1

De Godsnaam: JHWH (van rechts naar links gelezen).

Septuaginta Religieuze, filosofische, wetenschappelijke en ambtelijke teksten worden sinds mensenheugenis in andere talen vertaald. Een van de eerste grote vertalingen uit de geschiedenis die ons bekend zijn is de Septuaginta (LXX), de vertaling van het Hebreeuwse (en deels Aramese) Oude Testament in hellenistisch Grieks. Over het ontstaan van deze vertaling doet een verhaal de ronde dat ontleend is aan ‘de brief van Aristeas’ (circa 140 voor Christus): Koning Ptolomeüs II Philadelphus (285–247) van Egypte ging op een dag de aankopen voor zijn bibliotheek in Alexandrië na. Zijn bibliothecaris maakte hem erop attent dat zeer belangrijke joodse geschriften ontbraken. Omdat deze geschriften in het Hebreeuws waren geschreven en dus voor vrijwel niemand toegankelijk waren, adviseerde de bibliothecaris de koning om een delegatie naar de hogepriester in Jeruzalem te sturen met het verzoek uit elke stam van Israël zes mensen te zenden. Zo gebeurde het. De hogepriester zond 12x6=72 mensen. Op het eiland Pharus bij Alexandrië gingen ze aan het werk en voltooiden in precies 72 dagen de vertaling van het Oude Testament. De vertaling werd voorgelegd aan de joodse gemeenschap in Alexandrië. Deze hechtte er haar goedkeuring aan.

Het verhaal, dat niet op historische feiten berust, wil laten zien hoe hoog het Oude Testament door niet-joden gewaardeerd werd. Het laat weten, dat de Griekse vertaling van het Oude Testament gemaakt is op verzoek van de Egyptische koning onder auspiciën van de hogepriester in Jeruzalem en onder goedkeuring van de Grieks sprekende joden. Historisch onderzoek wijst uit dat heel verschillende vertalers vanaf de derde eeuw voor Christus tot de eerste eeuw na Christus aan de LXX gewerkt hebben. De kwaliteit en methode van vertalen verschilt sterk. De Psalmen, Ruth en Prediker zijn bijvoorbeeld woord-voor-woord vertaald, met name Daniël is heel vrij weergegeven, waarbij niet geaarzeld werd hier en daar wat aan de tekst toe te voegen; ook de boeken Exodus, Jozua, Spreuken en Jesaja zijn min of meer vrij vertaald. De vertalers zochten over het algemeen aansluiting bij de literaire normen van hun hellenistische milieu. Ze wilden misverstanden voorkomen door bijvoorbeeld nergens de vergelijking van God met een steenrots te handhaven. (Dat zou immers de gedachte aan litholatrie ofwel steenverering kunnen oproepen.) Al vertalend stelden ze zich teweer tegen diverse mogelijke aantijgingen. Bij de vertaling in de begrippentaal Grieks gingen bepaalde associaties van de Hebreeuwse woorden verloren en ook veel van hun beeldend karakter. Tegelijk kregen bepaalde Griekse woorden een betekenis die aan de waarde van de Hebreeuwse woorden ontleend was. Te denken valt aan woorden als gerechtigheid, barmhartigheid, waarheid, zonde en verzoening. De vertalers probeerden sporen van het polytheïsme die in de grondtekst aanwezig waren, te verwijderen. Ze vermeden mensvormige uitdrukkingen in het spreken over God. Zo vertaalden ze ‘hand’ van de Eeuwige met ‘kracht’. Voor de Godsnaam kozen ze Kurios (‘Heer’). El Sjaddai (‘God, de Almachtige’) en JHWH Zebaoth (‘De Eeuwige van de legers’) vertaalden ze met Pantokrator (‘Heerser over het al’), ‘God in de hoge’ met ‘de hoogste God’. De Godsnaam uit Exodus 3:14 (‘Ik ben die Ik ben’ of: ‘Ik ben degene die er altijd is’) kreeg een filosofische klank: ‘Ik ben de zijnde’. Het dynamisch godsbeeld van het Oude Testament veranderde in de vertaling van de LXX in een statisch beeld van de onveranderlijkheid en de transcendentie van God die in zichzelf genoeg is. De LXX werd de Bijbel van de Grieks sprekende joden. Hij heeft een scharnierfunctie vervuld tussen het Oude Testament en Nieuwe Testament. Hij beïnvloedde de manier waarop de schrijvers van het Nieuwe Testament het Oude Testament uitlegden. De evangelisten, de apostelen en de christenen uit de eerste eeuwen hebben het Oude Testament gelezen en geciteerd in de vertaling van de LXX.1 De LXX was in de Oude Kerk de officiële tekst van het Oude Testament.

1 Van de handschriften die bekend zijn, zijn sommige handschriften van de Septuaginta ouder dan die van de Hebreeuwse

Bijbel. Dit betekent dat de Griekse vertaling ouder is dan de tekst van de Hebreeuwse Bijbel zoals we die nu bezitten.

Daarom wordt wel verondersteld dat de Septuaginta een vertaling is van een oudere versie van de Hebreeuwse Bijbel, die daarna verdwenen is.

2

Pagina uit de Septuaginta.

De joodse gemeenschap, die eerst groot gezag aan de LXX had toegekend, werd zich meer en meer bewust van de verschillen tussen de Griekse vertaling en de Hebreeuwse grondtekst. Hierdoor en doordat de christenen de LXX tot uitgangspunt namen en joden en christenen tegen het eind van de eerste eeuw uit elkaar groeiden, daalde bij veel joden het aanzien van de LXX. Aquila, de joodse proseliet van Griekse afkomst, behorende tot de leerlingen van rabbi Akiba, vond dat de LXX een te vrije vertaling bood. Hij maakte omstreeks 130 een nieuwe woord-voor-woord vertaling, waarbij hij het Hebreeuws zo in het Grieks probeerde te vertalen dat de originele tekst goed herkenbaar bleef. Eeuwenlang werd zijn vertaling in joodse kringen gebruikt. Origenes (circa 185–254) nam hem op in zijn Hexapla2. Hiëronymus (circa 347–circa 417) vond hem te letterlijk en daarmee volslagen onbegrijpelijk. Toen het Hebreeuws als gesproken taal werd verdrongen door het Aramees, vertaalden rabbijnen de Tenach in het Aramees. Hun vertaling, Targoem genoemd, bestond oorspronkelijk alleen mondeling en werd later schriftelijk vastgelegd. De rabbijnen volgden de Hebreeuwse tekst nauwkeurig, maar verwerkten ook hun eigen opvattingen in de vertaling. De uitleg en parafrase kreeg dan ook een nog sterker accent dan in de LXX. © L. den Besten Literatuur Besten, Leen den, Het uitgelezen boek. De bijbel in Nederland, Zoetermeer: Meinema 2005. Booij, Peter, Over de Septuaginta als “Schrift”. Er staat immers geschreven’, in: Met Andere Woorden 24 (2005) 4, 18-24. Harl, Marguerite, Dorival, Gilles & Munnich, Olivier, La Bible grecque des Septante. Du judaïsme hellénistique au christianisme ancien, Paris 1988. Jobes, Karen H., & Silva, Moisés, Invitation to the Septuaginta, Grand Rapids: Carlisle 2000. McLay, R. Timothy, The Use of the Septuagint in New Testament Research, Grand Rapids, Michigan – Cambridge 2003. Reght, Lénart de, De Septuaginta als eerste bijbel van de kerk: vertaling en brontekst, in: Met Andere Woorden 17 (december 1998) 4, 11-16.

2 De Hexapla wordt zo genoemd omdat deze de Bijbel in zes kolommen naast elkaar bevatte: 1. de Hebreeuwse tekst, 2

dezelfde tekst in Griekse letters, 3. de vertaling van Aquila, 4. de vertaling van Symmachus, 5. de Septuaginta, 6. de

vertaling van Theodotion. De Hexapla moet 6000 bladen in 50 banden hebben omvat. Origenes waardeerde de

verscheidenheid aan vertalingen: de mogelijkheid die te vergelijken is een pluspunt bij het benaderen van het origineel; elke vertaling is een stukje van een grote legpuzzel. De Hexapla is waarschijnlijk nooit in zijn geheel overgeschreven. Slechts

enkele fragmenten zijn bewaard gebleven.

3

4

Lambertus Bos, ed., Vetus Testamentum ex versione Septuaginta interpretum, Franeker 1709.