sl. 80 - po~etak demota`e otvorenog betonskog kanala sa ...31 sl. 82 - izgled temeqa severnog zida...

Crkva svetog Dimitrija je prilikom ru{ewa priprate i sama bilaozbiqno o{te}ena. Obnavqana je u dva maha i pri tome je pretrpelaizmene, kako u kontaktnoj zoni sa pripratom, tako i u materijalu upotre-bqenom za zidawe poru{enog dela severnog zida. Za obnovu su upotre-bqeni blokovi oniksa koji su delimi~no izlazili van ravni zate~enogzida. Crkva je, posebno wena kupola i kubi~no postoqe, do~ekala obnovu1932. u te{kom stawu. Veoma ozbiqne pukotine na ovim delovima tadasu temeqno sanirane i konsolidovane.

Temeqi ove crkve su pli}i od temeqa susednih, crkve Sv. Apostola ipriprate. Tokom radova 1931-32. godine je zona oko temeqa oblepqenaslojem gline. Betonski kanal, koji je ugra|en 1962. godine, bio je u dnutemeqa, a povr{ina temeqa je oblepqena betonom u punoj visini i zatimpremazana bitumenom. Za prolaz kanala je prose~en i deo temeqaseveroisto~nog ugla apside, a u dno fasadnog zida je uklesan `qeb zaboqe nalegawe betona i bitumenskog premaza.

Prilikom izrade otvorenih betonskih kanala 1983. godine prostorizme|u dva kanala je je ispuwen mr{avim betonom. Dowi kanal pod pok-lopcima od betonskih plo~a ostao je prazan i bez odvoda, tako da jeprikupqao vodu koja se proce|ivala kroz sloj {uta i lomqenog betonanasutog neposredno uz mr{avi beton i ispod trotoara. Koli~ina betonakoja je bila ugra|ena za dowi i gorwi kanal i ispunu od mr{avog bet-ona iznosi 17,40 kubnih metara livenog betona, dok je ispod trotoarabilo oko 11 kubnih metara lomqenog betona i {uta.

Crkva svetog Dimitrija, kao i sve crkve u ansamblu, bila je malterisanai obojena crveno. Za malterisawe je upotrebqen hidrofobni malterspravqen od kre~a, peska ùte boje i mlevene opeke.

Da je crkva spoqa u celini bila obojena crvenom bojom pokazali susasvim mali fragmenti maltera i boje na wima, u uloìnama prozora natamburu, koji su preostali pri obijawu maltera i fugovawu produ`nimmalterom tokom radova 1931-32. godine. Ve}a povr{ina ovog maltera saostacima crvene boje je opstala samo na isto~noj strani severne stranekubi~nog postoqa. Kako je malter sa povr{ina blokova oniksa propaobrè od maltera koji je nanet na slogove opeke i sige, pri posledwembojewu crkava pre radova 1932. godine, kada su crkve obojene ruì~asto,boja je naneta direktno na neomalterisane blokove oniksa.

Crkva Sv. Dimitrija nema stati~kih problema na severnom i isto~nomfasadnom zidu, {to govori da su sanacija i postavqawe zatega tokomradova 1931-32. godine bili uspe{ni. Me|utim, na zapadnom zidu, iznadvrata, postoje {iroke pukotine. Freske, o{te}ene pukotinama,obezbe|ene su {irokim flasterima od gaze koji stoje ve} dve decenije.

Na severnom zidu i severnom delu zapadnog zida crkve je izraèno jakoisoqavawe do visine od oko dva metra koje poti~e od prodora vode sarastvorenim solima kroz fasadu neza{ti}enu malterom.

Lepa bifora na severnom zidu crkve, jedino svetlo osim apsidalnog ikupolnih prozora, zazidana je i u plitkoj ni{i sa unutra{we straneoslikan je u punoj visini patrijarh Jefrem koji je umro 40 godina poslezidawa crkve.

Zazi|ivawe prozora je izvedeno veoma neuredno, krupnim komadimajedrog kamena, sige, oblutaka. Prilikom radova \ur|a Bo{kovi}a je saspoqne strane ova ispuna fugovana. Uklawawem ispune je utvr|eno dasu u prozorskom udubqewu oslikane dve ènske figure u gotovo prirod-noj veli~ini, koje su odmah po otkrivawu, zbog wihove elegancije i le-pote, nazvane ”Princeza sa krunom” i "Princeza sa velom".

Rasko{na ode}a i ukrasi na glavama govore da se radi o predstavamaosoba visokog roda. Obe figure imaju isti poloàj ruku, desna je sprem-na da prihvati krst, a leva je okrenuta dlanom upoqe. Nema naslikanihbelih krstova, bisera na ode}i, krunama i nau{nicama, kao ni imena uzfigure, {to navodi na pomisao da slike nisu zavr{ene...

30

PE]KA PATRIJAR[IJA - ISTRA@IVAWA I REZULTATI 2006

Sl. 80 - Po~etak demotaè otvorenog betonskog kanala sa severne stranecrkve Sv. Dimitrija

31

Sl. 82 - Izgled temeqa severnog zida crkve Sv. Dimitrija oblo`enog betonomkoji je premazan bitumenom

Sl. 84 - Izgled betonske obloge temeqa apsidecrkve Sv. Dimitrija

Sl. 81 - Ru{ewem otvorenog betonskog kanala sa severne strane crkve Sv.Dimitrija utvr|eno je da le`i na masi betona

Sl. 83 - Izgled betonske obloge temeqa severoisto~nog ugla apsidecrkve Sv. Dimitrija

32


Sl. 85 - Izgled rova prokopanog kroz dva kanala i betonsku ispunu izme|uwih na severnoj strani crkve Sv. Dimitrija

Sl. 86 - Izgled doweg (1962) i gorweg (1983) betonskog kanala i betonskeispune (1983) izme|u wih na severnoj strani crkve Sv. Dimitrija

Sl. 87 - Obloga od betona i bitumena temeqa severnog zida crkve Sv. Dimitrija

Sl. 88 - Izgled temeqa apside crkve Sv. Dimitrija o~i{}enog od betona ibitumena: ugao temeqa je prose~en radi sprovo|ewa kanala iz 1962. godine

33

Sl. 89 - Izgled ju`ne strane kupole i kubi~nog postoqa crkve Sv. Dimitrija:fasada je fugovana produ`nim malterom

Sl. 90 - Fragment bojenog fasadnog maltera uz prozor na kupoli crkve Sv. Dimitrija

Sl. 91 - Izgled severnog zida crkve Sv. Dimitrija sa freskama koje suugro`ene jakim isoqavawem

Sl. 92-93 - Izgled zapadnog zida crkve Sv. Dimitrija sa pukotinama i flasterima od gaze koji obezbe|uju freske

34


Sl. 94 - Izgled severnog zida crkve Sv. Dimitrija sa zazidanom biforom: fasada iispuna prozora su fugovani produ`nim malterom, a fasada bez maltera je uzrok jakog

isoqavawa na fresko-malteru

Sl. 95 - Izgled prozora - bifore i grube ispune na severnojfasadi crkve Sv. Dimitrija

35

Sl. 96 - Izgled `enske figure sa isto~ne strane prozora crkve Sv. Dimitrija("Princeza sa krunom") posle uklawawa ispune kojom je prozor bio zazidan

Sl. 97 - Izgled `enske figure sa zapadne strane prozora crkve Sv. Dimitrija("Princeza sa velom") posle uklawawa ispune kojom je prozor bio zazidan

36


Sl. 96a - Detaq sl. 96 - "Princeza sa krunom"

37

Sl. 97a - Detaq sl. 97 - "Princeza sa velom"

Velika priprata, postavqena podu`nom osom upravno na podu`ne oso-vine tri crkve, definitivno je uobli~ila celinu. Ali konstrukcijadvo~lanih lukova na masivnim stupcima i elegantnim visokim stubovi-ma nije bila dugog veka, severozapadna strana je stradala pri zemqotre-su i vi{e nije obnavqana na isti na~in. Prilikom obnove otvori izme|ustubova su zazidani, a severni deo zapadnog i severni zid u celini suponovo ozidani bez ikakve podele koja bi ukazivala na prvobitnu kom-poziciju fasada. Nivo terena oko priprate znatno je povi{en, jer {utod ru{ewa nije uklowen. Kako su tada zasuti i ulazni otvori, na zapad-nom i severnom zidu na~iwena su nova ulazna vrata na vi{im kotama, arazlika u visini u odnosu na pod priprate re{ena je novim stepenicima.

Tokom radova 1931-32. godine bifore na ju`nom delu zapadne fasade suoslobo|ene od prizidanih potpora, a gorwi delovi gra|evine sustati~ki obezbe|eni armiranobetonskim gredama. Teren oko crkava jeoslobo|en nasutog {uta, ulaz u pripratu sa zapadne strane dobio je ispoqno stepeni{te. Severni otvor, koji je u me|uvremenu bio zazidan,otvoren je i dobio je drvene dovratnike i vrata. Kroz otvor probijenizme|u dovratnika i vrata provu~en je snop elektri~nih vodova dorazvodnog ormana u ni{i vrata. Kompletan malter je obijen i sve fasadepriprate su fugovane produ`nim malterom.

Ali posle sanacije su se pukotine u severnom delu zapadne fasadeponovo pojavile na malteru kojim su fasade fugovane, a postavqeni gip-sani markeri su popucali. Ove pukotine su pra}ene vi{e decenija iizazivale su nedoumice kod konzervatora.

Jako isoqavawe na unutra{wim zidovima priprate, posebno sa severnei zapadne strane, bilo je povod za fizi~ko-hemijsko ispitivawe, koje jepokazalo da malteri koje je aplicirao \. Bo{kovi} imaju visok proce-nat nerastvornog ostatka i vi{i procenat rastvornih silikata, odnosnoda u ovim malterima ima cementa. Malter kojim su fasade u dowoj zonicrkava fugovane 1983. godine, pod rukovodstvom M. ânak-Medi}, imaznatno vi{i procenat cementa nego uzorci maltera \. Bo{kovi}a.

Priprata je sa severne strane zasnovana na temeqima od jedrih obluta-ka i lomqenog kamena, dok su ju`ni i ju`ni deo zapadnog zida ozidanina ostacima starije gra|evine. Verovatno da bi se ravnomerno na teme-qe prenelo optere}ewe od zidova priprate, preko temeqa su postav-qene drvene grede - santra~i i iznad wih je ozidan niski sokl sa kojesu ozidani masivni stupci i na koji su postavqene stope stubova veli-kih bifora. Mogu}e je da je slabqewe santra~a uz seizmi~ke uticajeuzrok ru{ewa dela priprate.

Betonski kanal, koji je ugra|en 1962. godine, bio je u dnu temeqa, a

povr{ina temeqa je oblepqena betonom i cementnim malterom u punojvisini. U ju`nom delu temeqa zapadnog zida je i zid starije gra|evinepotpuno obu~en u beton i zatim je sve premazano bitumenom. Za prolazkanala je probijen temeq zvonika.

Prilikom izrade otvorenog betonskog kanala 1983. godine iskop dodoweg kanala je ispuwen betonom. Ispod betonske plo~e trotoara je biosloj lomqenog betona. Ukupna koli~ina betona koja je izva|ena iz teme-qne zone, od dva kanala i ispune, iznosi 31,10 m3 livenog betona i oko20 m3 lomqenog betona. Prilikom uklawawa nanosa betona i bitumenasa temeqa priprate pokazalo se da je wima pokrivena i nekada{wagreda santra~a iznad temeqa priprate koja je davno istrulila i u wenomleì{tu je bila samo zemqa. âk su delovi leì{ta grede bilipokriveni komadima opeke kako bi se premostio otvor i zacementiralapovr{ina radi nanosa bitumena. Sa ju`ne strane, gde su zidovi i stubpriprate nalegali na zidove starije gra|evine, podu`na {upqina odistrulelog santra~a bila je ispuwena delom zemqom, a delom i {qunkomod podloge trotoara. Zbog nestanka grede je u stati~kom smislu biougroèn stub velike bifore priprate, kao i kompletan ju`ni zida.

Temeq ju`nog zida priprate nije imao betonske kanale ve} su temeq ipovr{ina oko temeqa bili obloèni glinom, verovatno radi za{tite odvlage. S obzirom da se kroz spojnice trotoara proce|ivala voda i nata-pala podlogu plo~a, glina ju je zadràvala, tako da je ~itava ova zonabila vla`na. Dakle, uzrok vlage nije obli`wi jaz, ve} i porozni tro-toar i slojevi gline u temeqnoj zoni.

Prilikom uklawawa maltera sa cementom i ispitivawa pukotina nazapadnoj fasadi Danilove priprate utvr|eno je da iza pukotina u spoj-nicama od produ`nog maltera postoje {ire pukotine, od kojih su nekesanirane injektirawem cementnim mlekom, a neke su pune zemqe. Tako|e,do pojave pukotina u malteru iz 1932. godine do{lo je zbog propadawasantra~a koji se nalazio na visini od oko 4 metra. Prostor koji je neka-da bio leì{te grede koja je propala usled vlaèwa zida, sluìo je kaostani{te i skloni{te insektima i malim ìvotiwama - str{qenovima,puhovima, vevericama i sl. Visina santra~a odgovara visini drvenihzatega u lukovima u unutra{wosti priprate. Drveni santra~ se nalazioi iznad velikih lukova na ju`noj fasadi i bio je delom truo i pokrivenjakim malterom sa cementom (radovi 1983. godine).

Oko ostataka fresko-kompozicija na fasadama su op{ivke i plombe odprodu`nog maltera stavqene 1932. godine i posle tog vremena nije bilonikakvih intervencija na wima. Posebno je te{ko stawe fresaka nazapadnoj fasadi zbog udara ki{e sa vetrom, a deo freske je ve} i otpaoiz stare op{ivke.

38


39

Sl. 98-99 - Izgled otvorenog betonskog kanala iz 1983. godine pre demontaèi po demontaì - sloj peska i betonske podloge ispod plo~a trotoara i

otvorenog kanala je zadràvao vodu koja se proce|ivala iz okolnog terena

Sl. 100 - Po~etak uklawawa betona sa severne strane priprate Sl. 102 - Izgled severozapadnog uglapriprate - temeqi obloèni betonom

i premazani bitumenom

Sl. 103 - Izgled severozapadnog uglapriprate sa zabetoniranim dowim

kanalom - sabirnikom vode

Sl. 101 - Izgled severozapadnog ugla priprate - tokom radova 1983. godineiskop je ispuwen betonom ~itavom duìnom, a kanali sa ispunom od krupnog

oblutka su zadràni, {to je dovodilo vodu do temeqne zone

40


Sl. 104 - Izgled temeqa priprate sa severne strane posle ~i{}ewa odbetonske obloge: pokazalo da je preko temeqa bila postavqena drvena greda,

santra~, radi raspodele pritisaka od stubaca i stubova priprate

Sl. 105 - Izgled temeqa priprate sa severne strane, posle uklawawabetonske obloge pokazalo se da je drvena greda, santra~, potpuno istrulila i

da je od we ostala samo {upqina

Sl. 107 - Izgled temeqa severnog dela zapadnog zida priprate sa betonskomoblogom temeqa, koja je premazana bitumenom

Sl. 106 - Izgled baze stuba sa severne strane priprate ispod koje je bila{upqina od nestalog drvenog santra~a

41

Sl. 109 - Izgled temeqa zapadnog zida priprate sa dowim i gorwim betonskim kanalom i betonskom oblogom temeqa; voda iz doweg kanala nije

mogla da otekne zbog zatvorenih odvoda ka upojnim bunarima

Sl. 108 - Izgled temeqa zapadnog zida priprate sa dowim i gorwim betonskim kanalom i betonskom oblogom temeqa

Sl. 111 - Izgled temeqa zapadnog zida priprate sa dowim betonskim kanalomi betonskom i bitumenskom oblogom temeqa

Sl. 110 - Izgled temeqa zapadnog zida priprate sa dowim betonskim kanalomkoji je sa svojom ispunom od krupnih oblutaka sabirao vodu iz okolnog

terena i sprovodio je do temeqa

42


Sl. 112 - Izgled temeqa ju`nog dela zapadnog zida priprate sa dowimkanalom i betonskom oblogom; rov na slici je u punoj {irini prokopan kroz

masu betona koji je bio podloga gorweg, otvorenog kanala

Sl. 114 - Izgled temeqa priprate na severozapadnom uglu posle ~i{}ewa odbetonske obloge temeqa; spoj temeqa i zida je bio pro{upqen i oslabqen

usled nestanka drvenih santra~a

Sl. 115 - Izgled temeqa priprate na severozapadnom uglu posle ~i{}ewa od betonske obloge temeqa; zid je izgubio oslonac u zoni lica i bio je

oslowen samo na ispunu (trpanac); u {upqini se vidi otisak drvene grede

Sl. 113 - Izgled temeqa priprate uz stepenice na zapadnim vratima sa dowimi gorwim betonskim kanalima i betonskom oblogom temeqa

43

Sl. 116 - Izgled temeqa severnog dela zapadnog zida priprate, posle~i{}ewa temeqa od betonske obloge; truqewem i nestankom drvene grede u

osloncu zida stvoreni su uslovi za nekada{we ru{ewe priprate

Sl. 118 - Izgled temeqa severnog dela zapadnog zida priprate posle ~i{}ewatemeqa od betonske obloge; rupa puna zemqe i pokrivena cementnom i bitu-

menskom oblogom pru`ala se po celom obimu priprate

Sl. 119 - Izgled temeqa zapadnog zida priprate, posle ~i{}ewa temeqa odbetonske obloge; `qeb u dnu zida je uklesan 1962. godine prilikom izrade

betonske obloge temeqa

Sl. 117 - Detaq temeqa severnog dela zapadnog zida priprate; podmetawemkomada opeke je premo{}ena {upqina kako bi se izvela cementna i bitumen-

ska obloga temeqa priprate

44


Sl. 120 - Izgled temeqa zapadnog zida priprate, o~i{}enog od betonskeobloge; rastre{eni temeqi, oslabqeni nestalim santra~ima, uzrok su

pukotina u zapadnom zidu i nadvratniku zapadnih vrata

Sl. 122 - Izgled temeqa ju`nog zida priprate, posle ~i{}ewa od obloga gline;zid priprate je oslowen na zid starije gra|evine (vidi se crveno bojeni mal-

ter i ni{a); {upqina koja je bila puna zemqe je od istrulelog santra~a

Sl. 123 - Izgled severnog dela zapadne fasade priprate, istruleli santra~ jena|en i na ~etiri metra visine i bio je uzrok nastanka pukotina u fasadi

Sl. 121 - Ugaoni kamen, na jugozapadnom uglu priprate, po~ivao je naukr{tenim santra~ima, koji su istruleli i ~ije trase su bile pune zemqe; trotoar iz 1983. godine je samo prislowen uz zemqu ispod kamenog bloka

45

Sl. 124 - Detaq severnog dela zapadne fasade priprate, pukotine uprodu`nom malteru kojim su fasade fugovane tokom radova 1931-32. godine,

pukao je i kontrolni gipsani marker

Sl. 125 - Detaq severnog dela zapadne fasade priprate, posle ~i{}ewa zidaod produ`nog maltera; na mestima prslina u malteru su {iroke nesanirane

pukotine, neke ispuwene zemqom

Sl. 126 - Izgled severnog dela zapadne fasade priprate, istruleli santra~na visini od ~etiri metra visine bio je uzrok nastanka pukotina u fasadi,

rupa se pru`ala du` severne polovine fasade

Sl. 127 - Detaq iz le`i{ta nekada~weg santra~a, na|eni komad drveta imesto stanovawa puhova i veverica

Crkva svetog Nikole je mala bogomoqa prizidana uz ju`ni transept i|akonikon Bogorodi~ine crkve. Dovodila je istraìva~e u dilemu o vre-menu izgradwe, s obzirom na postojawe ktitorske kompozicije.Sagra|ena je redovima sige i opeke od temeqa do visine ju`nog zida iwegovog venca u jednom dahu i bez temeqnih ispusta. Gorwi deo zapadnogkalkana, iznad nadvratnika, ozidan je opekom i on se, kao i kasnijedozidani nazidci zbog razre{avawa problema odvodwavawa krovova,mogu pripisati poznijim radovima.

Episkop Danilo moè biti ktitor crkve Sv. Nikole, ali to svakako nemoè biti crkva koja je danas pred nama. Svojim severnim zidom,debqine svega 30 sm, prislowena je na freske koje su oslikane u tremuu 14. veku i premazane tamno-crvenom bojom u koju je ugreban zapis osmrti patrijarha Maksima 1681. godine, a on je jasno ~itqiv i na plavojpozadini, ispod premaza crvene boje. Sasvim je mogu}e da patrijarhMaksim nije bio samo ktitor oslikavawa ve} i izgradwe crkve. Upravona tu pomisao navodi i okolnost da je po wegovoj èqi sahrawen u wenojneposrednoj blizini.

Zidovi crkve su znatno tawi od zidova ostalih crkava {to je logi~no sobzirom na wene dimenzije. Sasvim je sigurno da su odmah i omalter-isani, jer su kaverne na blokokvima sige izuzetno velike i morala jeimati za{titu od maltera da bi se o~uvao ìvopis na wenim zidovima.Zidana kvalitetnim kre~nim malterom, bila je omalterisana malteromkome je dodata mlevena opeka. Obojena je crvenom bojom svetlijom odonih kojom su bojene ostale crkve.

I pored velikog truda tokom radova \. Bo{kovi}a da se sa zidova crkveuklone svi tragovi maltera i boje, ipak je ostalo dovoqno tragova mal-tera na blokovima sige, a jedan fragment maltera obojen crvenom bojomostao je na pregibu venca uz Bogorodi~inu crkvu.

Prilikom istraìvawa temeqne zone uklowen je trotoar od plo~abelovodskog pe{~ara postavqenih u sloju peska preko betonske plo~e, ai otvoreni betonski kanal. Oko temeqa apside su bila oba betonskakanala, kao i kod drugih crkava i priprate, dok je sa ju`ne strane biosamo gorwi kanal sa re{etkama.

Sa isto~ne strane je prostor izme|u dva kanala bio ispuwen betonom,dok je sam dowi kanal bio slobodan, ali zatvorenog odvoda. Bio je punvode koja je dovo|ena kanalom sa isto~ne strane od Bogorodi~ine crkvei koja nije mogla da otekne, odnosno mogla je samo da natapa masu bet-ona da je daqe kapilarno sprovodi.

S obzirom da je temeq crkve pravilno ozidan tesanicima sige i opekom,bio je obloèn cementnom oblogom tawom nego na drugim crkvama ineuredno zalivan-prskan bitumenom.

Ispod betonske plo~e, podloge trotoara, bio je sloj lomqenog betona i{uta u debqini od 20 sm, koji je poticao od prethodne podloge kamenihplo~a i od prethodnog betonskog trotoara.

Sa ju`ne strane crkve, ispod kanala iz 1983. godine, bio je do dna teme-qa rov ispuwen krupnim re~nim oblutkom. Upravo je ovaj sloj kaodrenaà dovodio vodu iz okolnog terena do temeqne zone. Temeq jeispod betonskog kanala bio veoma vlaàn, a siga ozbiqno nagriènavlagom.

Teren i podloga trotoara oko crkve su nasipani lomqenim betonom ibetonirani na vi{oj koti i 1962. i 1983. godine, tako da ukupna koli~inalivenog betona koja je bila u temeqnoj zoni je 12,60 kubnih metara (gorwii dowi betonski kanal i ispuna od betona) i oko 8 kubnih metaralomqenog betona koji se nalazio ispod trotoara.

Temeq crkve Sv. Nikole sa zapadne strane nije bio {ti}en betonskimkanalima, me|utim, kao i ju`ni zid Bogorodi~ine crkve bio je ugroènvodom koja je prolazila izme|u okvira i mermerne plo~e kojom jezatvoren prolaz u prostor ispod sarkofaga patrijarha Maksima.

Tokom radova 1931-32. godine sarkofag je demontiran radi ispitivawazidova starije gra|evine, ukloweno je dno wegovo dno i ozidana je pros-torija ispod wega za daqe studirawe starih zidova i razgledawaostataka bojenog maltera i floralne dekoracije otkrivene na ostacimastarijeg objekta iznad koga su ozidani ju`ni fasadni zidoviBogorodi~ine crkve i priprate. Kapak da se "u grobnicu moè ulazitikad se ho}e" ostavqen je izme|u sarkofaga i crkve Sv. Nikole.

Po{to je plo~a sarkofaga uà od bo~nih strana, \. Bo{kovi} je izbe-tonirao gredu izme|u plo~e i fasadnog zida Bogorodi~ine crkve, nakome je fresko-kompozicija. I pored ove intervencije, voda stalnoprodire u zid crkve i pojavquje se sa unutra{we strane, na fresko-mal-teru.

Mo{ti patriajrha Maksima su bile na dnu, u blatu tog ozidanog prosto-ra, me|u ostacima istrulelog drvenog sanduka iz 1926. godine. Mo{ti suizva|ene i trudom dvojice arhijereja oprane, opojane i pohrawene ucrkvu svetog Nikole, do izrade }ivota u kome }e definitivno na}i mir,sme{tene ispod portreta ktitora.

46


47

Sl. 128 - Izgled otvorenog betonskog kanala sa isto~ne strane crkve Sv.Nikole, pre po~etka demontaè; plastificirana obloga

kanala (verovatno policem) je propala i beton je propu{tao vodu

Sl. 129 - Izgled otvorenog betonskog kanala sa isto~ne strane crkve Sv. Nikole, na po~etku demontaè

Sl. 130 - Izgled temeqne zone apside crkve Sv. Nikole - otvoreni betonskikanal je leào na masi betona kojom je ispuwen prostor do doweg betonskog

kanala punog zarobqene vode

48


Sl. 131 - Izgled jugoisto~nog ugla crkve Sv. Nikole - sa ju`ne strane je gorwikanal leào na sloju od krupnih oblutaka, koji je kao drenaà prikupqao vodu

iz okolnog terena i dovodio je do temeqa crkve

Sl. 133 - Izgled temeqne zone ju`nog crkve Sv. Nikole, posle uklawawaotvorenog betonskog kanala i podloge od oblutaka - temeq u visini kanala je

bio sa cementnom oblogom i bitumenom

Sl. 132 - Izgled temeqne zone apside crkve Sv. Nikole, posle uklawawabetonskih kanala i livenog i lomqenog betona - temeqi su bili obloèni

cementnim malterom i premazani bitumenom

Sl. 134 - Detaq temeqa ju`nog zida crkve Sv. Nikole, temeq u visini kanalaje bio sa cementnom oblogom i neuredno prskan bitumenom, dok je u dowoj zoni

temeq bio veoma vlaàn zbog postojawa drenaè od oblutaka

49

Sl. 134 - Izgled isto~ne strane crkve Sv. Nikole, posle uklawawa betonskihkanala i cementne obloge temeqa

Sl. 136 - Izgled temeqa ju`nog zida crkve Sv. Nikole, posle uklawawa betonskog kanala i cementne obloge - siga i opeka kojom su zidani

temeqi su nagri`eni dugotrajnim dejstvom vlage

Sl. 137 - Detaq temeqa ju`nog zida crkve Sv. Nikole, posle uklawawa betonskog kanala i cementne obloge - degradacija sige i opeke dugotrajnim

dejstvom vlage, a zbog postojawa drena`e od oblutaka i zatvorenosti betonom

Sl. 135 - Izgled temeqne zone apside crkve Sv. Nikole, posle uklawawabetonskih kanala i cementne obloge temeqa

50


Sl. 138 - Izgled sarkofaga patrijarha Maksima izme|u zapadnog zida crkveSv. Nikole i ju`nog zida Bogorodi~ine crkve, sa kapkom za sila`ewe u pros-

tor za razgledawe starijih zidova

Sl. 140 - Izgled prostora ispod sarkofaga patrijarha Maksima - izgled otvoraza sila`ewe i crveno bojeni maltera na zidu starije gra|evine (levo), na

kome je podignut ju`ni zid Bogorodi~ine crkve

Sl. 139 - Izgled prostora ispod sarkofaga patrijarha Maksima - sarkofagnema dno, a sa desne strane je vla`ni zid Bogorodi~ine crkve i betonskagreda kojom je zatvoren prostor izme|u gorwe plo~e sarkofaga i freske

51

Sl. 141 - Izgled prostora ispod sarkofaga patrijarha Maksima - izgled zidasa crvenim malterom (desno) i mo{ti patrijarha Maksima sa ostacima drvenog

kov~ega na dnu prostorije

Sl. 143 - Detaq crvenog maltera na zidu starije gra|evine, ispod ju`nog zidaBogorodi~ine crkve

Sl. 142 - Detaq crvenog maltera sa floralnim motivom na zidu starijegra|evine, ispod ju`nog zida Bogorodi~ine crkve

52


O konzervatorskim radovima u 2006. godini

Konzervatorski radovi u Pe}koj patrijar{iji u 2006. godini su izvedenikao prvi deo realizacije projekta ”Za{tita i prezentacija crkava Pe}kepatrijar{ije”. Radovi nisu zavr{eni u jednoj sezoni zbog pove}anog obimaposla na uklawawu velike koli~ine betona na|enog oko temeqa crkavai priprate (96.84 m3 livenog betona i 63.50 m3 lomqenog betona i {uta).

Radovi su izvedeni uz blagoslov Wegove Svetosti patrijarha Pavla izalagawe Saveta za obnovu hramova i kulturne ba{tine Srpskepravoslavne Crkve, uz podr{ku Ministarstva kulture Republike Srbijei ministra Dragana Kojadinovi}a, sredstvima Vlade Republike Srbije.

Projekat ”Za{tita i prezentacija crkava Pe}ke patrijar{ije” izra|en je,prema uslovima Republi~kog zavoda za za{titu spomenika kultureBeograd, u Preduze}u ”ALBO Inèwering” iz Beograda, koje je projekaturadilo kao donaciju za spomenike kulture na Kosovu i Metohiji. Autori odgovorni projektant je arhitekta Marija Jovin.

Radovi su trajali {est meseci, od 10. maja 2006. godine, a rukovodilacradova je bio arhitekta Sini{a Temerinski. Stalni projektantski nad-zor je obavqala Marija Jovin, a saradnici na radili{tu su biliAleksandra Mani} i Dragomir Mileti}. Slikarsko-konzervatorske rado-va na fasadama vodio je slikar-konzervator Radomir Petrovi}, a~lanovi slikarske ekipe su bili Filip Gorgijev, Dejan Milosavqevi},Sr|an Radosavqevi}, Stanoje Davidovi}, Jelena Koji}, Nata{a Tomi},Zvonimir Janci}, Velibor Kova~evi} i Marija Ivani}. Slikarsko-kon-zervatorske radove na ìvopisu oltarskog prostora Bogorodi~ine crkveizveo je slikar-konzervator Slobodan Stojilovi}.

Radove na za{titi i stati~kom obezbe|ewu crkava su relizovali dobrii vredni majstori i radnici iz Novog Pazara: Blagomir ]esi}, DobrosavDe~ovi}, Qubisav Mojsilovi}, Sre}ko Drmani}, Dejan Niki}, TikomirNiki}, Dejan Nik{i}, Borislav Bori~i}, Nikola Tanaskovi}, PeroGli{ovi}, Miroslav Tiosavqevi}, Branko Mileti}, Marko Gvozdenovi},Vladan Beli}, Radoslav Zabunovi}, An|elko Petrovi}, AleksandarBeli}, Milija [ebekovi}, Dobrosav Bugari}, Oliver De~ovi}, kao iRadivoje Krasi}, Sowa Kola{inac, Sawa Kola{inac, Miqko Milova-novi} iz Gora`devca i Slavi{a Da{i} iz Brestovika.

Deo materijala potrebnog za rad obezbe|en je zahvaquju}i angaòvawuslikara Vladimira Veli~kovi}a i Kulturnog centra Srbije u Parizu, adeo zahvaquju}i pomo}i Instituta za virusologiju, vakcine i serumeTorlak. Veliku pomo} u organizaciji radova pruìli su episkopTeodosije i monasi manastira Visoki De~ani.

53

Sl. 144 - Radnici koji su izneli teret uklawawa 400 tona betona iz temeqne zone crkava i {estomese~nog boravka u manastiru

ogra|enom bodqikavom ìcom

Sl. 145 - Radnici i deo ekipe Republi~kog zavoda za za{titu spomenika kulture ispred priprate Pe}ke patrijar{ije

54


Literatura i izve{taji kori{}eni pri izradi projekta iizvo|ewu radova

1. \ur|e Bo{kovi}, Osiguravawe i restoracija crkve manastira Sv.Patrijar{ije u Pe}i, Starinar, kw. Yyyy-yH, 1933-34, 90-165.

2. \. Bo{kovi}, Arhitektonski izve{taji, Osigurawe Pe}ke patri-jar{ije, Glasnik SND Hy (1934) 212-215.

3. V. J. \uri}, Nastanak graditeqskog stila moravske {kole,fasade, sistem dekoracije, plastika, Zbornik LU 1 (1965) 35-36.

4. In`. Vlastimir Tufegxi}, Gra|evinski materijali, poznavawe iispitivawe, Beograd, 1966.

5. Milka ânak-Medi}, Arhitektura prve polovine Hyyy veka yy,Beograd 1995, 15-132.

6. Mnemosyne, Centar za o~uvawe nasle|a Kosova i Metohije,Finalni izve{taj Za{tita prirodnog i kulturnog nasle|a u Metohiji, jul2001 - jun 2002, 170-178.

7. Dragana â|a, dipl. in`. gra|. Izve{taj Republi~kom zavodu zaza{titu spomenika kulture - Beograd, 21. 9. 2004.

8. Glavni projekat konstruktivne sanacije crkve manastira Pe}kapatrijar{ija, EVLA inèwering, decembar 2004.

9. S. Temerinski, S. Stojilovi}, T. Tripkovi}, Izve{taj o istraì-va~kim radovima u manastiru Pe}ka patrijar{ija, sa predlogom meratehni~ke za{tite za izradu projekta za{tite i prezentacije, oktobar2005.

10. Izve{taj o stawu crkava Pe}ke patrijar{ije VladimiraTodorovi}a, dipl. in`. gra|, oktobar 2005.

11. Dopuwena dokumentacija iz planoteke Republi~kog zavoda zaza{titu spomenika kulture - Beograd,

12. Terenska dokumentacija M. Jovin i S. Temerinskog iz 2002. i2005. godine,

13. Terenska dokumentacija \ur|a Bo{kovi}a iz 1931. godine,prona|ena u Republi~kom zavodu za za{titu spomenika kulture -Beograd, a sastoji se od 205 crteà, sa kalkovima fasadnih ukrasa urazmeri 1:1.

Dokumentacija arhitekte \ur|a Bo{kovi}a prona|ena uRepubli~kom zavodu za za{titu spomenika kulture Beograd

koja je bila od velike pomo}i pri izradi projekta iizvo|ewu radova

Skica situacionog plana

1 9 Ton karta

1 10 Slikani ukras kao okvir sredwe ni{e oltarske apsideBogorodi~ine crkve

1 11 Slikani ukras kao okvir severne ni{e oltarske apsideBogorodi~ine crkve

1 12 Slikani ukras kao okvir ju`ne ni{e oltarske apside Bogorodi~inecrkve

1 13 Slikani ukras na isto~nom pilastru ju`nog transepta Bogorodi~inecrkve

1 14 Slikani ukras u severnoj ni{i oltarske apside Bogorodi~ine crkve

1 15 Slikana traka ispod venca na oltarskoj apsidi Bogorodi~ine crkve

1 16 Isto~na strana ju`nog transepta na Sv. Bogorodici, pod samimvencem

1 18 Ktitorski model

1 19 Slikana rozeta na ju`noj fasadi priprate

1 20 ne~itko

1 21 Slikana rozeta na tamburu Bogorodi~ine crkve

1 22 Slikana rozeta na postoqu kupole Bogorodi~ine crkve

1 23 Slikani ornament na tamburu (prozoru) Bogorodi~ine crkve

1 24 Slikana traka ispod venca na oltarskoj apsidi Bogorodi~ine crkve

1 25 Slikani ukras na ju`nom timpanonu u arkadi Bogorodi~ine crkve

1 26 Snimak duboreznih elemenata





55


1 32 Slikani ukras u isto~noj ni{i oltarske apside Bogorodi~ine crkve

1 33 Slikani ukras u ju`noj ni{i oltarske apside Bogorodi~ine crkve

1 34 Krst

1 35 Krst Sv. Patrijar{ije

1 36 Oblici opeke venca Sv. Dimitrija, Sv. Apostola i Sv. Bogorodice

1 37 ne~itko

2 38 Opeka iz potpornog zida

2 39 Opeka na|ena u potpornom zidu

2 40 Bogorodica Mlekopitateqnica

2 41 Pe}ka patrijar{ija-natpis na zapadnoj fasadi

2 42 Kube Sv. Dimitrija-tambur-pozniji natpis (na rekonstruisanoj fres-ci verovatno iz 1620)

2 43 Pe}-iznad groba Sv.Dimitrija

2 44 Sv. Dimitrije severni zid- noviji `ivopis (1.deo)



2 47 Crkva Sv. Nikole-zapadni zid iznad ulaza

2 48 Kraj ktitora sa ju`ne strane zapadnog zida hrama Sv. Bogorodice

2 49 Cigla izva|ena iz temena ju`ne fasade narteksa Patrijar{ije

3 50 Osnova Sv. Apostola-radna skica, mere u osnovi

3 51 Osnova Sv. Nikole-radna skica, mere u osnovi

3 52 Osnova Sv. Dimitrija-radna skica, mere u osnovi

3 53 Osnova Danilove priprate-radna skica, mere u osnovi

3 54 Osnova poru{enog trema i osnova Sv. Nikole

4 55 Zapadna strana kubeta; Zapadni izgledi kupola; Isto~ni izgledi

4 56 Ju`ni izgled

4 57 Severni izgled

4 58 Zapadni izgled

5 62 Visinske kote-severna fasada

5 63 Zapadna fasada sa tremom

5 64 Nova kolonada na zapadnoj strani

5 65 Ju`ni izgled sa tremom

5 66 Ju`ni izgled bez trema

5 67 Isto~ni izgled, visine

5 68 Severni izgled

6 69 Sv. Bogorodica-podu`ni presek

6 70 Sv. Dimitrije-podu`ni presek

6 71 Sv. Apostoli-presek kroz kupolu

6 71 Sv. Apostoli-presek i osnova tambura

6 74 Patrijar{ija priprata-zapadna vrata; Patrijar{ija Sv. Apostoli;Patrijar{ija Sv. Bogorodica

6 80 Narteks-presek kroz zapadni prozor

6 81 Sv Nikola

6 82 Proskomidija i |akonikon

6 83 Iznad loze Nemawi}a-Danilova priprata

6 73 Popre~ni presek kroz oltarski prostor Sv. Apostola

6 75 Podu`ni presek kroz Sv. Apostole

6 76 Sv. Apostoli-presek C-D; Sv. Dimitrije presek;Sv. Nikola-presecikroz kupole

6 77 Sv Bogorodica-podu`ni presek

6 78 Sv. Dimitrije-podu`ni presek

6 79 Danilova priprata-podu`ni presek

7 84 Severna strana kubeta Sv. Apostola u Pe}i

7 85 Severna strana kubeta Sv. Bogorodice u Pe}i

7 86 Najjednostavniji stubac zapadne fasade narteksa snimqen u visinipoda unutra{wosti

7 87 Patrijar{ija Sv. Apostoli

7 88 Izgled iz Sv. Bogorodice

7 91 Narteks

7 92 Sv. Dimitrije-dimenzije kubi~nog postoqa i apside u ravni krova

7 93 Danilova priprata-polo`aj ugra|ene armature

7 94 Sv.Bogorodica-ikonostas gledan iz oltara

7 95 Ikonostas Sv. Dimitrija, gledano iz oltara

7 96 Pe}ka patrijar{ija-pre rada; Severni prolaz u transeptu Sv. Spasa;Prolaz na apsidi Sv. Dimitrija

7 97 Apsida Sv. Bogorodice

7 98 Zapadna fasada narteksa

7 100 Sv. Bogorodica

7 101 Sv. Apostoli, glavni brod

56


7 102 Pe}ka patrijar{ija - kubeta: Sv. Dimitrije, Sv. Apostoli, Sv.Bogorodica

7 106 Severna vrata u Sv. Apostolima

7 108 Natpis na crkvi Sv. Nikole, iznad portala

7 112 Pukotine na stupcu priprate

7 113 Zapadna vrata

8 126 Krovovi

8 127 Pe}ka patrijar{ija - vla`nost, pukotine

8 128 Krovna konstrukcija nad pripratom; Popre~ni presek krova nadpripratom

8 130 Krivine (linije) krovova crkava

8 131 Patrijar{ija- izra|en krov nad crkvom Sv. Nikole

8 132 Glavni brod

8 133 Razno-grede

8 134 Postoqe kubeta Sv. Bogorodice - obra~un radova

8 135 Sv. Bogorodica - izra|eno, obra~un radova

8 136 Obra~un radova

9 137 Sv. Apostoli - crte` ìvopisa u protezisu

9 138 Kube Sv. Dimitrija

9 139 Ornamenti na unutra{woj strani ju`nog novootvorenog prozora uglavnom brodu sredwe crkve

9 140 Sv. Apostoli - ju`ni prozor kubeta

9 141 Ornamenti u prozorima kubeta Sv. Apostola u Pe}i

9 142 Severna bifora

9 143 Sredwa bifora

9 144 Ju`ni otvor-skica ostataka fresaka

9 145 Ornament u zase~enom okviru ju`nog okulusa na ju`nom ziduzapadnog traveja Sv. Apostola - sa strane Sv. Bogorodice

9 146 Isto~na strana zapadnog zida egzonarteksa iznad svodova

9 147 Sv. Bogorodica, jugoisto~na strana

9 148 Ju`na strana Sv. Bogorodica

9 149 Severoisto~na strana Sv. Bogorodica

9 150 Isto~na strana Sv. Bogorodica

9 151 Severozapad-sever Sv. Apostoli, kube

9 152 Protezis

9 153 Bifora na ju`nom zidu priprate

9 154 Ornamenti na potrbu{ju lukova pod kubetom, Sv.Apostoli

10 157 Zapadna strana ispred narteksa

10 166 Drenaà poloàj

10 167 Obra~un iskopa

10 168 Obra~un drenaè

10 170 Skica ogradnog zida

10 171 Skica ogradnog zida, podzida i drenaè

11 173 Sv. Apostoli - ju`na strana zapadnog traveja naosa

11 174 Zapadni zid Sv.Apostola

11 175 Sv. Apostoli

11 176 Sv. Apostoli, oltar

11 177 Sv. Apostoli, zapadni zid

11 178 Sv. Bogorodica, ju`ni brod

11 179 Sv. Bogorodica, |akonikon, severoisto~ni stubac, jugoisto~nistubac

11 180 Rozeta na severnom zidu priprate

11 181 Sv. Bogorodica - presek kroz naos

11 182 Sv. Bogorodica - jugozapadni ugao

11 183 Sv. Bogorodica

11 184 Sv. Dimitrije - ju`ni zid

11 185 Sv. Dimitrije - jugoisto~ni ugao, zapadni prozor, ju`ni zid,isto~ni svod

11 186 Narteks - zapadna vrata

12 1 Pod transepta Sv. Apostola, pribli`na razmera 1:20

12 2 Sv. Bogorodica

12 3 Sv. Apostoli - podu`ni presek

(Napomena: brojevi ispred naziva crteà su originalni broj bloka i brojcrteà u bloku)

57

sl. 80 - po~etak demota`e otvorenog betonskog kanala sa ...31 sl. 82 - izgled temeqa severnog zida...

Documents