,moguće je utvditi kretanje broja stanovništva na području Tuzle.Budući da je svaka vlast vršila teritorijalno uređenje općine po svojim kriterijima za vrijeme Austro-Ugarske uprave BiH je bila podijeljena na 6 okruga : Sarajevski,Travnički,Bihaćki,Banjalučki,Mostarski i Tuzlanski.Svi srezovi su bili podijeljeni na srezove (kotare) i ispostave (političke ekspoziture).Kotar Tuzla imao je površinu od 1657 km² te je obuhvatao područje današnje općine Tuzla koja je ujedno bila i sjedište i dijelove općina Banovići,Živinice,Lukavac,Srebrenik i Kalesija.

Tabela br.1. Broj stanovnika općine Tuzla u periodu od 1948.g.-2012.g.

Godina Broj stanovnika1948 49.8211953 60.0811961 83.4391971 107.2931981 121.7171991 131.8612001 135.5102007 131.4402008 131.4642009 131.6402010 131.7182011 131.7682012 131.778

(Izvor : FZZS - Sarajevo)

U tabeli br.1. dat je prikaz kretanja broja stanovnika u periodu od 1948.g.-2012.g. te je evidentno povećanje broja stanovnika,kako na širem,tako i naužem urbanom području.Ovako dinamičan porast broja stanovnika posljedica je djelovanja kako

4

ekonomskih (snažna industralizacija do kraja sedamdesetih godina) tako i demografskih faktora (visok prirodni priraštaj,snažna imigracija do sredine šezdesetih godina).

Populacija se razvijala po modelu industrijskog društva – postepeno opadanje mortaliteta,smanjivanje i stabilizacija na smanjenom nivou,a nakon toga blagi porast mortaliteta,kao i učvršivanje tendencije slabljenja dinamike rasta ukupnog broja stanovnika,odnosno sve niže stope rasta.

Ratna dešavanja u periodu od 1992-1995 godine još je snažnije uticao na taj tok.Na teritoriji općine Tuzla je u naseljima sa više od 2000 stanovnika živjelo 68% od ukupnog stanovništva općine, pri čemu je 64 % živjelo u urbanom području Tuzle.

Grafikon br.1. Dinamika kretanja stanovništva općine Tuzla u periodu 1948-2012.g.

19481953196119711981199120012007200820092010201120120

20,000

40,000

60,000

80,000

100,000

120,000

140,000

Broj stanovnika

(Izvor : FZZS - Sarajevo)

1.2.Prirodno kretanje stanovništva

Pokazatelji prirodnog kretanja stanovništva svrstavaju se u dvije grupe.Prvu čine natalitet,mortalitet i prirodni priraštaj stanovništva,dok u drugu grupu spada fertilitet i vitalitet.Iz odnosa i stopa tih elemenata proizilazi ritam i smisao prirodnog kretanja stanovništva.Poznavanje prirodnog kretanja stanovništva je neophodno za opće poznavanje i tumačenje demografskog kompleksa te njegovih promjena.čime se doprinosi razumijevanju društvenih i privrednih promjena u odreženom prostoru.

Na prirodno kretanje stanovništva utiču i brojni drugi faktori kao što su biološki,društveno-ekonomski,kulturni,psihološki itd.Natalitet predstavlja osnovnu odrednicu prirodnog kretanja stanovništva,te u demografskoj literaturi se označava kao broj živorođene djece na 100 ili 1000 stanovnika u odreženom vremenskom periodu.Izdvajaju se 3 tipa nataliteta:

5

- Niski do 15‰ godišnje- Srednji od 16‰ do 25‰ godišnje- Visoki sa više od 25‰ godišnje

Tabela br.2. Stope nataliteta u općini Tuzla u periodu od 1953-2009.g.

Prema podacima iz tabele vidimo da su najveće stope nataliteta zabilježene 1953.g. i 1961.g. te su pripadale visokom tipu nataliteta.Rezultat ovako visoke stope jesu prvenstveno rano stupanje u brak,nizak nivo privredne razvijenosti i dr.

Nakon pedesetih godina,razvojem industralizacije i urbanizacije dolazi do značajnijih promjena na području općine koje su se odrazile i na stopu nataliteta.Sedmadesetih godina stope nataliteta počele su vidno da opadaju na što su uticali promjenjeni uvjetu za zasnivanje porodice,promjena ekonomskog položaja žene i sl.,a takav trend se nastavio sve do posljednjeg popisa stanovništva Bosne i Hercegovine 1991.godine.

Podaci za period od 1991-2009.g. predstavljaju samo procjene,budući da zvaničnog popisa stanovništva nije bilo ,ali i one pokazuju da je nastavljen trend opdanja stope nataliteta daleko ispod 15‰ što je zabrinjavajuće.Najveći uticaj na pad nataliteta su svakako imala ratna dešavanja u periodu od 1992-1995.g. te period nakon rata,kada se pogoršao životni standard stanovništva,teška socijalna situacija,veliki broj izbjeglih i raseljenih lica i dr.

Tabela br.3.Ukupan broj rođenih u općini Tuzla u periodu od 2009-2011.godine

Godina Ukupno Živorođeni Mrtvorođeni2009 1112 1109 32010 1150 1146 42011 1109 1107 2

Iz podataka datih u tabeli br.3. vidimo da se broj rođenih naznatno povećao u 2010 godini (1146),te se opet smanjio u 2011 godini (1107).Kada se govori o mrtvorođenoj djeci treba reći da nema velikih razlika između godina i taj se broj kreće između 2 i 4.Negativnu

6

Godina Stope nataliteta (‰)

1953 43,31961 33,61971 18,41981 17,81991 13,62007 8,22008 8,42009 8,4

odrednicu prirodnog kretanja stanovništva čini mortalitet koji je karakterističan pokazatelj društveno-ekonomskih proces i stanja higijensko-zdravstvene zaštite stanovništva.Na stopu mortaliteta društvena zbivanja se odražavaju mnogo više nego na natalitet,što mu kao socijalnoj pojavi povećava značenje i ulogu u proučavanju prirodnog kretanja stanovništva.

Tabela br.4.Stope mortaliteta općine Tuzla u periodu od 1953-2009.g.

Godina Stopa mortaliteta (‰)1953 11,21961 7,21971 5,61981 6,01991 6,32007 8,92008 8,72009 9,0

Stopa mortaliteta pedesetih godina je bila poprilično visoka i iznosila je više od 11‰.Razlog ovako visoke stope mortaliteta je prvenstveno slaba zdravestveno-higijenska zaštita stanovništva te nizak životni standard.Nakon pedesetih godina prošlog vijeka,ona počinje opadati,a najniža stopa je zabilježena sa 5,6‰.

Nakon ovoga dolazi do blažeg pada stope mortaliteta koja je ,prema posljednje popisu stanovništva iznosila 6,3‰.U tabeli su date i procjene za 2007,2008 i 2009 godinu budući da popisa stanovništva nije bilo,i prema tim podacima stopa mortaliteta se opet počela povećavati pa je tako u 2009 godini iznosila 9,0‰.Ovakvom stanju najviše su doprinijelenasilne smrti u periodu agresije od 1992-1995.godine kao u općini Tuzla ,tako i na cijelom teritoriju BiH.

Tabela br.5. Ukupan brojumrlih u općini Tuzla u periodu od 2009-2011.g.

Godina Ukupno Muškarci Žene2009 1148 602 5462010 1186 610 5762011 1151 608 543

U tabeli br.5 prikazan je ukupan broj umrlih osoba u 2009,2010 i 2011 godini u općini Tuzla.Iz sva tri podatka vidimo da je veća smrtnost muškog pola.Najveći broj umrlih je biou 2010 godini (1186),a najmanji u 2009 godini (1148).

7

Prirodni priraštaj

Prirodni priraštaj predstavlja razliku između broja rođenih i broja umrlih,odnosno pokazuje pad ili rast određene populacije,te se dijeli na 4 tipa :

- Vrlo visoki (više od 20 promila)- Visoki (15 – 20 promila)- Umjereni (5 – 14 promila)- Niski (manje od 5 promila)

U periodu od 1953. Do 1971. Godine stope prirodnog priraštaja u Tuzli bile su veoma visoke sto je rezultat visoke stope nataliteta i umjerene stope mortaliteta.Umjereni tip prirodnog priraštaja bio je u periodu od 1971-1991.godine te se kretao od od12-7,3 promila.Nizak prirodni priraštaj je zabilježen 2001.godine i iznosio je 1,7 promila što je posljedica niskog nataliteta i umjerenog mortaliteta.Od 2001.godine prirodni priraštaj je još niži i poprima negativne karaktersitike.

Tabela br.6 Prirodni priraštaj stanovništva općine Tuzla u periodu od 1953-2009 godine

Godina Prirodni priraštaj (u promilima)

1953 32,11961 26,61971 12,81981 11,11991 7,32001 1,72007 -0,72008 -0,32009 -0,6

Izvor : FZZS – Sarajevo

Prostornim planom općina Tuzla do 2026.godine dati su pokazatelji vitalnih obilježja stanovništva koji se posebno odnose na godine kada je zabilježen negativan prirodni priraštaj,te određene procjene za dati planski period od 2006 – 2026.godine.Zabrinjavajuća činjenica je nizak prirodni priraštaj na području općine , sto se narocito izdvaja u periodu od 2008 i 2009 godine kada su zabiljezene negativne vrijednosti.

8

Mehaničko kretanje stanovništva općine Tuzla

Migracije stanovnistva oznacavaju prostornu pokretljivost, odnosno mobilnost stanovnistva,a svaka migracija kao prostorno kretanje stanovnistva odnosi se na dva podrucja : podrucje porijekla i podrucje doseljenja.To znaci da su glavne odrednice mehanickog kretanja stanovnistva imigracija i emigracija.Razliku izmedju iseljavanja i doseljavanja cini migracioni saldo.

Općina Tuzla zahvaljujuci njenom znacaju u privrednom smislu predstavlja podrucje vrlo intenzivnih migracija koje su uticale na njen demografski razvoj.Historijski posmatrano,Tuzla se od njenog postanka do danas razvijala zahvaljujuci bogatim nalazistima ruda i minerala.Ono sto na ovom podrucju daje poseban pecat je njegoc ekonomski – geografski polozaj cija je dominatna komponenta nalaziste i eksploatacija soli i uglja koja je uslovila njegovu rudarsko – industrijsku funkciju.

Tabela 7.Ukupan porast,prirodni priraštaj i mogracioni saldo stanovnistva opcine Tuzla

Period Ukupni porast Prirodni prirast Migracioni saldo1953-1961 22.358 15.199 7.1591961-1971 24.854 18.241 6.6131971-1981 14.424. 14.623 -1991981-1991 10.144 12.369 -2.2251953-1991 71.780 60.432 11.348

Najveci broj stanovnika u Tuzlu je migrirao iz drugih opcina BiHi tosu uglavnom bili migranti iz susjednih manje privredno razvijenih opcina sa podrucja Lopara,Kalesije,Srebrenika i Kladnja,ali i iz sjeveroistocnih dijelova BiH.

Velike posljedice na demografsku strukturu opcine Tuzla imala su ratna desavanja u periodu od 1992-1995 kada je bila zahvacena velikim talasom izbjeglicke populacije sa podrucja Posavine i Podrinja.Do kraja 1994.godine useljeno je oko 54.000 stanovnika,dok sa druge strane jedan dio Tuzlanskog stanovnistva,pretezno srpske nacionalnosti neposredno pred rat i u toku rata iselio se u opcine RS-a,ali i izvan BiH u druge evropske i vanevropske zemlje.

9

Strukture stanovnistva opcine Tuzla

Sastav stanovnistva se moze promatrati sa bioloskog,ekonomskog,nacionalnog, obrazovnog i dr.aspekta.Općenito za analizu stanovnistva su znacajne strukture koje se dijele na biolosku,ekonomsku,obrazovnu,nacionalnu,religijsku,socio-profesionalnu,kulturno-etnicku itd.

Spolno – dobna struktura stanovnistva

Spolna struktura ukazuje na kvaktitativni odnos muskog i zenskog stanovnistva u ukupnom stanovnistvu,dok starosna struktura stanovnistva prikazuje broj stanovnika po pojedinim dobnim grupama.Budući da fertilitet i mortalitet prvenstveno uticu na spolno- dobnu strukturu,njihov uticaj se osjeca i u promjenama ekonomsko – socijalne strukure.

Razliciti faktori,pri cemu se prvenstveno misli na biolosko,socio-ekonomske ali i psiholoske odredjuju smjer kretanja fertiliteta i mortalitet.

Uzajamno djelovanje ovih faktora uticno spolno dobnu strukturu,a preko nje i na socio – ekonomsku strukturu kao i na ostale.Na osnovu ovih cinjeica moze se zakljuciti da,iako je u osnovi ovo bioloska strukura , ona u velikoj mjeri zavisi od drustveno – ekonomskih promjena.Promjene u spolno – dobnoj strukturi opcine Tuzla u periodu od 1961-1991 godine su se odrazile fertilitet,mortalitet,natalitet i prirodni prirastaj,a samim tim i promjene u spolno-dobnoj strukturi.

Tabela 8.Koeficijent maskuliniteta i feminiteta u opcini Tuzla u periodu od 1961-1991.g.

Godina popisa

Ukupno stanovnistvo

Muskarci Zene Koeficijent maskuliniteta

Koeficijent feminiteta

1961 82439 41145 41294 996,39 1003,621971 107293 52874 54419 971,60 1029,221981 121717 60075 61642 974,57 1026,081991 131861 64936 66925 970,28 1030,63

Koeficijent feminiteta 1961.godine iznosio je 1003,6,a u 1991.godini 1037,7,pa tako iz ovih podataka vidimo da su demografski procesi,pri cemu se misli na opadanje fertiliteta,natalitet,prirodnog prirastaja,specificne stope mortaliteta po spolu i dobi,zajedno utcale na negativne promjene stanovnistva u opcini.Posmatrajuci prikazane podatke u cijelosti,vidimo da u svim provedenim popisima veci broj zenskog stanovnistva,a time i veci koeficijent feminiteta.

10

Tabela 9.Broj rodjene muske i zenske djece u opcini Tuzla u periodu od 2006-2011.g.

Godina procjene Ukupno stanovnistvo

Muskarci Zene

2006 - 514 5062007 131440 539 5382008 131464 568 5292009 131640 562 5472010 131718 604 5422011 131768 590 517

Pored podataka koji su dobiveni u zvaniocnim popisima stanovnistva do1991.godine,postoje i podaci o broju rodjene muske i zenske djece u periodu od 2006-2011.godine.U navedenoj tabeli mozemo vidjeti da se radja veci broj muske djece,te da se taj broj neznatno povecava iz godine u godinu,a ono sto treba istaci je da je ukupan broj muske djece kako u gradskim,tako i u prigradskim naseljima.Najveci broj muske djece rodjen je 2010.godine i iznosio je 604,dok je najveci broj zenske djece rodjen 2009 godine i iznosio je 547.Govoreci o spolnoj strukuri treba istaci da sredina u kojoj preovladavaju muskarci ima drugaciji fizioloski okvir nego sredina u kojoj je prisutan veci broj zena.

Neujednacenost spolne strukture nepovoljno utice na sklapanje brakova,a time direktno na fertiltet i natalitet,sto se u krajnjoj liniji odrazava na prirodni prirasta.

Dobna struktura stanovnistva je osnovna osobina sastava stanovnistva koja pokazuje potencijalnu vitalnost i biodinamiku stanovnistva odredjenog podrucja.Njome se ocituje mladost,zrelost ili starost odredjene demografske mase.Upravo na osnovu spolno – dobnog sastava,radi temeljnijeg proucavanja demografskih procesa,posebno fertiliteta i procjecnog vijeka trajanja zivota,stanovnistvo se dijeli na tri grupe :

- Mlado (ekspanzivno ili progresivno)- Zrelo (stacionarno)- Staro (regresivno)

U analizi dobne strukture stanovnistvo se razvrstava sa razlicitih aspekata kao npr. po godistima,po petogodistima,po velikim dobnim skupinama itd.

Tabela 10.Dobna struktura stanovnistva opcine Tuzla u periodu od 1961-1991.g.

U sklopu dobne strukure opcine Tuzla analizirane su dobne skupine stanovnistva u periodu od 1961-1991.godine.Kontigentu mladog stanovnistva prema popisu iz 1961.godine pripadalo je 45,95% ukupnog stanovnistva,zrelo stanovnistvo je imalo najveci udio sa 49,19%,doj je najmanji postotak izrazen u dobnoj skupini 65 i vise godina starosti sa 4,75%.

11

Godine 1971. doslo je do povecanja ukupnog broja stanovnika opcine Tuzla,pa se tako povecao broj stanovnika unutar starosnih grupa.I dalje najveci broj je imala skupina zrelog stanovnistva sa udjelom od 49,77%,a najmanja grupa stanovnistva starije od 65godina (5,64%).Popisom stanovnistva iz 1981.godine doslo je do promjene unutar konigenata stanovnistva pa je tako zabiljezen pad mladog stanovnistva na 35,01%,a do povecanja je doslo u grupi zrelog i starog stanovnistva.U posljednjem zvanicnom popisu stanovnistva 1991.godine,unutar kontiogenata je zabiljezena ista situacija sa smanjenjem udjela mladog stanovnistva na 28,99% i povecanja zrelog i starog stnaovnistva.Ovakva pojava gdje dolazi do stalnog opadanja udjela mladog,a povecanja broja starog stanovnistva u ukupnoj populaciji u ovom slucaju u opcini Tuzla,moze dovesti do pojave regresivnog tipa dobne strukture.

Starosna strukura stanovnistva nakon popisa 1991.godine se mjenjala u skladu sa tendencijama karakteristicnim za proces demografskog starenja.U periodu od 2006-2010 godine uocavaju se sljedeci trendovi : ucesce mladog stanovnistva u ukupnom broju je iznosilo 15,7%,radno sposobnog 69%,a starog stanovnistva sa vise od 65 godina bilo je 15,3%.U ukupnoj starosnoj strukuru dominira radno sposobni dio populacije koji se s povecanjem ucesca starih osoba upucuje na trend starenja stanovnistva,cime se ostvaruju prognoze nakon popisa 1991.godine.Ova populacija se transformisala iz zrelog u staro stanovnistvo,te ono uslo u regresivni tip dobne strukture gdje je ucesce mladih <25%.Ovakva struktura nije povoljna sa aspekta potreba u buduce reprodukcije stanovnistva,a i razvoja drustva u cjelini.

12

Literatura

1.Habibija,A.(2013): Općina Tuzla u domenu regionalno – prostornog razvoja,Sarajevo

13