ΜΑ Υ Ρ Ο Σ ΜΑ Κ Ε Δ Ω Ν

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Διεύθυνση

Άρης Μαραγκόπουλος

Επίβλεψη: Άρτεμις Λόη

Επιμέλεια-Διόρθωση: Λένια Μαζαράκη

Εξώφυλλο: ΜΟΤΙΒΟ Α.Ε.

© 2010 Εκδόσεις Τόπος & Θανάσης Σκρουμπέλος

για την ελληνική γλώσσα σε όλο τον κόσμο

ISBN 978-960-6863-89-9

Η πνευματική ιδιοκτησία αποκτάται χωρίς καμία διατύπωση και χωρίς την ανάγκη

ρήτρας απαγορευτικής των προσβολών της. Κατά το Ν. 2387/20 (όπως έχει

τροποποιηθεί με το Ν. 2121/93 και ισχύει σήμερα) και κατά τη Διεθνή Σύμβαση

της Βέρνης (που έχει κυρωθεί με το Ν. 100/1975), απαγορεύεται η αναδημοσίευση,

η αποθήκευση σε κάποιο σύστημα διάσωσης και γενικά η αναπαραγωγή του παρόντος

έργου με οποιονδήποτε τρόπο ή μορφή, τμηματικά ή περιληπτικά, στο πρωτότυπο ή σε

μετάφραση ή άλλη διασκευή, χωρίς τη γραπτή άδεια του εκδότη.

Εκδόσεις ΤόποςΠλαπούτα 2 και Καλλιδρομίου

11473, Αθήνα

Τηλ.: 210 8222835-856

Fax: 210 8222684

ΒιβλιοπωλείοΓενναδίου 6

10678, Αθήνα

Τηλ.: 210 3221580

Fax: 210 3211246

www.toposbooks .g r

Θανάσης Σκρουμπέλος

�

ΕΚΔΟΣΕΙΣT O Π Ο Σ

ΛΙΓΟ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΤΑΡΡΕΥΣΗ της οθωμανικής αυτοκρατορίας η

Μακεδονία αποτελείται απο τρία βιλαέτια: το βιλαέτι της Θεσσαλο-

νίκης, του Μοναστηρίου (Μπίτολα) και των Σκοπίων. Διοικητικοί

προϊστάμενοι των βιλαετίων είναι οι βαλήδες. Τα βιλαέτια διαιρού-

νταν σε σαντζάκια, νομούς δηλαδή, που τα διοικούσαν οι μουτεσα-

ρίφηδες (νομάρχες), και σε καζάδες, επαρχίες που τις διοικούσαν οι

καϊμακάμηδες (έπαρχοι). Οι μισθοί των διοικητών και των υπαλλή-

λων καθώς και των καδήδων (δικαστών) και των αστυνομικών προ-

έρχονται από τους τοπικούς πόρους.

Η οθωμανική διοίκηση δεν αναγνωρίζει εθνότητες αλλα θρη-

σκευτικές ομάδες υπηκόων της. Το μεγάλο μέρος του πληθυσμού

και στα τρία βιλαέτια είναι χριστιανοί ορθόδοξοι και μουσουλμάνοι,

και στη Θεσσαλονίκη Εβραίοι. Υπάρχουν ακόμη και λιγοστοί καθο-

λικοί και ουνίτες.

Η δικαιοσύνη είναι μεροληπτική, ευνοούνται οι μουσουλμάνοι,

και ο χρηματισμός, η δωροδοκία και η διαφθορά προσθέτουν τα δι-

κά τους βάρη στην πλάτη των τοπικών πληθυσμών. Γλωσσικά ανά βι-

λαέτι μιλιούνται άλλοτε στην πλειοψηφία τους η τοπική σλαβική διά-

λεκτος, άλλοτε τα βουλγαρικά ή τα σερβικά ή τα βλάχικα και άλλοτε τα

ελληνικά και τα τουρκικά. Στη Θεσσαλονίκη μιλιούνται τα σεφραδί

(ισπανοεβραϊκά). Οι Ευρωπαίοι χαρακτηρίζουν τη Μακεδονία γι’ αυ-

τή της την πολυμορφία μπερδεμένο κουβάρι, ή μακεδονική σαλάτα.

Στα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ού αιώνα αρχίζει μια νέα

φάση του Ανατολικού Ζητήματος. Η διαφαινόμενη πτώση της οθω-

μανικής αυτοκρατορίας πυροδοτεί καινούριο ανταγωνισμό ανάμε-

Ιστορικό Σημείωμα

7

σα στις μεγάλες δυνάμεις της εποχής: την Αγγλία, την Αυστροουγ-

γαρία, τη Γαλλία (ακόμη και η Ιταλία μπαίνει στο παιχνίδι του αντα-

γωνισμού) και κυρίως την τσαρική Ρωσία που θέλει να υποκατα-

στήσει την οθωμανική αυτοκρατορία και να βγει στο Αιγαίο. Οι ευ-

ρωπαϊκές δυνάμεις όμως θέλουν τη βαλκανική όχι υπό μια νέα αυ-

τοκρατορία, αλλα κομμένη σε μικρά νέα έθνη, για να ελέγχονται κα-

λύτερα και να κρατιούνται οι δρόμοι προς την Ασία και τη Μέση Ανα-

τολή προσβάσιμοι και ανοιχτοί.

Όμως και τα όμορα με τη Μακεδονία νέα εθνη, είτε ηγεμονίες εί-

τε βασίλεια, έχουν και αυτά τις δικές τους επιδιώξεις: να αυξήσουν

τα σύνορά τους και να προσκολληθούν την κατάλληλη στιγμή στο

άρμα του πιο δυνατού για να ωφεληθούν σε βάρος των άλλων. Οι

μεγάλοι, βέβαια, χρησιμοποιούν αυτά τα μικρα έθνη ως πιόνια στο

παιχνίδι τους και τους προσφέρουν ή αποσύρουν την εύνοιά τους

κατά περίσταση και κατά το συμφέρον τους.

Το 1870 η βουλγαρική ηγεμονία κατορθώνει με την έγκριση του

σουλτάνου να κερδίσει το αυτοκέφαλο της Εκκλησίας από το Πα-

τριαρχείο και να αυτολειτουργεί ως Εξαρχία, με έδρα του έξαρχου

επίσης στην Κωνσταντινούπολη (μειοτική πράξη κατα του Πατριαρ-

χείου). Το αυτοκέφαλο το έχει ήδη κερδίσει και η Εκκλησία του ελ-

ληνικού βασιλείου, χωρίς όμως να αποσχιστεί από το Πατριαρχείο.

Δύο χρόνια μετά, το 1872, το Οικουμενικό Πατριαρχείο συγκαλεί

σύνοδο όπου κηρύσσει τη βουλγαρική Εξαρχία σχισματική.

Αυτή η αντίθεση-σχίσμα μεταφέρεται και στη Μακεδονία, όπου

οι χριστιανικοί ορθόδοξοι πληθυσμοί χωρίζονται σε πατριαρχικούς

και εξαρχικούς. Στον ρωσοτουρκικό πόλεμο νικητής βγαίνει ο τσά-

ρος και στις 19 Φεβρουαρίου 1878 ο σουλτάνος αναγκάζεται να ανα-

γνωρίσει με τη Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου την ίδρυση της μεγά-

λης Βουλγαρίας. Η Συνθήκη όμως αυτή παραμένει στα χαρτιά, μια

και όριζε τη Βουλγαρία από την Ανδριανούπολη μέχρι τον Όλυμπο

και ως έξω από τα Σκόπια – κράτος γίγαντας σε σχέση με τα άλλα

8

Θανάσης Σκρουμπέλος, Μαύρος Μακεδών

έθνη των Βαλκανίων και οι ισοροπίες θα πήγαιναν περίπατο. Έτσι,

με τη σθεναρή αντίδραση των θιγομένων, κυρίως της Αγγλίας και

της Αυστροουγγαρίας και των δορυφόρων τους, τροποποιείται η

Συνθήκη στο Βερολίνο και το κέρδος για τη Βουλγαρία είναι η αυ-

τονόμηση της Ρωμυλίας (Ανατολική Θράκη-Φιλιππούπολη) και εντέ-

λει η προσάρτησή της.

Σε αντιστάθμισμα, στην ίδια Συνθήκη αλλά και ύστερα από εκα-

τόμβες θυμάτων της Κρητικής Επανάστασης του 1866-69 και της

νέας ένοπλης εξέγερσης κατά τη διάρκεια της τροποποίησης του Βε-

ρολίνου, παραχωρείται στην Κρήτη το δικαίωμα ο διοικητής της να

είναι χριστιανός (Έλληνας) και η πλειοψηφία της Γενικής Συνέλευ-

σης να είναι επίσης χριστιανοί. Ακόμη, αναγνωρίστηκε η ελληνική

γλώσσα ως επίσημη γλώσσα της Γενικής Συνέλευσης και των δικα-

στηρίων και ιδρύθηκε κρητική χωροφυλακή – ένα πρώτο βήμα για

την αυτονόμηση και ακολούθως την ένωση με την Ελλάδα.

Μετά τη Συνθήκη του Βερολίνου η Βουλγαρία αναπτύσσει ως όπλο

της ρητορείας της το σύνθημα «Αυτονόμηση της Μακεδονίας» κατά το

πρότυπο της Ρωμυλίας και της Κρήτης. Ο σκοπός είναι φανερός: προ-

σβλέπει κατ’ αρχάς στην αυτονόμηση και μετά στην προσάρτηση.

Κοινός τόπος όλων των πληθυσμών της Μακεδονίας είναι η απο-

τίναξη του οθωμανικού ζυγού που είναι αβάσταχτος για όλους. Το

έδαφος είναι πρόσφορο για να δεχτεί τη βουλγαρική ανάμειξη ως

αδελφική δύναμη ελευθερίας. Έτσι αναπτύσσεται ένα επαναστατικό

δίκτυο, αρχικά με ανάμεικτη συνθηματολογία, από αναρχοσοσιαλι-

στικά σχήματα μέχρι εθνικιστικά, με εκφραστή την περίφημη ΕΜΕΟ

(Εσωτερική Μακεδονική Επαναστατική Οργάνωση). Σύντομα στη

Σόφια αντιλαμβάνονται ότι δεν θα μπορέσουν να στηρίξουν από-

λυτα την πολιτική τους πάνω σε τέτοιες συγκεχυμένες απόψεις και

ως αντίβαρο δημιουργούν την Ανωτάτη Επιτροπή (Βερχόβεν Κομι-

τέτ) με σκοπό να ηγηθούν και να συντονίσουν προς τη δική τους κα-

τεύθυνση τη δράση των διάσπαρτων στη Μακεδονία επαναστατικών

9

επιτροπών (κομιτάτων). Έτσι, η Σόφια στέλνει αξιωματικούς του

στρατού του Βούλγαρου ηγεμόνα να αναδιοργανώσουν και να κα-

θοδηγήσουν το αναπτυσσόμενο κίνημα, καθώς και να το οπλίσουν.

Η Ελλάδα, με την ταπεινωτική ήττα του ελληνοτουρκικού πολέ-

μου του 1897, δέσμια των συμφωνιών που της επέβαλαν οι μεγά-

λες δυνάμεις, επισήμως δεν μπορεί να αντιδράσει στη βουλγαρική

διείσδυση στη Μακεδονία. Τον ρόλο αυτό όμως τον αναλαμβάνουν

ιδιώτες. Κυρίως ο Καλαποθάκης, εκδότης της εφημερίδας Εμπρός,

που ιδρύει, μαζί με αξιωματικούς του ελληνικού στρατού που ήδη

ήταν μέλη της μυστικής οργάνωσης Εθνική Άμυνα, Επιτροπή Αγώ-

να για την Απελευθέρωση της Μακεδονίας. Η Επιτροπή συγκεντρώνει

χρήματα και σε επαφή με τους προξένους του Μοναστηρίου και της

Θεσσαλονίκης και τους μητροπολίτες των αστικών κέντρων της Μα-

κεδονίας αναπτύσσουν ένα παράλληλο με τους Βούλγαρους (όχι τό-

σο ισχυρό και καλά οργανωμένο) δίκτυο και ταυτόχρονα στέλνουν

τον Παύλο Μελά με ένοπλο σώμα εθελοντών Κρητικών να ενθαρ-

ρύνουν τους ελληνόφρονες και να περιορίσουν τη δράση των βουλ-

γαρόφρονων επιτροπών.

Αυτό λοιπόν είναι το ιστορικό πλαίσιο στο οποίο εντάσσω τους

τρεις βασικούς μου ήρωες: τον Σελήμ, τον Μανώλη και τον Στόγιαν.

Ο Σελήμ είναι μαύρος, καρπός του έρωτα μιας Θεσσαλονικιάς

κρητικής καταγωγής, κόρης του Κρητικού εμπόρου Παναγιωτάκη

Σταυρακάκη, που με έδρα τη Θεσσαλονίκη και τη Φιλιππούπολη

εμπορεύεται κρασιά, κι ενός μαύρου Οθωμανού καδή τυνησιακής

καταγωγής. Ο μαύρος καδής κλέβεται με την κόρη του Σταυρακάκη

και φεύγουν για την Τυνησία, όπου γεννιέται ο Σελήμ. Αργότερα με-

τακομίζουν στην Αλεξάνδρεια.

Ο Σελήμ κληρονομεί από τη μάνα του και την πόλη την αγάπη για

τη Μακεδονία και τον Αλέξανδρο. Όνειρό του να πάει στη Μακεδο-

νία, παρά τις αντιρρήσεις της μητέρας του. Ήδη ο πατέρας του διο-

ρίζεται καδής στο Μοναστήρι.

10

Θανάσης Σκρουμπέλος, Μαύρος Μακεδών

Ο Μανώλης είναι ίδιας ηλικίας με τον Σελήμ και ζει με τον θείο

του στον Ψηλορείτη. Ο θείος του είναι αγριμοκυνηγός, αναλαμβά-

νει έναντι αμοιβής να σκοτώσει ή να αιχμαλωτίσει τα αγρίμια που

χαλούν τα κοπάδια ή τα σπαρτά. Σε αυτή τη δουλειά τον βοηθάει ο

Μανώλης. Η ένωση με την Ελλάδα όμως τώρα μοιάζει εφικτή ύστε-

ρα από τόσες αιματηρές επαναστάσεις. Έτσι το επάγγελμα του αγρι-

μοκυνηγού αρχίζει να σβήνει. Ο θείος του αναλαμβάνει ένα τελευ-

ταίο συμβόλαιο, να εκδικηθεί τον θάνατο του Σταυρακάκη και του

ανιψιού του, τους οποίους σκότωσαν οι Βούλγαροι στη Φιλιππού-

πολη. Δεν θα πάρει μαζί του τον Μανώλη. Τον οδηγεί να ακολου-

θήσει ως εθελοντής το ένοπλο σώμα των Κρητικών στη Μακεδονία,

«να γνωρίσει δεσπότες και αξιωματικούς και ανθρώπους αξίας που

θα τον βοηθήσουν, αν ζήσει, να γίνει άνθρωπος, κι όχι αγρίμια που

είμαστε τώρα».

Ο Στόγιαν είναι Βούλγαρος, ίδιας ηλικίας με τον Σελήμ και τον

Μανώλη, ηλικία που από έφηβοι γίνονται άντρες. Ο πατέρας του και

η μάνα του ήταν ανακατεμένοι με το αναρχοσοσιαλιστικό βουλγα-

ρικό κίνημα. Αποτέλεσμα, οι οθωμανικές αρχές να κρεμάσουν τον

πατέρα του, ενώ η μητέρα του με τη βοήθεια ενός Κρητικού σωμα-

τοφύλακα (που είναι ο θείος του Μανώλη, πριν γυρίσει ως αγριμο-

κυνηγός στην Κρητη) βρίσκει δουλειά στη Φιλιππούπολη, στο οι-

νοποιείο του Παναγιώτη Σταυρακάκη (του παππού του Σελήμ). Οι

Βούλγαροι με την αυτονόμηση της Ρωμυλίας αρχίζουν το πογκρόμ

κατά του ελληνικού πληθυσμού. Σε αυτό το παιχνίδι παίρνει μέρος

και ο Στόγιαν κρυφά από τη μάνα του. Βοηθάει στη δολοφονία του

Παναγιώτη Σταυρακάκη και σε αντάλλαγμα κερδίζει το σπίτι και το

οινοποιείο του δολοφονημένου εργοδότη τους. Μετά, με εντολή του

καθοδηγητή του, φεύγει για τη Μακεδονία.

Η Μακεδονία, λοιπόν, το βιλαέτι του Μοναστηρίου, είναι ο κοι-

νός τόπος και για τους τρεις ήρωές μου. Τους συνδέει κι ένας φόνος,

αυτός του Κρητικού εμπόρου Παναγιώτη Σταυρακάκη, παππού του

11

Σελήμ και εργοδότη των γονιών του Στόγιαν, ο οποίος κάποτε είχε

επίσης στη δούλεψή του τον θείο του Μανώλη. Τον σκοτεινό αυτό

δεσμό μεταξύ τους τον αγνοούν και οι τρεις. Όμως αυτός ο κρυφός

δεσμός, στα χέρια της δαιμόνιας μηχανής που λέγεται μοίρα, θα τους

φέρει τον έναν δίπλα στον άλλο, τον έναν απέναντι από τον άλλο. Ο

πόλεμος ως μια σκληρή και τραγική συνθήκη θα τους αλλάξει σε λί-

γους μήνες και τους τρεις.

Θ.Σ.

12

Θανάσης Σκρουμπέλος, Μαύρος Μακεδών

�

Βαλκάνια στην αυγή του 20ού αιώνα. Καθώς η οθωμανική αυτοκρατορία καταρρέει

και στα ερείπιά της ορθώνονται με το όπλο στο χέρι τα νέα έθνη, τρεις νεαροί άντρες, τρεις διαφορετικές προσεγγίσεις του πολέμου.

Ποιος ο νικητής, ποιος ο ηττημένος; Τι είναι πιο σκληρό, να χάσεις την ψυχή σου ή τη ζωή σου;

στη γιαγιά μου Δέσποινα Λημάκη

και στον παππού μου Γιάννη Στεφανάκη

Mανώλης

17

ΤΑ ΤΡΙΑ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΑ ΠΟΥ ΚΡΑΤΑΩ στα χέρια μου είναι τα λόγια τριών

ρόλων, του δικού μου, Μανώλης Λυμάκης λέγομαι, του Σελήμ και

του Στόγιαν. Χώρος, Μπίτολα, Μοναστήρι. Bιλαέτι της Βιτωλίας. Κί-

νητρο, διαφορετικό για τον καθένα μας. Στην πέτσα διαφορετικό.

Στο βάθος ίδιο, από έφηβοι να γίνουμε άντρες, να βγούμε από το

κουκούλι της αυταπάτης στον πραγματικό κόσμο, που εκείνο τον και-

ρό είχε φορέσει το άγριο πρόσωπο του πολέμου. Χρόνος, 1904.

Ξεκινάω από τον Σελήμ. Όχι γιατί ήταν ο μαγκιόρος μου, μα για-

τί ήταν η πιο ευγενική ψυχή από τους τρεις μας. Ο πιο αθώος, κι ήταν

αυτός που θυσίασε τα περισσότερα απ’ όλους μας, ο πιο ονειρο-

παρμένος, ο μαύρος Σελήμ. Όμως και οι τρεις –η έπαρση του εφή-

βου–, ενώ νομίζαμε πως εμείς οδηγούσαμε το παιχνίδι της ζωής μας,

τελικά καταλάβαμε πως ήμασταν τα πιόνια μιας δύναμης πολύ πιο

μεγάλης από μας, που μας είχε πάρει και μας είχε σηκώσει και μας

είχε στήσει εδώ στην ίδια σκηνή, στον ίδιο τόπο, σε έργο που είχε

ξεκινήσει πολύ πριν από τη γέννησή μας.

Εγώ ήμουν από τα Σφακιά και με τον θείο μου ήμασταν αγριμο-

κυνηγοί. Αναλαμβάναμε με συμβόλαια, διά λόγου τιμής, να σκοτώ-

νουμε αγρίμια που χάλαγαν τα κοπάδια ή σκύλους που λύσσαγαν ή

άλογα που τρελαίνονταν. Ακόμη και ανθρώπους που ’χαν πειράξει

άλλους ανθρώπους, και για ένα τέτοιο κοντράτο είχαμε έρθει εδώ.

Ο Στόγιαν ήταν από το Πλόντιβ, το Φελίμπε, τη Φιλιππούπολη,

κι είχε έρθει στην Μπίτολα για τον «ιερό σκοπό», έτσι πίστευε (αυ-

τό ήταν το δόλωμα για εκείνον), να αβγατίσει τα σύνορά της η πα-

τρίδα του, για να μπορέσει να σταθεί στα πόδια της. Στον πόλεμο,

όμως, ιερό, αγαθό, καλό, και τα τρία αυτά τα εξορίζει ο φόνος, το

τουφέκι, το ένστικτο. Μόνο το μίσος μένει στην ψυχή κι ο φόβος.

Ο Σελήμ ήταν από το Τούνεζι, μα είχε έρθει από την Αλεξάνδρεια,

γιατί εκεί ήταν πια το σπίτι τους. Είχε έρθει να δει τον πατέρα του,

που ήταν καδής ναΐμπ στο Μοναστήρι. Όμως στην πραγματικότητα

τον είχε φέρει η ονειροπαρσιά του, που πίστευε, αν και μαύρος, πως

ήταν «Έλληνας», «Μακεδών».

Η δουλειά, λοιπόν, ο ιερός σκοπός και ένα όνειρο, τα τρία αυτά

ήταν τα αγκίστρια στα οποία μας τσάκωσε η μοίρα και τους τρεις και

μας έχωσε στο ίδιο παιχνίδι.

18

Θανάσης Σκρουμπέλος, Μαύρος Μακεδών

ΕΙΜΑΙ ΑΠΟ ΤΟ ΤΟΥΝΕΖΙ. H μάνα μου απ’ τη Θεσσαλονίκη. Kλέφτη-

καν με τον πατέρα μου. Δεν ήθελαν οι γονείς της να παντρευτεί μαύ-

ρο. Τέλειωσε ο πατέρας τις σπουδές στον μεντρεσέ στη Θεσσαλονί-

κη κι η μάνα ήταν έγκυος τριών μηνών σε μένα. Τον ακολούθησε

στο Τούνεζι. Εκεί γεννήθηκα εγώ. Μαύρος κι εγώ σαν τον πατέρα

μου. Η μάνα μου ήταν κόρη του εμπόρου Παναγιωτάκη Σταυρακά-

κη από τα Σφακιά, που με έδρα τη Θεσσαλονίκη και τη Φιλιππού-

πολη έστελνε κρασιά και λάδι μέχρι την Οντέσα με δικό του βαγόνι.

Και μέχρι τη Μάλτα και τη Μαρσίγια λάδι και μούστο με δικές του

σακολέβες. Ο παππούς μου είχε σπίτι και μαγαζί και στη Θεσσαλο-

νίκη και στη Φιλιππούπολη.

Η οικογένεια του πατέρα μου ήταν από το Τούνεζι. Ο πατέρας του,

ο Χαρούν Άουακ ελ Μελέκ –αυτόν μόνο τον παππού γνώρισα–, εί-

χε μεγάλη περιουσία, και κτήματα κι αμπέλια, και του ’χε δοθεί το

προνόμιο απ’ τον μπέη να διατηρεί πατητήρι και να φτιάχνει κρασί

και ρακί από τα τσίπουρα και να το εμπορεύεται. Έτσι είχαν γνωρι-

στεί με τον άλλο παππού μου, τον Παναγιωτάκη (μέχρι το τέλος της

ζωής του, αν και το επιδίωξα, δεν τον γνώρισα). Ο Παναγιωτάκης

αγόραζε μούστο από τον Χαρούν και τον μεταπουλούσε στη Μασ-

σαλία για να γίνει μαύρο κρασί.

Όταν ο πατέρας μου, δεκαεφτά χρονών, πήγε για σπουδές στη

Θεσσαλονίκη, τα Σάββατα, από αβρότητα, η οικογένεια της μάνας

μου τον καλούσε για φαΐ στο σπίτι στο Περιβολάκι, στη Χαμιντιέ, κι

εκεί σαν κεραυνός τούς χτύπησε και τους δυο τους ο έρωτας. Η μά-

να μου μου ’λεγε για τον πατέρα μου ότι «είχε τη χάρη της λυγαριάς

Σελήμ

19

και τη δύναμη του πλάτανου και την τρυφεράδα του χαμομηλιού.

Αμέσως τον αγάπησα κι αμέσως ήξερα πως θα χάσω από αυτή την

αγάπη για πάντα τους δικούς μου, τη μάνα μου, τ’ αδέλφια μου, που

δεν θα το χωρούσε ο νους τους να παντρευτώ μαύρο... Tου μοιάζεις,

κοίτα να γίνεις κι εσύ σοφός σαν κι αυτόν... Mου λείπει...»

Τώρα τον πατέρα τον είχαν διορίσει προσωρινώς καδή στην Μπί-

τολα, στο Μοναστήρι, κι η μάνα μου φοβόταν τους δικούς της, μην τον

βρουν και τον σκοτώσουν «που ’χε πατήσει την τιμή τους». Μου ’λει-

πε κι εμένα ο πατέρας μου. Με μάθαινε να καβαλικεύω τ’ άλογό του

και να τουφεκάω ορτύκια και να ζυγίζω ψυχές. «Να, δες αυτό τον άν-

θρωπο», μου ’λεγε, «κοίτα πώς φέρεται στον παραγιό του... Τον δέρ-

νει και τον βρίζει κλέφτη όχι γιατί του έκλεψε τις καουάφες που εμπο-

ρεύεται, αλλά για να μην του τις κλέψει στο μέλλον... Ε, λοιπόν, αυ-

τός ο άνθρωπος έχει βαριά ψυχή, κουβαλάει πολλά κρίματα μέσα του

και δεν εμπιστεύεται κανέναν, ούτε τη σκιά του. Γι’ αυτό να κοιτάς το

φέρσιμο και να ζυγίζεις ψυχές, για να ξέρεις πάντα με ποιον έχεις να

κάνεις, όμως να ξέρεις ότι η δύναμη δεν είναι στη βίτσα αλλά εδώ»,

μου ’δειχνε την καρδιά, «γι’ αυτό να ’σαι ταπεινός όσα κι αν αποκτή-

σεις, όσο πιο ψηλά από τους άλλους κι αν σε ανεβάσει η τύχη».

Έκλεινε χρόνος που μας έλειπε. Αμέσως μετά τη γαλλική προστα-

σία φύγαμε από το Τούνεζι κι ο πατέρας μάς έφερε στην Αλεξάνδρεια,

κι εκεί, με τη βοήθεια της σίντι Μαρίας, μιας πολύ όμορφης γυναίκας

από τη Μεθώνη που μόλις την έβλεπες σου κόβονταν τα γόνατα από

τη γλύκα, τον ξαναδιόρισαν καδή ναΐμπ. Όμως θα ’πρεπε να κάνει

δύο χρόνια υποχρεωτικώς στην Μπίτολα, στο Μοναστήρι, μια και

ήξερε και τα ελληνικά και τα αρβανίτικα και τα οσμανλίδικα και τα

αραβικά και τα γαλλικά, και μετά να επιστρέψει εδώ στην Αλεξάνδρεια.

Δεν ήταν μόνο η ανάγκη που τον έκανε να δεχτεί τη δουλειά, μα

και η αγάπη του για την έδρα. Να δικάζει. Πίστευε στον νόμο. Ήδη

ένα μεγάλο μέρος της κτηματικής περιουσίας μας στο Τούνεζι το εί-

χε δημεύσει η νέα κυβέρνηση. Ο παππούς μου είχε σηκώσει το μπαϊ-

20

Θανάσης Σκρουμπέλος, Μαύρος Μακεδών

ράκι του κατά των Γάλλων κι ήταν ακόμη φυλακή. Και από τα υπό-

λοιπα κτήματα ένα μεγάλο μέρος το υποθήκευσε ο πατέρας μου για

να μπορέσουμε να σταθούμε με αξιοπρέπεια στην Αλεξάνδρεια. Για

να σπουδάσω και για να χτίσει το όμορφο σπίτι κοντά στη θάλασσα,

στο Κορνίς, γιατί η παραλία εκεί θύμιζε και στους δυο τους τη Θεσ-

σαλονίκη. Τη μάνα μου τη λένε Ρωξάνη Σταυρακάκη. Κράτησε και

το πατρικό της, πήρε και του πατέρα μου, Μαμούν ελ Μελέκ.

Η οικογένεια του πατέρα μου είχε και τον τίτλο του Μελέκ, που

τον κληρονόμησα κι εγώ ως μοναδικός γιος του. Ο πατέρας μου ήθε-

λε να με γράψει στο ελληνικό σχολείο, στο «Αβερώφειο» στη Μοσκ

Αταρίν, να βάλω σε τάξη τα ελληνικά μου, όμως η μάνα μου αντέ-

δρασε γιατί τότε το σχολείο εκείνο δεν είχε κανένα μαύρο παιδί και

φοβήθηκε μην ήμουν σαν τη μύγα μες στο γάλα και με κορόιδευαν,

κι ας μιλούσα τα ελληνικά. Ο πατέρας μου είχε φιλίες και με τον κυρ-

Παλαιολόγο, που ήταν γενικός διευθυντής των σχολείων, και τον

έφερε ένα μεσημέρι στο σπίτι μας να γυρίσει τη γνώμη της μάνας

μου, πως ήμουν ευπρόσδεκτος στο «Αρρεναγωγείον» του και πως

ήδη είχαν κι άλλους δύο ξένους μαθητές, ένα γαλλόπουλο κι έναν

αρναβούτη, τον γιο του σερασκέρη, τον Μάρκο Βέη. Όμως η μάνα

μου επέμενε και τελικά πήγα στους φρέρηδες κοντά στην Μπόρσα.

Εγώ από εκείνη την επίσκεψη απέκτησα φιλία με τον κυρ-Πα-

λαιολόγο και κανόνισαν με τον πατέρα μου να έρχεται τα Σάββατα

να με μαθαίνει σωστά ελληνικά, γραφή, ανάγνωση και ιστορία. Και

τα τρία αυτά μου τα δίδασκε με το ίδιο βιβλίο. Ήδη έγραφα στην πλά-

κα τσάτρα πάτρα ελληνικά και διάβαζα με δυσκολία, αλλά διάβαζα.

Το βιβλίο με το οποίο αρχίσαμε τα μαθήματα ήταν –το έχω ακόμη

μαζί μου κρυμμένο στον ντουλαμά μου– «Ο Βίος του Μεγάλου Αλε-

ξάνδρου υπό Πλουτάρχου». Η γνωριμία μου με τον κυρ-Παλαιολό-

γο και αυτά που φώτισε μέσα μου το βιβλίο ήταν που όρισαν από δω

και πέρα τη ζωή μου. Κάτω από το μαύρο πετσί μου ένιωθα το αίμα

μου ελληνικό. Το είπα στη μάνα μου κι είδα στα μάτια της τη χαρά

21

και την περηφάνια, μα μετά έπεσε στα πόδια μου και με κλάματα με

ξόρκισε. «Περαστικιά είναι αυτή σου η αίσθηση... Μικρό παιδί εί-

σαι ακόμη. Η Ελλάδα... Μην πας ποτέ εκεί. Ορκίσου μου... κι οι Έλ-

ληνες δεν είναι έτσι όπως τους γράφουν τα παλιά βιβλία... Εσύ εί-

σαι αρνί...» Της είπα «ντάξει» και της ορκίστηκα, μα ήξερα μέσα μου

πως ήταν όρκος που δεν θα τον κρατούσα.

Η μάνα μου ακόμη φοβόταν τους δικούς της. Ίδια περίπτωση με

της μάνας μου ήταν και αυτή της σίντι Μαρίας. Αυτή η πολύ όμορ-

φη γυναίκα, που όπως σας είπα την έβλεπες και σου κόβονταν τα γό-

νατα από τη γλύκα, ήταν από τη Μεθώνη και οι δικοί της την είχαν

παντρέψει με έναν κουντουροκεντιστή, γέρο μα πλούσιο, τον κυρ-

Πούλο Σπυρίδωνα, ξακουστό για τα καλλιτεχνικά του κεντήματα σε

ποδήματα γυναικών και αντρών. Αυτός είχε κάνει μεγάλο καζάντι

από την τέχνη του. Κεντούσε με χρυσοκλωστή, με ασημόσυρμα, με

γρενάδες, με ζαφείρια, με ό,τι του ζητούσαν πάνω στα κούντουρα, κι

είχε παραγγελίες από Φράγκους κι από Έλληνες κι από Τούρκους κι

από Ρώσους. Έναν καιρό τον είχαν καλέσει και στην Ισταμπούλ, η

μάνα του σουλτάνου, να της κεντήσει τα πασούμια, και γύρισε φορ-

τωμένος πεσκέσια και λίρες και φούσκωνε σαν διάνος κι έλεγε ο

ονειροπαρμένος πως είχε δει τους τέσσερις χρυσάγγελους ψηλά στον

τρούλο της Αγια-Σοφιάς. Τη ρεστόραραν δυο αρχιτέκτονες σβίτσε-

ροι τότε, οι αδελφοί Φοσάτι, και τους φανέρωσαν πού ήταν κρυμ-

μένοι κάτω από τον παλιό σοβά. Οι χρυσάγγελοι μείναν φανερωμέ-

νοι μια βδομάδα κι έτσι πρόλαβε και τους είδε, γιατί μετά, με εντο-

λή του σουλτάνου, βάλαν οι σβίτσεροι τους εργάτες να τους σκεπά-

σουν ξανά με καινούριο σοβά. Η βαλιδέ, όμως, η μάνα του σουλτά-

νου, που ήταν χριστιανή κι είχε μάτια παντού, τους πρόλαβε και με

τον πεήκ της τους έστειλε μπουγιουρντί να βρουν τρόπο να τους σκε-

πάσουν χωρίς να φάει ο σοβάς τους χρυσάγγελους.

Σε αυτόν, λοιπόν, τον αλαφροΐσκιωτο αλλά πλούσιο γέρο δώσαν

την όμορφη Μαρία οι δικοί της. Θα ’ταν δεν θα ’ταν δεκαπέντε χρο-

22

Θανάσης Σκρουμπέλος, Μαύρος Μακεδών

νών τότε η Μαρία κι αυτός κόντευε τα πενήντα, κι όταν έλειπε για

δουλειά ο κουντουροκεντιστής την άφηνε αυτή στο μαγαζί να παίρ-

νει τις παραγγελίες. Κι ήρθε να παραγγείλει κεντίδια για τις ναυτι-

κές του μπότες και τα τσαλίμια της στολής του ένας νεαρός ραΐσης,

ο Σολιμάν. Ήταν τρίτος αξιωματικός του αιγυπτιακού ατμόπλοιου

«Ισκεντέρια», συμφερόντων εταιρείας που ανήκε στον πασά Ταου-

φίκ και στον κυρ-Δημητριάδη, και αυτή τη φορά δεν κόπηκαν μόνο

τα γόνατα του Σολιμάν από την ομορφιά της Μαρίας, μα κόπηκαν

και τα δικά της από την ομορφιά του Σολιμάν, που έλαμπε μες στη

ναυτική του στολή. Ο Σολιμάν ήταν τότε είκοσι ενός χρονών κι αυ-

τή δεκάξι. Στην τρίτη επίσκεψη βγάλαν κι οι δυο τους έξω αυτά που

κρύβαν τα λόγια τους και λέγαν τα μάτια τους και επιθυμούσε η καρ-

διά τους. Η Μαρία άφησε ένα γράμμα που ζητούσε συγγνώμη από

τον γέρο άντρα της κι από τους δικούς της και χωρίς να πάρει τίπο-

τα, μόνο τα ρούχα που φορούσε, έκλεισε το μαγαζί κι ακολούθησε

τον Σολιμάν στο πλοίο. Μπάρκαρε μαζί του και χάθηκε από τη Με-

θώνη. Ο άντρας της, που της τον είχαν δώσει οι δικοί της, έναν μή-

να μετά ναύλωσε μπρίκι με τον αδελφό της Μαρίας, τον Αριστείδη.

Βάλαν πλώρη για την Αλεξάνδρεια, για να τη φέρουν πίσω. Εκεί

πλήρωσαν δικηγόρους, κάναν δικαστήρια, ζήτησαν τη βοήθεια του

κυρ-Ζιζίνια, που μετά τους Τοσίτσες είχε αυτός το κουμάντο και τις

κουμπαριές με τον νέο χεδίβη. Ξόδεψαν μια περιουσία, μα δεν κα-

τάφεραν τίποτα, γιατί η Μαρία είχε για την αγάπη αλλάξει πίστη κι

είχε παντρευτεί με μουλά τον Σολιμάν και την προστάτευαν πια οι

ισλαμικοί νόμοι. Ο καημένος ο κουντουροκεντιστής μπήκε στο μπρί-

κι με κλάματα, να γυρίσουν πίσω στη Μεθώνη. Στη μέση της δια-

δρομής, λίγο πριν δουν τα βουνά της Κρήτης, ο γερο-Πούλος ανέ-

βηκε στο μεσιανό κατάρτι και φουντάρισε σώμα και ψυχή στη θά-

λασσα. Τον κατάπιαν μονομιάς τα κύματα.

Τρία χρόνια μετά, σε μια συμπλοκή στο λιμάνι της Σύρας όπου εί-

χε καταπλεύσει το «Ισκεντέρια», ένας χαμάλης μαχαίρωσε τον Σολι-

23

μάν. Είπαν πως τον είχε πληρώσει ο αδελφός της Μαρίας. Πεθαίνο-

ντας ο Σολιμάν άφησε μεγάλη κτηματική περιουσία στην όμορφη γυ-

ναίκα του. Η Μαρία δεν παντρεύτηκε άλλον, αν και τα προξενιά ήταν

πολλά και αξιόλογα. Έμεινε πιστή στη μνήμη του Σολιμάν, στην πρώ-

τη της αγάπη, κι είναι η μόνη ξένη που απέκτησε τον τίτλο σίντι, δη-

λαδή δέσποινα, κυρά, αρχόντισσα, σίντι Μαρία. Η μάνα μου αυτό

φοβόταν, μην πάθω κι εγώ το ίδιο κακό με τον Σολιμάν, γιατί οι Σφα-

κιανοί, όπως και οι Μανιάτες –Μανιάτες ήταν η οικογένεια της Μα-

ρίας–, δεν ξεχνούν, κι αν δεν βρουν τον ίδιο που τους πρόσβαλε χτυ-

πούν στη θέση του όποιον θα πονέσει πιο πολύ ο χαμός του.

Τα είπα στον κυρ-Παλαιολόγο κι αυτός γέλασε. Θεώρησε υπερ-

βολικούς τους φόβους της μάνας μου. «Πάνε αυτά... Αυτά είναι βε-

ντετιλίκια της κλέφτικης εποχής. Τώρα στην Ελλάδα έχουμε αρχές...

έχουμε νόμους. Δεν μπορεί ο καθένας να κάνει ό,τι θέλει».

Οι Έλληνες εδώ στην Αλεξάνδρεια κάναν βεγγέρες στα σπίτια

τους, αντάλλασσαν επισκέψεις, μα η μάνα μου τα απέφευγε αυτά. Με

κρατούσε σπίτι και μόνο στη σίντι Μαρία πηγαίναμε κι έπαιζα με τις

κόρες της. Μια φορά είχαμε πάει και στο σπίτι του κυρ-Σαλβάγου,

μα ήταν για μια υπόθεση που αφορούσε τον πατέρα μου. Κάποια επι-

στολή να του στείλει η μάνα μου, έτσι της είπαν, για έναν ξάδελφο

της γυναίκας του κυρ-Σαλβάγου που τον είχαν αρπάξει Βούλγαροι

ληστές έξω από το Μοναστήρι και ζητούσαν λύτρα χίλια διπλά χρυ-

σά για να τον αφήσουν ελεύθερο. Τους άλλους δυο δασκάλους που

πιάσαν μαζί τους σκότωσαν και στείλαν τα κεφάλια τους μέσα σ’ ένα

καλάθι στον επίσκοπο στην Καστοριά. Μαζί με τον κυρ-Σαλβάγο ήταν

κι ένας ιερωμένος.

«Αυτό που περιμέναμε...» ξεκίνησε. «Πρέπει να κάνουμε το κα-

θετί για τη Μακεδονία μας. Ακόμη και να υπερβάλωμεν εαυτούς. Ο

κυρ-Σαλβάγος μού είπε πως είστε από τη Θεσσαλονίκη. Κυρία Ρω-

ξάνη... ελπίζω στη βοήθειά σας και του συζύγου σας...» της είπε ο ιε-

ρωμένος. Ήταν ψηλός, με περιποιημένα γένια και τα καλοσιδερω-

24

Θανάσης Σκρουμπέλος, Μαύρος Μακεδών

μένα του ράσα τα στόλιζε ένας μεγάλος χρυσός σταυρός, με γρενά-

δες, ζαφείρια και ζωγραφιές από σμάλτο.

Η μάνα μου τον κοίταξε θαρρετά, την ένιωσα που ενοχλήθηκε.

«Θα βοηθήσω», του είπε, «μα μόνο για τον άνθρωπο... Όχι για τις

ιδέες. Δώστε μου την επιστολή που θέλετε να στείλω στον άντρα

μου».

Μετά στο σπίτι τη ρώτησα: «Γιατί είπες όχι για τις ιδέες;» Μα η

μάνα μου με πρόγκιξε. «Κοιμήσου», μου είπε, «είσαι μικρός ακόμη

για να σου μιλήσω γι’ αυτά. Εγώ ακούω πάντα την καρδιά μου».

Η απάντησή της με μπέρδεψε περισσότερο και το Σάββατο που

ήρθε ο κυρ-Παλαιολόγος τού το ’φερα γύρω γύρω για να μάθω ποια

διαφορά έχουν οι ιδέες από το συναίσθημα. Δεν πολυκατάλαβε τι

ακριβώς του ζητούσα. Κι εγώ από ένστικτο δεν ήθελα να μαρτυρή-

σω τι ακριβώς είχε συμβεί, και για να γλιτώσω που με ρωτούσε «ποιο

ακριβώς γεγονός σε προβλημάτισε περί της αντιθέσεως συναισθή-

ματος και λογικής και ψάχνεις απαντήσεις... που μόνο επιστημονι-

κώς δίδονται... Αχ, αυτοί οι φρέρηδες σας μπερδεύουν, μικρά παι-

διά, με αυτά που σας μαθαίνουν» έστρεψα την ερώτηση στο αγαπη-

μένο του θέμα, τη Μακεδονία, και η πρώτη φράση που του ξέφυγε

ήταν η ίδια που είχε πει και ο ιερωμένος στη μάνα μου. «Αυτό που

περιμέναμε ξεκίνησε. Ο κύβος ερρίφθη. Η χώρα του Αλεξάνδρου

αφυπνίζεται. Καιρός να αφυπνιστούμε και οι Έλληνες... Γιατί και σέ-

να Έλληνα σε λογίζω...» μου είπε. Κολακεύτηκα, συγκινήθηκα κι

ήμουν πια όλος αφτιά, να ακούσω για πολλοστή φορά για τον ευφυή

ελιγμό της μάχης των Γαυγαμήλων και το ηρωικό πέρασμα του Γρα-

νικού ποταμού, που ήταν καθοριστικό για τη μετέπειτα μεγαλειώδη

πορεία του «Νέου Διονύσου προς τας Ινδίας».

Με μάγευε με τις ιστορίες του για τον Μακεδόνα στρατηλάτη ο

κυρ-Παλαιολόγος και ήδη στον ύπνο μου έβλεπα τον Μεγαλέξαντρο,

ξανθό, υπέροχο καβαλάρη στο άτι του, τον Βουκεφάλα, αλλά με δέρ-

μα μαύρο, σαν το δικό μου.

25

Μάλιστα, έκοψα χαρτιά στο ίδιο σχήμα για να φτιάξω κι ένα βι-

βλίο (σημειωματάριο σκέψεων που το ’λεγε ο κυρ-Παλαιολόγος) με

τον τίτλο «Μαύρος Μακεδών».

Ο πατέρας μου ήταν μουσουλμάνος, μα σαν να υπήρχε μια ανεί-

πωτη συμφωνία με τη μάνα μου να μην μου μιλάει ούτε ο ένας για

τον Μωάμεθ ούτε η άλλη για τον Χριστό. Άλλωστε, αυτό δεν ήταν

ξένο από το φιλελεύθερο κλίμα της Αλεξάνδρειας. Όλες οι φυλές

της γης είχαν μαζευτεί εδώ. Άκουγες Αρμένηδες υφασματάδες να

περηφανεύονται για τα υφαντά τους, Εβραίους εμπόρους διαμα-

ντιών για το τέλειο κόψιμο σε έδρες των διαμαντιών τους, Έλληνες

να κομπάζουν για τη νέα ποικιλία μπαμπάκι που εφηύραν και τώ-

ρα αγοράζει μόνο από αυτούς ο αμερικάνικος στρατός, Σουδανούς

εμπόρους του δρόμου να σου κολλάνε για να αγοράσεις το δέρμα

ενός πύθωνα, Ιταλούς να τραγουδάνε για τη Νάπολη στις τρατορίες

τους, Ιρλανδούς ναύτες να τσακώνονται στο λιμάνι με τους Άγγλους,

και με το παλιό διάταγμα του Μεχμέτ Αλή για το δικαίωμα όλων στη

λατρεία άκουγες την καμπάνα του Ευαγγελισμού και μετά, από τον

απέναντι μιναρέ, το κάλεσμα του μουεζίνη και πιο κάτω τον θρήνο

από τη συναγωγή.

Η ελληνική κοινότητα ήταν η πιο ισχυρή. Οι Τοσίτσες ήταν αδελ-

φικοί φίλοι με τον Μεχμέτ Αλή και όταν ήταν νέοι εμπορεύονταν μα-

ζί καπνά στην Καβάλα. Μερικοί έλεγαν πως ήταν κι από κοντινά μέ-

ρη η καταγωγή τους, δίπλα δίπλα τα χωριά τους. Ηπειρώτης ο ένας,

Αρβανίτης ο άλλος –οι Τούρκοι δεν παραδέχονται πως ήταν Αρβα-

νίτης ο Μεχμέτ Αλή– και ο Τοσίτσας τον είχε δανείσει τρεις ρουπίες

που δεν είχαν πάει καλά οι δουλειές του. Και μετά, όταν ο Μεχμέτ

Αλή έγινε αντιβασιλιάς στην Αίγυπτο, ο πιο τρανός πασάς στην Αφρι-

κή, και το εμπόριο στην Καβάλα δεν έδινε τα αναμενόμενα στον Το-

σίτσα, ο κυρ-Κωνσταντίνος και ο αδελφός του μπήκαν στο πλοίο και

ξεμπαρκάρισαν στην Αλεξάνδρεια. Και ένα πρωί έστησε καρτέρι ο

κυρ-Κωνσταντίνος στον παλιό του φίλο, στον κήπο του όπου έκανε

26

Θανάσης Σκρουμπέλος, Μαύρος Μακεδών

με τους σιλαχσέρηδές του τον περίπατό του, και με κίνδυνο να τον

κόψουν βγήκε μπρος στον αντιβασιλιά. Ο Μεχμέτ τον αναγνώρισε

αμέσως, τον αγκάλιασε και τον πήρε σύμβουλό του και συνεταίρο

του σε όλα τα γκιρισεμτσλίκια του, και ο Τοσίτσας άνοιξε τον δρόμο

κι ήρθαν κι άλλοι Έλληνες εδώ να βρουν την τύχη τους, γιατί στα μέ-

ρη τους τους πνίγαν οι φόροι, τα έκτακτα μέτρα, οι απλήρωτοι στρα-

τιώτες που τους κλέβαν τη σοδειά, η αστάθεια, ο εμφύλιος πόλεμος.

«Ο φτωχός του φτωχού το μάτι βγάζει... Ενώ εδώ το γλυκό νερό του

Νείλου όλους τους θρέφει. Κι η θάλασσα της Αλεξάνδρειας είναι

δρόμος ανοιχτός για όλο τον κόσμο».

Ο κυρ-Παλαιολόγος μού είπε πως τα δύο λιμάνια που έχει είναι

εκείνα που είχαν φτιάξει παλιά οι Έλληνες. Το ένα, του Εύνοστου,

για να ’χουν καλό γυρισμό τα πλοία, και το πιο μεγάλο, που από κει

σήκωναν σκάλα για το ταξίδι και προσδοκούσαν την έλευση, τον ερ-

χομό, την περιοχή εκεί σε εκείνο το λιμάνι την ονόμασαν Ελευσίνα.

Να σας πω όμως και για τον κυρ-Παύλο Δανέ, αυτός και ο κυρ-

Παλαιολόγος ήταν οι μοναδικοί από την ελληνική κοινότητα με τους

οποίους είχαν σχέσεις οι δικοί μου και δεν βαρυγκομούσε η μάνα

μου που τους έβλεπε.

Ο κυρ-Δανέ ήταν φίλος του παππού μου του Χαρούν και κάναν

δουλειές μαζί όταν ο κυρ-Δανέ ήταν διευθυντής των σιδηροδρόμων

του Αμπάς και μετά των χεδιβικών θεάτρων. Το 1871 στο Κάιρο,

όπου ο Βέρντι πρωτοπαρουσίασε την Αΐντα του, στην παράσταση ήταν

και ο παππούς μου κι είχε να το λέει πως μετά, στη δεξίωση, καθό-

ταν απέναντι από τον Βέρντι. Τον κυρ-Δανέ τον είχε φέρει ορφανό ο

κυρ-Δημητριάδης από την Κύπρο και ο Μεχμέτ Αλή έγινε ο προστά-

της του, τον σπούδασε στο σχολείο των φρέρηδων και μετά τον έστει-

λε στο Παρίσι, στο πανεπιστήμιο, να γίνει ιατρομέντικος και όταν επι-

στρέψει από κει να είναι ο γιατρός της αυλής· κι έτσι έγινε.

Αργότερα ο κυρ-Δανέ βοήθησε και τον Ισμαέλ, τον εγγονό του

Μεχμέτ Αλή, στη διώρυγα, στη διάνοιξή της, που έγινε και ο πόλε-

27

μος με τους Άγγλους και τους Γάλλους, και μετά που επιβλήθηκε η

«Εγκάρδια Συνεννόηση» στον Χιλμί, ο κυρ-Δανέ, γέρος πια, απο-

σύρθηκε από σύμβουλος του χεδίβη. Λίγο πριν πεθάνει ήταν που τον

επισκεφθήκαμε με τον πατέρα μου στο κτήμα του το «Παουλίνιο» (του

το ’χε παραχωρήσει διά βίου ο Μεχμέτ Αλή), κι ο κυρ-Δανέ μού χά-

ρισε το λιμπρέτο της Αΐντας στα ελληνικά κι ένα τηλεσκόπιο να μελε-

τάω τ’ άστρα. Κι ήταν αυτός που με ώθησε να κρατάω τεφτέρι σε ό,τι

κάνω και σκέφτομαι, να κοιτάω μετά στις σελίδες τα λάθη της ζωής

μου και να τα διορθώνω. Έτσι, χάρη στον κυρ-Δανέ ξεκίνησε ο «Μαύ-

ρος Μακεδών» και σήμερα επιτέλους γέμισα ολόκληρη σελίδα με «ει-

δήσεις απ’ την αγαπημένη χώρα». Και να πώς: χτες δεχτήκαμε την

επίσκεψη του κυρ-Άμιλτον, ήθελε και αυτός να στείλει επιστολή στον

πατέρα μου στο Μοναστήρι. Η μάνα μου τον δέχτηκε στον κήπο, κά-

τω από τις μανόλιες που σε μεθούσαν με τη μυρωδιά τους. Τον τρα-

τάρισε βύσσινο ο Αουάκ, ο μουταφικέρης μας. Ο σερ Άμιλτον ήξερε

καλά τα ελληνικά και κοκορεύτηκε πως ήταν γνώστης της κατάστα-

σης στα Βαλκάνια. Τον στέλναν υποπρόξενο στο Μοναστήρι και γι’

αυτό μας επισκέφθηκε, να του δώσουμε τα χαιρετίσματα για τον πα-

τέρα μας, να ’ναι αρχή γνωριμίας μαζί του. «Το ’να χέρι νίβει τ’ άλλο

και τα δυο το πρόσωπο», είπε και ελληνική παροιμία στη μάνα μου.

Της χάρισε και το βιβλίο του. Ήταν εθελοντής στον πόλεμο στην Κρή-

τη (στις σκληραγωγίες του 1867).

Μ’ άνοιξε ο νους με αυτά που έγραφε, όχι τα πολεμικά μα τα χου-

κούμια του. Σας τα γράφω όπως τα διάβασα κι όπως τα ’γραψα στο

βιβλίο μου: «...οι επαναστάσεις στα Βαλκάνια, θα πρέπει να το καταλά-

βει αυτό ο σουλτάνος, θα γίνουν, κι ας προνοήσει ν’ αφήσει λάσκο το σκοι-

νί. Η Ινγκλετέρα δεν θέλει ένα διαλυμένο οθωμανικό βασίλειο, επιθυμεί

το κράτος του σουλτάνου μέχρι και την Αδριανούπολη ως ανάχωμα στις

βλέψεις του τζάρου που γλυκοκοιτάει το Αιγαίο σαν πόρτα στη Μεσόγειο

και την Αφρική. Όμως και τα νέα κράτη που θα φτιάξουν οι επαναστάτες

στα Βαλκάνια θα πρέπει να έχουν ισορροπία αναμεταξύ των, να μην είναι

28

Θανάσης Σκρουμπέλος, Μαύρος Μακεδών

κανένα πιο δυνατό από το άλλο. Στη Μακεδονία ο τζάρος με τους Βουλ-

γάρους προσπαθεί να βάλει πόδι από τη Βιτωλία μέχρι τη Θεσσαλονίκη.

Οι Έλληνες έχουν την ιστορία με το μέρος των, αλλά η ιστορία δεν είναι

τουφέκι. Το τουφέκι όμως φτιάχνει ιστορία σήμερα στη Βιτωλία. Τα συμ-

φέροντα της Ινγκλετέρας θέλουν και να μην πιεστεί εκεί πολύ ο τζάρος,

όμως και να μην βγουν οι Βούλγαροι στο Αιγαίο και μαζί τους ο τζάρος.

Αλλά και οι Έλληνες να μην αβγατίσουν κι άλλο τα σύνορά τους και με-

γαλώσουν υπέρ το δέον...»

29