sİlahlar “hİtİt tanrilarinin ve krallarinin gÜcÜ”

Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2014, 5(2), DOI:10.1501/sbeder_0000000078

227

SLAHLAR: HTT TANRILARININ VE KRALLARININ GC II

Sava zkan SAVA

zet

Hitit ordularnn donanmn incelemek iin, sava sanatn hareket yetenei, saldr gc

ve savunma gc olmak zere her alanda da dmana stnlk salama abas olarak

niteleyen yakn tarihli bir tanmdan yola kabiliriz. Hitit tarihine baktmzda, Hititlerin

gcnn temeli, gl krallar tarafndan nemli sava tehizatlaryla (sava arabalar, gl

silahlar) kazanlan zaferler, ok iyi organize edilen askeri gler ve casuslarn yardmyla izlenen

zekice stratejilerle birletirilen sava zaferlerine dayanmaktadr. Hititlerdeki baz silah ve sava

tehizatlar: Sava Arabalar, Yay ve Ok, Okluk/Sadak, Mzraklar, Kalkanlar, Zrhlar, Miferler,

Kllar, Baltalar.

Anahtar szckler: Hitit, Ordu, Sava, Silah, Ok ve Yay, Mzrak, Kl, Topuz.

WEAPONS: POWER OF HITTITE GODS AND KINGS II

Abstract

In considering the equipment of Hittite armies we may well start from a recent definition

of art of warfare as an attempt to achieve supremacy over the enemy in three fields: mobility, fire-

power, security. When we look at Hittite history, we have the feeling that the power of the

Hittites is mostly based on war victories acquired by mighty kings combining important war

equipment (chariots, powerful weapons) to well organized military forces and intelligent

strategies helped by spies. Some Hittite weapons and Implements/Equipments of War: Chariot,

Bow and Arrow, Quiver, Arrows, Spears, Shields, Armor, Helmets, Swords, Axes.

Keywords: Hittite, Army, War, Weapon, Bow and Arrow, Spear, Sword, Mace.

Yard. Do Dr. Ankara niv. DTCF Hititoloji Anabilim Dal [email protected]

mailto:[email protected]


228

Silahlar (ve baz Tehizatlar):

Hititlerdeki silah (ve tehizat) eitlerinin1 bazlar; yazl belgelerde tanrlarla birlikte

anlp, tasvirli eserlerinde de (ellerinde veya omuzlarnda) resmedilmi haldeki silahlardr:

Sava Aletleri/

Gereleri-Silahlar

Hitite Sumerce Akada

BALTA (KESER) ummittant-

ate

(Hurr. ulmi)

HAINNU

PU

HULPALU (HUPPAL)

ift-bal balta

KILI malatti-2

(Hurr. auri-3)

GRME/HI.A

(URUDU)UL4.GAL (/GR.GAL)

BIAK/HANER luwa-

zapikur(i)-: bak-yz, tra-ba GIzinti-: kasap-ba(?)

GI/URUDUGR

GR.TUR: kk haner, (bz)

GR gimra=GR.LL kr-ba

GR.KUN: kuyruklu, ucu sivri haner

EME.GR: bak/haner-az

MIZRAK turi- (Luv. GItraa/i-)

mari-,

iyatal-/iyatrit-

= URUDU(/GI)UKUR

NG.GD.DA

= GIU.I

=ARIKTU

TOPUZ GIhatalla- hatanti-? URUDUdupiyali- GITUKUL KAKKU

OK GInata-/nati- GI/GI/URUDUGAG.(.)TAG.(GA)

YAY GIPAN-ti = (Hurr.) (GI)haiyati/kati- GIPAN / GIBAN =(GI)QATU/QALTU

ZIRH gurzip: boyun-zrh =GURPISU/GURSIPU

ZIRH PULU/PALET ariyanni- SARIAM

ZIRHLI ELBSE TGG..A ZABAR: bronz ceket4

BALIK-MFER kupahi- (Hurr. kuwaahi) TGSAG.DUL

OKLUK/SADAK ipa(n)ti- KU(/GI)(.)M.URU.URU5 KUIPATU

KALKAN KU/URUDUARITU

(SAVA) ARABA(SI) GIGIGIR aanna/AAB()I: oturulan

araba

GIGIGIR tiya: ayakta durulan araba

GIGIGIR: (sava) araba(s) GIGIGIR AT(T)ARTU

(*WATTARTU)

Yay (GI

PAN), ok (GI/GI/URUDU

KAK.(.)TAG.(GA)/nata-)5, kalkan (

KU/URUDUARTU

6),

mzraklar (mari-, turi-, URUDU(/GI)

UKUR; iyatal-/iyatrit-7)8, kl (

(GI/URUDU)GR(.GAL),

GRME/HI.A

, (URUDU)

UL4.GAL/GR.GAL) malatti-9 (Hurr. auri-

10), bak/haner az

(EME.GR), baltalar (HAINNU / ummittant- / ulmi ve PU/ate) topuz (GI

TUKUL

(- Bu almann I.ksm: S..Sava, Tahtlar ve Asalar: Hitit Tanrlarnn ve Krallarnn Gc I., Eothen 11 (Anatolia

Antica, Studi in Memoria di Fiorella Imparati), Firenze 2002: 705-733). 1 Silahlklar: okluk (KU(/GI)(.)M.URU.URU5), koruyucu pullu zrh(-elbise) (ariyam/ariyanni ve GURPISU / guripu /

gurzip), kalkan (KUARITU) Beal 1992: 521-522; Rster-Neu 1991: 81; Hurr. silah=auri Wilhelm 1988: 62; ayrca bkz.

Drews 1993: 174vd.; Bossert 1942: 154 (ve 172-179daki kabartmalardaki tasvirlerde); Beal 1995: 545vd.; Beal 2002: 93vd. 2 Kr. malatt- (sledge)hammer, bludgeon, cudgel, club, mace (vel sim): HED (M): 28. 3 Kr. CHD (): 320 Hurr. auri- (Weapon). 4 KUB 40.56 IV 2; Beal 1992: 151 dn.549. 5 Taracha 2005: 458vd. 6 HW: 305; HED (K): 270vd.; von Brandenstein 1943: 40; Werner 1967: 4, 12, 71; Hoffner 1967: 79[da kalkan karlklarna

gelen kelimeleri vermitir: KUkura-, palaha-, tupau-, KUARTU]; Beal 1992: 521. 7 Starke 1990: 200vd. 8 Mzrak olarak da deerlendirmesi yaplan ipatar-: (n.) i, kebap ii/mzrak?, karg bkz. HED (I): 450vd. (spit, skewer i,

kebap ii); kr. HW: 90 ((URUDU)ipatar- Spie(?): mzrak(?)) ve HEG (I): 420 (Spie: mzrak); Siegelov 1986: 596

(Nadel: ine, uvaldz vb.); Beckman 1983: 105. 9 Kr. malatt- (sledge)hammer, bludgeon, cudgel, club, mace (vel sim): HED (M): 28. 10 Kr. CHD (): 320 (Hurr. auri-: silah).


229

[/(GI)

SAG.GUL bir topuz]) Frtna-Tanrs grubunun ve Da-Tanrlarnn11

; ok ve yay

DLAMMA/KAL=(Krlarn-)Koruyucu-Tanr(s)nn; mzrak Frtna-Tanrsnn olunun; balta

arruma ve augann silah ve simgesidir12

.

Yazl belgelerde kaydedildii gibi, bu silahlar13

dorudan Tanrnn kendisini temsil eden

simge olarak alnabilir. Bir klt-envanteri metni: Tarammeka ehri: Tanr ZABABA (Sava-

Tanrs): Tanr heykeli gmten bir yumruktur, 20 ekel arlnda. 2 byk kalkan, 1 mzrak, 3

haner, 1 mzrak ucu, bronzdan 1 topuz, 1 balta: bylece Tanr ZABABAnn gereleri

tamamlanmtr14

demektedir.

Alacahyk, Fraktin, mamkulu, Hanyeri-Gezbel, Hemite, Karabel kabartmalarnda ve

baz mhrlerde15

tasvir edilen mzrak ve yay, (ayrca hilal kabzal, tipik) Hitit klc, yerel

krallarn da krallk simgesi olarak grlmektedir. Baz ritel metinlerinde mzrak, bir klt

nesnesi olarak da bulunmaktadr. Koruyucu-Tanrnn mzra ifadesiyle Koruyucu-Tanrnn

kutsal silahnn mzrak, yani GI

UKUR olduu anlalmaktadr. Bununla birlikte Hitit

kanunlarnda sarayn kapsnda bulunan bronz mzra almann lmle cezalandrld

bildirilirken, KI.LAM bayramnn birinci gnnde krala, demir mzrak takdim edilmektedir16

.

(Sonra byk toplant bitince kraldan geri alnr; bylelikle) tren boyunca, demir mzrak,

kralln simgesi olarak kralla beraber bulunmaktadr. Baz klt trenlerinde ise demir mzran

yerini, demir balta almaktadr. Bu da, mzrak ve baltann kralln simgelerini ifade ettiini

aka gsterirken; ad arruma veya LUGAL-ma yazlan ve adnda kral szcn tayan bir

Tanrnn elinde tad baltann anlamn da aklam olmaktadr17

. Ayrca (URUDU

HAZINNU:

balta) Tanr ZABABAnn gereleri arasnda da yeralmaktadr18

. Dan kral Tanr arrumann

krallk simgesi, tasvirlerinde sap delikli balta olarak belirgin ekilde grlmektedir. Ay-

Tanrsnn bir balta ile tasvir edildii de aka anlalmaktadr19

.

11 Haas 1982: 21, 52, 120, 183. 12 Haas-Wegner 1995: 167vd. 13 Beal 2002: 93vd. 14 (CTH 501) KUB 38.1 Vs.I 4vd. Rost 1961: 178vd.; Gterbock-Kendall 1995: 45vd.; Sava 2002: 113-114; Sava 2008: 659;

burada geen balta arkla tren baltas ile elenebilirken, Sava-Tanrs ise Yumruk biimi bir kap olarak bulunmaktadr. 15 Gterbock 1942: No: 13, 105, 106, 109 ve Bittel ve dier. 1975: 237-239, No: 15, 16, bkz. Darga 1992: 183 ve Res.183, 184,

186, 187. Alacahyk sfenksli kap kabartmalarndaki mzraklar iin ayn zamanda bkz. Baltacolu 1996: 93vd. 16 Singer 1984: 10vd., 216vd., (ayn metin grubunda altn mzrak iin); Cokun 1974: 438vd. Mzrak=GIUKUR=(GI)zau-

eitliine kar GIUKUR=(GI)turi- iin ayn zamanda bkz. Singer 1983: 58 dn.17 ve 89vd. 17 Bittel ve dier. 1975: Bo. No.35A Tanrnn elinde ve Ugarit, Emar silindir mhrlerinde; Darga 1992: 184, Schaeffer 1954-

1955: 93vd. 18 Steiner 1971: 564. 19 Bkz. Collon 1995: 373 ve 374 No. 7, 14, 15, 28(?), 32(?).


230

Burada silahlarn bazlar zerinde durmak istiyoruz:

GITUKUL (=hatanti-

?=KAKKU): silah, (topuz-grz); gere, alet

20. Tanr tasvirlerini

anlatan metinlerde topuz, grz anlamn tad21

ve Hititesinin de Luviceden alnma22

GIhatalla- karl (yansra

GITUKUL=hatanti-

?) olabilecei dnlmektedir

23 [=

(GI)hattalla-:

(n.) topuz, grz, topuz biiminde merasim asas24

]. GI

TUKULun, Hurricesi=ulmi25

ile (ayn

zamanda Tarhuntaa kral olan) Ulmiteub (m

Ul-mi-DU-ub) Teubun topuzu (/silah) ahs ad

iinde kullanlan karln grmekteyiz.

GITUKULun, tasvir metinleri ve silahlardan bahseden metinlerde Frtna-Tanrsnn zel

bir silah sava topuzu olarak bir ba, gne-kursundan bir ss ve bir hilali vardr26

. KBo

23.3 Vs. 13te ordunun silah olarak geerken27

, bir dier metinde altn silahn lapislazuliden

kabzas kopmutur eklinde anlmaktadr28

. Yukarda, Tarammeka ehri tanrs Tanr

ZABABAnn gerelerinin sayld metinde29

[2 byk kalkan, 1 mzrak, 3 haner, 1 mzrak ucu,

bronzdan 1 topuz, 1 balta] bronzdan yaplm olarak birlikte gemektedir. (KBo 6.34 Vs.II 51-

20 HW: 296; HZL: 355 No.206; Hout 1998: 285te GITUKULu iki grupta tanmlamtr: oracle type ve weapon. 21 Topuz ile GITUKUL deerlendirmeleri iin ayrca bkz. Haas 1994: 204 ve 513; Sava 2002: 115vd. 22 DLL: 44; Oettinger 1976: 126; Melchert 1993: (63-)64; Beal 1992: 543 overpower (yenmek, malup etmek). Starke 1990:

309vd. iviyazs Luvicesinde form Pl.N.-A. ha-at-tal-la hiyeroglif Luvicesinde hatalyi-/hatalayi- [(mit der Keule)

niederwerfen], Pret.Sg.1. M11ha-ta-li(-i)-ha (KARATEPE XXVIII 144 (Hu)) Pl.3. M11ha-/h-ta-la-i-ta. Denominatif hattalla-

massue, marteau; hier. hatalia- Hit. hattalliya ve dier tartmalar ve yorumlar iin ayrca bkz. Laroche 1955: 83vd.:

(hiroglyphique hatal(i)a-). 23 von Brandenstein 1943: 7vd., 35-36 Streitkolben olarak verirken; Sommer-Falkenstein 1938: 60, 125vd. GITUKUL=hatanti-

? karln gstermitir. Goetze 1957: 81 mace; Carter 1962: 143 weapon; Hoffner 1967: 79 ve dn.153 shore: hadant-

(?) [Otten, MDOG 94: 20-21de hadant(i)-nin had- kuru olmak fiilinden isme dnt] ve 98de GITUKUL mace(?),

battleaxe(?). Gterbock 1969: 22 Waffe; Gterbock 1983: 214vd. Axt oder Beile; Otten 1969: 11; Otten 1973: 9

Gert; Otten 1981: 7, 12 Waffe; Neu 1970: 98 Werkzeug; Neu 1974: 29daki dayanakl deerlendirmesinde (Hoffner

1970: 19daki GITUKUL=GIturi- weapona kar) GIturi-=GIUKUR olarak verirken hadant(i)-/hatant(i)-yi [Soucek 1959:

386daki gibi] dry land; Khne-Otten 1971: 728 Waffengewalt; Popko 1978: 101 Streitkolben, Waffe; Koak 1982:

279da weapon; mace; nal 1983: 61, 91: silah; Alp 1983: 214, 331 Waffe, ayrca 43 ve dn.49; Dardano 1997: 156

arma, Beal 1988: 269vd.; Sava 2002: 115vd. 24 HW (Erg.1): 5; Koak 1982: 212; Siegelov 1986: 590; Popko 1994: 48, 266, 328; Klinger 1996: 447vd. 25 (Hurr.) ulmii = GITUKULHI.A silahlar/topuzlar [Kollektiv-/Abstraksuffix -()i] KBo 32.19 Vs.I 15 ile Vs.II 14, Rs.III

39da bulunmaktadr. Wegner 1981: 99 (kr. Akada ULMU AHw III: 1410b); Salvini 1991: 180; Neu 1996: 411vd. dn.37;

Neu 1988: 98; (ayrca Ulmiteub incelemesi iin bkz. Hout 1995: 193vd.); Laroche 1966: 196 No.1423. 26 Metin yeri iin bkz. KBo 2.1 Vs. 29: (gne ve ay kurslaryla ssl 1 GITUKUL, onun zerine bir kar (boyunda), ayakta

duran demir bir erkek heykeli yaplmtr.); II 13, 23 (Kilinuna da: (bir) GITUKUL(un) zerine demir(den) bir heykel

yaparlar.); III 21; von Brandenstein 1943: 35-36, 63vd.; Popko 1978: 101vd.: KUB 38.26 Vs. 23; 38.23 10. 27 Frtna-Tanrsnn epiteti olarak muwattali/NIR.GL, ayn zamanda GITUKULHI.A ordunun silahlar (KUB 15.4 5; 9 Vs.II 2;

41.22 Rs.III 8), (GITUKUL-a DLAMMA anmsatmas ile KUB 2.1 Rs.III 13) Archi 1975: (90vd.) 98, 100. VS NF 12 Nr.7 =

VAT 7698 Rs.III (16) ]DUTU URUP-na-ma DINGIRME LUGALTIM (17) A-N]A mMur-i-DINGIRLIM LUGAL-i GITUKUL

NIR.GL, Pecchioli Daddi 2000: 346, 348; KUB 44.33 Vs.II (3) DU URUZi-pa-l[a-an-da (4) ta-ba-ar-ni[ (5) GITUKULHI.A

NIR.GL-i[n pa-a-i] Wettergott von Zipal[anda (4) dem Herrscher[ (5) die erschreckenden(?) Waffen [gib!]. Popko 1994:

232-233; Muwattali/NIR.GL, nvan Gonnet 1979: 52vd. ve 76vd. {FORTISmu-wa/i-ta-li-na Starke 1990: 173}. 28 KUB 16.83 Vs. 51: Alp 1948: 317 dn.38a silah olarak; Popko 1978: 103; Lapislazuliden bir hattala- bulunmas (KUB 1.17

Vs.II 27 vd. dupl. KUB 2.10 Vs.I 23vd.) hususu ve dier deerlendirmeler iin bkz. Gterbock 1943: 283 ve dn.30, ayrca Alp

1940: 38; Klinger 1996: 458-459 {eine Keule aus Karneol}. KUB 41.28 Vs.II 6-7: [nu-k]n? GAL DUMUME .GAL

LUGAL-i GIha-at-tal-la-an [G]UKIN NA4ZA.GN pa-a-i altn (ve) lapislazuliden bir hattala (topuz) [Popko 1994: 266-267]. 29 Gterbock 1983: 213vd.


231

52de:) GI

BAN yay, GI

KAK..TAG.GA ok ile (KBo 11.28 Vs.II 8de:) GEPU yumruk,

(KBo 13.161 Rs. 8de:) ANE.KUR.RA GI

GIGIR sava arabas ve birok yerde tarh-

yenmek, kudretli olmak fiili ile gemektedir. Ayrca, (KUB 17.35 Rs.III 12vd.da:) Hattili

adamlar bronz GI

TUKUL, Maal adamlar kam GI

TUKUL tutarlar ve

dvrler/savarlar30

; (KBo 11.28 Vs.II 7, Rs.V 9da:) byk sava aleti; (KUB 27.1 Rs.

37de:) Frtna-Tanrsnn sava aleti GI

TUKUL eklinde anlmaktadr.

Filolojik veriler bu nesne hakknda bilgiler verirken tanm iin deerlendirmeler arasnda

hatta- vurmak, dvmek fiilinden tremi GI

hattalla- karl31

; GI

TUKUL-la ve

GITUKUL-li

fonetik eklerle (GI)

hattalla- : topuz, grz, topuz biiminde merasim asas32

eitlemesine

olduka uygundur33

. Nesnenin, altn34

, lapislazuli, aa ve tatan yapld, Tanr tasviri, klt-

envanter (ve ritel) metinlerinden renilmektedir35

[Kamtan (bir) GI

TUKUL ise, tehis iin

biraz dndrcdr!36

]. Boazky-Bykkale37

, Aliar38

, Alalah39

, Alacahyk40

,

Beycesultan41

, nandktepe42

, Ortakyde43

elegeen tatan topuz ve ba bulunmaktadr. Yumruk

Biimli Gm Hitit Kabndaki kabartma tasvirli sahnede Tanr yukar doru kaldrd elinde

30 Carter 1962: 129-130, 143; Gurney 1977: 27. 31 Bkz. Gterbock 1943: 283 ve dn.30daki karlatrmalar; ayrca, Alp 1949: 267 dn.107deki GIhattalu- srg (kr. hatta-

vurmak); HED (H): 257vd. hattalu- kilit, srg ile kr.; Klinger 1996: 447vd. Teubun ller diyarna olan ziyaretini

anlatan Hurri-Hitit mitinde, Allani Yeralt Yldrm (/Srg/Kilit) [Bolt of the Underworld] olarak adlandrlyordu {kr. van

Gessel: 17vd. ile Lit.}. Hurri dilinde nekri (Hititler tarafndan hattalu- [bolt: srg (//yldrm)] olarak evrilmitir) aslnda

ky-nehir anlamna gelir. Buna ek olarak da Papanekri (tam olarak da-bayr anlamndadr) isminde geniletilmi anlam

olan snr ieriini tar. Haas 1995: 2022, GIhattalwant- bolt (srg) olarak deerlendirilmitir: Just as the bolt holds

back the lock... Archi 1990: 594. ppa huittiyat 7 GIhattalu back he drew (=unlocked) the seven [door]bolts HED (H): 347. 32 HW (Erg.1): 5; Koak 1982: 212; Siegelov 1986: 590. 33 KUB 9.18 15te tatan bir hattalla-nn (ardndan HA()INNU balta gemesi nedeniyle) balta olamayaca anlalmtr.

Frtna-Tanrs elinde bazen bir balta ile grlrse de, genellikle daha ok sava topuzu ile tasvir edilmitir. Buna gre hattalla-,

benzer ilevi olan bir silah olarak GITUKUL = hatanti ve GIhattalla- ad ortak bir hat- kknden gelip hattalliya- fiili ile

hattalla- ismi birlikte dnlebilir, von Brandenstein 1943: 7, 38vd. 34 (Sg.N.-A.) GIha-at-tal-la-an GUKIN: KUB 41.28 Vs.II 6-7. GITUKUL K.BABBAR: KBo 10.2 Vs.II 41; 27.42 Rs.VI 4;

KUB 38.3 Vs.II 19; GITUKULHI.A-ya-a-i ha-li-i-i-ya-mi [ I]-TU K.BABBAR ma-a-an I-TU GUKIN: KUB 15.1

Rs.III 37-38. 35 NA4ZA.GN: KBo 14.33 Vs.I 8; KUB 1.17 Vs.II 28; KUB 2.10 Vs.I 24; GI: KUB 38.2 Vs.II 9; 309/z r.kol.6; NA4: KUB 9.18,

15. 36 Ayrca, bir cier fal terimi olarak geen GITUKUL iin de bkz. nal 1983: 91; Laroche 1952: 35; Laroche 1970: 128. 37 Boehmer 1972: 219 Nr.2231-2240. s.19vd.: 1138 Asa - bul.yeri: Taf.XXXVII - 46/e - Bykkale s/12. Uz.: 12.95, gen.: 0.37

cm.; 1139 Asa - bul.yeri: (dzenlenmemi) - 414/e - Bykkale s/12. Uz.: 8.6, gen.: 0.25 cm.; 1140 Asa - bul.yeri:

Taf.XXXVII - 242/d - Bykkale x/17. Uz.: 16.7, gen.: 0.35 cm.; 1141 Asa - bul.yeri: Taf.XXXVII - 242/d - Bykkale x/17.

Uz.: 12.0, kaln.: 0.55 cm.; 1142(-1143) Asa - bul.yeri: (dzenlenmemi) - 444/e 445/e - Bykkale s/10. Uz.: 7.05, 5.6, gen.:

0.45, 0.42 cm. 38 von der Osten 1937: 230, Fig.261, c.1419. 39 Wooley 1955: 407 Nr.48/40 (ayrca benzer dier buluntular iin yine ayn esere bkz.). 40 (K) Mezar: K.8 Topuz. Asl topuz tatan olup aa sap paradan oluan altn plaka ile rtldr; K.9 Altn topuz ba.

Alaca-Hyk Bakr a (.2100-2500) Mezarlar Kark Maden Buluntular: Koay 1938: 90vd. 41 Topuz tipli asa ba (Orta ve Ge Bronz Devri Beycesultan tabakalar) Mellart 1995: 113vd.; Lloyd-Mellart 1959: 90, Fig.21, 6-

8. 42 zg 1988: 67 (Mermerden). 43 Sel 1998: 564, 570 Res.18.


232

yuvarlak bal silah (=topuzu) ile havada bir vuru savururken, adeta bu tren topuzunu

sembolletirmitir44

.

I.Hattuilinin, Hauwadan getirdii ganimet45

; cmerte ilenmi ss silahlarnn bir

koleksiyonunu iermekteydi: bel-destekli (IMITTU) alt[n]/g[m]46

ten bir mzrak,

lapislazuliden, biri altndan kral asas/topuzu (HURPAL), be gm topuz (GI

TUKUL) ve (ift

tarafl) altn bir balta. Bu ganimet iinde bulunan altn HURPAL (=HUTPAL, HUPPAL):

topuz, grz (topuzlu asa)47

olduka ilgi ekici olsa gerektir. ounlukla adak tasvirlerinde, hilal

ve yaam sembolleriyle birlikte48

dalarn sembol olarak da grlen49

topuzlarn, klt nesnesi

tanmnda demir, bronz ve bakrdan yapldklar anlalmaktadr (ncelikle sadece bronzdan

retilmilerdir, ancak klt reformundan sonra demirle de sslenmilerdir50

).

Bazen da tanrlar, stnde erkek resimleri bulunan birer topuz olarak, rmak ve pnar

kadn tasvirleri ise kadn resmi olarak tasvir edilmekteydi51

: Mamnanta ehri: Frtna-Tanrs

demir boa (olarak); Arnuwanda dalar topuz (olarak), zerine demirden bir tasvir (heykel),

yaplr; Harranaa dalar topuz (olarak), zerine demirden bir tasvir, (ve) beyaz dalar topuz

44 Gterbock-Kendall 1995: 48 ile 52 Fig.3.7. 45 KBo 10.2 Vs.II 41-43. 46 KUB 26.69 Rs.VII 12 mahkeme protokolnde de demir olarak gemektedir. 47 (41) 1 I-MI-IT-TUM K.[ ]GIPA GUKIN 5 TUKUL K.BABBAR (42) 3 HU-U-UR-PA-A-LU-U [A NA4Z]A.GN (43)

1 HU-U-UR-PA-A-LU-U A GUKIN: KBo 10.2 Vs.II 41-43; GIHU-UL-P[A]-LU GUKIN: KBo 10.1 Vs. 45. Imparati-

Saporetti 1965: 50-51, 69, 78, 82; HW (Erg 3): 44. 48 KUB 38.2 Vs.II (8) DU AN-E ALAM L GUKIN GAR.RA a-[a-a?-a]n (9) [Z]AG-za U-za GIhat-tal-la-an har-zi (10)

GB-za U-za a-a-u GUKIN har-zi, von Brandenstein 1943: 6; Rost 1961: 176; Bittel ve dier. 1975: 189vd. 49 Ebladan bir klt kab zerindeki mitolojik sahnede: boa bal, kanatl ve aslan gvdeli kark yaratk, gvdesinde ve

gsnde dalarn sembol olduu halde drt ayayla dalara basm durumdadr. Kuyruu ise bir topuz (/ylan??)

grnmnde olup bir sembol olarak topuz eklinde kavranmtr. Buradaki tasviri, dalarn topuzla olan balantsnn

sembolletiine iyi bir rnek olarak gsterebiliriz, Haas 1982: 119vd. Abb.30. Yine buna paralel olarak Asur tapnandan (14-

15.yy. Hurri tarznda) klt kabartmas zerindeki Tanrnn etekleri de bal da da kabartmaldr ve onun arkasndan (hemen

bel ksmndaki da zirvesinden -sa ve soldan- er bal) kozalak biimli iki topuz karken, iki elinde de yine ayn topuzlar

vardr. Da formunda, kozalak biimli bu topuz formlara Tanrnn arka taraflarnda dal-eteklerinden kanlarn zerine

ayaklaryla basm halde iken sa ve sol omuzlardaki 2 kei azlarnda bunlar tutmakta/yemektedirler, Haas 1982: 162

(Andrae 1931 [1969]); omuzlardan kan topuz biimli nesneler ile da tasvirlerinin rnekleri ile karlatrmal

deerlendirmeleri iin bkz. Collon 1995: 373 ve 374te No.1 ile: (With a stick or mace: Nos. 1-3, 6, 9-11, 18, 20, 22, 30, 34-

38. These attributes are too unspecific to be used on their own to identify the Moon god. In conjunction with other attributes

the stick is clearly part of the gods iconography and he shown leaning on it when, in a similar context, the Sun god is shown

brandishing his serrated knife 50 Acaba, GIhatalla-nn HURPALdan ayrlan ilev veya zellii, bu deiim ve geliim unsurlarnda aranabilir mi? (Bunun

iin kr.) Eski Mezopotamyadaki topuz ve ift tarafl balta ile tasvir edilmi sava zelliklerdeki tanrlar, Black-Green 1992:

65[te Lugal-irra ve Meslamta-ea (ve s.124 fig.102); lion-demon; s.124 Eski Babil (ve Kasit) Dnem(ler)inden topuzlu figr

(103) ile genel olarak topuzlu kral veya tanrlatrlm kral yorumlar zerine mace maddesi]. 51 KBo 2.13 Vs. 21vd. (KBo 2.7): Gterbock 1943: 280 ve dn.22. Carter 1962: 107, 112: (21) URUMa-am-na-an-ta DU GU4.MAH

AN.BAR HUR.SAGAr-nu-wa-an-da-a GITUKUL UGU ALAM AN.BAR i-ya-an-zi (22) HUR.SAGHur-ra-na-a-a-an GITUKUL

UGU ALAM AN.BAR HUR.SAG BABBAR GITUKUL UGU ALAM AN.BAR D-an-zi Di-ga-i-ga-a[n] (23) ALAM

DUMU.MUNUS TLAl-da-ni-i :Du-up-a TLAl-ta-an-ni-i :Kum-ma-ya-an-ni-i TLi-wa-an-na-a TLHa-ha-na[ri-i] (24)

[(...]..)-a! TLHal-wa-an-na-an ALAMHI.A DUMU.MUNUSME AN.BAR D-zi 1 .DINGIRLIM-ma-a . DUGhar-i-ya-a

D[-en-zi].


233

(olarak), zerine demirden bir tasvir, yaplr; .... huwai-talar da da ve pnar diye kutsanrken;

bir metin, bunlarn yerine topuzlar ve heykeller konduunu bildirmektedir52

: Harruwata(?)

ehrinde aluwanta dalarnn huwai ta, ta eskidenberi var (eski durumunda); Majeste(m),

gne ve ay amblemleriyle sslenmi bir topuz ki bunun zerinde yryen bir adamn 1 ekan

byklnde demirden bir tasviri konmutur, aluwanta dalar(nn tasviri) olarak

yap(l)mtr. [Kargam ve Emar arasndaki El-Qitardan Hitit silindir mhr basksnda

dalarn zerinde elinde topuzu bulunan Tanrnn (karsnda elinde ve srtnda yay tayan erkek

Tanr?) figr bulunmaktadr53

]. Topuzlarn klt eyas olarak kullanlmas54

dolaysyla,

Arinnann Gne-Tanrasna ait klt eyas diye anlan gne kurslar da hatrlanabilir55

.

Topuzun, Frtna-Tanrsnn yoldalar olan dalara (klt eyas olarak yalnz halde) ve ayrca da

da tanrlarnn tasvirlerine56

(balantl olarak birlikte) elik ettii anlalmaktadr: Bir topuz,

stnde de bir tasvir yaplmtr57

[: Gne ve ay kurslaryla ssl 1 GI

TUKUL, onun zerine

bir kar (boyunda), ayakta duran demir bir erkek heykeli yaplmtr; Kilinuna da: (bir)

GITUKUL(un) zerine demir(den) bir heykel yaparlar

58]. Bunlarn, kabartma ss olarak m,

yoksa topuzun zerine ilave edilmi heykelcik olarak m yapldklar bilinmemektedir. Bir yerde

Da-Tanrs topuzu elinde tutar halde grnrken59

birok yerde Frtna-Tanrsnn kendisi,

Yazlkaya60

ba Tanrs kabartmasnda grdmz gibi, topuzu elinde tutmaktadr61

. Bunun

yansra oturan bir tanrnn elindedir [: Tanr Karmahili: Oturan erkek heykeli; gzleri altn

52 KBo 2.1 Rs.III 13vd. (21-27-35): Gterbock 1943: 280 ve dn.22; ayrca metin yerleri iin bkz. Carter 1962: 51vd. 53 (Bu sahnede (her iki) tanrnn nnde (birer) pnar(?) [ki, burada nehre ve dalara yaplan bir kutsama sahnesi de]

bulunmaktadr) Culican-McClellan 1984: 57; Haas 1994: Abb.54. Elinde tuttuu uzunca bir topuzu adeta dan zirvesine

dikercesine tasvir edilen bir Ay-Tanrs tasviri de, bir Mezopotamya silindir mhr basksnda kendini ok belirgin halde ortaya

koymutur (Collon 1995: 373 ve 374 no.2). 54 Da tanrlar ile GITUKUL deerlendirmeleri iin ayrca bkz. Haas 1994: 496vd. ve 513. 55 KUB 25.14 Vs.I 10vd. ile Bo 4971 Rs. 8vd. Sommer 1940: 35. 56 Haas 1982: 21, 52, 120, 183; Brker-Klhn 1989: 237vd.; Gonnet 1968: 95vd.; Dinol 1971: 29vd.; Dinol 1974: 29vd. 57 Kral mezarlarnn ounda, insan eklinde klt simgelerinin bulunmas ilgintir. Daha nceleri Tanr ya bir sembol ya da bir

nesne/eya ile temsil edilirdi ve bunun Hititedeki ad huwai-tadr. Frtna-Tanrs bir istisnadr ve mezarn

zenginlemesinden nce de sonra da Alacahyk ortostatnda grdmz ekliyle yani boayla temsil edilir. Mara(a)ta

(Modern Marala ayn yer deildir) drt Tanr bulunmaktadr. Esas olarak Frtna-Tanrs drdnde de bulunur ve kalay kapl

boayla temsil edilir; ikincisi topuzla temsil edilen (GITUKUL) bir Da-Tanrsdr; ncs be bakr hanerle ve drdncs

ise ocuunu emziren bir anne heykeliyle temsil edilir. Bununla bir gm boa, bir topuz ve hilalin stnde duran bir demir

adam figr, elinde bakr bir haner tutan altn gzl gm (bir) adam figr ve ocuunu emziren bir anne figryle

deitirilmitir. KBo 2.1 Vs.I 28vd. bkz. Carter 1962: 52, 61; Gurney 1977: 26; Gterbock 1983: 216vd. 58 KBo 2.1 Vs.I 35-36; II 13. 59 Bo 2318 Vs.II 11, Gterbock 1940: 40 ve dn.160. 60 Bittel ve dier. 1941: 115,138; Bittel ve dier. 1975:te elinde topuz tayan 18, 21, 24, 39, 41, 42 ve 83 numaral Tanrlar iin

s.131vd. ile ilgili izim tablosuna bkz. Yazlkaya iin ayrca, Masson 1989: 16vd.; Masson 1994: 68vd. 61 Bkz. KBo 2.1 Rs.III (20) [D]U URUar-pa-an-ta 1 ALAM L GUB-a ZABAR 1 e-kn (21) [ZAG-za ]U-za GITUKUL har-

z[i .... .... (26) [1 NA4]ZI.KIN HUR.SAGu-[wa-]ra URUMa-li-ya-a-a (27) [an-na-]al-la-an 1 GITUKUL i-it-tar-zu UD.SAR-za

[-nu-wa-a]n-za ... Carter 1962: 56-57, 67 (Boazkydeki Frtna-Tanrs iin bkz. Alexander 1993: 1vd.).


234

kapl(dr), sa elinde (bir) GI

TUKUL tutar, altnda (ise) gm (bir) kaide (vardr).]62

. Byk

kral IV.Tudhaliyann Gneybat Anadoluya yapt zafer seferini kutlayan Yalburt su havuzu

yapsna63

ait (hiyeroglifler ile birlikte) kabartma eklinde yaplm tasvirde, elinde topuz tutan bir

kompozisyon bulunmaktadr64

[Figrlerin duru biimleri ve hareketlerinden dolay kral,

tanrsnn/tanrlarnn kucaklayarak korumas kapsamnda Umarmungsszene (koruma altna alma

sahnesi) olarak adlandrlan snfa girmektedir65

].

Metinler, topuzu baka tanrlarla da anmaktadr: ZABABA onu elinde tutuyor [Tanr

ZABABA: Ayakta duran (bir) erkek heykeli gmten(dir), sa elinde (bir) GI

TUKUL tutar, sol

elinde (bir) kalkan tutar66

]; bir adak metninde de ITARa topuzlar iin gmten veya altndan

bir kaplama vaad edilmektedir [ITAR ile ZABABA67

sava tanrlardr; onlarda byle bir topuz

bulunmas anlalr bir durumdur68

] te yandan, dier bir Frtna-Tanrsnn silah olarak bir balta

anlmaktadr69

(bu, baltal Frtna-Tanrs kabartmalarn hatrlatmaktadr).

Halab tapnann ortostatlarnda; Halabn Frtna-Tanrsnn silah olarak hem topuz hem

de balta (ve mzrak ile kl) grlrken yine kanatl sava (Tanr) ITARn elinde omuzuna

dayanm (dier topuzlara gre nispeten biraz daha uzun bir) topuz vardr70

. Halabn -boa

koumlu-arabal (src [=Boazky kil bulla71

, Yumruk Biimli Gm Hitit Kabndaki

kabartma ve mamkulu kaya kabartmasndaki gibi]) Frtna-Tanrs kabartmal ortostat

zerindeki Anadolu hiyeroglifli yaztyla Frtna-Tanrsnn ad: TANRI, TOPUZ olarak ok

62 KUB 30.2 Vs.II 4-5. 63 Temizer 1984: 53-57; Temizer 1988: XIII-XXII/XXIII-XXXII, 172-174 ekiller: 60-63, Levha: 85-95; Poetto 1993: 9vd.,

Woudhuizen 1994-1995: 168vd.; Hawkins 1995: 66vd.; Poetto 1998: 108-117; Sava 2006: 693vd.; Sava 2007: 662vd. 64 Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesi depolarnda (kire tandan bir grup fragmann iinde) bulunmaktadr. Burada, saa

doru bakan iki figrn sadece st ksmlar (omuzdan kalaya kadar) salam kalmtr. Arka plandaki tasvir ile ilgili olarak da

grlebilenler; alm vaziyette bir sol kol, basz ve kolsuz vcut hatt ile tamamlanmam olan bir etektir. ndeki figrn ise,

elinde topuz tutan sa kolu bel hizasnda bklyken, sol kolu da yukar doru bklm olarak (az nndeki eli) sayg

ifadesindedir, Karasu-Poetto-Sava 2000: 99vd. 65 Bu tr bir kompozisyon II.Muwatalli ile balayan ve III.Murili ile devam eden baz Umarmungssiegeller mhrlerle ok iyi

belgelenmektedir. IV.Tudhaliyaya gelince, ok iyi tannan Ugarit mhr basksna, Boazkyden kan bulla paralar ve

mhr basks da (yine bu krala atfedilerek) eklenmitir. Bunun yansra, IV.Tudhaliya, Yazlkaya B odasndaki kabartmas ile

antsal kaya kabartmalar zerinde de esiz bir tanrsal koruma altna alndn gstermitir bkz. Karasu-Poetto-Sava 2000:

100 dn.5; Herbordt 2006: 83vd. 66 KUB 30.2 Vs.II 17-20. 67 Tanr ZABABA iin bkz. Laroche 1947: 109vd.; Laroche 1947a: 215; van Gessel 1998: 961vd.; van Gessel 2001: 389; ITAR

iin de van Gessel 1998: 923vd.; van Gessel 2001: 385vd., Wegner 1981: 1vd., 95vd. ayn zamanda kr. Haas-Wegner 1995:

167vd., 170. KBo 22.6 Rs.IV 14-16: GIpaini=w[a=t]a kuit hilamni=it/nu=war=a=(a)ta kardu n=war=at URUAgade dITAR-a/[GITUKUL]HI.A-e iyandu (Let him cut down the tamarisk which stands in the portico and let them make it into

[weapon]s for ITAR of Agade) Hoffner 1997: 199. 68 Gterbock 1983: 204vd., 213vd. 69 Bo 2383 Vs.I 20vd. ve ayrca kr. Gterbock 1983: 213vd. (Bu durum; farkl ehirlerin Frtna-Tanrlarnn zelliklerinden

kaynaklanyor olmaldr). 70 Kohlmeyer 2000: Tafel: 1d, 14, 18. 71 Neve 1992: Titelbild.


235

ak ekilde verilmitir72

. Bu da bize Frtna-Tanrsnn adnn ve silahnn TOPUZ ile zde

olduunu gstermektedir. Elinde mzrak, omuzunda yay ile tasvir edilen Koruyucu-Tanr Kurunta

ile omuzunda yay, (sol) elinde ift-asa (/ok?) tutan dier bir Tanr bulunmaktadr73

. Sa elinde

omuzuna dayal tuttuu ucu eri asa, sol elinde -atall Tanr ile yine sa elinde omuzuna dayal

ucu eri asa, sol elinde (ba ksm krk -sapndan tutulmu-) belirsiz bir nesne (belki meale?)

tutan dier Tanr yrmektedir74

.

L GI

TUKUL75

silah(l) adam() Babil krali savalar gibi belki profesyonel askerler

(daha ge devirlerdeki Osmanl Yenieri askerlerin benzeri) idiler. Ayrca baz zanaat sahipleri ile

birlikte anlmalar [genellikle L GI

TUKUL ad altnda belirtilen erkek personel eitli ilerde;

ekmeki, st, meyve ekicisi olarak tapnak ekonomisi iin altrlmalar] ile ii, zanaatkar

snflandrmas iinde yasalarda da anlp vergiden muaf tutuluyorlard.

(URUDU)ate(a)- (c./n.) [= PU= HA()INNU (=ummittant-); HULPALU

(HUPPAL)]: Balta (Keser)76

ounlukla, tasvir, klt-envanter, yasa ve dini metinlerde geip

yapmlar altn, gm, bronz, bakr ve kurun kaplamadandr77

. Hitit iviyazl belgelerde balta

ile ilgili baz metin yerlerinin tercmesi yledir78

:

[ate(a)-]: ... Oraya bir balta koyar, bir haner, gerili bir yay ve bir ok koyar; Frtna-

Tanrsnn adam yere/yeryzne bir balta ile vurur/saldrr; balta ile uurur; o balta (ate)

zerinde bir yeri pt79

; balta ile kam keser80

. [Akadograma gre ise PU veya

HA()INNU]: gm bir balta alr ve asmay keser; Frtna-Tanrsnn adamnn baltas

vardr; byk balta; bir kk bronz balta.

72 Kohlmeyer 2000: Tafel: 16-17; Kohlmeyer 1983: 80vd. Fig.33; Klengel 1965: 87vd.; Popko 1998: 118vd.; Sava 2002:

118vd., 170 Fig.49. 73 Kohlmeyer 2000: Tafel: 9, 15. 74 Kohlmeyer 2000: Tafel: 10, 20. 75 LEN/BL GITUKUL silah(l) adamlarn beyi; L GITUKUL GD.DA uzun silah(l) adam() Imparati 1995: 578; Beal

1988: 269vd.; Beal 1992: 55-56; Pecchioli Daddi 1982: 30vd.; Yakar 2000: 37, 41, 261, 266, 301; HW2 (14): 298, 300; Archi

1977: 13vd.; Laroche 1949: 55vd.; Darga 1984: 52. 76 HW: 38, HW (Erg.1): 2; HW2 (A): 570-572; HED (A): 227-228; HEG (A): 94; HdW: 10; Kronasser 1966: 328, 341; Haase

1968: 72-74; von Brandenstein 1943: 14, 54; Otten 1958: 34; Otten 1961: 118; Schwartz 1938: 336; Friedrich 1959: 72;

Starke 1990: 236, (422) dn.1520; Oettinger 1980: 52; Haas 1994: 513vd. PU: HW: 311; HED: 227-228; Otten 1955: 124-

126; Otten 1955: 34; Siegelov 1986: 698; Koak 1982: 100, 102, 290, 141, 142, 143; Werner 1967: 6; Starke 1985: 324; Beal

1992: 522; Haas-Wegner 1988: 404-405. HA()INNU: HW: 307; HW (Erg.1): 31; HED: 227; von Brandenstein 1943: 4-5,

10-11; Rost 1961: 175, 178, 198; Laroche 1965: 74; Meyer 1953: 112vd.; Starke 1985: 324; Werner 1967: 46; Bittel 1976:

28vd.; Darga 1992: 107-109; Beal 1992: 522; Erkanal 1977: 56, Tafel 7, 20; Haas-Wegner 1995: 167vd. HULPALU

(HUPPAL): HHw: 278 Doppelaxt, Keule; Beal 2002: 107vd. 77 HT 1 I 20 (dupl. KUB 9.31 I 27), von Brandenstein 1943: 54vd.; Schwartz 1938: 336-337; ayrca bkz. Haas 1994: 513vd. 78 HED (A): 227vd. (ate(a)-). 79 von Brandenstein 1943: 54vd. 80 KUB 7.41 Vs.I 24, Otten 1973: 42.


236

eitli arlklarda yaplan baltalar81

:

Eer bir demirci 100 mina arlnda bakrdan (bir) boru

yaparsa, onun fiyat 100 PA arpadr. Kim 2 mina arlnda

bakrdan balta yaparsa onun fiyat 1 PA budaydr. Eer 1 mina

arlnda bakrdan balta yaparsa, onun fiyat 1 PA arpadr.

AN.TAH.UMSAR

bayram kutlamalarnn (26.gnnde) et-kurbanlar ayini kesitinde:

AZU-rahibi aukann baltasn krmz yn ile sarar ve beylerin

nne koyar ve onlar dans ederler. Sonra baltay

katranaacsakz/sedir ile ykar ve onu Tanraya sunulmu etin

yanna koyar82

.

Bir bayram kutlamas esnasnda balta (HA()INNU) ile yaplan kutsal dansta83

:

[Kra]lie (Tanrya) eilir. Arkadan mantosunu omuzunda tutar.

Efsun rahibi ona baltay verir. Kralie eilir ve baltay a[lr] ve

Tanrnn nnde dans eder. Sonra baltay alr ve mantoyu tekrar

efsun rahibine verir. Onlar su ile temizler ve Tanrnn nne

[koyar].

arkla tasvirli tren baltas84

bronzdandr ve Fasllar ile Eflatunpnar antlarndaki gibi

kark ikonografik yaratk figrlerle, klt-tapnak envanter metinlerinde kutsallarn tanm ve

tasvirlerini ierir. Gne-Tanrs ile sakall ve boa-boynuzunun zerinde yceltilen Da-Tanrs,

kartal, aslan ve kraliyetin sembol kanatl-gne-kursu ile donatlm bu tren baltas, klt

reformu esnasnda IV.Tudhaliya dneminin bir rn olmaldr.

Bronz devrinde aletlerin byk ksmn tahta iiliinde (yani marangozlukta) kullanlan

baltalar oluturmaktadr. Ta ekilerin yansra madenden yaplm olanlar da ekil

itibaryla kolcuklu-baltay andrmaktadr85

. Bundan dolay ss veya sembol silah olarak kullanlan

balta ile alet/gere olarak kullanlan baltalar ilevleri asndan ayr tutmak gerekmektedir86

.

81 KBo 6.26 Vs.I: (13) tk-ku LSIMUG.A [A 1 ME] MA.NA URUDUEN a-ni-ya-zi (14) 1 ME PA E ku-u-[a-n]i-i-i-it A

URUDUa-te-e (15) A 2 MA.NA KI.L.BI a-ni-ya-zi 1 PA ZZ ku-u-a-ni-i-i-it (16) tk-ku URUDUa-[t]e-e A 1 MA.NA

KI.L.BI a-ni-ya-zi (17) 1 PA E ku-u-a-ni-i-i-it, Hoffner 1997: 127-128 (160(*45)). 82 Haas 1994: 810 ve dn.202; Haas-Wegner 1995: 169. 83 KUB 45.32 Rs.III 6-10 (CTH 713): Wegner 1981: 53 ve dn.199; Wegner 1995: 88-91 (Nr.13); de Martino 1989: 79. 84 Bittel 1976: 28vd.; Darga 1992: 107-109; Erkanal 1977: 56, Tafel 20. 85 Bu alet Pelit Bykkyden ele geen rneiyle tannabilmektedir. Profilden grn, bir kesici ksmnn olmadn bunun

yerine kr bir vurma yzeyinin yer aldn gstermektedir. Bu parann eki olarak kullanld dnlebilir. Mller-Karpe

1987: 204 ve Res.6. Yass ve kolcuklu-baltalarn kullanm izlerinin incelenmesi sonucunda, bunlarn ounlukla silah deil de,

alet vazifesi grdklerini kantlamaktadr. Fonksiyon bakmndan namlusu sapa paralel olarak balanm olanlar balta, sapa


237

Silahlarn retiminde madenler ok amal kullanlmtr. Metin ierikleri nedeniyle sz

konusu silahlar ayn zamanda merasim anlam tayan genel ss silahlardr (sarayn veya kraln

mzra, kraliyet asas ve haner veya balta); merasimler iin bunlar ya altndan ya da demirden

retilirdi87

. Ritel yaplan alanda; adak hediyeleri olarak, altn ve gm kalkanlar, baltalar, kral

asalar, hanerler (veya kllar) yaylar ve klflar veya demir baltalar ve hanerler (kllar) ortaya

kmaktadr (bir demirba listesinde, toplam 3 minalk arl olan iki mifer/balk da

bulunmaktadr88

).

GIPAN (/BAN) (=QATU/QALTU) [

GIPAN-ti = (Hurrice)

(GI)haiyati veya kati-]:

ok yay89

. Yay bir silah olarak, iviyazl metinler [tasvir, klt-envanter, askeri yemin, riteller,

doum ritelleri, yllk]90

ile kayalar ve mhrler zerinde Tanr ve krallarnn tasvirlerinde

[(GI=aa determinatifi ile) altn ve gmten de91

yapld] grlmektedir. GI

PAN karlna

verilen Hurrice(/Luvice) haiyati(-)92

ha- (ha-a-ta-i- kemik93

) kknden tremi, adjektiv -

enine balanm olanlar ise keser olarak nitelendirilebilmektedir. Keserlerin yandan grnleri ya asimetrik olarak

bilelenmitir ya da namlularnn tm bklmtr. Keser, marangozlarn tahta ve kiri yontmaclnda kullandklar tipik bir

alet olmakla beraber dier balta eitlerine oranla ok daha az sayda ele gemitir. nce ilerde, rnein tka deliklerinin

oyulmasnda kovanl keskiler Krum devrinden itibaren kullanlmaya balanmlardr. Bu kovanl keskilerin eskiden tahtadan

yaplma saplar vardr (Sava 2006a: 94vd.). 86 Baltalarn ele getii bu baz merkezlerdeki rnekler (Sava 2006a: 93vd., 158vd. 221vd., 253vd. 278vd.): Boazky: Boehmer

1972: 36da Nr.17 (bronzdan), 38 Nr.23-26, 137 Nr.1242-1245, 138 Nr.1255-1258, 139 Nr.1259, 143 Nr.1271-1275 (demir

kazma tipli), 203 Nr.2123 (tatan), 204 Nr.2124-2126. (eitli) baltalar: Bittel 1937: 4, 20-21, 69-70 (Tafel-, Inventar- und

Seiten-Verweise ve Plan; 2487-2487A numaralar aras benzer rnekler olan baltalardr. Boehmer 1979: 1vd. Alacahyk;

Truva: VI.katta tatan eki balta; Tarsus-Gzlkule: Ge Bronz I.tabaka D odasnda bronzdan yass baltalar: Bronz baltalar

(EB III= 1 adet; OB= 1 adet; GB I= 7 adet), ift azl baltalar (GB I= 1 adet); Tepecik: 2b tabakasnda bakr ve bronz kanatl

baltalar; Maathyk; Korucutepe; Eskiyapar: Balta (elektrum); Kltepe: Anadoluda, Hitit medeniyetini temsil eden hemen her

ehirde rastlanan ve hem II. hem de I.binde kullanlan kolcuklu-baltalarn Suriye-Filistinden Avrupa ilerine kadar yayld

ve eitli tiplere ayrld anlalmaktadr. Kolcuklu-baltann, Kani Karumunda tabletlerin yardmyla tarihlenebilen bir katta

bulunmu olmas, bu tipin daha o zaman gerek eklini aldn ve bundan sonraki devirlerde byk evrim gstermediini

anlatmaktadr. Anadoluda uzun mddet kullanlan ve yerel zellikler gsteren bu balta tipinin, Kanite stnde durulan

rnekten daha eskilere de gidebilecei olasdr. Eski ve yeni Boazky, Alacahyk, Dndartepe, Gzlkule, Ymktepe

kazlarnda bulunanlarla, Sivas ve Kltepeden getirilen kolcuklu-baltalar, Anadoluda bu tipe ok rabet edildiini

gstermektedir. Tel-Aana (Alalah): Pls.LXXI-LXXIII. Baltalar; Aliar: Bronz baltalar 14 adet bronz veya bakr balta (ve

paralar) bulunmaktadr. Ymktepe (Mersin): Kolcuklu, bronz balta; Ortaky: Baltalar; Sivas: (Mzesinde bulunan baltalar:)

Sap delikli balta, kolcuklu-baltalar, merasim baltas; Sakagz (Blgesi): Gaziantep Mzesinde bulunan Sakagz

blgesinden buluntular: 2 sap delikli balta; 1 sap delikli hilal balta; [2 uzun kl], Amasya: (Amasya Mzesinde bulunan bir

gzl balta), Ankara: Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesindeki Tanr Adad betimlemeli bir grup eser. 87 Bkz. Siegelov 1984: [1] 131vd., 143vd. 88 KUB 26.66 Rs.III 6. 89 HW: 266; GLH: 139; Kmmel 1967: 100; Neu 1974: 8vd.; Beckman 1983: 308 (ayrca s.183te metin yeri [Rs. 3] zerindeki

[kan veya krmz renk kaplanmas!?] yorumuna bkz.); Siegelov 1986: 633; Gterbock-Hout 1991: 52, 88; Beal 1992: 148,

521; Beal 2002: 97vd.; Haas 1989: 27vd.; Taracha 2005: 458vd. 90 KUB 40.96+Bo 1016 r. Kol. (str.8:) 1 yay 10 ok(ucu); (19:) 4 yay; (21-22:) 5 yay 80 ok(ucu); (26:) 1 ok 20 ok(ucu) bahsi ve

dier metin yerleri iin bkz. Siegelov 1986: 278-281 (633). 91 GIPAN GUKIN: KUB 38.1 Vs.II 3; GIPANHI.A GUKIN GA[R.RA-ma-wa-za?: KUB 13.35 Vs.II 28 (metin yeri iin bkz.

Werner 1967: 8); GIPAN 3 A-RA GUKIN GAR.RA: KBo 18.172 Vs. 8; gm olan KUB 18.172 Vs. 9. 92 Brandenstein 1940: 103vd.; GLH: 97; Popko 1978: 105. 93 Lehmann 1955: 25; HED (H): 233vd. [hatai-hati- (n.)].


238

iya-94

ile yaplanm -ti tamamlamal95 GI

PAN-ti ile eitlenmektedir. L GI

PAN (yayc-)oku

yansra kadnlarn da MUNUS

PAN (yayc-)oku kadn nvan aldklar dikkati ekmektedir96

.

Yaylar; kura (av antas) ile zdeletirilen silahlar arasnda da anlrken97

[: Alar

ta antn nne bir GI

enti (aatan bir nesne?) koyar ve zerine bir altn yay ile bir kura

asar.98

; Fakat kura ve oku gtrrler99

; Tanrnn, iinde 20 tane ok bulunan bir ok klf;

imdi kayp ...100

]; I.Hattuili dnemindeki Puhanu Kroniinde: O (=kral) renkli bir [gm]lek

giymi. Ba[n]da bir sepet v[a]r (okluk fonksiyonunda), (elinde) yayn tutuyor.101

eklinde

ilgin bir anlatmda da grlebilmektedir.

Kanat ve sepetten baka, anlam ak olmayan bir pattar vardr; Guramaann

Iyarrisinin klt sembol olarak: 2 gurzip pattar 2 GI

TUKUL ZABAR 2 zrh-yelek pattar, 2

bronz topuz102

. Kizzuwatnal hekim (L

A.ZU) Zarpiya ritelinde103

: ... onun zerine bronz bir

balta, bronz bir bak, gerili bir yay (ve) bir ok koyar. // ..., yaylar(n) gerer oklar(n) tutar, ...

olarak gerili bir yaydan bahsedilir.

Yazl belgelerin yansra antlara resmedilmi grsel materyallerde de yay ile ilgili

sahneler bilinmektedir: Malatya ortostatnda bir geyiin stnde bulunan (ok-)yayl bir Tanr;

Alaca civarndaki Yenikyden steatit kabartmada geyiin stnde (ayakta), bir elinde yay yerine

ucu eri bir asa tutan Tanr104

vardr. Hacbebekli kabartmasnda bir geyiin stnde ayakta durur

vaziyette omuzunda tad (ve elinde tuttuu) bir ok yay asl olup dier elinde arka

ayaklarndan tuttuu hayvanla (ayn zamanda kl kuanmtr) Tanr105

tasviri, bir klt-envanter

metninde kendini ortaya koymaktadr:

94 haiya- ? AbIn. ha-i-ya-ti: KBo 29.51 4, CLL: 63; Starke 1985: 388. 95 KUB 27.1 + I Vs.II 8de GIBAN-tinin = (Hurr.) haiyati Lebrun 1976: 78, 100. GIBAN-tinin = (Hurr.) kati- karl iin de

bkz. GLH: 139; Soysal 1987: 185. 96 Pecchioli Daddi 1982: 412-413; Popko 1994: 322. 97 Gterbock 1989: 138. 98 KUB 30.41 Vs.I 15-17. 99 KUB 39.14 Rs.III 10vd., Otten 1958: 80-81. 100 KUB 5.7 Rs. 23-25, Sommer 1932: 181. 101 TG.G]..A DAR.A weta harani[=]i? pattar ki[t]ta GIBAN-ZU harzi: KUB 31.4 (+KBo 3.41=Bo 7986+Bo 632) Vs. 2-3

(Soysal 1987: 174, 179, 183, 217, 252-253). 102 KUB 17.35 Vs.II 35, Carter 1962: 128, 142, 194 (pattar (=kanat)n gurziple balantl olarak yanakl mifer; CHD (P):

242. 103 A=KUB 9.31 B=HT 1 (str.28-29 ve 40-41): Schwartz 1938: 336-339; tercmeyi kr. HED (A): 227 {er-a-an atean

ZABAR GR ZABAR GIBAN huittiyan 1 GI.KAK..TAG.GA di}. 104 Gterbock 1943: 291. 105 Gterbock 1943: 278, ve dn.63, 64; Hacbebekli iin de: 291-292 (ve 277deki dn.12) ve von Brandenstein 1943: 78; Bittel ve

dier. 1941: 68.


239

Wiyanawanta (ehri): Krlarn Koru[yucu-Tanrs tanrsall iin;

kurutauwa[nt] (elbiseli) [aya]kta durur vaziyette altn(dan) 1 adet

erkek heykeli, sa elinde altn(dan) yay tutar, sol elinde altndan

kartal ve altndan tavan tutar.106

.

Yazl metinlerde sol omuzunda bir okluk, sa elinde bir yay tutarken107

tasviri anlatlan

tanrnn Krlarn Koruyucu-Tanrs (DLAMMA.LL) ile eletii aktr

108. Kargam ve Emar

arasndaki El-Qitardan silindir mhr basksnda (dalarn zerinde elinde topuzu bulunan

Tanrnn karsnda) elinde ve srtnda yay tayan erkek Tanr? figr109

; Boazkyden bir

damga mhrde omuzunda yay ile aslan zerinde; bir dier silindir mhr basksnda (ki bu

sahne Fraktin kabartmasn anmsatmaktadr) omuzunda yay tayan Tanr figr110

bulunmaktadr. Hanyeri, Hemite, Karabeldeki yerel krallar ile (Boazky-Gneykaledeki) Hitit

kral II.uppiluliuma stelindeki tasvirler bellerinde kl, ellerinde mzrak, omuzlarnda yaylar ile

tamamen bir benzer unsurlar tamaktadr111

. Konya-Hatipte Byk Kral Kuruntann kaya

kabartmasnda omuzunda yay, elinde mzra, belinde klc (ve Karabel ile II.uppiluliuma

stelindeki gibi boynuzlu bal) olduu halde resmedilmitir112

. Tanr Iyarrinin sava bir

Veba-Tanrs olarak Yayn Beyi/Tanrs nvanyla okunun lkeye ktlk tad

anlalmaktadr113

[Yay kuanm Sava ve Salgn hastalk(lar) tanrlar Iyarri ve Sanda

bilinmektedir (yay, Tanr Nupatikle de ilikilidir)]114

. Fraktin kaya kabartmasnda grdmz

boynuzlu sivri klah, ksa pantolonu ile tanrlar gibi giyinmi olan ve omuzunda yay tayan

106 VAT 6688+Bo 2496 Vs.II 1-4: von Brandenstein 1943: 14-15. 107 Arkasnda yay asl madenden insan idol [(Al.a 38) M.A Mezarnda bulunan eyann envanteri] Koay 1938: 114vd. 108 KUB 38.1 Vs.II (=VAT 6688+Bo2496) (2) 1 ALAM GUKIN L [GU]B-an ku-ru-ta-a-u-wa-[an-za] (3) ZAG-na-za U-za

GIBAN GUKIN har-zi ... von Brandenstein 1943: 14-15. 109 Culican-McClellan 1984: 57; Haas 1994: Abb.54. 110 Dinol (B.) 1998: 168vd. ile Abb.1, 2. 111 Kohlmeyer 1983: Fig.2, 36, 39; Darga 1992: 180-182, 194-195. 112 Dinol 1998: 159vd. ile Fig.1; Dinol 1998a: 27vd. Abb.2. 113 Seigneur de larc Laroche 1947: 82 [van Gessel 1998: 178vd.]; Haas 1994: 368vd. [DIyarri]? EN GIBAN Yayn Beyi

[Iyarri?]: Weidner 1923: 50-51 str.19 ve dn.1 (kr. KBo 1.1 Rs. 48); Archi 1975: 99-100. 114 Hititler, Yal Kadn diye bilinen birinin yapt ayinlerin hemen hepsini, Luvi ve Hurri kltrlerinin karmndan oluan

Kizzuwatna (Kummanni) lkesinden almlardr. zellikle Hupena, Itanuwa ve Lallupiyadaki Luvi ayinleri baz Tanrlarn

adn ierir. Ancak bunlarn ounun ad Hitit tapnanda gemez. Gne-Tanrs ve Tiwat hari, Marduk iaretinin altna

gizlenmi olan Sanda nceden de uppiluliumann Hukkana ile yapt antlamaya tank olan ilahi varlklar arasnda

yeralyordu; Iyarride Sattiwaza ve Tette ile yapt antlamalarda adnda -ipa/-zipa eki bulunan Tanrlar grubunun

kkenlerinin Luvi olduu sylenebilir; ancak ilerinden sadece salk ve sihir tanras olan Kamruepa tannan bir kiiliktir.

Yarri bl qati yol gsterenlerin efendisi ve Savata II.Murilinin devaml yardmcsdr (bu, Babilli Errann balarn ve

Apollonun oku olarak izlerini srer. Gurney 1977: 16 ve dn.3e ayrca Sanda iin bkz. Laroche 1973: 108vd. kr. DNupatik GIBAN-ti GI-ri ipanti Nupatik dell(?)arco, frecce, faretra: KUB 27.1 Rs.III 42, dupl. KUB 27.6 Vs.I 11, Archi 1975: 99-

100; Haas 1989: 27vd.


240

III.Hattuili115

eklen tanrlara benzer biimde yayyla tasvir edilmitir116

. Alacahyk

ortostatlarnda hareketli bir tarzda ilenmi av sahnesindeki avclar ellerindeki ok ve yayla yaban

domuzunu ve geyii kovalamaktadrlar. Kastamonu-Knk bronz kab zerinde gerdii yayndan

geyiklere doru okunu frlatr durumdaki avc117

tasvir edilmektedir. (Yukarda da deindiimiz:)

Halab tapnann ortostatlarnda; elinde mzrak omuzunda yay ile tasvir edilen Krlarn

Koruyucu-Tanrs Kurunta ile omuzunda yay, (sol) elinde ift-asa (/ok?) tutan dier bir Tanr

bulunmaktadr118

.

(GI)zau-

119: (n.) (=

GIUKUR kr. turi-) mzrak:

(GI)zau- genellikle saray

muhafzlarnn ba (GAL MEEDI) tarafndan kullanlmaktadr. Kraln hazr bulunduu klt

trenlerinde seremoniyle ilgili kutsal aletlerin arasnda gemektedir: MEEDI (Saray

Muhafz) masann sandan yrrler. Altn mzra ve (tane) uruhha-aac(ndan yaplm)

asay tutarlar.. GI

zau-nun, sava bir snf olmayan rahipler tarafndan da tand ve deerli

madenlerden (altn ve gmten) yapld ve de kralla ilgili bir nesne olduu anlalmaktadr120

.

akuwanna- sfatyla anlan GI

UKUR ve turi- ilahi bir silah/kutsal bir sembol de vardr121

.

GImri- (/

GImrit-): {kr.

GIUKUR = tri-); NG.GD.DA [ve iyatal-/iyatrit-

=GI

U.I122

]}: (c.) mzrak?, karg

? (bir silah karlnda, saldr silah olarak grlen

nesnedir)123

. GI=aa determinatifi ile ounlukla aatan (altn124

ve altn kaplama125

,

gm126

ve gm kaplama127

, bir yerde demir veya demir zerine gm kakmaldr128

)

115 KUB 38.1 Vs.II [von Brandenstein 1943: 14-15; Gterbock 1983: 207] (2) 1 ALAM GUKIN L [GU]B-an ku-ru-ta-a-u-

wa[-an-za] (3) ZAG-na-za U-za GIP[A]N GUKIN har-zi: Eer buradaki kurutawa[nt-] sivri ta karlna geliyorsa (bkz.

Hout 1995a: 565vd.) Hattuilinin bandaki sivri balk (:kurutawant-) ile sa elinde tutmu olduu yayn da altndan

olabilecei olasln dndrmektedir. 116 Kohlmeyer 1983: 70 Fig.24 ve Tafel 24.1. 117 Emre-narolu 1993: 704-705, Fig.23. 118 Kohlmeyer 2000: Tafel: 9,15. 119 Cokun 1974: 437-441; Neu 1968: 141; Weitenberg 1984: 269; Singer 1984: 181. 120 Metinlerde, asa GIPA ideogram ile gsterilmekte olup Akk. ekli GIPA-andr. Bu durum (GI)zau-nun Akk. ekline

uymamaktadr. Baka bir deyile, GIPA ideogramnn Hitite karl communis (mterek) cinsinden bir kelime olmaldr.

Halbuki zau-, dier -u ile biten neutrum kelimelerde olduu gibi Nom. ve Akk. ekilleri ayn yazltadr. Yani neutrum

cinsinden bir kelimedir, bkz. Cokun 1974: 437vd. Mzrak = GIUKUR = (GI)zau- eitliine kar GIUKUR = (GI)turi- iin

ayn zamanda bkz. Singer 1983: 58 dn.17 ve 89vd. kr. Starke 1990: 412 ve dn.1484. Gonnet 1975-1976: 127vd. 121 (Bakr ve demirden) HEG (T): 455vd.; HW2 (14): 282-284 (GIturin IM baln mzra); Wiseman 1953: 26 ve dn.3 ve

Oppenheim 1955: 197 ve dn.2. Singer 1983: 89. DLAMMAnn GIUKURu iin ayrca bkz. Archi 1975: 100. 122 Starke 1990: 200vd.; Rster-Neu 1991: 81: karg (veya) karg ucu(?). 123 Beal 2002: 104vd. 124 [GIma-a-ri-i GUKIN: Bo 5982 Rs.III 4; GIm[a]-ri-[i]n GUKIN: KBo 14.21 Vs.II 29 bkz. Siegelov 1984: 141. 125 Bo 3769 lk. Kol.: (8) GIma]-a-ri-in (9) []A AN.BAR GUKIN GAR[.RA har-zi. bkz. Siegelov 1984: 140. 126 Gm: ma-ri-in K.[BA]BBAR: KBo 38.2 Vs.II 25; GIma-ri-in K.BABBAR-an-za: KUB 33.91 2: bkz. Laroche 1968:

67. KUB 36.19 9; bkz. Siegelov 1984: 141; Demir: KBo 12.189 Vs.II 5, 7; 25.9 Vs.I 3; 28 Rs.III 5; KUB 2.3 Vs.II 7, Bo 3769

8vd. 127 GIma-ri!-u K.BABBAR GAR.RA: KUB 42.100 Rs.IV 5. 128 Demir: KBo 12.189 Vs.II 5,7; 25.9 Vs.I 3; 28 Rs.III 5; KUB 2.3 Vs.II 7, Bo 3769 8vd. Gm: KUB 38.2 Vs.II 25.


241

yapld ve bir kutlama ritelinde GI

UKUR ile birlikte getii grlmektedir. Bir metin

yerinde: Anunuwa adamlar ark sylyorlard ve mari-yi vuruyorlard. eklinde arkya

vurularak/dvlerek elik eder durumdadr129

. Baka bir yerde ise dier baz nesnelerle birlikte

elde tand grlmektedir: (Dier) bir saray muhafz ise // demir mari-yi (mzra)

GIkalmuu // kamy ve tefi(?) tar

130.

KU/URUDUARTU: Kalkan

131 ARITUnun hafif kalkan olarak grld ve KU=deri

ile132

determine edilse de ou kez madenden yapld anlalmaktadr133

. ARTU, sa eldeki bir

saldr silahnn (topuz veya mzrak) yannda sol elde, (esas silahn tad nemde olmaktan

ziyade) koruyucu durumda kullanlan bir savunma silah/tehizat idi134

[Tanr ZABABAnn

gereleri arasnda da yeralan135

Hitit kalkannn, karakteristik bir biimi vard (st ve alt ksmlar

dbkey, yanlar ise ibkey olarak oluturulmu drtgen halde)]136

.

(GI/URUDU)GR(.GAL): Kl

137 GR

ME/HI.A,

(URUDU)UL4.GAL(/GR.GAL) malatti-

138

(Hurr. auri-139

): (TG/GAD)

lupan(n)i-, luwananni- (n.c.) bir hanerin/klcn/ban

blm/paras140

; L GR: Klcn/Hanerin Adam (/Kl Yutan Adam)

Boazky Aslanl Kapnn yaknlarnda bulunan .1430 II.Tudhaliya dnemine

tarihlenen Akada (iviyazs-)Yaztl Bronz Kl: i-nu-ma m

Du-ud-ha-li-ya LUGAL.GAL

129 Burada mari-nin vurulmasyla ona ait olan sesler ortaya kmaktadr ki buna dayanarak belki sivri ulu uzun mzrak

olabilecei konusunda ve metin iin bkz. von Brandenstein 1943: 41vd.; Alp 1983: 43, 49, 334, 328 Krumschwert

karlnda deerlendirilmitir: GImari-, lituus gibi taht ve kral ile birlikte gemektedir. GImari- (Laroche 1957: 12)deki gibi

mzrak deildir. nk GIUKUR mzrak ve GImari- birlikte gemektedir. GImari- orak benzeri pala olabilir. Klt-

envanter metni KUB 38.2 Vs.II 24te KUARTU kalkan yannda geen bu nesneye karlk Yazlkaya Nr.32de Koruyucu-

Tanr sa elindeki pala (mari-) ile gsterilmektedir. Burada mari-, kalmu lituusun yannda bayram ritellerinde krallk

simgesi olarak bir sra halinde kraln tahtnn yannda yeralacak ekildedir. Bu kl Hitit krallarnn arkeolojik tasvirlerinde,

daha ok, yarmay eklinde, olaslkla eri ulu bir kl gibi grlr (Fraktin antnn zerinde de III.Hattuili ve Kll-Tanr

tasviriyle kr.). mari-, ri- sufiksi yardmyla mai- bymek fiilinden tremi olmaldr. Palann da bu etimolojik aklamaya

iyi uyduu gr vardr. 130 KUB 2.3 Vs.II 6-8: bkz. Alp 1948: 303vd. 131 HW: 305; HED (K): 270vd.; von Brandenstein 1943: 40; Werner 1967: 4, 12, 71; Hoffner 1967: 79[da kalkan karlklarna

gelen kelimeleri verilmitir: KUkura-, palaha-, tupau-, KUARTU]; Beal 1992: 521; Beal 2002: 101vd. 132 KBo 13.161 Rs. 8; KUB 13.35 Vs.I 2; Bo 7661 r.Kol.2. 133 KUA-R]I-TUM K.BABBAR I-TU GUKIN MA-LU: KUB 15.1 Vs.II 24; KUA-RI-TUM K.BABBAR: KUB 56.12 6;

KUA-RI-TUM K.[BABBAR]: KUB 38.3 Vs.II 12 (bkz. von Brandenstein 1943: 18-19; Rost 1961: 183-184); KUA-R]I-TUM

K.BABBAR I-TU GUKIN MA-LU: KUB 15.1 Vs.II 24; KUA-RI-TUM K.BABBAR GAR.RA: KUB 34.87 Vs. 20; URUDUA-RI-TUM GAL: KUB 38.1 Vs.I 6; A-RI-TUM URUDU.TUR: KBo 19.131 2.

134 Ras amradaki bir buluntuya dayanarak ARTU iin sapan iddias olmutur, von Brandenstein 1943: 41. 135 Steiner 1971: 564. 136 Msr duvar resimlerinde grlen Kade Sava srasnda Hitit arabal savalarnn elinde tuttuklar kalkanlara bkz. Bossert

1942: 172-179; Beal 1995: 548. 137 Beal 2002: 106vd. 138 Kr. malatt- (sledge)hammer, bludgeon, cudgel, club, mace (vel sim): HED (M): 28. 139 Kr. CHD (): 320 auri- (Hurr. silah). 140 CHD (L): 86-87: 21 haner/kl, onlarn aralarnda: siyah demirden (EME) 2 haner (ile), (onlarn) nnde (?) (GAB))

(ve onlarn) [den] (caps) kapaklar; bronz lupanni-den bir bak zerinde [] KUB 12.1 III 6-13 (Manninni Env.).


242

KUR URU

A-a-u-wa -hal-liq GRHI.A

an-nu-tim a-na DIKUR be-l-u -e-li Byk Kral

Dudhaliya Auwa lkesini yerle bir ettii zaman bu kllar efendisi Frtna-Tanrsna adak

olarak sundu.141

Kkeni Eski nasya kltrlerine dayanan simgeleme veya sembolletirme birok alanda

kendini gstermektedir. Tarla ilerinde kullanlan aletler ile kraln kulland (ayn) aletlerin

deerleri ve anlamlar farkldr. Ayn ekilde dini ritel iin kullanlan nesne ile vergi olarak

verilenler arasnda da farklar vardr. Klt-envanter metinlerinde geen silahlar; dman

kuvvetlerine kar stnlk salamak amacyla ordu tarafndan savamak veya savunma yapmak

amacyla kullanlan silahlardan142

ziyade kltsel nitelikli zellikler tayan g sembolleridir.

Frtna-Tanrs iin sonbaharda kutlanan bir bayramda: Genlerin; Hatti adamlar ve Maa

adamlar olarak iki takma ayrlp, Hatti adamlarnn silahlarnn (=topuzlarnn) bronzdan,

Maa adamlarnn silahlarnn (=topuzlarnn) ise kamtan olmas nedeniyle, temsili dvn

kazanan taraf olarak bronz topuzlu Hatti adamlarnn ilan edildii143

bu ritel, silah yapmnda

maden kullanmnn salad stnl vurgulamas asndan olduu kadar; gcn, silahla

gelen zafer karlnda sembolletirilmesi (ile Tanrya sunulmas) asndan da ok nemli bir

ierik tamaktadr.

Baz kaya antlar ile mhrlerde tasvir edilen (ve baz ritel metinlerinde de klt nesnesi

olarak anlan) mzrak; (KI.LAM bayramnn birinci gnnde krala [demir mzrak] takdim

edilerek tren boyunca) kralla beraber kraliyeti temsil ederken, Hitit yasalarnda sarayn

kapsnda bulunan bronz mzra almann lmle cezalandrld tanmlamasyla bir krallk

sanca olduunu ortaya koymaktadr.

141 nal 1993: 727-730; Salvini-Vagnetti 1994: 215vd. 142 Sava arabalar, srtlar, boyunlar ve brleri pullu zrhlarla korunmu iki at tarafndan ekilirdi. Sava askerler, boyundan

ayak bileklerine kadar uzanan zeri pul-pul bir ceket giyerler ve miferli ve zrhl olurlard. Ok ve yay tarlar, kalkanlarla

kendilerini korurlard. Msrllarn Kade Sava ile ilgili kabartmalarnda Hititlerin 2-2,4m. uzunlukta bir mzrak (ve ayrca

kl tadklar) anlalmaktadr. mparatorluk dnemi asker ve silahlar hakknda bize en iyi rnei Kral-kapsndaki figr

vermektedir: Bu figrn banda kulaklar rten, tepesi sivri bir mifer; elinde bir balta, belinde de ksa bir kama bulunmaktadr.

Silahlara dair dier bir bilgi de III.Hattuilinin Asur kral Salmanassara, Kizzuwatnadaki mhr evinde imal edilen bir

kamay hediye olarak gnderdii, sefer dnemi baladnda da istedii demir silahlar gndereceini yazd mektubundan

anlalmaktadr. Aslnda Hitit teknolojisi demir silah retimine elverili dzeydeydi; ama bunlar ok nadir bulunan pahal

silahlard. Altn, gm gibi demiri de trenlerde sembolik amal kullanmay tercih ederlerdi. eliin kullanm yaygnlaana

kadar bronz malzemeyi silah yapmnda ok kullanmlardr. Beal 1995: 548. Genellikle baltalar, baklar (/haner veya kllar)

bakrdan veya bronzdan retilirdi. Bronz muhafz mzrann malzemesiydi [IBoT 1.36da ilgili satrlar]; bu almdan topuzlar ve

miferler de ilenmitir (GURPISU) [KBo 15.9 Rs.IV 19]. Nadiren mzraklar daha ucuz bir biimde bakrdan retilmitir. 143 Maalnn esir alnp tanrya sunulmasyla devam eden (Gurney 1977: 27); bu senaryoda, Hint-Avrupal topluluklarn

Anadoluya gelilerinin canlandrld yorumu vardr (Haas 1994: 688vd.).


243

(L) GI

TUKUL GD.DA uzun topuz [ve uzun topuz(lu)/silah(l) adam()]lar ile,

GITUKULun, tasvir metinleri ve silahlardan bahseden metinlerde Frtna-Tanrsnn zel bir

silah sava topuzu olarak bir ba, gne-kursundan bir ss ve bir hilali ifadeleri

grlmektedir. Bu uzun topuzlarn, Hitit, Hurri ve Eski Asur kltr zelliklerini ieren mhr

basklarndaki tasvir rneklerine karlk gelebilecei kansndayz.

Halab tapnann ortostatlarnda; Halabn Frtna-Tanrsnn silah olarak hem topuz

hem de balta (ve mzrak ile kl) grlrken yine kanatl sava (Tanr) ITARn elinde

omuzuna dayanm (dier topuzlara gre nispeten biraz daha uzun bir) topuz vardr. Halabn

boa koumlu-arabal (src [=Boazky kil bulla, Yumruk Biimli Gm Hitit Kabndaki

kabartma ve mamkulu kaya kabartmasndaki gibi]) Frtna-Tanrs kabartmal ortostat

zerindeki Anadolu hiyeroglifli yaztyla Frtna-Tanrsnn ad: TANRI, TOPUZ olarak ok

ak ekilde verilmitir. Malatya kabartmalar ile baz mhrlerde, tanrlarn ellerinde bulunan144

topuzlarn hiyeroglif yazsnda Tanr=DEUS determinatifini = (says kademeli olarak bir ve

birden fazla halde) topuz ba eklinde karladn ve de Tanrlarn balarndaki bu tr topuz

balklarnn da (Frtna-Tanrsnn adnn ve silahnn TOPUZla zde olduu dncemize

dayanarak) = TANRI, TOPUZ eklinde okunmas (gerektiini) dnyor ve neriyoruz.

Kaynaka

Akurgal 1946 E.Akurgal, Remarques stylistiques sur les reliefs de Malatya, stanbul 1946.

Alexander 1993 R.L.Alexander, The Storm-God at Yazlkaya: Sources and Influences, Fs

N.zg, 1993: 1-13.

Alp 1940 S.Alp, Untersuchungen zu den Beamtennamen im hethitischen Festzeremoiell,

Leipzig 1940.

Alp 1948 S.Alp, Hitit Metinlerinde GI

kalmu Lituus ve HUB.BI kpe, Belleten 12,

1948: 301-319.

Alp 1949 S.Alp, Hititlerde Sosyal Snf NAM.RAlar ve deogramn Hitite Karl,

Belleten 13, 1949: 245-270.

144 Akurgal 1946: 11vd., 15, 17, 48; kr. Gterbock 1940: No.38 A, 39 A, 40 A.


244

Alp 1983 S.Alp, Beitrage zur Erforschung des hethitischen Tempels, Kultanlagen im

Lichte der Keilschrifttexte, (TTKY 6/23) Ankara 1983.

Andrae 1931 [1969] W.Andrae, Kultrelief aus dem Brunnen des Assurtempels zu Assur,

WVDOG 53, 1931 [Osnabruck Zeller 1969].

Archi 1975 A.Archi, Divinita tutelari e Sondergtter ittiti, SMEA 16, 1975: 89-118.

Archi 1977 A.Archi, Il Feudalesimo ittita, SMEA 18, 1977: 7-18.

Archi 1990 A.Archi, Hittite Imageries, TTK 10, Ankara 1990: 589-595.

Baltacolu 1996 H.Baltacolu, Alaca Hyk Sfenksli Kapya Ait Kabartmada Saptanan Bir

nvan ve Kkeni, AnAr 14, 1996: 93-103.

Beal 1988 R.H.Beal, The GI

TUKUL-institution in Second Millennium Hatti, AoF 15,

1988: 269-305.

Beal 1992 R.H.Beal, The Organisation of the Hittite Military, THeth 20, Heidelberg 1992.

Beal 1995 R.H.Beal, Hittite Military Organization, CANE 1, 1995: 545-553.

Beal 2002 R.H.Beal, I reparti e le armi dellesercito ittita, Battaglia di Qadesh, Firenze

2002: 93-108.

Beckman 1983 G.Beckman, Hittite Birth Rituals, StBoT 29, 1983.

Beckman 1995 G.Beckman, The Siege of Uru Text (CTH 7) and Old Hittite Historiography,

JCS 47, 1995: 23-34.

Bittel 1937 K.Bittel, Boazky. Die Kleinfunde der Grabungen 1906-1912, Leipzig 1937.

Bittel 1976 K.Bittel, Les Hittites, LUnivers des Formes, Paris 1976.

Bittel ve dier. 1941 K.Bittel-R.Naumann-H.Otto, Yazilikaya. Architektur, Felsbilder,

Inschriften und Kleinfunde, (WVDOG 61) Leipzig 1941. [Nachdruck:

Osnabrckr, 1967].

Bittel ve dier. 1975 K.Bittel-J.Boessneck-B.Damm-H.G.Gterbock-H.Hauptmann-R.Naumann-

W.Schirmer, Das Hethitische Felsheiligtum Yazlkaya, (BoHa 9) Berlin 1975.

Black-Green 1992 J.Black-A.Green, Gods, Demons and and Symbols of Ancient

Mesopotamia, An Illustrated Dictionary, London 1992.

Boehmer 1972 R.M.Boehmer, Die Kleinfunde von Boazky. Aus den Grabungs-kampagnen

1931-1939 und 1952-1969, (WVDOG 87) Berlin 1972.


245

Boehmer 1979 R.M.Boehmer, Die Kleinfunde aus der Unterstadt von Boazky.

Grabungskampagnen 1970-1978, Berlin 1979.

Bossert 1942 H.Th.Bossert, Altanatolien. Kunst und Handwerk in Kleinasien von den

Anfngen bis zum vlligen Aufgehen in der griechischen Kultur, Berlin 1942.

Brker-Klhn 1989 J.Brker-Klhn, Mons argaius und papana, Die Berge, Fs T.zg, 1989:

237-255.

von Brandenstein 1943 C.G.von Brandenstein, Hethitische Gtter nach Bildbeschreibungen

in Keilschrifttexten, MVAeG 46/2, 1943.

Carter 1962 C.W.Carter, Hittite Cult Inventories, (diss., University of Chicago) Chicago

1962.

Collins 2007 B.J.Collins, The Hittites and Their World, Atlanta 2007.

Collon 1995 D.Collon, Mondgott. B., In der Bildkunst, RlA 8, 1995: 371-376.

Cokun 1974 Y.Cokun, Hitite Anlam Bilinmeyen Bir Kelime (GI)

zau-, Cumhuriyetin

50.Yln Anma Kitab, Ankara 1974: 438-441.

Culican-McClellan 1984 W.Culican-T.McClellan, EI-Qitar: First Season of Excavations,

1982-83, Abr Nahrain 22, 1984: 29-63.

Dardano 1997 P.Dardano, Laneddoto e il racconto in et antico-hittita: La cosidetta

Cronaca di Palazzo, (BRLF 43) Roma 1997.

Darga 1984 M.Darga, Eski Anadoluda Kadn, stanbul 1984.

Darga 1992 M.Darga, Hitit Sanat, Akbank Kltr ve Sanat Kitaplar 56, stanbul 1992.

de Martino 1989 S.de Martino, La danza nella culture ittita, Eothen 2, Firenze 1989.

Dinol 1971 A.Dinol, Zu den hurritischen Bergnamen, JCS 24, 1971: 29-30.

Dinol 1974 A.Dinol, ber die Hydronomie und Oronomie Anatoliens zur zeit der Hethiter,

Berytus 23, 1974: 29-40.

Dinol 1998 A.Dinol, The Rock Monument of the Great King Kurunta and its Hieroglyphic

Inscription, 3.Uluslararas Hititoloji Kongresi Bildirileri (16-22 Eyll 1996-

orum) 1998: 159-166.

Dinol 1998a A.Dinol, Die Entdeckung des Felsmonuments in Hatip und ihre Auswirkungen

ber die historischen und geographischen Fragen des Hethiterreichs, TBA-AR

1, 1998: 27-35.

http://www.hethport.uni-wuerzburg.de/hetbib/abkabfr.php?ori=www.hethport.uni-wuerzburg.de&tbl=hetbib&s=Fs%20T.%20%C3%96zg%C3%BC%C3%A7http://www.hethport.uni-wuerzburg.de/hetbib/abkabfr.php?ori=www.hethport.uni-wuerzburg.de&tbl=hetbib&s=Fs%20T.%20%C3%96zg%C3%BC%C3%A7


246

Dinol 1998 B.Dinol, Tnerne Siegelkopien aus Boazky, 3.Uluslararas Hititoloji

Kongresi Bildirileri (16-22 Eyll 1996-orum) 1998: 167-175.

Drews 1993 R.Drews, The End of the Bronze Age: Changes in Warfare and the Catastrophe

ca. 1200 B.C., Princeton 1993.

Emre-narolu 1993 K.Emre-A.narolu, A group of metal hittite vessel from Knk-

Kastamonu, Fs N.zg 1993: 675-713

Erkanal 1977 H.Erkanal, Die xte und Beile des 2. Jahrtausends in Zentralanatolien, (PBF

9/8) Mnih 1977.

Friedrich 1959 J.Friedrich, Die Hethitischen Gesetze, (DMOA 7) Leiden 1959 = 2.Aufl. 1971.

van Gessel 1998 B.H.L.van Gessel, Onomasticon of the Hittite Pantheon, I-II., Leiden 1998.

van Gessel 2001 B.H.L.van Gessel, Onomasticon of the Hittite Pantheon, III., Leiden 2001.

Goetze 1957 A.Goetze, [Review of CAD H], JCS 11, 1957: 79-82.

Gonnet1968 H.Gonnet, Les montagnes dAsie Mineure daprs les textes hittites, RHA 26,

1968: 93-170.

Gonnet 1975-1976 H.Gonnet, Rituel des ftes dautomne et de printemps du dieu de Iorage de

Zippalanda (Zippalanda ehri Frtna-Tanrsnn lk ve Sonbahar Bayramlar

Riteli), Anadolu 19, 1975-1976: 123-162.

Gonnet 1979 H.Gonnet, La titulature royale hittite au IIe millenaire avant J.-C., Hethitica 3,

1997: 3-108

Gurney 1977 O.R.Gurney, Some Aspects of Hittite Religion, Oxford 1977.

Gterbock 1940 H.G.Gterbock, Siegel aus Boazky I, (AfO, B.5) Berlin 1940.

Gterbock 1942 H.G.Gterbock, Siegel aus Boazky II, (AfO, B.7) Berlin 1942.

Gterbock 1943 H.G.Gterbock, Eti Tanr Tasvirleri ile Tanr Adlar, Belleten 26, 1943: 273-

293.

Gterbock 1969 H.G.Gterbock, Ein neues Bruchstck der Sargon-Erzhlung Knig der

Schlacht, MDOG 101, 1969: 14-26.

Gterbock 1983 H.G.Gterbock, Hethitische Gtterbilder und Kultobjekte, Fs Bittel, 1983: 203-

217.

Gterbock 1989 H.G.Gterbock, Hittite kursa Hunting Bag, Fs Kantor (SAOC 47), 1989: 113-

119.

http://www.hethport.uni-wuerzburg.de/hetbib/abkabfr.php?ori=www.hethport.uni-wuerzburg.de&tbl=hetbib&s=Anadolu


247

Gterbock-Hout 1991 H.G.Gterbock-Th.P.J.van den Hout, The Hittite Instruction for the Royal

Bodyguard, AS 24, 1991.

Gterbock-Kendall 1995 H.G.Gterbock-T.Kendall, A Hittite Silver Vessel in the Form of a

Fist, Fs Vermeule, Austin 1995: 45-60.

Haas 1982 V.Haas, Hethitische Berggtter und Hurritische Steindmonen. Riten, Kulte,

and Mythen, Mainz 1982.

Haas 1989 V.Haas, Kompositbogen und Bogenschieen als Wettkampf im Alten Orient,

Nikephoros 2, 1989: 27-41.

Haas 1994 V.Haas, Geschichte der hethitischen Religion, (HdOr 1/15) Leiden 1994.

Haas 1995 V.Haas, Death and the Afterlife in Hittite Thought, CANE 3, 1995: 2021-2030.

Haas-Wegner 1988 V.Haas-I.Wegner, Die Rituale der Beschwrerinnen SAL

U.GI, Teil I. Die

Texte; Teil II. Das Glossar, (ChS 1/5) Roma 1988.

Haas-Wegner 1995 V.Haas-I.Wegner, Die Axte der Itar, .Metin Akyurt Bahattin Devam An

Kitab, Eski Yakn Dou Kltrleri zerine ncelemeler, stanbul 1995: 167-

171.

Haase 1968 R.Haase, Die Fragmente der Hethitischen Gesetze: Transkribiert & Nach

Paragraphen Geordnet, Wiesbaden 1968.

Hawkins 1995 J.D.Hawkins, The Hieroglyphic Inscription of the Sacred Pool Complex at

Hattusa (Sdburg), With an Archeological Introdiction by Peter Neve, StBoTB

3, 1995.

Herbordt 2006 S.Herbordt, The Hittite Royal Cylinder Seal of Tudhaliya IV with

Umarmungsszene, WIC 9, 2006: 82-91, 153-155, 207-211.

Hoffner 1967 H.A.Hoffner, Jr., An English-Hittite Glossary, RHA 25, 1967: 7-99.

Hoffner 1970 H.A.Hoffner, Jr., Remarks on the Hittite Version of the Naram-Sin Legend, JCS

23, 1970: 17-22.

Hoffner 1997 H.A.Hoffner, Jr., The Hittite Laws: A Critical Edition, DMOA 23, Leiden 1997.

Hout 1995 T.van den Hout, Der Ulmiteub-Vertrag: Eine prosopographische

Untersuchung, StBoT 38, 1995.

Hout 1995a T.van den Hout, Tuthalija IV. Und die Ikonographie hethitischer Groknige

des 13. Jhs., BiOr 52, 1995: 545-573.


248

Hout 1998 T.van den Hout, The Purity of Kingship. An Edition of CTH 569 and Related

Hittite Oracle Inquiries of Tuthaliya IV, DMOA 25, Leiden 1998.

Imparati 1995 F.Imparati, Private Life Among the Hittites, CANE 1, 1995: 571-586.

Imparati-Saporetti 1965 F.Imparati-C.Saporetti, Lautobiographia di Hattusili I, SCO 14, 1965:

40-85.

Karasu-Poetto-Sava 2000 C.Karasu-M.Poetto-S..Sava, New Fragments Pertaining to the

Hieroglyphic Luwian Inscription of Yalburt, ArAn 4, 2000: 99-112.

Klengel 1965 H.Klengel, Der Wettergott von Halab, JCS 19, 1965: 88-93.

Klinger 1996 J.Klinger, Untersuchungen zur Rekonstruktion der hattischen Kultschicht,

StBoT 37, 1996.

Kohlmeyer 1983 K.Kohlmeyer, Felsbilder der hethitischen Groreichszeit, APA 15, 1983: 7-154.

Kohlmeyer 2000 K.Kohlmeyer, Der Tempel des Wettergottes von Aleppo, Mnster 2000.

Koak 1982 S.Koak, Hittite Inventory Texts, THeth 10, 1982.

Koay 1938 H.Z.Koay, Alaca Hyk Hafriyat. 1936daki almalara ve Keiflere Ait lk

Rapor, TTKY 5/2 Ankara 1938.

Kronasser 1966 H.Kronasser, Etymologie der hethitischen Sprache. Band 1. I. Zur Schreibung

und Lautung des Hethitischen.II. Wortbildung des Hethitischen, Wiesbaden

1966.

Khne-Otten 1971 C.Khne-H.Otten, Der augamuwa-Vertrag, StBoT 16, 1971.

Kmmel 1967 H.M.Kmmel, Ersatzrituale fr den hethitischen Knig, StBoT 3, 1967.

Laroche 1947 E.Laroche, Recherches sur les noms dieux hittites, RHA VII/46 Paris 1947.

Laroche 1947a E.Laroche, Hattic Deities and Their Epithets, JCS 1, 1947: 187-216.

Laroche 1949 E.Laroche, Le voeu de Puduhepa, RA 43, 1949: 55-78.

Laroche 1952 E.Laroche, lments dharuspicine hittite, RHA 12/54, 1952: 19-48.

Laroche 1955 E.Laroche, tudes de Vocabulaire V, RHA 57, 1955: 72-106 (hiroglyphique

hatal(i)a-: 83-85).

Laroche 1957 E.Laroche, tudes de Vocabulaire VI, RHA 15(/60), 1957: 9-29.

Laroche 1965 E.Laroche, Textes mythologiques hittites en transcription. Mythologie

anatolienne, RHA 23(/77), 1965: 61-178.

Laroche 1966 E.Laroche, Les Noms des Hittites, (L 4) Paris 1966.


249

Laroche 1968 E.Laroche, Textes mythologiques hittites en transcription 2. Mythologie

dorigine trangre, RHA 26(/82), 1968: 5-90.

Laroche 1970 E.Laroche, Sur le vocabulaire de lharuspicine hittite, RA 64, 1970: 127-139.

Laroche 1973 E.Laroche, Un syncrtisme grco-anatolien: Sandas=Hrakls, Les syncrtismes

dans les religions grecque et romaine, Paris 1973: 103-114.

Lebrun 1976 R.Lebrun, Samuha, foyer religieux de l empire hittite. (Publications de linstitut

orientaliste de Louvain 11) Louvain-la-Neuve 1976.

Lehmann 1955 W.P.Lehmann, Proto-Indo-European Phonology, Austin 1955,

Lloyd-Mellaart 1955 S.Lloyd-J.Mellaart, Beycesultan Excavations: First Preliminary Report,

AnSt 5, 1955: 39-92.

Masson 1989 E.Masson, Les douze dieux de limmortalite: Croyances indo-europeennes a

Yazilikaya, Paris 1989.

Masson 1994 E.Masson, Le pays des hittites, Les hittites: Civilisation indo-europenne fleur

de roche, Dijon, Les Dossiers DArcheologie 19, 1994: 2-11, 40-61, 68-79, 80-

81.

Mellaart 1995 J.Mellaart, Beycesultan III. Late Bronze Age and Fhrigian Pottery and Middle

and Late Bronze Age Small Objects, (BIAA) London 1995.

Meyer 1953 G.R.Meyer, Zwei neue Kizzuwatna-Vertrge, MIO 1, 1953: 108-124.

Mller-Karpe 1987 A.Mller-Karpe, M..III ve II.Binde Anadoluda El Sanatlar Konusunda

Yaplan Aratrmalar (1986), AST 5/2, 1987: 203-210.

Neu 1968 E.Neu, Interpretation der hethitischen mediopassiven Verbalformen, StBoT 5,

1968.

Neu 1970 E.Neu, Ein Althethitisches Gewitterritual, StBoT 12, 1970.

Neu 1974 E.Neu, Der Anitta Text, StBoT 18, 1974.

Neu 1988 E.Neu, Zur Grammatik des Hurritischen auf der Grundlage der hurritisch-

hethitischen Bilingue aus der Bogazky-Grabungskampagne 1983, Xenia 21,

1988: 95-115.

Neu 1996 E.Neu, Das hurritische Epos der Freilassung I: Untersuchungen zu einem

hurritisch-hethitischen Textensemble aus Hattua, StBoT 32, 1996.


250

Neve 1992 P.Neve, Hattua - Stadt der Gtter und Tempel. Neue Ausgrabungen in der

Hauptstadt der Hethiter (Antike Welt. Zeitschrift fr Archologie und

Kulturgeschichte. 23. Jahrgang. Sondernummer 1992) Mainz 1992.

Oettinger 1976 N.Oettinger, Der indogermanische Stativ, MSS 34: 109-149.

Oettinger 1980 N.Oettinger, Die n-Stmme des Hethitischen und ihre indogermanischen

Ausgangspunkte, KZ 94, 1980: 44-63.

Oppenheim 1955 A.L.Oppenheim, Rev. D.J.Wiseman, The Alalakh Tablets, London 1953, JNES

14, 1955: 196-199.

Otten 1955 H.Otten, Beitrge zum hethitischen Lexikon II., ZA 51, 1955: 124-129.

Otten 1958 H.Otten, Hethitische Totenrituale, VIO 37, Berlin 1958.

Otten 1961 H.Otten, Eine Beschwrung der Unterirdischen aus Boazky, ZA 54, 1961:

114-157.

Otten 1963 H.Otten, Neue Quellen zum Ausklang des Hethitischen Reiches, MDOG 94,

1963: 1-23.

Otten 1969 H.Otten, Sprachliche Stellung und Datierung des Madduwatta-Textes, StBoT

11, 1969.

Otten 1973 H.Otten, Eine althethitische Erzhlung um die Stadt Zalpa, StBoT 17, 1973.

Otten 1981 H.Otten, Die Apologie Hattuili III. Das Bild der berlieferung, StBoT 24,

1981.

zg 1988 T.zg, nandktepe. Eski Hitit anda nemli Bir Klt Merkezi, TTKY 5/43

Ankara 1988.

Pecchioli Daddi 1982 F.Pecchioli Daddi, Mestieri, professioni e dignit nellAnatolia ittita, (IG

79), Roma 1982.

Pecchioli Daddi 2000 F.Pecchioli Daddi, Un nuovo rituale di Murili II, AoF 27, 2000: 344-358.

Poetto 1993 M.Poetto, LIscrizione Luvio-Geroglifica di Yalburt, Nuove Acquisizioni

Relative alla Geografia dellAnatolia Sud-Occidentale, StMed 8, 1993.

Poetto 1998 M.Poetto, Rev. J.D.Hawkins, The Hieroglyphic Inscription of the Sacred Pool

Complex at Hattusa (Sdburg) (StBoTB 3), Wiesbaden 1995), Kratylos 43,

1998: 108-117.

http://www.hethport.uni-wuerzburg.de/hetbib/abkabfr.php?ori=www.hethport.uni-wuerzburg.de&tbl=hetbib&s=JNEShttp://www.hethport.uni-wuerzburg.de/hetbib/abkabfr.php?ori=www.hethport.uni-wuerzburg.de&tbl=hetbib&s=JNES


251

Popko 1978 M.Popko, Kultobjekte in der hethitischen Religion (nach keilschriftlichen

Quellen), Warschau 1978.

Popko 1994 M.Popko, Zippalanda: Ein Kultzentrum im hethitischen Kleinasien, THeth 21,

1994.

Popko 1998 M.Popko, Zum Wettergott von Halab, AoF 25, 1998: 119-125.

Rost 1961 L.Rost, Zu den hethitischen Bildbeschreibungen, I., MIO 8, 1961: 161-217.

Rster-Neu 1991 C.Rster-E.Neu, Deutsch-Sumerographisches Wrterverzeichnis, StBoT 35,

1991.

Salvini 1991 M.Salvini, Note sul alcuni nomi di persona Hurriti, SEL 8, 1991: 175-180.

Salvini-Vagnetti 1994: M.Salvini-L.Vagnetti, Una Spada di Tipo Egeo da Boazky,

Parola del Passato 276, 1994: 215-236.

Sava 2002 S..Sava, Hititlerde Frtna Tanrs ile Boa Klt, zerine Baz

Gzlemler ve Yorumlar,

ArAn 5, 2002, s.97-170.

Sava 2006 S..Sava, Anadolu (Hitit-Luvi) Hiyeroglifli Belgeler Inda: Hattuadan

Lukkaya, 3.Uluslararas Likya Sempozyumu (07-10 Kasm 2005-Antalya)

Sempozyum Bildirileri, stanbul 2006: 679-709.

Sava 2006a S..Sava, iviyazl Belgeler Inda Anadoluda (..2.Binylda) Madencilik

ve Maden Kullanm, TTKY 6/63, Ankara 2006

Sava 2008 S..Sava, The Fist of the Storm God and the Rundbau = tarnu-structure,

(6.Congresso Internazionale di Ittitologia Roma, 5-9 settembre 2005) SMEA 50,

2008: 657-680.

Sava 2007 S..Sava, Eski bir Sorunun Peinde: Anadolu (Hitit-Luvi) Hiyeroglifli Yaztlar

Inda Maa Memleketinin Yeri, Fs Dinol-Dinol, 2007: 657-681.

Schaeffer 1954-55 F.A.von Cl.Schaeffer, Ugarit und die Hethiter, AfO 17, 1954-55: 93-99.

Schwartz 1938 B.Schwartz, The Hittite and Luwian Ritual of Zarpiya of Kizzuwatna, JAOS 58,

1938: 334-353.

Siegelov 1984 J.Siegelov, Gewinnung und Verarbeitung von Eisen im Hethitischen Reich im

2. Jahrtausend v.u.Z., Annals of the Nprstek Museum 12, Prague 1984: 71-168.


252

Siegelov 1986 J.Siegelov, Hethitische Verwaltungspraxis im Lichte der Wirtschafts- und

Inventardokumente, (Nrodn Muzeum v Praze) Praha 1986.

Singer 1983 I.Singer, The Hittite KI.LAM Festival, (Part I) StBoT 27, 1983.

Singer 1984 I.Singer, The Hittite KI.LAM Festival, (Part II) StBoT 28, 1984.

Sommer 1932 F.Sommer, Die Ahhijav-Urkunden, ABAW, NF 6 Munich 1932.

Sommer 1940 F.Sommer, Aus Hans Ehelolfs Nachla, ZA 12/46, 1940, s.5-52.

Sommer-Falkenstein 1938 F.Sommer-A.Falkenstein, Die hethitisch-akkadische Bilingue des

Hattuili I. (Labarna II.), ABAW, NF 16, Mnchen 1938.

Souek 1959 V.Souek, Die hethitischen Feldertexte, ArOr 27, 1959: 5-43, 379-395.

Soysal 1987 O.Soysal, KUB XXXI 4 + KBo III 41 und 40 (Die Puhanu-Chronik), zu

Thronstreit Hattuili I., Hethitica 7, 1987: 173-253.

Starke 1985 F.Starke, Die keilschrift-luwischen Texte in Umschrift, StBoT 30, 1985.

Starke 1990 F.Starke, Untersuchungen zur Stammbildung des keilschriftluwischen Nomens,

StBoT 31, 1990.

Steiner 1971 G.Steiner, Gott, Nach hethitischen Texten, RlA 3, 1971: 547-575.

Sel 1998 M.Sel, Ortaky-apinuwa Hitit ehri, 3.Uluslararas Hititoloji Kongresi

Bildirileri (16-22 Eyll 1996 - orum) Ankara 1998: 559-572.

Taracha 2005 P.Taracha, Pfeil und Bogen. A. II. In Anatolien, RlA 1, 2005: 458-461.

Temizer 1984 R.Temizer, Ilgn Yalburt Yaylas Hitit Ant, Ankara 1984: 53-57.

Temizer 1988 R.Temizer, Giri, (T.zg,) nandktepe. Eski Hitit anda nemli Bir Klt

Merkezi, TTKY 5/43 Ankara 1988.

nal 1983 A.nal, Hitit Sarayndaki Entrikalar Hakknda Bir Fal Metni (KUB XXII

70=Bo 2011), ADTCFY No.343, Ankara 1983.

nal 1993 A.nal, Boazky Klcnn zerindeki Akadca Adak Yazs Hakknda Yeni

Gzlemler, Fs N.zg, 1993: 727-730.

von der Osten 1937 H.H.von der Osten, The Alishar Hyk. Season of 1930-32, Part II, OIP

29, Chicago 1937.

Wegner 1981 I.Wegner, Gestalt und Kult der Itar-auka in Kleinasien, AOAT 36,

Neukirshen-Vluyn 1981.


253

Wegner 1995 I.Wegner, Hurritische opferlisten aus hethitischen Festbeschreibungen. 1. Texte

fr Istar-Sa(w)uska, ChS I/3-1, 1995.

Weitenberg 1984 J.J.S.Weitenberg, Die hethitischen U-Stmme, Amsterdam 1984.

Weidner 1923 E.Weidner, Politische Dokumente aus Kleinasien, BoSt 8-9, Leipzig 1923

(1968).

Werner 1967 R.Werner, Hethitische Gerichtsprotokolle, StBoT 4, Wiesbaden 1967.

Wilhelm 1988 G.Wilhelm, Gedanken zur Frhgeschichte der Hurriter und zum hurritisch-

urartischen Sprach-vergleich, Xenia 21, 1988: 43-67.

Wiseman 1953 D.J.Wiseman, The Alalakh Tablets, London 1953.

Woolley 1955 L.Woolley, Alalakh. An Account of the Excavations at Tell Atchana in the

Hatay, 1937-1949, RRCSAL 18, Oxford 1955.

Woudhuizen 1994-1995 F.C.Woudhuizen, Luwian Hieroglyphic Monumental Rock and

Stone Inscriptions from the Hittite Empire Period, Talanta 26-27, 1994-1995:

153-217.

Yakar 2000 J.Yakar, Ethnoarcheology of Anatolia, Rural Socio-Economy in the Bronze and

Iron Age, Jerusalem 2000.

CLL Cuneiform Luvian Lexicon, (Lexica Anatolica 2) Chapel Hill 1993.

DLL Dictionnaire de la langue louvite, Paris 1959.

GLH Glossaire de la langue hourrite, Paris 1980.

HdW Hethitisch-deutsches Wrterverzeichnis, Innsbruck 2001.

HED Hittite Etymological Dictionary, Berlin: Mouton, 1984vd.

HEG Hethitisches Etymologisches Glossar, Innsbruck 1977vd..

HW Hethitisches Wrterbuch, Heidelberg 1952vd..

HW2 Hethitisches Wrterbuch, 2

nd ed., Heidelberg 1975vd.

sİlahlar “hİtİt tanrilarinin ve krallarinin gÜcÜ”

Documents