Şeyhülislfun ebussuud efendi: bibliyografik bir...

literatur_c3s5_141-722.pdf 24.02.2010 09:25:39 28 (1, 2)

Türkiye Araştırmalım Literatiir Dergisi, Cilt 3, Sayı5, 2005,441-475

Şeyhülislfun Ebussuud Efendi: Bibliyografik Bir Değerlendirme

Pehlul DÜZENLİ1

I. Biyografısi

Adı Muhammed,2 Ahmecı,:ı İmadüdd!n,4 İbnü'ş-Şeyh Muhyiddin5 b. Mu

hammed b. Mustafa el-İskillb'i,6 el-İmiid1",7 ei-Hanefı8 olarak kaydedilen Ebus

suud Efendi'nin biyografisi hakkında farklı tespitler bulunmaktadır. Baysun/1

Aydemir, ın Imber, ı ı Akgündüz, ı 2 Demir13 ve Bostan ı 4 bu tespitlerle ilgili çeşitli

1 Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Öğrencisi.

2lbnü'l ima d el Han beli, Şuzımilii'z-Zelıeb, c. VIII, s. 398 400; Muhammed AlıdiUhayy el Le k

nevi, el Feuiirliii'l-Belıiyyeji Terricinıi'l-Hanejiyye. Mısır, 1324, s. 82.

3 13ağdath !smail Paşa, Hecliyyel ii '1-Arifin Esnıiiii'l-Miiellifin 11e iısiiru'l-Musannifin, istanbul,

19!lG, c. Il, s. 253; Şemseddin Sfıın1. Kiimıisu'l-A'liim, Istanbul, 130(;, c.!, s. 722.

4 Murat Uraz, Tiirk Edip 11e Şairleri, istanbul, 1939, c. I, s. 75.

5 Müstakimzfidc Süleyman Sadcddin Efendi, Delllıetii'l-Meşiiyilı, İstanbul, 1978, s. 23-24;

Şeıııscddiıı Sami, Krlnuis, c. ı, s. 722.

G İbııii'l imfıci el Haııbcli, ,'iuzımilii'z-Zelıelı, c. VIII, s. 3~18-400; el-Leknevi, el Fellridiii'l-Belıiy

ye, s. !!2.

7 Miistakiınzfıdc, Veı,lıa, s. 23-24.

B ibnü'l iınfıd cl Ilan beli, Şuzımilii'z-Zelıeb, c. Vlll, s. 398-400; el-Lekncvi, el Felliidiii'l Belıiy-

ye, s. B2.

9 M. Cavid ilaysuıı, "Ebussuiıd", iA, istanbul, 1993, c. IV. s. 92-9~1.

lO Abdullah Aydcınir, Biiyiik Tiirk Bilgini Elıussıuid l:.fendi 11e Tejkir'deki MelOdu, Ankara, tz.

ll Colin 1ınlıer, Şeriattrlll Katlll/111, Elmsswid ue Osnullllı'da İslami Hukuk, tre.: Murteza Bedir,

Istanbul, 2004, s. 13-14.

12 Alımed Akgündüz, "Ebussııiıd", DİA, istanbul, 1994, c. X, s. 365.

literatur_c3s5_141-722.pdf 24.02.2010 09:25:39 Page 129 (1, 1)

442 TALi D, 3(5), 2005, P. Düzenli

yorumlar yapmışlardır. Bu tartışmalara temel teşkil eden bilgileri; icazetname, ı :ı vakfiye.U' şeyhülislaınlık beratı, 17 mektupları, 18 yazma eser kütüphanelerinde bulunan çeşitli kayıtlar,I 9 fetva mecmuaları, sakklerıo ile tarih kaynaklarında bulmak mümkündür. Fetva mecmualarındaki en sağlıklı bilgiler fetva şukkaları2 1 ile fetvalarının clerlendiği mecmCıaların mukaddimelerinde22 yer al

maktadır.

EbussuCıd Efendi'nin, yaygın olarak kullanılan ismi Ebussıııld'dur. Ancak Arapça kökenli23 olmakla beraber, Osmanlılar arasında da kullanıldığı görülen24 bu kelimenin, Ebussuı1d Efendi'ye kim tarafından verildiği, isim, lakap ya da künye olarak hangi amaçla kullanıldığı hakkında kaynaklarda yeterli bir bilgiye rastlanmamaktadır. Bu bir saygı ünvanı da olabilir.

Babası Şeyh Yavsi, II. Bayezid'e intisabı dolayısıyla da lıünkiir şeylıi diye tanınan Muhyiddin Muhammed el-İskillbi, dedesi Mustafa el-İmadüddin, annesi Sultan Hatun'dur. Sultan Hatun, AyderCıs! ve Mecd! Efendi'nin kaydettiğine göre Ali Kuşçu'nun kardeşi. Ata! ve All'nin kaydettiğine göre de kızıdır.25 Şeyhülislam EbussuCıd Efendi, Müeyyedzade'nin kızı Zeyneb Hatun ile evlenmiştir.26

ı:i Alıdullah Demir, "Elıussuiıd Efendi'nin Osmanlı Hukukundaki Yeri", Doktora Tezi, istan

bul: M. O. Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2004.

14 Nimet Bostan, "Elıussufıd Efendi (Ecdadı, Eviadı ve Akrabaları)", Bitirıne Tezi. Istanbul: 1. ii. Edebiyat Fakültesi Tari lı Bölümü, 1949-1 ~150.

15 İcfızetnfııııe olarak, öğrencisi Abdurrahman h. Cemalü'l-ıııillet-i ve"d Din' e 1 Cemalüddin el Mcrzifoni (ii. 971/15ti:ıı 'ye verdiği icfızetname, Süleymaniye Kütüphanesi, Es ad Ef. :i44l, vr.

240lı-24la.

Hi Vakfıye (977/l5(ifl tarihli), Vakıflar Genel Müdürlüğü: 571. Vak.fıye defteri, sh. 266, sıra: 94; (973115li5 tarihli) 633 nolu vaktiye defteri, sh. 286, sıra: 101.

17 Şeyhzfıde Mehmed Esad Ef., Mecnzıiatii'l-Feuiiid, Esad Ef., 3856/3, vr. ı (i7b-1G8b.

lB Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Ef. 3797, vr. 75b ve ı\!lecmıia, Süleymaniye Kütüphanesi,

Esmi Ef. 3812, vr. 150a.

J~l ibadet Hayatı: fvlecnuia, Esad, Ef, 3335, vr. 130a; 3790, vr. 99b; Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Ef. 1017, vr. Glı; Siyasi Hayatı: Mecnzıia-yı lvfiillşeat, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad

Ef. 3719, vr. 47a; i'vlecnııia, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Ef. 3760, vr. 94b; Ticari Hayatı: Mecmıia, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Ef. 3752, vr. 14a; hakkındaki medhiyeler: Kaside ./I ı'v!edlıi el Allame Elmssuıitl el Miifti, Süleymaniye Kiitliphanesi, Esmi Ef. 3787, vr. JGOh

Hi2h; Mecmıia, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Ef. 3815, vr. la.

20 Örnek olarak, Slilcyınaniye Kütüphanesi, Esacl Ef. 37GO, vr. 85a-IJ(ia'da, adı belirtilmeyen lı ir mahkeme katibinin verdigi bilgiler.

21 Fetvii şukkalan, Elıussuütl Efendi'nin isminin tespiti açısından önem arz etmektedir. Görii

len şukkalarda Elıussuüd Efendi, imzasında "Ebussuüd el-Hakir" aciını kullanmaktadır. Bkz.: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, 1072, 2867 ve 28G8; Fatih, 2349 ve 24 Hl nolu nlishalar.

22 Veli lı. Yusuf, Mecnııiatii'l-Fetiiuii, istanbul Mft. Ktp., 178, vr. la; Bozanzade Mahmud Efen

di, Mecnıliatii'l-Fetiiuii, Sultan Ahmed, no: 95, vr. la; M. Ertuğrul Düzdağ, Şeylıülislrlm Elmsswid Efelldi Fewaları, İstanbul, 1972, s. 25-26.

23 İbn Manzıır, Lisatw'l-Ara/J, Beyrut, tz., "S-A' -D" maddesi.

24 Aydemir, Ebusswid I::'femli ue Tef>irdeki Metodu, s. I 9-20.

25 Akgündüz, "Ebussuüd", Di ll, istanbul, 1994, c. X, s. 365.

2G Nev'izfıde Atfıi, Hadiiiku'L-i-Iadiiikfi teknıileti",,-Şekiiik, istanbul, IH89, c. Il, s. 184; Müsta

kimzfıde, Deufıa, s. 24; Baysuıı, a.g.m., İA, c.IV. s. 97.


Şeyhülisl5nı Ehııssuütl Efendi: Bihliyogr.ıfik Ilir Değerlendirme 443

Doğum yeri hakkında, İskilip, İstanbul Metris köyü, İstanbul Sultan Selim

civarında babası adına yapılan sonraları Sivas! adını alan tekke ile Amid üze

rinde durulmuştur.:a All ve Peçevl İbrahim Efendi gibi müverrihler O'nu kiir

df'l-asl211 olarak tanıtmışlarsa~~ı da, Baysun, Aydeınir, Iınber, Akgündüz ve De

mir, başta vakfiyeler olmak üzere çeşitli deliller ileri sürerek bu tespitin doğru

olmadığını belirtmişlerdir.311

Doğum tarihi olarak 17 Safer 896/30 Aralık 1490,3 ı 19 Safer 897 /Ol Ocak

149f12 ve 898/1492:ı:ı tarihleri üzerinde durulınaktadır.

Mehmed, Mahmud, Şemseddin Ahmed ve Mustafa adında dört oğlu ile Ha

tice ve Kerime adlı iki kızı34 olan Ebussuı1d Efendi ailesinin, XIX. asrın ortaları

na kadar 10 batın halinde hepsi ilmiye mesleğinden olmuştur_:~!>

Ebussuı1d Efendi tahsilini babasından,:16 Sadru'l-ifade Müeyyedzade'den ve

Anadolu Sadrı Seyyidl Efendi'den (Karaman!) tamamlamıştır.37 İbn Kemal'den

ders aldığı da rivayet edilmektedir.38

Görev tayin silsilesine göre 922/1516 senesinden 939/1532 yılına kadar 17

sene müclerrislik;3~1 939/1532-944/1537 yıllan arasında 6 sene kadılık yaptıktan

sonra, 944/1537 senesinele Muhyicldin Efendi yerine Sadr-ı Ulemai'r-Rı1ın [Ru

ıneli Kazaskeri] olmuştur.411 Sekiz sene Kazaskerlik görevinele bulunduktan

sonra, 952/1545 yılında Muhyiclclin Efendi yerine Şeyhülislaın olclu.41 Bu gö-

27 AU\1, I-Iadtiik, c. Il, s. 183; l'vliistakiınzfıde, Deu/ıa, s. 24; Sami, Krimits, c. 1. s. 722; l'eçcvi, "/it

ri/ı, Ankara, 199~1. c.l, s. 56; isınail Hami Danişmend, Osmanlt Deulet Erkam, istanbul, 1971.

c. V. s. 114; Akgündüz, "Elıussuiıd", DlA, c. X, s. 365; Baysuıı, a.g.e., c. IV, s. 92; Zirikli, elA'lrim,

lleyrut, 19~J9. c. V. s. 5~1; Mustatiı lı. Canıilah Bcyani, Tezkirelii'~-Şuarii, nşr.: İbrahim Kutlu k,

Ankara, 19~17, s. R7.

28 Peçevi, Tari/ı, c. I, s. 5~1.

29 Baysun, "Ebussufıd", lA, c. IV, s. 92

30 Baysun, "Ebussufıd", İA, c. IV, s. 92; Aydeınir, Ebusswid EfellCli ue Tejsirdeki Meıodu, s. :1-4;

Co lin 1ınbcr, Şeriatum Kwuuut. Elm.muid ue Osmanlı 'da İslami Hııkuk, s. 13-14; Akgündüz,

"Ehussuüd", DlA, c. X, s. 3li5.

31 Şeınscddiıı Si\ıni, Ktinılis, c. ı, s. 722.

32 Müstakiınzfıde, Dc!lllıa, s. 24; At<ii, Hadüik, c. ll, s. 183; Alunet Lütti Efendi, \feküyi'nciflw, M.

Mü n ir Aktepe, (haz.). Ankara, 1991, s. 72.

33 Baysıın, "Ehussııüd", İl\, c. IV, s. 92.

34 Baysun, a.g.ın, İA, c. IV, s. 97.

35 JV!ecmıia, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Ef. 3812, vr. 150a; Atai, I-Jarlr1ik, c. ll, s. :12-:B, 42-43, 154, 1!12, 410, 42B; Peçevi, "Ji"Lrilı, c. ı, s. 56, 70-71; Baysıın, a.g.ın., İJ\, c. IV, s. 97-9H.

:lG AtiH, 1-ladriik, c. ll, 83. 183; Müstakiınziide, Deu/ıa, s. 24.

37 Atili, Hadaik, c. ll, 184; Müstakiınziide, Deulıa, s. 24.

38 Akgündüz, "Ebussuüd", DİA, c. X, s. 365.

39 Ata i. Hadüik, c. Il, s. 184; Müstakiınziide, Deulıa, s. 24; Şeınseddin Sfııni, Kanılis, c. ı. s. 722.

40 Atfıi, Hadüik, c. Il, s. 184; Müsiakiınziide, Deulıa, s. 24; Şeınseddin Sami, Kamıis, c. ı, s. 722;

Kınalıziide, Hasan Çelebi, Tezkiretii'ş-Şııarci, Ankara, 1989, c. ı. s. 348-349.

41 Alırnet Lütfi Efendi, \fektiyi'nüme, s. 72.


444 TALİ!l, 3(5), 2005, P. Diizcııli

revele kalış süresinin otuz sene,42 otuz dört sene,43 yirmi sekiz sene on bir ay olduğu44 yönünde farklı tespitler bulunmaktadır.

Ebussuud Efendi'nin Şeyhülislamlığının 21 senesinin Kanuni Sultan Süley

man ve 7 sene ll ayının da II. Selim devrinde olduğu kaydedilmektedir.45 Pe

çev!' nin nakline göre, Çivizade Şeyhülislam iken, Ebussuud Rumeli Kazaskeri

idi. Fetvalarından kimilerini şeriat hükümlerine aykırı olduğunu ileri sürerek reddetti. Bunun üzerine Hiistem Paşa, Padişaha durumu anlatınca, fetva göre

vi Ebussuüd Efendi'ye, kazaskerlik görevi de Çivizade'ye verildi.4 fi

II-Etkinlikleri

Ebussuüd Efendi'nin yaşadığı Kanuni dönemi, Osmanlı medeniyetinin en yüksek seviyesini yakaladığı bir döneme rast gelmektedir. Bu devre ilim ve sa

natta olduğu gibi siyasal ilişkilerde de Osmanlı'nın kendisini dünyaya kabul ettirdiği bir dönemdir.47

Ebussuüd Efendi'nin Kanuni dönemindeki etkinliği daha müderrisliği dö

neminde başlamış, Kazaskerliği döneminde kendini iyice hissettirir olmuştur. Kanuni ile olan beraberliği 94411537-974/1566 yılları arasında Kazaskerlik dönemi de dahil olmak üzere otuz yılı bulmaktadır. Ebussuud Efendi, Kara Bağ

dan, Estergon ve Budin seferlerinde Padişah'ın yanında olmuş, Bu din'in fethinden sonra şehirde ilk Cuma namazı onun tarafından kıldırılmıştır.411 Yeni fethedilen Budin'in toprak hukuku Ebussuild Efendi tarafından tanzim edilıniştir.49

Sultan IL Selim zamanındaki Kıbrıs'ın fethi de Ebussuud Efendi fetvasıyla gerçekieştiği50 gibi "Gaza-i ekber ve şehadet-i azime-·5 ı olarak telakki ettiği Osman

lı-Safevi savaşları için de gerekli fetvalar yine onun tarafından verilmiştir. Ver

diği fetvalar ve kullandığı ifadelerle Osmanlı hanedanının, Sünni islam'ın eıı yüksek başkanı, koruyucusu ve yayıcısı olduğu52 düşüncesinin hakim olmasında da rol oynamıştır.

Yaşadığı dönemin siyasi-idari olaylarında etkin olan Ebussuüd Efendi. döneminin hukuk sistemine Kanunname ve Ma'rüzatları ile katkıda bulunmuş,

42 At<ii, Harliiik, c. Il, s. 1!14-IB!l; Müstakiınziidc, lJeulw, s. 24-2!1; 1-Iazcrfan Hüseyin Efendi, Telltisii'l-Beyrin fi Krwfmiu-i Al-i Osmwı, Sevim llgürel, (haz.), Ankara, l~l9B, s. Hl2; Pcçcvi. Tari/i, c. ı, s. 57; Şemseddin Sami, Knnuis, c. ı. s. 722.

4;l Alııııct Lütfi Efendi, VekriyFtuime, s. 72.

44 Danişmend, Osmanlı Det,fel Erkam, c. V. s. ll!l.

4!1 Danişmend, a.g.e., c. V, s. ll !l.

4!i Peçe vi, 7rırilt, c. ı, s. 5:-ı.

47 Danişmend, İzalılı Osnwulı 1rırilti Kronolojisi. c. Il, s. 1 DB-1 mı.

4B Akgündüz, "Ehussuiıd", lJitl, c. X, s. :ır;;,_

49 Bkz.: Allıayrak, Burliu Kr.uutunrimesi, Istanbul, ız.

!lll Baysuıı, a.g.m., İlı, c. IV, s. !J:I.

!ll Düzdağ, EhtLÇstuiıl Efendi Fewalnrı, s. ıım_

!12 Örnek olarak lık. Al bayrak, Ilmlin Kanunnamesi mııkaddimesiııde yer alan ifadeler., s. ıo:-ı.


Şcyhülisliım Ehus.,uüıJ Efcnı.li: Bihliyngr.ıfik Bir llcğcrlcnıJirnıc 445

fetvaları ile de yön vermiştir. Osmanlı coğrafyasındaki' çeşitli tasavvufı düşün

ce ve uygulamaların genelde şekillendiği bu dönemde, tasavvuf alanında ver

diği fetvaları ile dikkati çe km iş, sonraki dönem tasavvuf tartışmalarında da en çok başvurulan bir şahsiyet olma özelliğine sahip olmuştur.5:1 İbn Arabi,"4 raks

ve deveran"" ve idamlar5G gibi önemli konularda verdiği fetvaların her biri hu

kuk tarihinin inceleme konuları arasında yer almıştır. Osmanlı iktisat ve eğlence dünyasının önemli örneklerinden biri sayılan kahve içilmesinin yanında,

Kur'an tilaveti. öğretimi ve genel dini hizmetlerden ücret alma gibi dini-iktisa

eli konular ile, para vakıt1arı, tıınar sistemi, vergi sistemi gibi toplumun hemen

her kesimini yakından ilgilendiren siyasi-iktisadi olaylar hakkında asırlar boyu tartışma ve uygulamalara kaynaklık eden fetvaları günümüzde bile güncelliği

ni korumaktaclır.

Ebussuüd Efendi, döneminin dini kurumlarında da etkili olmuştur. Örne

ğin fetvfı kurumunda Fetva Eminliği, Şeyhülislam Ebussuüd Efendi dönemin

de ihdas edilmiş;57 Ebussuücl Efeneli zamanına kadar müftülerin maaşı 200 ak

çe iken, onun döneminde 500 akçeye çıkarıldığı kaynaklarda nakledilmiştir."11

Medreselerele mülazemet defterinin tutulması ve ulemanın her sınıfına müla

zemet tahsisi ve 7 seneele bir nöbet uygulaması yine Ebussuı1d Efendi'nin gay

retleriyle olmuştur.5~1 Yine D<irulhadisler ile Tıp medreseleri ilk olarak Ebussu

üd döneminele medreseye ilave edilmiş,mı Ebussuı1cl Efendi, medrese sistemi

ve ilmi ~:alışmalara fetvaları ilc katkıda bulunmuştur. 1' 1

:ı:ıl\c~at Öngören, Osnır111lılrmln "/iısn/lllllf -i\nrıdolu'tla Stı.filw; /Je/1/et ue lflemrl (XVI. l'iizyt/J,

istanbul, 200:1; ''XV. ve XVI. Yüzyıllarda Tasavvufı Anlayış", XE 11e X\1/. Asırlan Tiirk i\srz \·(ı

fH/11/Jeğerler Sempozywnu, istanbul: İSAV, 19fl7.

54 Tenkitler ve savunmalar için lıkz.: Gelibolulu Muhammed lı. Salih el-Katilı, Şerlı-u Fustisi'/

Hikem fvlukmlrlimesi, Süleymaniye Kiitüplıanesi, Esad H ı 751, vr. ıa-2a; Alıdiilgani Nalılu

si'ııiıı görüşleri Süleymaniye Kiitüplıanesi, Esad E[ IG77/2, s. ıo2 ımı: Mecnuia, Süleymani

ye Kiitiiplıaııesi, Esad Ef. :14!17. vr. 74a.; Millet, Feyzııllalı, 104!1, vr. 72'de yapı~tırma varak.

!i!i Beşat Öııgiireıı, Osnuınlıltırtlfl 'fitSfi/IVU(, s. 3U0-3B4; Pelılul Düzenli, "Osmanlı Alim ve Mıı

tas;ıvvıllarıııın Giiziiyle l'vliizik", BitirıııeTezi, lstaıılıul: DİB, Haseki Eğitim Merkezi, 2002, s.

ı'ııı-ı ı ll.

!iri Danişmend, Osi/WIIiı1iırilıi, c ll. s. ı25-ı2li; AhmetYaşar Ocak, "Ilm Keıııfıl'iıı Yaşadığı XV.

ve XVI. i\sırlarTiirkiye'siııde ilim ve Fikir I layatı", ilm Keuwl Semtıozywllu, s. 2~J<I!i; Necdet

Sakaoğlıı, Osuutuill~!!,itilll "lr1rilti, israıılıııl ı99:1, s. :14; isıııail rvıcriıı, Uslllrllıil'ılln Kau/1 1rı

rifli, istaıılıııl. 19~lli.

57 Ali 1 Iiınınl't Berki. islmll'rlrı Krı:u, 1/iikiilll. Ilakillilik 11e Teliri lı ii, i\ııkara, 1%2, s. ıı:ı.

!ili Atfıi, llrıdriik, c. ll. s. 277; !smail ı Jakkı Uzııııçarşılı, OsmauillJeuleti il111iye Teşkilrıu, Anka

ra, ı ~111!1, s. ı 7Ci-177.

!i~l Miistakiııızüde, /)ep/w, s. 2Ci; 1 lazerfaıı Hüseyin Efendi. Ti!lltisu'/-13eyrin, s. 20:1: Baysıın,

"Ebussuiıd", iJ\. c. IV. s. !13; Akgiindüz, "Ebııssuiıd", D ii\. c. X, s. 3Ci5.

no Balı acı, rı.g.e., s. 411; Cevat izgi, nsmrınlı kledreselerinde Egitim, lstanlıul, 1!1!17, c. 1, s. :JG<I7.

Cil Diizdağ, Elıusmıid H/imdi Fetl'rilrm, s. ı5ı ve ı 82-1!1<1; Mrt'nizrit, iii IFK ktp. no: nı, vr. 971ı;

Siilcyıııaniye Kiitiiplıaııcsi, Bağda tl ı Vclılıi, 55 ı. vr. 12 ı b-122a; !iCi!l, vr. 71\lı: Veli b. Yıısııf,

(1'/ecuuirıtii'/ Feıüuri, istanbul f\lft. Ktp. 1711, vr. B7a; ıVIilli Tetelılın'lrır Mecmtirm, s. :147; Sü

lcyımıııiye Kütüphanesi, Esad EL !iB!i, vr. 2!i4h; :-ıciCi!i, vr. 1:12a.


446 TALİD, 3(5), 2005, P. Düzenli

III- Eserleri

A. Tefsir

Ebussuı1d Efendi'yi kendi dönemi başta olmak üzere sonraki dönemlerde

de meşhur eden eserleri onun tefsiri ve fetvaları olmuştur. Bunlardan tefsiri ba

sılarak ilim dünyasının hizmetine sunulmuş; dolayısıyla onun, daha büyük kit

leler tarafından tanınmasına vesile olmuştur. Tefsiri ile aynı seviyede hatta on

dan daha etkin olmasına rağmen fetvaları bugüne kadar bir bütün halinde der

lenmemiş, kütüphanelerde dağınık halde kalmaya devam etmiştir.

Ebussuı1d Efendi'nin tefsir alanındaki önemli eseri İrşadü'l-akli's-selim ila

meziiyii'l-Kur'iini'l-Azfm'dir. Bu eser Abdullah Aydemir tarafındandoktora tezi

olarak incelenmiştir. 62

Ebussuıld Efendi, Kur'an-ı Kerim'i bir bütün halinde tefsirin yanında, çe

şitli tefsir ve sureler üzerine de bazı çalışmalar yapmıştır. Bunlardan tespit

edilebilenler şunlardır: Ha~ iye ale'l-Keşşiif (Fetih sılresinden ibaret), 6:1 Me

kii'idu't- tırôf fi evvel- i s üreti'l-Fet lı mine'!-Keşşiij,64 Tefsfr- il süreti'l-Mülk, 65 Tef

sfr-il süreti'l-Bakara,66 Tefsfrü'l-Kehf,67 Risiiletün fi tefsfr-i kavlilıf teiilii:

~ JJ t)-o ~J .q,ı_,...., Jj[j. Bu eserin serlevhasında "Li Mevlana İmam Muham

med el-Gazzall" kaydı; ferağ kaydında ise "Temme tahr!r-i hazihi'r-Risaleti'ş

Şerife li! merhum el-Mebrur eş-Şeyhülislam ve'l-Müfti'l-Enam Ebussuıld ( ... )

sene Erbaa ve tis'in ve tis'amietin ( ... )"kaydı bulunmaktadır. Başlangıç ibare-

si ise ;;3~ 4.-.'Jtl ı..S.ı:ri.. U:ı-lll U:ıj I')L..,'Jtl4.::.. ~l.l.t>l)l J;..'Jtl 1'1...":/1 t~l ~"

" ... Jljill ..l.=.A ı)! ..l.=.A ~b. .J-!1 ı.J:!9:ıı..S.ill şeklindedir. Bu başlık, eserin Ebussu

ıld Efendi'den ziyade imam Gazzali'ye ait olduğunu göstermektedir.68

B. Fıkıh ve U sıll-i Fıkıh

Ebussuıld Efendi'nin fıkıhçılığı, fikıhla ilgili eserlerinden çok, fetvaları ile

öne çıkmıştır. Gerek fıkıh ve gerekse fetvalarındaki fıkıhçılığını inceleyen yeter

li bir çalışına bulunmamakla beraber, tabakat kitaplarında Ebussuıld Efen

di'nin aslıab-ı terdh [beşinci tabaka], 69 meselelerde ictihad edip, tahric ve de-

G2 Abdullah Aydemir, Biiyiik Tiirk Bilgini Şeyhiiiis/tim Ebusswid Efendi lle Tefçirdeki tvletodu,

Ankara, tz.

G3 Atili, 1-Iadtiiku'/-Haktiik, c. ll, s. IBG; Müstakimzade, Delllıa, s. 25; Şeınseddiıı Sami, Kamrıs,

c. ı. s. 722.

G4 Kfıtip Çelebi, Keşfuz:::wllill, c. Il, 1480-14Bl.

GS Brockelmann, Tarilut't-Tiirtisi'l-Aralıi, c. IX, s. :-ıG:~.

GG Aynı yerde.

G7 Aynı yerde.

GB Süleymaniye Kütüphanesi. Es<ıd Ef. 379G, vr. 58a-b.

mı Muhammed Aınim cl İhsan cl-Müccddidi, KaiJôidii'l-Fzkılı. Kara çi. l~JBG, s. 5G~L


Şcyhülislfım Ehussutıd Efendi: Bihliyografik Ilir Değerlendirme 447

lilleri tercih ettiğini70 ifade edenlerin yanında, müctehid olup, tercih, tahrlc ve

mesailde ictihatlarının bulunduğunu7 ı kaydedenler de olmuştur. Ebussufıd

Efendi, ınüstakil bir fıkıh kitabı oluşturacak çapta fıkhın bütün konularıyla ilgi

li fetvalar vermiş olmakla beraber, özel bir fıkıh kitabı yazınam ış tır. Sebep ola

rak da," Fetava-yı Bezdiziye gibi bir eser varken, fıkıh kitabı yazınaktan haya

ederiın"72 dediği nakledilmiştir. Bununla beraber, fıkhın çeşitli konularında

ınüstakil risaleler ve bazı eseriere başiye ve talikleri olmuştur. Bunlardan tespit

edilebilenler şunlardır:

ı. Haşiye ale'l-Hidaye.73 Ta'lfka ale'l-Hidaye.14 Merğlnani'nin el-Hidaye'si

nin "Kitabu'l-Bey"'ine yazılmış bir haşiyesidir.

2. Kelimdt ala Şerlıi'l-Hidôye,75 Havtişi ala Şerlıi'l-Hidaye li Ekmeleddin el

Baberti,16 Ta'lika ala Şerhi'l-Hidaye li lbn-i Kemal,77 Risale ala euveli Kitabi's-Siyer.1n Risaletü'l-müteallika bi'l-furü' mine'l-cilıad,7~1 er-Risale

tii'ş-şerife ala kitabi's-siyeı:80 Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Ef., kolek

siyonunda yer alan ve serlevhada Ebussufıd Efendi'ye nispet edilen bu risalede, Ebussuüd Efendi, el-Merğtnani'nin el-Hidaye'sinde kitabııs-si

yerkonusunun kitabıı'l-lıudıld'dan sonra ele alınmasının gerekçesi ile ilgili el-fnaye ve en-Nilıaye'nin yorumlarını naklederek değerlendirmiş. Risalenin sonu eksiktir.

3. Telıdfiitü'l-emctid fi evvel-i Kitabi'l-Cihdd.nı El-Merğlnani (ö.

593/ 1196i'nin el-Hidaye'sinin "Kitabu'l-Cihfıd"ı üzerine bir haşiyedir.

4. Gamazatü'l-melilı fi euuel-i Kasri'l-Am mine't-Telufh. 112 Sadruşşerla Ubeydullah (ö. 747/1346)'ın Tenkflııt'l-Usı1l adlı fıkıh usulü eserinin "Kasr-ı

70 Ömer Nasuhi Bilmen, Hukuk-ı İslamiye ue Istıliilırit ı Fıklıiyye Kamımı. istanbul, tz .. c. ı. s. 357.

71 Hayreeldin Karaman, islam Hukuk Tarihi, istanbul, 1989, s. 303.

72 FelliJJri-yı Bezzciziye. Hi.ifızuddin Muhammed b. Muhammed b. Şihfıb, ibnii'l Bczzfız cl Kiirdi (ii. 827/1424) tarafından hazırlanmış bir eserdir. Eserin adı el-Crimiu'l-Veciz'dir, Fetrluri'/Kenleri diye de bilinir. Çeşitli baskıları yapılmıştır. El-Fetrillri'l-Hilldiyye'nin kenarında da yayınlanmıştır. Beyrııt, 1986, c. IV-VI. (Keşfilzzwlliıı, c. ı, s. 242, Alımed Özel, Hanefi Fıkılı Alim/eri, Ankara, ımıo, s. 92).

73 I-Jadriiku'l I-lakrlik, c. Il, s. lB!i; Müstakiınzi\de, Devlıatii'Hvleşayilı, s. 25; Şeıııseddin Sfımi, Kanııis, c. 1, s. 722.

74 Laleli, fi7G, vr. !i7b-l%b.

75 Bayezid, U025, vr. 20-155.

76 Hacı Selim Ağa, s. 299.

77 Bayezici Devlet Ktp., B025, vr. 27lı-154lı.

7B Brockclınaıııı, Jlırilıu'l-Edelıi'/-i\ra/ıi, c. IX, s. 364.

79 Süleymaniye Klitüplıanesi, Hağıp Paşa, l4GO, vr. 1531ı-15Cia.

80 Süleymaniye Klitiiplıanesi, Esad Ef. 37G7, vr. 25a-25b.

Bl Ktitip Çelebi, Ke~(iızzwııill, c. ll, 2040.

82 Kütip Çelebi, a.g.e., c. 1, s. 4~JB; Süleymaniye Kütüphanesi, Bağciatlı Vehbi, 20:~5. vr. 4021ı-4051ı.


448 TALi n, 3(5), 2005, P. Düzenli

am" bahsine yazılmış bir ta'likdir. "Kale/kultü-ekillü" sistemiyle telif edi

len eserde "kale el-muhaşşi", "kale eş-şiirih" ve "kale el-musannif" başlı

ğı ile üç ayrı kaynağa talikler düşülmüş, ınuhaşşl olarak Hasan Çelebi 1 ı:1

ve el-Mevla Hüsrev'inB4 isimlerine yer verilmiştir.

5. Neuiikibii'L-enzô.rfi euiiil-i Kitô.bi'L-Menô.r.115 Ebu'l-Berakat en-Nesefı (ö.

710/1310)'nin Menfirıı"L-Enuar adlı fıkıh usGlünün ilk kısımlarına yazıl

mış bir talikdir. 111; Eser, Ebussufıd Efendi'nin Molla Ciyfın ( ö.

1130/ l717)'un Menrir şerhi Nilru'L-enuôr'ı117 üzerine çalışırken dikkatini

çeken bazı hususlara "kale/ ekfılu-kultü" sistemiyle düştüğü çeşitli talik

lerden oluşmuştur. Bu arada Ebu'I-Berakiit en-Nesefı'nin yine Menar

şerhi Keşfii'l-esrô.r'ına1111 da bazı talikler düşmüştür.

6. Risaleler. Ebussuüd Efendi'nin fıkıh ile ilgili bu çalışmalarının yanında,

özel konularda telif ettiği bazı risaleleri de bulunmaktadır. Bu risalelerin

bir çoğu esasen fetvfı metinleridir. Arazi ile ilgili risale kayıtları119 genelele

bu türelen risalelerclir. Risalelerinden tespit eelilebilenler şöyledir:

a. Risale fi'L-meslz-i ale'L-lzuffeyn911 Hasnıii'l-lıiliiffi'L-mesh-i ale'L-lzifnP11

Bu eserin, Çivizade (ö. 954/ l547)'nin "ıneshcle eiınıne-i Hanefiyyeden

nakl-i sahih vaki olmaınışdır" şeklindeki birfetvasının Kanuni tarafın

elan duyulması ve paclişahın üziilmesi üzerine kış günlerinele halkı

güçlüklerden kurtarmak içiiı Kanuni'nin buyruğu ile yazılclığı!ı2 ve oğ

lu Mustafa için kaleme alındığı93 şeklinde tespitler bulunmakla bera

ber, risalenin mukaddiınesinde yer alan bilgiye göre, çolza !has ipek

ten yapılan bez! ve kirhas !normal bez! üzerine giyilen mest üzerine

mesh yapmanın caiz olup olmadığı hususu tartışına konusu olmuş.

tartışmalar Paclişah'a kadar ulaşmış ve Padişah'ın emri ile!J4 94811541

yılıncla!ı:. bu risale kaleme alınmıştır. Görülen iki nüshada eser ismi ve-

B3 Bağdaılı Vehbi, 2035, vr. 4112lı.

B4 vr. 402h-40:1a.

B5 Kfıtip Çelebi, a.~.e., c. ll, s. IB2fi; Süleymaniye Kütüphanesi, Bağdaılı Vehbi. 20:15, vr. :HHilı-402a.

Illi Kfıtip <,:elebi. a.~.e .. c. I, s. !i2(i; c. ll, s. lB2fi; Süleymaniye Kütüphanesi, Bağdaılı Vehbi, 20:15, vr. :ıomı.

B7 Süleymaniye Kiitüphaııesi. Bağciatlı Vehbi, 2fl:l5, vr. 3fHilı.

BB a.g.c., vr. :i07a.

U!l Süleyıııaııiyc Kütüphanesi, Haşid Efendi, ıo:Hi, vr. 4ılı-42lı; ı 03(i, vr. :ı:ıb-37b; Perrev Paşa, fil5; Millet Ktp., Ali Eıniri. ~ry. 4GB, vr. l-45.

90 Zirikli, el-11'/rinı, c.\~ s. !i!l.

!:ı ı Kfitip Çel e lı i. Ke;;jiızzlllllin. c. ı. s. (ifi5.

~l2 Lütfi l'a~a. Teuririlı i Iii i 1 Jsnuın, Kayh;uı Atik, (haz.), Ankara. 2001, s. 2%; Ats ız, Hmss11ıirl Bibliyogmfjrrısı, s. 5~l.

93 KeşfliZZlllllill, ı:. ı. s. fifi5.

~l4 Süleymaniye Kütüphanesi, :;;ch id Ali Paşa, 93fi, vr. 2a-:-ıa.

% Snicyımıııiye Kiitüphaııesi, Şehit! Ali Pa~a. !136, vr. 21 a.


Şeyhülisliim Ehussutıd Efendi: llihliyografik Bir Değerlendirme 449

rilmemiştir. Risalelerin Şehit Ali Paşa 2795/95lı-97lı'de kayıtlı nüshası Türkçe, yine Şehit Ali Paşa 936/lb-2la'daki nüsha ise Arapça olarak kaleme alınmıştır. Her iki nüshada da çoha ve kirbas üzerine giyilen mestler üzerine meshin caiz olup olmadığı konusu incelenmiştir. Adı geçen nüshalarda konunun işieniş biçimi ve kaynakları birbirinden farklıdır. Türkçe nüshada konunun tarihi arka planına da yer verilmiştir. Türkçe nüshanın Ebussufıd Efendi'ye aidiyeti serlevha kaydına, Arapça nüshanın aidiyeti ise ferağ kaydı notuna dayanmaktadır. Meseleye, Elıussufıd Efendi fetvalarında da yer verilmiştir.~16

lı. Vakıf ile ilgili risaleleri: Mevkifu'l-ukül fi vakfi'l-menkü/;97 Risale fi vak

fi'n-nııkiid;uıı Risale fi. mesii.ili'l-vukiif.~1~1 Risii.le fi bey'i'l-bii.tıl ue'l-vak

fi'l-lii.zım; 100 Risii.le fi tescili'l-evkii.f. 1 nı Risii.le fi vakfi't-tauii.lıfn ale'l

erii.zi'l-mevkıife li'l-gayJ: 1112 Vakıf uygulaması olarak Kazasker iken verdiği vakf-ı nükfıd hüccetleri.ı03 Ebussufıd Efendi'nin para vakıfları ile ilgili risalesi, Risii.letiinfi cevii.z-i vakfi'n-nukıid adıyla, Ebu'I-Eşbal Sağir Ahmed Şağaf el-Bakistan! tarafından tahkik edilerek dipnotlu olarak yayımlanmıştır. ıo,ı

Şeyhülislaın Ebussuud Efendi döneminin önemli tartışına konularından birisi, şüphesiz, para vakıfları konusu olmuştur. Kaynaklarda konu ağırlıklı olarak Ebussufıd Efendi'ye nispet edilerek incelenmekte ise de, bu konudaki ilk risalenin105 İbn Kemal' e ait106 olması ve ayrıca,

Ebussufıd Efendi'nin kazaskerlik döneminde böyle bir vakıfla ilgili hüccet vermesi, 1n7 esasen ıneselenin daha eskiye dayandığını göstermektedir.

c. Bidii.atii'l-kii.di fi's-sukiik 1 Smii.atü'l-kii.di1011 1 Kitii.bıı's-sakk şeklinde de kayıtlıdır.ıım Hızır Efendi'ye nispet edilen bir Kitabu's-sakk'da Ebussu-

9GVeli lı. Yıısııf, !vlecrmifllii"l-Feui[lri, istanbul Mft. Ktp., no: 178, vr. 5a.

97 Kiitip Çelebi, KeşjitzZIIIllill, c. ll, 1910.

98 Mecmıia, Süleyma_niye Kütüphanesi, Esad Ef. 3783, vr. 94a-b.

mı Zirikli, a.g.e., c. V, s. 59.

100 ismihan Sultan, 22G, vr. 269a-270a. Vakfın tescili ve vakıf kurma işleminin bağlayıcılığı ilgi-li Türkçe bir risaledir.

101 Zirikli, el-A'liim, c. V, s. 59; Laleli. B35, vr. 7a-17b.

102Yeııi Cami, 37G/4, vr. 155-165.

103 Mecmiw, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Ef. 3783, vr. 93b-94a; 3783, vr. 5llı; 93lı-94a {İs-tinsah tarihi: 944).

104 Beyrut, 1997.

105 Demir, Elmssıt1id Efendi'nin Osmanlı Hukukundaki }'!?ri, s. 164

lOG Risrile ji \lakfi'd Deriihim, Süleymaniye Kütüphanesi, Süleymaniye, ıı. 708, vr.

107 Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Ef. 3783, vr. 93b-~l4a.

IOB Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli, 3711, vr. 30-39; Atıf Efendi, 2582, vr. 21a-2Ba: Kiitip Çelebi, KeşjitZZillllill, c. 1, 5. 247.

1 mı Süleymaniye Kütüphanesi, Giresun, 3G4U, vr. 1B6lı-19Glı.


450 TALI D, 3(5), 2005, P. Düzenli

ud Efendi'ye atfen " ... .ı..S..ı...:. t) f'.J'>-_yıll .:ı_,.....JI.J-!1 t..~l J~j" şeklinde

bir alıntıya yer verilmiştir. 11 ıı

d. Risale Müteallika bi'l-Usülll 1. Eser Sadedin Taftazani'nin usul ile igili

bir eserinde usul ilminin konusu ile ilgili t__,..i._,.. CJI ı)l .J~I '-:JA::ı.J

.•. 4JI_,.:ı.l c)c ~ .t...il W~~ JJ..ı')/1 ~.J J_,.....')!l şeklinde yaptığı tespit

lerine, "ue kale ba'zu'l-efiizıl", "kiile'l-fiizılu'ş-şerfj; "kiile'l-mulıakkık ed

Deuuiinf"nin diyerek yorumları naklettikden sonra "ekıtlü" diyerek

yaptığı yorumlardan oluşmuştur. Ebussuud'a adiyeti fihrist kaydına

göredir.

e. Fetuii katipierine tenbflz.ll2 Fetva yazım kuralları ile ilgili bir eser.

f. Muhtelif h üceeti er: Bey' lıiicceti, 113 Itkniime, ıı4 uakıf lı üceeti ( Haseki Sultan Vakfiyesi). 1 ı 5

g. Şıtrzttu's-saliit 1 Tıılıfetii'l-musallf. 116 Namaz ile ilgili kavram ve meselelerin ele alındığı, ilmihal türü, Türkçe bir eser. Sultan Süleyman zamanında yazıldığı belirtilen117 eserin istinsah tarihi 998/l589'dir. Ebussuud Efendi'ye aidiyeti, serlevha kaydına dayanmaktadır.

lı. Siiknii ue Giı·dar (Gedik RisiUesi). ı ıs

i. Kiinünıt'l-Mııiimelfit.1 19

j. Risiile fi't- Teğannf. 120 Bu risalenin, imam Birgivi'nin, teğanni konusunda kendisine gönderdiği bir· mektuba cevap olduğu kaydedilmiştir. 121

k. J\lfes'eletün miiteallikatün bi'l-Kazii-i beyne'l-ibiid. 122 Kadılık mesleği

nin hükmü ile ilgili, fetva formatında bir risale.

C. Akaid-Kelam

Risiile-i Ebussutid. 123 !vles'eletü'l-kazii ue'l-kade1; li'l-Meulii Hoca Çelebfadıy-

110 Bayezid, 27Gfi, vr. ı h.

lll- S.K. Rağıp Paşa, 1460. vr. 15lb- 153a.

I 12 Süleymaniye Kütüphanesi. Esad Ef. !017, vr. 95h-9Gb.

113 Süleymaniye Kütüphanesi. Esat! Ef. 3783, vr. 52h-53a;

114 Süleymaniye Kütüphanesi. Esat! Ef. 3783, vr. 5:Ia.

115 Süleymaniye Kütüphanesi. Esacl Ef. 3783, vr. !OOb-!Ola (sene 958).

!lG Siileymaniye Kütüphanesi. Esat! Ef. 3782, vr. 145b-152b. (Eserin adı serlevhacla Şuriııu's-Saltiı olarak, ınukadclimcdc ise 1iılıfetii'/ Musaili olarak kaydedilmiş; serlevhada Ebussufıd Efendi'ye n is pet edilmiş. isrinsah tarihi: 998.)

ll7 a.g.e., vr. !45b.

118 Süleymaniye Kütüphanesi, ismihan Sultan, no: 223, vr. 133lı-!3Ga. Bu Risale, Alımed Akgündüz. tarafıııclan "Osmanlı Hukukunda Geelik Hakkıııııı Mcnşei ve Geelik Hakkıyla ilgili Elıussufıcl'un Bir Risalcsi" başlığı ilc yayımlanmıştır. Osmmılı Kmlltlllltimeleri, s. 105-121.

119 Bağdatlı isınail Paşa, Hetfiyyetii'l-Ari.fin, c. Il, s. 254.

120 Süleymaniye Kiitiiplıancsi. Laleli, 4GG, vr. 48-4~l.

121 Hficliml, Berika-i ı'vlalım/ıudiJ:VeJi Şerlıi Tarikat-i Mulıammediyye, Kalıirc, 1348. c. I, s. 212.

122 Mecmıia, Süleymaniye Kiitüplıanesi, Esad Ef. :-!809, vr. 181lı-182b. Eserin Ebussufıcl'a adi-yeri, ferağ kaydı notuna giiredir.

123 Süleymaniye Kütüphanesi. Esacl Ef. 3772, vr. 24Ga-248lı.


Şeyhülisliim Ehussuüd Efendi: Bibliyografik Bir Değerlendirme 451

la da kayıtlıdır.ı24 Her iki eser de aynı konuya ait ve soru-cevap fetva formatın

dadır. Kader konusunda soru-cevaplı bir eserdir. Ayrı bir risale gibi gösterilen

bu eser, temelde Ebussuud Efendi'nin fetva ınecmualarında geçen, fetva for

matlı bir şekilde de nakledilen bir fetva meselesidir. Eser Risale fi Beyani'I-Ka

za-i ve'l-Kader li Mevlana Ebussuiid adıyla yayınlanmıştır. ı ıs

D. Tasavvuf

Risale fi hakk-i deveriin-ı sofiyye.ızG

E.Lugat

I. Risiiletiin fi ma'nii Çeleb. İbn KemaP 27 ve Hasan Kafi el-Akhisar! (ö.

1030)'nin de bu isimde eserlerinin olduğundan söz edilınektedir.ızıı

2. Galatatil 'l-a uiim.ız~ı Risale fi taslıflzi'l-elfiizil-miitediiuile beyne'n-nası:ııı olarak da bilinir. Bu eser yanlış kullanılan bazı kelimelerin tashihine da

ir küçük Türkçe bir risaledir. Baysun, istanbul Ünv. Ktp., Mecmüa 1486,

vr. 139b-142a'da bu risalenin, Abdurrahman Efendi adında birisi tarafın

dan lmruf-i heca sırasına konulmuş bir nüshasını gördüğünü kaycle

der.ı:ıı Ebussuud Efeneli'nin bu eseri, Mustafa Şevket Şehri tarafından

şerhedilerek, Risale fi şerlı-i risiiletin lıarraralza el-miiftf el-meşlıiir bi

Ebissuud li beyiin-i'l-galatiit bi'l-ibiireti't-Türkiyye adıyla,t:i2 Hayati De

veli tarafından da Kemalpaşazade ve Ebussuiid'un Galatiit Defterleri

adıyla yayımlanmıştır.ı:ı:ı

F. Arap Edebiyatı

Risiile miiteallika bi balzsi'l-izafe fi Kiifiyeti'bni'l-Hiicib.ı34 Risalenin Ebus

suuel Efendi'ye aidiyeti serlevha kaydına göredir. Bunun dışında bir kayda rast

lanınamıştır. Risa!ede, İbn Hacib'in el-Kiifiye'sinde "izafet" tarifi ile bu tarif

üzerinde Mevlana Cami ve eliğer şiirihlerin yorumlarını değerlendirmeye tabi

tutmuştur. Ri s ale tarif ve tarif ile ilgili yorumlardan ibarettir.

124 Süleymaniye Kiitliphanesi, Esad Ef. 3809, vr., 178b-ll:l1a.

125 istanbul. 12G4, s. 19 21:!. iradl'-i-Ciiz'iyyevc diğer risaleler ilc beraber.

12C11 !acı Selim Ağa, Nurlıaııu, 15:1.

127 Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Ef. :n72, vr. l~l9a.

12B Ke~{itZZIIIlli/1, c. 1, ı J:i-ll4; c. ll, ı ı02, 1143, ıH02.

12!l l3ağdatlı isıııaill'aşa, Herliyyelii'l-lirifin, c. ll, s. 254.

BO Süleymaniye Kiitiiph<ıııcsi, Tırııovalı, 11:lGS.

131 l3aysıın, a.g.ııı., İlı, c. IV, s. D!l.

B2 istanbul, 131B, s. 30-3!l. Mecauiaıii'/-[elliiid adıyla Arapça risalelcr ilc birlikte.

I:B İlmilımşıımıalar, istanbul, l!l!J7, sy. 9, s. 9H-125.

134 Siilcyınaııiyc Kiitüphaııcsi, Esad Ef. 3675, vr. 157a- 15~llı.


452 TALi D, 3(5), 2005, P. Düzenli

G. Çeşitli Eseriere Takrizleri

Şemsi Paşa'nın, Manzuın VikayemetniniTürkçe'ye tercümesine, 135 er-Risii

letii'n-nisebi'l-kiilıibf ve uciiletii'l-hasebi'l-artakf136 adlı bir eser ile İbn-i Nü

ceynı'in el-Eşbah ue'n-Nezilir'ine takrizlerine137 rastlanmaktadır.

H. Kıssalar

Kıssat-1 Harı1t ue Mar(tt1:1H. Baysun, böyle bir eserden söz ederek, Kılıç Ali

Paşa. no 1528'i adres görtermişseı 3!1 de, yapılan araştırınada verilen adreste

böyle bir esere rastlanmaınıştır. Aydemir ise bu eserin, Ebussuüd Efendi'nin

tefsirinden bir alıntı olduğunu kaydetmiştirı4o.

I. Mi.inzara

Tulıfetü't- Tulliib.ı 41

i. Şiirleri Şeyhi.ilislam Ebussuüd Efendi şiir alanında da ün yapmış bir şal1siyettir. Kı

nalızade Hasan Çelebi. Tezkiretii'ş-Şuarii'sındaı42 ona özel bölüm ayırdığı gibi,

Riyazi Efendi de yine Tezkiretii'ş-Şuarii'sında ı 43 ondan özel olarak bahsetmiş tir.

Ebussuud Efendi, Arapça, Farsça ve Türkçe'yi çok güzel yazar ve konuşur

du. Her üç dilde de şiirleri olmakla beraber onun en yüksek sanat ve ruh taşı

yan şiirleri Arapça yazdıklarıdır. Bunların en meşhunı da kaslde-i Mfmiy

ye'di r. 144 Kasfde- i Mfmiyye Prof. Dr. Süleyman Ateş tarafından, ı 45 diğer bir Kasi

desi olan Bedfi)'Ye de Yrd. Doç. Dr. Cüneyt Eren tarafındanı46 yayımlanmıştır.

Ebussuüd Efendi'nin hayatına yer veren hemen bütün kaynaklarda, şiirlerine

yer verdikleri görülmektedir.

135 Siilcymaniye Kütüphanesi. Esad Ef. 3847, vr. 52a: 3755, vr. Sa.

J:Hi Mecnuir~ Süleymaniye Kiitüphanesi, Esad Ef. 3724, vr. 45a. ·nıkriz yazılan eserin adı vr. 2Ba'da geçmektedir.

1:!7 İlın Nüceyın, ei-Eşba/i uc!'u-Nezriir, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Ef. 520, zahriyye kaydı:

Trılıririi'l-Mesriil ue Tnkririi'd-Delcii/, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Ef. 521, vikaye kaydı.

13B Zirikli, cl- A'lfını, Beyrııt, 1 ml9, V, s. 59; Kılıç Ali Paşa, nr. 1528.

13~1 Baysun, a.g.ınd., iA, TV, s. ~l!l.

140 i\ydcmir, n.g.e., s. 28.

141 Zirikli, a.~.e., c. V, s. 59: Brockclıııann, Tarihu'l-Edebi'I-Ambi, c. IX, s. 3!i4.

142 B k. 1ezkirelii'ş-Ştumi, Slilcymaniye Kütüphanesi. Esat! Ef. 3Bii9. vr. 1 Ofia-1 07a. 72:!..

143 Bk. Tezkiretii'ş-Şuarri, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Ef. 3117!, vr. lla-l:!.a.

144 Atfıi, Hrırlriik, c. ll, s. IB7: ~emseddin Sfımi, Kmmis, c. I. s. 7:!.:!..

145 i. O. ila lt iyat FakiiiLesi Dergisi, s. :l!l-77. Ateş, lııı makalesinde Elıııssııüd Efendi'nin diğer ba

zı şiirlerine de yer vermiştir. Kaside-i Mimiyye üzerine çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Bunların lı ir listesi içiıılıkz.: Brockelma n n, Tarilut'l-Ede/ıfl-Ara/Ji, c. IX, s. 3fi4.

14(i EKEV Akademi Detgisi, Kı~ 2003, Yıl: 7: sy. 14, s. 221 228.

literatur_c3s5_141-722.pdf 24.02.2010 09:25:39 4 (1, 2)

Şeyhülishim Ebussuiıı.l Efendi: Bibliyogrnfik Bir Değerlendirme 453

J. Mektupları Kütüphanelerde Ebussufıd Efendi'nin çeşitli mektupları bulunmaktadır.

Bunlardan kimilerinin muhatabı belirli iken, kimilerinin muhatabı belirtilmemiştir.147

Ebussufıd Efendi'nin mektuplarından Türkçe olanlar Abdülkadir Dağlar tarafindan" Şeyhillislam Ebussuud Efendi'nin Türkçe Mektupları" adıyla Yüksek Lisans tezi olarak çalışılmıştır. 148

K. Duiiları ve Duanamesi

İlın! eserlerinin yanında Ebussuud Efendi'nin duaları ile de meşhur olduğu anlaşılmaktadır. Duanames i, Dıuiname ya da Risale fi'l-ed'iyyeti'l-me'sura adı ile kayıtlı olup yayımlanrnıştır. 149 Baysun, bu matbu nüshanın, yazmaya göre nispeten değişikliğe uğradığını kaydeder. ıso Ebussuud Efendi'nin duanamesinin Osmanlı ilim dünyasında itibar gördüğü anlaşılmaktadır. Çeşitli kaynaklarda onun duanamesine atıfta bulunulması ya da doğrudan duruarının nakledilmesi bunu göstermektedirYil

L. MuhtelifEserleri

ı. Risale fi beyan-i kat'i'l-ilm.ısı

2. Miinşeat. 153 Zahriyye kaydında "min münşeat-ı Hazret-i Şeyhiiiislam Mevlana Ebııssıdid el-merhum" kaydı bulunan eserde, vr. lb-4a'ya kadar olan bölümde yazıların serlevha ve ferağ kaydında Ebussuud adı verilmiş, bundan sonra ki yazışmaların ise yalnızca konu başlıkları verildikten sonra mecmuanın ferağ kaydında tekrar "temme münşeiit-ü Şeyhülislam ve müftl'l-enam Hazret-i Mevlana Ebussuud aleyh-i rahmetü'IMeliki'l-Vedud" kaydı düşülmüştür. Eserde Kanuni Sultan Süleyman dönemi ile ilgili çeşitli devlet erkanı ya da çeşitli siyasi-idari konular ile ilgili yazışmalar kaydedilmiştir.

3. Nasil1atleri.154.

147 Bunlardan bazıları için bkz.: Mecmıia, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Ef. 3783, vr. 32lı, 53b, 74b, 170a; 3752, vr. 108a, llGb, 147b-148a; 3335, vr. 5Ga; 3341, vr. 164; 3751, vr. 125h-12Ga; 3857, vr. 102a; 933, vr. 74lı-75a; 3784, vr. 33a 34a; 3713, vr. 19lb-192lı.

148 Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir, 2001.

149 Mecnıiuı-i Da'alltii,İstanbul, t:ı41.

150 Baysun, a.g.ın. İl\, c. IV, s. 99.

151 Mecmıia-i Şefızride, Esad Efendi, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Ef. 3855, vr. la; Mecmıia, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Ef. 3802, vr. !Gb; 3739, 3713. vr. 12Glı; 38ml, vr. B la: 3792, vr. 24Ja: 3802, vr. lGb; 3008, vr. l81a; 3792, vr. 240a-24la.

l 52 Zirikll, ei-A'Itim, c. V, s. 59.

153 Süleymaniye Kütüphanesi, Es ad Efendi, 329 ı.

154 Mecnııiaıii'r-Re.wiil, "Ebussuüd Efendi'nin Nasibatı", Sadlıerk Hanım Müzesi Yazımı Eser Kataloğu, Hüseyin Kocabaş Koleksiyonu, Yaz., 18, vr. 3la-33b.


454 TALi D, 3(5), 2005, P. Düzenli

4. el-Kavlii'l-uasft beyne'l-ift·dt-i ve't-teft"ft veya Risdletün fi ilıtimdm-i em

riddfn155 adıyla da kayıtlıdır. Birgivf Bibliyograjjmsı'ndal 56 Ebussuıld

Efendi'ye de nispet edilen bu eserin, Birgivl'ye ait olması ihtimali daha

kuwetlidir. 157 Hadimi'nin de Ebussuıld Efendi'ye nispet ettiği risa.Je ile

aynı dibaceye sahip olan eserin, derkenarında Risale'nin Birgivl'ye ait ol

duğu kaydedildiği gibi, ferağ kaydında da Birgiv!'ye nispet edilmiştir. Ay

rıca bu risa.Je İmam Birgiv!'ye ait risalelerden oluşan mecmılada yer almaktadır. Birgiv!, bu risaleyi Osman Efendi adında bir kişiye cevap ola

rak yazmış. Osman Efendi teğanru, raks ve deveran ile zikir yapmanın

haram, bunları helal sayanları da küfre nispet eden bir risale yazmış; eseri ni, riya, el-istihfaf-u bi'd-din, el-cehr-u bi'z-zikr, et-teğann! ve el-lahn

başlıkları ile tasnif etmiş. İmam Birgiv! de, eserde yer alan aşırılıkları dengelemek için bu eserinin kaleme almış.ısıı

5. Risdle-i tahkfkiyye-i Hazret-i Seyyid Sinan. ISH

6. lbretnümd.l 60

7. Lübbii'l-alızdb li cem'i'l-ilwdn ue'l-alzbdb_IGI

8. Risdlefi'l-fık/ı162 . Merğlnaru'nin el-Hidaye'sinin Kitabıı'l-Bey'bahsine ya-

zılmış bir haşiyesidir.

9. Risdle.der beyan-i ayydrdt. 163

10. Risdle-i bezirgan_Hi4

ll. Baytarndme, ı Gs

12. Risdletiln fi'l-fark-i beyne'I-makdm-i ue'l-mukdm.Hi!i Serlevha'da risale

olarak kaydedilen eser, "eftind" kelimesiyle sorulmuş bir fetva maddesi

dir. Nitekim, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Ef., 3783, vr. 164a; 3713, vr.

2a; 3729, vr. S la metin kayıtlarında Ebussuıld Efendi'ye ait bir fetva kay

dı olarak nak.ledilmiştir. Makam ve Mukarn kelimelerinin filolojik yapısı hakkında bir fetvadır.

155 Süleymaniye Kütüphanesi. Esad Ef. 615, vr. 107b-ll0a.

156 Atsız, Birgiui Bibliyografyası, s. 60.

157 Arslan, Ahmet Turan. lnıam Birgi11i, Hayatı, Eserleri ue Arapça Tedrisawzdaki Yeri. İstanbul, 1992, s. 90-91.

158 Süleymaniye Kütüphanesi. Esad Ef., 615, vr. 107b, der kenar.

159 Milli Kütüphane. Yz. i\3:1 I li.

160 Milli Kütüphane. Yz. A2320/ A.

161 Nşr: Sadık Vicdani Ebu Rıdvan [KayıkcıoğluL İstanbul. tz.

162- AtıfEf., 2831, vr. 89-.116. Hey' konusunun başından, Hzyrlru'l- aylı konusunun sonuna ka-dar.

163 Antalya Akseki, 255, vr. 22!ib-229b.

164 Adana ilk Halk Kütüphanesi, 639, vr. 80b-9Jb.

165 Mehmet Emin Agar, Elıussrllid E[elldi'ye Atfedilell Bir Baytamflm e, istanbul, tz.

166 Süleymaniye Kütüphanesi, Şehit Ali Paşa, 2859, vr. 38a-b.


Şeyhülisliinı Ehussuud Efendi: Bihliyogmlik Bir Değerlendirme 455

Bunların yanında Ebussuud Efendi adına ithafen eserler de telif edilmiş

tir. Şeyh Muhammed b. Muhammed el-Mağuş [?] (ö. 94 711537). telif etti

ği Risdletiiıı fi'l-kimya adlı eserini Ebussuud Efendi'ye ithaf etmiştir. Hi?

rv. Fetvaları

A. Fetvaları

Kütüphanelerde Ebussuud Efendi'ye nispet edilen yüzlerce mecmua ve da

ğınık halde binlerce fetva kaydı bulunmaktadır. Ata!, Ebussuud Efendi'nin fet

valarımn önemini, "Elsine-i selasede fetvaları müsellem, adil, düstüru'l-amel-i

Rum u Ara b u Acem, manzünı ve mensur suale muvafık cevab-ı metin ve muh

kem tercüme-i kitap vaki olmişidi. (. .. )Her cevab habl-i metin ve faslü'l-hitab

olub, üftade-i calı-i evhama urve-i vüska ve cahil-i nactana zencir-i cünundur.

Hernan Hoca Çelebi lakabının te'siridir ki, asırlarında üstad-ı ebna-i zaman ol

dukları gibi, fetvaları ile mesele am uz her asr-ı evandır" 168 ifadeleri ile dile ge

tirmiştir.

Ebussuüd Efendi fetvalarının kaynaklarını, yazma eser kütüphaneleri,

şer'iyye sicilleri, arşivler, fıkıh, tasavvuf ve tarih kaynakları olarak sıralamak

mümkündür.

Şer'iyye sicillerinde yargı kararlarında fetvalara yer verilmesi, ıG9 Peçevl'nin,

Celalzade Mustafa Çelebi'nin Kanunname'sinden söz ederken, kanunnarnele

rin Ruus kaleminde saklandığını 170 ifade etmesi, fıkıh kaynaklarının çeşitli ko

nularında fetva ve ma'ruzatlara atıflarda bulunulması, 171 tasavvuf kaynakların

da özellikle raks ve deveran meselelerinde fetvaların önemli bir yer işgal etme

si,172 ve tarih kaynaklarında özellikle savaş ve idamlar söz konusu olduğunda

fetvalara yer verilmesi173 bu kaynakları fetva tarihi açısından önemli kılmakta

dır. Bunlardan arşiv kaynaklarındaki kayıtlarda görülen hassasiyet ve ilmi di

siplinin diğer kaynaklarda bulunması oldukça zordur. Çünkü bu kaynaklarda

fetvalara genelde tercüme, alıntı ya da yorum şeklinde yer verilmektedir. Bu çe

şit bilgilerde ise tahrif her zaman imkan dahilindedir.

Yazma eser kütilphanelerinde yüzlerce fetva mecmuası ve binlerce fetva kay

dı bulunmaktadır. Bu mecmüa ve fetvaları şekil bakımından genel olarak dört

IG7 Kiitip Çelebi, Ke;ifu::.zwllill, c. I, BB7.

1GB Atfıi, Hadtiik, c. ll, 5. 185.

169 Ürııck olarak bkz.: lstanlıull'vlfr. Şer. Sic!. Arşv., Kasımpaşa Mahkemesi, 5B,v., 4lı.

170 Peçevi, Tari/ı, c. l, s. 4G.

171 Örnek olarak bkz.: el-Hasketi, ed-Diirrii'l-!Vlulıtiir, Beyrut, 138G, c. lll, s. 20; c. !V, s. 157, İlın

Abidin, Htişiyeıii Reddi'l-Mu/Hrir, c. IV, s. 214, 215, 293, 388.

172 Pehlul Düzenli, Osmanlı Ulernrı ue Me,çayilıinill Gözüyle Miizik, s. 110-118.

173 Peçevi, 1iırilı, c. 1, s. 4GG-4G7.


456 TALi D, 3(5), 2005, P. Düzenli

kısımda tasnif etmek mümkündür: Şukkalar, ınüstakil mecmualar, çeşitli mecmuaların kenar kayıtları, fıkıh ve tarih gibi muhtelif kaynaklarda yapılan atıf! ar.

1. Şukkalar

Şukkalar, özel hazırlanmış fetva soru formlarıdır. Bu formun üst tarafında

soru başlığı, altında soru, onun devamında el-Cevab faslı ve en son olarak da müftünün imzası yer alır. Kütüphanelerde bu çeşit şukkalardan az da olsa bu

lunmaktadır. Bunların bir kısmı derlenerek özel koleksiyon haline getirilmiş,

diğer bir kısmı da çeşitli mecmuaların arasında dağınık halde bulunmaktadır.

Süleymaniye Kütüphanesi'nde bu koleksiyonlardan beş adet tespit edilebilmiştir. BUnlar Şehid Ali Paşa, 1072, 2867 ve 2868 nolu nüshalar ile Fatih, 2349

ve 2419 nolu nüshalar. Bu mecmualardan, Şehid Ali Paşa, 1072 nolu nüshada Ebussuud Efendi'ye ait 29 adet, 2868 nolu nüshada 282 adet, 2867 nolu nüsha

da 308 adet; Fatih 2419 nolu nüshada 13 adet adet fetva tespit edildi. Bunların

yanında muhtelif mecmüaların arasında dağınık halde birçok şukkaya bulun

maktadır.

2. Müstakil Mecmualar

Müstakil ınecmualar farklı özelliklere sahiptirler. Bunları da şu şekilde sınıf

landırmak mümkündür:

a. Mukaddiınesiz olanlar. Bunlar farklı şekillerde tasnif edilmişlerdir. Kimi

mecınualar, ınukaddime bilgisi vermeksizin doğrudan fetvaları nakletmek ve her fetvanın sonunda "ketebehu Ebussuud" gibi yalnızca fetvanın kime ait olduğunu belirtme yöntemini uygulamaktadır. Bu tip mec

ınillarda, "Ketebe" kayıtlannda fetvanın bazı özelliklerine de dikkat çekilmektedir. Bunların başında da "ketebehu (. .. ) min hattih!" [Bu fetva .. .'nin bizzat kendi yazısından nakledilmiştir] şeklindeki kayıtlar gelmek

tedir. Bu grupta yer alan fetvalar, genelde "Ebussuud min hattihi" şeklin

de geçmektedir. Bunun dışındaki kayıt tarzlarından tespit edilebilenler şöyledir: "Nukile min hattih!", "bi ayniha ınestt1rdur"ı74 ve "leallehü

ınimma nukile min hattihL"ı7s

b. Mukaddimesiz mecmuaların bir diğer şekli de, mecmuanın zahriyye, vikaye, serlevha, dış alt ya da üst kenarları gibi herhangi bir yerinde bir

müftüye nispet edilenlerdir. Bu tip mecmuaların özel olarak incelenip, mukabele edilıneğe ihtiyaçlan olduğu açıktır.

c. Mukaddimeli olarılar. Bunlar ınukaddimelerinde, mei::mua ve mürettip

hakkında bilgilerin verildiği. fetvfıların kimlere ait olduğu ve nereden derlendiği belirtilen mecınualardır. Şeyhülislam Ebussuüd Efendi'nin

174 Veli lı. Yusuf, Mecnııiatii'l-Fetiiyti, İstanbul Mft. Ktp., no: 178, vr. 9llı.

175 Mecnıüa, Esad Efendi, 692/3, vr. Ba.


Şeyhülislam Ehussuüd Efendi: Bihliyogrııfık Bir Değerlendirme 457

fetvaları ile ilgili birçok müstakil mecmua tespit edilmiştir. Bunlardan üç tanesinin mürettibinin mecmuaların mukaddimelerinde belirtildiği görülmüştür. Bunlar, Veli Yegan Efendi, Muhammed b. Kadı Bozan, Sinan b. Ramazan el-Cevherl veya Çariulu Sinan b. Ramazan'dır. Bunların yanında Muhammed b. Ahmed Revisezade (?) 171; ve Şeyh! Kakülleri Perişan (ö. 1010/1698)'ın da177 Ebussuud Efendi'nin fetvlliarıyla ilgili derlemelerinin olduğu kaydedilmektedir, ancak bunlarla ilgili herhangi bir esere

rastlanmaınıştır.

Ebussufıd Efendi fetvalarından tespit edilebilen en eski nüshalar şunlardır:

ı. Kanunnaıne, Süleymaniye Kütüphanesi, Karaçelebizade Hüsaıneddin, no: 204, istinsah tarihi: 95711550.

2. Fetava, (Müstensih: Kemal b. Nurullah), Süleymaniye Kütüphanesi, İsınihan Sultan, no: 223, istinsah tarihi: 98311575.

3. Fetava Ebussuud, Süleymaniye Kütüphanesi, İsmihan Sultan, no: 241, istinsah tarihi: 988/ 1580.

4. Fetava Ebussuud, Süleymaniye Kütüphanesi, Murad Molla, no: 1114, is

tinsah tarihi: 994/1585.

5. Fetava Ebussufıd, (Bozanzade tertibi), Süleymaniye Kütüphanesi, Sultan Ahmed, no: 95, istinsah tarihi: 997/1588. ·

6. Fetava Ebussuud, (Bozanzade tertibi), Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, 1028. istinsah tarihi: 996

Ebussufıd Efendi'nin fetvaları ile ilgili bugüne kadar çeşitli çalışınalar yapılmıştır. Bunlardan tespit edilebilenler şunlardır:

ı. Sinan b. Ramazan el-Cevheri 1 Çariulu'nun derlemesi, Ertuğrul Düzdağ tarafından Ebussıdid Efendi Fetvaları IşığındaXVl. Asır Türk Hayatı adıy

la yayıınlanmıştır.ı 7ıı Di.izdağ, bu çalışmasını, birisi Millet Ktp. Ali Emiri, Şry. 80 n umarada kayıtlı ve 1041/1634 istinsah tarihli bir nüsha ile, Bayezid, 2757 nı,ıınarada kayıtlı ve istinsah tarihi tespit edilemeyen bir nüshayı esas alarak oluşturnı uştur.

2. Prof. Dr. ZahitAksu'nun "Ebussuud Efendi'nin Cezm Fetvaları" 17 !1 başlığı

altında hazırladığı doktora tezi. Bu çalışına Ebussufıd Efendi'nin ceza hukuku ile ilgili fetvalarıyla sınırlıdır.

3. Abdullah Demir, "Ebussuud Efendi ve Osmanlı Hukukundaki Yeri" adlı doktora tezinde söz konusu fetvaları konu edinıniştir.ıııo Demir bu çalış-

176 Katip Çelebi, Keşjiızzwuin, c. ll. 121~l.

177 Atfıi, Harlrlik, c. ll, s. 451.

17!! istanbul. 19B3.

17~1 Zalıid Aksu, Le Şeylıiilislftml:'hussıwd Efendi et Ses Fatwa's en JJroiı, Panel, ı ~171.

!BO "Ebussuüd Efendi'nin Ç)sınaıılı Hukukundaki Yeri", Doktora tezi, istanbul: M. ü. Sosyall3iliınler Enstitüsü, 2004.


458 TALi D, 3(5), 2005, P. llüzcııli

masında, arazi ve vergi hukuku, yargılama hukuku ve vakıf kurumu ko

nularını hukuk tarihi kaynakları, Ebussuud Efendi'nin fetvaları, ma'ruza

tı, kanunnamesi ve ilgili risllielerinden istifade ederek incelemiştir.

4. Friedrich Selle'nin hazırladığı "Prozessrecht des XVI. ]ahnmderts Im Os

manislzen Reiclz" ıııı başlıklı doktora tezi ise, hemen hemen bütünüyle

Ebussuüd Efeneli fetvaianna istinaden hazırlanmıştır.

5. Colin Imber, Ebııssuıid Tlze Islamic Legal Tradition 182 adlı eserinele Ebus

suud Efendi fetvalarının Veli b. Yusuf derlernesi ve Ertuğrul Düzdağ neş

ri ile Kanun-i Cecllcl'in At/illi Tetebbular Mecmllası neşrini esas almıştır.

Colin lmber'in bu eseri, vatandaşlık, vakıf, aile hukuku ltalak] ve ceza hu

kukunun bazı komılarıyla sınırlı olmuştur. Colin Imber'in bu çalışması, Murteza Bedir tarafından tercüme edilmiş,ın:ı Prof. Dr. Mehmet Akif Ay

dın tarafından da hakkında bir değerlendirme kaleme alınmıştır. 1114

6. Ebussuücl Efeneli'nin İltizam ile ilgili fetva! an, Kürşad Urungu Akpınar ta

rafından Yüksek Lisans tezine konu edinilmiştir.I 115

7. Yargı hukukunda ispat ve Şehadet ile fetvaları, M. Tayyib Gökbilgin tara

fından Ebussulld Fewiilarmda ve XVI. Asır Şeriyye Sicillatında ispat ve Şe

hiidet1111i başlığı ile değerlendirilmiştir.

3. Kenar ya da Metin Kayıtlar

Bunlar, "ketebehu Ebussuud" ya da "Ketebehu Ebussuücl min hattihi" şek

linde, mecmuaların kenar notlarında, doğrudan nakil ya da metinele yer alan

bir meseleye delil o.lmak üzere kaydedilım fetvlliardır. Yazma eser kütüphane

lerindeki fetva ınecmuaları, bu çeşit fetva kayıtları açısından, incelenmesi ge

reken önemli kaynaklardır. Süleymaniye Kütüphanesi, Esad, Ef. No: 1068'de yer

alan Fetava-yı All Efendi ile Esacl Ef. 924 numaracia Nücümu'l-Fetava adıyla ka

yıtlı fetva mecmuası bu tip mecmualardandırlar.

4. Fıkıh-Fetva, Ma'rı1zat, Kanunname ve Tarih Kaynaklarındaki Atıflar

Fetvalarını nakleden ve fetva formatıyla yakından ilgisi bulunan önemli

kaynaklardan birisi de ma'rfızat ve kanunnaınelerdir.

Önceelen de ifade edildiği gibi, ma'ruzatlar, bilinen fetva formatından nis

peten farklı ınetinlerdir. Ancak, ma'ruzat nüshalarıncla, ma'ruzat formatına uy-

ıııı Wei~lıaden, ı%:!.

lll:! Edinlmrg, 19;17.

ııı:ı ,'ierialla!l Kallul/a, Elm.m11id ue Osmmılıila islami l/ukuk, tre.: iYiurteza Bedir. i~ranbııl, ;!()(J4.

ı H4 M. i\kif i\ ydın, "Coliıı ıınlıcr, Elıııssıılıd: The islami c Legal Tradition ... ", Osma11lı 1\ra,,·ıımwları, istanbul, :!000, sy. :!0.

I ıı:; Kürşad·llrungıı i\lqııııar, "Osmanlı Şeyhülislfıın Fetvülannda iltizüm", Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Bilkent Üniversitesi Spsyal Bilimler Enstitüsü, 2000.

1 BG islam Telkikieri Ellstiıiisii 1 !ergisi, l~)(iO, c. lll, sy. ı-:!, s. ı ı 7 13:!.


Şcyhiilislıinı Elıussuüd Efendi: llilıliyogr.ılik Ilir Dcğcrlcııdirnıc 459

ınayan, dolayısıyla ına'rO.ziH metni olmaktan çok, fetva metni olduğu anlaşılan

birçok meseleye de rastlanmaktadır. Bu da, ına'rO.zatları, fetva araştırmasında

önemli hale getirmektedir.

Esasen vergi ve toprak hukukunu düzenleyen kanunnameler de, ına'rO.zat

lar gibi fetva formatından nispeten farklı metinler olmakla birlikte, ına'rüzat

nüshalarında görülen özelliklerinden dolayı bunlar da fetva kaynakları arasın

da sayılınalıclır.

Kanuni dönemi sosyal, siyasal, iktisadi, dini, kültürel vb. konularından söz

eden hemen bütün tarih kaynaklarında EbussuO.d Efendi'ye bir atıfta bulunul

muş, bu atıflar genelde onun fetviiları bağlaınında olmuştur. Örneğin Kıbrıs'ın

fethP 117 ve XVI. asır tasawuf tarihinden söz eden hemen bütün kaynaklardalim

Ebussuüd Efendi'nin fetvaianna atıflarda bulunulınaktadır. Bu bakımdan tarih

kaynakları da Ebussuüd Efeneli fetviiları açısından birer kaynak olma özelliği

taşımaktadır.

Fıkıh metinlerine gelince, EbussuO.d Efendi kendi dönemi başta olmak üze

re, sonraki fıkıhçılar tarafından da ciddiye alınmış, fetvaları değerlendirmelere

tabi tutulmuş ve kendisine atıflar yapılmıştır. Örneğin, vakıfla ilgili bir fetvası

nı ımı Kınalızade Ali Efendi eleştirmiş, Şah Efendi ise savunınuştur. 1 ~m Bedel hac

ile ilgili bir fetvasına M üstakimzade Süleyman Sadeeldin Efendi bir reddiyyeı~ıı

kaleme almıştır. Ebussuüd Efeneli'nin fetvaları ve fıkhl görüşleriyle en fazla il

gilenen şahsiyerin imam Birgivl olduğu görülmektedir. Nitekim o, Padişah va

siyyetinin tenfizi ile fakiriere vakıf konusunda verdiği fetvalar, 192 Kanuni ve an

nesinin Ravza-i Mutahhara'ya vakfettikleri kıymetli eşyayı:ı para vakıfları ve di

ni ibadetlerin ücretle yapılması ile ilgili reddiyeleriY'~ teğannl konusu ile ilgili

yazışınası 1 ~15 ve eliğer eser ve reddiyyeleri ile191i Ebussuucl Efeneli 'yi adeta bir

gölge gibi izlemiştir.

Ebussuüd Efendi, vefatından sonra da tartışmalara konu olduğu gibi, kay

nak olmaya da devam etmiştir. Özellikle Osmanlı fetva makamında müracaat

ı B7 Örnek olarak lıkz.: Peçevi, 1rıriil, c. I, s. 4GG-4G7; Haınıncr, Osmruıil Tari/ı i, İstanlıul, tz., c.

IV.~- 7 B.

ı BB Ürııek olarak bkz.: Reşat Öngören, Osmanlılarda Ta.l"llllllll{; J\1/adu/u{/a Slijfleı; Dt:Plei 11e

Ulemii, s. 34B-354; Necdet Yılmaz, "XVII. Asır'da Anadolu'ta Tasavvııf", Doktora Tezi, lstanlıul: lVIarmara O niversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2000, ~- 412-4 Hi.

1 B~l Mem11ia, Süleymaniye Kütüphanesi. Esad Ef, 371:!, vr. 7llı.

1~10 Mem11ia, Siileyıııaniye Kütüphanesi, Esad Ef, 37J:l, 7Jlı-72a.

191 lvlemuirı, Süleymaniye Kiitiiplıanesi, Esad Ef. 375(i, vr. GOa-77a.

1~12 Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Ef. c!G99, vr. !2Ua- 1:!2a.

1~13 Süleymaniye Kütiiplıanesi, Yazımı Bağışlar, 12G~I. vr. 225lı-231lı. Birgivi'nin lııı eseri, Ahmet Turan Arslan tarafından "İmam Birgivi'nin (929-~JBI/152:1-J57:ıı Bir Mektubu" lıaşlığı ile

yayınlanııııştır. Bkz.: ilmi J\mşllmın/ar Dergisi, 19;17, sy. 5, ~-(i ı 74.

ı~14 Arslan, inuım Birgiui: Hayali, t:.~erleri 11e Arapça Ter/risaımdaki Veri, s. 5(j-li2.

Hl5 Süleymaniye Kiitüplıanesi, Laleli, 4Gli, vr. 48-49; Hüdiıni, Berika-i Malırmuliyye, c. ı. s. 212.


460 TALi D, 3(5), 2005, P. Düzenli

kaynağı olarak kullanılan çeşitli mecmualarda, fıkhl görüşler arasındaki tartışma ve tercihlerde Ebussuüd Efendi ayrı bir yer işgal etmiştir. Mürettib, müstensih ya da eseri mütalaa edenler tarafından mecmüaların metin ya da kenarlarına konan -ki en yaygın olan kenar not şeklindedir- bu çeşit kayıtların yer aldığı bazı eserler şöyledir: Fetdua-yı Ankarauf, I!ll Fetdua-yı Abdullah, ı!ıu Fetdua

yı Kadri Efendi,ı!ı!ı Fetduri.-yıl\llinkarfzade Yahya Efendi, 21111 Fetdua-yı Adliyc,2111

Fetdua-yı Ali Efendi,2112 Fetri.ud-yıAtaullah,20:1 Mecmıla-yı Şerife,204 Mecmılatii'l

Fetatid,205 Cerfde-i İlmiyye.201i

Hl6 imanı Birgivi'nin sonıp Elıııssııüd Efendi'nin cevaplamadığı diğer bazı konular için bkz.: lie

ytiu 11 sıiretifet/lti li Melwwtf Çelebi b. Pir Ali e/1'.-fiiderris j1 Driri'l Hndis{i Kasa/mı i /Jirgi ile'/ Miijii EbLmuid 11e lıii11e ltiyiici!Jillıii, Süleymaniye Kütüphanesi, Esat! Ef. ~llS, vr. 40b-41a.

197 Şcyhülislüm Ankaravi Mehmecl Efeneli (ö. 1ml911687) tarafından derlenmiştir. Fetvıi kay

mıkları, fıkıh metin ve şerhlerinden fetvacia kaynak olmak üzere hazırlanmış bir eserdir. Bıı

eserin bir çok nüshasıııda ınürettipler, Ankaravi'nin derlediği meseleler hakkında tahliller

yapmış, Osmanlı ınüftülcri tarafından tercih eelilen fetv<ilara özel olarak işaret etmişlerdir

ki. Ebııssııfıd Efeneli'nin fetviiları ilc mııkayese, bunlar arasında özel bir yere sahiptir. Bıı

Mecrı11ianın niishalarında, Elıııssuüd Efendi'ye yer verdiği tespit edilenlerden bazıları ve va rak nııınarabrı şöyledir: Siileyınaniye Kütüphanesi, Aşir Ef, 1 :~4. vr. :l40a; Fatih, no: 2:l!'iB,

vr. !Oh, 24h, (i(ib, 77a, ~l7a, ı:ı5h, 153a, 15:lb, Hllh, 214a, 25la, 257lı, 30la, 30lh, 356a, :~(i4lı.

37:la, 394lı, 395a, 391lh, 3~lBh, 400a, 400a, 402a, 403h, 404b, 404h, 442a; H. Hüsnü paşa, no:

:ı4:ı, vr. 1 la. 1 Ila. :ı:ıa, 3Biı, 25lı, 47lı, (iOa, 64lı, 6~llı, 7la, 721ı, ~l2a, 9~llı, 1 15a, ı ı 7a, l27a, ı:Hiı,

1351ı, IIHia, 357a, :~H5a, 4:ı~ıa lı; H. 1-Iüsnü Paşa, no: 43~l. vr. :ı4a lı, 631ı, (i7a, ıı:ıa, !Hilı. ı O(ia,

ı23a, 142lı. 145a, ]():~a. )(i: la, 325a, 343a b, 34Ba, 36Giı, :i(i7a, 379a, 41 Oh, 431 a, 4551ı, 4Wllı,

502lı, 510a, 525b; Hacı Beşir Ağa, no: 315, vr. 74a, 76a, 95a, llOb, 111a, 120a, l38b, l551ı,

ı7Ga, ı92a, 237a, 268lı, 2~l0a, 316, 316, 316, 316, 3ı6, 358a, 374b, 376b, 37Ga, :i95lı, 444a,

487a; Hacı Beşir Ağa, no: :ı ı 6, vr. 18lı, 50a,73a, 79a, Illa, 1 OOa, 156a, 125a, 105a, ı Hia, ı:ıoa,

2G3a, 2G9a, 271 b, 307b, 315a lı, 32%, 332b, 340a, 364a, 439a; Hacı Beşir Ağa, no: 34:i, vr. B la,

~J2a, :ı w, vr. 58a; Haınidiye, no: 591, vr. 5Ga, 60a, 62a, 7Biı, 82b, H2b, 94b, lOOiı, 114b, 124a.

14lb, 148lı, 155b, 15Ga, 2Bllı, 291a, 296b, 302b, 313a, 313b, 319a, 332a, 335:.ı, 350b, 354lı,

:~5Ba, 374lı, 3H3lı, 3DOa, 4:l:!la, !Ha, 422b, 437a; I-lamidiye, no: 5~12, vr. 350b; J-lamidiyc. no:

592, vr. 2~l2a;Y:.ızıııa Bağışlar, no: G!l6, vr. 61a, fi71ı, 165lı, 52la; 1-Iaıııidiye, no: 5~l2, vr. !la, f;5a,

(i7fı, H2lı, mııı, ~ll b, 210a, 2:!Ba, 29Ga, 298a, 316a, :l53lı, 3!1Ba; YazınaBağışlar, no: 6!Hi, vr. :ı:ıa,

(i(ilı, 102a, 1071ı, 1401ı, 150iı, W51ı, Hi9a, 17Ga, 1751ı, IH41ı, 217a, :124lı, 326lı, :ı47lı, :l(i4<ı,

:mı lı, :ı9Biı, 447a, 4741ı, 4!Hla, 4BGa, 48Ga, 487lı, 524lı, 52(ia, 52(ia, 52(ia, 542a. 54(ia.

ı~ııı Fetviilar hakkında değerlendirmelerin yer aldığı lııı eserin ınüellif ve ınüstcnsihi hakkında h ir bilgiye rastlanıııaınıştır. Bayczid, Veliyyüddin, no: ı 502, vr. 5 ı lı.

ımı Alıdulkadir lı. Yusuf el Kfıdiri (iii. IOB!'i/l674) rarafıııdan, fctviıda cl kitabı olmak üzere, fıkıh

kaynaklarından derlenerek hazırl:.ınınış lı ir eserdir. Vrikuilii'I-Miifiiu olarak ıneşhurdur. Sii

leyınaniyc Kiitüphanesi, ll km. no: 417, vr. 47a.

200 Atfıullah Muhammed 1-lızır tarafından Şcyhiilislfım Minkarizfıde Yahya Efendi (ii.

IOBB/Hi77)'nin fetvalarını deriemek üzere hazırlanmış bir eserdir. Fetviiların yaııında, fıkıh

kaynaklarından nakillerde de bulunulmuştur. Süleymaniye Kiitüplıanesi, Yazma Bağışlar,

2129, vr. 153lı; Şehit Ali Pa~a. no: 1055, vr. 14a.

201 Resul b. Salih el Aydiııi (ii. !17811570) tarafıııclaıı yargıda el kitabı olmak üzere, fıkıh ve fctviı kaynaklarından derlenerek hazırlanmış bir eserdir. Süleymaniye Kütüphanesi, Şehit Ali Paşa, no: 1043, vr. l!'iGiı, l55;ı, 1 18a.

202 Şcyhülislfını Çatalcalı Ali Efendi (ö. 1040/l630)'nin fetvalarının derlenmesinden oluşııııış

bir eserdir. Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, no: 23B~l. vr. 471ı, 7la; 1-Iamidiye, (io:ı, vr. 4!llı,

~ımı, 150a, 204a, 22Ga; Haınidiye, no: 609, vr. 37lı, B51ı, HiHiı. ..,


Şeyhülislfinı Ehussuiıd Efendi: llihliyngr.ıtik Bir Değerlendirme 461

Fıkıh kaynaklarında da tenkit, tercih ya da kaynak olarak Ebussuud Efen

di'nin fetvaianna müracaat edildiği görülmektedir. Örneğin, Damad adıyla

meşhur Şehzade Abdurrahman b. Şeyh Muhammed b. Süleyman (ö.

l078/1667)'ın, İbrahim Halebi (ö. 95611549)'nin ıvliilteka'l-Eblzur adlı eserine

yazdığı şerhi olan Mecmau'l-Enlııır'da Ebussuud Efendi'nin Ma'rıiziit'ına atıfta

bulunduğu207 gibi, İbn Abidin (ö. 1252/ 1836) Hiişiyet-il Reddi'l-Mıılztiir'ının bir

çok yerinde/011 Ali Haydar Efendi (ö. 135511936) Mecelle şerhi olan Dilrerü'l

Hilkkiim'ın20~1 ana kaynaklan arasında yer almıştır.

B. Ma'ruzat

Esasen Türkçe bir tabir olan "Ma'rilzat" kelimesi, Türkçe'de "Mevki veya yaş

bakımından büyük birine bildirilen, sunulan şeyler, dilek ve bilgi"zıo manasma

geldiği gibi, Osmanlı döneminde, Tanzimat'tan sonra, Sadrazamlar tarafından

Mabeyn'e yazılan arizalar [kağıtlari ile ilgili özel bir tabir haline gelmiştir.2 ı ı

Tanzimat öncesinde ise, ma'rüzat metinlerinin mukaddimesinden anlaşıldığı

na göre Şeyhülislamlar tarafından, Padişaha sunularak onayiattınlan fetvalar için kullanılmıştır.zız

Başta ma'rüzat metinlerinin dlbaceleri olmak üzere ilgili kaynaklarda yer

alan bilgilere göre, ma'rilzatların ortaya çıkışının temel sebebi, fiili uygulamada, uygulanan mezhep içerisindeki farklı görüşlerin çeşitli kesimlerde tartışmalara

konu olmasıdır. Şeyhülislamlık bu tartışmalara son verebilmek ve hukuki prob-

;w:ı Atfıııllah Mulıaınıııcd (ii. '!) tarafından fctvfıda cl kitabı olmak iizcrc, fıkıh kaynaklarından derlenerek hazırlanınış lıir eserdir. Süleymaniye Kiitiiplıancsi, Bağdatlı Vclılıi, no: 5~1<1, vr. I Olllı, 1 Ola, 112a, l20a, 12(ia, 129lı, 13la, 132a, 147b, Hi~llı, 1 !l7a, 2mla, 2G7lı. 272a, 2BBiı, 3G5a, :173a, 4:na, 4:15a, 51%, 524lı, 532a, 537b, 5G~Jb; I-lanıidiye, no: 5~1~1. Vr. l2a, lBa, ~IOa, 170a, 253a, 2(i4a, 2G5a, 332a, :m2b, 447a, 45la, 455a.

204 Muhammed lı. Alımed cl Üskiidfıri (ii.?) tarafıııdan 1137/1724 tarihinde istinsalı edilmiş, fıkıh kaynaklarından derleme, l"etvfıda el kitabı olarak hazırlanmış bir mccmüadır. Siileyınaniye Kiitiiplıanesi, Fatih, no: 2:159, vr. fi!lb, fi9a, 8Gh, ~JHb, ll2a, ll5a, ll~la, 129b, 130a, 15llı. HiBa, HiBh, :ıwıı .. :~fi2a, 3fiHa. :ı70h, 3!l2b, 393a, 413a, 437b, 4~J:ılı. 4~1Bh, 4mla, 4~J~Ja, 50 llı,

517a.

205 l'vliicllif ve ıniistensihi tespit edilemeyen ve ll 75/17GI yılında istinsalı edilen, Türkçe, iınzasız fetv;1 derlcıııclcriııdcn olıışımış bir fetvii mccmüasıdır. Süleymaniye Kütüphanesi, Fa

tih. 23~10, vr. 115a.

20G Ceritle-i ilmiyye, c. ı. s. 4:!7.

207 ıV/ecmnu'l-Enlwr, Istanbul, 1070, c. I. s. GIB.

201! /1aşiyeiii Ueddi'I-MulıLrır. Ürııek olarak bkz.: c.l, s. 5:lG; c. lll. I~J; c. IV, s. 215 ve 420: c. V. s. 20!i: c. VI, s. 141; c. VII, s. l~Hl; c. VIII, s. 24 vd.

zmı lsraıılıııl, ı:~:ıo.

210 Heyet. Omekleriyle TiirkçeSii::.liik, istanbul, 2002, c. nı. s. 1901!.

21ll'vl. /.eki l'akalııı, Osmrllllı 7iırili /Jeyimleri f!e Terimleri Siizliigii, istanbul. l~l!l3, c. Il, s. 410.

212 Ürııek olarak hk.; Fefrillti-yl Ali Efendi Maa'u-Nukiil, Millet K tp. Ali Eıııiri, Şry. 104, vr. 122a; Felfiflri y1 Valiyrı iJ. Zekeriyytl lı. llaymnı, Millet Ktp. Ali Emi ri, Şry. !!7, vr. 527a; Mecmtia, Siileyıııaııiye Kütüphanesi, Esad Ef. ;ıııo9, vr. l30a- J:l2a (sene: 957, altı madde).


462 TALi D. 3(5), 2005, P. Düzenli

lemlere sağlıklı bir çözüm bulmak için fetvalar arasından tercih te bulunup, tezkire213 ile Padişah,2 ı4 Divan-ı Aıı,zıs Divan-ı Hümayfın'a2 ' 6 arz edip, Padişahın onayını alarak, ilgili makamlara gönderme yöntemini uygulamıştır.2I7 Bu dibacelerde, Baysun'un, ma'ruzatların Kanuni Sultan Süleyman'ın emri ile yazıldığıwı şeklindeki tespitini doğrulayacak herhangi bir kayda rastlanmamıştır.

IV!a'ruzatların temel özelliği, fetva metninin içerisinde Padişah'a sunulduğunu ifade eden "Atebe-i Ulya'ya arz olundu", "i'lam olundu", "zikr olundu" ya da"( ... ) ferman sadır oldu" gibi tabirlerin bulunmasıdır. Bu temel özellik dikkate alındığında, bu özelliği taşıyıp da ma'rfızat metinlerinin dışında yer alan meselelerin de ma'rfızat maddelerinden sayılması gerekmektedir. Toprak hukuku ve vergilerle ilgili meseleleri kapsayan mecmüalar, bu prensibin dışında

dır. Çünkü bu gibi meseleler özel olarak kanunname başlığı altında toplanmıştır. Böyle olunca, ma'rüzfıt metinlerinde yer aldığı halde, bu özelliği taşımayan maddelerin ma'rüzat'dan sayılmaması gerekmektedir.

Ma'ruzatların ana konularını, nüshalar arasında farklılık arz etmekle beraber, genelde namaz, zekat, ni kah, cihad, ab ık, mefkfıd, vakf, bey', edebü'l -kadi, şehaclet, da'va, gasb, kısmct, icare, şetta [İstanbul'un fethi ve kiliseler ile medreselerdeki ders ücretleri! konularının oluşturduğu görülmektedir.

Ma'rüzatlar, müstakil metinler halinde derlencliği gibi, fetva mecmüaları ve kanünnameterde21 !1 ele dağınık halde nakledilmiştir. Fetva ınecmüalarıncla olduğu rahatça anlaşılabilen bu meseleler, kanunnamelerde birbirinden ayırt edilemeyecek kadar girift ve iç içedir.

Başta Süleymaniye Kütüphanesi olmak üzere, diğer yazma eser kütüphanelerinde yapılan araştırmada, ma'rüzatların müellif nüshalarına rastlanmadı. Göriilen yazmaların genelinde istinsah tarihi bulunmamakta, bulunanların tarihleri de Ebussuüd döneminden uzak tarihlerden oluşmaktadır. Bunlardan Ebussuüd Efendi'ye en yakın olanlar şunlardır:

Ma'rüzat, Köprüli.i, III Kısım, 99/l, vr. 1b-16b, istinsah tarihi: 108611675.

Ma'rüzat, Bayezid, Veliyyüddin, 1547/4, vr. 126a-135b, istinsah tarihi: 109011679.

2 ı:ı Milli Teteblmlar Mec111ıirm. s. ~42; iüil'K, no: Ol, vr. !l21ı; BV ı. vr. (i9a; Süleymaniye Kütüp

hanesi, Esad EL !18!1, vr. 247a; Süleymaniye Kütüphanesi, Esad EL B!J2, vr. 2871ı; YB ı. vr. 4a.

214 Milli Teteblmlar Mecnııirm. s. :!42; İÜİ!'K, no: Ol, vr. 921ı; BV ı, vr. G9a; Süleymaniye Kütüp-

hanesi, Esat! Ef. !lB!l, vr. 24 7a; Süleymaniye Kütüphanesi, Es ad Ef. B92, vr. 2871ı; YB ı, vr. 4a.

21!1 ı'vfilli Teteblmlar MecmıirL\1, s. 343; 13\1 l; vr. 70a.

21G İÜİFK, Ktp., Ol, VIL 9~a.

zı 7 Ma'rıizril-ı i\lırlullalı H(ewli, Bağdaılı Vehbi, 2054. vr. l9lı; Mrı'rıizril, istanbul Mft. Ktp., UHi,

vr. 223a.

21B Baysun, "Eiıussuiıd", Ü\, c. IV, s. mı.

219 Örnek olarak lıkz.: Kmıuunrime, başlık ve giriş ynk. (Eraziyc miitcallik mesclcler). Mlisten

silı: Alımed lı. 1\tfıullalı cl Yaiıyiivi, istinsalı tarihi yok, dili Türkçe. Millet K tp. !\li Em iri. ~ry. 4fiB/ 1. vr. Ua.


Şeyhülislam Ehussuıid Efendi: Bibliyografik Bir Değerlendirme 463

Bunların dışında istinsah tarihleri bulunmamakla birlikte, mukaddime ve

serlehvalarında yer alan kayıtlar bakımından önem arz eden diğer nüshalar,

Bayezid, Veliyyüddin, 321G, vr. 70a-73a'da yer alan nüsha. Bu nüshanın mu

kaddiınesi şöyledir: "Hoca Çelebi, "Nizam-ı aleme evfak olduğiçün hususuna

hükm-i şerif inayet olunub padişah-ı alempenah Hoca Çelebi Efendi arz eylediği mesai! suretidir, zikr olunur, suret-i ewel budur".

Mitlet, Ali Emiri, Şry, 337, vr. 2b-5a'da yer alan nüshalardır. Bu nüshanın

mukaddimesindeki kayıt da şöyledir: "Merhum ve MağfGrun leh Ebussuüd

Efendi birkaç maddeler ki cevabiarı Padişah Hazretlerinin tayinlerine muhtac

olmağın arz ettikele Padişah Hazretleri buyurduldan cevabiarıdır ki, b ila ziyade vela noksan nakl olundu."

Kayıtlardan anlaşılelığına göre Şeyhiiiislam Ebussuüd Efendi döneminde

başlayan bu uygulama sonraki Şeyhülislamlar tarafından da devam ettirilmiş

tir. Şeyhiiiislam Mu! d Ahmed Efendi (ö. 10571 1647) imzalı bir fetva220 ile Şey

hiilislam Yenişehirli Abdullah Efeneli (ö.ll56/l743)'ye ait olduğu kaydedilen

bir ma'ruzat ınetninde221 bu husus açıkça ifade edilmiştir. Yazma Bağışlar 4550

mımarada kayıtlı olan bir ına'rüzat metninin zahriyyesinde ise Ebussuüd Efen

di döneminde kabul edilen ma'rüzat maddelerinden yedi tanesinin yürürlük

ten kaldırıldığı ifade edilmiştir."222

Milli Tetebbular Mecmılast'nda22:i eksik bir nüshası neşredilen ma'rüzat'ın

tam bir nüshası Alınanca tercümesiyle birlikte Poul Horster224 ve A11met Ak

gündüz225 tarafından yayımlanmıştır.

Ma'ruzatların da fetvalar gibi, Ebussuud Efendi'den sonra fıkıh ve fetva ça

lışmalarında kaynak olarak müracaat edildiği görülmektedir. Örneğin, el-Has

kefı (ö. 1088/1677). ed-Diirrii.'l-Mulıtiir'mcla,22r; İbn Abielin Haşiye'sinde227 ma

ruzatlara atıflarda bulundukları gibi, modern dönem hukuk çalışınalarında da

müracaat kaynağı olma özelliğini korumaktadır.2211 Ayrıca, Ivlacınau'I-Fıklıi'I

islami'nin 14-19 Şubat 1998 tarihinde akdettiği oturumda, fetva kitaplarının

güncelleştirilmesi konusu tartışılmış, müzakere bölümünde Şeyh Abdüssettar

Ebu Gudde, Ebussuud Efeneli'nin Ma'ruzat'ının önemine elikkat çekmiş,22 !1 95

220 Mecmıiatii'I-Flkıli, Siilcyııı;ıııiyc Kiitiiplıaııcsi. Esad Ef. no: !14!1, vr. 4la.

221 Ma'nizrii-IAiuiullali E(lmrli, Bağciatlı Vehbi, 2054, vr. !9lı.

222 Siilcyınaııiyc Kiitüplıancsi, Yazma I3ağt~lar, 4550, vr. la.

22:1 t\·lilli Tetehhular Mecmrias1, c. ll, 5. :l37-34!l.

224 Zur i\nruemirurg des isialllise/ren ll eellls im 1 fi. ]alırlmnrlert, Snıtrgarı, ı !J:\5.

225 Akgündüz, Osnrwlli KWIIlllllflllleleri, c. fV, s. 35-:H.

22!i Ed-!Jiirrii'I-Mulllar, c. lll, 5. 20: c. 4, s. 157, 209, 215, 235, 2HB, 2!1:!, 295, :!44, :i(i4, :!lll!, :J%,

:ı9B, 44B, 457; c. V, 5. SB, 1 !i7, z:ı:ı, 35!i, 420, 658; c. VI, s. 141, !i35, 757.

227 Hiişiyelii Reilili'I-Mulllllr, c. IV, s. 214,215, 2~13, :iUB.

22B Malııııcsfıııi, isimli Hukukrmun '/~dilini, tre.: İbrahim Kati Diiıımez, Pdrmnrrm Onir,ersilesi İiu!tiyrlt Fakiiilesi Dergisi, I~JB5, c. III, s. 321.

229 ı'vleı:ellel-ii Mrıcmai'/-Fıklıi'l-islrimi, 199H, sy. ll, cüz: 2; s. (i!i~l.


464 TALi D, 3(5), 2005, P. Düzenli

(11/7) nolu kararında da Ma'rfızat vb. fetva mecmfıaların yeniden gün yüzüne

çıkarılması konusu kararlaştırılmıştır.230

C. Kanunname

Kanunname başlığı ile nakledilen fetvaların genelde toprak hukuku ve ver

gilerle ilgili konulardan oluştuğu görülmektedir. Peçevl, Ebussuüd Efendi'nin

toprak sorunlarına ilişkin fetvaları ile herkesin karşılaştığı güçlükleri çözdüğü

nü kaydetıniştir.z:ıı Peçevi, Celil.lzade Mustafa Çelebi'nin Kanunname'sinden söz ederken kanunnameterin Rufıs kaleminde saklandığını kaydeder.z:ız

Demir, Padişahlara ait Kanunnameler ile şeyhülislamiarın hazırladıkları

fetva formatındaki kanunnameler arasındaki farka dikkat çektikten sonra,

Ebussufıd Efendi'nin Buclin,23:ı Üsküp ve SeHinik234 ile ilgili kanunnameleri

hakkında bilgi vermekteclir.235 Özellikle Rumeli toprakları231i ve hangi bölge ile

ilgili olduğu ifade edilmeksizin, öşür ve haraç arazisi ile ilgili fevaların237 yanın

da, Artlzf-yi Hariiciyye ve Öşriyye Hakkında Kamm ve Fetvalar, Kiinunniime,

Kiintinu'l-Muiimeliit olarak da anılan metinlerin bazıları Prof. Dr. Ahmet Ak

güne! üz tarafından neşredi I m iştir. 23B

Kanunname elenilince daha çok Ebussufıd Efendi gündeme gelmesine kar

şın, kanunmlme metinlerinde farklı.Şeyhülislam ve müftülerin imzalarının bu

lunması, bu uygulamanın Osmanlı Devleti'nin diğer devirlerinele de uygulan

dığını ve bir gelenek halini aldığını göstermektedir."2:ı~ı

Kanunnameler hususunda da, fetvalar gibi, özel olarak derleme çalışınası

yapıldığı görülmektedir. Kanunnaıneler, kendilerinden sonraki dönemler için

de kaynak olma özelliği taşıınışlardır.240 Nitekim Pir Mehınecl Efendi b. Hasan el

Üskfıbl, bu çeşit fetvaları deriemiş ve "Kavfın!n-i Osmaniyeele işbu risale-yi cem

ec!üb" ifadesinelen sonra eserine Zalıfru'l-kudiit adını verdiğini kayc!etıniştir.24 1

2:!0 ı'vlecelleı-ii Mamwfi-Fık/Ji'l-islcimi, 1998, sy. 1 ı, ciiz: 2; s. 6~14.

2:l ı l'eçevi, '[(ıri/1, c. l, s. 57.

2:-12 l'eçevi, Trıril1. c. 1, s. 4ti.

23:l !\•!illet Ktp., Ali Eıııiri, Şry. •lfi!J/, vr. la 43h.

234 Millet. Ali Emi ri. Şry, B0/2, vr. 278a 2~l2a. Mukaddiıııe eserin, Sultan Selim h. Süleyman za

manında yazıldığı ifade edilmi~.

235 Demir, Ellussutiıl E[elldi'llill Osmrmlı I-lukukıuulaki Yeri, s. 2 ı ~ı-2:-ıo.

2:lti Düzdağ, Efnısswirll:.jimıli l'ewrılrm, s. 167; Mecmıia, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Ef. :ı:ı4ı, vr. l!itia; :ı72~l. vr. ızolı-12la.

2:!7\leli ı, vr. 30a h; Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Ef. :ı:ı4J, vr. l!iBh, 170lı; :l7ti2, vr. !la; :ın~ı. vr. ı21a; Hazert:ııı Hüseyin Çelebi, Tellıisu'l-Beyrıll, s. IOB-111.

z:ııı Akgiindiiz, Osnırı11lı kalllllllliimeleri, c. !V, s. 7!!-91.

2:-ı~ı Millet K tp. 1\li Emi ri, Şry .. 4!iB/ ı, vr. la 43b; Siileyınaniye Kiitiiplıanesi, Heşid Efendi. 277, 1 a 4Biı.

240 Meşreh Efendi Hatidi. Crimiu'l-İcdreıeyll, Süleymaniye Kiitiiplıanesi, Esad Ef. til4, vr. 4!la. 7~lb (kenar kayıt), !OOa; ilııı Abidin, 1-Irişiye, c. V, s. 420.

241 Krlmill-ı Üsklilıi, Sii!cyıııaniye Kiitiiplıanesi, Lala !smail. l!l!i, vr. ıı:-ıb.


Şcyhülislam Ebus.•ulıd Efendi: Bibliyografik Bir Değerlendirme 465

Kütüphane kayıtlarında rastlanan en eski kanunname metinlerinden bazı

ları şöyledir:

Kanunname, Süleymaniye Kütüphanesi, Hüdai, 760, vr. 1b-49a. İstinsah tarihi: 1084/1673.

Kanunname, Köprülü, lll. Kısım, 99/l, vr. 1b-16b. İstinsah tarihi:

1086/1675.

Kanunname, Süleymaniye Kütüphanesi, İzmir, 816/3, vr. 34b-70b. İstinsah

tarihi: 1107/1695.

Kanunname, Atıf Ef., 1163/4, vr. 58b-86a. İstinsah tarihi: 1136/1723.

Kanunname, Millet, Şry. 135/2, vr. 49b-63a. İstinsah tarihi: 1140/1727.

Bu kayıtlar, Kanunnarnelerin çok sonraki dönemlerde derlendiği gibi bir izlenim oluştursa da, metinlerde geçen çeşitli kanun maddelerinin Ebussuüd Efendi gibi, eski dönem müftülerinin fetvalarının arasında da geçmesi,242 bunların ilk zamanlarda fetva metni şeklinde değerlendirildiği, kanun maddesi halinde ele alınışının ise daha sonraları ortaya çıktığına işaret olabilir.

V. Bibliyografya

Esasen Ebussuı1d Efendi'nin hayatına biyografi, bibliyografya, Osmanlı siyasi, iktisadi, hukuk, kültür, sosyal ve özellikle de tasawuf tarihinden söz eden hemen bütün kaynaklarda rastlamak mümkündür. Yine bunların yanında Fıkıh ve Tefsir kaynaklarında da Ebussuı1d Efendi ile ilgili bilgiler yer almaktadır. Özellikle de Hanefi alimlerinin biyografilerinden söz eden hemen bütün kaynaklarda Ebussuı1d Efendi'ye özel olarak yer verildiği görülmektedir.

Genel Bibliyografya

Kitaplar Mecmıia; Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Ef., 3335, vr. 130a; 3790, vr. 99b; 1017, vr. Gb;

3752, vr. 14a.

Agar, Mehmet Emin; Elıussuıicl Efendi'yeAtfedilen Bir Baytarn{mıe, Istanbul, tz.

Akgündüz, Ahmet; Osmanlı Kmıllnnanıeleri, !stanbul, 1990, c. I; 1992, c. !V ve V; 1993, c. VI.

Akgündüz, Murat; Osmanlı Deuletinde Şeyiıülisldnılık, Istanbul, 2002.

Albayrak, Sadık; Bııdin Kanwıniimesi, Istanbul, tz.

Altunsu, Abdülkadir; Osmanlı Şeylıiilisliimları, Ankara, 1972.

Arabul, Muzaffer; Dufinfinıe, Istanbul, 1978.

242 Örnek olarak bkz.: Düzdağ, E/Jussurid Efendi Fewaları, s. 1G7;Veli b. Yusuf, Mecmıialii'/-FeUi1lli, [stanbul Mft. Ktp., 178, vr. 30a-b Mecmria, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Ef. 3341, vr. 1(j6a, lü8b, 170b; 3729, vr. 120b-121a.


466 TALi D, 3(5), 2005, P. Düzenli

Atsız; Istanbul Kiitiiplıanelerine Göre Ebııssuiid Bilıliyografyası, Istanbul, 1967.

Ayaşlı, Münevver; XIX. Asır 7i!,o;rin-i San i ve Ötesi Kıbrıs ve retuası, Istanbul, 197l.

Aydeınir, Abdullah; Elmssuiid Efendi, Ankara: Kültür Bakanlığı Yay., 198~1.

Çizakça, Murat; Risk Sermayesi: Özel Finans Kurımıları ve Para Vakıf/arı, Istanbul, 1993.

Ertan. Veli; Meşhur Şey!ıiilisWmlar, Istanbul, 19<19.

Ettore, Ro ss i; "Çelebi" Kelimesi Hakkında Ebııssuiid'a Atfedilen Bir Fetva, Ankara, 1954.

Ebussufıd; Alıval-i kıycimet, KayseriHaşit Ef. Ktp., no: 685, vr. 9a-17b.

Ebussufıd; Akciid, Konya Belediyesi !zzet Koyunoğlu Şehit Müzesi Ktp., 13242.

Ebussufıd; Baytanıame, Mehmet Emin Agar, (nşr.), Ebussııiid Efendi'yeAtfedilen Bir Bay-tarname, Istanbul. tz.

Ebussufıd; Bey' lıiicceti, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Ef. 3783, vr. 52b-53a.

Ebussufıd; Beyan-u siiret-i fetva li klelııned Çelebi h Pir Ali el-Miiderris fl Dciri'l-Hadis f1 Kasahat-i Birgi i/e'l-Müfti Ebissıızid ve lıiive la yiicibiilıii", Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Ef. 915, vr. 40b-41a.

Ebussufıd; Bidciatii'l-kcidi fi:,·-suktık 1 Smiiatii'l-kiidi 1 Kitiihu:o;-.mk. Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli, 371 ı. vr. 30-39; Giresun, 3648, vr. 186b-1%b; Atıf Efendi, 2582, vr. 2la-2!la

Ebussuud; Dufuıame 1 Uisalefi'l-ed'iyyeti'l-me:o;üra, Mecınüa-i Da'avat, Istanbul, 1341.

Ebussufıd; ed-Diirrii'l-manzlim ue'l-ceviilıirzı'l-meknzin, 1. ü. Merkez Ktp. Arapça, no:

ı974.

Ebussufıd; Fetiiuii ElwssuCul. Süleymaniye Kütüphanesi, Sultan Ahmed, no: 95, (istinsah tarihi: 9~17 1 l5!l!l); Süleymaniye kütüphanesi, Şe h id Ali Paşa, 1028 (lstinsah tarihi: ~J%/1587), Süleymaniye Kütüphanesi. Muracl Molla, no: ı 114, (istiıısah tarihi: 99411585); Süleymaniye Kütüphanesi, Ismihan Sultan, no: 241. (istins<lh tarihi: 988/1580); Süleymaniye Kütüphanesi, Ismihan Sultan. no: 223, (istinsfıh tarihi: 98311575); Mecmıiatü'l-Fetiiva, !st. Mft. Ktp., ı 78.

Ebussuüd; Fetiiuii. (Şukkalar). Şehid Ali Paşa, 1072, 2867 ve 2868; Fatih, 2349 ve 241~1.

Ebussuüd; Fetuii katipierine renhilı, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Ef, 1017, vr. ~l5b-9<ib.

Ebussufıd; Gamazcltii'l-melilı fi euuel-i Kasri'l-Am mine't- Telvilı, Süleymaniye Kütüphanesi, Bağda tl ı Vehbi, 2035, vr. 37b-40b.

Ebussufıd; Hasmil'l-lıiltiffl'l-meslı-i ale'l-lıifiif! Risiile-i şerife, Süleymaniye Kütüphane-si, Şehit Ali Paşa, 2795, vr. 95b-97b.

Ebussufıd; Haşiye ale'l-Hidaye 1 Tcı'lika ale'l-Hidtiye, Laleli, !l76, vr. 67b-196b.

Ebussufıd; Hôşiye ale'l-Keş,1·ftj: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih. 5374, vr. ı 4fia-l54b.

Ebussufıd; Hauti,1·i alii Şerlıi'l-Hidtiye li Ekmeleddin el-Jlaherti., Hacı Selim Ağa, 2~l~l.

Ebussufıd; ltknfime, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Ef. 378:-ı. vr. 53a.

Ebussufıd; llıremiimô, Milli Kütüphane, Yz. A 2320/A, vr. 4(ib-48b.

Ebussufıd; lctizetnclme, (Abdurrahman b. CemiUü'l-millet-i ve'd-Din 1 Cemalüdclin eiMerzifoni) (ö. ~171/1563), Süleymaniye Kütüphanesi, Esacl Ef. 344 ı. vr. 240b-24la.

Ebussufıd; İrşadii'l-akli:o;-selim ilcl mezclya'l-Kur'iini'l-Azim, thk.: Abdullatif Abdurrahman, Beyrut, 1999.

Ebussufıd; Kammncime, Atıf Ef., l163/ 4, vr. 58b-86a, (istiıısah tarihi: 1136/ 1723); KöprüIli, llL Kısım, 99/ ı, vr. lb-l6b, (istinsah tarihi: 1086/l675); Millet, Şry. 135/2. vr.


Şeyhülislfını Ehussuüd Efendi: llihliyognıfik Ilir Değerlendirme 467

49b-(i3a, (istinsah tarihi: ı 140/1727); Süleymaniye Kütüphanesi. Karaçelebizfı

de Hüsameddin, no: 204, (istinsah tarihi: 957/l550); Süleymaniye Kütüphane

si, Hüclfıl. 7(10, vr. ı h-4~1a. (istinsah tarihi: ı 084/ Hi73); Süleymaniye Kütüphane

si, !zmir, Bl 6/3. vr. 34lı-70b, (istinsah tarihi: 1107/16~15).

Ebussuüd; Kaside fi medlıi el-AIIwne Elmssufid el-Miifti, Süleymaniye Kütüphanesi,

Esad Ef. 37B7, vr. HiOiı-ı f12lı

Ebussuüd; Kasicle fi ri.wii:ç-Sultan Süleyman, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Ef. 3507/2; Hacı Beşir Ağa, 67(1/3.

Ebussuüd; Kaside-i mimiyye. Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli. 3725; Şehit Ali Paşa.

13~10/i ı.

Ebussuüd; el-Kasicletii'l-Aralıiyye, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Ef. 3741/9; Halet Ef.

79~1/2~).

Ebussuücl; el-Kau/ii'l-vasit /Jeyne'l-ifrfit-i ue't-tefrit 1 Risfiletiinfi ilıtimfim-i emriddin Sü

leymaniye Kütüphanesi. Esad Ef. 615, vr. 1 07b-l JOa.

Ebussuüd; Kelimfitalfi Şerlıi'l-Hirlfiye. Bayezici Devlet Kütüphanesi, B025. vr. 20-15!1.

Ebussuüd; Lii/J/Jii'l-alızfih li cem'i'l-ilwfin ve'l-alı/ıci!J. nşr: Sadık Vicdan i Ebu Hıdvfın (Ka

yıkcıoğlu), Istanbul, tz.

Elıussuüd; A1aniztit: Bayezicl, Veliyyüddin, 1547/4, vr. 126a-13Sb, (istinsilh tarihi:

1 09011679); 32 Ui, vr. 70a-73a; Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Ef. 3783, vr. 1 03;

B92, vr. 2B5lı-289lı; 342!1, vr. 182b-183a; 3487, 74a; 3715; 85b; 3809, 137a-14la;

SB5. 225b-233b; 952, 2Bria; 3612, 272b-27Bb; Bağciatlı Vehbi, !169, vr. (i5b-7%;

551, 4lb-122a; Yazma Bağışlar, 4550, !b-Bb; Köprüiii Ktp. 3/~19, vr. lb-17b; ~l~l/1, vr. ı b-Hib, (istinsilh tmihi: l08(i/Ui75); Milli 'Jetebbular Mecmuası, Istanbul,

tz., s. 337-34B; !st. Onv. ilh. Fkt. Ktp. Ol, vr. BBb-9Bb; Selçuk Onv. llh. Fkt. Ktp.

ı 762, vr. 1 b- ı 7a; Millet, Ali Emi ri, Şry, 337, vr. 2b-5a.

Ebussulıd; Alefikidu't-tarrtiffi eımel-i sıireti'l-Fetlı mine'l-Keşşôf! Uisdletiin nıüteallika

tiin ole'l-Keşşrijji slireti'/-Fetlı, Süleymaniye Kütüphanesi, fatih, 5374, vr. ı4(ia

ı54b. (lstinsah tarihi ~17!1.)

Ebussuüd; Alektllplor. Süleymaniye Kütüphanesi, Esad EL 37!U, vr. 32b. 53b, 74b, ı70a; :1752, vr. ı OBa, ll (ilı, ı 47b-14Ba; 3335, vr. 5!ia; :ı:~41. vr. Hi4; :1751, vr. ı 25b-12!ia;

:Hl57, vr. ı 02a; ~ı:ı:ı. vr. 74 b-75a; 37B4, vr. 3:1a-34a; :171 :ı, vr. 1 ~~ 1 h-l92h.

Ebussulıd; ı\4es'e/etiinmiiteallikatiin hi'l-kazti-i heyne'l-i!Jôd. Süleymaniye Kütüphanesi,

Esad Ef. :ıııo~ı. vr. IBI h-ı B2h.

Ebussulıd; klevkiftı'l-ukcilji uakji'l-menkcil. (Katip <,:eleb!, Ke,~fiızzıuıfin, c. II. Eli O)

Ebussulıd; kliinşetit, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Ef. 32~ll.

Ebussuüd; Nasi!ıatı, Mecnıüatü'r-Hesail, Sadberk Hanım Müzesi Yazma Eser Kataloğu, Hüseyin Kocabaş Koleksiyonu Yaz., !B, vr. 3la-33b.

Ebussulıd; Nevtiki!Jii'l-enztir ji e[ltii/-i Kitiilıi'l-Mentır. Süleymaniye Kütüphanesi, Bağ-tlatlı Vehbi, 2035, vr. :ı ı h-:17a.

Ehussuüd; er-Radd-ii a/ri fetliuô /iirgiui. Antalya-Akseki, no: B52, vr. 97h-112b.

Ehussuütl; Nistı/e der heycin-i ayyrirôt. Antalya-Akseki, 255, vr. 225b-22~1b.

Ehussulıd; Riscile ji hey'i'l-hfitıl ue'l-uakjl'l-liizını. Süleymaniye Kütüphanesi, Ismihan

Sultan. 22(i, vr. 2ri~la-270a.

Ebussuüd; Uisa/efl heycin-i kat'i'/-ilm. IZirikli, el-A'ldm, V. s. 5~l)

Ebussuı1d; Ristilefifiklı. Atıf Ef.. 2!!31, vr. B9-ll6.


468 TALI D, 3(5), 2005, P. Düzenli

Ebussufıd; Ristile fi hakk-i deuerô.n-ı safi ye, Hacı Selim Ağa, Nurbanu, 153.

Ebussufıd; Risale ji taslıihi'l-elfô.zil-mütedô.vile beyne'n-nas 1 Galatô.tü'l-avfmı 1 Sakatatü'l-auô.m. Süleymaniye Kütüphanesi, Tırnovalı, 1865.

Ebussufıd; Ristile ji uakfi't-tauahin ale'l-erô.zi'l-mevkıife li'l-gayr. Süleymaniye Kütüphanesi, Yeni Cami, 376/4, vr. 155-165.

Ebussufıd; Risa/e fi'l-meslı-i ale'l-hııjfeyn. Süleymaniye Kütüphanesi, Şehit Ali Paşa, 93f1, vr. 1b-2la.

Ebussufıd; Ristilefi't-teğamıi. Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli, 466, vr. 48-49.

Ebussufıd; Risate müteallika hi balısi'l-izdfefi Kafiyeti'lmi'l-Hdcib. Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Ef. 3675, vr. ll57a-159b.

Ebussufıd; Risale-i bezirgan. Adana tık Halk Kütüphanesi, 63~J. vr. 80b-91b.

Ebussufıd; Ristile-i Ebissuild 1 Mes'eletü'l-Kaza ve'!-Kader. li'l-Jvlevla Hoca Çelebi. Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Ef. 3772, vr. 246a-248b; 3809, vr., 178b-181a.

Ebussufıd; Ristile-i imaniyye. Süleymaniye Kütüphanesi, Hasan Hayri, Hoca Abdullah, 187.

Ebussuiid; Risci/e-i talıkikiyye-i Hazret-i Seyyid Sinan. Milli Kütüphane, Yz. A3316, vr. 57.

Ebussufıd; er-Risciletü'l-lıahihiyye fi'ş-şelıddeti'l-lıasbiyye. Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma bağışlar, 2009.

Ebussufıd; Ristiletü'l-i'rtibi'l-erhaa. Antalya-Eimalı, 2B 14, vr. 1 73b-175h.

Ebussuiid; Risclletü'l-imtilıtin, Antalya-Elmalı, 256fl.

Ebussuiid; Risaletü'l-iştikiikiyye. Antalya-Elmalı, 2759, vr. 155b-l67b.

Ebussufıd; iliişiye alô. euiiil-i Kitô.bi:ç-Siyer mine'l-Hidtıye, Süleymaniye Kütüphanesi, Hagıp Paşa, 1460, vr. 153b-156a.

Ebussufıd; Risô.letün fi'l-henci ue'l-lıaş~ç-i ve talırimıılııımii, ( Şahhat Muhammed Abdurrahman, "Min a'lami't-tefsiri'l-beyani Ebussuiid el-Imadi, hayatuhfı, menhecuhfı fi't-tefsir", Mecelletii'l-Ezlıer. Kahire, 1984, yıl: 57, sy. 2, s. 185.)

Ebussufıd; Risô./etün ji ma' na Çeleb, Atıf Ef. 1144, vr. 64a-65b.

Ebussufıd; Risdletün fi sakki'ş-şari' (Bidô.'atii'l-kô.di), Atıf Ef. 2582, vr. 21a-28b.

Ebussufıd; Risô.letün fi talıkfk-i lafz-ı çe/eb ve çelebi, Süleymaniye Kütüphanesi, Reşid Ef. 985.

Ebussufıd; Risci/etün fi'l-fark-i beyne'i-makcim-i ve'l-mııkiim. Süleymaniye Kütüphanesi, Şehit Ali Paşa, 285~J. vr. 3Ba-b.

Ebussufıd; Risaletün müteal/ikatiirı bi'l-usı1l, Ragıp Paşa, 1460, vr. l52a-154b.

Ebussufıd; Risli/etün tetealleku bi kcıvl-i stilıibi'l-lniiye ji Kitiibi:ç-Saımı, Süleymaniye Kütüphanesi, Heisülküttap, 1197.

Ebussufıd; Sapık Mezhep/er. Süleymaniye Kütüphanesi, Lala !smail, 706, vr. 232b-233a.

Ebussufıd; Siiknii ue Girdar (Gedik Risa.Jesi}, Süleymaniye Kütüphanesi, Ismihan Sultan, no: 223, Vr. l33b-l3fia.

Ebussufıd; Şerlı-u beyt-i "zf deryc1-yı şelıddet'; Süleymaniye Kütüphanesi, Ragıp Paşa, 1460, vr. 238a-239b.

Ebussufıd; Şıırı1tu:ç-saltit 1 11ılıfetii'l-mıısallf, Süleymaniye Kütüphanesi, Esacl Ef. 37fl2. vr. l45b-152b.

Ebussufıd; Ta'lika ala Şehri'l-Hidtıye li flm-i Kemal, Süleymaniye Kütüphanesi, Esacl Ef. 3767, vr. 25a-25b; Bay.ezid Devlet Ktp., 8025, vr. 27b-l54b.

Ebussufıcl; Takrizler. Süleymaniye Kütüphanesi, Esacl Ef. 3847, vr. 52a; 3/755, vr. Sa; 3724,


Şcyhülishim Ehussuüd Efendi: Bibliyognıfik Bir Dcgcrlcııdirmc 469

vr. 45a; 520, zahriyye kaydı.

Ebussuud; Tefsir-u esmcU'l-lıiLwui. Milli Kütüphane. Yz. A 3089/4, 584/1, 2422/2.

Ebussuüd; Tef~ir-u sıireti'l-Bakcmı, (Brockelmann, Tarilıu't-Tiirdsi'l-Arab~ c. IX, s. 363)

Ebussuüd; 1i4"sir-ıı sıireti'l-Pdti/w, Süleymaniye Kütüphanesi, Kılıç Ali Paşa, 146/3, vr. 6-~J; Şehit Ali Paşa, 2725/5, vr. 7-16)

Ebussuüd; Tefsir-lt sıireti'l-Fllrklin, Süleymaniye Kütüphanesi, Süleymaniye, 1026, vr. 20a-49b.

Ebussuüd; Tej1·ir-u sıireti'l-llılcls. Süleymaniye Kütüphanesi, Şehit Ali Paşa, 2830, vr. 68.

Ebussuud; Tef~ir-u sıireti'l-lvliilk, {Brockelmann, Tarilıu't- Tiirdsi'l-Aralıi, c. IX, s. 363)

Ebussuud; Tef~fr-u sıireti'l-Mii'mimin, Süleymaniye Kütüphanesi, Süleymaniye, 1026/4, vr. 50-B3.

Ebussuüd; Tejsiru'l-Ke!zf (Brockelmann, Tarihıı't-Tiirasi'l-Arab~ IX, 363)

Ebussuud; Telıdjlitii'l-emcdd fi euvel-i Kitabi'l-Cilıiid. Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Ef. 3767, vr. 25a-25b.

Ebussuüd; 7lılıfetii't-tıılliilı fi'l-mwıiizara. (Ziriklt, el-A'liinı., V. s. 59; Brokelmann, Tari

Jzıı'l-Edelıi'l-Arabi, IX, s. :!64)

Ebussuı1d; el-Urcıize, Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 3973, vr. 283a-286b.

Ebussuild; Vakrı niikıid Hiiccetleri. Mecmı1a, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Ef. 3783, vr. 93b-95a; lstinsah tarihi: 944).

Ebussuı1d; Vakfiye, (977 11569 tarihli), Vakıt1ar Genel Müdürlüğü: 571. Vaktiye defteri, sh. 266, sıra: 94; (973/1565 tarihli) 633 nolu vaktiye defteri, sh. 286, sıra: 101.

Ebussuild; Vakıf h üceeti (Haseki Sultan Vaktiyesi). Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Ef. 3783, vr. 100b-l0l a (sene 95B).

Gerçek, Selim Nüzhet; Türk Tenuışası, Meddalı, Karagöz Oyunu, Istanbul, 1994.

Gül tepe, Necati; Elmsswicl Efendi. Istanbul, 1984.

Gündüz, lrfan; Osmanlılarda Deulet-Tekke Münasebetleri, Istanbul, 1989.

Gündüz, lrfan; Elıııssuıid Efendi Hakkmda Methiyeler. Mecmı1a, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Ef. 3815, vr. la.

Johansen, Baber; The lslamic Law ofTa.r: and Rent, Londra: Croom Helm, 19B8.

Kayagil, Nureddin; Açıklamalı Dııa 1\Jiecmıimı (Şeylziilis/iim Elmssuıid Efendi), Istanbul, 1977. .

J\tleniikılmc1me-i 1'leylı ıVIıılıamnıed Nasıilıi el-Halveti el-Üskiidiiri, Millet Ktp. Ali Emiri, Şry. 1104/4, vr. 60b).

M üstakimzade Süleyman Sadedi n; Devlıatii'l-Meşc!yilı, Istanbul, 197B.

Nazım Haşid; "Şeyhi.ilislam Ebussuud, Kebir-ü Müfessiri'I-Kur'ani'l-Kerim 11'1-Karni'I-Aşir", Afc!ku:~-Sekiife ve't-Tiircls, Dubai, 2002, c. lX, sy. 36, s. 29-3B.

Nev'iziide AtiH; Hadc!iku'l-Hakôif.:. Abdülkadir özcan, (haz.). Istanbul. 1989.

Ocak, A. Yaşar; Babailer l.1ymıı, Istanbul, 1996.

Ocak, A. Yaşar; Osmal!lılnıparatorluğımda Marjinal Sıifilik: Kalenderiler (X/11.-XV//. Yüzyıllar), Ankara: TTK. Yayınları, 1992.

Ocak, A. Yaşar; Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mül/ıidler (15.-17. Yüzyıl), Istanbul, . 1998.

Öngören, Heşat; Osmanlılarda 1i:ısavvuf, Istanbul, 2003, s. 380-384.

Özcan, Tahsin; Fetvd/ar Işığıncia Osmanlı Esnafı, Istanbul, 2003.


470 TALI D, 3(5), 2005, P. Düzenli

Hefık, Ah m et; ()n Al tm cı Asırcia Rafızilik ve Bektaşilik, Istanbul, I ~J:!2.

Hefik, Ahmet; Osmanlı'da Hoca Niijiızu, Istanbul, 19~17.

Hefik, Ahmet; X. Asr-ı Hicride Istanbul Hayatı (1495-15~11), İstanbul, E1B!l.

Hepp, Hichard Cnoper; T1ıe Miifti of/stanbul, Oxford, 1~1m1.

Tuncer, Hacliye Tuncer; Osmanlı Imparatorluğu'nda Toprak Hukııkıı. Arazi Kanuninn lle

Kan w ı Açıklamala n. Ankara, I ~162.

Tiirk Kiiltiiriinde Iz Bırakan iskitip/i Alim/er, Ankara, 19BB.

Ansildopedi Maddeleri "Ebussufıd"; Türk Dünyası Edebiyatçı/arı Ansiklopedisi, 2003, c. III, s. 239-24!.

Akgündüz, Ahmet; "Ebussmitl", DlA, Istanbul, 1994, c. X, s. 365-371.

Atar, Fahı'ettin; "Fetva", DlA, Istanbul, 1995, c. Xll, s. 486-496.

Barkan, O. Lütt1; "Kanunnil.ıne", lA. Istanbul. 19~13, c. VI, s. 1 BS- EHi.

Baysun, M. Cfıvid; "Ebussuüd Efendi", lA, Istanbul, 19~13, c. IV, s. 92-99.

Diyanet, Ali Ekber; "Ebussutid", Dtiiretii'/-Medr(f:i Biiziirg-i lslcimi, Tahran, J:-l72, c. V, s.

51 ~l-52 ı.

lnalcık, Halil; "Kanunnil.me", /JIA.lstanbul. 2001, c. XIV, s. 333-3:17.

Kramers. J. H.; "Şeyhülislam··. lA, Istanbul, 1993, c. Xl, s. 645-646.

Mardin, Ebu'I-Uiii; "Fetva", lA. Istanbul. 1993, c. IV. s. 582-584.

Mardin, Ebu'l-Ula; "Kaclı",JA, Istanbul, 1993, c. VI, s. 42-4fi.

l'akalın, M. Zeki; "Maruzat", Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözliiğii, Istanbul.

1993, c. ll, s. 410-412.

Makaleler Abu )aber, K. S.; "Tiıe JV!illet System in tlıe Nineteenth Century Ottnman Empire", The

!vlııslim World, 1~167, c. XXXVII, sy. 3.

Akarlı, Engin Deniz; "Colin lınber: Ebussufıcl The Islamic Legal Tradition", Jslamic Law

and Society, Haziran. 1999, c. VI, sy. 2.

Akın cı, Sırrı; "Oç Mezar Taşı. Oç Ilim Adamı", Hayat Tari/ı Mecmuası, 1970, c. VI. sy. 2, s. 7(i.

Aksu, Zahit; "Osmanlı Bejimi ve Kanun Tatbikatı O zerine Birkaç Söz", EAIFJJ, E179, sy. :ı.

s.97-102.

Algül, Hüseyin; "Ebussufıd Erendi'nin Kıbrıs Seferiyle Ilgili Fetvasına Tahlili Bir Bakış", Türk Kiiltiiriinde Iz ll ırakan iskitip li Alim/er, Ankara, 1998, s. 304-319.

Algül, Hüseyin; "Osmanlılar Devrinde Kıbrıs Seferinin Manevi Cephesi ve Ebussuüd

Efeneli'nin Se!erle ligili Fetvası", Uludağ Üniversitesi Ilahiyat Fakültesi Dergisi,

1987, sy. 2, s. 37-42.

Ali Emiri; "Meşihat-ı lslanıiyye Tarihçesi",l/m(ye Salnamesi, Istanbul, 1334, s. :104-320; Di

yanet ilmi Dergi, EHi:ı. c. II. sy. B-9, s. 19-24; sy. I O, s. 19-22; c. lll, sy. ll, s. 21-2:1.

Altın baş. Vamık Şükrü; "Fetva Emin leri", Diyanet Dergisi, EHi3-1970, c.! I. sy. 10, s. 23-2!1;

sy. 1 ı. s. 24-25; sy. 12. s. 17; c. III, sy. 2-:-ı. s. 61; sy. 4, s. 123; sy. 5, s. 155; sy. fi-7. s. 187; sy. !l-9, s. 220; s,. lO-ll. s. 251; sy. 12. s. 279; c. IV, sy. 3-4, s. 58; sy. 5-6, s. 93;

sy. 7-8, s. 123; sy. 9. s. 158; sy.l0-11; s. 188; c.V. sy. 1-2, s. 28-29; sy. 5, s. 112-1 I:!; sy. ıo, s. 283-284; c. VI. sy. 3, s. 78; c. VII. sy. 70-71, s. 83-85; sy. 77, s. 252; c.lX, sy.


Şeyhülisliiııı Ebussuüıl Efendi: llilıliyografik Ilir Değerlendirme 471

~l2-~l3, s. 41-42, sy. 94-95, s. 119; sy. 96-97, s. 187-188; sy. 98-99, s. 253.

Arı, M. Salih;" Osmanlılarda Şeyhülislamlık Müessesesi", YOlFD, l~l~l4, sy. ı, s. 170-17B .

. Arslan, Ahmet Turan; "Imam Birgivl'nin Bir Mektubu", ilmi Ara;;tımıalar Dergisi, 1997,

sy. ~ı. s. 61-74.

Ateş, Süleyman; "Ebussufıd Efendi", Kur'an !v/esajı, 1998, sy. ~ı. s. 3-13.

Ayclemir, Abdullah; "Ebussufıcl Efendi", Diywıet Ilmi Dergi, l~l73, c. Xl I. sy. 2, s. ~17-1 04; c. XII. sy. 3, s. 136-144; c. XII, sy. 5, s. 283-295.

Aydın, M. Akif; "Co lin !mb er: Ebussufıcl The Islami c Legal Traclition ... ", Osmanlı Ara;;tır

nuıları, Istanbul, 2000, sy. 20.

Bacque-c;rammont, Jean-Louis, "XVI. Yüzyılınlik Yarısında Osmanlılar ve Safeviler", Be

kir Kütükoğlu'na Armagcm, Istanbul: 1. Ü. Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırma

Merkezi, 1991.

Bardakçı, Murat; "Uğruna Tazminat Ödediğimiz Kıbrıs'ı Şarapları Için Fetva Çıkartıp Almıştık", Hürriyet, 22.06.2003.

Berki, Ali Himmet; "Osmanlı Türklerinde lfta Makamı", Diywıet 1 imi Dergi, 1970, c. IX, sy.

Hl2-103; s. 423-427.

Binatlı, Yusuf Ziya; "Osmanlı Düneminin Iktisadi ve Hukuki Bir Müessesesi: Gedikler", Bursa Iktisadi ve Ticari ilimler Fakiiitest Dergisi, 19BO, c. 1, sy. 1. s. 1-2!l.

Boyacığolu, Ramazan; "Tarihi Açıdan Şeyhülisliimlık, Şer' iye ve EvkafVekaleti", Cwnlwriyet Üniversitesi Ilahiyat Fakiiitest Dergisi, 19~l6, sy. l, s. 16ı-171.

Cerrahoğlu, !smail; "Ebussufıd ve Tefsiri", Diyanet Dergisi, Hl74, c. XIII, sy. 4, s. 1~)5-204.

Dalkıran, Sayın; "Rafızilerle Ilgili Ebussufıd Efendi'ye Nispet Edilen Bir Risiileye Tahlili Bakış", Atatürk Oniversitesi Türkiyat Ara;;tımıaları Enstitüsü Dergisi, 2004, sy.

25, s. Hiı-l7~l.

Develi, Hayati;" Kemalpaşazade ve Ebussufıcl'un Galatat Defterleri", Ilmi Ara;;tzrmalar, Istanbul, 1997, sy. 9, s. ~l9-l25.

Erünsal. !smail; "Osmanlı Şeyhülisliimları", Diyanet Ilmi Dergi, 1972, c. Il, sy. 5, s. 3H1-

320.

Gedik! i, fethi; "Istanbul'cia Para Yakıtlan ve Mudarebe", Hak-I;; Dergisi, Ankara, 199~l.

sy. 51.

Gedikli, Fethi; "Osmanlı'da lltizüııı ve Mukütaa", Çerçeue, Istanbul. 19%.

c;offman, Daniel; "Ottoman M ille ts in the Early Seventeenth Century", New Perspectil'es on ·nırkey, ı ~l94, sy. ı ı.

Gökbilgi n, M. Tayyib; "Ebussufıd 1-'etviilannda ve 16. Asır Şer'iyye Sicillerinde lsbat ve Şehadet", Islam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, Istanbul, EJ5~J-1960, c. lll, sy. 1-2, s.

117-132.

Güngören, Heşat; "Şeriatın Kestiği Parmak: Kiinfıni Sultan Süleyman Devrinde Idam Eelilen Tarikat Şeyhleri", lslrimAraştımıaları Dergisi, 199!1, c. I. sy. l.

Heyet, Uriel; "Osmanlı'da Fetvü Müessesesinin Bazı Tezahürleri", tre.: Fethi Geclikli, Hukuk Araştırmaları, 19~l5, c.lX, sy. 1-3, s. 287-314.

Heyet, Uriel; "Eski Osmanlı Hukukunda Kanun ve Şeriat", tre.: Selahattin Eroğlu, Anka m O niversitesi Ilahiyat Fakiiitest Dergisi, 1983, sy. 26, s. !133-652.

lmber, Colin; "Fo ur Letters of Ebussuı1d", el-ı'vlecelletü't-1i:ırilziyyetü 'l-Arahiyye li'd-Dirti

.witi'l-Osnıdniyye, 1997, sy. 15-16, s. 1 77-1B3.

lnalcık, Halil; "Islam Arazi ve Vergi Sisteminin Teşekkülü ve Osmanlı Devletindeki Şekil-


472 TALi D, 3{5), 2005, 1'. Düzenli

lerle Mukayesesi", A(İ iiFD, 1959, sy. ı. s. 29-46.

lnalcık, Halil; "Suleiman The Lawgiver and Ottoman Law", Arclıivwn Ottamanicum, 19fi9,c. I.

lpşirli, Mehmet; "Osmanlı limiye Teşkilatında Mülazemet Sisteminin Önemi", GiineydoğııAraştırnıaları Dergisi, 1. Ü. Edebiyat Fakültesi, 1982, sy.10-1l.

lpşirli, Mehmet; "XVI. Asrın Ikinci Yarısında Kürek Cezası lle ligili Hükümler", iü EFTED, Prof. Dr. Tayyib Gökbilgin Hatıra Sayısı, Istanbul, 1982, sy. 12.

lpşirli, Mehmet; Insan Hak/tt n ve Sosyal HayatAçısmdan Osmcmlı Fetva/arı, (Ayrı basım) Istanbul, tz.

Kaydu, Ekrem; "Osmanlı Devleti'nde Şeyhülisliimlık Müessesesinin Ortaya Çıkışı", EAÜİFD, !977, sy. 2, s. 201-222.

Kazıcı, Ziya; "Osmanlı Şeyhülisliimlık Müessesesi", Diyanet Ilmi Dergi, 1979, c. XVIII, sy. 5, s. 2~)2-299.

Kermeli, Eugenia; "Ebussufıd Det1nitions ofChurch Vakfs: Teory and Practice in Ottomaıı Law", Jslamic Law, 1eory and Practice, R. Gleave ve E. Kemreli, (eds.), New York, 1997.

Kılıcı, Ali; "IskiJipdeki Vakıflar ve Ebussufıd Efendi Vakfı", Tiirk Kültiiriinde iz Bırakanlskilip/i Alim/er, Ankara, 1988, s. 77-108.

Mandaville, John E.; "Usurious Piety: The Cash Waqf Cantroversy in the Ottoman Empire", Internationaljournal af Midelle Eastem Studies, 1979, sy. 10, s. 289-308.

Melikoff, Ir€me; "Kızılbaş Prohlemi", Uyur i dik Uyardılar: Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları, tre:: Turan Alpteki n, Istanbul; 1993.

Me.rt, Hamdi; "Osmanlı Idaresinde Şeyhülislamlık Müessesesi ve Önemi", Diyanet ilmi Dergi, 1989, s. 97-ıo:ı.

Ocaık, A. Yaşar; "Düşünce Hayatı, (XIV.-XVII. Yüzyıllar)", Osmanlı Medeniyeri Tarilıi, Ekmeleddin İhsanoğlu, (ed.), İstanbul, H199, c. 1, s. 175, 1!l4.

Ocak, A. Yaşar; "Din ve Düşünce", Osmanlı lvledeniyeti Tarihi, Ekmeleddin lhsanoğlu, (ed.), Istanbul. 199~1. c. I, s. 109-193.

Ocak, A. Yaşar; "Kanuni Sultan Süleyman Devrinde Bir Osmanlı Heretiği: Şeyh Muhyiddin-i Karam ani", Proj: Dr. Bekir Kiitükağlıı'na Armağan, Istanbul: l.ü. Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırma Merkezi, 1991.

Ocak, A. Yaşar; "Osmanlı İmparatorluğu ve Islam: Problemler, Hipotezler ve Bir PerspektifDenemesi", Uluslararası Kurıılıışwıım 700. Yıl Dönümünde Biitün Yönleriyle Osmanlı Devleti Kongresi, 07-09 Nisan 1999 Bildiri/eri, Konya, 2000.

Ocak, .A. Yaşar; "Türk Heterodoks Tarihinde 'Zındık', 'Harici', 'Ratizl", 'Mülhid' ve 'Ehl-i Bid'at' Terimlerine Dair Bazı Düşünceler", lü EFTED Proj: Tayyi/ı Göklıilgin Hatıra Sayısı, 19B2, sy. 12.

Ocak. A. Yaşar; "XVI. Yüzyıl Osmanlı Anadolusu'nda Mesiyanik Hareketlerin Bir Tahlil Denemesi"; V. Milletlerarası Türkiye So.~yal ve iktisat Tarihi Kongresi, (Telıliğler). Ankara, 1991.

Ocak, A. Yaşar; "XV.-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Resmi Ideolojisi ve Buna Muhalefet Problemi", islamiAraştımıalar, 1990, c. IV, sy. 3.

Okiç, M. Tayyib; "BirTenkidin Tenkidi", AÜ lFD, 1993, c. II, sy. 2-3, s. 219-290.

Ortay lı, ll be ı:; "Osmanlı Imparatorluğu'nda Millet Nizamı", Hamide Topçııağlıı'na Annağan, AÜHF yay., 19~15, no: 798.

Ortaylı, llber; "Osmanlı Imparatorluğu'nda Millet", Tanzimattan Cıımlıuriyete Türkiye


Şeyhülislam Ehussuud Efendi: Bilıliyognıfık Bir Değerlendirme 473

Ansiklopedisi, 1986, c. 1\~ sy. 32.

Öngören, Reşad; "Ebussufıd Efendi'nin Tasawut1 Yönü", Tiirk Kültüründe iz Bırakan lskilipli Alim ler, Ankara, 1988, s. 290-303.

Özcan, Tah sin; "Para Vakıflarıyla Ilgili Önemli Bir Belge", /LAM Araştırma Dergisi, 1998, c. III, sy. 2, s. 107-112.

Piıdey, Micheal M.; "Süleyman's Şeyhüsilam", The Tiırkish Studies Assodation Bul/etin, Bloomington, 1982, c. VI, sy. 2.

Refik, Ahmet; "Osmanlı Şeyhülislfımları", flmiye Siilniimesi, Istanbul, 1334, s. 322-(140.

Refik, Ahmet; "Osmanlı Şeyhülislamiarının Teracim-i Ahvali-IX", Diyanet llmi Dergi, 19(14, c. III, sy. 4, s. 277-278.

Repp, Richard Cooper; "Osmanlı Bağlamında Kanun ve Şeriat", Sosyalue Tarihi Bağlaını Içinde lsliim Hukuku, Aziz el-Azme, (ed.), tre.: Fethi Gedikli, Istanbul, 1992.

Sakaoğlu, Necdet; "Toplum Tarihi Için Zengin Bir Kaynak: Fetva Mecmfıaları", Toplumsal Tari/ı, El94, c. I, sy. 4, s. 47-48.

Sarıkçıoğlu, Ekrem; "Şeyhülislamlık Makamı", ErzurumAtatürk Üniversitesi ilahiyat Fakiiltesi Dergisi, 1982, sy5, s. 197-218.

Savaş, Saim; "XVI. Asırda Safeviler'in Anadolu'daki Faaliyetleri ve Osmanlı Devleti'nin

Buna Karşı Aldığı Tedbirler", Uluslararası Kuruluşunzın 700. Yıl Dönümünde Bütiin Yönleriyle Osmanlı Deuleti Kongresi Bildiri/eri, 07-09 Nisan 1999 Bildirileri, Konya, 2000.

Şehhat Muhammed Abdurrahman; "Min Xlami't-Tefsiri'l-Beyani: Ebussufıd el-lmadi,

Hayatuhfı ve Menhecühü ti't-Tefsir", Mecelletii'l-Ezlıer, 1984. Yıl: 57, sy. 2, s: 181-

190.

Şimşek, Mehmet; "Osmanlı Cemiyetinde Para Vakıfları Üzerinde Münakaşalar", Ankara Üniuersitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi, 1985, c. XXVII, s. 207-220.

Tabakoğlu, Ahmet; "Osmanlı Devletinin Mali Yapısı", XV.-XVJ. Asrı Tiirk Asrı Yaparz Değerler, Istanbul, 1997.

Tahralı, Mustafa; "Muhyiddin Ib n-i Arabi ve Türkiye Tesirleri", Kubbealtı Akademi Mecmücısı, 1994, sy. ı, s. 26-35.

Turan, Fikret; "Şeyhülislam Ebussufıd'un lmla Kuralları: XVI. Yüzyılda Osmanlı Imlasında Yerlileşme Eğilimleri ve Bir Tepki", ilmi Araştırmalar Dergisi, Istanbul, 2000,

sy. 9, s. 221-.238.

Turgut, Ali; "Devlet Kültür Bütünleşmesi ve Ebussuüd Efendi", ıVIilli Kültiir Dergisi, Ara

lık 1987, Istanbul, sy. 59, s. 24-26.

Uğur, Mücteba; "Ebussufıd Efendi ve Eserleri", Diyanet ilmi Dergi, Ankara. 1974, c. XIII,

sy. 4, s. 204-208.

U nan, Fahri; "XV. ve XVII. Yüzyıllarda Osmanlı Yönetim Kadernesi Içerisinde Ebussufıd

Efendi Ailesi", Türk Yımlu, 1991, c. IX, sy. 50, s. 25-29.

Williams. Ann; "Meditarranaean Cont1ict", Süleyman and Magnifican and His Age, M. Kunt ve C. Wodhead, (eds.), Singapore, 1995.

Yakıt, !smail; "Osmanlı flmiye Teşkilatı ve Şeylıülisliimlar·; Siileyman Demirel Üniversitesi llalıiyat Fakültesi Dergisi, 1999, sy. 6, s, 19-48.

Yörükan. Yusuf Ziya; "Bir Fetva M ünasebeti lle Fetva Müessesesi, Ebussuüd Efendi ve Sarı Saltuk", Ankara Üniuersitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi, 1952, c. I, sy. 2-3, s .. l37-160.


474 TALi D, 3(5), 2005, P. Düzenli

Tezler Akpınar, Kürşad Urungu, "Osmanlı ŞeyhülisHim Fetvalarında lltizam", Yüksek Lisans Te

zi, Ankara: Bilkent O niversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2000.

Aksu, Zahid; "Le Şeyhülisliinı Ebussuud Efendi et Ses Fatwa's en Droit", Panel, 1971.

Allouche, Ade]; "The Orıgıns and Development of The Ottonıan-Safavicl Confıct (90{)

~l62/1500-1555)", Doktora Tezi, The University of U tah, 1980.

Bostan, Nimet; "Ebussufıd Efeneli (Ecclaclı, Eviadı ve Akrabaları)", Bitirme Tezi, Istanbul: l.ü. Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, 1949-1950.

Carleton, Alforcl; "The Millet System: ForThe Government of Minorities in the Ottoman Empire", Doktora ·ıezi, Hartford Seminary, 1937.

Dağlar. Abdülkadir; "Şeyhülisliim Ebussufıd Efendi'nin Türkçe Mektupları", Yüksek Lisans 1ezi, !zmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2001.

Düzenli, Pehlul; "Istanbul Müttülüğü Kütüphanesinde Bulunan Meşihat FeMiları", Yüksek Lisan 'Iezi, Istanbul: M.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1995.

Düzenli, Pehlul; "Osmanlı Alim ve Mutasawıt1arının Gözüyle Müzik", Bitirme Tezi, DIB, Haseki Eğitim Merkezi, Istanbul, 2002.

Epsteın, Maı·kAJan; "The Ottoman Jewish Communities and Their Role in the Fifteenth and Sixteenth Centuries", Doktora Tezi, University ofWashington, 1979.

lmber, Colin, "Ebussufıcl The lslamic Legal Traclition", Edinburgh University, 1997 [Türkçesi için bkz.: Şeriattan Kanuna, Ebussuzid ve Osmanlı'da islami Hukuk, tre.: Murteza Bedir, Istanbul, 2004].

Şahin, Mustafa; "ls/am Hukukunda Fetva ve Osmanlılar Dönemi Fetva", Yüksek Lisans Tezi, Bursa: Uludağ O niversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2000.

Üstün, Isınail Safa; "Heresy anel Legitimacy in the Ottoman Empire in the Sixteenth Century", Doktora Tezi, Manchester: University of Manchester, 1991.

A Bibliographical Approach to Şeyhülislam Ebussui'td Efendi

Pehlul DÜZENLİ

Abstract

Serving as miiderris (17 years). kadı (() years). kadıasker (8 years) and şeylıiilislam

(more than :-ıo years) during the reigns of Selim I and Süleyman the Magnifıcent,

EbussuCıd Efeneli cam e to be a very outstanding tlgure in the intellectual, cultural and

legal history of the Ottoınan Empire. He became famous mostly with his taj~·ir anel fet

vas. His fetvas anel comments were very influentialuntil the Iate Ottoman history and

they have kept their signitlcance even taday. Except his tafsir, his works were usually

in fetva and risôle formats. His fetvas can be founcl dispersed in various works on

t1qkh-mysticism, anonymous histarical chronicles, archival sources and manuscript

libraries. For his risôles, one can get an opinion based on bibliographical sources anel

library catalogues, but these sources should be scrutinizecl in terms of titles, nam es

and isncid.

Among his works, his taj~·ir and fatvas have been studiecl in acaclemic and popular


ŞeyhUlishim Ehussuüd Efendi: Bihliyognıtik Bir Değerlendirme 475

works. His wj~·irwas not only re-published, but a doctoral study was also made on it. On the other hand, although his fetvas were studied selectively in various articles,

symposium papers and theses, no holistic and comprehensive study on his legal comments in the light of his fetuliS have yet be en done. This article ai m s to focus on the li

fe of Ebussuüd Efendi and his works. In the light of the sources and records of manuscript libraries, the paper en ds by presenting some co ncluding remarks.

Keywords: Ebussuud, fetva, kanunname, maruzat, fetva journals.

Şeyhülislam Ebussuiıd Efendi: Bibliyografık Bir Değerlendirme

Pehlul DÜZENLİ

Özet

~eyhülislfım Ebussuüd Efendi, Sultan Selim ve Sultan Süleyman zam anlarında, on ye

di sene nıüderrislik, altı sene kadı lık, sekiz sene kazaskerlik otuz küsur sene şeyhülis

lfımlık yapmış, dolayısıyla altmış küsur yıl Osmanlı ilim, kültür ve hukuk hayatında el

kin rol oynamış bir şahsiyettir.

Daha çok tefsir ve fetvfıları ile ünlenmiş, verdiği fetvalar ve yaptığı dinl-hukükl yorum

lar Osmanlının son dönemlerine kadar etkin olmuş, günümüzde de önemini korumuştur. Ebussuüd Efendi'nin ilmi eserleri Tefsir'inin dışında genelde fetva verisaleler

halindedir. Fetvfılan anonim tarih kaynakları, çeşitli fıkhT-tasawutl eserler, arşiv kay

nakları ve yazma eser kütüphanelerinde dağınık halde bulunmaktadır. Hisaleler konu

sunda ise, bibliyografik kaynaklar ile kütüphane katalog kayıtlarına dayalı tespitler yapılmaktadır. Ancak bu tespitleri n, gerek isimlendirme ve gerekse isnatları açısından,

özel olarak tahkik edilmeye ihtiyaçlan vardır.

Ebussuud Efendi'nin bu çalışmalanndan Tefsir'i ve fetvüları akademik ve popüler

araştırmalara konu olmuş; Tefsir'i bütün olarak yayınlanmasının yanında akademik

olarak da doktora seviyesinde incelenmiştir. Fetvfıları ise tez, tebliğ ve makale seviye

sinde çalışmalara konu olmuşsa da, bu çalışmalar genelde parçacı bir yöntenıle ger

çekleşmiş ve Ebussuüd Efendi'nin fetvüları dolayısıyla da hukükT görüşleri bir bütün

halinde ve derinlemesine ineelenme imkanına erişememiştir.

l3u çalışmada, Ebussuüd Efendi'nin hayatı ve eserleri hakkında, kaynaklar ve yazımı

eser kütüphane kayıtlan ışığında bazı tespitler yapılmaya çalı;nlmıştır.

Anahtar Keliıneler: Ebussuud, fetva, kanunname, maruzat, fetva mecmuası.

Şeyhülislfun ebussuud efendi: bibliyografik bir...

Documents