١  

شوادان؛ معماري پايدار در شهر دزفول

محمد مهدي صفايي

آوران ساختمهندسان مشاور گسترش فن

)واحد تهران جنوب(عضو هيأت علمي دانشگاه آزاد اسالمي

com.cectd@safaee

چكيده

مرطوب ايران با هدف سازگاري با طبيعت و اقليم هر معماران ايراني در مناطق مختلف اقليم گرم و خشك و نيمه بسياري از اين . هايي از اين نبوغ هستندها نمونهبادگيرها، آب انبارها و يخچال. اندمنطقه ابتكارات فراواني داشته

يكي از فضاهاي زيرزميني خاص شهرهاي» شوادان« .اندهاي خود ايستا، با ورود به عمق زمين شكل گرفتهمعماري .هاي خاص استبا كاربري و ويژگي در جنوب غربي ايران دزفول و شوشتر

گرم و نيمه مرطوب شهر هاي اين نوع فضاي زندگي زيرزميني و نحوه تطابق آن با اقليماين مقاله به توصيف ويژگيي جديد مدنظر همچنين در اين نوشتار، چگونگي الگوپذيري از شوادان در ساخت بناها. پردازددزفول در گذشته مي

.است

دزفول، شوادان، شوشتر، معماري خودايستا: كلمات كليدي

مقدمه

اگرچه . اندمعماران بومي هر منطقه از كره زمين، در پي ايجاد شرايط آسايش و زندگي بهتر تدابير متعددي انديشيدهاز آن بهره گرفته هر كجا كه امكاني وجود داشته، ولي رحم كار بسيار مشكلي بوده است،طبيعت بي هماهنگ شدن با

.استفاده شده استشده و

٢  

ها و روميان باستان شراب خود را با برفي يوناني. كردنداز ميالد مسيح يخ را انبار مي ها از هزاران سال قبلچيني« 1»كردندهايي با كاه پوشيده شده بود، خنك ميكه در چاله

:خوردچشم ميت معمار ايراني بهپايدار ايران شواهد متعددي از نبوغ و خالقيدر بررسي معماري

  بادگير خاص مناطق گرم و خشك -

  صورت پراكنده در بسياري از مناطق ايرانآب انبار به -  يخچال در اعماق زمين جهت نگهداري و حفظ يخ و استفاده از آن در تابستان -

و شوشتر در جنوب غربي ايران لكه خاص شهرهاي دزفو-» شوادان«در اين ميان، ب شهر دزفول، اقليم گرم و نيمه مرطو. است، با شرايط خاص ساخته شده است

و برخورداري از آب روان و خنك رودخانه و باال بودن همجواري با رودخانه دز گيري شوادان در دزفول بوده است؛ كلرودخانه، عوامل ششهر نسبت به سطح

گيري از آب خنك رودخانه و دماي اند با بهرهاي كه معماران دزفولي توانستهگونهبه درجه را قبل از 50معتدل عمق زمين، شرايط مطلوب زندگي در دماي گرم باالي

.وجود بياورندبه كننده برقيوسايل خنكاختراع

 

موقعيت جغرافيايي و اقليمي دزفول

طول 28و 48عرض شمالي و 25و 32باشد و در شهر دزفول جزو استان خوزستان در جنوب غربي ايران واقع ميو در جنوب غربي رشته كوه زاگرس » دز«اين شهر در ساحل شرقي رود 2.النهار گرينويچ واقع استشرقي از نصف .قرار گرفته است

                                                            ١ ‐ National Geographic, Vol.١٧١. No.١, Jan ١٩٨٧, P.٩٢ 

23امام، سيد محمدعلي، مقاالتي درباره تاريخ و جغرافياي دزفول، ص -  ٢

1تصوير شماره

2تصوير شماره

3تصوير شماره

4تصوير شماره

٣  

لذا داراي . اين ناحيه از يك طرف پشت به كوه و از طرف ديگر رو به دشت خوزستان و پس از آن خليج فارس دارددرجه 50بيش از گرماي هوا در تابستان گاهي تا . نشين فارس استكويري و حاشيه موقعيت اقليمي بين شهرهاي

. شوداز رطوبت هوا كاسته مي) كيلومتر 250حدود (زياد از خليج فارس رسد و به لحاظ فاصله نسبتاً گراد ميسانتي )4تصوير ( .باشدمي لذا داراي آب و هواي گرم و نيمه مرطوب

در بافت قديم اين شهر، . نمايدشرايط اقليمي اين شهر، معماري شهري متراكم با سايه زياد و كوران را ايجاب مياين شهر بر روي يك فورماسيون سنگ كنگلومرا و با ارتفاع . شودمتعدد مشاهده مي هايساباطهاي باريك و كوچه

.مند بوده استهاي بختياري بهرهاز سطح رودخانه دز بنا شده است و همواره از آب زالل و سرد جاري از كوه )5تصوير (

ساير شهرهاي در . هاي زيرزميني دزفول پايين است و اين مسأله در گسترش شوادان موثر بوده استسطح آبارتفاع شهر  .مثل اهواز و خرمشهر حفر شوادان ممكن نيست، زيرا در عمق يكي دو متري زمين آب وجود دارد استان

)6تصوير ( .تمتر متغير اس 30تا 20متر و از رودخانه دز بين 140از سطح دريا بيش از

 

 معرفي شوادان

هاي شوادان فضايي است حفر شده در زير ساختمانتا 5بخش قديمي شهرهاي دزفول و شوشتر، به عمق

هاي متعدد متر كه دسترسي به آن از طريق پله 12 با توجه به ويژگي خاك دزفول، .پذير استامكان

5تصوير شماره

6تصوير شماره

7تصوير شماره

٤  

هايي از در مواردي، بخش يك فضاي حفر شده در دل زمين است و فاقد مصالح بنايي است و حداكثر شوادان صرفاً )7تصوير ( .ها تزئيناتي ندارندغلب شوادانپوشانند والديواره آن را با گچ مي

زمين زيربدين شكل يك ارتباط همسايگي در . ها داراي ارتباطي زيرزميني با يكديگر هستنداز اين شوادان بسياري 3كندهاي شهر قديم را در زير به هم وصل مياين مجموعه پيچ در پيچ ساختماني، بخش بزرگي از خانه. گيردشكل مي

.شودهاي همجوار رودخانه دز، به اين رودخانه متصل ميهاي خانهو در نهايت از طريق شوادان

 

 

 

عبارتي در كنار زندگي معمولي و در به. بوده استبيشترين زمان استفاده از فضاي شوادان در روزهاي گرم تابستان .سطح شهر يك زندگي ديگر در دل زمين جريان داشته است

رسد، دماي شوادان گراد ميدرجه سانتي 50هاي دزفول كه گاه به بيش از فرساي تابستاندر هواي گرم و طاقتمندي از دماي مناسب درون زمين بهترين پناهگاه براي درجه ثابت است و اين فضاي خنك با بهره 25تا 22بين

وگرنه در ساير شهرها يا كشورهايي كه گرماي شديد زندگي در فصل تابستان . زندگي روزانه شهروندان بوده استيا كپرها و چادرها به ساكنان آن شهرها كمك كرده كند، صرفاً ايجاد سايه و كوران با استفاده از درخترا مختل مي

)8تصوير ( .است

گيري دار در معماري و شكلهايي چون بادگير و چادر و كاشت درختان سايهايجاد سايه و كوران و استفاده از المانگرم و مرطوب وجود آوردن معماري خودايستاي مناطق جهت با جريان هوا در بههاي متراكم و پر سايه و همبافت

.وضوح مشهود استايران به

عرض با هدف ايجاد سايه و هاي كمهاي شهري متراكم و كوچهاگرچه در معماري دو شهر دزفول و شوشتر بافتهاي زيرزميني و زمين مناسب، موهبتي بوده بودن سطح آبخورد ولي حفر شوادان به داليل پايينچشم ميكوران به

                                                             پايدار در معماري ايرانهاي دكتر صارمي، علي اكبر، ارزش -  3

8تصوير شماره

٥  

زمين آن دو شهر ارزاني داشته است و معماران خوش ذوق را به خلق اين معماري منسجم و با كه خداوند در اقليم و .كندهويت هدايت مي

ها، زندگي را در ساعاتي از روز ممكن عرض و پرسايه و ساباطهاي كمبه اين ترتيب بافت شهري متراكم و كوچههمچنين در برخي . گرددهاي خنك ممكن ميوادانسازد و در ساعات بسيار گرم روزهاي تابستان، زندگي در شمي

.گرديده استفصول بام خانه براي استراحت و خواب استفاده مي

هاي دزفول از بام تا شوادان در زندگي در خانه. باشدزندگي در خانه و شهر دزفول داراي جهات متنوع و خاص ميصورت عادت كامالً شود و بهرت اندك استفاده ميصوخوابيدن در بام و زندگي در شوادان هنوز به. جريان است

.اي درنيامده استشدهفراموش

:بوده استزير عمق، ابعاد و وسعت شوادان متأثر از عوامل مختلف

وسعت خانه -

هاي مقاومجنس زمين و رسيدن به اليه -

هاي مالي صاحبخانهتوانايي -

هاي فاميليارتباطات و همجواري -

هاي زيرزميني و زمين مناسب براي بودن سطح آبپايين و شوشتر، ل پيدايش شوادان در دزفولترين عواممهم . حفاري بوده است

 

تاريخچه شوادان

گيري اوليه شهر دزفول و تعلق شوادان اطالعات كافي در اختيار نيست ولي با توجه به زمان شكلاز زمان استفاده . سال محتمل است 1500بخشي از بناهاي تاريخي شهر به دوره ساساني، از جمله پل تاريخي شهر، قدمت بيش از

٦  

هاي دزفول بسياري از شوادان 4.همچنين مسجد جامع شهر كه مربوط به قرن هفتم هجري است، داراي شوادان است، استفاده از برقي پس از اختراع وسايل و تجهيزات خنك كننده. ده بوده استتا دوره قاجار و پهلوي مورد استفا

.پذيردصورت غير ضروري و گاه گاه براي افراد خاص انجام مييابد و بهشوادان كاهش مي

ولي در زمان جنگ و حمالت . به يك فضاي متروك و بدون استفاده تبديل شده بود 1359شوادان تا قبل از جنگ سال پس از اتمام جنگ و عدم نياز به . شدو موشكي عراق به دزفول، بهترين پناهگاه براي شهروندان محسوب مي هوايي

گردد و بعضي از جرائم شهري مي شدن مجدد آنها، اين فضاهاي زيرزميني تبديل به محل ارتكابها و متروكشوادان .دشونها مسدود ميبار توسط نيروهاي پليس بسياري از شواداناين

بار عالوه گيرد و اينهمچنين با تمام شدن جنگ طي دو دهه، موج عظيمي از ساخت و ساز در شهرهاي ايران شكل ميهاي نوسازي منازل قديمي از بين رفتند و با نخالهمنظور ها بهبر بافت قديمي شهر دزفول بسياري از شوادان

.ساختماني پر شدند

بسياري از آنها متروك و . گيردصورت انبار مورد استفاده قرار ميدزفول بههاي در حال حاضر تعدادي از شوادان .شوندصورت موردي استفاده ميبالاستفاده و تعداد اندكي يا با تغيير كاربري و يا به

اجزاي شوادان

 :پله و پلّاپم .1

ها از پله. رسدمي 40به عدد ها ها تعداد پلهپله جزء اتصال دهنده ساختمان به شوادان است و در بعضي از شوادانهاي مختلف اجرا پله شوادان به روشراه. ها و يا حياط به شوادان راه داشته استنشين، اتاققسمت ايوان، شاه

هاي پله مستقيم، چرخان و دو طرفه از فرمراه. پله بوده استترين دليل مؤثر بر فرم راهوسعت ملك مهم. گرديده استهاي اصلي پله صفحه يا سطح وسيعي كه بعد ازپلّاپم يا پله پهن، . ح تحتاني زمين بوده استرايج دسترسي به سطو

هاي بزرگ شوادان. شوادان رسيده است )صحن(شد و بعد از آن تعداد ديگري پله بوده است كه به كف ساخته مي به فضاهاي زيرزميني تعبيه ها خروجي ديگريدر بعضي از پال پم. پهن داشته باشند سه پال توانستند دو ياميفضاها اين به. آمدهشده كه عمق اين فضاها زياد نبوده است و گاه سقف اين فضاها تا يك متر باالتر از حياط ميمي

                                                             27امام، سيد محمد علي، مقاالتي درباره تاريخ جغرافيايي دزفول، ص -  4

٧  

شود كه داراي دماي بيشتري از شوادان است و در مواقعي كه هوا خيلي گرم نبوده، گفته مي »شبسون«يا »شبستان« )9تصوير . (گرفته استمي مورد استفاده قرار

 

   

 صحن .2

اصلي زندگي صحن مركز فعاليت. نامنداين سالن اصلي را صحن مي. ها شامل يك فضاي اصلي هستندتمامي شوادانبه دليل جنس و استحكام خاص خاك دزفول، امكان .هاي فرعي به آن متصل بوده استدر شوادان بوده و قسمت

.ها بوده استها و صحنزميني بدون اجراي قوس وجود دارد و همين امر باعث آزادي عمل در فضاسازي كتحفر  )10تصوير (

 

 تال .3

ها عالوه بر اين تونل. كنندجوار را تأمين ميهاي همعرض هستند كه ارتباط زيرزميني بين شوادانهاي افقي كمكانالها ارتباط بين چندين واحد همسايگي و محله را تأمين گاه اين تال .شوندباعث به جريان افتادن هوا ميدسترسي،

از كت هواي خنك حاشيه 5.شده استكرده و از طريق آخرين واحد مجاور رودخانه به حريم رودخانه منتهي ميها را خصوصي تال ي فقط براي حريمدر موارد. شده استمي ها منتقلسپس به شوادانها و رودخانه وارد تال

)11تصوير (. اندكردهمشبك مي

                                                             .گويندمحل اتصال تال به حريم مجاور رودخانه را كت مي -  5

9تصوير شماره

10تصوير شماره

٨  

 دريزه. 4

اين كانال . متر كه جهت تأمين نور و تهويه عمودي شوادان بوده است 1اي به قطر حدود اي استوانهروزنههواي خنك از شوادان به فضاهاي خانه كرده است و باعث انتقال جريان فضاهاي خانه را به شوادان مرتبط مي

شده كه عالوه بر تأمين روشنايي شوادان، جهت انتقال هايي درون حياط حفر ميهمچنين دريزه. شده استمي .خاك در زمان ساخت مورد استفاده بوده است

بدين صورت . ستها و معابر و حتي بام منازل ارتباط داشته اهاي دريزه به كوچهها، دريچهدر بعضي از نمونه )12تصوير ( .همواره هوا در حال حركت خواهد بود

 كت. 5

:رودكار مياصطالح كت به دو معني به. شودهاي درون خاك كت گفته ميبه فرورفتگي

. داشته استها ارتباط شود كه از طريق تال به شوادانهاي ساحل رودخانه دز گفته ميكت به فرورفتگي - الفهاي متصل به هم در حاشيه رودخانه دز به ديواره ساحل رودخانه راه پيدا يا به عبارتي شوادان) كروكي و عكس(

)13تصوير ( .گوينداين فضاهاي دنج را كت مي. كنندمي

فضاهاي ها كت. شودشود، كت گفته ميهاي متعددي كه از صحن اصلي منشعب ميها و يا فرورفتگيبه اتاق -ب .هاي بيشتري داشته استهر شوادان بسته به بزرگي آن تعداد كت. شوندتر در شوادان محسوب ميخصوصي

11تصوير شماره

12تصوير شماره

٩  

در مسير جريان -كه درون آنها پر از آب بوده است-نام حبانه بههاي گلي بلند و بدون لعاب كوزه هاي تالدر كنارهتر شدن شده و باعث لطيفتر ميهاي مرطوب حبانه خنكهوا پس از برخورد با جدارهجريان . اندهوا قرار داشته

واسطه مجاورت با جريان هوا به شدند بهها نگهداري ميها كه در تالآب درون حبانه. گرديده استهواي شوادان ميي نگهداري مواد غذايي فاسد هاي خنك محل خوبي براهمچنين اين كانال. گشته استمقدار كافي خنك و قابل شرب مي

شود كه برخالف شهرهاي كويري و يا حاشيه كوير ايران كه اغلب داراي چنين استنباط مي. شدني بوده است؛ چه آب خنك رودخانه و چه انداند، ساكنان دزفول قديم همواره دسترسي به آب خنك داشتههاي طبيعي بودهيخچال

امام شوشتري در كتاب تاريخ .يازي به ساخت آب انبار و يخچال نبوده استها و بدين شكل نآب خنك درون حبانه :نويسدجغرافيايي خوزستان مي

كه » خارشتر«هاي هايي كه آنها را با بوتههايي چند و دريچههايي است داراي هواكشخانه را غرفهشوادان و خنك«پاشند تا وزش باد از كردن، بر آن خارها آب مي خاري سرد كننده است و از بهترين وسايل طبيعي محل براي خنك

 ».خانه را سرد كندهاي خنكزده و نمناك فضاي غرفهخالل خارهاي آب

هاي اجتماعي شوادان و پيوند

هاي همجوار و دسترسي به ساحل رودخانه از زير زمين با هدف مقابله با گرماي شديد ارتباطات زيرزميني شوادانگيري يك زندگي زيرزميني در دزفول قديم شكل هداف دفاعي و مقابله با تهاجمات دشمن باعثتابستان و نيز با ا

مامي لوازم زندگي وجود داشته است و مردم مبادالت و مراودات اجتماعي را ها تدر برخي از شوادان. گرديده استايگي در زير زمين نيز تعريف داشته به اين شكل حريم همس. اندكردهدر روزهاي گرم تابستان به اين مكان منتقل مي

ها در مواردي تال. اندكردهها به يكديگر، مرز همسايگي را تعريف ميدهنده شوادانعنوان ارتباطها بهگوئي تال. است- گيرد و فقط جريان هوا عبور ميشكل مي هاي خصوصيگرديدند و به اين ترتيب حريمآجر مشبك مي با استفاده از

افتاده است در زير هاي خصوصي همانند آنچه روي زمين اتفاق ميهر حال زندگي روزانه باحفظ حريم به. كرده استها به مثابه واحدهاي مسكوني و ها و مسيرهاي ارتباطي بين آنها جاري بوده است؛ شوادانزمين و از طريق شوادان

.ها و معابر دسترسيها به مثابه كوچهتال

13تصوير شماره

١٠  

استفاده مجدد از شوادان

چگونگي كار . زمين سخت و موقعيت ساخت شوادان در دل خاك باعث ماندگاري شوادان تا به اكنون بوده استيك شهر دزفول مصاديق وجود مرطوب كردن شوادان و حركت هوا در آن و هماهنگ شدن با اقليم گرم و نيمه

هاي خنك در حال اي مولد جريانهچيزي كه با حضور تكنولوژي. گرددمعماري منسجم و خودايستا را يادآور ميچندان دور نياز به مصرف انرژي كمتر دارد و معماري آينده با اي نهدر حالي كه جهان در آينده. فراموشي است

هاي از فرصت eco techمشكالت تأمين انرژي مواجه خواهند بود و گروهي از معماران مدرن تحت عنوان معماري دارند، كردن انرژي و استفاده مطلوب از مواهب طبيعي گام برميي موجود جهت ذخيرههاخدادادي و طبيعي و پتانسيل

در حالي كه هنوز 6.خوردمي   چشم شدن در ايران بهنمونه بارزي از وجود يك معماري خودايستاي در حال پايمال-نوان انباري استفاده ميعصورت متروكه وجود دارند و يا حداكثر بهدرصد بسياري از اين فضاهاي زيرزميني به

پيشنهاد .مصرف باالي الكتريسيته هستند اهاي مختلف برودتي بهاي شهر مجهز به سيستمشوند و همه خانههاي حرارتي براي تأمين دماي مورد نياز زندگي چه در تابستان و عنوان خازنهاي موجود بهسازي شوادانباززنده

دانشجويانم در دانشكده معماري التحصيلي هاي فارغحال حاضر يكي از طرحهمچنين در . يا در زمستان، مطرح استدانشگاه آزاد اسالمي واحد تهران جنوب براي طراحي يك موزه با هدف حذف موتورخانه و استفاده از دماي مناسب

.درون خاك، ساخت شوادان پيشنهاد گرديده است

مصرف كمتر انرژي و دستيابي به يك طرح اقليمي است كه اين پيشنهاد با هدف ساخت يك الگوي قابل توسعه جهتدرجه 25تا 22شده كارگيري مجدد شوادان و ايجاد جريان هوا، هواي خنكدر اين طرح با به. دست طراحي است در

شود و دماي مطلوب كليه فضاهاي داخل از اين طريق سانتيگراد از اعماق شوادان به سمت فضاهاي باال مكش ميخانه يا رستوران فضاي شوادان همچنين با اختصاص يك كاربري عمومي و قابل استفاده همانند قهوه. گرددميتأمين

                                                            

فضايي بوده است از سطح زمين به ها سربطاق. نام سربطاق نيز از مصاديق معماري خودايستا در شهر دزفول وجود داشته استعالوه بر شوادان، فضايي به -  ٦

نام هايي بهاين فضا از كانال. رفته و گاه تا صد پله داشته استدرجه تا محل جريان آب به عمق زمين مي 45طور مستقيم و با شيب شكل سرداب كه به

هاي متعدد كه در اند و مردم از طريق سربطاقآوردهميها از مناطق باالدست آب رودخانه دز را داخل شهر قمش. كرده استقمش، آب مورد نياز را تأمين مي

.عدد بوده است 14هاي دزفول تعداد سربطاق. اندمسير آن بوده به آب دسترسي داشته

 .كشي آب شهري، اين فضاها نيز بدون استفاده مانده و كمي بعد توسط شهرداري مسدود گرديدپس از لوله

١١  

بازآفريني اين اصول منطبق با معماري معاصر رويكرد جديدي .گرددبه يك فضاي زنده و قابل استفاده نيز تبديل مي7.را در معماري معاصر شهر دزفول ايجاد خواهد نمود

: منابع و مĤخذ

1381، سيد محمد علي، مقاالتي درباره تاريخ جغرافيايي دزفول، )اهوازي(امام . 1

1376قباديان، وحيد، بررسي اقليمي بناهاي سنتي ايران، . 2

1375هاي پايدار در معماري ايراني، راد مرد، تقي، ارزش/ صارمي، علي اكبر. 3

                                                            در كنفرانس جهاني توسعه 1992هاي توسعه پايدار در سال نقطه اوج بحث. بسيار به كار رفته است 1973نفتي سال واژه توسعه پايدار پس از بحران -  7

اي براي ارائه راهبردهائي درجهت جالس ريو مشهور شد و در آن قطعنامهپايدار، معروف به اجالس زمين در شهر ريودوژانيرو برزيل بوده است كه بعدها به ا: ترين تعريف توسعه پايدار در همايش ريو بدين قرار استمهم. از اين قطعنامه شدندشورهاي جهان صادر شد و كشورهاي جهان ملزم به پيرويتوسعه پايدار ك

توجه هاي فردا نيز هاي آينده برآورده ساخته و در آن به محيط زيست و نسلتوسعه اي كه نيازهاي كنوني بشر را بدون به مخاطره افكندن نيازهاي نسلهاي تجديد ناپذير از اصول كارگيري انرژيهاي تجديد شونده و پرهيز از بهگيري از انرژيهاي بومي و تجربيات گذشته و بهرهتوجه به فرهنگ، ويژگي. شود

.توسعه پايدار است