Seoska naselja i stanovništvo - morfološka osnova ruralne strukture

Nastanak i tipovi naselja Dr Dejan Janković

Ruralna društvena struktura

• Ruralnu društvenu strukturu čini istorijski uobličen sklop determinanti seljačkog načina života kao što su:

(1) seljačka ekonomija i agrarni odnosi (agrarna struktura), (2) seosko naselje i stanovništvo, (3) lokalna društvena organizacija (seoske grupe i ustanove) (4) odgovarajući obrasci seoske (narodne) kulture koji uređuju,

usmeravaju i osmišljavaju seljački način života i međusobnu komunikaciju pojedinaca i grupa u selu.

• Značaj naseljavanja: trajnije zadržavanje na jednom mestu i stvaranje naselja, različitih oblika, veličine i strukture – postepeno stvaranje društva..vrednosti i normi, obrazaca ponašanja

• Dokle god su ljudske zajednice do sredstava za život dolazile putem lova, ribolova i sakupljanja raznih plodova, njihovo trajnije zadržavanje na jednom mestu nije bilo moguće. Neprekidno traganje za što bogatijim i stabilnijim izvorima hrane (stadima divljih životinja, mestima gde su rađale jestive biljke i sl). je bilo nužno

• Neolit – mlađe kameno doba, period koji se smešta u veoma široki vremenski dijapazon od pre osam od 2000 godina (u zavisnosti od regije).

• Oblasti Sredozemlja, onoga što se naziva Stari Istok, kao i u Aziji i to pretežno u dolinama velikih reka: Tigra, Eufrata, Nila, Jordana, Inda, Ganga, Jangcekjanga i Hoanghoa. U tim se predelima, pre više od deset hiljada godina, odigrala takozvana neolitska revolucija. Pojmom neolitske revolucije označava se prelaz ljudskih zajednica sa lovačko-sakupljačke privrede na poljoprivredu, tačnije na stočarstvo i zemljoradnju. Ova krupna promena podrazumevala je pripitomljavanje jednog broja životinja (ovce, koze, goveda, svinje, itd) i njihovo gajenje i iskorištavanje za potrebe ljudske ishrane kao i kultivisanje hranljivih biljaka, nekih vrsta povrća i žitarica. Tako se ispostavilo da poljoprivreda obezbeđuje mnogo više sredstava za život, nego lovačko-sakupljačka privreda.

• Uz stočarstvo i zemljoradnju, kao dopunska delatnost počelo se izdvajati i zanatstvo. Veština izrade oruđa, oružja, odeće, obuće, kuća, plovila i sl, neprekidno se usavršavala, te je njeno obavljanje postajalo posebno zanimanje ; značaj razmene; RAT – društvena podela rada

• potiskivanje dotadašnje srodničko-plemenske organizacije društva novom, političko-teritorijalnom organizacijom (državom). Ovo je podrazumevalo i pojavu posebnog tipa naselja, ograđenog i utvrđenog – pojavio se grad.

• Krajem neolita i početkom metalnog doba (pre oko 6 000 godina) na području Starog Istoka već je bilo više od stotinu gradova: u Palestini i Siriji preko 35, u Mesopotamiji više od 30, u Egiptu 16, u Maloj Aziji 15, u dolini Inda oko 40, itd. To je vreme u kojem je poznat već čitav niz izuma, poput pluga, lončarskog točka, točka za kola, jedrenjaka, tkačkog razboja, obrade bakra, apstraktne matematike, kalendara, pisma

• Grad nastaje kao središte društvene moći, kako političke, tako i ekonomske i kulturne. Sa pojavom grada, naselja u njegovom okruženju, bližem i daljem, bitno drugačija od njega na razne načine, bivaju viđena kao sela. Zato selo i grad treba posmatrati kao međusobno određujuće pojave – tek kada nastane grad, sa svojim naročitim odlikama, možemo govoriti i o selu kao specifičnom obliku naseljavanja; do tada, ljudska naselja su samo ljudska naselja, bez unutrašnje diferencijacije samoga pojma

• Razvijenu, sveobuhvatnu i preciznu tipologiju naselja dao je C. Kostić (1975), koji razlikuje selo, rurban, grad i konurbaciju

• Rurban (urbanizovano naselje) jeste ruralno naselje koje je izloženo snažnom uticaju procesa urbanizacije, usled kojeg mu se izgled (kuće i njihov raspored, stil života, itd) promenio. Ruralne odlike ovih naselja ne gube se lako, pa se zato može reći da se u rurbanom prepliću uticaji sela i grada (podtipovi: seoska varošica; radnička naselja (ili radničke kolonije, koje niču oko industrijskih pogona), zatim stambena prigradska naselja (često nastaju podizanjem stambenih zgrada po prigradskim selima), industrijski pogoni u ruralnoj sredini, rudarska naselja, banjska naselja, obalska naselja kao i usputna naselja (pored značajnih saobraćajnih magistrala – pruga i puteva).

• Konurbacija nastaje naglim porastom i širenjem nekog mesta i povezivanjem više urbanih (i ruralnih naselja) u jednu celinu

Karakter društvenih odnosa u razlikovanju sela i grada

ZAJEDNICA DRUŠTVO Prirodna (mehanička) solidarnost Ugovorna (organska) solidarnost Zajednička svojina Privatna svojina Opšta volja Pojedinačna volja Kolektivizam Individualizam Interes zajednice Lični interes Običaj Pravo Navike Moda Religija Doktrina Tradicija Javno mnenje Predindustrijski karakter Industrijski i postindustrijski karakter

• Razlikovanje između ruralnog i urbanog putem : • Stanovništvo ruralnih zajednica je homogenije od gradskog stanovništva. Ovde se misli na

homogenost po pitanjima jezika, verovanja, stavova, običaja, obrazaca ponašanja, itd. Grad je oduvek bio „lonac za topljenje“ (eng. melting pot), u kojem su se zajedno nalaze pojedinci različite nacionalnosti, religijske pripadnosti, kulture, itd. Urbano stanovništvo se mnogo više regrutuje iz redova migranata koji stižu iz različitih krajeva; suprotno, klasa/društveni sloj seljaka (farmera) se samoreprodukuje u daleko većoj meri nego sve gradske klase/slojevi.

• U gradu je društvena diferencijacija mnogo veća, jer je veća podela rada - zato je urbano društvo neuporedivo složenije od ruralnog.

• Društvena stratifikacija (podela na različite klase/slojeve) je daleko manje izražena u selu, nego u gradu. U gradu nju simboliše neboder, koji ima veliki broj spratova, dok je prizemna kuća, ili kuća sa najviše dva nivoa, simbol društvene stratifikacije u selu (Sorokin and Zimmerman, 1931: 47). Ovo utiče i na vertikalnu društvenu pokretljivost, tj. promenu društvenog položaja (u smislu uspona/pada na društvenim „lestvicama“): mogućnost pokretljivosti u selu je bitno ograničena i najčešće zahteva od pojedinca da selo napusti, ukoliko već teži društvenoj promociji.

• Razlike u pogledu društvene interakcije. Broj društvenih kontakata stanovnika sela mnogo je manji od broja društvenih kontakata ljudi u gradu. Kvalitativno gledano, u gradu su društveni kontakti u većoj meri impersonalni, kratkotrajni i površni, dok je u selu više susreta „licem u lice“, odnosi su u većoj meri lični, a kontakti jači i trajniji.

• U selu poseban značaj imaju nepisane društvene norme (običaji), u gradu važnost pisanih (prava) više dolazi do izražaja.

• U selu se ljudi međusobno poznaju, što uz činjenicu ličnih odnosa i značaj običaja određuje karakter društvene kontrole – ona se u dobroj meri sprovodi neformalne načine. Društvena kontrola u gradu je više formalna i počiva na pravu i institucijama i organizacijama.

Međuzavisnosti sela i grada (Sorokin i Zimerman)

• gradovima su sela trebala kao izvor „ljudskog materijala“, tj. stanovnika; ruralnim predelima (ali i ruralnim društvima) gradovi (i industrijalizovana društva) trebaju kao mesta gde može da se preseli njihov višak stanovništva, čime su se sela oslobađala balasta prenaseljenosti i pratećih efekata te prenaseljenosti (kao što je snižavanje životnog standarda). Danas se gradsko stanovništvo ubrzano povećava i sela se prazne, trendovi su drugačiji

• Gradovima je potrebno seosko stanovništva kao izvor vitalnosti i zdravlja; selu treba grad kao laboratorija u kojoj se pronalaze sve efikasniji metodi očuvanja zdravlja.

• Gradu i industrijskom društvu potrebni su hrana i sirovine; selu trebaju industrijski proizvodi i trgovina.

• U svakom je društvu grad prebivalište najboljih umova nacije, mesto pronalazaka i otkrića, dinamički faktor stalnog procesa društvene promene i adaptacije; svakom je društvu potrebno selo kao faktor koji ublažava urbani dinamizam, umanjuje opasnost kidanja značajnih društvenih i kulturnih veza koje mogu izazvati inovacije stvorene u gradu, daje stabilnost društvenom životu; gradu je potrebno selo da se progres ne bi pretvorio u anarhiju, a selu grad da se stabilnost ne bi pretvorila u stagnaciju.

• Selo i grad su komplementarni društveno-kulturni obrasci, jer se pokazuje da je „(...) svaki vitalni problem sela u izvesnom smislu i vitalni problem grada, i obratno

• Selo ≠ grad: Istorijske i pravne razlike, urbanističko arhitektonske razlike, demografske,

ekonomske, kulturne, karakter društvenih odnosa, ekološke....

• Tipologija seoskih naselja – Sela razbijenog i zbijenog tipa – podela prema Jovanu Cvijiću,

čuvenom istraživaču Balkanskog poluostrva. Njegova tipologija je rezultat sinteze geografskog položaja (a sa time povezani uticaji reljefa, klime i dr. prirodno morfoloških činilaca) i kulturnih pojaseva (uticaj istorijski formiranih kulturnih navika seoskog stanovništva i ustanovljene društvene organizacije njihovog života)

– Sela razbijenog tipa (kuće i okućnice razbacane po seoskom ataru bez nekog posebnog reda, razređeno stanovništvo

– Ova sela su uglavnom u brdskim i planinskim krajevima, dinarskim i centralinim delovima Balkana> Najvažniji varijeteti ovog tipa su: starovlaški, sumadijski, karsni i ibarski

• Sela zbijenog tipa su suprotna ovom prvom i starijem tipu sela, sa kućama koje se jedna na drugu naslanjaju. Nastala su pod uticajem turskog čitlučkog sistema i stare balkanske, tursko istočnjačke i mediteranske civilizacije.

• Obično su smeštena u ravnicama, dolinama, a veoma retko u višim krajevima. Najpoznatiji varijeteti su timočki, čitlučki i mediteranski.

• Sela panonskog tipa (planski građeno, zbijeno seosko naselje, sa ortogonalnom šemom ulica, koje se seku pod pravim uglom i centrom na mestu ukrštanja dve glavne ulicie) takođe pripadaju ovom tipu sela

• Za razliku od Jovana Cvijića, Sreten Vukosavljević više naglašava društveno-ekonomske činioce – način privređivanja – kao odlučujući faktor tipa naselja (više nego prostorno-geografske determinante).

• On ističe da topografski razmeštaj kuća predstaljva samo spoljni i vidljivi pokazatelj dubljih društvenih struktura.. Tako da

• “grupisanost ili negrupisanost kuća u seoskom naselju jeste vidljiv i uočljiv, a raspored baština i ostalih privrednih površina ne pada u oči. Međutim, on je glavni činilac koji određuje hoće li seosko naselje biti grupisano ili negrupisano..”

• pošto je seosko naselje središte privrednog života, ono će se nalaziti na onom mestu na kojem je to sa stanovišta razmeštaja privrednih površina i radnih delatnosti najpovoljnije da se nalazi i prema tome će dobijati oblik grupisanog ili negrupisanog naselja

• uticaje na promene seoskih naselja Vukosavljević deli na 1. raspored privrednih površina, 2. uticaj zemljišta, 3. uticaj privrede, 4. uticaj agrarnih odnosa, 5. društveni uticaji, 6. kulturni uticaji, 7. uticaji grada itd.

• Drugi kriterijumi za podelu: – Urbanističko morfološki – Statistički (demografski=mala, srednja i velika sela) – Funkcionalno:

• prema glavnim reproduktivnim funkcijama (poljoprivredna, mešovita, specijalizovana: npr. rudarska, banjska..

• Prema položaju u mreži seoskih naselja: primarna sela, sela sa seoskim centrom, i “seoske varošice” – centri zajednice sela

– teritorijalni položaj: • prema terenskom položaju (brdsko-planinska, dolinska, ravničarska) • Prema saobraćajnoj dispoziciji : drumska i saobraćajno izolovana • Prema udaljenosti od grada: prigradska i periferna

Seosko stanovništvo i osnovni demografski procesi

– 43,6% stanovništva živi na selu – 85% teritorije Srbije predstavljaju ruralna područja (OECD

kriterijumi) – 55% od ukupnog stanovništva živi u ruralnim područjima – Deagrarizacija, urbanizacija, agrarna prenaseljenost

Obeležja ruralnih područja Srbije

• Statistička definicija ruralnih naselja u Srbiji praktično ne postoji. Podela naselja na gradska, seoska i mešovita primenjivana u posleratnim Popisima iz 1953.,1961. i 1971. godine, a kao kriterijum za razvrstavanje služili su veličina naselja i odnos poljoprivrednog i ukupnog stanovništva.

• Ovakav pristup je napušten u Popisima iz 1981, 1991. i 2002. godine, u kojima je primenjena podela naselja na: urbana i ostala naselja

• Ova podela bazirana je na opštinskim odlukama kojima same opštine dodeljuju status grada nekom naselju. Dovoljno je da naselje ima urađen generalni urbanistički plan i odlukom skupštine opštine na čijoj se teritoriji nalazi, ono se može proglasiti gradskim. Sva naselja koja nisu proglašena gradskim svrstavaju se u ostala pa se po automatizmu smatraju ruralnim.

• U definisanju ruralnih područja u Evropskoj Uniji prihvaćena OECD metodologija, i u suštini je dvostepena: prvo se definišu lokalne jedinice kao ruralne, ukoliko je gustina naseljenosti ispod 150 stanovnika po kvadratnom kilometru. Drugi korak je definisanje regiona (NUTS 3 nivoa) u tri kategorije:

• pretežno ruralni regioni (predominantly rural regions): ukoliko više od 50% populacije živi u ruralnim zajednicama (manje od 150 st. po kvadratnom kilometru)

• značajno ruralni ili prelazni regioni (intermediate regions): ukoliko 15 do 50% populacije regiona živi u ruralnim zajednicama

• pretežno urbani regioni (predominantly urban regions): ukoliko manje od 15% populacije živi u ruralnim zajednicama

• U okviru EU koristi se i tipologija ruralnih oblasti koja se zasniva na stepenu integrisanosti u nacionalnu ekonomiju i prema tom kriterijumu, ruralna područja se dele na: – integrisana ruralna područja – područja sa najvećom

zaposlenošću u sekundarnom i tercijalnom sektoru, rastućom populacijom i potencijalnom opasnošću za životnu sredinu, društveno i kulturno nasleđe;

– prelazne ruralne oblasti – oblasti relativno udaljene od urbanih centara sa različitim mešavinama primarnog i sekundarnog sektora

– udaljene (zabačene) ruralne oblasti – oblasti sa malom gustinom naseljenosti, veoma zavisne od poljoprivrede, izolovane zbog geografskih karakteristika u kojima se obezbeđuju samo najneophodnije usluge (prema, Bogdanov 2007: 40).

• U skladu sa OECD standardima primenjenim na područje Srbije, sprovedeno istraživanje kod nas (Bogdanov i Stojanović 2006; Bogdanov 2007), primenom kriterijuma gustine naseljenosti (ili kombinovanjem ovog kriterijuma i kriterijuma učešća produktivnih površina u ukupnim površinama) dobija se sličan podatak prema kojem se identifikuje 85% teritorije Srbije kao ruralno područje, u kome živi oko 55% stanovništva.

• Suštinski, razlika u odnosu na aktuelnu statističku podelu na urbana i ostala naselja koja se primenjuje u Srbiji, je u tome što srpska definicija iz ruralnih naselja de facto isključuje većinu opštinskih centara. Sa druge strane, OECD definicija isključuje iz ruranih područja celu teritoriju opštine, ukoliko je njena gustina naseljenosti iznad 150stanovnika/km2.

Ruralna područja Srbije definisana prema OECD kriterijumu ruralnosti. Izvor: Bogdanov 2007

• „novih“ pet regiona (NUTS 2 nivoa) po Zakonu o regionalnom razvoju nisu administrativne jedinice i nemaju pravni subjektivitet.

Regioni u Republici Srbiji. Izvor: Zakon o regionalnom razvoju Republike Srbije

• Ruralna područja25 zahvataju 85% teritorije Srbije, u njima živi 55% stanovništva i ostvaruju više od 40% DP Srbije. Gustina naseljenosti u ruralnim oblastima je 63 stanovnika/km2 i za 1/3 je manja od nacionalnog proseka

• Učešće zaposlenosti u poljoprivredi u Srbiji je oko 20%, a čak 45% do 50% ruralnog stanovništva Republike Srbije zaposleno u poljoprivredi,

• to je jasan dokaz nisko diversifikovane aktivnosti (pa samim tim i prihoda) ruralnog stanovništva. Niska diversifikacija aktivnosti ruralnog stanovništva upućuje na: nerazvijeno ruralno tržište rada, nedovoljnu ponudu radnih mesta i kvalitetnih (dugoročnih, stabilnih, dobro plaćenih) poslova.

• Dok je u 2016. godini u sektoru poljprivrede radilo više od pola miliona ljudi (506.100), što je činilo 18,6 odsto ukupno zaposlenih, u 2018. godini u ovom sektoru je bilo zaposleno 372.800 ljudi, što je činilo udeo od 15,9 odsto u ukupnoj zaposlenosti, pokazuje analiza Republičkog zavoda.

• Zaposlenost u ovom sektoru nešto je veća kod muškaraca nego kod žena (17,7 odsto prema 13,6 odsto ukupne zaposlenosti).

•

• Posmatrano po regionima, najveći udeo zaposlenosti u ovom sektoru beleži se u Regionu Šumadije i Zapadne Srbije (27,4 odsto), a najmanji u beogradskom regionu (3,2 odsto), dok je u regionima Vojvodine i Južne i Istočne Srbije na sličnom nivou (16,5 odsto i 15,2 odsto).

• Osim u poljoprivredi, zaposlena ruralna radna snaga više je angažovana u prerađivačkoj industriji (16,3%), trgovini na veliko i malo (9,5%), građevinarstvu (6%).

• Nedovoljna razvijenost javnih servisa i sektora usluga u ruralnim područjima razlog je malog broja radnih mesta u tim delatnostima, pa je njihova niska zastupljenost u ukupnoj zaposlenosti očekivana (stopa nezaposlenosti u r.područjima je oko 21%)

Tradicionalna demografska struktura na selu

• ekstenzivan vid populacione reprodukcije: • visoka stopa rađanja (natalitet), • visoka stopa smrtnosti (mortalitet) • i smrtnosti odojčadi

• DEMOGRAFSKA TRANZICIJA • Sociokulturni i demografski faktori

demografske strukture – Biološki (sterilitet, povrede, bolesti, abortusi, broj

rađanja...)

• Demografski i sociokulturni faktori • Sociološki sterilitet: • individualna odluka o dobijanju potomstva, KONTROLA

RAĐANJA; KONTRACEPCIJA • odricanje od materinstva zarad karijere, višeg životnog

standarda, • Žena na tržištu rada i obrazovanja • Profesionalna mobilnost • Otuđenja ličnih odnosa, “seksualne slobode” • “deca koštaju resursa” (novca, energije,

aktivnosti,emocija...); EKONOMSKI FAKTORI • Veća očekivanja od dece (škola, veštine, sport, jezici...)

• DINK (Double Income No Kids); LAT (Living Apart Together) • Značaj institucije braka; kohabitacija • Godine ulaska u brak • Stavovi i učestalost razvoda • Vrednosti i norme ponašanja u braku, broj preuzetih uloga, • Utica šire zajednice (porodične, srodničke, seoske-gradske, religije,

ideologije...) • Položaj i uloga žene u braku i porodici, očekivanja od žena (opšte prilike,

socio-kulturni faktori, stepen urbanizaicije, modernizacije, neplaćeni-nevidljivi rad žene...)

• Materinstvo kao isključivanje iz tržišta rada • Reprodukcija je veća kod manje školovanih, izdržavanih, poljoprivrednica,

odnosno, žena u selu uopšte (nekad-fuzija gazdinstva i domaćinstva i materinstva na seljačkom gazdinstvu); viši dr. Položaj i standard, manje dece

POPULACIONA POLITIKA

• Skup praktičnih mera kojima jedno globalno društvo organizovano usmerava svoj demografski razvoj tj. usklađuje prirodno i mehaničko kretanje stanovništva sa opštim razvojnim ciljevima i sa raspoloživim prirodnim i društveno-ekonomskim uslovima za život ljudi

• Mere: ekonomska davanja (dečiji dodatak, poreske olakšice, subvencije za cene roba i usluga za decu, obuće, odeće, pelena, opreme...)

• Mere namenjene usklađivanju roditeljstva i rada (porodiljsko, trudničko odsustvo, negovanje deteta, duži godišnji odmori, part-time job, rad od kuće, nekonvencionalni radno vreme ...)

• Institucije za zbrinjavanje dece zaposlenih roditelje (jaslice, vrtići, pruduženi boravak....)

Seoska naselja i stanovništvo - morfološka osnova ruralne strukture �Nastanak i tipovi naseljaRuralna društvena strukturaSlide Number 3Slide Number 4Slide Number 5Slide Number 6Karakter društvenih odnosa u razlikovanju sela i gradaSlide Number 8Međuzavisnosti sela i grada (Sorokin i Zimerman)Slide Number 10Slide Number 11Slide Number 12Slide Number 13��Seosko stanovništvo i osnovni demografski procesi�Slide Number 15Slide Number 16Obeležja ruralnih područja Srbije�Slide Number 18Slide Number 19Slide Number 20Ruralna područja Srbije definisana prema OECD kriterijumu ruralnosti. Izvor: Bogdanov 2007Slide Number 22Slide Number 23Slide Number 24Slide Number 25Slide Number 26Tradicionalna demografska struktura na seluSlide Number 28Slide Number 29Slide Number 30POPULACIONA POLITIKA