SŁOWACJA

Organy bezpieczeństwa

Zbor národnej bezpečností – ZNB składał się z milicji - Verejná bezpečnosť (VB) i Bezpieczeństwa Państwowego - Štátní Bezpečnosť (ŠtB), która od 1 sierpnia 1988 roku z kolei dzieliła się na zarządy od I. do XII. Zarządy ŠtB o zasięgu i znaczeniu federalnym zostaną omówione szczegółowo w rozdziale poświęconym federalnej StB, tu natomiast skoncentrujemy się na zarządach ŠtB pracujących na Słowacji czyli II. i XII.

30 czerwca – 1 lipca 1974 r. minister federalnego MSW Jaromir Obzina zlikwidował Główny Zarząd Kontrwywiadu (federalny) i Główny Zarząd ŠtB w Republice Słowackiej i utworzył trzy federalne zarządy kontrwywiadu: walki z wrogiem zewnętrznym (II Zarząd), walki z wrogiem wewnętrznym (X Zarząd) i zarząd ochrony gospodarki (XI Zarząd). 1 czerwca 1979 roku na terenie Słowacji utworzono jako odpowiednik federalnego Zarządu X i XI, Zarząd Kontrwywiadu w Bratysławie czyli Zarząd XII, na czele którego stanął płk. Ján Kováč, dotychczasowy naczelnik Zarządu Krajowego ZNB w Bratysławie (1.02.1972-31.05.1979). Zarząd XII miał zabezpieczać instytucje federalne mieszczące się na Słowacji i republikańskie oraz dostarczać informacji I. sekretarzowi KSS. Jednostki federalnego MSW na Słowacji miały dostarczać informacje I. sekretarzowi KSS za pośrednictwem Zarządu XII. Ponadto Zarząd XII koordynował współpracę między ŠtB w Bratysławie i Kontrwywiadem Wojskowym – VKR Wschodniego Okręgu Wojskowego w Trenczinie.1 1 czerwca 1979 roku płk. Ján Kováč został wiceministrem federalnego MSW, ex officio uzyskał więc kontrolę jednocześnie nad słowackim Zarząd XII oraz Zarządami Kontrwywiadu Walki przeciwko Wrogowi Zewnętrznemu i Wewnętrznemu. 1 października 1979 roku płk. Ján Kováč uzyskał nominację na I. wiceministra federalnego MSW, a więc podlegała mu cała StB. 1 listopada 1985 roku gen. mjr Alojz Lorenc zastąpił odwołanego Kováča.

W okresie od stycznia 1981 roku do października 1985 roku naczelnikiem Zarządu ZNB w Bratysławie i Kraju Zachodniosłowackim był Alojz Lorenc, awansowany na stopień generała w roku 1983. Awans Lorenca minister federalnego MSW Obzina uzgodnił z Husakiem, a następnie przedstawił Lorenca kierownictwu słowackiemu: Lenártowi, Janakowi, Šlakowi i ministrowi spraw wewnętrznych Š. Lazarowi,2 a więc to nie kierownictwo słowackie decydowała o nominacjach w MSW Słowacji lecz sekretarz generalny i federalne MSW, tym bardziej, że Lazar nie życzył sobie tej nominacji.3 W końcu 1985 roku bezpośredni nadzór nad XII Zarządem przeszedł w ręce federalnego ministra spraw wewnętrznych.

Naczelnikiem Zarządu ZNB w Kraju Zachodniowosłowackim i Bratysławie był płk. Štefan Mikula (1985-1990).Naczelnikiem Zarządu ZNB w Kraju Środkowosłowackim był ...Naczelnikiem Zarządu ZNB w Kraju Wschodniosłowackim był ...

I. Zarząd ŠtB – wywiad podlegał bezpośrednio federalnemu MSW.

1

II. Zarząd ŠtB – kontrwywiad działał na terenie całego kraju, podlegał I. wiceministrowi spraw wewnętrznych Alojzowi Lorencowi (od 1 listopada 1985 roku), na Słowacji II. Zarządowi podlegały trzy zarządy krajowe ŠtB: Wschodniosłowacki, Środkowosłowacki i Zachodniosłowacki z Bratysławą, które jednocześnie były zależne od słowackiego XII Zarządu ŠtB. 1 sierpnia 1988 roku połączono w jeden trzy zarządy kontrwywiadu: walki z wrogiem zewnętrznym, walki z wrogiem wewnętrznym i ochrony gospodarki.

III. Zarząd ŠtB - wojskowy kontrwywiad działał w ramach armii i podlegał centrali w Pradze.

IV. Zarząd ŠtB – wydział śledczy pracował na potrzeby II. Zarządu.

V. Zarząd ŠtB zajmował się ochroną funkcjonariuszy partyjnych i państwowych. Od 1980 roku VII. Wydział V Zarządu zajmował się ochroną funkcjonariuszy i delegacji zagranicznych na terytorium SSR.

VI. Zarząd ŠtB był wydziałem technicznym zajmującym się produkcją, zakładaniem i wykorzystywaniem urządzeń podsłuchowych, kontrolą korespondencji, tajnymi przeszukaniami.

Zarządy: VII. VIII. i IX.

W okresie od 1974 roku do 1 sierpnia 1988 roku istniały jeszcze: X. Zarząd FMSW (ZNB) – Zarząd kontrwywiadu i walki z wrogiem wewnętrznym i XI. Zarząd FMSW (ZNB) – Zarząd kontrwywiadu ochrony gospodarki.

XII. Zarząd ŠtB – kontrwywiad, tzw. słowacki, utworzono w 1974 roku. Podlegał on bezpośrednio Politbiuru KSS. Od 1 stycznia 1981 roku zarząd kontrwywiadu w Bratysławie składał się z wydziału wewnętrznego, inspekcji naczelnika zarządu, wydziału kadr i wyszkolenia, przygotowania obronnego i ochrony, wydziału analitycznego i statystycznego oraz sześciu wydziałów operacyjnych. Pod koniec 1985 roku nastąpiły zmiany i federalnemu ministrowi spraw wewnętrznych podporządkowano bezpośrednio XII Zarząd. Od 1 sierpnia 1988 roku (w praktyce od 1 października) XII. Zarząd składał się z trzech wydziałów: Kontrwywiadu podlegającego pierwszemu zastępcy naczelnika oraz Obserwacji i Techniki podlegających zastępcy naczelnika. Ponadto w skład XII Zarządu wychodziły: Wydział Organizacyjno-Analityczny, Inspekcji, Grupy Kadrowej i Grupy Ochrony. W tej postaci Zarząd XII powstał w wyniku połączenia wszystkich zarządów kontrwywiadu w jeden, czemu towarzyszyła redukcja aparatu MSW o 30 proc.4 1 sierpnia 1986 roku naczelnikiem XII Zarządu został ppłk. Štefan Homol, a jego pierwszym zastępcą ppłk. František Budváry i zastępcą ppłk. Anton Faťol,5 poprzednio naczelnik Wydziału II czyli walki z wrogiem wewnętrznym.

Zarząd XII działał na poziomie republikańskim, natomiast na poziomie Krajów istniały już wspomniane trzy zarządy krajowe: Wschodniosłowacki, Środkowosłowacki i Zachodniosłowacki z Bratysławą. W listopadzie 1989 roku w pierwszym pracowało 545, w drugim – 530 i w trzecim – 786 funkcjonariuszy.6

2

Naczelnikiem ŠtB Kraju Wschodniosłowackiego był ppłk. Štefan Sarnovský (1.07.1981 – 16.01.1990).Naczelnikiem ŠtB Kraju Środkowosłowackiego był płk. Pavol Korbeľ (1.02.1980 – 31.12.1989).Naczelnikiem ŠtB Kraju Zachodniosłowackiego z Bratysławą był ppłk. Ladislav Horák (1.10.1986 – 8.02.1990).

Od 1 stycznia 1975 roku ŠtB Kraju Wschodniosłowackiego i Kraju Środkowosłowackiego dzieliła się na pięć wydziałów operacyjnych: 1 – walka z wrogiem zewnętrznym, 2 - walka z wrogiem wewnętrznym, 3 – ochrona gospodarki, 4 – obserwacja, 5 – technika oraz dwa wydziały funkcjonalne: statystyki i ewidencji oraz wewnętrzny. ŠtB Kraju Zachodniosłowackiego z Bratysławą posiadała pierwsze trzy wydziały operacyjne, natomiast obserwacją i techniką zajmowyą się Wydział 4 i 6 Zarządu XII.7

W okresie od 1974 do 1988 roku XII Zarząd miał bardziej rozbudowaną strukturę, na którą składały się: Wydział Wewnętrzny, Wydział Analityczno-Informacyjny i Statystyczno-Ewidencyjny, Inspekcja, Grupa Kadrowa (i szkolenia od 1981), Grupa Ochrony (od 1981), oraz Wydział I – walka przeciwko wrogowi zewnętrznemu, Wydział II – walka przeciwko wrogowi wewnętrznemu, Wydział III – ochrona gospodarki, Wydział IV – kontrola korespondencji i ekspertyzy, Wydział V – technika wywiadowcza. Przed reorganizacją Wydział II Zarządu XII dzielił się na pięć departamentów: I - siłantysocjalistycznych i wrogich grup; II - kultury, sztuki, nauki i opieki zdrowotnej; III - szkolnictwa, studentów zagranicznych i sportu; IV - centrów ideologicznych i emigracji oraz V - kościołów. Do roku 1979 naczelnikiem Zarządu XII. był gen. Ján Kováč, który wówczas został awansowany na szefa całego StB. Jego miejsce zajął płk. Jozef Vavro (1.06.1979-sierpień 1986), a następnie ppłk. Štefan Homola, dotychczasowy I. zastępca naczelnika ZNB Bratysławy i Kraju Zachodniosłowackiego. 1 listopada 1986 r. Homola otrzymał awans na pułkownika.

W styczniu 1982 roku minister Obzina potwierdził podporządkowanie zarządu kontrwywiadu w Bratysławie (razem z Zarządami II, IV, X i XIV ZNB) wiceministrowi płk. Jánowi Kováčowi.8

W latach 1985-1987 doszło do wymiany większości kierowników w wydziałach operacyjnych. W 1985 roku Zarząd XII podlegający bezpośrednio kontrolował 382 TW, a w 1987 roku – 281 TW (głównie w Kraju Zachodniosłowackim i Bratysławie), w tym 48 należało do „szczególnie nadzorowanych”. W 1985 roku Wydziały I-III Zarządu XII prowadziły 77 spraw, natomiast w 1987 roku już tylko 38. ŠtB Kraju Zachodniosłowackiego z Bratysławą prowadziło 1085 TW (1985), następnie 1096 (1986) i 1115 (1987), choć liczba spraw spadła z 103 (1985) do 68 (1987).9 ŠtB Kraju Środkowosłowackiego (Bańska Bystrzyca) prowadziło 49 (1985) i 48 spraw (1987) oraz 843 TW (1985) i 679 (1987).10 ŠtB Kraju Wschoniosłowackiego prowadziła 891 TW (1985) i 962 (1987).11 Gen. Lorenc oceniał wpływ Karty jako „bez znaczenia”.12 Jego zdaniem, celem bezpieki nie była likwidacja Karty i polityzujących się grup, ale ich kontrola. W roku 1986 pojawiły się tendencje do zjednoczenia opozycji i tak powstał projekt KLIN;

3

jego celem jego było izolowanie prądów konfrontacyjnych i diferencjonowanie ich. „Poprzez wcześniejsze informowanie kierownictwa partii, chciano jej pomóc zachować inicjatywę przy rozwiązywaniu problemów politycznych i społecznych, które już dość jasno występowały na powierzchnię”.13 Głównym zadaniem ŠtB w Bratysławie było niedopuszczenie by Dubczek aktywnie włączył się w działalność grup praskich. Najintensywniej kontrolowano grupy wywodzące się z 1968 roku, a ponadto działano przeciwko Jánowi Čarnogurskiemu, Františkowi Miklošce i biskupowi Korcowi.14

Zdaniem Lorenca, praktycznie wszystkie inicjatywy niezależne znajdowały się pod wywiadowczą kontrolą ŠtB i były zinfiltrowane przez jej agenturę.15 W latach 1985-1987 oczyszczono agenturę ze zbędnego balastu.16

Na terenie Słowacji działał także wywiad i kontrwywiad wojskowy. W Trenczinie istniał samodzielny wydział Kontrwywiadu Wojskowego (WK), a w Bratysławie Zarząd Wywiadu Sztabu Generalnego Armii Czechosłowackiej.

Marzec 1985 – Październik 1986

W praktyce do jesieni 1986 roku nie było na Słowacji żadnych istotnych ruchów kadrowych ani zmian.

13-15 marca 1985 roku odbył się Zjazd KSS; I. Sekretarzem został po raz kolejny Józef Lenárt (1923-2004), który tę funkcję sprawował nieprzerwanie od 1970 roku, reprezentując grupę normalizacyjną.17 Kierownictwo KSS tworzyli leciwi już funkcjonariusze związani z normalizacją.18 Jej pozycja jeszcze wzmocniła się, gdy I. sekretarz KPCz Gustav Husak, reprezentujący nomenklaturę słowacką, został prezydentem Czechosłowacji (29 maja 1985).

W 1986 roku wybory do Słowackiej Rady Narodowej odbyły się według tradycyjnego schematu. Na 150 członków SNR wyznaczono 103 członków KSS, 7 przedstawicieli Partii Wolności i 7 reprezentantów Partii Słowackiego Odrodzenia oraz 33 bezpartyjnych. 17 czerwca 1986 roku przewodniczącym SNR został Viliam Šlagovič, a jego zastępcami: Kamil Brodziansky, Ján Gregor, Dezider Krocsány i Anna Rybnikárová. Šlagovič był agentem NKWD jeszcze w czasie wojny, w 1968 roku został przez Dubczeka przeforsowany na szefa StB i przygotowywał interwencję sowiecką.19

Premierem został znów Peter Colotka, który funkcję tę pełnił nieprzerwanie od 1969 roku, pierwszym wicepremierem pozostał Július Hanus, również piastujący to stanowisko od 1969 roku, a wicepremierami: Pavol Bahyl, Milan Rusňák i Jaroslav Kánský.

10 czerwca 1985 roku KC rozpatrzyło raport Federalnego MSW na temat sytuacji politycznej. Określono ją jako stabilną a siły antysocjalistyczne miały znajdować się pod kontrolą. Według MSW „wrogą działalność” prowadziły tylko jednostki. Kolejny raport dotyczący sytuacji w Republice w roku 1986 i rozpatrywany 2 grudnia 1986 roku powtarzał poprzednie stwierdzenia. Raport wymienił dwie grupy „sił antysocjalistycznych”; pierwszą tworzyli komuniści z 1968 roku (Viktor Pavlenda, Hvezdoň Kočtúch i Karol Minárík), drugą ludzie związani z Kartą 77: Miroslav Kusý,

4

Milan Šimečka, Jozef Jablonický oraz Ján Čarnogurský z ruchu katolików, którzy zaczęli aktywnie współpracować z Miklosem Durayem. Ciekawe, że z punktu widzenia władzy dubczekowcy byli uważani za bardziej niebezpiecznych, chociaż przyjęli taktykę pasywnego oczekiwania na zmiany związane z pierestrojką. Oczekiwali na reformy, rehabilitację i powrót do życia politycznego.20 Dowodzi to, iż stare kierownictwo obawiało się, że moskiewskie Centrum może postawić właśnie na dubczekowców.

Pierwszym znakiem zmian było opublikowanie 9 lipca 1986 roku przez dziennik „Pravda“ apelu słowackich pisarzy do słowackich twórców „Powiew naszych czasów“ powstałego 30 czerwca w Trenczianskych Teplicach. Autorzy zapowiadali, iż będą wywierać nacisk pokoleniowy w oczekiwaniu na przebudowę. Apel podpisali m. in. Drahoslav Machala, Rudolf Čižmárik, Ľuboš Jurík, Ivan Hudec, Jurík, Tužinský.

C) Stan opozycji 1986

Proces reform na Słowacji w okresie „wiosny praskiej” koncentrował się na kwestii federalizacji a nie demokratyzacji komunizmu, stąd partia została mniej dotknięta reformizmem a później represjami i czystkami niż w Czechach. Z KSS usunięto ... czyli 17 proc. członków w porównaniu do … tys. wykreślonych ze składu całej KPCz.

W Czechach ludzi 68 roku zepchnięto do opozycji, natomiast na Słowacji umożliwiono im po roku 1972 powrót do życia społecznego po złożeniu samokrytyki. Stworzono wtedy dla nich pod kierunkiem partyjnych normalizatorów szereg instytutów badawczych, gdzie pracę otrzymywali po lub nawet bez złożenia samokrytyki, a ich dzieci mogły studiować. Osoby źle widziane mogły publikować pod nawiskiem znajomych, których nie dotknął zakaz druku. W ten sposób choć pokolenie inteligencji 68 roku nie miało wpływu na życie polityczne, mogło jednak normalnie funkcjonować na jego marginesie. Inteligencję więc integrowano korumpując pieniędzmi, co przeszkodziło powstaniu masowej opozycji. Potencjalna opozycja pracowała bowiem pod nadzorem partyjnym w oficjalnych strukturach ale to od niej opinia publiczna oczekiwała znaku do buntu.21 Ľudovit Pezlar, sekretarz KC KSS ds. ideologii, przypominał inteligencji, że może być gorzej. Inteligencja w większości wybrała więc dobrowolną kapitulację. Wielu, którzy nie złożyli samokrytyki, nie przyłączyli się jednak również do dysydentów i żyło na marginesie społeczeństwa.22

Dysydenci byli mniej zróżnicowani, a społeczeństwo uległo mniejszej polaryzacji po 1970 roku niż w Czechach. Opozycjoniści słowaccy byli bardziej izolowani w społeczeństwie słowackim niż ich koledzy w społeczeństwie czeskim. W świadomości narodowej istnieli tylko reformatorzy z 1968 roku, których symbolizował Aleksander Dubczek oraz publicyści: Miroslav Kusy, Milan Šimečka, Jozef Jablonycký, Dominik Tatarka i Hana Ponicka.23

Według Miloša Žiaka24 opozycja na Słowacji składała się z pięciu grup.25

Nurt antykomunistyczny reprezentowali katolicy zorganizowani w podziemnym kościele. Do jego działaczy należeli František Mikloško i Ján Čarnogurský. Tu też

5

można zaliczyć pisarkę Hanę Ponicką, która po krytycznym referacie przygotowanym na zjazd Związku Pisarzy w 1977 roku dostała się pod nadzór policji i otrzymała zakaz druku. Środowisko to reprezentowali ponadto: Pavel Uhorskai, Vladimír Jukl, Ladislav Hanus, Michal Vaško, Ladislav Stromeček, Ján Letz, Jozef Porubčan (TW-k i agent „Jożo”, nr rej. 9961), Ivan Polanský, Viktor Trstenský, Silvester Krčméry i Marián Zajíček, a także brat Čarnogurskiego Ivan (TW-k, agent „Inžinier” nr rej. 20275).

Mikloško kiedyś pracował w Instytucie Cybernetyki Technicznej SAN, z którym utrzymywał nadal kontakty. Tam latem 1987 roku zatrudnił się Vladimír Palko wyrzucony z Wydziału Elektrotechniki za odmowę wstąpienia do partii. W Instytucie Palko spotkał się w 1988 roku z Jánem Langošem. Było to środowisko kształtowania się wolnej myśli, w nieformalnych dyskusjach mówiono o kryzysie reżymu komunistycznego i tworzyły się zarodki przyszłej opozycji.”26

„Kontakt“ był pierwszym religijnym samizdatem na Słowacji (1981-1983); posiadał dwie paralelne redakcje: katolicką – Ján Langoš, Martin Klein, Boris Lazar i František Mikloško oraz liberalną - Oleg Pastier, Ján Budaj (agent27 „Domovník” nr rej. 23214), Jiří Olič, Milan Šimečka jr, Tomaš Petřivy i Vladimír Havrilla. Ján Langoš, Boris Lazar i Martin Klein wydawali czasopismo polityczno-literackie „Altamira” (1983-1985). Martin Lauko, František Mikloško, Ján Čarnogurský, Vladimír Jukl i Ladislav Stromeček wydawali na powielaczu w latach 1982-1989 miesięcznik „Naboženstvo a sučasnosť“, Ivan Polanský publikował „Serafinský svet“ (1982-1989), „Výber“ (1984-1987) i „Historický zápisník“, Vladimír Jukl „Katolický mesačník“ (1988-1989), Martin Lauko „Hlas Slovenska“, a Ján Langoš i Ján Čarnogurský „Bratislavské listy“. Anton Srholec (agent „Skala“ nr rej. 12028) i Michal Vaško publikowali „Radost a nádej“; do innych tytułów drugiego obiegu publikowanych przez opozycję katolicką należały: „Orientácia“, „Svedectvo“ i „Piátok“. W sumie ten nurt opozycji dysponował około 14 tytułami pism niezależnych.

W 1984 roku w pielgrzymce do Szasztina wzięło udział 10 tys. wiernych, w lipcu 1985 roku 45 tys. pielgrzymów, przede wszystkim młodych, uczestniczyło w pielgrzymce do Lewoczy w rocznicę 1100 od śmierci św. Metodego. W latach 1980-tych wzmocniła się struktura podziemnego Kościoła, z którym identyfikowany był Ján Chryzostom Korec. Pielgrzymki w 1986 roku miały już charakter masowy; w marcu do Szasztina przybyło 50 tys. pielgrzymów, w lipcu do Lewoczy 250 tys. i do Gaboltova 100 tys., a w sierpniu do Lubiny pielgrzymowało 50 tys. grekokatolików. Opozycja katolików miała jednak charakter niepolityczny i to sama władza spychała wiernych do roli opozycji.

Nurt niekomunistycznych liberałów tworzyła grupa socjologów i ekonomistów wskazująca na rzeczywisty stan kraju i rolę ruchów społecznych. Opracowywali oni prognozy rozwoju sytuacji społeczno-politycznej. W roku 1987 i 1988 mówiono w nich o konieczności zmian systemowych dokonywanych szybko za jednym razem; chodziło o wprowadzenie elementów rynku, światowych ceny ropy, wymienialności walut. Instytut Prognoz Słowackiej Akademii Nauk (Prognosticky Ustav Slowenskej Akademi Vied) przygotował prognozę rozwoju kraju do roku 2010 pt. „Słowacja 2010”, którą opublikowano dopiero po 17 listopada 1989 roku. Do grupy tej należeli autorzy

6

prognozy Jozef Markuš (TW-k, agent „Ekonom” nr rej. 20489), Pavol Hoffman, Fedor Gál, a także Zora Butorová, Pavol Frič28 oraz naukowcy: biolog Ladislav Kovač, muzyk Ivan Hoffman, artyści Vlada Havrill i wydawcy samizdatu: Fero Guldan, Milan Šimečka jr i Oleg Pastier.29

Dla liberalnej inteligencji doświadczenie gry kartą federalizacji przeciw reformom w okresie 1968-1969 sprawiło, że grupa ta była szczególnie niechętna wobec wszystkiego co mogło być uznane za nacjonalizm.30

Reformistycznych komunistów wyrzuconych z partii po 1970 roku, czyli pokolenie roku 68, reprezentowali ludzie skupieni wokół Alexandra Dubčeka: Ivan Laluha, Hvezdoň Kočtúch (1924-1994), Ján Uher, Vladimír Krajči, pisarz Ladislav Ťažký i rzeźbiarz Teodor Baník, z którymi były sekretarz generalny konsultował swoje poczynania po roku 1985. Do założenia Klubu „Obroda” w 1988 roku nie przejawiali jednak większej aktywności. Sam Dubček odrzucił propozycję przystąpienia do OObrody złożoną podczas jego pobytu w Pradze 14-15 marca 1988 roku, twierdząc, iż nie przystąpi do żadnej organizacji politycznej, która działałaby przeciwko partii komunistycznej.31

Drugą grupę stanowili sygnatariusze Karty 77 na Słowacji z 1977 roku: Dominik Tatarka, Miroslav Kusy i Ján Mlynárik, historyk słowacki mieszkający na stałe w Pradze, który zainicjował zwrot w historiografii w sprawie oceny stosunków czesko-niemieckich. Mlynárik współpracował z Tatarką, wciągną go do Karty 77 i przygotował do samizdatowego wydania jego trylogię „Písačky” (1979). Sam Dominik Tatarka (1913-1989), który w latach stalinizmu popierał nowy ustrój, po inwazji został zepchnięty do opozycji.

Miroslav Kusý był profesorem na Wydziale Filozofii Uniwersytetu Komenskiego (zajmował się marksistowską teorią poznania) i w 1968 roku został kierownikiem Wydziału Ideologicznego KC KSS, usunięty z partii w 1970 roku, pisał marksistowskie analizy historii USA, a jeszcze w roku 1976 żałował, że został wykluczony z KSS i dlatego nie może budować socjalizmu i zapewniał, iż nie szerzy „wrogich poglądów”. Kusy do roku 1979 sądził, że prawa w komunistycznej Słowacji są dobre a tylko ludzie źle je interpretują; swój błąd zrozumiał dopiero podczas procesu VONSu.32 Na podręczniku Kusego „Podstawy filozofii marksistowsko-leninowskiej” wychowały się pokolenia funkcjonariuszy KSS.33

Do tej grupy zaliczał się też filozof Július Strinka, który pod naciskiem bezpieki wycofał swój podpis spod Karty 77. Można tu również wymienić historyka powstania słowackiego Jozefa Jablonickiego, usuniętego z Instytutu Historii SAN i dotkniętego zakazem publikacji (1974), a następnie usuniętego z partii (1976), który jednak nie podpisał Karty 77 ale publikował swoje prace naukowe w samizdacie. Jablonicky przyjaźnił się z Mlynárikiem i przekazywał mu teksty do Pragi. W lipcu 1978 roku za pośrednictwem Júliusa Strinki Jablonicky nawiązał kontakt z Miroslavem Kusym, natomiast poprzez historyka Jaroslava Šolca poznał jego żonę Hanę Ponicką i dzięki niej Milana Šimečkę seniora.34 Środowisko to ukształtowało się więc w roku 1978. 6 maja 1981 roku policja zatrzymała Kusego i Jablonickiego na kilka dni, a Šimečkę na ponad rok (do maja 1982).

7

Do tej grupy można też zaliczyć czeskiego filozofa Milana Šimečkę seniora (1930-1990), który przeniósł się do Bratysławy w roku 1954 i pracował jako wykładowca marksizmu-leninizmu. Jako filozof Šimečka zajmował się dziejami utopii. Po inwazji został wyrzucony z partii i 6 marca 1970 roku z Uniwersytetu Komenskiego, następnie pracował jako robotnik. Pod naciskiem bezpieki Šimečka wycofał swój podpis spod Karty 77. 6 maja 1981 roku skazano Šimečkę na 13 miesięcy więzienia w związku ze sprawą francuskiej ciężarówki przemycającej literaturę emigracyjną i wydanej w ręce bezpieki przez agenta „Kato” – Jána Kavana,35 późniejszego ministra spraw zagranicznych Czech z ramienia socjaldemokratów Miloša Zemana..

1 Pavel Žáček, ŠtB na Slovensku za normalizácie. Agonia komunistickej moci v zvodkách tajnej policie, Ministerstvo spravodlvosti SR Oddelenie pre dokumentáciu zločinov komunizmu, Bratislava 2002, s. 50-51.2 Alojz Lorenc Ministerstvo strachu. Neskartované spomienky generála Lorenca, Tatrapress Bratislava 1992, ss. 46-47.3 Ibidem, s. 48.4 Pavel Žáček, op. cit., s. 70.5 Za Ivána Lexy obaj znaleźli się w SIS.6 Pavel Žáček, op. cit., s. 105.7 Ibidem, s. 82.8 Ibidem, s. 56.9 Ibidem, ss. 58 i 89.10 Ibidem, s. 93.11 Ibidem, s. 98.12 Alojz Lorenc, op. cit., s. 100.13 Alojz Lorenc, op. cit., s. 101.14 Ibidm, s. 104.15 Ibidm, s. 136.16 Pavel Žáček, op. cit., s. 60.17 W grudniu 2001 roku został oskarżony o zdradę ojczyzny z powodu zachowania w 1968 roku. Chciał razem z Milošem Jakešem zalegalizować okupację sowiecką tworząc tzw. rząd robotniczo-chłopski. Poprzednio już dwa razy – w 1997 i 2000 roku - sprawa Lenárta-Jakeša wracała do śledztwa.18 Michal Barnovský, Vedenie KSČ a KSS – od nástupu M. Gorbačova po Nowember 1989, w: November 1989 na Slovensku. Súvislosti, predpoklady a dôsledky. Študie a úvahy, Bratislava 1999, s. 32.19 Miloš Žiak, Slovensko: od komunizmu kam? Bratislava 1996, s. 134.20 Ján Pešek, Pohľad štatnej moci na disent na Slovensku v „ére prestavby“, w: November 1989 na Slovensku. Súvislosti, predpoklady a dôsledky. Študie a úvahy, Bratislava 1999, s. 49.21 Miloš Žiak, Pad komunizmu na Slovensku, Bratislava 1994, s. 9.22 Juraj Marušiak, Nezávislé iniciativy na Slovensku v rokoch normalizácie, w: November 1989 na Slovensku. Súvislosti, predpoklady a dôsledky. Študie a úvahy, Bratislava 1999, ss. 58-59.23 Fedor Gál, Z prvej ruky, Bratislava 1991, s. 12.

8

Na przełomie lat 1970-1980-tych Šimečka i Kusý koncentrowali się na krytyce realnego socjalizmu porównując go do teorii i wykazując, iż miał jej zaprzeczać.36 Šimečka był centralną postacią opozycji na Słowacji; utrzymywał z nim kontakt Fedor Gál, w 1989 roku Šimečkę poznała Soňa Somolányová.1

Ogromna większość członków KSS usuniętych z partii po 1970 roku nie prowadziła żadnej działalności.

Wewnątrzpartyjną progorbaczowowską opozycję reprezentowali Peter Weiss (w KSS od 1977), sekretarz naukowy i Pavol Kanis, zastępca dyrektora Instytutu Marksizmu-Leninizmu w Bratysławie. Obaj organizowali seminaria, na które zapraszali nonkonformistów. W grudniu 1989 roku przyznali, iż partia i ideologia komunistyczna ich rozczarowała. Fedor Gal utrzymywał kontakty z Weissem i Kanisem.37 Dyrektorem Instytutu Marksizmu-Leninizmu był Viliam Plevza, oficjalny biograf Gustava Husaka. Weiss przetłumaczył w 1987 roku książkę G. Szachnazarowa, doradcy Gorbaczowa (1988-1991) pt. „Socjalizm i przyszłość”, ale nie wiemy czy istniały między nimi kontakty bezpośrednie. Jak twierdził później Weiss starali się w Instytucie tworzyć

1 Soňa Somolányová, 24 Miloš Żiak, pisarz, do 1989 poza polityką, w listopadzie założyciel VPN, rzecznik prasowy VPN, członek Komitetu a następnie Centrum Koordynacyjnego VPN, w lutym 1990 roku odbudowywał Gminę żydowską, marzec-maj 1990 roku przebywał w USA, odszedł z CK do kancelarii prezydenta Havla w Pradze (marzec 1991), prowadził kancelarię Prezydenta z siedzibą w Bratysławie (kwiecień – grudzień 1992), działał politycznie na Słowacji, był dziennikarzem „Domino efekt” (1993), został doradcą premiera Jozefa Moravčika (kwiecień – grudzień 1994), podjął pracę w prywatnej spółce (styczeń 1995).25 Miloš Žiak, Pad komunizmu na Slovensku, Bratislava 1994, s. 9.26 Vladimir Palko, Boj o moc a tajná služba, Vydavateľstvo Michala Vaška, Prešov 2004, s. 014.27 Budaj był prowadzony jako agent od maja 1979 roku do 16.10.1981 roku, kiedy jego teczkę złożono do archiwum. Od 16 listopada 1986 do złożenia w archiwum 12 grudnia 1989 roku Jan Budaj jako „John” był figurantem w kategorii „wróg” (nepriatelska osoba).28 Fedor Gál, Z prvej ruky, Bratislava 1991, s. 16.29 Fedor Gál, Z prvej ruky, Bratislava 1991, s. 12-13.30 Juraj Marušiak, Nezávislé iniciativy na Slovensku v rokoch normalizácie, w: November 1989 na Slovensku. Súvislosti, predpoklady a dôsledky. Študie a úvahy, Bratislava 1999, s. 61.31 Pavel Žáček, op. cit., s. 66.32 Miroslav Kusy, Zavadne pisomnosti, AVIZO concept team 1990, s. 7, 14, 84.33 Miloš Žiak, Pad komunizmu na Slovensku, Bratislava 1994, s. 80.34 Józef Jablonicky, O dissente na Slovencku, Dilema nr 3/ marec 1999, s. 21.35 Přemysl Vachalovský, Pavel Žaček, Jan Kavan v labyrintu služeb, Praha 2003, s. 638.36 Juraj Marušiak, Nezávislé iniciativy na Slovensku v rokoch normalizácie, w: November 1989 na Slovensku. Súvislosti, predpoklady a dôsledky. Študie a úvahy, Bratislava 1999, s. 64.

9

alternatywne programy, co oznaczało poparie dla linii Gorbaczowa.38 W latach 1980-tych nastąpiło zatkanie kanałów awansu dla młodszej generacji funkcjonariuszy podobnie jak w latach 1960-tych, ponieważ wszystkie stanowiska opróżnione w wyniku czystek zostały obsadzone na początku lat 1970-tych i sytuacja już nie ulegała zmianie.39

Drugi eszelon władzy przygotowywał się więc do wyeliminowania starej elity władzy i otwarca dróg awansu dla siebie.

W tej kategorii należy także umieścić Jozefa Moravčika i Borisa Zalę, syna Tidy J. Gašpara, ministra propagandy Republiki Słowackiej (1939-1945). Z powodu ojca Zalę nie przyjęto do partii, mimo że starał się o to dwukrotnie po dojściu Gorbaczowa do władzy. Zala pracował w Instytucie Badań Rozwoju Społecznego i Pracy, którego dyrektor, komunistyczny filozof Rudolf Šima był jego promotorem i opiekunem.

Osobną grupę stanowiła inteligencja węgierska, która dzieliła się na dwie grupy: liberalną i narodową. Tę pierwszą reprezentował Lászlo Nagy, a drugą Miklos Duray, sygnatariusz Karty 77 i założyciel Komitetu Obrony Mniejszości Węgierskiej (1976). Z Nagyem współpracował Miloš Žiak.

W sprawozdaniu ŠtB na temat stanu bezpieczeństwa państwa przedłożonym KC KSS 23 września 1980 roku jako najaktywniejszych opozycjonistów wymieniono: Miroslava Kusego, Milana Šimečkę, Jozefa Jablonickiego, Júliusa Strinkę, Hvezdoňa Kočtúcha, Dominika Tatarkę, Almę Münzovą i Hanę Ponicką.40

Od połowy lat 1980-tych grupy inteligencji zbierały się w prywatnych mieszkaniach na dyskusje; np. 1 lipca 10 osób wzięło udział w dyskusji nad art. M Kusego „Słowacki fenomen” w mieszkaniu filozofa Júliusa Strinka. Oprócz podziemnego Kościoła opozycja słowacka była niezwykle wąska i słaba, co potwierdzają zarówno byli opozycjoniści jak i gen. Alojz Lorenc. Tu tkwi przyczyna dla której tak dużą część późniejszych kadr VPN tworzyli dubczekowcy (komuniści usunięci z partii po 1970 roku) i pragmatyczni przedstawiciele komunistycznego establishmentu.

D) OKRES PRZYGOTOWANIA OPERACJI KLIN LISTOPAD 1986 – LIPIEC 1987

Środowisko katolickie wydawało w latach 1986-1987 „Historický zápisník” redagowany przez Ivana Polanskiego. Reprezentował on orientację narodową i miał równoważyć oficjalną negatywną ocenę Jozefa Tisy i Andreja Hlinki.41 W czasopiśmie publikowano artykuły m. in. Pavola Čarnogurskiego, Karola Sidora i Andreja Hlinki oraz Jána Budaja.

37 Jána Klusáková á Fedor Gál rozmlouvají, Nadoraz. O Mečiarovi, Kňažkovi, Klausovi, Havlovi ... a konci jedné revoluce, Prymus 1992, s. 74.38 Miloš Žiak, Slovensko medzi napredovanim a upadkom, Bratislava 1998, s. 31.39 Michal Barnovský, Vedenie KSČ a KSS – od nástupu M. Gorbačova po Nowember 1989, w: November 1989 na Slovensku. Súvislosti, predpoklady a dôsledky. Študie a úvahy, Bratislava 1999, s. 43.40 Józef Jablonicky, O dissente na Slovencku, Dilema nr 3/ marec 1999, s. 21.41 Ján Čarnogurský, Videné od Dunaja, Kalligram, Bratislava 1997, s. 113.

10

Pierwszą inicjatywą było założenie jesienią 1986 roku Klubu „Leninowska Iskra” przez byłego oficera wywiadu, Igora Cibulę.42 Celem klubu było zapoznawanie opinii publicznej ze zmianami zachodzącymi w Sowietach w ramach pieriestrojki, czyli jak to ujęto w deklaracji: „rozpowszechnianie doświadczeń wynikających z rozwiązywania problemów o charakterze socjalnym, ekonomicznym i politycznym oraz szerzenie demokracji socjalistycznej w społeczeństwie sowieckim”. W dyskusjach uczestniczyli dubczekowcy, umiarkowani członkowie KSS i niekomuniści. Oficjalnie o działalności Klubu poinformował 12 marcu 1987 roku tygodnik „Nove slovo”, który stanowił platformę tzw. umiarkowanego skrzydła KSS. Klub działał w ramach Związku Przyjaźni Czechosłowacko-Sowieckiej w Bratysławie i miał „nawiązywać kontakty z instytucjami sowieckimi działającymi na terenie Czechosłowacji”. Wyrażono pogląd, iż „nowe myślenie” można zastosować nie tylko w polityce międzynarodowej ale również przy rozszerzaniu „demokracji socjalistycznej”.43

Według wypowiedzi Vladimíra Mečiara z 4 września 1994 roku, kiedy obaj z Cibulą byli już wrogami, klub „Leninskej iskry“ był kierowany przez rosyjskiego konsula i miała czterech lektorów przyjeżdżających z Moskwy i udzielających instrukcji co robić. W rzeczywistości z Moskwy przyjechał E. P. Kiriuchow, docent na Uniwersytecie Łomonosowa, który mówił o „nowym myśleniu” Gorbaczowa. Miano zapraszać sowieckich lektorów pracujących na Słowacji, „pogłębiać myśl leninowską” zgodnie ze wskazaniami Gorbaczowa.44

17 września 1987 roku XII Zarząd ŠtB założył na Cibulę SOR „Scarabeus” (1987-1988). Według informacji ŠTB45 Cibula sam zapraszał uczestników dyskusji; na pierwszych spotkaniach byli także sowieccy lektorzy. W kwietniu 1987 roku Cibula w liście do Gorbaczowa (wysłanym przez konsulat sowiecki w Bratysławie) poinformował o powstaniu „Leninskej iskry” i prosił o swobodną wymianę lektorów. Kiedy Związek Przyjaźni Czechosłowacko-Sowieckiej nie zgodził się na zalegalizowanie Klubu, jego członkowie zaczęli za pośrednictwem Cibuli, który jako jedyny utrzymywał kontakt z Konsulatem generalnym ZSRS w Bratysławie, szukać poparcia u towarzyszy sowieckich. Cibula na konspiracyjnych spotkaniach przekazywał pracownikom konsulatu raporty na temat funkcjonariuszy partyjnych i państwowych. Według ŠTB Sowieci wycofali się z poparcia dla „Leninskej iskry” uznając, iż rozważanie pierestrojki na platformie klubu jest przedwczesne. Po rozmowie na ŠTB Cibula sam uznał, że podobna działalność jest niepożądana i zakończył spotkania klubowe.

42 Miloš Žiak, Slovensko medzi napredovanim a upadkom, Bratislava 1998, s. 16-35, omawia całą literaturę dotyczącą roli Igora Cibuli. Milan Żiak, Kto je Igor Cibula? Echo nr 5 z 1991 roku.43 Iskry jedného klubu, Nové slovo 12. marca 1987, s. 2.44 Plan pracy na rok 1987 przewidywał 10 spotkań. Program Klubu: Smena nr 7 z 31 stycznia 1995, s. 3 i 9.45 Moravčík v NR SR prečítal záverečnú správu o Klube Leninská iskra zo spisu ŠtB Scarabeus, Sme z 15 lipca 1995 roku; Narodna obroda z 15 lipca 1995 roku.

11

Jak twierdzią później sam Cibula od roku 1987 jego grupa zastanawiała się jaki będzie rozwój wypadków po upadku komunizmu i uważała, że chadecja będzie reprezentowała tylko część społeczeństwa, natomiast dla lewicowo myślących Słowaków trzeba założyć partię socjaldemokratyczną.46

Igor Cibula (ur. 1942) po ukończeniu dziennikarstwa na Wydziale Filozofii Uniwersytetu Komenskiego. W 1967 był już blisko aparatu, gdyż pracował najpierw w Związku Młodzieży Czechosłowacji, a potem w Związku Młodzieży Pracującej Słowacji, jako zwolennik Dubczeka został przyjęty do wywiadu (1968), jednocześnie był redaktorem bratysławskiego „Večernika” w Pradze, ukończył kursy wywiadu (1.10.1969 – 31.01.1971), następnie został usunięty z partii za popieranie Dubczeka (1970) i zwolniony z I Zarząd StB (31.01.1971), później pracował w bibliotece OSN w Bratysławie jako redaktor czasopisma „Systemy informacyjne” (1971-1988).

10 lutego 1987 roku Aleksander Dubczek skierował list do KC KSCz, w którym wyraził poparcie dla Gorbaczowa i zażądał demokratyzacji. Niebawem, bo w dniach 8-11 kwietnia Gorbaczow odwiedził Czechosłowację; w Bratysławie witały go tysiące ludzi. Po tej wizycie zmniejszono śledzenie Dubczeka. Była to pierwsza oznaka aktywizowania się „osmaszestdesiatników” i znak, że Centrum bierze ich pod uwagę w swoich planach. Byłoby bowiem dziwne, gdyby nadzór nad Dubczekiem zmniejszono z inicjatywy ekipy normalizacyjnej Husaka.

W roku 1987 Miloš Žiak poznał Milana Šimečkę i Dominika Tatárkę, zaprzyjaźnili się z Ivanem Hoffmanem i Olegiem Pastierem.47 Tworzyły się osobiste więzi między uczestnikami środowiska przyszłej Verejnosti proti nasiliu.

W roku 1981 pojawił się ruch obrońców przyrody; jego pierwszym działaniem była akcja w obronie historycznych cmentarzy. Do głównych przedstawicieli ruchu należał Ján Budaj (agent „Domovník” nr rej. 23214, jako wroga osoba nr rej. 40093),48 Mikuláš Huba, Marián Huba, Juraj Flamik, Peter Kresánek, Kamil Procházka (agent „Kamil” nr rej. 9821; agent „Motor” nr rej. 22768), jego żon Mária Filková, Eugen Gindl (agent „Reporter” nr rej. 302, 11204), Gabriela Kaliská, Peter Tatár. W roku 1987 „ochraniarze” odnowili czasopismo „Ochranca prírody”, którego redaktorem naczelnym wkrótce został Jan Budaj („Domovník”). Jan Budaj podpisał współpracę w 1979 roku; w zamian za paszport zobowiązał się do donoszenia na Tomáša Petřivego i Gaba Levickiego. W archiwum zachowały się jego 6 raportów powstałych w ciągu dwu lat. 16 października 1981 teczkę Budaja - „Domovníka” do archiwum. Kamil Procházka był reżymowym dziennikarzem, a jego żona przewodniczącą organizacji bratysławskiej oficjalnego Związku Obrońców Przyrody i Kraju (SZOPK); do najbardziej niezależnych należały organizacje 6 i 13 w Bratysławie.

46 Igor Cibula, Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, s. 163.47 Miloš Žiak, Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, s. 37.48 http://www.upn.gov.sk/regpro/zobraz.php?kniha=88&strana=49&zaznam=82030

12

I FAZA OPERACJI KLIN – WRZESIEŃ 1987 – STYCZEŃ 1988 - stymulowanie „niezależnych” ruchów”

Według Gála najlepiej zorganizowany na Słowacji był ruch zielonych, który nabrał masowego charakteru. Punktem przełomowym było wydanie w październiku 1987 roku przez bratysławskie organizacje nr 6 i 13 Słowackiego Związku Obrońców Przyrody i Kraju zbioru artykułów „Bratislava nahlas”, w których odpowiedzialnością za dewastację środowiska naturalnego obciążono władze i wezwano do publicznej dyskusji na temat dalszego rozwoju stolicy. „Bratislava nahlas” wydrukowano na powielaczu w drukarni zaprzyjaźnionej spółdzielni jako materiał wewnętrzny stanowiący dodatek do stenogramu z dyskusji zorganizowanej 4 czerwca 1987 roku. Po raz pierwszy kręgi intelektualne stolicy zjednoczyły się. Odtąd Gál współpracował blisko z Budajem. Kolektyw „Bratislava nahlas” stał się później trzonem VPN.49 W skład redakcji weszli: Ján Budaj („Domovník”), Juraj Flamík, Fedor Gál, Eugen Gindl („Reporter”), Mikulaš Huba i Peter Tatár. Autorami artykułów oprócz wymienionych członków redakcji byli: Maria Filkova i jej mąż Kamil Procházka („Motor”), Ivan Gojdič, Vladimír Ira, Gabriela Kaliská, Vladimír Kohút, Judita Kokolevská, Juraj Kubáček, Ivan Kusý, Peter Kresánek, I. Levský, Zora Okáliová, Juraj Podoba, Pavel Šremer, Ivan Štúr, Jana Višvaderová i Hana Volková. Treść poszczególnych rozdziałów ocenili: Pavol Bauer, Gabriel Bianchi, Ľuboš Čillág, Ladislav Dolan, Matúš Dulla, Andrej Ferko, Andrej Fiala, Mikuláš Gažo, Jana Geržová, Anna Grešková, František Hesek, Milan Hladký, Roman Hofbauer, Štefan Holčík, Jozef Holomáň, Anton Jurko, J. Kališ, Viera Káľavská, Imrich Kostolný, Juraj Králik, prof. Martin Kusý, Ján Lacika, Mikulaš Lisický, Michal Majtán, Ladislav Mlynka, Vladimír Ondruš (wówczas członek KSS), Ján Oťaheľ, Rakšányi, Skyva, Ladislav Snopko, Miloš Strankovianský, František Suchánek, Jaroslav Šibl, Milan Škodný, Koloman Tarábek, Igor Thurzo, Volko, Eva Voltavová, Dušan Zavodský, J. Zhorela i intelektualna podpora normalizacji Vladimír Mináč.

W przyszłości istotną rolę polityczną mieli odegrać wszyscy członkowie redakcji oraz Maria Filkova i jej mąż Kamil Procházka, Andrej Ferko, Roman Hofbauer, Vladimír Ondruš i Ladislav Snopko.

Władze nie mogły uzgodnić jednolitego stanowiska, gdyż inicjatywę „Bratislava nahlas” obronił m. in. Vladimír Mináč i do żadnych represji nie doszło.

W raportach MSW o stanie bezpieczeństwa państwa ruchu ekologicznego jednak nie wymieniano jako „wrogów”, ta kwalifikacja obejmowa natomiast dwie inne grupy: „nacjonalistyczne ugrupowanie” mniejszości węgierskiej i „nielegalne struktury kościelne”. Z nazwiska wymieniono braci Jána i Ivana Čarnogurskich, Františka Mikloško i tajnego biskupa Korca oraz Milana Šimečkę i Miklosa Duraya.50 W raporcie za rok 1987 zanotowano, że „siły antysocjalistyczne“ na Słowacji starały się koordynować swą działalność z Kartą i stworzyć wspólną platformę „byłych członków KSS, nacjonalistów węgierskich i reakcyjnego skrzydła Kościoła rzymskokatolickiego“. Tym razem za najgroźniejszych „wrogów wewnętrznych“ uznani zostali sygnatariusze

49 Fedor Gál, Z prvej ruky, Bratislava 1991, s. 13.

13

Karty: Kusý, Šimečka i Jablonický, którzy usiłują przyciągać ludzi skupionych wokół Budaja. Na drugim miejscu wymieniono dubczekowców: Pavlendę, Kočtúcha, Uhra i samego Dubczeka.51 Ta zmiana mogła wynikać z uznania, zgodnie z założeniami akcji KLIN, grupy dubczekowców za opozycję nadającą się do tolerowania. Według „Informacji o stanie bezpieczeństwa i aktualnych problemach pracy Wydziału II Zarządu XII za pierwszy kwartał 1988 roku” zanotowano „znaczną aktywizację Aleksandra Dubczeka”, który zezwolił na publikację materiałów przygotowanych przez siebie dla „Unity” w końcu 1987 roku.52

W 1987 roku w pielgrzymkach wzięło udział około 600 tys. Słowaków.53 Pod petycją katolików w sprawie wolności religii podpisało się 291.284 słowackich sygnatariuszy. Inicjatywę, która wyszła od katolików morawskich, organizował tajny Kościół.

10 stycznia 1988 roku „L’Unita” opublikowała wywiad z Dubczekiem, który porównał własne reformy do pieriesrojki. Dubczek od połowy lat 1980-tych utrzymywał kontakty z Luciano Antonettim. 19 lutego 1988 rada Wydziału Nauk Politycznych Uniwersytetu w Bologni przyznała Dubczekowi doktorat honoris causa.

W styczniu 1988 roku ukazał się pierwszy numer miesięcznika Związku Pisarzy „Slovenské pohľady”. W skład jego redakcji weszli: Rudolf Chmel, Peter Zajac, Milan Šútovec, Zuzana Bartošová, Valér Mikula, Ladislav Ballek. Chociaż pismo podlegało cenzurze, mogli w nim publikować autorzy nie związani z partyjnym establishmentem.

Na przełomie 1987 i 1988 roku rozpoczęto wydawanie z inicjatywy Hvezdoňa Kočtúcha pima „Myšlienka a čin“. Pisali w nim Dubczek, Laluha, Ivan Tirpák (TW-k „Spojka” nr rej. 1739654) z Instytutu Prognoz SAV. Ivan Laluha i Hvezdoň Kočtúch wskazywali na bliskość reform 68 roku z pieriestrojką. Jednocześnie domagali się uznania słowackich symboli narodowych i konstytucyjnego uznania równoprawnego statusu Słowacji w federacji.55 Elementy orientacji narodowej pojawiały się już w materiałach samizdatowych,56 późniejsze przyłączenie się „obrodarów” do HZDS było więc z punktu widzenia ideologicznego logiczne.

W kręgu Dubczeka byli: Ján Uher, Teodor Baník, Ladislav i Anton Ťažký, a trochę dalej Viktor Pavlenda, Michal Kovač, Robert Harenčár, Július Strinka, Maria Sedláková, w Trenczinie Vladimír Krajči, Karol Podoba i Vladimír Mečiar („Doktor“ nr rej. 31048) w Koszycach zorientowanych na Pragę Slavomir Stračár i Ivan Germanič, w Popradzie Ivan Mudronček.

Budaj, Langoš, Martin Milan Šimečka (tj. junior) wydawali polityczno-literackie pismo „K“ (1987) oraz literacki „Fragment“ (1987), które w 1988 roku połączyły się we „Fragment K“. W skład nowej redakcji weszli: Jiří Olič, Oleg Pastier, Milan Martin Šimečka, Ivan Hoffman, Ján Budaj i Ján Langoš.

II FAZA OPERACJI KLIN – LUTY - GRUDZIEŃ 1988 - powstanie zorganizowanej opozycji stymulowanej

14

W sprawozdaniu federalnego MSW na temat stanu bezpieczeństwa państwa, poza samym Dubczekiem, nie wymieniono już dubczekowców wśród „sił antysocjalistycznych”. Jako nową grupę uwzględniono natomiast ruch ekologiczny: Pavola Šremera, Mikuláša Hubę i Petera Tatára.57 Zastanawia w tym kontekście brak nazwiska Budaja, najważniejszego przecież lidera ruchu. Pominięcie dubczekowców nie wynika jak sądzi Peem, z ich małej aktywności, gdyż jest to twierdzenie nieprawdziwe, skoro właśnie w roku 1988 zakładali „Obrodę”, ale z założeń akcji KLIN, według których „obrodari” mieli być głównym partnerem władzy w nadchodzących zmianach.

W roku 1988 w oparciu o Wydział Prawa Uniwersytetu Komenskiego zorganizował Klub „Dialog” łączący zwolenników pieriestrojki, przewodniczącym został Józef Moravčik. Była to kontynuacja „Leninskej iskry”.

Cibula Został sekretarzem czasopisma „Literárny týždenník” (od czerwca 1988 do lutego 1990)

25 marca 1988 roku František Mikloško, Ján Čarnogurský i Ján Langoš zorganizowali w Bratysławie demonstrację świeczkową na rzecz wolności religii, w której wzięło udział 10 tys. ludzi z całej Słowacji. Policja brutalnie zaatakowała zebranych.

W latach 1988-1989 środowisko katolickie wydawało czasopismo „Hlas Slovenska” redagowany przez Martina Lauko; należało ono do orientacji narodowej ale odrzucało tradycję ludacką.58

Ján Čarnogurský jako jedyny z działaczy katolickich przygotowywał się do działalności politycznej. Od 1988 roku zastanawiał się nad założeniem Partii Chrześcijańsko-

57 Ján Pešek, Pohľad štatnej moci na disent na Slovensku v „ére prestavby“, w: November 1989 na Slovensku. Súvislosti, predpoklady a dôsledky. Študie a úvahy, Bratislava 1999, s. 51.50 Ján Pešek, Pohľad štatnej moci na disent na Slovensku v „ére prestavby“, w: November 1989 na Slovensku. Súvislosti, predpoklady a dôsledky. Študie a úvahy, Bratislava 1999, s. 48.51 Ján Pešek, Pohľad štatnej moci na disent na Slovensku v „ére prestavby“, w: November 1989 na Slovensku. Súvislosti, predpoklady a dôsledky. Študie a úvahy, Bratislava 1999, s. 50.52 Pavel Žáček, op. cit., s. 62.53 Ján Čarnogurský, Videné od Dunaja, Kalligram, Bratislava 1997, s. 55. 54 Teczkę złożono do archiwum 28 marca 1978 r.55 Juraj Marušiak, Nezávislé iniciativy na Slovensku v rokoch normalizácie, w: November 1989 na Slovensku. Súvislosti, predpoklady a dôsledky. Študie a úvahy, Bratislava 1999, s. 66.56 Juraj Marušiak, Nezávislé iniciativy na Slovensku v rokoch normalizácie, w: November 1989 na Slovensku. Súvislosti, predpoklady a dôsledky. Študie a úvahy, Bratislava 1999, s. 62.58 R. Lesňák, Listy z podzemia. Kresťanské samizdaty 1945-1989. USPO, Bratislava 1998, ss. 152-156.

15

Demokratycznej Słowacji; wstępem do tego było wydawanie od 1988 roku „Bratislavskich listów“,59 co miał na celu zjednoczenie środowiska chadeckiego wokół pisma.60 Do głównych autorów należeli: Ján Čarnogurský, jego brat Ivan („Inžinier”), František Mikloško, Ivan Hoffman, Anton Selecký, Vladimir Palko, morawski katolik Václav Benda, a z emigracji Boris Lazar i Imrich Kružliak.61

Do czołowych działaczy opozycyji katolickiej i ewangelickiej należeli: Ján Čarnogurský, František Mikloško, tajny biskup Jan Chryzostom Korec, Pavel Uhorskai, Vladimír Jukl, Ladislav Hanus, Michal Vaško, Ladislav Stromček, Ján Letz, Jozef Porubčan, Ivan Polanský, Viktor Trstenský, Anton Srholec (agent „Skala“ nr rej. 12028), Helena Gondová, Anton Habovštiak, Silvester Krčméry, Marián Zajiček, Róbert Gombík, Milan Hromník, Rudolf Lesňák, Pavol Srauss, Peter Murdza.

Płk. Ciklamini odwiedził dwukrotnie Jablonickiego przekazując wiadomość od Dubczeka, który pragnął się z nim spotkać. Chodziło o założenie Obrody.62 W drugim kwartale 1988 roku bezpieka zanotowała wzrost aktywności byłych komunistów: Ciklaminiego, Romana Kaliskiego, Svetozára Štúra.63 Komuniści 1968 roku czekali na swoją rehabilitację i odzyskanie dawnych pozycji.

14 kwietnia I. sekretarzem KC KSS został Ignác Janák, człowiek Vasila Biľaka64

związany z okupacją 1968 roku, na miejsce Ľubomira Pezlara sekretarzem ds. ideologii został Gejza Šlapka, do Sekretariatu KC wszedł Ivan Knotek, następnie premiera Colotkę usunięto z Politbiura KSS, a 21 kwietnia wymieniono 5 ministrów: Júliusa Hanusa, Milana Rusňáka, Jaroslava Kánskiego, Jaroslava Zalke i Jána Pješčaka, nowym wicepremierem mianowano Štefana Murina a ministrem sprawiedliwości prof. Milana Čiča, kierownika Instytutu Państwa i Prawa i członka zarządu Słowackiej Akademii Nauk. Milan Čič był już wiceministrem sprawiedliwości w 1968 roku i w 1969 roku został usunięty ze stanowiska i wykluczony z partii, zdołał jednak uzyskać przywrócenie członkostwa KSS. W połowie lat 1970-tych został kierownikiem katedry prawa karnego na Uniwersytecie Komenskiego. Jego nominacja była więc gestem wobec dubczekowców, którzy się pokajali.

30 czerwca 1988 J. Szweda i E. Ujvari, pracownicy aparatu KC na polecenie KC spotkali się z Dubczekiem ale rozmowy zakończyły się fiaskiem, ponieważ żądał on pełnej rehabilitacji.

2-3 lipca 1988 70-90 tys pielgrzymów w Lewoczy 13-14 sierpnia w Nitrze-Kalwarii 40 tys.

29 sierpnia 1988 Mikulaš Huba, Juraj Mesik, Pavel Šremer i Juraj Holčik z Obywatelskiej Inicjatywy Ochrony Przyrody wysłali do władz „Apel Dunajski” w sprawie zapory w Gabczikowie.

We wrześniu ukazał się „Literárny týždenník” red. nacz Ivan Štrpka organ Zw Pisarzy, zamieniony przez Vicent Šabík na nacisk Miroslav Válka, PISALI TU Kanis, Plevza, Anton Hrnko, Ľubomír Feldek. „Literárny týždenník”

16

5 września naczelnik wydziału paszportowego powiadomił Dubczeka, iż otrzyma paszport na wyjazd do Włoch bez gwarancji prawa do powrotu. Dubczek zdecydował się jednak wyjechać do Włoch, gdzie przebywał od 11 do 25 listopad 1988 roku.

12 października 1988 Colotka, bliski Husaka, podał się do dymisji, na jego miejsce Ivan Knotek, Colotka z Politbiura KPCz odszedł Hrivnaak został wicepremierem federalnym na miejsce Colotki

15 października powstał HOS, do którego ze Słowacji należeli Čarnogurský i Šimečka senior, Miroslav Kusy, Hana Ponicka, Anton Selecký, Tibor Novotka, Ján Langoš, Ján Trstenský (4.07.1914 informator 2800), Jozef Jablonický, Milan Šimko, Viliam Kováčik, Ivan Hoffman, Ján Szöllös, Juraj Kohutiar i inn. Według informacji StB HOS miał 25 członków na Słowacji, a do Komitetu Koordynacyjnego w Pradze weszli Čarnogurský i Šimečka senior, a miał jeszcze dołączyć Selecký.65

11 listopada słowacki HOS się spotkał dok. 17, 35,27, 33 44, 45, 50, 52.

W Szali u László Szigetiego odbyło się spotkanie słowacko-węgierskie z udziałem m. in. Žiaka, Šimečki, Karcsi Tótha.66 20 października 1988 roku 266 osób podpisało Memorandum Węgrów w Czechosłowacji w sprawie praw mniejszościowych i demokratyzacji. Z tej grupy wiosną 1989 roku powstał węgierski PEN-Club mieli kontakty ze środowiskiem SzDSz od lat 1980-tych oraz Emanuelem Mandlerem i Bohumilem Doleżałem w Czechach.

László Szigeti (ur. 3.08.1957) po ukończeniu Wydziału Biologii na Uniwersytecie Koemnskiego (1981) ze specjalizacją nauczycielską rozpoczął pracę jako nauczyciel, a wkrótce został dyrektorem gimnazjum Szturowie. 9 lutego 2006 roku Szigeti został ministerm szkolnictwa.

13 listopada 1988 Dubczek honoris causa osobiście15 grudnia 1988 Bilaka wyrzucono z Politbiura KPCzEmil Vydra Słowacka Organizacja Obrony Praw Człowieka

Karta 77 oprócz wym: Ponicka, Tomáš Petřivý, Marcel Strýko, Vladimír Čech, Mila Čechová ksiądz Róbert Gombík i Marián Zajiček.

Ochraniarze działali na forum Słowackiego związku Obrońców Przyrody czołową rolę odgrywał Mikulaš Huba, w 1987 odnowiono czasopismo „Ochranca oprirody”, w 1988-1989 przew rady redakcyjnej był M. Lisický a po nim Mikulaš Huba redaktorem wykonany po Marii Filkovej został Ján Budaj rd naczelny od numeru 3/1989

Według raportu StB Bratysława z końca 1988 roku „udało się pogłębić rozbieżności między grupą byłych komunistów a pozostałymi środowiskami wewnątrz Karty 77”. Stwierdzono też, iż agentura stanowi niezastąpiony instrument działania. „Mając to na uwadze, w ramach projektu KLIN kończone są prace celem wytworzenia warunków

17

dla skoordynowanego posługiwania się środkami agenturalnymi na skalę ogólnopaństwową i nadchodzącym okresie zacznie się realizacja planów budowania perspektywicznego aparatu agenturalnego wychodzącego ze stworzonego modelu agenta –zawodowego dysydenta”. Po czym dodano, iż należy „budować agenturę tak aby w perspektywie zajęła miejsce w kierownictwie grup opozycyjnych”. Miano w ten sposób oddziaływać na opozycję by „oddzielić grupy radykalne i umiarkowane wewnątrz środowiska”.67

III FAZA OPERACJI KLIN – STYCZEŃ - SIERPIEŃ 1989 - SELEKCJA PARTNERA i porozumienie

Kiedy Mroslav Kusy i Milan Šimečka senior proponowali wspólne akcje obrońcom przyrody i podziemnemu Kościołowi, w imieniu ekologów Budaj, a w imieniu katolików Mikloško i biskup Korec odpowiedzieli, iż nie ma na to zgody ze strony ich bazy, która uważa, że wspólne działanie z Kartą zaszkodziłoby.68 Ekolodzy byli przeciwni podejmowaniu akcji, które władza mogła uznać za polityczne.69 A zatem jeszcze w 1989 roku dwie największe grupy opozycyjne: zieloni i podziemny Kościół nie byli gotowi do polityzacji ruchu. Sprawa się jednak komplikuje, gdy wziąć pod uwagę wspomnienia Petera Tatára, według którego Budaj „mówił o teorii ruchu, który byłby zielono - chrześcijańsko – konsumenckim”.70 Motywem odmowy Budaja mogła więc być chęć wyeliminowania działaczy Karty na Słowacji z przyszłego rozdania i uzyskania dla siebie pozycji jedynego partnera komunistów.

Do zmiany władzy przygotowywali się dubczekowcy i gorbaczowowcy. Sprawozdanie ŠtB za pierwszy kwartał 1989 roku stwierdzono, że w okresach Trenczin i Bratysława działa grupa byłych członków KSS, którzy uważają się za demokratycznych socjalistów i wydają nielegalnie pismo „Dialog 88”; jego wydawcą jest Vladimír Krajči, bliski przyjaciel Aleksandra Dubczeka i dobry znajomy Vladimíra Mečiara.71 Według świadectwa oficera ŠtB Čimo, we wrześniu 1989 roku Mečiar spotkał się we wschodniej Słowacji z kilku funkcjonariuszami KSS, w tym z Vladimírem Mitro, wówczas doradcą ministra spraw wewnętrznych Borisa Lazara, i z Jánem Demikatem, byłym oficerem StB, gdyż starał się o powtórne przyjęcie do KSS. Przed listopadem Mečiar kontaktował się stale z trenczianską StB, w tym zwłaszcza z J. Mikšikiem72

Według informacji dziennej XII Zarządu z 31 stycznia 1989 roku Dubczek uważał, iż tylko partia komunistyczna ma instrumenty by opanować sytuację. Prędzej lub później partia musi zrozumieć, iż istnieją „prawdziwi komuniści” wykluczeni z partii i dlatego Dubczek zastanawia się nad nawiązaniem kontaktu z jej kierownictwem. Dla takiego kroku Dubczek miał uzyskać poparcie ze strony Černíka, Šabaty, Špačka oraz liczy na Pavlendę i Uhra.73

Gorbaczowowcy, jak Viliam Plevza, uważali, że należy spokojnie czekać na upadek ekipy Jakeša – Lenárta i nie organizować manifestacji.74

Boris Zala od przełomu roku twierdził, iż potrzebna jest „akcja”.75 Zala i Budaj stali się rywalami w pierwszej połowie 1989 roku, kiedy obaj przygotowali swoje programy;

18

pierwszy „Uzdrowienie”, a drugi „Podstawy reformy politycznej i humanizacji społeczeństwa słowackiego”. Zdając sobie sprawę, iż zbliża się zmiana władzy, obaj przygotowywali się do roli rozgrywających.

Za pośrednictwem Žiaka Zala skontaktował się z opozycją niekomunistyczną. Chciał by jego program minimum stał się platformą dla całej opozycji od komunistów po antykomunistów. Ideą Zali było zjednoczenie opozycji w szeregach KSS, reformatorów komunistycznych z 1968 roku, dysydentów, zielonych, Kościoła podziemnego i oficjalnego oraz inteligencji naukowej, artystycznej i pisarzy, następnie progorbaczowowska część partii miała zachować swoją legitymizację jako inicjatorka przemian w nadchodzącym okresie.76 Zdaniem Žiaka Zala realizował faktycznie strategię ŠtB, gdyż szeroki kompromis miał wyeliminować radykalne prądy. Chodziło o stworzenie wolnej przestrzeni dla umiarkowanej opozycji. Rolę tę miały spełniać wspomniane już „Literárný tyždenník“ i „Slovenské pohľady”.77 Žiak nie doprowadza jednak swego rozumowania do końca. Skoro bowiem organy bezpieczeństwa starały się wyeliminować radykałów i wzmocnić pozycję umiarkowanych (były to założenia akcji KLIN), to nie miałoby to sensu, gdyby nie przewidywały z nimi porozumienia po zmianie kierownictwa partyjnego.

Od lutego ludzie z kręgu Viliama Plevzy, a konkretnie Boris Zala, starali się nawiązać kontakt z opozycją, jak wspomina Ladislav Snopko.78 Według Mikulaša Huby, Plevza, Minač, a z młodych Weiss „wysłali sygnały bardzo wychodzące [nam] naprzeciw”.79

Wziąwszy pod uwagę zaangażowanie Minača w poparcie dla ruchu zielonych, musiał on zostać już w 1987 roku wyznaczony do tej roli. Oznacza to, iż ta grupa rezerwy w KSS wiedziała na początku 1989 roku o nadchodzących zmianach i starała się do nich przygotować. Weiss i Kanis trzymali się trochę w cieniu a wykonanie głównego zadania pośrednika przypadło Zali.

Żiak od 1988 roku blisko współpracował z Milanem Šimečką jr i Ivanem Hoffmanem, który regularnie pisał dla RWE, a w 1989 poznał Šimečkę seniora, Kusego oraz Mikloškę i Langoša, a z Ladislavem Snopko wydał półlegalne w listopadzie 1988 i w styczniu 1989 roku „Literárné konfrontácie” – wybór opowiadań czeskich niedrukowanych autorów na powielaczu w nakładzie 60 sztuk.

W styczniu Prezydium Frontu poleciło wprowadzić wielomadatowe obwody wyborcze, co pozwoliłoby na wybory alternartwne ale w ramach Frontu. Rozwiązanie to wprowadzono właśnie w Związku Sowieckim w wyborach do Kongresu Deputowanych Ludowych.

W sprawozdaniu federalnego MSW dotyczącym sytuacji bezpieczeństwa państwowego na Słowacji zanotowano wzrastającą aktywność opozycji, co „prowadzi do naruszania stabilizacji wewnętrznopolitycznej”. 3 lutego Lorenc wydał polecenie jednostkom StB przekazywania informacji o sytuacji poliitycznej codziennie szefowi Zarządu II płk. Vykypělowi i wydziałowi analiz.80 Od 8 marca informacje miały napływać codziennie do godz. 16.81

19

W 1989 roku rozpaczęło działalność Słowackie Forum Przebudowy („Slovenské forum prestavby”) zorganizowane przez współpracowników Dubczeka Hvezdoňa Kočtúcha i Romana Kaliskiego, a jednocześnie aktywizowała się słowacka Obroda. Między 17 i 24 kwietnia, w rocznicę odwołania (19 kwietnia 1969) telewizja węgierska nadała wystąpienia Dubczeka. Były sekretarz generalny KPCz bronił reform „Praskiej wiosny” i przekonywaą, iż nie była to kontrrewolucja ale odpowiednik obecnej pirtiestrojki Gorbaczowa. 6 maja Dubczek mógł udzielić kolejnego wywiadu Andrásowi Sugárowi z telewizji węgierskiej.

7 maja Čarnogurský, Ponicka, Selecký i Jablonický zorganizowali wiec ku czci Sztefanika; żądano jego rehabilitacji i przywrócenia słowackiej symboliki narodowej. W akcji wzięło udział 2 tys. osób.

15 maja 1989 roku odbył się pogrzeb Dominika Tatarki, na który przyszło wiele osób dotychczas nie widzianych w kręgach opozycji. Jak wspomina Jablonický, czuło się już że zaraz nastąpią zmiany. Wtedy Jablonický poznał osobiście byłego sekretarza KPCz. Po pogrzebie Tatarki Aleksander Dubczek pojechał do Pragi na spotkanie z Vaclavem Havlem zwolnionym tego dnia z więzienia.82

Według Jablonickiego opozycjonistą przejawiającym najwięcej inicjatywy był wówczas Čarnogurský, który oprócz działalności w ruchu katolickiem był jednym z organizatorów HOS-u na Słowacji.

Ján Čarnogurský (ur. 1.1. 1944 r. w Bratysławie) za udział w procesie politycznym został w roku 1981 wyrzucony z adwokatury, pracował jak szofer, następnie radca prawny w firmie, a od roku 1987 był bezrobotny, dawał konsultacje prawne dysydentom i działaczom katolickim. W maju 1989 roku Čarnogursky pisał na łamach „Bratislavskich listów”, że komunizm zniknie a wraz z nim podział Europy. Komuniści będą musieli ustąpić w wyniku własnych wewnętrznych sprzeczności, to byłaby droga do pokonania podziału Europy. Polityka pieriestrojki jest właśnie wynikiem tych wewnętrznych sprzeczności ale jej hasła nie są naszymi, a jej cele nie są naszymi, ponieważ komuniści chcą jedynie zreformować komunizm, który nie jest reformowany. Dlatego na podstawie pieriestrojki nie możemy zajmować stanowiska kompromisowego wobec komunizmu bo on nie zajmuje takiego stanowiska wobec nas.83

W raporcie federalnego MSW o stanie bezpieczeństwa państwa stwierdzono, że na Słowacji nastąpiła „wyraźna zmiana sytuacji operacyjnej”, co oznacza rozszerzenie działalności opozycyjnej. Ppłk. Štefan Homol, naczelnik kontrwywiadu w Bratysławie (XII Zarząd) na lipcowej naradzie w Pradze tak charakteryzował „wroga wewnętrznego”:

1. postępuje aktywizacja A. Dubczeka w celum zmuszenia czołowych przedstawicieli systemu do konstruktywnego dialogi;

82 Józef Jablonicky, O dissente na Slovencku, Dilema nr 3/ marec 1999, s. 25.83 Ján Čarnogurský, Videné od Dunaja, Kalligram, Bratislava 1997, ss. 66-67.

20

2. działają różnorodne grupy: w czerwcu nastąpiło pierwsze spotkanie Słoweńskiego forum przebudowy z udziałem byłych członków KSS: Rudolf Hoffman, Michal Gáfrik, Karol Minárik, Roman Kaliský; w czerwcu doszło do spotkania Słowackiego Komitetu Ruchu Wolności Obywatelskiej (HOS): Ján Čarnogurský, Hana Ponicka, Anton Selecký, Tibor Novotka, Andrej Strýček; trwała działalność „Obrody”, o której jednak organy ŠtB nie mały dokładniejszych informacji (podobno miała 20 członków, w tym 8 członków KSS).84 Stwierdzenie płk. Homoli, iż organy nie posiadają dokładniejszych informacji o działalności „Obrody” w świetle naszej wiedzy o całkowitej infiltracji tej grupy przez agenturę, oznaczają, iż naczelnik XII Zarządu ukrywał prawdę. Według ...... w środowisku Obrody działała największa liczba agentów w porównaniu do innych struktur opozycyjnych.

W dodatku do raportu federalnego MSW z 12 czerwca 1989 roku wskazano, iż główną rolę w redakcji listu Dubczeka do kierownictwa partii z propozycją podjęcia dialogu odegrał Černík. Sygnatariusz domagał się w nim umożliwienia powrotu do partii wykluczonym, przywrócenia Programu Działania z 1968 roku i odrzucenia programu normalizacyjnego.85

19 czerwca Knotek padł i 22 czerwca Hrivnák został premierem Słowacji i wicepremierem federalnym.

23 czerwca Dubczek w liście do Politbiura i KC KPCz skrytykował normalizację lat 1970-1985 i bronił reform 68 roku.

W wywiadzie z lipca 1989 roku Dubczek bronił reform 1968, które - jego zdaniem - szły w słusznym kierunku, interwencja sowiecka była bezprawna, a krzywdy muszą zostać naprawione. Reforma polityczna i ekonomiczna socjalizmu powinna zostać dokonana, natomiast błąd kierownictwa partyjnego polegał na tym, że starało się ono rozwiązać wszystkie problemy w stylu stalinowskim tj. przemocą. Dubczek podkreślił, iż trzeba szukać wyjścia z obecnej sytuacji wspólnie z PZPR,86 czyli na drodze pieriestrojki i porozumienia.

W lipcu środowisko „Gzety Wyborczej” lansowało Dubczeka na przywódcę opozycji. Jan Lityński, który spotykał się wówczas w Pradze z Šabatą, Batiekiem, Uhlem, Pospichalem, Dienstbierem i Kusym, a więc lewicą Karty, wprawdzie przyznał, iż Havel „staje się autentycznym przywódcą politycznym” ale podkreślił, że to „Aleksander Dubczek staje się kimś realnym, człowiekiem zdolnym zapoczątkować autentyczne zmiany”; choć wiele ich dzieli, być może zasiądą przy stole rokowań. 87 Według informacji XII Zarządu, 24 lipca Lityński, Michnik i Zbigniew Janas przyjechali do Bratysławy i udali się do Dubczeka, którego Michnik poinformował o swojej wizycie w ZSRS i polskim „okrągłym stole”.88

październik Kniażko spotyka się z Langoszem

Od 29 czerwca do 24 sierpnia na Słowacji apel „Kilka zdań” podpisało 20.191 osób. 21 sierpnia 1989 roku Miroslav Kusy, Ján Čarnogurský, Anton Selecký, Vladimír Maňák,

21

Hana Ponicka złożyli kwiaty na miejscu zabicia 2 osób w 1968 roku. Piątka została zatrzymana i października wniesiono przeciw nim oskarżenie ale w więzieniu pozostali tylko Kusy i Čarnogurský, co spowodowało, że grupa katolików i lewica zaczęła z sobą współpracować, następnie Kusego zwolniono 14 listopada. Był końcowy dzień jego procesu, natomiast proces Čarnogurskiego odłożony o tydzień i pozostawiono go w więzieniu. Przeciwko zatrzymaniu Piątki i aresztowaniu Dwójki protestowali pisarze (protest podpisali: Andrej Ferko, Peter Zajac, Feldek, Vilikovský i Štrasser) oraz socjolodzy (protest podpisali: Soňa Szomolányi, Fedor Gál, Martin Bútora, Pavol Frič, Magda Vášáryová), 30 sierpnia RWE nadała protest zbiorczy podpisany przez: Aleksandra Dubczeka, Juliusa Strunkę, Jána Uhra, Laluha, biskupa Korca, Františka Mikloško, Šimečków jr i sr. Ivana Hoffmana, Jána Budaja, Ladislava Snopko, Milana Kňažko.

24 sierpnia 1989 z Dubczekiem w Bratysławie spotkali się Adam Michnik, Ján Lityński i Zbigniew Jánas. Ciekawe, że jeszcze na pogrzeb Nagya 16 czerwca 1989 roku Adam Michnik musiał do Budapesztu jechać przez Sowiety, ponieważ nie otrzymał wizy czechosłowackiej.89 Ostateczne decyzje dotyczące zmian w Czechosłowacji musiały zatem zapaść między połową czerwca a połową sierpnia 1989 roku, skoro wtedy właśnie Michnikwi już pozwolono na przyjazd do Bratysławy.

Latem 1989 roku Zala poprosił Żiaka o skontaktowanie z Budajem. Doszło do spotkania ale jak się okazała Zala i Budaj nie potrafili się dogadać, „ponieważ każdy chciał być jakimś naturalnym wodzem”. Wtedy Zala przeorientował się na działaczy Karty i wczesną jesienią, kiedy inicjatywę w kręgach opozycyjnych przejmował Budaj, poprosił Żiaka o skontaktowanie z Šimečką seniorem i Miroslavem Kusym. W swojej wcześniejszej książce Żiak wymienia natomiast Šimečkę seniora, Langoša i innych.90

Poprzez ojca Żiaka Zala skontaktował się z Jánem Uhrem z Obrody,91 a więc środowiskiem Dubczeka. Zala objął więc kontaktami wszystkie kierunki ówcuensje opozycji. W toku dyskusji Zala dopracował swój program. Współredagowali go: prawnicy Miroslav Číž i Vlado Dzúrik, ekonomista Jozef Kučerák (TW-k, potem agent „Špecialista” nr rej. 18532”), ekolog Vlado Ondruš, František Mikloško opracował punkt dotyczący wolności religii, a Lászlo Nagy kwestię praw mniejszości, sam Zala zaś zagadnienia polityczne i konstytucyjne.

W programie dla wszystkich Zali przyjmowano, że droga do socjalizmu będzie oparta na demokratycznych i społecznych tradycjach słowackich. „Pluralizacja społeczeństwa” miała odbyć się na platformie frontu ludowego „bez uprzywilejowania którejkolwiek ze strony”.92 Zdaniem Żiaka Zala chciał wesprzeć gorbaczowoców w KSS poparciem opozycji. Propozycje Zali przypominały wystąpienia Adamca po 17 listopada i koncepcje z pierwszego okresu pieriestrojki, które po 17 listopada w wyniku dynamiki wydarzeń natychmiast się zdezaktualizowały.

Zala konsultował swój program z Fedorem Gálem, Peterem Zajacem, Jánem Budajem, Jánem Langošem, Milanem Šimečką seniorem i Miroslavem Kusym, Jánem Uhrem i Ivanem Laluhem oraz funkcjonariuszami KSS: ministrem sprawiedliwości Milanem Čičem i wspomnianym już Vladimírem Mináčem (1922-1996), reżymowym pisarzemm

22

i prezesem Macierzy Słowackiej (1974-1990) oraz członkiem KC oraz kadrami rezerwowymi KSS: pieriesstrojkowcami Weissem i Kanisem. Zdaniem Žiaka konsultowany musiał być również szef Zali, prof. Rudolf Šima, także członek KC KSS.93

Według Gindla („Reporter”) Zala mógł być odpowiednikiem czeskiego Mostu, mógł mieć kontakty z Pragą i grupami, które negocjowały przygotowanie 17 listopada i miały porozumienie z komunistami. Są to jednak tylko przypuszczenia. Zala nie odegrał roli, do której się przygotowywał. Pytanie czy stało się tak z powodu dynamiki wydarzeń czy też braku odpowiednich sponsorów i kontaktów z ludźmi stojącymi za rozgrywającymi się wydarzeniami. Zala zajął negatywny stosunek do VPN, ponieważ Budaj nie dopuścił go do Komitetu Koordynacyjnego VPN.94

13 listopada 1989 roku w Bratysławie rozpoczął się proces Kusego, Ponickiej i Seleckiego. Następnego dnia przed sądem doszło do manifestacji, na której po raz pierwszy publicznie wystąpił Aleksander Dubczek. Nikt Gdy nie rozganiał osób gromadzących się pod budynkiem sądu.95 Wieczorem w mieszkaniu Jána Langoša spotkali się: właśnie zwolniony Miroslav Kusý, Milan Šimečka senior, Miloš Žiak, Boris Zala z Imrichem Vašečką, František Mikloško z Milanem Ničem seniorem. Do porozumienia nie doszło, gdyż po wystąpieniu Zali Šimečka senior stwierdził: „Nie sądzę, że istnieje potrzeba szukania platformy wspólnego postępowania z komunistami. Myślę, iż nadszedł czas aby stawić komunistom czoło”, na co Zala odpowiedział: „Ja na to nie idę”. Następne spotkanie miało się odbyć u Langoša 23 listopada z udziałem ludzi Weissa, Kusego, Šimečki seniora, Mikulaša Huby (zamiast Budaja?) i innych.96 Byłby to więc to surogat porozumienia rezerwy KSS z umiarkowaną opozycją w oczekiwaniu na zmianę władz partyjnych. (Gdy do spotkania doszło nie miało ono już żadnego znaczenia wobec biegu wydarzeń.)

W końcu sierpnia doszło do pierwszego spotkania założycieli słowackiego PEN-Clubu, który w oparciu o Związek Pisarzy Słowacji organizował Peter Zajac. Inicjatorzy ustalili, że do PEN-Clubu zaproszeni zostaną także pisarze opozycyjni oraz nie będący członkami Związku. Na kongresie Międzynarodowego PEN-Clubu we wrześniu sekcje słowacka i czeska zo stały przyjętę jako samodzielne. We wrześniu powstał osobny PEN-Club węgierskich pisarzy na Słowacji. Ona środowiska utrzymywały kontakty, gdyż 7 października u Karcsiego Tótha w Szali spotkali się Šimečka starszy i młodszy, Miroslav Kusý, Ivan Hoffman, Oleg Pastier i Miloš Žiak.

17 listopada Joblonickiego odwiedził Mikloško, 18-19 listopada Jablonický przepisywał swój tekst dla samizdatu.97

16 listopada 1989 roku doszło w Bratysławie do pierwszej demonstracji studenckiej przed ministerstwem szkolnictwa; zebrani domagali się podjęcia z nimi dialogu w sprawie problemów szkół wyższych. Dyskusję z nimi podjął Gejza Šlapka, sekreterz ds. Ideologii KC KSS. Jak wspomina Gál, którego syn uczestniczył w tym wydarzeniu, policja nie interweniowała.98 Według Fedora Gála organizatorem demonstracji był Tono Popovič, natomiast doniesienie II Zarządu podaje nazwiska studentów wydziału biologii Uniwersytetu Komenskiego: J. Benko, P. Čaučík, D. Dubník, P. Chowaniec, M.

23

Rybarski i F. Vagič.99 Według informacji dziennej płk. Mikula, o godz. 16 min 30 na Placu Pokoju zebrało się ok. 100 osób i skandowało: „Wolność dla wszystkich, chcemy demokracji, nie chcemy broni, prawdziwej przebudowy”. Następnie studenci przeszli pod budynek ministerstwa szkolnictwa.100

Na początku listopada na zjeździe SZOPK nie wybrano żadnego członka nomenklatury. 17 listopada spotkali się Peter Tatár i Ján Budaj by ustalić kto zostanie przewodniczącym Komitetu Miejskiego SZOPK w Bratysławie, Mikulaš Huba został już wiceprzewodniczącym SZOPK. Budaj wówczas stwierdził, że chciałby zostać przewodniczącym SZOPK, jeśli na tym stanowisku trzeba będzie robić politykę, natomiast jeżeli nadal będzie aktualna dotychczasowa forma pracy, wtedy przewodniczącym powinien być Tatár. Mówili wtedy o koncepcji powołania ruchu o charakteze zielo . chrześcijańsko – konsumenckim.101

18 listopada spotkanie u Szomolányiovej zorganizowała102 Soňa Čechová (agent „Gama”nr rej. 27694), tłumaczka literatury rosyjskiej, w tym czasie bibliotekarka w szpitalu onkologicznym, represjonowana po 1968 roku, związana z dubczekowcami, później redaktorka naczelna tygodnika „Mosty” (1992). Jak wspomina Budaj kwestia kontaktów opozycji z władzą wisiała w powietrzu, a więc wszyscy zdawali sobie sprawę, że zaczyna się zmiana warty. U Szomolányiovej zebrało się około 20 osób spośród opozycji i establishmentu: mąż Szomolányiovej docent, wykładowca logiki, Ján Budaj (agent „Domowník”), Imro Šklenka (potem członek władz KDH), Fedor Gál, mąż Soni Čechovej filozof Teodor Münz, Ladislav Kovač, biolog i późniejszy minister szkolnictwa, Martin Bútora, dziennikarz, Michal Ač, filozof a później redaktor czasopisma „Kulturný Život", Marian Timoracký, socjolog, Zora Bútorová, publicystka, Vladimír Čech (TW-k i agent „Prokurátor” „Rybár”, „Vlado” nr rej. 18014), późniejszy szef ruchu porozumienia czesko-słowackiego, wspomniana już Soňa Čechowa, dziennikarz Sergej Michalič, Ivan Dianiška, Karol Fajth, Pavol Demeš, Štefánia Koverová i Alexander Kovér, Pavol Frič, socjolog (potem przeniósł się do Pragi), Imrich Vašečka. Było to jedno z wielu spotkań organizowanych od dłuższego czasu i łączących przedstawicieli różnych dziedzin życia. Uczestnicy byli przekonani, że system musi upaść, chociaż o wydarzeniach 17 listopada w Pradze jeszcze nie wiedzieli. Laco Kováč pokazując mapę Europy twierdził, iż musi to nastąpić wkrótce. 103 W czasie dyskusji zdecydowano, że trzeba coś zrobić, ale do skonkretyzowania tego ogólnego wniosku nie doszło i wszyscy rozeszli się w nocy104 (a więc na 19), kiedy RWE podawała już informacje o Szmicie i wydarzeniach praskich.105 Być może gdyby informacja radiowa nadeszła wcześniej, to właśnie ta grupa przystąpiłabydo działania i stała się trzonem VPN.

Tego wieczoru było takich spotkań więcej. Jedno z nich zwołał w swoim domu w Pukanci eseista i dysydent Ivan Kadlečik; byli tam przedstawiciele oficjalnej nauki i publicystyki: Dušan Mitana, Dušan Dušek, Alta Vašová, Ivan Štrpka, Peter Zajac, członek rady redakcyjnej „Slovenských pohľadov”, oraz dysydenci i ludzie ze struktur paralelnych tj. z samizdatu i współpracownicy mediów zachodnich: Milan Šimečka senior i junior, Miroslav i Jolka Kusý, Milan Hamada, Michal Gáfrik, Július Strinka, Martin Bútora oraz faktyczny organizator spotkania należący do obu kręgów Miloš

24

Žiak.106 Dyskutanci, którzy od Zajaca wiedzieli o spotkaniu u Szomolányiovej, stwierdzili, iż powinni rozpocząć działalność publiczną, utworzyć jakieś publiczne lub obywatelskie fora. Po wysłuchaniu informacji RFE o Szmicie zebrani postanowili przyjść 19 listopada ze świeczkami na Plac SNP i pojechali do Bratysławy.107

Jesienią 1989 roku Karcsi Tóth starał się stworzyć ruch polityczny. 18 listopada zorganizował u siebie w Szali spotkanie około 20-25 działaczy węgierskich. Założono wówczas Węgierską Niezależną Inicjatywę - MNI, której trzonem był powołany we wrześniu węgierski PEN-Club. Wybrano trzy pary rzeczników na wypadek gdyby pierwsze dwie dwójki zostały aresztowane. Pierwszymi rzecznikami zostali pisarz Lájos Grendel i László (Laci) Nagy. 20 listopada MNI delegowała do VPN Lájosa Grendela i László Szigetiego.

19 listopada o godz. 7 rano Rudolf Sikora108 zadzwonił do malarza Miroslava Cipára, który został w 1988 roku wybrany wbrew władzom przewodniczącym oddziału bratysławskiego Związku Artystów Plastyków i postanowili zwołać u niego zebranie celem przygotowania jakiegoś oświadczenia w imieniu plastyków.109 Z ich inicjatywy już o godz. 9 rano w mieszkaniu Cipára spotkało się 9 plastyków: Vladimír Kompánek (agent „Sochar” nr rej. 13293), Rudolf Sikora, Jozef Jankovič, Karol Lacko (agent „Sochar” nr rej. 13357 ur. 28.10.1938), Ľubomír Longauer, D. Fischer, L. Čarný, P. Horváth (wielu agentów), reżyser filmowy Martin Hollý i pisarz Ľubomír Feldek i to oni przygotowali protest przeciwko represjom na Národní třidě w Pradze i postanowili zwołać zebranie do Umeleckej Besedy (rad Dostojevskeho) na godz. 17 (Cipár miał klucze).110 Umelecka Beseda była klubem oddziału bratysławskiego Związku Artystów Plastyków.

W niedzielę 19 listopada Marián Labuda zatelefonował do Martina Porubjaka i ściągnął go do Martina Huby, gdzie już był Milan Kňažko, który właśnie wrócił z Pragi, Vladimír Strinska, Magda Vášáryová i jeszcze trzy - pięć osób. Zebrani przygotowali oświadczenie w sprawie strajku teatrów. W tym czasie telefonicznie zostali zawiadomieni o popołudniowym spotkaniu w Besedzie.111

19 listopada Andrej Ferko zadzwonił do Miloša Žiaka i zaprosił na spotkanie do Umeleckej Besedy, Żiak natomiast powiadomił Šimečkę młodszego, Gála i Zalę ale tego nie było w domu,112 dlatego nie wiedział o spotkaniu w Besedzie i nie mógł wziąć udziału w tworzeniu Komitetu Koordynacyjnego VPN. Žiak i Šimečka jr w drodze do Besedy zabrali Budaja, który już o spotkaniu wiedział. Šimečka jr powiadomił o spotkaniu Františka Mikloško, ale ten odmówił przyjścia, ponieważ uważał, iż nie należy mieszać działalności religijnej z polityczną.113 W środowisku podziemnego Kościoła polityką zajmował się tylko Čarnogurský, który w tym momencie przebywa w więzieniu. Tak więc żaden z trzech (również Langoš) głównych działaczy katolickich nie był w Besedzie.Od kogo dowiedział się Ferko

W Besedzie spotkało się w sumie około 500 osób (według ŠtB – 450114). Najpierw Ľubomír Longauer przeczytał protest przygotowany u Miroslava Cipára, następnie Milan Kňažko przemawiał w imieniu aktorów i jako trzecia przemówiła w imieniu

25

studentów Zuzanna Mistríková (dôverník – mąż zaufania i agent „Juliete“ nr rej. 10003). Około 300 osób podpisało się pod protestem w sprawie represji. Jako pierwsi zebranie opuścili Martin Porubjak i Martin Huba, którzy udali się na Małą Scenę SND by ogłosić strajk teatrów. Następnie, według Feldeka, pozostali zebrani wybrali Komitet Koordynacyjny (Koordinačny Vybor). Jak podaje Žatkuliak, na wniosek Petera Zajac powstał Komitet Koordynacyjny.115 Według Rudolfa Sikory ktoś z tłumu krzyknął „Wybierzmy sobie jakiś komitet”.116 Jak jednak wspomina Fedor Gál,117 Rudolf Sikora zawołał: „Kto chce coś robić niech idzie do kąta” i wtedy zebrali się tam: Gál, Kňažko, Zajac, Budaj, Sikora. Według sprawozdania ppłk. Antona Faťola w skład komitetu koordynacyjnego weszli wówczas: Budaj (agent „Domovník“), Sikora, Maňák i Kompánek (agent „Sochar” nr rej. 13293), natomiast ustalono, iż następnego nia o godz. 17 zostanie przedstawiony wniosek o powołanie oficjalnego komitetu koordynacyjnego VPN.118

To ta pierwsza grupa spotkała się w kącie Besedy. Zapewne więc wyborów stricte po prostu nie było tylko chętni do działania pozostali i sprowadzili jeszcze reprezentantów innych środowisk, podczas gdy inni uczestnicy zebrania rozeszli się. Ta grupa inicjatywna postanowiła spotkać się 20 listopada o 12-tej. Jednocześnie około godz. 20 min. 30 pięć osób: Budaj, Šimečka jr, Pastier, Žiak udało się do mieszkania Langoša, którego w Besedzie nie było. Tam też wymyślono nazwę Verejnost proti nasiliu – VPN; jej autorem był Langoš.119

Milan Kňažko zgłosił Marian Porubjaka, jako drugiego przedstawiciela środowiska teatralnego,120 co potwierdza wersję Gála, iż Budaj zaproponował by ludzi wybierać, według klucza, zawodami i propozycję tę przyjęto.121 Gál wezwał Jozefa Kučeraka (TW-k potem agent „Špecialista” nr rej. 18532) jako ekonomistę i ten przyszedł dołączając do grupy kierowniczej.122 Zajac zaprosił Milana Šimečkę jr na zebranie kierownictwa następnego dnia na 12-tą.123

Grupa „teatralna” po opuszczeniu Besedy poszła na Małą Scenę Słowackiego Teatru Narodowego - SND, gdzie Martin Huba w imieniu aktorów oznajmił, że zaczyna strajk, odczytał oświadzenie wezwał do dyskusji ale do niej nie doszło i wszyscy rozeszli się.124

Według raportu ŠtB z 20 listopada dwa dni wcześniej Marián Labuda odczytał 70 aktorom odezwę praskich pracowników teatrów, a 19 listopada przerwano przedstawienie i odezwę odczytali aktorka Magálova i Martin Huba.125

Ludzie, którzy spotkali się w Umeleckej Besede, zwołali się przez telefon, a więc się znali lub wiedzieli o sobie. Dzielili się oni na trzy grupy: Bratislava nahlas, przedstawicieli podziemnego Kościoła i dysydentów.126 Według Žiaka ludzie roku 68 chcieli już wtedy narzucić swoją ideologię ale przegrali, odrzucono jednak również ideologię chrześcijańską i wygrała opcja a-ideologiczna.127

20 listopada o godz 12-tej Komitet Koordynacyjny spotkał się w westybulu Słowackiego Teatru Narodowego. Zebranie to było filmowane przez ŠtB. To wówczas Budaj („Domovník”) narzucił się na przewodniczącego Komitetu; zwrócił się do Milana Šimečki: „zaproponuj bym to był ja”. Kwestia ta nie była głosowana,128 więc

26

stwierdzenie Feldeka, iż Komitet Koordynacyjny wybrał Budaja na przewodniczącego nie jest ścisłe; po prostu go zaakceptowano. Fedor Gál i Valér Mikulá zostali łącznikami z ruchem studenckim. Członkowie Komitetu uchwalili program i rozeszli się do różnych instytucji.129

Martin Bútora, Valér Mikula, Ján Budaj, Peter Zajac, Peter Tatár, Ladislav Snopko i Alfred Zimmerman udali się na Wydział Filozofii Uniwersytetu Komenskiego, gdzie zredagowali i odczytali na spotkaniu 500 intelektualistów oświadczenie o powołaniu VPN, które następnie przeczytano na zebraniu Komitetu Koordynacyjnego w Besedzie, a Kňažko odczytal wieczorem na Placu Hviezdoslavovym.130 W oświadczeniu wzywano do „społecznego dialogu” i "otwarcia realnej przestrzeni dla demokracji”.

Sekretariat VPN utworzyli obrońcy przyrody. 20 listopada po mianowaniu Budaja, spotkali się ekolodzy i zwołali swoich przedstawicieli w Komitecie Koordynacyjnym VPN: Budaj, Tatár, Ondruš, Filkova i ..... utworzyli oni sekretariat.131 Sekretariat powstał więc nie na mocy decyzji i wyboru Komitetu Koordynacyjnego a ale w wyniku decyzji grupy ekologów.

21 listopada Komitet Koordynacyjny VPN zebrał się w Besedzie. Ľubomir Feldek przeczytał apel szeregowych komunistów o zniesienie kierowniczej roli partii, a sam wystąpił wówczas z KSS. Do 20 tys. demonstrantów zebranych na placu Hviezdoslalovym przemówił przez megafon Ján Budaj jako pierwszy z członków Komitetu koordynacyjnego VPN. Jednocześnie ruch rozszerzył się na prowincję: do studenckich wieców solidarności doszło w Banskiej Bystrzycy, Zwoleniu, Martinie, Żilinie, Nitrze i Trnawie. MNI przyączyła się do VPN; jej przedstawicielem w Komitecie zotał Szigeti. Z ramienia VPN Peter Zajac pojechał do Pragi by nawiązać kontakt z OF i Václavem Harlem; po wykonaniu zadania powrócił w nocy z 21 na 22 listopada.

Normalizatorzy jeszcze nie rozumieli, że już utracili władzę i Politbiuro KC KSS podkreśliło konieczność „zapewnienia porządku i spokoju”, aPrezydium SNR na wniosek Šlagovicia uznało atak 17 listopada za uzasadniony.

22 listopada ogłoszony został skład 23 osobowego Komitetu Koordynacyjnego VPN: Miroslav Cipár i Rudolf Sikora - malarze, L`ubomír Feldek – pisarz, Milan Kňažko - aktor, Ján Budaj (agent „Domovník” nr rej. 23214), Fedor Gál i Martin Butora - socjolodzy, Peter Zajac - literat, Ladislav Snopko – dramaturg, Eugen Gindl (TW-k, agent „Reporter” nr rej 11204, zarejestrowany drugi raz 302) – dziennikarz i Vladimír Kompánek (agent „Sochar” nr rej. 13293) – rzeźbiarz. Oprócz nich negocjatorami byli: Martin Porubjak - dramaturg, Martin Milan Šimečka - pisarz, Valér Mikula - krytyk, Bohuslav Kraus – architekt, Juraj Záriš -pedagog, Alfréd Zimmerman – programista, Miroslav Kusy, Miloš Żiak – politolog oraz ekolodzy: Peter Tatár, Mária Filkova (żona dziennikarza Kamila Procházki agenta „Kamil” nr rej. 9821, TW-k i agenta „Motor” nr rej 22768), ekonomista Jozef Kučerak (TW-k i agent „Špecialista” nr rej 18532) oraz rzeźbiarz Jozef Jánkovič.132

27

Na 23 osób w kierownictwie czterech było agentami: Budaj, Gindl, Kučerak, Kompánek, zaś piąta, Maria Filkova, była żoną wieloletniego agenta ŠtB, co zapewniało kontrolę nad całą grupą.

VPN tworzyli nie dysydenci jak Občanskě Forum w Pradze ale oficjalni intelektualiści, podstawową rolę odgrywał tu ruch ekologiczny (Bratislava/nahlas), stanowiący kadrowy trzon organizacji słowackiej.133 Zwraca też uwagę fakt, iż to ekolodzy byli najbardziej zinfiltrowanym środowiskiem. Oprócz Šimečki, Budaja i Kusego wszyscy członkowie KK VPN pracowali na oficjalnych posadach. Oficjalnymi krytykami byli: Feldek, Kňažko, Kompanek, w wydawnie samizdatu zaangażowani byli: Butora, Snopko, Sikora, do autorów „Bratislava nahlas” należeli: Tatar, Filkova, Gindl, Budaj. Wszyscy znali się osobiście już od roku.

Jak wspomina Martin Bútora 22 listopada w siedzibie Związku Obrońców Przyrody spotkali się: Peter Zajac, Milan Kňažko, Fedor Gál, Martin Bútora i Ján Budaj („Domovník”) i ustalili, że będą odpowiadać za kierowanie Komitetem Koordynacyjnym. W ten sposób powstało nieformalne kierownictwo wewnętrzne, którego głównym celem było niedopuszczenie do władzy komunistów z 1968 roku i gorbaczowców ale także przedstawicieli Kościoła podziemnego. Chodziło im o utworzenie „antysystemowej alternatywy” by doprowadzić do wolnych wyborów i rzeczywistej demokracji, jak stwierdził Bútora.134 Zwraca jednak uwagę brak w owej

59 František Mikloško, Čas stretnutí, Kalligram Bratislava 1996, s. 156.60 Ján Čarnogurský, Videné od Dunaja, Kalligram, Bratislava 1997, s. 115. 61 Juraj Marušiak, Nezávislé iniciativy na Slovensku v rokoch normalizácie, w: November 1989 na Slovensku. Súvislosti, predpoklady a dôsledky. Študie a úvahy, Bratislava 1999, s. 65.62 František Mikloško, Čas stretnutí, Kalligram Bratislava 1996, s. 12.63 Pavel Žáček, op. cit., s. 66.64 Michal Barnovský, Vedenie KSČ a KSS – od nástupu M. Gorbačova po Nowember 1989, w: November 1989 na Slovensku. Súvislosti, predpoklady a dôsledky. Študie a úvahy, Bratislava 1999, s. 38.65 Příloha k Denní situační zprávě FMV č. 69 z 20.06.1989 w: Pavel Žáček, op. cit., s. 155.66 Miloš Žiak, Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, s. 37.67 Pavel Žáček, op. cit., ss. 103-104.68 Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, s. 53.69 Martin Butora, Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, s. 45-46.70 Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, s. 86.71 Marián Leško, Mečiar a mečiarismus. Politik bez škrupúl, politika bez zábran, Bratislava [bez daty wydania], s. 24. 72 Vladimir Palko, Boj o moc a tajná služba, Vydavateľstvo Michala Vaška, Prešov 2004, s. 037.73 Denní informace č. 18 w: Pavel Žáček, op. cit., ss. 142-143.

28

samozwańczej kierowniczej piątce przedstawiciela katolików i prawicy tak samo jak dawnych dysydentów i członków Karty. Można raczej sądzić, iż to po prostu Budaj tworzył rodzaj własnego kierownictwa wewnętrznego. Tym bardziej, że zdaniem Mikloški, choć VPN wobec Dubczeka zajmowało postawę pragmatyczną, to wobec komunistom z 1968 roku (obrodarom) i niektórym byłym komunistom zajmowało postawę otwartą.135 Samego Mikloškę do VPN wprowadził właśnie Budaj,136 co nie zgadza się z twierdzeniem Bútory, iż piątka miała nie dopuszczać do kierownictwa działaczy katolickich.

74 Soňa Szomolányi, Prehistoria, zrod a rola aktera novembra áí – VPN, w: Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, s. 16.75 Miloš Žiak, Slovensko: od komunizmu kam? Bratislava 1996, s. 21.76 Miloš Žiak, Slovensko: od komunizmu kam? Bratislava 1996, s. 23 i nast; Boris Zala, Cesty k demokracii, Print-servis Bratislava 1993, s. 9.77 Miloš Žiak, Spomínanie ako to skutočne bolo, Forum občianskej spoločnosti. Mesačník o prítomnosti s minulosťou pre budúcnosť č. 7, júl 1999, ss. 32-33.78 Ladislav Snopko, Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, s. 27.79 Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, s. 67.80 Pavel Žáček, op. cit., ss. 126-127.81 Ibidem, s. 132.84 Ján Pešek, Pohľad štatnej moci na disent na Slovensku v „ére prestavby“, w: November 1989 na Slovensku. Súvislosti, predpoklady a dôsledky. Študie a úvahy, Bratislava 1999, s. 53.85 Příloha k Denní situační zprávě FMV č. 63 z 12.06.1989 w: Pavel Žáček, op. cit., s. 154.86 "Szkoda straconego czasu", rozmowa z Aleksandrem Dubczekiem, Gazety Wyborcza nr 59, Piątek-Niedziela 28-30 lipca 1989, s. 6.87 Komentarz "Janka" Lityńskiego, Gazety Wyborcza nr 59, Piątek-Niedziela 28-30 lipca 1989, s. 6.88 Příloha k Denní situační zprávě FMV č. 95 z 26.07.1989 w: Pavel Žáček, op. cit., s. 159.89 Świadectwo Akosa Engelmayera,obecnego na pogrzebie Nagya z Michnikiem i służącego mu za tłumacza.90 Miloš Žiak, Slovensko: od komunizmu kam? Bratislava 1996, s. 24.91 Miloš Žiak, Spomínanie ako to skutočne bolo, Forum občianskej spoločnosti. Mesačník o prítomnosti s minulosťou pre budúcnosť č. 7, júl 1999, s. 32.92 Boris Zala, Cesty k demokracii, Print-servis, Bratislava 1993, s. 12.93 Miloš Žiak, Slovensko: od komunizmu kam? Bratislava 1996, ss. 21-25; Miloš Žiak, Spomínanie ako to skutočne bolo, Forum občianskej spoločnosti. Mesačník o prítomnosti s minulosťou pre budúcnosť č. 7, júl 1999, s. 32.94 Eugen Grindl, Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, s. 63.95 Józef Jablonicky, O dissente na Slovencku, Dilema nr 3/ marec 1999, s. 26.

29

Członkowie Komitetu Koordynacyjnego postanowili, iż każdy z nich zaproponuje jeszcze dwu: Martin Porubjak zgłosił Milana Zemko i Vladimíra Strinskę, który jednak zrezygnował.137

22 listopada w Bratysławie doszło do spotkania przedstawicieli Komitetu Koordynacyjnego Słowackich Szkół Wyższych, w tym Antona Popoviča (wydział muzyki) i Miloša Lauko (wydział teatralny) i 15 innych z premierem Pavlem Hrivnákiem, przy udziale ministra szkolnictwa Ľ. Kilára, członka Politbiura Gejzy Šlapka i rektorów szkół wyższych. Pośrednikami był Socjalistyczny Związek Młodzieży. To wtedy poinformowano premiera o planowanym popołudniu wiecu na placu SNP. 138

96 Ladislav Snopko, Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, ss. 27-28; Miloš Žiak, Spomínanie ako to skutočne bolo (cz. 3), Fórum občianskej spoločnosti. Mesačník o prítomnosti s minulosťou pre budúcnosť č. 8, august 1999, s. 44.97 Józef Jablonicky, O dissente na Slovencku, Dilema nr 3/ marec 1999, s. 26.98 Fedor Gál, Z prvej ruky, Bratislava 1991, s. 14.99 Příloha k Denní situační zprávě FMV č. 176 z 16.11.1989 w: Pavel Žáček, op. cit., s. 163.100 Informácia o bezpečnostnej situácii 17 novembra 1989, podpisana przez Štefana Mikulá w: Pavel Žáček, op. cit., s. 241.101 Peter Tatár, Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, s. 86.102 Ján Budaj, Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, s. 32.103 Informacja Michala Ača podana autorowi 26 kwietnia 2006 roku.104 Fedor Gál, Z prvej ruky, Bratislava 1991, s. 18; Jána Klusáková á Fedor Gál rozmlouvají, Nadoraz. O Mečiarovi, Kňažkovi, Klausovi, Havlovi ... a konci jedné revoluce, Prymus 1992, ss. 89-90.105 Miloš Žiak, Slovensko: od komunizmu kam? Bratislava 1996, s. 11; FRE nadawała informacje o Schmicie 18 listopada wieczorem.106 Fedor Gál, Z prvej ruky, Bratislava 1991, s. 18, innym razem autor mówi, że spotkanie to miało miejsce 16 listopada: Jána Klusáková á Fedor Gál rozmlouvají, Nadoraz. O Mečiarovi, Kňažkovi, Klausovi, Havlovi ... a konci jedné revoluce, Prymus 1992, ss. 89-90. Jest to jednak wersja błędna, gdyż gdyby ze spotkania rozchodzili się w nocy z 16 na 17 nie mogliby, jak pisze autor, dowiedzieć się o Szmicie, który miał być zabity 17 listopada po południu. Informacja o Szmicie została nadana przez RWE dopiero 18 listopada. Miloš Žiak, Spomínanie ako to skutočne bolo (cz. 3), Fórum občianskej spoločnosti. Mesačník o prítomnosti s minulosťou pre budúcnosť č. 8, august 1999, s. 44.107 Miloš Žiak, Pad komunizmu na Slovensku, Bratislava 1994, s. 11; Martin Butora, Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Bratislava 1998, s. 44.108 Jest rzeczą zastanawiającą, iż Rudolf Sikora nie figuruje w rejestrze osób, którymi interesowała się ŠtB nawet jako sprawa sygnalna.109 Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, s. 33.110 Žatkuliak, J. (ed.): november 1989 a Slovensko, chronológia  a dokumenty (1985-1990), s.  324, dok. č. 60; Ľubomír Feldek, Verejnosť 1989-1991. Svedectva a

30

Tego samego dnia przed Sądami zebrało się 15 tys. osób żądających zwolniena Jána Čarnogurskiego. Po południu do 100 tys. uczestników wiecu na placu SNP przemawiali Milan Kňažko i Ján Budaj, żądając otworcia dyskusji nad okresem 1968-1969 i ustąpienia polityków odpowiedzialnych za represje 17 listopada. VPN wezwało do zrehabilitowania niesprawiedliwie represjonowanych w przeszłości. Wezwano też do strajku 27 listopada. Ogłoszono wtedy publicznie skład Komitetu Koordynacyjnego VPN. Na wiecu wystąpili też w imieniu studentów Anton Popovič i aktorka Magda Vášaryová. Odczytano też pozdrowienia od Vaclava Havla przywiezione przez Petera Zajaca.

dokumenty, Bratislava 1998, s. 28-29.111 Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, s. 23-24.112 Jána Klusáková á Fedor Gál rozmlouvají, Nadoraz. O Mečiarovi, Kňažkovi, Klausovi, Havlovi ... a konci jedné revoluce, Prymus 1992, ss. 89-90; Fedor Gál, Z prvej ruky, Bratislava 1991, s. 18; Miloš Žiak, Slovensko: od komunizmu kam? Bratislava 1996, s. 21.113 František Mikloško, Čas stretnutí, Kalligram Bratislava 1996, s. 156.114 Situačná správa o činnosti vnútorného protivnika (kultúra), 21 novembra 1989, podpisana przez ppłk. Antona Faťola w: Pavel Žáček, op. cit., ss. 182-183. Raport podaje błędnie jako datę spotkania w Besedzie – 20 listopada, zamiast 19 listopada, natomiast zgadza się godz. 17-ta.115 J. Žatkuliak, Chronologia w: J. Žatkuliak, (ed.): november 1989 a Slovensko, chronológia  a dokumenty (1985-1990), s.  62.116 Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, s. 33.117 Informacja uzyskana od Fedora Gála 25 kwietnia 2006 r.; Verejnosť 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Bratislava 1998, s. 36.118 Situačná správa o činnosti vnútorného protivnika (kultúra), 23 novembra 1989, podpisana przez ppłk. Antona Faťola w: Pavel Žáček, op. cit., ss. 182-183.119 Milan Šimečka, Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, s. 37.120 Martin Porubjak, Verejnosť 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Bratislava 1998, s. 37.121 Fedor Gál, Z prvej ruky, Bratislava 1991, s. 19.122 Informacja uzyskana od Fedora Gála 25 kwietnia 2006 r.123 Milan Šimečka, Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, s. 39.124 Verejnosť 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Bratislava 1998, s. 23-24.125 Denná situačá informácia 20 novembra 1989, podpisana przez Ladislava Horáka w: Pavel Žáček, op. cit., s. 252.126 Jána Klusáková á Fedor Gál rozmlouvají, Nadoraz. O Mečiarovi, Kňažkovi, Klausovi, Havlovi ... a konci jedné revoluce, Prymus 1992, s. 34.127 Miloš Žiak, Pad komunizmu na Slovensku, Bratislava 1994, s. 12.128 Milan Šimečka, Martin Porubjak, Verejnosť 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Bratislava 1998, s. 37.

31

23 listopada ponownie 100 tys. ludzi wzięło udział w wiecu na placu SNP (II. wiec). Domagano się dostępu do mediów. Publicznie przemawiał Dubczek mówiąc o swoim poparciu dla „nowego odrodzenia socjalizmu”. Według sprawozdania Naczelnika XII Zarządu płk. Homoli Dubczek mówił, iż idea socjalizmu z ludzką twarzą stała się własnością ludu i żyje w młodym pokoleniu. Następnie stwierdził, iż na znak solidarności z inicjatywą powołania VPN dołącza swój głos, ale „przy tym ludowym ruchu obywatelskim trzeba chronić wasze szeregi przed hasłami ektremistycznymi, tendencjami, które mogłyby prowadzić do konfliktu, konfrontacji”.139 Z powodu tych deklaracji Dubczek był na czele popularności tylko przez pierwszy tydzień.140 Žiak podaje, iż Dubczek, który występował już i brał chętnie udział w wydarzeniach, tym razem został na wiec „przywleczony”, co oznacza, iż czekał jeszcze na sygnał z innego niż VPN centrum.141 Dubczek przyłączył się wprawdzie do VNP ale jako do „jednej z wielu nowych inicjatyw”, inną był dla niego Apel byłych członków partii. Dubczek stwierdził, iż przyłącza się do „szerokiego spektrum inicjatyw obywatelskich” i wezwał do obrony przed „ekstremistycznymi hasłami i tendecjami, które mogłyby prowadzić do konfrontacji”, dlatego wyraził poparcie dla apelu Adamca o umiarkowanie.142 Dubczek liczył się więc z rehabilitacją, może powrotem do KSS143 i widział swoją rolę jako ponadpartyjnego przywódcy wszystkich nurtów umiarkowanych. Potwierdza to informacja dzienna z 30 listopada ppłk. Horáka.144 Według niej Dubczek nie chciał przyłączyć się do żadnej partii, lecz pozostając poza nimi uzyskać rehabilitację swojej polityki. W żadnym wypaku nie pragnął rozbicia partii komunistycznej i dlatego nie popierał walk wewnętrznych. Razem z Dubczekiem do VPN przyłączyła się Obroda, nadal jednak prowadząc swoją działalność jako stowarzyszenie. 23 listopada na spotkaniu dubczekowców: Júliusa Strunki, Rudolfa Hoffmana, Romana Kaliskiego z Menclem, przedstawicielem praskiej Obrody, ustalono, iż należy popierać kandydaturę Dubczeka na prezydenta a Havla na przewodniczącego fderalnego Zgromadznia

129 Ľubomír Feldek, Verejnosť1989-1991. Svedectva a dokumenty, Bratislava 1998, s. 30.130 Fedor Gál, Z prvej ruky, Bratislava 1991, ss. 19, 21: nie podaje L. Snopka; Martin Bútora, Verejnosť 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Bratislava 1998, s. 50.131 Peter Tatár, Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, s. 86.132 Fedor Gál, Z prvej ruky, Bratislava 1991, s. 22-23; František Mikloško, Čas stretnutí, Kalligram Bratislava 1996, s. 158.133 Fedor Gál, Z prvej ruky, Bratislava 1991, s. 22; Vladimír Ondruš, Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, s. 147.134 Martin Bútora, Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, s. 48.135 František Mikloško, Čas stretnutí, Kalligram Bratislava 1996, s. 13.136 František Mikloško, Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, s. 69.137 Martin Porubjak, Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, s. 70.138 Anton Popovič, Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, s. 40.

32

Narodowego przy jednoczesnej likwidacji kierowniczej roli partii.145 O tym, że na Dubczeka stawiali również Rosjanie świadczy fakt, iż 21 listopada otrzymał on telegram od Andreja Smirnowa, sekretarza Związku Kinematografii ZSRS zapraszający go do Moskwy na okres od 30 listopada do 4 grudnia 1989 roku.146

Tego dnia zwolniono wreszcie z zarzutów Jána Čarnogurskiego, ale pozostał jeszcze w areszcie pod innym pretekstem. Kierownictwa koncesjonowanych Partii Wolności i Partii Odrodzenia Słowackiego przyłączyły się do protestów, a więc wiedziały, iż decyzje o ustąpieniu władz już zapadły, chociaż Prezydium Frontu nadal ostrzegało przed „siłami antysocjalistycznymi” i zapowiadało „obronę zdobyczy lutego 1948 roku”.

24 listopada doszło do trzeciego wiecu na placu SNP. Wieczorem w TV nadano dyskusję między przedstawicielami ruchu studenckiego, VPN i KSS (w Pradze padł właśnie Miloš Jakeš). Wzięli w nej udział Ján Budaj (TW Domovník), Vladimír Ondruš, Fedor Gál, Milan Kňažko oraz Peter Weiss. Kňažko wypowiedział się za likwidacją kierowniczej roli partii i rehabilitacją 1968 roku. Udział Weissa wskazywał kto przejmuje rzeczywistą władzę w partii.

25 listopada odbył się czwarty wiec na placu SNP; głównym hasłem była likwidacja monopolu KSS. Na wiecu ogłoszono uchwalioną w tym dniu przez KK VPN Odezwę programową składającą się z 12 punktów obejmujących: "rzeczywisty parlament", "wolność prasy, przedsiębiorczości, zgromadzeń, zrzeszenia, ruchu i inne", "zniesienie kierowniczej roli partii", "odideologizowanie kultury i nauki", "państwo prawa", "wolne związki zawodowe i ruch studencki", "równouprawnienie wszystkich form własności", "demokratyczną federację".147

Ľubomír Feldek przekonał Koordynacyjny Komitet VPN żeby z 12 punktów skoncetrować żądania na dwu: likwidacji kierowniczej roli partii i wolnych wyborach.

Od kiedy w KV VPN 25 osób – z Zemką i Mikloszką a Čarnogursky

139 Situačná správa o činnosti vnútorného protivnika II (disent: cirkev), 23 novembra 1989, podpisana przez płk. Štefana Homola w: Pavel Žáček, op. cit., s. 213.140 Miloš Žiak, Pad komunizmu na Slovensku, Bratislava 1994, s. 113.141 Miloš Žiak, Spomínanie ako to skutočne bolo, Fórum občianskej spoločnosti. Mesačník o prítomnosti s minulosťou pre budúcnosť č. 8, august 1999, s. 45.142 Ked´ sme brali do rúk budúcnosť, Archa, Bratislava 1990, s. 25.143 Miloš Žiak, Spomínanie ako to skutočne bolo, Fórum občianskej spoločnosti. Mesačník o prítomnosti s minulosťou pre budúcnosť č. 8, august 1999, s. 46.144 Denná situačá informácia 30 listopada 1989, podpisana przez Ladislava Horáka w: Pavel Žáček, op. cit., s. 269.145 Situačná správa o činnosti vnútorného protivnika (disent: cirkev), 23 novembra 1989, podpisana przez płk. Štefana Homola w: Pavel Žáček, op. cit., s. 205.146 Situačná správa o činnosti vnútorného protivnika (disent: cirkev), 22 novembra 1989, w: Pavel Žáček, op. cit., s. 213.147 Fedor Gál, Z prvej ruky, Bratislava 1991, ss. 24-25.

33

26 listopada po południu doszło do piątego wiecu na placu SNP; koncentrowano się na dwu żądaniach Feldeka, które teraz objęły całą Sowację. Kňažko wezwał do strajku generalnego 27 listopada i po raz pierwszy przemawiał Ján Čarnogursky zwolniony wreszcie z więzienia. „Prawda” i „Nove slovo” przyłączyły się do ruchu.

Jak wspomina František Mikloško, Komitet Koordynacyjny VPN nie chciał włączyć do swego składu Jána Čarnogurskiego,148 który w więzieniu przybywał do 25 listopada. Jest kwestią otwartą czy niechęć do niego wynikała z obaw przed prawicą i katolicyzmem, czy ze strachu przed konkurencją ze strony osoby o większym kapitale politycznym niż członkowie kierownictwa VPN. Choć bowiem kierownictwo VPN było w istocie antykomunistyczne, głosy dla VPN zdobywali komuniści: Aleksander Dubczek, Milan Čalfa, Milan Čič, Vladimír Mečiar.

26 listopada Plevza zaproponował na posiedzeniu KC KSS zrezygnowanie z kierowniczej roli partii. Plevza przedstawił dwa dokumenty przygotowane w jego Instytucie: Stanowisko w sprawie zaistniałej sytuacji oraz Platformę rewolucyjnego odrodzenia partii i społeczeństwa. Zostały one jednak odrzucone. Sekretarz Janák nie zgodził się też z żądaniem ustąpienia Politbiura i Sekretariatu KC KSS.149 Stare kierownictwo jeszcze nie ustępowało, a nowe nie miało dość siły by je usunąć, wysuwało jednak ten sam program zmiany ustroju politycznego co VPN – likwidację kierowniczej roli partii. Jednak w nocy na 27 listopada obradujące ponownie KC KSS uznało żądania VPN, wyznaczyło zjazd na 20 stycznia 1990 i usunęło z kierownictwa Ota Šaliga, Gejze Šlapka, Elene Litvajova, Viliama Šalgoviča, Štefana Rybára, i innych; na 24 członków Politbiura i Sekretariatu pozostało tylko 9, do Politbiura wszedł Rudolf Schuster.

27 listopada między godz 12 i 14 odbył się symboliczny strajk generalny. Na szóstym wiecu na placu SNP Kňažko poinformował o rozpoczęciu dialogu z władzami. Jednocześnie wygwizdano wicepremiera Murina. Na Plenum KC KSS przyjęto propozycję Plevzy z poprzedniego dnia o rezygnacji z kierowniczej roli partii. Władze same więc rezygnowały z systemu jednopartyjnego zanim jeszcze rozpoczęły się w tej sprawie rokowania z VPN. To nie opozycja zatem była czynnikiem sprawczym transformacji i nie narzucała żadnego rozwiązania ustrojowego.

28 listopada Ján Čarngursky jako przedstawicil VPN wziął udział w rokowaniach z rządem czechosłowackim i KC Frontu Ludowego. W Bratysławie KC SZM (Komsomołu) poparło likwidaję kierowniczej roli partii komunistycznej i rozpisanie wolnych wyborów.

29 listopada do Bratysławy przyjechał Václav Havel i spotkał się z komitetami strajkowymi z całej Słowacji. W Pradze z kolei delegacja VPN w składzie: Milan Kňažko, Ján Budaj, Martin Bútora, Vladimír Ondruš, Peter Zajac i Miroslav Kusy

148 František Mikloško, Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, s. 70.149 Viliam Plevza, Vzostupy a pády (Gustáv Husák prehovoril), Tatrapress, Bratislava 1991, s. 163.

34

rozpoczęła rozmowy z OF; było to spotkanie „suwerennych reprezentanów słowackiego i czeskiego ruchu społecznego“.

Jednocześnie w Bratysławie wicepremier Stefan Murin rozpoczął rokowania z delegacją VPN. Wtedy jeszcze członkowie Komitetu Koordynacyjnego uważali, iż VPN „nie chce współuczestniczyć we władzy“ a jedynie „chodzi o kontrolę sprawowania władzy“. To komunistom zależało na powołaniu koalicji, podczas gdy opozycja, nie przygotowana do sięgnięcia po władzę polityczną, nadal myślała w kategoriach ruchu obrony praw człowieka.

30 listopada w Bratysławie negocjacje między VPN i władzami nabrały tempa. Toczyły się one nie jak w innych krajach między opozycją i kierownictwem partii komunistycznej, które właśnie było eliminowane, ale między VPN i władzami państwowymi. Z ich ramienia udział w rozmowach brali: premier Pavol Hrivnák, wicepremier Stefan Murin, minister sprawiedliwości Milan Čič. VPN reprezentowali: Ján Budaj („Domovník”), Maria Filková (żona „Motora”), Eugen Gindl („Reporter”), Fedor Gál, Ľubomír Feldek, Ján Langoš, František Mikloško, Milan Šimečka, Milan Kňažko, Peter Zajac, Martin Bútora, Laco Szigeti.150 Przedmiotem negocjacji miało być zlikwidowanie kierowniczej roli partii i rozpisanie wolnych wyborów. Przedstawiciele VPN usłyszeli na swoje żądania krótką odpowiedź: „W zasadzie się z wami zgadzamy”. 151 Według Budaja KSS jako pierwsza była gotowa oświadczyć, iż nie jest zainteresowana utrzymaniem monopolu władzy.152Oznacza to, iż komuniści byli już na takie rozwiązanie przygotowani, a więc nie można zgody na te dwa punkty interpretowaś jako wymuszonej naciskiem oddolnym (29 listopada Zgromadzenie Federalne w Pradze zlikwidowano kierowniczą rolę partii – art. 4 Konstytucji). Kolejnymi żądaniami była likwidacja kontroli państwowej nad Kościołami oraz rehabilitacja wiosny praskiej.

W listopadzie 1989 roku dubczekowcy wyobrażali sobie, że powrócą do władzy za pośrednictwem KSS po kolektywnej rehabilitacji i powtórnym przyjęciu do partii.153 26 listopada Ladislav Hoffman (ur.18.10.1941 TW-k, agent „Valeria” nr rej. 37104), Alexander Polakovič (ur. 18.07.1942, informator „Ilja“ nr rej. 2374, TW-k i agent „Sanio“ nr rej. 20278), Samuel Brečka (ur. 6.12.1943, TW-k, agent „Novinar“, „Dodo“ nr rej. 14475), Jozef Drozd (musiałby się urodzić w 1918), Pavol Šiša i Igor Cibula wystosowali list do komitetu miejskiego KSS w Bratysławie. Sygnatariusze powoływali się na wnioski XXVII Zjazdu KPZS i XIX Wszechzwiązkowej Konferencji Partyjnej, w duchu których chcieli oceniać wydarzenia wiosny praskiej. W liście pisali: „Zwracamy się do Was jako komuniści” i proponowali by wykluczenie z partii uznać za nieważne i rozpocząć rokowania na temat kryzysowej sytuacji w partii i w kraju. Nie chodziło więc o powrót do KSS w drodze rehabilitacji ale stworzenia osobnej grupy wykluczonych z KSS, ściślej związanych z orientacją Gorbaczowa.154 3 grudnia nawet doszło do spotkania Cibuli i Hoffmana z Józefem Vaculikiem, sekretarzem Komitetu Miejskiego

150 František Mikloško, Čas stretnutí, Kalligram Bratislava 1996, s. 14.151 Fedor Gál, Z prvej ruky, Bratislava 1991, s. 25.152 Ján Budaj, Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydała Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, s. 110.

35

KSS w Bratysławie. Gdyby ta taktyka powiodła się, powstałaby alternatywna struktura grupująca komunistów 68 i rokującą z oficjalną KSS na poziomie krajów.

Pod koniec listopada spotkali się ludzie Obrody („Obrodari”) Ján Uher, Ladislav Košťa, Milan Strhan, Július Strinka, Vladimir Mečiar.155 Nie wiemy czy o tym właśnie spotkaniu czy o innym, bardzo podobnym mówi doniesienie naczelnika XII Zarządu z 28 listopada.156 Według niego 26 listopada spotkało się kilka osób, w tym Július Strunka, Roháčik, Lesyk, Maňák, Kocka i Kaliský, by przedyskutować możliwość założenia partii socjalizmu demokratycznego na Słowacji. W tym czasie uważano, że największe poparcie będzie miało stronnictwo chadeckie. 30 listopada m. in. z inicjatywy Igora Cibuli powstała Grupa Koordynacyjna Partii Socjalizmu Demokratycznego - SDS, jej wiceprzewodniczącym został Vladimir Mečiar. Skład grupy pokrywał się w wielkim stopniu z personalnym składem Klubu Leninowskiej Iskry.157 Raport sytuacyjny z 7 grudnia podawał, że 5 grudnia spotkało się 15 byłych wysokich funkcjonariuszy partii i rządu na Słowacji. Zebrani ustalili, że chodzi im o ideały partii komunistycznej i socjalizmu. Zwyciężyła tendencja ignorowania KC KSS i rządu oraz dyskutowali o utworzeniu partii demokratyczneo socjalizmu lub słowackiego forum przebudowy – Obroda.158 Według informacji dziennej ŠtB z 12 grudnia partię organnnnnizowała grupa skupiona wokół Cibuli.159 7 grudnia Cibula ogłosił, iż zjazd założycielski SDS odbędzie się w styczniu 1990. Według Cibuli najbliższym sojusznikiem SDS powinien być VPN a konkurentem skompromitowana KSS. SDS zwana partią dubczekowską w grudniu 1989 roku popierała kandydaturę Dubczeka na prezydenta. Działacze, którzy byli przy powstaniu partii: Dubczek, Mečiar, Ladislav Kováč (data agent), Ladislav Košťa (ur. 2.02.1929, agent „Lad’a”, „Docent” nr rej. 12581)160 szybko wybrali jednak działanie w VPN. 24 marcu 1990 roku Cibula został pierwszym przewodniczącym Partii Socjalizmu Demokratycznego, z funkcji tej odszedł jednak już 31 marca na stanowisko zastępcy red. naczelnego „Obrody” (ukazuje się od 15 maja 1990). Szefem SDS został wtedy Ján Sekaj (data agent), przyjaciel Dubczka. Później Sekaj został doradcą Borisa Zali, szefa SSS. SDS podkreślała potrzebę państwowości słowackiej i prowadzenia polityki narodowej. W styczniu 1990 roku już porzuciła pierestrojkę na rzecz ideałów Międzynarodówki Socjalistycznej.

W rządzie Čiča SDS miała trzech ministrów: Ladislava Košťię (sprawiedliwość), Ladislasva Kováča (szkolnictwo i młodzież) oraz Mečiara (sprawy wewnętrzne), a czwarty minister, Michal Kováč współpracował blisko z SDS, choć zaangażował się w VPN, gdyż tworzył jego grupę w Banku Czechosłowackim gdzie pracował do grudnia.161

Ponadto z polecenia Dubczeka Robert Harenčár został wiceministrem spraw zagraniczynch, zaś Peter Valko ambasadorem w Wiedniu. W SNR SDS reprezentował Ján Uher. W marcu SDS zmieniła nazwę na Partię Demokratycznych Socjalistów. Od stycznia 1990 roku toczyły się rozmowy w sprawie połączenia SDS i SSS.

22 grudnia 1989 powstał Komitet przygotowawczy Socjaldemokratycznej Partii Słowacji (SSS) zorganizowany przez Ivana Pauličkę (agent „Piešťanský” nr rej. 9669, „Vedec” nr rej. 33867), który został pierwszym przewodniczącym reaktywowanego stronnictwa (3 lutego - 1 kwietnia 1990). Budaj nie dopuścił Zalę do głosu na mityngach i wyeliminował go z toczącej się rozgrywki;162 do KC VPN Zala również się nie dostał. 30

36

listopada poszedł do pracy w Prezydium SNR i 1 marca 1990 już jako przedstawiciel SSS został dokooptowany do SNR. 1 kwietnia przewodniczącym SSS został Boris Zala. SSS proponowała ustrój konfederacyjny; wspólne miały pozostać tylko ministerstwa obrony, spraw zagranicznych i finansów.

28 października 1990 roku SDS połączyła się z Partią Socjaldemokratyczną na Słowacji (SSS) w Słowacką Partię Socjaldemokratyczną (SDSS); przewodniczącym został Boris Zala i zawarł koalicję z KSS. Dopiero 28 marca 1992 roku nowym przewodniczącym partii został Aleksander Dubczek, który zerwał sojusz z KSS.

5 stycznia 1990 roku ukazał się manifest Klubu Słowackie Odrodzenie („Obroda”), który powołali: Ivan Laluha (przewodniczący), Ján Uher, Július Strinka.

30 listopada na nadzwyczajnej sesji SNR usunięto Viliama Šalgoviča i na jego miejsce przewodniczącym parlamentu wybrano, z poparciem KK VPN i Budaja, Rudolfa Schustera (dôverník nr rej. 9330). SNR postanowiła także utworzyć komisję 25 marca ds. znalezienia winny represji przeciwko uczestnikom demonstracji świeczkowej.

Rudolf Schuster (ur. 1934) był najpierw wiceprzewodniczącym rady miejskiej (1974-1983), a następnie burmistrzem Koszyc (1983-1986) i przewodniczącym Rady Kraju Wschodnia Słowacja (1986-1989). Karierę rozpoczął w Akademii Nauk jako inżynier hydrolog i specjalista od ekologii, ale szybko przeszedł do przemysłu i wstąpił do KSS (1964) uzyskując stanowisko kierownika sekretariatu i asystenta technicznego dyrektora Wschodniosłowackich Stalowni w Koszycach (1971-1974). Schuster pochodzący z rodziny Niemców karpackich należał do normalizacyjnego skrzydła KSS, był członkiem KC KSS i dôverníkiem ŠtB nr rej. 9330.

Działacze SZOPK zapowiedzieli przekształcenie SZOPK na organizację demokratyczną, utworznie Partii Zielonych i ukierunkowanie działań VPN na rozwiązywanie pilnych problemów ekologicznych. Mikulaš Huba dostał się do Prezydium, a następnie został wybrany przewodniczącym SZOPK, co usunęło go jako rywala Jána Budaja.

30 listopada Ján Čarnogurský, Hana Ponicka, Anton Selecký i inni działacze katoliccy wystosowali Apel o zakładanie klubów chadeckich. Zaczęła tworzyć się druga obok VPN niezależna struktura polityczna, trzon przyszłej partii chrześcijańsko demokratycznej.

VPN uważało, że do pierwszych wolnych wyborów ich ruch powinien sprawować jedynie funkcję kontrolną wobec rządu,163 dlatego odrzucili propozycję utworzenia rządu koalicyjnego i delegowali do gabinetu porozumienia narodowego Čiča tylko Vladimíra Ondruša jako wicepremiera (i od marca 1990 ministra środowiska) w roli obserwatora. Członkami rządu miały być osoby nieskompromitowane,164 forum obrońców przyrody zaproponowało jako kontrolera Hubę ale Budaj i Ondruš bywali w rządzie i rozmawiali z Čičem; propozycje otrzymywane od premiera konsultowali z Bútorą i Zajacem, a inni członkowie KC dowiadywali się o decyzjach i nominacjach po fakcie. Budaj i Ondruš nie poparli nominacji Mikulaša Huby, który nie był członkiem KC VPN, na ministra środowiska naturalnego co zaproponowało forum.

37

Tylko studenci wymogli mianowanie Ladislava Kováča na ministra szkolnictwa, ponieważ znali go z Uniwersytetu Komenskiego.165 Po prostu Budaj i Ondruš sami podzielili dwa główne stanowiska między siebie.

5 grudnia powołano nowe Prezydium SNR w składzie 8 przedstawicieli KSS, 3 Słowackiej Partii Wolności, 3 Słowackiej Partii Odrodzenia i 7 bezpartyjnych. 6 grudnia w czasie rokowań VPN (Čarnogurský, Kňažko, Budaj, Kusy, Ondruš) i OF z premierem Adamcem w sprawie składu rządu federalnego zaproponowano kandydatury Čarnogurskiego i Kusego na wicepremierów. Następnego dnia na premiera federalnego desygnowano Mariana Čalfę.

6 grudnia ustąpiło Politbiuro, Sekretariat i KC KSS, wybrano Komitet Akcji, w skład którego weszli gorbaczowcy Peter Weiss, Pavol Kanis i Rudolf Schuster. W ten sposób stare normalizacyjne kierownictwo partii zostało ostatecznie wyeliminowane. Na czele Komitetu Akcji stanął Pavol Bolvanský, który był jedynie przejściowym szefem partii do formalnego wyboru Petera Weissa, odgrywającego już kluczową rolę. Datę nadzwyczajnego zjazd wyznaczono na 17 grudnia. 7 grudnia KSS oficjalnie usamodzielniła się i 20 grudnia 1989 roku formalnie powołano federacyjną KSCz składającą się z dwu równoprawnych partii: KSS i KSMCz. Ostatecznie 3 listopada 1990 roku XVIII Zjazd utworzył federalną radę dla obu partii; jej przewodniczącym został Pavol Kanis.

Od końca listopada 1989 roku toczyły się rokowania z rządem; pierwotnie premierem miał być Murin ale dla VPN byłoby to prowokacją. 8 grudnia VPN, Rudolf Schuster jako przewodniczący Prezydium SNR, Milan Čič, Słowacka Partii Wolności i Słowacka Partia Odrodzenia porozumiały się w sprawie powołania nowego rządu i dymisji gabinetu Hrivnáka. Ustalono, że w rządzie będą przedstawiciele komunistów i niekomunistów czyli VPN i partii koncesjonowanych: Słowackiej Partii Ludowej - SSL i Słowackiej Partii Wolności – SSS. Zgoda VPN na objęcie stanowiska premiera przez Čiča wynikała zarówno z braków kadrowych, Langoš i Stračar odeszli do rządu federalnego, jak też z koncepcji kontrolowania a nie rządzenia.

Szefem Frontu Ludowego i przewodniczący Słowackiej Partii Wolności (SSS) został Dušan Janota ( ). Partia ta miała wkrótce zniknąć ze sceny politycznej. Słowacka Partia Odrodzenia powróciła 10 grudnia do starej nazwy Partii Demokratycznej (DS).

Dla premiera Čiča zapleczem, z którym czuł się związany, był Rudolf Schuster, Aleksander Dubczek i Obroda. Stali za nim ludzie SDĽ, pisarze partyjni tacy jak Ladislav Mňačko i Peter Karvaš, Vladimír Mečiar, wielu dziennikarzy, wysocy funkcjonariusze armii, policji i byłej ŠtB.166

Przed powołaniem gabinetu Čiča, w dniach 1-8 grudnia dokonano zniszczenia głównych archiwów ŠtB,167 co oznacza, iż zmiany traktowano jako nieodwracalne, choć jak widzieliśmy, bezpieka nadal prowadziła dotychczasową działalność.

38

12 grudnia przewodniczący Frontu Ludowego Dušan Janota (TW „Pax“, „Stano“ nr rej. 20) wnioskował i Prezydium SNR mianowało Milana Čiča premierem. Pierwszym wicepremierem został Vladimír Lexa (dôverník ŠtB ps. „Vláďo”, nr rej. 12519), a wicepremierami: Jozef Markuš (TW-k, agent „Ekonom” nr rej. 20489), bezpartyjny Alexander Varga (agent „Bela”, „Archivár” nr rej. 14110) i z ramienia VPN Vladimír Ondruš. W sumie w rządzie porozumienia narodowego zasiadło 9 bezpartyjnych i 6 członków KSS. Michal Kováč objął ministerstwo finansów, Ladislav Chudík, (do 29 marca) ministerstwo kultury, Ivan Veselý leśnictwo, Matej Rol'ko handel, Ján Ducký (dôverník „Ján” nr rej. 13928, ”Jano” nr rej. 28858168) przemysł, Ladislav Košťa („Lad’a”) resort sprawiedliwości, Ladislav Kováč (TW-k „Docent” nr rej. 22272169) ministerstwo szkolnictwa, Ivan Štels budownictwo, Jozef Markuš (ad interim) zdrowie i sprawy socjalne (od 11 stycznia Stanislav Novák), Miroslav Belanský (dôverník ps. „Belo” nr rej. 25802170) resort rolnictwa, Mária Kolaříková (ad interim) została przewodniczącą Komisji Planowania (od 11 stycznia Silvester Minarovič), Kazimír Nagy ministrem pracy (od 11 stycznia). Powołanie rady ministrów oznaczało też koniec strajku teatrów. 20 grudnia ustanowiono Prezydium rządu słowackiego w składzie: Milan Čič, Jozef Markuš, Vladimír Lexa, Alexander Varga, Vladimír Ondruš i Michal Kováč.

153 Miloš Žiak, Slovensko medzi napredovanim a upadkom, Bratislava 1998, ss. 27-28.154 Miloš Žiak, Slovensko: od komunizmu kam? Bratislava 1996, ss. 98-99.155 František Mikloško, Čas stretnutí, Kalligram Bratislava 1996, s. 13.156 Situačná správa o činnosti vnútorného protivnika (disent: cirkev), 28 novembra 1989, w: Pavel Žáček, op. cit., s. 221.157 Miloš Žiak, Slovensko: od komunizmu kam? Bratislava 1996, s. 100.158 Situačná správa o činností vnútrného protivnika 7 decembra 1989, podpisana przez Štefaná Homola w: Pavel Žáček, op. cit., s. 243.159 Denná situačná informácia 12 decembra 1989, podpisana przez Ladislava Horáka w: Pavel Žáček, op. cit., s. 272.160 Miloš Žiak, Slovensko: od komunizmu kam? Bratislava 1996, ss. 101, 109.161 Miloš Žiak, Slovensko: od komunizmu kam? Bratislava 1996, s. 111.162 Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, s. 28.163 Peter Zajac, Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, s. 77.164 Palev Zeman, Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, s. 92.165 Peter Tatár, Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, s. 105.166 Eugen Gindl, Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, s. 136.167 Pavel Žáček, op. cit., s. 105.168 Za pierwszym razem złożono do archiwum 3 wrzeónia 1975 roku, ale musiano odnowić, skoro za drugim razem złożono do archiwum 6 geudnia 1989 roku.169 31 grudnia 1980 roku teczkę złożono do archiwum ale w styczniu 1986 roku odnowiono.170 Złożono do archiwum 9 lutego 1987 roku.

39

Ján Čarnogurský po wyjściu z więzienia i przyjęciu do KV VPN został z ramienia organizacji federalnym wicepremierem i jednym z trzech kontrolerów federalnego MSW. 13 grudnia zaczął tworzyć ruch polityczny171 na bazie klubów chadeckich zakładanych od listopada 1989 roku. Razem z Čarnogurskim odeszła znaczna część VPN, choć Langoš i Mikloško pozostali.172 17 lutego odbył się w Nitrze sejm założycielski Ruchu Chrześcijańsko-Demokratycznego (Kresťanskodemokratické hnutie - KDH); jego skrzydło pragmatyczne tworzyli Vladimír Palko, Ivan Šimko, Ján Petrik, Július Bobovnický, zaś ludackie – Ján Klepáč.

15 grudnia ukazał się z inicjatywy Budaja („Domovník“) organ VPN pt. ”Verejnosť“; jej redaktorem naczelnym zosał Eugen Gindl („Reporter“).

12 grudnia Prezydium SNR, a 16 grudnia Front Ludowy SSR poparł kandydaturę Aleksandra Dubczeka na prezydenta, co dowodzi, iż władze stawiały na ekskomunistów 68 jako głównego partnera transformacji. Nie wszyscy byli w tej kwestii jednomyślni, ponieważ już 5 grudnia, a więc na dwa dni przed otrzymaniem stanowiska federalnego premiera, Marian Čalfa zaproponował Havlovi poparcie komunistycznych posłów.173

Čalfa zapewniał sobie wówczas indywidualną karierę. Za Dubczekiem opowiedzieli się także Kočtúch, Laluha i Augustín M. Huska, natomiast KV VPN i studenci byli przeciwni jego kandydaturze. Kiedy w VPN debatowano o przyszłości Dubczeka i zdecydowano, że kandydatem VPN na prezydenta będzie Havel, były sekretarz rozpłakał się.174 20 grudnia Dubczek nadal upierał się przy swojej kandydaturze na prezydenta, ale ostatecznie 22 grudnia zawarto porozumienie; zgodnie z nim 28 grudnia Aleksander Dubczek został wybrany przewodniczącym Zgromadzenia Federalnego a 29 grudnia Václav Havel prezydentem Republiki.

W grudniu miała miejsce pierwsza próba rozbicia i infiltracji VPN pod hasłem poperania na prezydenta Czechosłowacji Słowaka Dubczeka, a nie Czecha Hala, który był oficjalnym kandydatem KV VPN. Próbowano wówczas organizować alternatywne grupy VPN np. w Slovnafcie.175

17 grudnia nadzwyczajny zjazd KSS wybrał nowy Komitet Centralny; na 93 członków tylko 3 należało do poprzedniego KC (Weiss, Kanis, Schuster). KC wyłonił 11 osobowy Komitet Wykonawczy (Peter Weiss, Pavol Kanis, Milan Ftáčnik, Józef Olej), spośród jego członków nikt nie należał do starych władzm i wybrał na stanowisko przewodniczącego KC Jána Širokiego i dopiero 21 stycznia 1990 roku zastąpił go Peter Weiss. Z partii usunięto wówczas normalizatorów: Janáka, Šlagoviča, Šlapka, Colotkę, Indrę, Husaka, Lenarta i rehabilitowano wielu byłych członków partii. Już w zjeździe uczestniczyli niektórzy z nich ale generalnie powrót dubczekowców do KSS nie nastąpił.

171 Fedor Gál, Z prvej ruky, Bratislava 1991, s. 30172 Fedor Gál, Z prvej ruky, Bratislava 1991, s. 31.173 Ján Budaj, Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, s. 90.174 Jána Klusáková á Fedor Gál rozmlouvají, Nadoraz. O Mečiarovi, Kňažkovi, Klausovi, Havlovi ... a konci jedné revoluce, Prymus 1992, s. 52.175 Miloš Žiak, Slovensko medzi napredovanim a upadkom, Bratislava 1998, s. 105.

40

Władzę w partii przejęło umiarkowane skrzydło Demokratycznego Forum Komunistów, które stanowiło bazę Weissa i Kanisa. Na zjeździe szefem komisji rewizyjnej i kontrolnej partyjnej został wybrany Ján Demikat, były oficer ŠtB z Koszyc, choć nie był delegatem. Transformacją KSS kierował Plevza, a realizowali jego ludzie Weiss i Kanis. Zgodnie z uchwałą zjazdu do 15 stycznia miano powołać komisję finasową, która zajęłaby się rozwiązaniem problemów finansowania KSS. W styczniu Weiss w przygotowaą program KSS przewidujący socjaldemokratyzację partii i spożytkowanie majątku KSS dla przyszłego działania.

W gabinecie Milana Čiča mianowanym 12 grudnia trzy resorty pozostały nieobsadzone: spraw wewnętrznych, zdrowia i prezesa Komitetu Kontroli Ludowej. Čič, Markuš (TW) i Ondruš byli odpowiedzialni za MSW. Resort ten miał przypaść zgodnie z grudniowymi ustaleniami kandydatowi bezpartyjnemu. Na propozycję Čiča KV VPN ustalił, iż wybór ministra spraw wewnętrznych nastąpi w drodze konkursu. Čič zwrócił się do Dubczeka o podanie odpowiedniej kandydatury, a ten z polecenia Krajčiego, wskazał na stanowisko ministra spraw wewnętrznych Vladimíra Mečiara. Igor Cibula potwierdził, że za mianowaniem Mečiara stali Dubczek, Uher, Laluha i Krajči.176 Mečiar był więc kandydatem dubczekowców. Premier Čič dzwonił do Mečiara do Nemszowej,177 a Krajči instruował Mečiara178 jak ma odpowiadać na pytania w czasie przesłuchania kwalifikacyjnego. Innym kandydatem Obrody i Dubczeka na stanowisko ministra spraw wewnętrznych był płk. Viliam Ciklamini179 ale wyeliminowany z VPN przez Budaja180

został z poparciem VPN (Obrody) wiceministrem federalnym. Na przesłuchania zjawili się Mečiar („Doktor“) i płk. Štefan Laštovka były funkcjonariusz KC KSS oraz według Čiča, Jozef Markuš („Ekonom“). Ondruš uznał Mečiara za najodpowiedniejszego kandydata.181 Mečiar był przygotowany, znał strukturę Ministerstwa i miał plan zmian. Štefan Laštovka został szefem policji w MSW.

11 stycznia 1990 roku Prezydium SNR mianowało Vladimíra Mečiara z ramienia VPN i z poręczenia Aleksandra Dubczeka ministrem spraw wewnętrznych.

Vladimír Mečiar (ur. 1942), członek KSS od 1962 roku, od 1967 do końca 1969 roku był przewodniczącym powiatowej (okresowej) organizacji Związku Młodzieży Czechosłowavckiej w Żiarze nad Hornem, w 1970 roku został usunięty z KSS i ze

176 Igor Cibula, Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, s. 162.177 Peter Tatár, Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, s. 121.178 Peter Zajac, Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, s. 123.179 Vladimír Ondruš, Slovensko na môj povel...! (II. Časť), Kultúrny život nr 20, 13-19.5.1993.180 Milan Žitný, Respekt z 11-17 marca 1991.181 Ľuba Lesná, Únos demokracie. Zo zákulisia slovenckej tajnej služby, Bratislava 2001, s. 26. Gál mówi też o trzech kandydatach ale nie podaje wszystkich nazwisk: Jána Klusáková á Fedor Gál rozmlouvají, Nadoraz. O Mečiarovi, Kňažkovi, Klausovi, Havlovi ... a konci jedné revoluce, Prymus 1992, ss. 52-53

41

Związku gdy w jego biurze znaleziono ulotki wymierzone przeciwko normalizatorom: Indrze, Biľakowi i Šlagovičowi. Kwestionariusz ewidencyjny nr rej. 12398 założono Mečiarowi 2 października i zamknięto w 1973 roku. Następnie założono nowy kwestionariusz nr rej. 087424, który archiwizowano w 1976 roku. Wtedy Mečiara wykreślonono z rejestru „wrogich osób“. Niestety nie wiemy kiedy Mečiar został zarejestrowany jako agent „Doktor“ (nr rej. 31048). W 1971 roku Mečiar podjął pracę w odlewni w Dubnici nad Wahem oraz zaoczne studia prawnicze. W roku 1974 po ukończeniu studiów Mečiar został referentem a nastąpnie radcą prawnnym w Skloobale w Nemszowej w okresie Trenczin. Mečiar i Dubczek mieli wspólnego przyjaciela Vladimíra Krajčiego, byłego sekretarza powiatowej organizacji KSS w Trenczinie. W końcu 1989 roku Mečiar podjął działalność w VPN.

Mečiar nie prowadził obiecanej w czasie konkursu polityki oczyszczania ministerstwa z funkcjonariuszy ŠtB; zamiast tego przesuwał ich z jednego powiatu (okresu) do innego i budował lojalną wobec sibie grupę.182

1 lutego 1990 roku I. zastępcą ministra spraw wewnętrznych został Vladimír Borodovčák, funkcjonariusz KC Komsomołu i agent ŠtB „Martin”, „Vlado” nr rej. 14929 (1974-1975). 1 marca 1990 roku konsultantem płk. Vladimíra Borodovčáka został mjr Miloslav Štern, w latach 1960-tych funkcjonariusz komsomołu, oraz agent ŠtB (1973-1989 nr rej. 14358),183 po Koni objął on departament kadr i szkolnictwa. Zastąpcą Šterna został mjr Richard Kendický, funkcjonariusz Komsomołu w Koszycach (1964-1985), następnie wicedyrektor szkoły Komsomołu. 15 marca 1990 roku kierownikiem departamentu kontaktów z publicznością zotał mjr Jaroslav Pilat (od kwietnia 1985 r. dôvernik „Jaro” nr rej. 32346).

8 lutego federalny minister spraw wewnętrznych Richard Sacher mianował naczelnikiem XII Zarządu Jaroslava Svěchotę. Po likwidacji XII Zarządu Jaroslav Svěchota został w kwietniu 1990 roku kierownikiem ekspozytury w Bratysławie Urzędu Ochrony Konstytucji i Demokracji (Úrad na ochranu demokracie a ústavy) czyli formalnie podporządkowanym federalnemu MSW wicedyrektorem tej instytucji, mimo że nie przeszedł weryfikacji przed komisją obywatelską. W roku 1990 roku Langoš i Ruml chcieli go odwołać za przekazanie Mečiarowi archiwów XII Zarządu (z archiwum zniknęło wówczas 120 teczek184), ale wtedy na polecenie premiera Mečiara minister Anton Andraš podporządkował Svěchotę bezpośrednio sobie wyjmując go spod podporządkowania federalnemu MSW; 15 sierpnia Svěchota został pierwszym wiceministrem spraw wewnętrznych Słowacji (do kwietnia 1991)185 i zaraz zarejestrował komórkę Obrody w MSW.186

182 Peter Zajac, Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, s. 124.183 Pamät naroda z marca 2005: http://www.upn.gov.sk/data/pamat-naroda/pamat-naroda-03-2005.pdf; Sprawozdanie komisji bezpieczeństwa i obrony SNR w sprawie działalności Vladimíra Mečiara na stanowisku ministra spraw wewnętrznych, w: http://www.konzervativizmus.sk/upload/pdf/CI_Docs.pdf; Ľuba Lesná, Únos demokracie. Zo zákulisia slovenckej tajnej služby, Bratislava 2001, s. 40.

42

Jaroslav Svěchota (1941-2004), od 1961 roku referent wywiadu ŠtB, po 1968 roku przesunięty z wywiadu do wydziału śledczego a potem usunięty z ŠtB i KSS, pracował w zarządzie dróg, od 10 listopada 1976 roku agent „Technik” nr rej. 19508 (oficer prowadzący Repár), prowadził kancelarię prawniczą (1992-1995) i przygotowywał strukturę służby bezpieczeństwa dla Mečiara,187 za Lexy został szefem kontrwywiadu SIS (18 kwietnia 1995), wicedyrektorem SIS (1996/1997), przeszedł do cywila (27 października 1998).

Urząd Ochrony Konstytucji i Demokracji został zlikwidowany 19 grudnia 1990 i na jego miejsce powołano od 1 stycznia 1991 Federalną Służbę Informacyjną – FIS; jej wicedyrektorem odpowiedzialnym za Słowację został matematyk Vladimír Palko (KDH). Formalnie od 1 lipca 1991 roku FIS wyprowadzono z federalnego MSW i zmieniono nazwę na FBIS Federalna Służba bezpieczeństwa i Informacji.

Mečiar na stanowisku naczelnika zarządu kadr MSW pozostawił Dezidera Koňę, byłego I. sekretarza organizacji partyjnej MSW. 15 stycznia 1990 roku Mečiar mianował Leonarda Čimo, refernta ŠtB (1983-1984), którego poznał w 1987 roku w czasie kontroli w Skloobalu, kierownikiem Inspekcji Kontroli MSW. 26 stycznia między godz. 20 a 21 Mečiar wezwał Čimo i stwierdził, iż por. ŠtB Jozef Škultéty dzwonił do niego z informacją, że materiały ŠtB są likwidowane, dlatego posłał Čimo do willi Tisy w Trenczinie by zabrał teczki współpracowników bezpieki, mimo że należały one do federalnego ministerstwa spraw wewnętrznych. Čimo pojechał do willi z Jánem Reznikiem, późniejszym kierowcą Dubczeka, znalazł tam półmetrową paczkę materiałów (materiałów paczek) i przywiózł ją Mečiarowi.188 W willi Tisy były jednak tylko teczki agentów z okresu (powiatu) Trenczin.

Jednocześnie 11 stycznia Prezydium SNR mianowało ministrem zdrowia i spraw socjalnych Stanislava Nováka (DS) i przewodniczącym Komitetu Kontroli Ludowej Silvestra Minaroviča z koncesjonowanej Partia Wolności. Prezydium SNR podjęło uchwałę w sprawie realizacji decyzji o likwidacji kierowniczej roli KSS.

28 stycznia 1990 roku I Sejm VPN zdecydował, że będzie to ruch polityczny. Uważano wówczas, że Ruch powinien sprawować jedynie funkcje kontrolne, nie przewidywano przejęcia władzy, nie myślano o przekształceniu VPN w partię polityczną, miał to być

187 Ľuba Lesná, Únos demokracie. Zo zákulisia slovenckej tajnej služby, Bratislava 2001, ss. 31, 33.188 Marián Leško, Mečiar a mečiarismus. Politik bez škrupúl, politika bez zábran, Bratislava [bez daty wydania], ss. 66-67; Ľuba Lesná, Únos demokracie. Zo zákulisia slovenckej tajnej služby, Bratislava 2001, ss. 35-46. 184 Ľuba Lesná, Únos demokracie. Zo zákulisia slovenckej tajnej služby, Bratislava 2001, s. 45.185 W grudniu 1991 roku Langoš postanowił odwłać dyrektora Urzędu Ochrony Konstytucji i Demokracji, ponieważ odnowił sieź agenturalną StB, 9 tys. agentów pozostało w ewidencji i było używanych przez Urząd: Ľuba Lesná, Únos demokracie. Zo zákulisia slovenckej tajnej služby, Bratislava 2001, ss. 24, 26.186 Milan Žitný, Respekt z 11-17 marca 1991.

43

ruch społeczny, koalicja sił poprawiającą istniejący system, łącząca kluby polityczne, ruchu i inicjatywy społeczne oraz instytucje niezależne.189 Była to konsekwencja teorii „niepolitycznej polityka” Havla.

Uczestnicy Sejmu wypowiedzieli się wówczas przeciwko dekomunizacji, gdyż – jak tłumaczyli - obawiali się, że przyciągnie to do ruchu karierowiczów i elementy aspołeczne podobnie jak państwo Tisy i komunistów w roku 1948.190 Jeśli jednak zważymy na stopież infiltracji Ruchu przez dubczekowców, agenturę i reformkomunistów, takie podejście wydaje się całkowicie naturalne.

Jednocześnie jednak VPN narastaąp pewne napięcie między ludźmi 68 roku a niekomunistami w sprawie wolengo rynku i własności prywatnej.191 W KV VPN Butora i Zajac byli przeciwnikami kontynuacji z rokiem 68.

Budaj również nie nawiązywał do „wiosny praskiej” ale chciał by VPN stało się organizacją chadecką i podkreślał orientację narodową, a nawet tolerował pierwszą falę nacjonalizmu.192 Budaj wybierał opcję narodową. To właśnie stało się powodem odejścia KC VPN w lutym Żiaka, który nie chciał być w „organizacji chadeckiej”.193

Twórcy VPN byli całkowicie nieprzygotowani do sprawowania władzy.194 Autorzy programu VPN Zajac, Butora, Gál, Szomolanyiová, Kučerak i inni nie chcieli kandydować ma funkcje polityczne do parlamentu lecz po zmianie władzy pragnęlipowróciś do swych zawodowych zajęć.195

Już 8 grudnia Prezydium SNR przyjęło rezygnację 11 posłów. 11 grudnia Schuster rozpoczął rokowania z VPN w sprawie wyborów uzupełniających na owych 11 vacatów i wyborach parlamentarnych. 28 grudnia Zgromadzenie Narodowe ustawę o wyborze nowych posłów. Ustalono, że nowych posłów będzie się kooptowało na miejsca opróżnione przez członków partii komunistycznej, wymiana nie dotyczyła posłów tzw. bezpartyjnych. Kandydatów do kooptacji w większości ustalali Tatar i Szigeti, najpierw do Zgromadzenia Federalnego, następnie do SNR. Dubczek dał 5 nazwisk obrodarów Szigetiemu: który wybrał Laluha i Kočtúcha.196

9 stycznia 1990 roku ustalono zasadę rekonstrukcji parlamentu; SNR odwołała 45 posłów (oprócz dotychczasowych 11). 12 stycznia dokooptowano 19 nowych posłów, w

189 Miloš Žiak, Pad komunizmu na Slovensku, Bratislava 1994, s. 78.190 Miloš Žiak, Pad komunizmu na Slovensku, Bratislava 1994, s. 72.191 Miloš Žiak, Pad komunizmu na Slovensku, Bratislava 1994, s. 85.192 Miloš Žiak, Slovensko: od komunizmu kam? Bratislava 1996, s. 89.193 Miloš Žiak,Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, s. 153.194 Miloš Žiak, Pad komunizmu na Slovensku, Bratislava 1994, s. 15-16.195 Vladimír Ondruš, Slovensko na môj povel...! (II. Časť), Kultúrny život nr 20, 13-19.5.1993.196 Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, s. 109.

44

tym: Jána Čarnogurskiego, Jozefa Dubnička, Ivana Ľuptaka, Marcela Strýko, Milana Šimečkę, Jána Uhra, Gábora Zászlósa. Od 15 stycznia VPN, SSl, KSS, DS, potem także KDH, SDS i SSS rokowały o dalszych kooptacjach do SNR. W rezultacie 9 lutego kooptowano do SNR 43 posłów, w tym Petera Weissa i 7 dalszych członków KSS, 14 członków VPN i 4 VPN-MNI, 9 z KDH, 2 z SSl, 4 z DS oraz Jozefa Prokeša z ramienia związków zawodowych i Antona Ťažkiego z KC Frontu Ludowego. 1 marca kooptowano jeszcze Zalę z SSS i Budaja i Mikloškę z ramienia VPN. I wreszcie 29 marca kooptowano jeszcze 17 posłów: 4 z KSS, 8 z VPN, 2 z KDH, 1 z DS, 1 z SSl i 1 Czechosłowackiej Partii Rolniczej. W sumie więc wymieniono 82 spośród 150 posłów SNR.

W styczniu wymieniano też drogą kooptacji część radnych w Krajowych Komitetów Ludowych - KNV czyli samorządu wojewódzkiego, np. w Banskiej Bystrzycy na 107 radnych odwołano lub zrezygnowało 30, a na ich miejsce kooptowano nowych 32 radnych, w tym 14 z DS. 18 stycznia wiceministrem a 29 marca ministrem kultury został Ladislav Snopko; był to trzeci minister z ramienia VPN. 22 stycznia 5 partii zgodziło się że wiceprzewodniczącym SNR będzie przedstawiciel VPN.

21 stycznia 1990 r deklaracja VPN i MNI w sprawie mniejszości narodowych

Budaj - Gál spór (do gazu itp.) kierownictwo Gála większość Żydzi wedle Budaja (s.14)Zala kierownik sekretariatu SNRGál uważał, że VPN nie powinna działać w zakładach, zmiany personalne wymknęły się spod kontroli VPNrząd w marcu 1990 usunął z zakładów wszystkie partie - zasady zmian personalnych przyjęto.197

23 stycznia 1990 prezydent Havel potrzeba zmiany nazwy republiki pierwsza fala nacjonalizmu

Między I. a II. Sejmem VPN w KV VPN byli: Peter Zajac, Martin Bútora, Ján Langoš, František Mikloško, Peter Tatár, Jozef Kučerak i Laco Szigeti jako przedstawiciel MNI.

10 lutego II. Sejm VPN uchwalił statut i powołał 21 osobową Słowacką Radę VPN w składzie: Ladislav Fabian, Eva Fifiková, Jozef Olejár, Marián Minarovič z Bratysławy, Vlastimil Vicen, Arpád Matejka, Vladimír Sládek i Igor Malinovský z Kraju Zachodniosłowackiego, Peter Dzuroška, Jan Katreniak, Daniel Brzezina i Ivan Baca z Kraju Środkowosłowackiego, Marcel Strýko, Ľubomír Badiar, Peter Sevčinský i Milan Rovder z Kraju Wschodniowosłowackiego. Do Centrum Koordynacyjnego (Koordinačné centrum) VPN wybrano: Jána Budaja, Fedora Gála, Jána Langoša, Petera Zajaca i Ernesta Valko.

197 Fedor Gál, Z prvej ruky, Bratislava 1991, s. 65.

45

Rada VPN wybraůa swoim przewodniczącym Jána Budaja. Od stycznia Milan Kňažko jako doradca prezydenta Václava Havla nie był już członkiem KC.

pomysł wydawnia pisma miał Čič na przełomie 1989 1990. zwrócił się do Juraja Vareša, Juraja Králika, Jána Čomaja, następnie Ladislav Mňačko, Peter Karvaš docent Jozef Weisser, do 1968 na katedrze dziennikarki w Bratyslawie.198 „Narodna Obroda“ ukazała się 1990 roku. Premier Čič grał kluczową rolę w fuzji organu VPN „Verejnost” i Narodnej Obrody ale nic z tego nie wyszło,

RZĄD KOALICYJNY I WOLNE WYBORY 1990

27 lutego w BB Kongres założycielski Partii Zielonych przew Juraj Mesiik z dawnych ochranarow, działacze: Mikuláš Huba, Gabriela Kaliská, Zdenka Tóthová, Peter Szabo.

W lutym płk. Ciklamini przyszedł do Zajaca i stwierdził, iż Budaj i Langoš chcą dokonać czarnego puczu, został wyśmiany, wtedy zbierali materiały na Budaja i innych, miał je Čič, Ciklamini, Svěchota.199 Ciklamini kazal Svěchocie zabrać teczkę Budaja, po wyborach Dubczek dał ją Langošowi. 200 Według Cibuli, Ciklamini przyniósł rejestry ŠtB Mečiarowi gdy ten był ministrem.201

27 luty P fedr przyjął ustawy wyborcze,

MARZEC1 marca ustawa SNR o symbolach narodowych

Zdaniem Šimečki mł. w styczniu 1990 roku KV VPN już nie funkcjonował jako organ polityczny, który decydowałby o losie kraju, wszystkie decyzje podejmował sam Budaj („Domovník”) bez udziału Komitetu Koordynacyjnego. W styczniu Budaj starał się stworzyć dla siebie pozycję wodzowską.202 W lutym narastał konflikt między Šimečką i Budajem ("Stalin"). Budaj zaczął przeszkadzać wielu członkom kierownictwa jako osoba autokratyczna, postanowino więc, że zostanie z ramienia VPN przewodniczącym SNR, a wtedy będzie można wybrać na nowego przewodniczącego Rady VPN Fedora Gála.203 Następnie miano wymienić premiera Čiča.204 1 marca 1990 roku wniosek o odwołanie Schustera nie przeszedł, ponieważ komuniści mieli większość w parlamencie, a przeciw wnioskowi głosowała także część posłów VPN.205 Utrzymanie się Schustera oznaczało przegraną Budaja bez formalnego głosowania jego kandydatury. Ponadto Schustera poparł, w ramach umacniania pozycji lewicy, Dubczek, dla którego Budaj był

198 Igor Cibula, Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, s. 116.199 Peter Zajac, Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, s. 133.200 Milan Žitny, Peter Zajac, Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, s. 184.201 Igor Cibula, Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, s. 163.

46

reprezentantem prawicy oraz Mečiar, który jako minister spraw wewnętrznych zorganizował demonstrację „ludu” pod SNR w obronie Schustera; ok. 300 osób krzyczało wówczas: „Budaj – Węgier” i „Budaj za Dunaj” oraz „Wiwat Schuster”.206

Mečiar działał w tym wypadku na polecenie premiera Čiča, który z kolej spełniał wolę Dubczeka, by Schuster pozostał na stanowisku przewodniczącego SNR. Mečiar działał za pośrednictwem wiceministra płk. Jaroslava Svěchoty.207

Konflikt rozwiązano w ten sposób, że Budaj został wiceprzewodniczącym SNR i członkiem Prezydium SNR. Umówiono się, że Schuster będzie przewodniczącym SNR do wyborów a potem Václav Havel mianuje go ambasadorem w Kanadzie. Porozumienie to uzupełniała umowa z Čičem, w myśl której po wystąpieniu z KSS został przyjęty na listę wyborczą VPN, ale po wyborach nie będzie już premierem,208 przeważył bowiem pogląd Kusego, iż politykę transformacji nie powinni realizować ludzie przeszłości.209 Nie dotyczyło to oczywiście ludzi 68 roku. VPN obiecał mu stanowisko przewodniczącego Trybunału Konstytucyjnego210 i słowa dotrzymał (od 8 marca 1993). Zgodnie z planem nowym szefem Centrum Koordynacyjnego VPN został wówczas Fedor Gál, ale Budaj pozostał przewodniczącym Rady VPN do Sejmu VPN 9 września 1990 roku.

Kiedy nastąpiła kulminacja konfliktu Budaj - Schuster, Mečiar już zbierał materiały na Schustera w Koszycach,211 traktując go jako potencjalnego konkurenta. Odwiedził go nawet i zażądał dymisji ale bezskutecznie, ponieważ Schuster czuł się wystarczająco silny jako popularny leader „rewolucyjnych przemian”. Jednocześnie popularni komunistyczni leaderzy opuszczali partię: Schuster 28 lutego, premier Čič 10 marca i wicepremier Vladimír Lexa 11 marca wystąpili z KSS.

Ján Demikat odszedł z ŠtB w 1983 roku i do roku 1989 pracował w ochronie kolei. Demikat dał Mečiarowi materiał na Schustera, który dokonał nadużyć przy budowie willi. Nadużycie było jednak już objęte przedawnieniem. W nagrodę minister spraw

208 Peter Zajac, Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, s. 157.209 Vladimír Ondruš, Slovensko na môj povel...! (II. Časť), Kultúrny život nr 20, 13-19.5.1993.210 Miroslav Kusý, Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, s. 54.211 Fedor Gál, Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, s. 152.202 Miloš Žiak, Slovensko: od komunizmu kam? Bratislava 1996, s. 88.203 Milan Šimečka jr, Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, ss. 100-111.204 Eugen Gindl, Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, s. 112.205 Miloš Žiak, Slovensko: od komunizmu kam? Bratislava 1996, s. 122.206 Fedor Gál, Z prvej ruky, Bratislava 1991, s. 28; Miloš Žiak, Slovensko: od komunizmu kam? Bratislava 1996, s. 122.207 Milan Kňažko, Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, s. 114.

47

wewnętrznych przyjął Demikata do pracy z dniem 8 czerwca 1990 roku, a 12 czerwca mianował go zastępcą naczelnika specjalnej jednostki zmotoryzowanej w Koszycach. 16 czerwca Demikat ustąpił ze stanowiska przewodniczącego Komisji Rewizyjnej i Konroli Partyjnej KSS.

VPN nie zastanawiało się w ogóle nad kwestią lustracji, a jeśli już, większość przychylała się do koncepcji zniszczenia archiwów ŠtB skoro komunizm upadł. Zmiana stanowiska nastąpiła dopiero pod wpływem Forum Obywatelskiego. Lustracja przybyła z Pragi w marcu 1990 roku.212 Nieprzypadkowo zbiegła się z nią fala nacjonalizmu, który dla niższej agentury oferował szansę „recyklingu”, a nawet awansu politycznego.

W połowie marca 1991 roku pojawiła się „Deklaracja o suwerenności Słowacji” podpisana przez prywatne osoby. Rozpoczęła się gra kartą narodową na dwu poziomach. Dla dubczekowców „narodowy socjalizm” miał przynieść popularność i w ten sposób dać ostatnią szansę samorealizacji ich pokolenia polityków i ekonomistów.213

Dla nacjonalistów celem było stworzenie odrębnego państwa słowackiego. Dubczekowcy grając kartą narodową nie chcieli jednak doprowadzić do rozbicia Czechosłowacji, co było celem nacjonalistów, których trzon stanowiła agentura. 7 marca powstała Słowacka Partia Narodowa (Slovenska narodna strana – SNS), na czele której stanął Viťazoslav Moric, szwagier Igora Cibuli. Pewne wydarzenie z późniejszego okresu wskazuje, że Moric mógł mieć powiązania z wywiadem wojskowym. W 1998 roku Moric, wówczas dyrektor generalny Armexu, razem z płk. Viliamem Ciklaminim zawarli umowę z firmą północnokoreańską na dostawę wojskowego sprzętu lotniczego z Ukrainy. Ukraińskiemu eksporterowi wystawili jednak sfałszowane faktury jakoby nabywcą sprzętu była armia słowacka. Armex starał się następnie wywieźć zakupiony sprzęt do Korei Płn. bezpośrednio z Ukrainy bez licencji wywozowej.214

Handel bronią był tradycyjnym sektorem zastrzeżonym dla ludzi wywiadu wojskowego. Według Žiaka SNS zakładali ludzie sektora ideologicznego KSS,215 była to „partia estebaków i czerwonych nomenklatur“.216 Tezę tę potwierdza np. osoba jednego z założycieli, Vladimíra Miškovskiego, absolwenta komunizmu naukowego.

Zapleczem SNS stała się Matica Slovenska, szczególnie ściśle kontrolowana przez ŠtB z powodu swoich kontaktów z emigracją.217 Na czele Maticy od sierpnia 1990 roku stał Jozef Markuš (TW-k, agent „Ekonom” nr rej. 20489), wicepremier w rządzie Milana Čiča, który po wyborach czerwcowych nie mógł liczyć na karierę w rządzie federalnym z powodów lustracyjnych (był kandydatem na federalny urząd antymonopolowy). Często jeden małżonek pracował w Maticy a drugi w ŠtB. Utworzenie SNS było więc

212 Fedor Gál, Z prvej ruky, Bratislava 1991, s. 100.213 Marián Leško, Mečiar a mečiarismus. Politik bez škrupúl, politika bez zábran, Bratislava [bez daty wydania], s. 64. 214 Moricovi hrozí soud kvůli vývozu vojenského materiálu do KLDR http://www.transparency.cz/index.php?id=1997215 Miloš Žiak, Pad komunizmu na Slovensku, Bratislava 1994, s. 71.216 Miloš Žiak, Slovensko: od komunizmu kam? Bratislava 1996, s. 90.

48

próbą „recyklingu politycznego” niższej warstwy funkcjonariuszy bezpieki i przedstawicieli sektora ideologicznego.

9 stycznia 1990 Matica zaczyna wydawać swój tygodnik.

SNS otwarcie dążyła do niepodległości Słowacji i prowadziła kampanię antywęgierską, negując prawo Węgrów do używania ich języka w administracji (ustawa o państwowym języku słowackim) oraz antyczeską pod hasłem „Praga wykorzystuje Słowację”.

W praktyce wolne związki zawodowe na Słowacji nie powstały a tylko komunistyczna centrala ROH zmieniła swą nazwę na Niezależne Słowackie Związki Zawodowe; ich przewodniczącym został Jozef Prokeš, jeden z późniejszych założycieli SNS. Karierę polityczną w związach rozpoczął od udziału w strajku 27 listopada.

Jozef Prokeš (ur. 12. czerwca 1950 roku w Nitrze) po ukończeniu fizyki teoretycznej na Uniwersytecie Komenskiego (1973) został przyjęty na doktoranturę w Instytucie Fizyki Słowackiej Akademii Nauk. Po uzyskaniu doktoratu pracował w Zachodniosłowackich Elektrowniach (1982-1986), następnie powrócił do Akademii Nauk. W 1990 roku został z ramienia SNS jedynm z kooptowanych posłów SNR. Prokeš został przewodniczącym SNS po Moricu (23 marca 1991 – 14 lutego 1992), a przed Slotą.

29 marca w związku z przyjęciem przez parlament federalny nazw republiki w dwu językach wybuchła wojna o myślnik w wersji czeskiej, ponieważ w wariancie słowackim został on umieszczony: „Czecho-Słowacja”. W Bratysławie doszło nawet do demonstracji organizowanych przez SNS.

Od marca o agenturalnej przeszłości Budaja wiedział płk. Viliam Ciklamini, od 18 stycznia do 31 lipca 1990 roku federalny wiceminister spraw wewnętrznych z rekomendacji VPN (Obrody). Uzyskał on materiały z MSW218 i poinformował o nich Dubczeka i Schustera.219 W marcu Ciklamini zaczął lustrować nielegalnie i zjawił się w Bratysławie z informacją o Budaju. Według Gindla celem Ciklaminiego było wyeliminowanie Budaja.220 Interes w politycznej likwidacji Budaja miał natomiast Mečiar, ponieważ „Domovník” stanowił dla niego konkurencję.

Viliam Ciklamini pracował w wywiadzie w latach 1954-1970 jako „Cyndlinský”, został usunięty z wywiadu 31 grudnia 1970 roku za poparcie dla Dubczeka. Do roku 1989 pracował jako robotnik, m. in na kolei w Nowej Wsi nad Żitawą. Od 1987 roku przestał być „wrogą osobą” i został agentem ŠtB. 6 grudnia 1989 roku jego teczkę zniszczono. W federalnym

218 Fedor Gál, Z prvej ruky, Bratislava 1991, s. 106.219 Vladimír Ondruš, Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, s. 148; s. 129.220 Eugen Gindl, Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, s. 116.217 Vladimir Palko, Boj o moc a tajná služba, Vydavateľstvo Michala Vaška, Prešov 2004, s. 042 pisze, że Matica była „dosłonie naszpikowana agentami”.

49

MSW nadzorował rozwiązanie ŠtB postanowione 16 stycznia 1990 roku. Ciklamini został usunięty przez ministra Sachera za ujawnienie informacji o manipulowaniu teczkami ŠtB i utworzeniu tzw. Zasobu Z.221 Zgromadzono w nim 9 tys. byłych agentów i ożywiono ich sieć.

W styczniu i lutym wymuszono likwidację komórek partyjnych w zakładach pracy, wymieniając jednocześnie część czerwonej kadry.

W lutym, gdy pojawiła się kwestia konwersji słowackich zakładów zbrojeniowych, premier Čič doszedł do wniosku, iż za jego rozwiązanie odpowiadać powinien rząd federalny. Odtąd stanowisko to przyjęło się na Słowacji i stało się później powodem niechęci Vaclava Klausa do kontynuowania federacji.

Na mocy ustawy przyjętej 23 stycznia można było do 31 marca odwołać dotychczasowych posłów; partyjnych odwoływała partia, a bezpartyjnych odpowiedni organ frontu ludowego po porozumieniu z VPN (OF).

15 marca powstało MKDH Kalman Janics

16 marca przyjęto ordynację wyborczą wprowadzającą system proporcjonalny przy 3 proc. progu wyborczym.

przed wyborami Mecziar KC VPN proponował materiały na Budaja, Schustera i za pośrednictwem Demikata na komunistów ale KC VPN nie było tym zainteresowane.222

28 marca 1990 roku Cibula, jako ówczesny przewodniczący SDS, zwrócił się do VPN by przyjął na swoje listy członków SDS: Igora Cibulę oficer, Ladislava Hoffmana agent, Martina Hollý agenci 1904 i 1914 BB, Františka Kresňanskiego i bezpartyjnego Jozefa Moravčika.

Čič i Schuster stali się popularnymi liderami porewolucyjnymi, starali się znaleźć jakieś miejsce dla Lorenca.

KWIECIEŃOd 1 kwietnia KC VPNsondaż popularności z drugiej polowy kwietnia 1990:Čalfa, Dubczek, Čič, Kusy (wtedy wszyscy z VPN) Schuster (KSS), Košťa, Mečiar, Ondruš, Mikloško, Kočtúch (VPN).223

20 kwietnia przyjęto nową nazwę państwa: Czeska i Słowacka Republika Federalna - Česka a Slovenska Federativna Republika. W ten sposób zakończono stary spór z czechosłowakizmem i podkreślono równoprawność dwu członów wspólnego państwa. Jednocześnie jednak organizaje skrajne nadal dążyły do rozbicia federacji. 26 kwietnia 1990 roku w Bratysławie odbył się 5 tys. wiec, na którym żądano niepodległości. Jego organizatorem była tzw. Rada na rzecz Niepodległości Słowacji.

26-27 kwietnia Prezydium SNR zaczęło omawiać projekt Konstytucji Słowacji, Mikloszko przew. Komitetu SNR ds. narodowości

50

20 maja SNS wice ustawa językowa

Kamil Procházka (agent „Kamil” nr rej. 9821, TW-k, agent „Motor” nr rej 22768), oficjalny dziennikarz, sługus, od pierwszej chwili sekretarz prasowy VPN, nie przeszedł lustracji, mimo to pozostawili go.224

29 kwietnia 1999 Viliam Ciklamini, wiceminister spraw wew., napisał do premiera Słowacji, że jego odwołanie po konflikcie z Sacherem wnikł z tego, że Sacher wydal (marzec/kwiecień) polecenie lustrowania posłów Zgromadzenia federalnego mjr Novotnemu, naczelnikowi wydz. wewnętrznego i organizacyjnego.225

19 maja Zjazd założycielski SNS w Żilinie

28 kwietnia 5 Sejm VPN w Martinie lista kandydatów i program wyborczy, uchwała przeciwko Lustracji kandydatów

Cibula były wydane nieprawdziwe oświadczenia lustracyjne np., Józefowi Šestákowi sekretarz MSZ w 1999, Michałowi Berko, red. naczep Práca, załatwi to wywiad226

Przed wyborami wszystkie ugrupowania oprócz komunistów poprosiły o zlustrowanie swoich kandydatów. W pierszej lustracji nie wszyscy agenci wyszli,

Na miesiąc przed wyborami VPN musiało wycofać 35 ze 150 kanddatów ze swojej listy z powodów lustracyjnych, w tym: Procházkę, Kompánka, Dušana Hanáka. W końcu maja Mečiar przyszedł do Centrum Koordynacyjnego VPN z materiałami lustracyjnymi m. in. na Budaja ale CK je odrzuciło, motywując ten krok tym, iż trzeba czekać na wynik oficjalnych lustracji w Pradze.227 Na tydzień przed wyborami prezydent Vaclav Havel zadzwonił do Petera Zajaca i powiedział mu, że ma lustracyjne materiały na Budaja. Na 4-5 dni przed wyborami kurier przywiózł z Pragi do CK VPN wyniki lustracji kandydatów, w tym Budaja. Wielu kandydatów zostało zidentyfikowanych w kategorii „dôverník” (mąż zaufania).228 5 członków Rady VPN, w tym Fedor Gál, otworzyło dostarczony z Pragi list z nazwiskami TW. Wówczas Langoš pojechał do Pragi upewnić się co do wyniku lustracji, a następnie zaczęto zmieniać nazwiska na liście kandydatów, tylko Budaj nie chciał wycofać się i dopiero 9 czerwca na 10 min. przed ostatecznym terminem, po rozmowie z Dubczekiem i Langošem, zrezygnował z kandydowania na liście VPN.229 Po wyborach Budaj zarzucał członkom KC VPN, że nie popierają jego całkowitej rehabilitacji tylko eliminują polityka o orientacji narodowej.230

Po wyborach Budaj wyjaśniał swą przeszłość, a VPN w osobach Gála, Kusego, Mikloški i innych wyraziło mu zaufanie.231 Budaj utrzymywał, że podpisał deklarację współpracy z ŠtB w ramach „wojny partyzanckiej”. Inna wersja mówiła, że kiedy końcu lat 1970-tych Budaj z Kusym i Šimečką organizowali seminaria, podpisał współpracę w zamian za obietnicę uzyskania paszportu.232

51

Infiltracja komunistyczna VPN miała dwie przyczyny. Z jednej strony popularność VPN w sondażach spadła do 2 proc., podczas gdy najpopularniejszymi politykami byli dubczekowcy i uczestnicy przewrotu. Wtedy KC VPN zdecydowało się przyjąć na listy kandydatów komunistów, którzy niedawno wystąpili z partii i obrodarów: Čiča, Čalfę, Dubczeka i innych.233 Jak stwierdził Šimečka senior, na liście VPN znalazło się tylu komunistów, ponieważ „postanowiliśmy wygrać wybory” a oni byli znani i zajmowali pierwszych 5 miejsc w sondażach popularności.234 Spośród pierwszych 16 kandydatów na liście VPN 9 należało do tej kategorii. Później przyznawano, iż w VPN zachowano za mało ostrożności wobec reformkomunistów.

Istniała jednak również druga przyczyna braku owej „ostrożności”. KC VPN obawiało się, że na scenie politycznej będzie dominowało KDH, którego jedna część była ludacka, dlatego VPN w ramach przeciwdziałania wzięła na swoje listy kandydatów komunistycznych; obrodarów i byłych funkcjonariuszy. W maju porozumiano się z Klubem Obroda, który samodzielnie kandydował na liście VPN. Przyczyną takie decyzji grupy inteligenckiej w KC VPN był więc strach przed nacjonalizmem i powrotem do okresu Tisy (ideologia ludacka), choć w majowych sondażach VPN wyprzedziło KDH.

Jednocześnie Gál podpisał umowę z MNI i VPN wzięło ich kandydatów na swoje listy, co z kolei ułatwiło antywęgierską propagandę nacjonalistom z SNS.

W dniach 8-9 czerwca 1990 roku odbyły się pierwsze wolne wybory do SNR i parlamentu federalnego; przy frekwencji wynoszącej .... proc. VPN-MNI uzyskała 48 mandatów (29,34 proc. głosów), KDH – 31 (19,20 proc.), reaktywowana w grudniu Partia Demokratyczna (DS) – 7 (4,39 proc.), Zielona Partia (SZ) – 6 (3,48 proc.), Együttelés - 14 (8,66 proc.), SDĽ – 22 (13,34 proc.) i SNS – 22 (13,94 proc.).

W Izbie Ludu Zgromadzenia Federalnego VPN zdobyło 19 mandatów, KDH – 11, SDĽ - 6, SNS – 6, Egyutteles – MKDH – 5; razem było 47 posłów ze Słowacji. W Izbie Narodów Zgromadzenia Federalnego spośród 75 mandatów przypadających na Słowację VPN zdobyło 33 mandaty, KDH – 14, SDĽ – 12, SNS – 9 i Együttelés – MKDH -7.

Vladimír Mečiar proponował utworzenie rządu mniejszościowego i gwarantował ciche poparcie SDĽ, ale KC VPN odrzuciło tę koncepcję235 i 20 czerwca powstała Koalicja VPN, KDH i DS. 26 czerwca Przewodniczącym SNR został František Mikloško, ponieważ był on kandydatem kompromisowym między VPN i KDH, które zdecydowanie odrzucało takie osoby jak Mečiar i Kusy236 jako zbyt lewicowe i związane z rokiem 1968. Wiceprzewodniczącymi SNR wybrano: Ivana Čarnogurskiego (TW-k i agent „Inžinier” nr rej. 20275) i Jána Klepača (data ur.) z KDH, László Nagya z VPN-MNI, Milana Zemko z VPN i Oľgę Keltošovą z DS. Čarnogursky reprezentował nurt umiarkowany w KDH, podczas gdy Klepač – ludacki. W Prezydium SNR były więc reprezentowane wszystkie kierunki oprócz SDĽ.

Kandydatami VPN na premiera byli: Stračar, Kňažko, Langoš, Kusy i Mečiar. Czterech pierwszych objęło jednak teki w rządzie federalnym. Przeważyło zdanie Milana Šimečki seniora, który stwierdził, że gdyby VPN uzyskał 41 proc. głosów, na premiera wyznaczono by

52

Fedora Gála, a skoro było mniej, pozostaje Mečiar.237 Zdaniem Ondruša o wyborze Mečiara zdecydowała rekomendacja Klubu Obroda i Dubczeka.238 Jego kandydatura wynikała więc z jednej strony z chęci uzyskania poparcia komunistów 68 roku, a z drugiej by nie popierać kandydatury Milana Čiča.

Większość członków KC VPN uważało, że Vladimíra Mečiara można trzymać w ryzach i użyć dla własnch celów politycznych korzystając z poparcia społecznego jakim się cieszył.239

Podobny błąd zrobili doradcy „Solidarności” w Polsce z Lechem Wałęsą.

27 czerwca 1990 roku premierem został Vladimír Mečiar – „Doktor” (VPN), pierwszym wicepremierem Ján Čarnogurský (KDH), wicepremierami: Jozef Kučerák – „Ekonom” (VPN), Vladimír Ondruš (VPN) i Gábor Zászlos (MNI).

VPN uzyskała 9 ministerstw: stosunki międzynarodowe (tj. MSZ) objął Milan Kňažko, resort sprawiedliwości Ladislav Košťa (2.02.1929 agent „Lad’a”, „Docent” nr rej. 12581), gospodarki Jozef Belcák, prywatyzacji i majątku narodowego Augustin Martin Huska, finansów, cen i płac Michal Kováč, rozwoju naukowotechnicznego Rudolf Filkus, kultury Ladislav Snopko, szkolnictwa i nauki Ladislav Kováč (agent) i komisję kontroli ludowej Martin Hvozdík.

KDH objęło 6 resortów: ministerstwo spraw wewnętrznych został Anton Andráš, handlu Józef Chren (dôverník, agent „Vrbovský”, „Pepo”, nr rej. 14326240), rolnictwa Michal Džatko, lasów i gospodarki wodnej Viliam Oberhauser, zdrowia Alojz Rakús, przewodniczenie komisji środowiska Ivan Tirpák (TW-k „Spojka” nr rej. 17396).

DS uzyskała 3 resorty: ministrem budownictwa został Jozef Dubníček, planowania i rozwoju przemysłu Ján Holčík, pracy i spraw socjalnych Stanislav Novák. W sumie w rządzie znalazło się co najmniej sześciu agentów ŠtB. W koalicji rządowej poważne różnice dzieliły VPN i KDH. Verejnosť wypowiadała się podobnie jak OF (Klaus) za szybką reformą ekonomiczną, podczas gdy chadecy chcieli ich spowolnienia i w rzeczywistości mieli program bardziej socjalny i socjalistyczny. VPN i KDH inaczej zapatrywały się na kwestie światopoglądowe: chadecy byli zwolennikami zakazu aborcji i zwolennikami wprowadzenia nauczania religii do szkół, czemu sprzeciwiało się VPN. Trzecim obszarem kontrowersji były kwestuie historyczne: ocena powstania słowackiego i państwa Tisy. W KDH przeważała negatywna ocena powstania i relatywna akceptacja Tisy, co wynikało z poczucia łączności z ruchem ludackim okresu Hlinki.

17 czerwca 1990 roku w uroczystościach rocznicowych ku czci księdza Aandreja Hlinki, uczestniczyli w imieniu własnym członkowie rządu należący do KDH. 6 lipca kard. Jan Chryzostom Korec odsłonił tablicę ku czci Tisy w Banovciach nad Babrają. Na 20 członków rządu w głosowaniu nad uchwałą potępiającą odsłonięcie tablicy wzięło udział 12 członków, w tym jeden głosował przeciw niej (Tirpák z KDH), zaś Michal Kovač się wstrzymał.241 W ten sposób w jednej grupie znaleźli się ministrowie z KDH, DS (Novák i Dubníček) oraz Michal Kovač i Augustin M. Huska z VPN. Premier Mečiar bał się wówczas, że KDH Čarnogurský i

53

Mikloško w imieniu KDH mogą ogłosić niepodległość.242 To jednak nie kwestie sporne między VPN i KDH miały rozstrzygnąć o przyszłości transformacji.

Po wyborach Mečiar poszedł do Mikloški jako przewodniczącego SNR i powiedział, że ma teczki tajnych współpracowników bezpieki: trzech znaczących polityków, następnie dodał jeszcze 10 osobistości świata kultury oraz księży. Mečiar tłumaczył, że materiały na donosicieli znajdował zawsze na swoim stole w MSW.243

Od czerwcowego sejmu VPN zwolennicy Budaja chcieli jego rehabilitacji i w VPN zaczęy się rysować podziały.244 28 lipca 1990 w Bratysławie spotkali się szefowie okręgowych Komitetów Koordynacyjnych VPN i większość chciala by Budaj wrócił na stanowisko przewodniczącego KC VPN.245 2 sierpnia zebrał się organ doradczy - Klub Polityczny VPN, w składzie: Fedor Gál, P. Blagavy, Milan Zemko (TW-k „Roman”, nr rej. 32214246), Peter Tatar, Miloš Żiak, Kamil Procházka, D. Brezina, V. Sladek, Juraj Flamik, M. Horský, Šimečka Milan, Juraj Mihalik (data agent), Sergej Michalič, Miroslav Kusy, Peter Zajac, Ján Budaj. Oprócz Budaja (TW), Mihalika (TW) i Procházki (TW), wszyscy wypowiedzieli się za ustąpieniem Budaja ze sceny politycznej. Budaj twierdził, że chce jedynie dotrwać do następnych wyborów w VPN. 8 sierpnia na Sejmie VPN Budaja popierali ludzie spoza Bratysławy. Sam Budaj namawiał Kusego i Šimečkę, by powiedzieli, że współpracę z bezpieką podpisał za ich zgodą, o czym Gál poinformował zebranych.247

Latem 1990 roku powstał konflikt w Radzie VPN, czy Budaj miał być przewodniczącym Rady VPN po Sejmie wrześniowym, przewodniczącym miał zostać Gal, Mecziar uważał że Gal z Budajem się zlikwidują i on zostanie przewodniczącym VPN. Budaja popierała grupa, która potem stała się Inicjatywą trnavską i następnie popierała Mecziara, od 1 stycznia 1991 liberaliacja cen, Mecziar zaczął mówić o spowolnieniu, chciał konstytucji niepodległego państwa248

9 września 1990 Sejm VPN powołał 25 osobową Radę VPN, w jej skład wszedł Budaj ale na przewodniczącego Rady wybrano Fedora Gála.249 Przewodniczącym KC VPN na miejsce Fedora Gála został Juraj Flamik.

Latem 1990 roku na Słowacji pod wpływem słoweńskim i ukraińskim zaczęto mówić o suwerenności republiki, choć sama idea pojawiła się już w marcu wraz z powstaniem SNS. Według sondażu z 26 czerwca tylko 9 proc. Słowaków opowiadało isę za niepodległością, 10 proc. za konfederacją, 50 proc. za federacją i aż 30 proc. za państwem unitarnym z jednym parlamentem i rządem.250

9 lipca na spotkaniu rządu słockiego i czeskiego w Luhaczowicach porozumiano się w sprawie przejścia sfer zarządzanych federalnie do gestii republik. W tym celu postanowiono przygotować ustawę o kompetencjach. 8-9 sierpnia oba rządy spotkały się w Trencziańskich Teplicach. Ustalono wtedy, iż kompetencje, które miano przesunąć z poziomu federacji do republik w ciągu dwu lat, zostaną przekazane do 1 stycznia 1991 roku. 25 sierpnia 1990 premier Mečiar uzyskał poparcie wszystkich koalicjantów dla swej zdecydowanej postawy; wszyscy zgadzali się wówczas, iż reforma gospodarcza (transformacja) wymaga decentralizacji kompetencji.251 We wrześniu trzy rządy spotkały się w Piesztianach by

54

omówić realizację porozumień z Teplic. W październiku i listopadzie 1990 roku umowa sierpniowa z Trenczianskich Teplic o przesunięciu kompetencji federalnych na poziom republiki (federacja dwu republik) miała otrzymać dokładną formę by do końca roku mogło ją uchwalić Zgromadzenie Fedralne.

Jeszcze 14 sierpnia 1990 roku premier Mečiar groził zerwaniem koalicji jeśli KDH „jeszcze raz wspomni o konfederacji”.252 Dopiero po wrześniowej przegranej na Sejmie VPN o stanowisko przewodniczącego po Budaju, Mečiar postanowił zagrać tą kartą w walce o przywództwo polityczne ale jeszcze w październikowym konflikcie z SNS w sprawie ustawy językowej pozostał lojalny wobec koalicji rządowej.

Projekt Maticy popierany przez SNS przewidywał, że w kontaktach z urzędem obywatele będą mogli używać tylko słowackiego, natomiast rząd wprowadził prawo do posługiania się językiem mniejszościowym. Jan Cuper, autor projektu Maticy, został później ekspertem prawnym HZDS. już 31 sierpnia Matica wezwała SNR do ogłoszenia suwerenności.

25 października 1990 roku SNR 82 głosami do 52 przy 10 wstrzymujących się uchwaliła ustawą językową w wersji koalicyjnej. Moric na czele tłumu zaatakował parlament żądając jego rozwiązania, a SNS domagała się ogłoszenia suwerenności i niepodległości Słowacji. Po głosowaniu w SNR premier w programie TV starł się z Markušem. To wtedy Klausowie (ojciec i syn) zaczęli uważać Mečiara za polityka racjonalnego.

21 października 1990 roku wybuch konflikt o Andraša (KDH); w TV Mečiar zagroził dymisją jeśli Andraš nie ustąpi do 31 października. W wyniku porozumienia Andraš miał ustąpić 2 listopada, ale Mečiar spakował się i wręczył dymisję przewodniczącemu SNR Miklošce. W całej sprawie nie chodziło o spór ideowy, tym bardziej, że Andraš znalazł się niebawem w ludackiej grupie Klofača, która w roku 1994 poparła Mečiara. Przyczyną konfliktu były zmiany kadrowe w MSW,253 w bazie władzy premiera, skąd rekrutowali się jego pomocnicy w kampanii wyborczej.254 Andraš zaczął dokonywać zmian kadrowych, m. in. w kontakcie z koszycką ekspozyturą przyszłego FBIS.255 Premier zarzucił ministrowi Andrašowi, że twierdzi, iż ma na niego materiały, że jest agentem KGB256 i proponował, że sam przejmie kontrolę nad MSW „choćby na kilka dni”. Andraša odwołano, a na jego miejsce ministrem z ramienia KDH został Ladislav Pittner. 5 listopada 1990 roku Mečiar powrócił na stanowisko premiera.

Wydaje się jednak, że Andraš miał rację, gdyż jak później potwierdził Igora Cibuli, Mečiar nawiązał kontakt z ostatnim oficjalnym przedstawicielem KGB w Czechosłowacji gen. Władimirem Woskobojnikowem; w 1994 roku Woskobojnikow był kierownikiem Zarządu Strategicznego Planowania Służby Wywiadu Zagranicznego Rosji. 257

Ladislav Pittner (ur. 1934 r.) był więziony za działalność antypaństwową czyli udział w Akcji Katolickiej (1951-1953), następnie pracował jako robotnik, później kierownik ekonomiczny w Tatra-Regena w Bratysławie (sierpień 1953 – listopad 1967), po ukończeniu szkoły średniej (1965) studiował zaocznie rachunek ekonomiczno-matematyczny na Wyższej Szkole Ekonomicznej (1966-1970), jednocześnie pracował w Instytucie Ekonomiki i Organizacji Budownictwa (1967-1990), po uzyskaniu stopnia doktora ekonomii (1975) został

55

samodzielnym pracownikiem naukowym w dziedzinie automatyzacji zarządzania. W roku 1990, po usunięciu Svěchoty Pittner został zastępcą dyrektora (na Słowację) Urzędu Ochrony Konstytucji i Demokracji – UODU. Ministrem spraw wewnętrznych Pittner był do wyborów 1992 roku oraz później w rządzie Moravčika (1994) i pierwszym rządzie Mikulaša Dzurindy (1998-2001) oraz dyrektorem SIS (kwiecień 2004-2006).

Ladislav Pittner w odróżnieniu od Palki był przeciwnikiem opcji zerowej w służbach.258

Zaproponował też by FBIS zajmował się wyłącznie kontrwywiadem, pozostałymi kwestiami zajmowałyby się republikańskie organy bezpieczeństwa. Jednocześnie żądał podporządkowania straży granicznej republikom i likwidacji federalnej policji kryminalnej. (październik 1991)

16 październiak 1990 tajne spotkanie niektórych Komitetów Okręgowych VPN, 17 w "Svobodny Piatok" artykuł o Demikacie Jánie ze zw. dziennkarzy, donosicielu starej i nowej władzy oraz o niesłusznym rozstaniu z Budajem. 26 października prezydium SNR odzrzuciło lustrację kandydatów do wyborów samorządowych.259

Na październikowym sejmie 1990 roku VPN udało się zapobiec rozłamowiVPN, nie tylko Mečiar, uważało, że podstawą suwerenności federacji jest suwerenność każdej republiki, które delegują część swej suwerenności na poziom federacji. Tę koncepcję opinia publiczna Słowaci zaczęła jednak łączyć z osobą premiera a nie z linią polityczną VPN, całą jesień 1990 roku premier był lojalny i w sprawie ustawy językowej. Tu wpadł w konflikt z Viťazoslavem Moricem, przewodniczącym SNS.

20 października 1990 roku miało miejsce spotkanie przedstawicieli rad powiatowych VPN w Trnavie na temat wymiany starych kadr. Organizował je Arpád Matejka (ur. 2.04.1939 TW-k agent „Matej” nr rej. 29071), który następnie poparł Mečiara; jednym z uczestników był Ján Flámik, przewodniczący CK VPN.260 Uczestnicy wypowiedzieli się za programem narofowym i „stanowiskiem antykomunistycznym prawicowym”, kierownictwu zarzucano przede wszystkim ustępliwe stanowisko w kwestiach nardowych wobec Węg. Ustawa językowa I Pragi krytykę Maticy i SNS a jednocześnie antykom, obojętność wobec sytuacji robotników i groźbie bezrobocia, defensywa wobe ideologii marksistowskiej i starym strukturom, pasywność wobec działalności komunistów w zz, Mecziar był pozytywnym przykładem polityka i odpowiednim przewodnicząym VPN, ale sam mecziar ich nie poparł 22października na Radzie VPN. 30 października Mecziar już się spakował261

Matej tak sformułował żądania centroprawicy: „nadać VPN charakter ludowy i narodowy”, „wypracować rauzem z Maticą projekt ustawy językowej przeciw SNS” co było bezsensowne bowiem Matica i SNS ściśłe współpracowały, „przeforsować radykalne rozwiązanie kwestii cygańskiej”, „rozpisać ludowe rferndum w kwestii prywatyzacji”, stworzyć komisje pilnujące „uczciwości prywatyzacji”. Odwołać Gala, Zajaca i Flamika, przewodniczącyn Rady VPN Meciar a KC VPN Budaj. Antykom antyrefor, antydemo/nacjnal, gdy Gal 9 wrześniazostał przewodniczącym Rady VPN na miejsce Budajja Meciar się wofał i zaczął przygotowywać rozłam.262

Na początku listopada 1990 kongres KDH opowiedział się za niepodległością Słowacji Čarnogurský wówczas stwierdził, iż celem jest osiągnięcie dla Słowacji w Europie „pozycji na

56

poziomie własnej państwowości”. Na kongresie panował pogląd, iż KDH powinno zająć miejsce na czele ruchu na rzecz „pełnej państwowości i państwowej suwerenności Słowaków”, gdyż w przecinym wypadku uczyni to ktoś inny i partia zostanie zmarginalizoana. Na wiosnę przyszłego roku kartą tą miało zacząć grać rodzące się właśnie HZDS.

LISTOPAD5 listopada 1990 trzy rządy rokoją o ustawie kompetencyjnej27 listopada snr uchwaliła ustawę kompetencyjną i dałą ją jako wniosek do FZ29 listopada 1990 cnr uchwaliła ale ze zmianami.Na początku grudnia 1990 CNR wprowadziła zmiany do projektu ustawy kompetencyjnej i spodziewano się, że ZF zrobi to samo. Odczuwano nacisk Klausa przeciwko umowie6 grudnia Pragę odwiedziła delegacja rządu słowackiego premier Mecziar, Kuczerak, Ondrusz, Michal Kovacz, Anna Nagyova i Jan Czarnogursky, Mecziar jeśli nie uchwalą kompetencyjnej ustawy bez zmian Słowacja ogłosi wyższość własnych ustaw nad federalnymi. Było to tanwisko Mecziara ale cieszyło się poparciem delegacji.263

6 grudnia 1990 delegacja z premierem była u Dubczeka w Pradze, 7 grudnia narada Prezydium SNR i rządu rokować a jak nie to ogłosi się wyższość praw republikańskich nad federalnymi12 grudnia 1990 roku Zgromadzenie Federalne przyjęło bez zmian ustawę kompetencyjną264

czyli zmirniająą i uzupełniającą dotychczasową ustwę o federacji czechosłowackiej.

25 lutego 1991 roku na Sejmie w Topolczanach, konsekwencją wrześniowego Sejmu była Inicjatywa Trnavska w końcu lutego Sejm potwierdził Gala nie wybrany kandydat Mecziar zapowiedział dyferencjację. I dwa dni później oskarżył Kuczeraka o współpracę.

Od stycznia Cibula prowadzi akcję na rzecz by szefem rady VPN i premierem była ta sma osoba czyli meciar rozpad zaczął się w lutym 1991, W dniach 23 i 24 lutego miał miejsce Sejm VPN w Topolczanach Gal przedstawiany jako ten który odruca narodowy wymiar programu VPN a meciar jako ten który che dokończyć „budowanie słowackiej państwowości” Cibula zbieżność z z narodową i społeczno-ekonomiczną wersją programu KDH265

Cibula 1 grudnia 1990 roku zrehabilitowany i przyjęty przez płk. Radowana Procházkę do Urzędu Stosunków Zagranicznych i Informacji (UZSI) czyli wywiadu federalnego MSW (dawny I Zarząd StB). od 29 lipca 1993 roku Cibula pracował w SIS, jako p.o. naczelnika wywiadu – I. sekcji SIS, Mitro mógł go mianowań szefem wywiadu dopiero za Moravčika w 1994 roku 3 września Cibula napisał w NO o potrzebie integracji Słowacji do NATO.Cibula szybko przegrał rywalizację ze Sviechotą o status szefa służb gdyż był zbyt samodzielny,266 ostatecznie więc w rok później doszło do zerwania z Mečiarem.

2 marca w sekretariacie premiera spotkali się przyszli rozłamowcy: Michal Kovač, Rudolf Filkus, Hvezdoň Kočtúch, Augustín Marián Huska, Ján Morovič, Vladimír Borodovčák, Ján Budaj i Igor Cibula. Wszyscy zebrani należeli do komunistów 68 roku wyrzuconych z KSS. Mečiar powiedział zebranym, że KC VPN chce go usunąć ze stanowiska premiera.

57

Naradzano się co robić, żeby premier nie padł. Następnego dnia tekst oświadczenia przygotowali Budaj, Kňažko, Mečiar i jego sekretarka Anna Nagyová, a poprawił i redagował Igor Cibula.267

1 marca zebrał się ministerialny klub VPN (członkowie rządu z ramienia VPN) ustalono, że Meciar będziekonsultował swoje niedzielne wystąpienia w telewizji, gdyż mówił już o potrzebie spowolnienia reformy ekonomicznej a Kuczerak odpowiedzialny za nioą był zwolennikiem lini Klausa. W sobotę premier zgodził się na to sprawę załatwiali Michal Kovac, Rudolf Fikus i Augustyn M Huska.268

3 marca 1991 roku Milan Kňažko odczytał to oświadczenie w TV na żywo zamiast premiera. Stwierdzono w nim, iż KC VPN chciało cenzurować wystąpienie telewizyjne premiera, a w październiku 1990 roku usunąć go ze stanowiska. Premiera poparli członkowie VPN w rządzie: minister spraw zagranicznych Milan Kňažko, minister ds. prywatyzacji i majątku narodowego Augustín Marián Huska, minister finansów Michal Kovač i minister rozwoju naukowotechnicznego Rudolf Filkus.

5 marca Juraj Flamik, prawa ręka Fedora Gála, otrzymał telegram od Dubczeka z Pragi, w którym przewodniczący Zgromadzenia Narodowego nalegał by Mečiar pozostał premierem. Dubczekowcy poparli premiera w wewnętrznej rozgrywce w VPN. Dubczek popierając Mečiara w 1991 roku mówił, że potrzebna jest polityka, która zintegruje lewicowo-socjalistyczną ale nie komunistyczną siłę na Słowacji, co miało stanowić zaporę przeciwko prawicy katolickiej (KDH). Komuniści 68 rok wierzyli, że z pomocął Mečiara stworzą nową lewicę na Słowacji.269

5-6 marca zebrała się Rada VPN by rozwiązać konflikt. 6 marca powstała platforma VPN-ZDS (za Demokraticke Slovensko) na czele z Mečiarem, który osiągnął wówczas szczyt popularności. Gál ne mógł już swobodnie chodzić po ulicach,270 do tego stopnia mecziaryści rozwinęli przeciwko niemu propagandę jako reprezentantowi interesów Pragi. SNS wykorzystywała w celach propagandowych fakt żydowskiego pochodzenia Gála (hasło: „Gál do gazu”). W połowie marca Gál i jego zwolennicy ogłosili, iż Kňažko i Mečiar nie reprezentują już VPN. Mimo to w połowie kwietnia Dubczek nadal chciał jeszcze przekonać Gála, Mikloškę i Ondruša do zawarcia kompromisu z Mečiarem. Drogi VPN i dubczekowców ostatecznie rozeszły się. Roman Zelenay (dôverník „Roman” nr rej. 15593), rzecznik VPN-ZDS, trafnie stwierdził, iż różnice między VPN i VPN-ZDS dotyczą według premiera programu narodowego i ekonomicznego.

Zerwanie z VPN Mečiar przypieczętował oskarżeniem wicepremiera Kučeraka o agenturalność i wnioskował o jego odwołanie. Jak się później okazało Jozef Kučerak był agentem („Špecialista”) choć nie był tożsamy z osobą Jozefa Kučeraka, właściciela wynajmowanego bezpiece mieszkania (”Šport” nr rej. 21948), z którym został pomylony. Votum nieufności dla Kučeraka oznaczało także sprzeciw wobec reformy Klausa, której wicepremier był zwolennikiem i w perspektywie musiało doprowadzić do rozpadu federacji. W walce politycznej jednak dawało popularność, bowiem liberalizacja cen wprowadzona 1 stycznia 1991 roku spowodowała ich skok o 50 proc.

58

23 kwietnia 1991 roku Prezydium SNR (Mikloško, Zemko, Čarnogurský, Klepáč, Keltošová, Nagy, Sečánský), spełniające rolę głowy państwa, na wniosek Ivána Čarnogurskiego („Inžinier”) odwołało premiera Mečiara („Doktor”) i 7 ministrów należących do obu grup: Ondruša, Kňažkę, Košťię (Lada”), Huskę, S. Nováka, Michala Džatko (KDH) i Jozefa Dubnička (DS); z rządu odeszli także: wicepremier Jozef Kučerak, a na znak solidarności z Mečiarem ustąpili później sami: Michal Kovač i Rudolf Filkus. Nowym premierem został Ján Čarnogursky (KDH), a pierwszym wicepremierem Martin Porubjak; w skład jego rządu weszli: wicepremierzy Gábor Zászlós i Anton Vavro, minister finansów Jozef Dančo, minister gospodarki Jozef Belcák, minister kultury Ladislav Snopko, minister leśnictwa Viliam Oberhauser, minister spraw zagranicznych Pavol Dece, minister handlu Jozef Chren, minister łączności Vladimír Pavle (DS), minister pracy i spraw socjalnych Helena Voleková, minister przemysłu Ján Holčík (DS), ministr spravedlnosti Marián Posluch, minister szkolnictwa, młodzieży i sportu Ján Pišút, minister spraw wewnętrznych Ladislav Pittner (KDH), ministr výstavby a stavebnictví Jozef Belcák, 28.8.1991 Jozef Bútora ministr zdravotnictví Alojz Rakús ministr zemědělství a výživy Viliam Oberhauser, od 28.8.1991 Jozef Kršek předseda Komise pro životní prostředí Ivan Tirpák (KDH) ministr pro správu a privatizaci národního majetku Ivan Mikloš ministr kontroly Martin Hvozdík

221 Synoda ECAV 2005: Vyhlásenie k výrokom predsedu ZED Jána Meňkyho http://www.ecav.sk/INFO/spravodajstvo/2005/tlac-2005-06-24-g.htm222 Peter Zajac, Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, s. 168.223 Fedor Gál, Z prvej ruky, Bratislava 1991, s. 36.224 Jána Klusáková á Fedor Gál rozmlouvají, Nadoraz. O Mečiarovi, Kňažkovi, Klausovi, Havlovi ... a konci jedné revoluce, Prymus 1992, s. 24.225 Fedor Gál, Z prvej ruky, Bratislava 1991, s. 101.226 Igor Cibula, Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, s. 194.227 Peter Zajac, Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, s. 124.228 Fedor Gál, Z prvej ruky, Bratislava 1991, s. 103.229 Fedor Gál, Z prvej ruky, Bratislava 1991, s. 104-105.230 Vladimír Ondruš, Slovensko na môj povel... ! (I. Časť), Kultúrny život nr 19, 6-12.5.1993.231 Fedor Gál, Z prvej ruky, Bratislava 1991, s. 105.232 Fedor Gál, Z prvej ruky, Bratislava 1991, s. 105.233 Peter Zajac, Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, s. 125.234 Miloš Žiak, Pad komunizmu na Slovensku, Bratislava 1994, s. 13.235 Marián Leško, Mečiar a mečiarismus. Politik bez škrupúl, politika bez zábran, Bratislava [bez daty wydania], s. 64. 236 Peter Zajac, Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, s. 176.237 Marián Leško, Mečiar a mečiarismus. Politik bez škrupúl, politika bez zábran, Bratislava [bez daty wydania], s. 35.

59

wiceprzewodnicząca DS. i wiceprzewodnicząca SNR Oľga Keltošová poparła premiera i żądała zerwania przez DS koalicji, Holčík nie chciał utracić stanowiska ministra przemysłu, i wyeliminował jąpo stronie Mec stanęli postkomunistczne związki zawodowe,

Z rejestru teczek agentów w Bratysławie wyrwano dwie kartki (zais dot. każdej ooby rozciągał się na dwie sąsiedni strony) na których zarejestrowany był Vladimír Mečiar i Jaroslav Svěchota.271 Wyrwał je prawdopodobnie Svěchota, w archiwum Kraju zniszczno kartę ewidencyjną, a z rejestru teczek i z protokołiarchiwalnego wyrwaą dwie kartki i ukradł lunb zniszczył teczką TW-k Mecziara272

238 Vladimír Ondruš, Slovensko na môj povel...! (II. Časť), Kultúrny život nr 20, 13-19.5.1993.239 Miloš Žiak, Slovensko medzi napredovanim a upadkom, Bratislava 1998, s. 64.240 Teczkę złożono do archiwum 14 marca 1977 i w 1979 r. odnowiono.241 Vladimír Ondruš, Slovensko na môj povel...! (II. Časť), Kultúrny život nr 20, 13-19.5.1993; Peter Zajac, Začiatok zápasu o štátoprávne usporiadanie. Päť rokov po – 33, Domino Efekt nr 41 z 14-20.10.1994, s. 7.242 Peter Zajac, Začiatok zápasu o štátoprávne usporiadanie. Päť rokov po – 33, Domino Efekt nr 41 z 14-20.10.1994, s. 7.243 Marián Leško, Mečiar a mečiarismus. Politik bez škrupúl, politika bez zábran, Bratislava [bez daty wydania], s. 36; František Mikloško, Čas stretnutí, Kalligram Bratislava 1996, s. 169. 244 Fedor Gál, Z prvej ruky, Bratislava 1991, s. 107.245 Fedor Gál, Z prvej ruky, Bratislava 1991, s. 110.246 Zaliczono do tej kategorii 6 listopada 1986 i złożono do archiwunz 11 kwietnia 1988.247 Fedor Gál, Z prvej ruky, Bratislava 1991, s. 110.248 Peter Zajac, Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, s. 200249 Fedor Gál, Z prvej ruky, Bratislava 1991, s. 111.250 Peter Zajac, Začiatok zápasu o štátoprávne usporiadanie. Päť rokov po – 33, Domino Efekt nr 41 z 14-20.10.1994, s. 7.251 Vladimír Ondruš, Slovensko na môj povel...! (III. Časť), Kultúrny život nr 21, 20-26.5.1993.252 Peter Zajac, Začiatok zápasu o štátoprávne usporiadanie. Päť rokov po – 33, Domino Efekt nr 41 z 14-20.10.1994, s. 7.253 Vladimír Ondruš, Slovensko na môj povel...! (IV. Časť), Kultúrny život nr 21, 27.5-2.6.1993.254 Vladimir Palko, Boj o moc a tajná služba, Vydavateľstvo Michala Vaška, Prešov 2004, s. 024.255 František Mikloško, Čas stretnutí, Kalligram Bratislava 1996, s. 46.256 Marián Leško, Mečiar a mečiarismus. Politik bez škrupúl, politika bez zábran, Bratislava [bez daty wydania], s. 44; Peter Zajac, „Trnavská inicjatíva” a kauza Andraš. Päť rokov po – 33, Domino Efekt nr 44 z 4-10.11.1994, s. 9. 257 Igor Cibula, Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, s. 163.

60

27 kwietnia 1991 roku na Sejmie VPN w Koszycach HZDS ostatecznie oddzieliło się. Deklarację założycielską podpisali m.in: Maria Filková, jej mąż Procházka, Matejka, Zruneková, Čermáková - podczas rewizji znaleziono u niej faktury i dokumenty VPN skradzione w najgorętszym okresie teraz pracuje dla HZDS.273 Oľga Keltošová z DS. Ścisłe kierownictwo Mec, Michal Kovacz Kniażko, Filkus, Huska

Według Gála w siedzibie VPN rządziła Maria Filkova żona Procházki, miała mieć nos na agentów, oboje przeszli do HZDS.274

Rudolf Filkus ekonomista, Moravčik, Milan Kňažko wiceprzewodniczący, Juraj Mihalik data 3 agentow, Roman Zelenay 8.04.1952 dovernik, Dušan Slobodnik (za późno się obudzili miejsca zajęte, był w „Hlinkowej Gardzie”), Augustin Marian HuskaW marcu 1991 gal podjął z walkę z mecziaremPrawnym ekspertami HZDS byli Milan Čič, Jozef Moravčik i Ján Cuper.

Kiedy Gál na sejmie VPN zaproponował by odwołać z rządu Mečiara, Huskę i Kniażka, ogłoszono powstanie HZDS (G 98)

Niezależne Stowarzyszenie Ekonomistów Słowacji (Nezávislé združenie ekonomov Slovenska - NEZES), kierowane przez dubczekowca Hvezdoňa Kočtúcha, było zdecydowanym przeciwnikiem koncepcji transformacji ekonomicznej Václava Klausa. NEZES krytykowało terapię szokową z punktu widzenia lewicowego i lansował gospodarkę „o orientacji socjalnej i ekologicznej”. NEZES było ściśle związane z HZDS.

258 Vladimir Palko, Boj o moc a tajná služba, Vydavateľstvo Michala Vaška, Prešov 2004, s. 047.259 Fedor Gál, Z prvej ruky, Bratislava 1991, s. 115.260 Fedor Gál, Z prvej ruky, Bratislava 1991, s. 69.261 Vladimír Ondruš, Slovensko na môj povel...! (II. Časť), Kultúrny život nr 20, 13-19.5.1993.262 Peter Zajac, „Trnavská inicjatíva” a kauza Andraš. Päť rokov po – 33, Domino Efekt nr 44 z 4-10.11.1994, s. 9.263 Vladimír Ondruš, Slovensko na môj povel...! (III. Časť), Kultúrny život nr 21, 20-26.5.1993.264 František Mikloško, Čas stretnutí, Kalligram Bratislava 1996, s. 19.265 Miloš Žiak, Slovensko medzi napredovanim a upadkom, Bratislava 1998, s. 57.266 Miloš Žiak, Slovensko medzi napredovanim a upadkom, Bratislava 1998, s. 66.267 Igor Cibula, Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, s. 220; Peter Zajac, Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, s. 202.268 Miloš Žiak, Slovensko medzi napredovanim a upadkom, Bratislava 1998, s. 58.269 Michal Horský, Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, s. 224.270 Marián Leško, Mečiar a mečiarismus. Politik bez škrupúl, politika bez zábran, Bratislava [bez daty wydania], s. 56.

61

Wicepremier Jozef Kučerak otwarcie stwierdził, że kadry komunistyczne trzeba będzie wymienić, gdyż nie rozumieją rynku. Tymczasem czerwona nomenklatura doskonale już rozumiały nowy ustrój i nie dały się wymienić. W 1991 roku zaczęła się prywatyzacja nomenklaturowa (używanie państwowego majątku przed spółki z o.o.),275 a jej punkt szczytowy przypadł na lata 1991-1992,276. 24 kwietnia za votum nieufności dla Kučeraka głosowało 75 posłów, natomiast przeciw – 64.

Organizacją nomenklatury stojącą za Mečiarem był założony 4 maja 1990 roku Związek Przemysłu. Pierwszym prezesem Związku został Zoltán Berghauer, dyrektor Wschodniosłowackch Hut z Kodszyc (VSŽ). W 1992 roku założył on bank przemysłowy, którego największym akcjonariuszem był przemysł gazowy. W maju 1992 roku rosyjska grupa międzynarodowa MFK i firma rosyjska Energia, związana z Mečiarem, założyła Devin banka w Bratysławie.277 Banki te umożliwiały prywatyzację nomenklaturową. Berghauer założył spółkę Metaltrade do handlu blachami produkowanymi w kierowanej przez siebie hucie, a jednocześnie jako prezez Rady Nadzorczej Banku Przemysłowego (do końca 1993 r.) nie musiał martwić się o kredyty. Współpraca Berghauera z Mečiarem była tylko przykładem poparcia czerownej nomenklatury dla premiera, który jej gwarantował zachowanie pozycji.278 Mečiar z kolei przed swoim upadkiem w 1994 roku umożliwił prywatyzację nomeklaturową spółce Manager.279 Na Słowacji interesy prywatyzacyjne nomenklatury realizowała nie postkomunistyczna SDĽ ale postkomunistyczna HZDS i dlatego to właśnie partia Mečiara zajęła w tym czasie miejsce, które w innych państwach przypadło dawnym partiom komunistycznym. Warstwa młodej i średniej wiekowo nomenklatury przemysłowej widziała w upadku nomenklatury ideologicznej możliwość wyzwolenia się ale chciała zachować przy zmianie ustroju własne pozycje czyli przejąć gospodarkę na własność. 280 Nomenklatura ideologiczna znalazła się natomiast albo w SDĽ albo przekonwertowała się na nacjonalizm i utworzyła SNS.

VPN a następnie HZDS w Banskiej Bystrzyvcy zakładał kpt. Ján Miadok, w ŠtB od 1981 roku, wokół Mec zawsze estbacy281 większość agentury powędrowała do HZDS282

W 1991 roku Mecyiar czytał z teczki Ivana Czarnogurskiego wiceprzewodniczącego SNR, funkcjonariusza KDH i dyrektora Hydrostavu, teczką tę ukradziono z archiwum do lata 1990 roku283

Kuczerak sprawa wynajmowanego mieszkania w Trenczinie jeden a drugi niejasność w miesiącu urodzenia

Z 52 posłów VPN w federalnym Zgromadzeniu Narodowym 18 utworzyło nowy klub HZDS w którym było 15 byłych komunistów z 1968 roku, natomiast 34 posłów klub VPN-ODU, w którym było tylko dwu byłych członków partii.

HZDS atakuje pozostałych jako czechiosłowackistów, gra kartą narodową, 14 marca 1991 tłum zaatakował prezydenta Havla na placu SNP

Resztki VPN pozostałe po odejściu HZDS przyjęły nazwę Obywatelskiej Unii Demokratycznej VPN-ODU (Občianská demokraticka Unia) przyjmując pod naciskiem ODS orientację prawicową, Przeciw Meciarowi szukano oparcia w Pradze

62

ale ODÚ-VPN miała potem pretensję do ODS, iż ją porzuciła.284 Po wyborach rozwiązała się. Część członków VPN przed wyborami 1992 roku odeszła by utworzyć ODS na Słowacji, ale partie prawicowe orientacji liberalnej postrzegane były jako pragocentryczne i nie miały poza wąską grupą inteligencji bratysławskiej poparcia. Stałe miejsce na scenie zajmowała natomiast prawicowa KDH o orientacji narodowej i socjalnej.

Oa marca 1991 roku konfederację zaczęło propagować powstające właśnie HZDS.285

W 1991-1992 KC VPN interesowało się teczką „Skarabeusz” (1987-1988) oraz Mečiar w 1994, po zerwaniu ujawnił jego istnienieCibula Do grudnia 1992 polityczny komentator „Narodnej obrody”, od stycznia 1991 wydawał miesięcznik „Aktivity Slovenskej tlaczovej slużby”, doradca ministra spraw zagranicznych Słowacji Moravczika (kwiecień - lipiec 1993), p.o. następnie naczelnik I Sekcji SIS czyli wywiadu (29 lipca 1993 – 28 lutego 1995), konsultant Unii Demokratycznej ds. polityki obrony i bezpieczeństwa (wrzesień 1996 – marzec 1997)Zwolniony z funkcji dyrektora I. Sekcji SIS (wywiadu) 28 lutego 1995 roku. Oficjalnie poprosił Mitrę o zwolnienie z powodu braku zaufania u premiera Mecziara.

Lorenc był tajnym doradcą premiera Mečiara286

20 września zlikwidowamo Front Ludowy

większość KC VPN nie chciała kandydować, po wyborach chciaa powrócić do swoich zawodów, nie chciała działać poltycznie.287

Na konferencji Wyszehradzkiej Trójki w Krakowie (28-30 czerwca 1991) Jan Czarnogursky odrzucił p. 2 i 3 wspólnego oświadczenia mówiący, iż w interesie naszym jest wzmocnienie stosunków z NATO i Unią Zachodnioeuropejską.288

W z s istnieją nadal siły wrogie demokracji liberalnej, co stwarz niebezpieczeństwo dla Europy środkowej – to wtrąvsnier się w sprawy wewnętrzne związkup. 3 „moglibyśmy nie nie zyskać i stracić wszystko” zgłaszając naszą akcesję do NATO.

Jozef Bakszay zwolnił 300 na 1300 handel zagranicznyPrezydium SNR także poleciło komisji obrony i bezpieczeństwa SNR wyjaśnić działalność byłego premiera na stanowisku ministra spraw wewnętrznych. Przewodniczący komisji František Javorský stwierdził, iż Mečiar jest zarejestrowany pod nr 31048 z pseudonimem „Doktor“, jego oficerem prowadzącym był kpt. Ivan Horňák. W kartotece „Z” w centrali znajdują się dwie karty; na jednej występuje jako osoba wroga, na drugiej jako TW-k. Teczkę pracy „Doktora” założono 1 marca 1985 roku i zarchiwizowano 1 września 1986 roku ale z archiwum znikła, więc nie wiemy dokładnie na czym polegała jego praca dla bezpieki. Horňák wyjechał za granicę i nigdy przed komisją się nie stawił ale w 1992 roku wydał Mečiarowi zaświadczenie, że zawsze był tylko figurantem. W końcu 1991 roku Milan Žitny dowiedział się, że Mečiar rozkazał Čimowi zabrać materiały z willy Tisy w Trenczinie.289

FBIS w przed kampanią wyborczą w czerwcu 1992 roku ogłosiła, że nawisko Mečiara

63

znajduje się na liście agentów, nie miało to już jednak żadnego zanaczenie, gdyż informację odebrano jako atak na człowieka dążącego do niepodległości Słowacji.290

1992

3-8 lutego 1992 kmisje snr cnr przygotowały porozumienie w Milov, ratyfikacja konstytucji federalnej przez rady, wystąpienie z federacji drodze referendum12 lutego 1992 Prezydium SNR nie przyjmuje umowy z Milov tworzonej przez KDH i VPN - zwycięstwo nacjonalistów , ponieważ to była tylko deklaracja al. nie umowy o prawnopaństwowej organizacji wspólnego państwaDruga połowa 1991 - obrona własnego państwa u radykałów, co ekstremiści od początku (brosz. o nac.)

Vojtech Bacho TW „Radio” prokurator generalny Sowacji od października Sąd Konstytucyjny zlikwidowaů kategori! Dovernik

SNS dopiero 18 maja 1990, ekstremiści w 1991 roku: w październiku 1990 roku z Monachium przeniosła się skrajnie prawicowa grupka Hnutie za oslobodzenie Slovenska, Slovenska narodna jednota (luty 1991), Strana narodneho zjednotenia (marzec 1991).I. fala nacjonalizmu - do października-listopada 1990 - ustawa językowa i spór o kompetencje14 marca 1991 atak na Havla na SNP i odwołanie MečiaraPróba rozbicia profederalnego wiecu na SNP 28 października 1991

Pavol čarnogurský ur 22.01.1908 TW Pal nr rej. 21

Koniec lutego 1990 szczyt wojny kadrowej w przedsiębiorstwach (jedni uważali że wszystko załatwi rynek, inni że trzeba wyrzucić komunistów) F-60

TV (gdzie pełno agentury np. Dušan Fabry - s. 30, z-ca red nacz wiad zagranicznych; Viktor Szama red nacz wiadomości (s.54) lansowała Čiča i Mečiara (Bublikova 60)

Sikora jak żiak odszedł w lutym-marcu 1990 z KK VPN.

Biografie

 Milan Żitny wiceprzewodniczący komisji lustracyjnej, która zajmowała się oceną dossier w kategorii „duvernik” – osoba zaufana, informacje pozyskiwane jawnie, kandydat TW, „duverny styk” – kontakt zaufania

Miroslav Kusy Člen Koordinačného centra VPN (1989-92) a prvej federálnej Vlády národného porozumenia (riaditeľ Federálneho úradu pre tlač a informácie, 1989-90). Poslanec Federálneho parlamentu (do volieb 1990) a SNR (člen Predsedníctva 1990-92). Rektor UK v Bratislave

64

(90-91), Kancelár prezidenta Havla pre Slovensko (1991-92). Po wyborach 1992 roku wycofł się z polityki i pracuje w Katedrze politologii, którą założył w 1990 roku na Wydziale Filozofii Uniwersytetu Komenskiego w Bratysławie. Kusy wykłada tam oraz na uniwersytetach w Trnawie i Ostrawie teorię praw człowiek, prawa mniejszości narodowych i zagadnienia narodowościowe.

Milan Čič ukończył prawo na Uniwersytecie Komenskiego (1956-1961), gdzie z przerwami pracował jako asystent (1961-1964), starszy asystent (1967-1972), docent (1972-1979) i kierownik katedry prawa karnego (1977-1987), następnie został kierownikiem Instytutu Państwa i Prawa Słowackiej Akademii Nauk (1987-1988). Čič uzyskał profesurę w 1979 roku i zajmował się prawem karnym i kryminologią. Čič był członiem KSČ (1961 - marzec 1990), wiceministrem (1969-1970), ministrem sprawiedliwości Republiki Słowackiej (1988-1989), premierem Słowacji i wicepremierem Czechosłowacji (grudzień 1989 – czerwiec 1990), był członkiem VPN (1990-1991), HZDS (1991-1993), posłem SNR (1990 – 1992), jako wicepremier Czechosłowacji kierował Federalnym Urzędem Gospodarczych Aukcji (czerwiec - grudzień 1992), z HZDS wystąpił w styczniu 1993 by zotać przewodniczącym Trybunału Konstytucyjnego (marzec 1993-2000), następnie został przewodniczącym Partii Centrum Demokratycznego - SDS (od 2000).

Studium z 1993 roku podaje, że komuniści stanowili 40 proc. elity politycznej, 16 proc. członków porewolucyjnej elity sprawowało funkcje w starym ustroju przed rokiem 1988, natomiast w Cezchach obie grupy stanowiły odpowiednio 22,64 proc. i 1,2 proc. elity politycznej.291

Na 150 członków parlamentu który uchwalał Konstytucję Słowacji 99 stanowili byli członkowie KSS.292

ZAKOŃCZENIE

1992 wrócili z Pragi Milan Čič, Jozef Moravčík, Rudolf Filkus, Jaroslav Kubečka, Imrich Andrejčák. Z wyjątkiem byłego premiera, który objął obiecane stanowisko w Trybunale Konstytucyjnym, pozostali chcąc kontynuować karierę przyłączyli się do zwycięskiego obozu HZDS.

W marcu 1992 roku doszło ostatecznie do rozłamu w KDH, od którego oddzieliło się ludackie skrzydło Klofača jako Słowacki Ruch Chrześcijańsko-Demokratyczny (Slovenské kresťanskodemokratické hnutie – SKDH), później przemianowane na Unię Chrześcijańsko-Społeczną – KSU.

W marcu 1992 roku Aleksander Dubczek (28 marca wybrany przewodniczącym SDSS) powiedział Miklošce, że zrozumiał kim jest Mečiar i że idzie z SDSS, Kočtúch, Laluha, Filkus i inni jego przyjaciele mają w wyborach iść z HZDS potem do SDSS.293 Dubczek zmarł po wypadku samochodowym 7 listopada 1992 roku, a więc zaraz po wyborach i przejście dubczekowców wybranych do parlamentu na liście HZDS do SDSS bez Dubczeka nie miało już sensu.

65

Przed wyborami 1992 roku Mečiar mówił o konfederacji jako najrealniejszym rozwiązaniu. W czerwcu na spotkaniu przedstawicieli ODS i HZDS w Bratysławie obie strony nie doszły do porozumienia w żadnej sprawie. 17 lipca SNR przegłosował suwerenność Republiki czyli wyższość praw republikańskich mad federalnymi. Następna tura rokowań odbyła się 23 lipca. 24 lipca 1992 roku wszystkie dzienniki podały, że HZDS i ODS porozumiały się w sprawie zaniku federacji. 1 września SNR przyjęła Konstytucję Republiki Słowackiej, 13 listopada Zgromadzenie Narodowe przegłosowało ustawę o podziale majątku, a 25 listopada o zaniku federacji, jednak z takim rozwojem sytuacji parlament czeski liczył się już od maja 1991 roku, kiedy uchwalił przygotowanie odpowiedniego projektu legislacyjnego w wypadku rozwiązania (zaniku) federacji.

Po wyborach 24 czerwca 1992 roku HZDS dysponowało w 150 osobowym parlamencie 74 posłami własnymi i głosami dwu niezależnych: Hudeca i Brňáka. SNS uzyskała 15 mandatów, SDĽ – 29, KDH - 18 i MKDH – 12 mandatów, VPN-ODU, DS i ODS na Slovensku nie przeszły 5 proc. bariery. HZDS dysponowała więc niewielką przewagą ale razem z SNS miałaby 91 mandatów tj. większość kwalifikowaną. By wzmocnić swoją pozycję premier Mečiar mianował ministrem gospodarki Ľudovita Černaka; uzyskał w ten sposób poparcie SNS ale bez zawierania formalnej koalicji. W listopadzie SNS i SDĽ miały nadzieję, że po ogłoszeniu niepodległości, premier utworzy z nimi rząd koalicyjny. HZDS nie miało jednak zamiaru dzielić się z kimkolwiek władzą. Dlatego nie doszło do sojuszu ugrupowań postkomunistycznych, choć takie rozwiązanie logicznie się narzucało. Mimo starań SDĽ nigdy nie doszło do koalicji z HZDS. Konsekwencją był trwały podział obozu postkomunistycznego i antymečiarowski sojusz antykomunistów i części postkomunistów.

Jesienią 1992 roku zaczął narastać konflikt Mečiara z Kňažką. Przyczyny miały charakter personalny, a ponadto premier miał zwyczaj dezawuowania swych ministrów, w tym szefa resortu spraw zagranicznych, czego Kňažko nie mógł tolerować. Minister był zwolennikiem szerszej koalicji rządowej, co dałoby mu większą niezależność od premiera, a być może uczyniło z Kňažki potencjalnego kandydata takiej koalicji na prezydenta. Kňažko chciał także aby premier usunął ze swego kręgu Ivana Lexę i Nagyovą, a w grudniu popierał kandydaturę Michala Kovača na prezydenta, podczas gdy Mečiar ostatecznie opowiedział się za Romanem Kovačem, w 1989 roku kandydatem na członka KSS, od 27 września 1990 roku przewodniczącym postkomunistycznych Czechosłowackich Konfederacji Związków Zawodowych 16 stycznia 1993 roku Prezydium HZDS zgodnie z wolą premiera wybrało Romana Kovača. 15 luty 1993 roku SNR 106 głosami wybrała prezydentem Michala Kovača. Decyzja ta zaważyła na całej polityce Mečiara w ciągu dwu kadencji, gdyż premier podporządkował ją jednemu celowi – usuniąciu prezydenta wybranego wbrew jego woli i „ukaraniu winnych“.

Michal Kovač (ur. 1930, koło Humennego), do KSS wstąpił w 1953 roku, od 1956 pracował w bankowości, w latach 1965-1966 wykładał w bankowej szkole na Kubie, następnie był dyrektorem banku żywnościowego w Londynie (1967-1970), a więc należał do zaufanych ludzi reżymu. W 1970 roku Kovača wyrzucono z partii w ramach czystek, był więc klasycznym przedstawicielem pokolenia dubczekowców. Kovač brał udział w zakładaniu VPN w Banku Czechosłowackim gdzie pracował i 11 grudnia 1989 roku został ministrem finansów Słowacji w rządzie Čiča, a następnie Mečiara. Po jego upadku 23 kwietnia 1991

66

roku, pod naciskiem Filkusa, Michal Kovač na znak solidarności z byłym premierem podał się do dymisji 5 maja, następnie został wiceprzewodniczącym HZDS. Michal Kovač należał zatem do wiernych ludzi Mečiara. Wśród doradców prezydenta znaleźli się tacy ludzie jak Ján Klepáč szef SKDH oraz Viťazoslav Moric były przewodniczący SNS.

Na początku marca 1993 roku premier złożył wniosek o odwołanie ministra spraw zagranicznych i wicepremiera Milana Kňažki. 19 marca prezydent przyjął wniosek premiera, gdyż nie chciał dopuścić do przedterminowych wyborów, które nastąpiłyby w wypadku odrzucenia wniosku, ponieważ Mečiar zagroził złożeniem dymisji. Nowe wybory mogły przynieść Mečiarowi większość w parlamencie niezbędną do usunięcia prezydenta.

W końcu marca 1993 roku na Sejmie HZDS w Trnawie 41 spośród 240 delegatów głosowało za kandydaturą Milana Kňažki na przewodniczącego partii. Mečiar zachował stanowisko przewodniczącego, a Kňažko razem z 7 posłami wystąpił z HZDS i założył Sojusz Demokratów - Alianca demokratov. Do AD przyłączył się Budaj już wcześniej weliminowny przez Mečiara oraz Rudolf Filkus po odwołaniu z ambasadorowania w Wiedniu w 1993 roku.W konsekwencji klub HZDS stracił większość; miał teraz 66 głosów plus dwa. Jednocześnie jednak z rządu odszedł minister gospodarki Ľudovit Černak, ponieważ SNS było przeciwko mianowaniu ministrem obrony Imricha Andrejčáka, absolwenta Akademii Wojskowej w Brnie (1971) i Akademii Wojskowej Woroszyłowa, naczelnika sztabu Wschodniego Okręgu Wojskowego (1988-1989), naczelnika Wschodniego Okręgu Wojskowego (wrzesień 1989 – listopad 1990), ministra obrony w ostanim rządzie federalnym. Prokeš i Slota dążyli do opanowania armii i sami aspirowali do stanowiska ministra obrony, uzyskali nawet od prezydenta obietnicę, iż nie podpisze nominacji Andrejčáka, ale 16 marca 1993 roku Michal Kováč mianował go ministrem obrony.

Andrejčák deklarował chęć wstąpienia do NATO ale umowy zawierał z Rosją. 26 sierpnia 1993 roku prezydenci Kováč i Jelcin parafowali umowę o przyjaźni, jej art. 5 stwierdzał, że oba kraje będą dążyły do powołania ogólnoeuropejskiej struktury bezpieczeństwa, a więc Słowacja nie może być członkiem regionalnych struktur bezpieczeństwa. 294 Jednocześnie ministrowie Graczow i Andrejčák podpisali umowę o współpracy techniczno-wojskowej obejmującej m.in. szkolenie oficerów słowackich w wojskowych szkołach w Rosji. Umowa ta została zaakceptowana przez prezydenta słowackiego dopiero 30 sierpnia. Andrejčák zasłynął ze stwierdzenia, że „Słowacja nie zainicjowała swego wstępu do NATO, będzie brać pod uwagę reakcję Rosji, posiadać swój program, który nie będzie szkodzil interesom rosyjskim.” W roku 1994 Andrejčák wstąpił do HZDS.

Orientacja polityczna rządu Mečiara na Rosję był logiczną konsekwencją związków i zależności gospodarczych: w roku 1992 eksport ze Słowacji do europejskich krajów b. RWPG wynosił aż 64,3 proc. podczas gdy do państw ODCE 29,5 proc.295

Od 11 października 1992 roku przewodniczącym SNS był Ľudovit Černak. Wycofanie się z rządu wiosną 1993 roku przez Černáka poparł wiceprzewodniczący partii Anton Hrnko oraz Miškovský. W końcu lipca 1993 roku Mečiar przerwał rozmowy o koalicji z Černákiem i zainspirował rozłam w SNS skierowany przeciwko Černákowi, Miškovskiemu i Hrnko. Premier odniósł sukces; 19 października 1993 roku Mečiar podpisał oficjalnie koalicję z

67

przeciwnikami Černáka w SNS (w listopadzie Jozef Prokeš został wicepremierem296), a w grudniu 1993 roku klub SNS podzielił się; przy Černáku pozostało 6 posłów, którzy utworzyli Partię Narodowo-Demokratyczną (Národnědemokratická strana – Nová alternativa). 14 lutego 1994 roku nadzwyczajny VI Sejm SNS sfinalizował podział i wybrał na przewodniczącego partii Jána Slotę.

3 lutego 1994 roku opozycja odrzuciła rządowe poprawki do ustawy o wielkich prywatyzacjach; razem głosowali postkomuniści z SDĽ, dubczekowcy i prawica KDH. Oznaczało to, iż odwołanie premiera Mečiara jest tylko kwestią czasu. SDĽ była wprawdzie gotowa na koalicję z HZDS ale bez SNS, w przeciwnym razie Weiss zapowiedział głosowanie przeciw Mečiarowi. Premier po podporządkowaniu sobie SNS nie chciał zrezygnować z tego sojusznika by nie osłabiać swojej pozycji wobec SDĽ.

W lutym 1994 roku, podczas gdy nadal trwały rokowania w sprawie koalicji HZDS – SNS – SDĽ, w HZDS powstała platforma Alternatywa Realizmu Politycznego – APR; podpisali ją m. in. wicepremier i były miecziarowski kandydat na prezydenta Roman Kovač, minister spraw zagranicznych znany jeszcze z Leninskiej iskry Jozef Moravčik i 10 posłów HZDS. W ten sposób klub HZDS zmniejszał się do 56 deputowanych plus dwu niezależnych. Zwolennicy APR chcieli nawiązania koalicji z grupą Milana Kňažki. 24 lutego 1994 roku minister spraw zagranicznych Jozef Moravčik podał się do dymisji. Rok 1994 oznaczał ostateczne odejście od Mečiara pokolenia dubczekowców, czy raczej wyodrębnienie się grupy Mečiara jako samodzielnej. Dubczekowcy znaleźlisię w Unii Demokratycznej lub wstąpili do SDSS jak Ivan Laluha.

11 marca 1994 roku ze 150 posłów w głosowaniu votum nieufności na wniosek Ladislava Pittnera (KDH) wobec premiera wzięło udział 82 (posłowie HZDS i SNS nie głosowali); 78 głosowało za votum i w konsekwencji prezydent Michal Kováč odwołał Vladimíra Mečiara i desygnował na premiera Jozefa Moravčika. 18 marca 149 posłów głosowało za przedterminowymi wyborami po 196 dniach zgodnie z Konstytucją, na ten okres powołano rząd koalicyjny (AD, APR, NDS, SDĽ, KDH).

W marcu 1994 roku DS połączyła się z innymi prawicowo-liberalnymi partiami: ODÚ-VPN, ODS na Słowacji, założoną w 1993 roku Partią Konserwatywnych Demokratów - SKD i jeszcze trzema grupkami. Przewodniczącym tej nowej DS został wybrany Pavel Hagyari, a jego zastępcą Ivan Mikloš. W maju 1995 roku nowym przewodniczącym DS wybrano Ján Langoša. DS była faktycznie kontynuatorką antymecziarowskiej i antydubczekowskiej części VPN.

24 kwietnia 1994 roku powstała Demokraticka unia - DU przez połączenie Sojuszu Demokratów Milana Kňažki i Alternatywy Realizmu Politycznego Jozefa Moravčika oraz w marcu 1995 roku grupy Ľudovíta Černáka. Przewodniczącym DU został Jozef Moravčik a jego zastępcami Milan Kňažko, Roman Kováč, Rudolf Filkus i Ľudovit Černák. DU przyjęła orientację liberalną, a znaleźli się w niej byli mecziarowcy, głównie dawni dubczekowcy. Budaj był później autorem programu z lutego 1996 roku o charakterze populistycznym i został wiceprzewodniczącym partii. W wyborach 1994 roku wszyscy kandydowali na

68

wspólnej liście, uzyskując 8,57% proc. głosów i 15 mandatów. W roku 1997 z DU odeszli dwaj posłowie: Hrnka i Filkus.

Okres koalicji antymecziarowskiej oznaczał oficjalny zwrot ku Zachodowi, chociaż Moravčik jeszcze jako minister spraw zagranicznych obsadził MSZ absolwentami MGIMO; po jego odejściu wraz z Eduardem Kukanem (dôverník „Skopec“ nr rej. 9002297) przewagę uzyskała starsza generacja absolwentów MGIMO.298 30 czerwca 1994 roku wywiad i kontrwywiad wojskowy wyjęto z gestii SIS i przekazano MON. W rządzie Moravčika MON objął Pavol Kanis, który 1 września 1994 roku oddzielił kierownictwo polityczne od wojskowego.

Wybory 1 października 1994 roku dały HZDS 61 mandatów, SNS – 9 i Stowarzyszeniu Robotników Słowacji (Združenie robotníkov Slovenska – ZRS) Ľuptaka – 13, natomiast antymecziarowska opozycja uzyskała 67 mandatów: SDĽ - 17, DU - 15, KDH -17 i MDK – 18.

Koalicja HZDS-SNS-ZRS objęła wszystkie stanowiska w parlamencie, administracji państwowej i mediach. 6 września parlament obalił decyzje prywatyzacyjne rządu Moravčika. Po końcu 23 godzinnych obrad wymieniono 38 osób na ważnych stanowiskach. Zmieniono też ustawy o wielkiej prywatyzacji i prywatyzacji w drodze bezpośredniej sprzedaży. Mečiar zapewnią sobie poparcie nomenklatury zezwalając na kupno zakładów za kredyty spłacane z przyszłych dochodów.

Nowa kadencja premiera Mečiara stała pod znakiem konfliktu z prezydentem Michalem Kovačem. Wiosną 1993 roku prezydent odmówił mianowania Ivana Lexy na szefa SIS a w listopadzie na ministra prywatyzacji. Aby usunąć prezydenta premier potrzebował 90 głosów w parlamencie; gdyby udało mu się pozbawić mandatów posłów DU, scenariusz ten stałby się realny.

Z 3 na 4 listopada 1994 roku koalicjanci powołali komisję mającą zbadać prawomocność wyboru posłów DU, Mečiar twierdził bowiem, że podpisy były sfałszowane, co daje poniżej 10 tys. ważnych Trybunał Konstytucyjny orzekł jednak prawomocność wyboru w październiku 1994. Wtedy powołano komisję SNR mającą zbadać prawomocność mandatów DU. W skład komisji weszło 4 posłów z HZDS i 1 z SNS, jej przewodniczącym był Dušan Macuška. Kolejna komisja miała zbadać czy prezydent działal w marcu 1994 roku legalnie odwołując Mečiara.

Wiosną 1993 roku Słowacką Służbę Informacyjną - SIS tworzył Mitro i przyjmował do niej estebaków.299 Vladimír Mitro był śledczym, naczelnikiem wydziału śledczego (1990-1992), kierownikiem urzędu MSW (1992), a po odejściu z SIS pracował jako adwokat (1995-1998) i po obaleniu Mečiara znów został dyrektorem SIS (3 listopad 1998). 13 lutego 1995 roku Vladimir Mitro postanowił złożyć dymisję, gdyż nie miał zaufania premiera i jak twierdził nie chciał śledzić dziennikarzy.300

14 lutego 1995 roku SNR przyjęła, na wniosek posła Macuški, poprawkę do ustawy o SIS; odtąd rząd na wniosek premiera mianował i odwoływał szefa SIS, a nie jak dotychczas prezydent na wniosek rządu. Prezydent nie podpisał ustawy ale SNR przegłosował jego veto w kwietniu i 18 kwietnia szefem SIS został Ivan Lexa pozostając jednocześnie

69

przewodniczącym komisji parlamentarnj kontroli SIS. Za Moravčika przewodniczącym organu kontrolnego SNR ds. SIS był Ivan Gašparovič, a w jego skład wchodzili: przewodniczący parlamentu oraz 2 posłów z HZDS i po jednym z SNS, KDH i SDĽ. Po wyborach 1994 roku przewodniczącym był Ivan Lexa a członkami: Gaulieder, Urban, Slota, Kraus, wszyscy z partii koalicji rządowej.

Ivan Lexa (ur. 1961) był synem Vladimíra, po studiach w latach 1983-1990 pracował w Slovnafcie (dôvernik „Alex” nr rej. 33768), następnie został kierownikiem sekretariatu premiera Mečiara (1992-1994), kierownikiem kancelarii HZDS, kierownikiem Urzędu Rady Ministrów (1992-1994), sekretarzem stanu w ministerstwie prywatyzacji (1995). Anna Nagyova i Ivan Lexa byli pośrednikami między Mečiarem a Svěchotą.301 Vladimír Lexa 299 Vladimir Palko, Boj o moc a tajná služba, Vydavateľstvo Michala Vaška, Prešov 2004, ss. 046-048.300 Ľuba Lesná, Únos demokracie. Zo zákulisia slovenckej tajnej služby, Bratislava 2001, s. 48.

Bibliografia:František Mikloško, Čas stretnutí, Kalligram Bratislava 1996, s. 197.Ján Čarnogurský, Videné od Dunaja, Kalligram, Bratislava 1997, s. 395.Alojz Lorenc, Ministerstvo strachu. Neskartované spomienky generála Lorenca, Tatrapress Bratislava 1992, s. 207.Vladimir Palko, Boj o moc a tajná služba, Vydavateľstvo Michala Vaška, Prešov 2004, s. 382.Ľuba Lesná, Únos demokracie. Zo zákulisia slovenckej tajnej služby, Bratislava 2001, s. 336.301 Ľuba Lesná, Únos demokracie. Zo zákulisia slovenckej tajnej služby, Bratislava 2001, s. 34.

70

pracował dla Funduszy Prywatyzacyjnych Harvarda założonych przez byłych funkcjonariuszy. Było to powodem dla którego prezydent odmówił mianowania Lexy – syna ministrem prywatyzacji.

Za kadencji Lexy została ożywiona agentura ŠtB we wszystkich instytucjach.302 W maju 1995 roku SIS przedstawił plan akcji przeciwko prezydentowi a później szantażu posłów.303 31 sierpnia 1995 roku SIS porwało syna prezydenta Michala Kováča juniora do Hainburga w Austroii, gdzie pozostawiono go pijanego do nieprzytomności przed posterunkiem policji. Na początku września Gerd Felsensten, kierownik wydziału międzynarodowgo ministerstwa sprawiedliwości Austrii, stwierdził, że wywiezienie Kováča do Austrii byli nielegalne. W

302 Ľuba Lesná, Únos demokracie. Zo zákulisia slovenckej tajnej služby, Bratislava 2001, s. 49271 Ľuba Lesná, Únos demokracie. Zo zákulisia slovenckej tajnej služby, Bratislava 2001, ss. 35, 40.272 Vladimir Palko, Boj o moc a tajná služba, Vydavateľstvo Michala Vaška, Prešov 2004, s. 034.273 Jána Klusáková á Fedor Gál rozmlouvají, Nadoraz. O Mečiarovi, Kňažkovi, Klausovi, Havlovi ... a konci jedné revoluce, Prymus 1992, s. 60.274 Jána Klusáková á Fedor Gál rozmlouvají, Nadoraz. O Mečiarovi, Kňažkovi, Klausovi, Havlovi ... a konci jedné revoluce, Prymus 1992, s. 62.275 Miloš Žiak, Slovensko medzi napredovanim a upadkom, Bratislava 1998, s. 164.276 Miloš Žiak, Slovensko medzi napredovanim a upadkom, Bratislava 1998, s. 165.277 Miloš Žiak, Slovensko medzi napredovanim a upadkom, Bratislava 1998, s. 284.278 Miloš Žiak, Slovensko medzi napredovanim a upadkom, Bratislava 1998, s. 167.279 Miloš Žiak, Slovensko medzi napredovanim a upadkom, Bratislava 1998, ss. 200-234.280 Miloš Žiak, Slovensko medzi napredovanim a upadkom, Bratislava 1998, s. 139.281 Vladimir Palko, Boj o moc a tajná služba, Vydavateľstvo Michala Vaška, Prešov 2004, s. 039.282 Vladimir Palko, Boj o moc a tajná služba, Vydavateľstvo Michala Vaška, Prešov 2004, s. 043.283 Vladimir Palko, Boj o moc a tajná služba, Vydavateľstvo Michala Vaška, Prešov 2004, s. 036.284 Jána Klusáková á Fedor Gál rozmlouvají, Nadoraz. O Mečiarovi, Kňažkovi, Klausovi, Havlovi ... a konci jedné revoluce, Prymus 1992, ss. 43-44.285 Peter Zajac, Začiatok zápasu o štátoprávne usporiadanie. Päť rokov po – 33, Domino Efekt nr 41 z 14-20.10.1994, s. 7.286 Ľuba Lesná, Únos demokracie. Zo zákulisia slovenckej tajnej služby, Bratislava 2001, s. 55.287 Miloš Žiak, Slovensko medzi napredovanim a upadkom, Bratislava 1998, s. 62.288 Miloš Žiak, Slovensko medzi napredovanim a upadkom, Bratislava 1998, s. 75.289 Milan Žitny, Peter Zajac, Verejnosť proti nasiliu 1989-1991. Svedectva a dokumenty, Wydala Nadácia Milana Šimečku, Bratislava 1998, s. 184.290 Marián Leško, Mečiar a mečiarismus. Politik bez škrupúl, politika bez zábran, Bratislava [bez daty wydania], ss. 69-70.291 Tas Akos Rona, Ján Bunčak, Valéria Harmadyová, Post-Communist Transformation and the New Elite in Slovakia, Sociology, 31, nr 3, 1999, s. 235-262.

71

grudniu śledczy Valenčik wszczął sprawę kryminalną przeciw Kováčowi młodemu ale nie poproszono Austrii o ekstradycję. Oficer Oskar Fegyveres, który przyznał się do udziału w porwaniu, wyemigrował. W 1999 roku o udział w porwaniu Michala Kováča młodszego oskarżono Jaroslava Svěchotę.

30 marca 1996 roku Ján Slota został powtórnie wybrany przewodnioczącym partii, ale jego pierwszą zastępczynią została Anna Malíková, która 25 września 1999 przejęła partię; zastępcami zostali: Jozef Šeďovič i Milan Zachara (właściciel wynajmowanego mieszkania „Serwis” nr rej. 28655), zaś w listopadzie kolejnymi zastępcami zostali: Marián Andel i Ján Sitek.

Kiedy w końcu maja 1996 roku ludzie SNS zostali usunięci ze Słowackiej Kasy Oszczędności, Slota zagrozil wyjściem z koalicji. W czerwcu Jozef Migaš, nowy szef SDĽ (1996-2001), zapowiedział poparcie Mečiara i spowodował jedynie powtórne i całkowite podporządkowanie się Sloty i Ľuptaka premierowi.

W maju 1996 roku, kiedy wiadomo już było, że Słowacja nie będzie przyjęta do NATO, Mečiar zapewniał, iż istnieje inna alternatywa niż bezpieczeństwo w Pakcie.

Jesienią 1996 roku powstała tzw. niebieska koalicja łącząca DU-KDH-DS, ale większość rządowa zmieniła wówczas ordynację wyborczą wprowadzając zasadę, że w koalicji

292 Soňa Szomolányi, November 1989: otvorenie kľukatej cesty k demokracii w: November 1989 na Slovensku. Súvislosti, predpoklady a dôsledky. Študie a úvahy, Bratislava 1999, s. 108.293 František Mikloško, Čas stretnutí, Kalligram Bratislava 1996, s. 31.294 Miloš Žiak, Pad komunizmu na Slovensku, Bratislava 1994, s. 164.295 Review of East European Foreign Trade Develożments in 1992 PlanEcon Report 29 June 1993, s. 18, 40, 50, 62, 72, 88, 98.296 Po ostatecznym upadku Mečiara Prokeš wygrał wybory na burmistrza Nitry (1998).297 Dziwnym trafem Eduard Kukan nie figuruje ani w słowackim, ani czeskim wykazie agentury, jego fdane zostały zaczerpnięte z wykazu Cebulki: www.cibulka.com298 Miloš Žiak, Slovensko: od komunizmu kam? Bratislava 1996, s. 142.303 Ľuba Lesná, Únos demokracie. Zo zákulisia slovenckej tajnej služby, Bratislava 2001, ss. 67, 69.

Košťa, Ladislav, nar. 2.2.1929, 1989-1991 prvy demokraticky minister spravodlivosti vo vlade narodneho porozumenia, poslanec SNR (VPN)Kolaříková, Mária, nar. 28.3.1936, 1989-90, clenka vlady narodneho porozumenia, 1990-93 min. pre spravu a privatizaciu narodneho majetku zrodlo - Who is Who v slovenskej republike, 2005

72

wyborczej każda partia musi przekroczyć 5 proc. Wtedy zrodził się pomysł by dla celów wyborczych założyć jedną partię.

W marcu 1997 roku na zjeździe DU Moravčik nie kandydował na przewodniczącego partii, ponieważ był przeciwny szerokiej koalicji; przewodniczącym został Eduard Kukan. Teraz DU poparła kandydaturę Mikulaša Dzurindy z KDH na szefa nowej partii koalicyjnej, a Juraja Šveca (dôverník „Richard” nr rej. 22009) na prezydenta, do czego jednak ostatecznie nie doszło ze względów lustracyjnych.

W połowie 1997 roku powstała Słowacka Koalicja Demokratyczna (Slovenská demokratická koalicja – SDK) w ten sposób, iż 150 kandydatów na posłów, uzgodninych wcześniej przez koalicjantów, wystąpiło ze swych macierzystych partii i zarejestrowało nowe stronnictwo.

Większość polityków DU nie chciała wrócić do partii i wypowiedziała się za zachowaniem SDK. Jozef Moravčik był przeciwny rozpłynięciu się DU w SDK, ale w grudniu 1998 roku został merem Bratysławy i przestał się wtrącać do spraw partyjnych. Przeciwnikami likwidacji DU byli także jej ówcześni wiceprzewodniczący Ján Budaj („Domovník“) i Juraj Švec (dôverník „Richard” nr rej. 22009), którzy chcieli zachowania DU by nie utracić własnych pozycji. W 1999 roku wybory na przewodniczącego DU wygrał jednak Ľubomír Harach pokonując Budaja 115 głosami do 84. W styczniu 2000 roku Harach podpisał z Dzurindą i 11 politykami SDK, w tym byłymi działaczami DU, deklarację o powstaniu Słowackiej Unii Demokratyczno – Chrześcijańskiej (Slovenská demokratická a kresťanská únia SDKU) – kontynuacji SDK. W skład SDK weszło 12 posłów wywodzących się z DU. W maju Budaj i Švec odeszli z SDKU, a Sejm DU potwierdził wstąpienie do SDKU, 16 lipca Harach i Dzurinda połączyli się oficjalnie. SDKU zbudowana została zbudowana przede wszystkim z DU i DS. oraz części KDH (grzpa Dzurindy – Šimki), natomiast Zieloni i SDSS wchodzący w skład SDK do SDKU nie wstąpiły.

W związku ze zbliżającymi się wyborami prezydenckimi Rudolf Schuster, po powrocie z ambasadorowania w Kanadzie mer Koszyc, założył w 1998 roku Partię Społecznego Porozumienia (Strana občianskeho porozumenia – SOP) i z jej ramienia został wybrany do parlamentu. SOP weszła w koalicję z SDK, SDL i MDK w zamian za poparcie tych partii dla Schustera w wyborach prezydenckich. W 1999 roku w pierwszych wyborach powszechnych Rudolf Schuster został wybrany prezydentem Słowacji uzyskując 57,2 proc. głosów. Po kadencji swego założyciela postkomunistyczna i efemerydalna SOP znikła ze sceny politycznej.

We wrześniu 1999 roku popularny poseł SDĽ Robert Fico wystąpił z koalicji SDK-SDĽ-SOP-SMK i 10 grudnia tego roku założył ruch SMER, ugrupowanie postkomunistyczne i populistyczne, które poszukiwało trzeciej drogi. Fico był w konflikcie z migaszowym skrzydłem SDĽ’, po jego powtórnym zwycięstwie w wyborach partyjnych przeciwko Weissowi i Brigita Schmögnerová. W wyborach 2002 roku Smer zabrał bazę wyborczą SDĽ’, która nie dostała się do parlamentu.

73

Słowacja jest ciekawym przykładem kraju, w którym postkomuniści różnych grup zawsze mieli większość w parlamencie, a sytuacj ta stanowi bezpośrednią konsekwencję układu sił i decyzji z okresu zmiany ustroju.

Konflikt między Mečiarem a jego przeciwnikami w VPN i KDH w 1991 roku można też postrzegać jako grę intersów między dwoma grupami nomenklatury zainteresowanymi prywatyzacją. W latach 1991-1992 rząd Čarnogurskiego przekazał kontrolne pakiety akcji spółek państwowych do funduszy prywatyzacyjnych. Mečiar powrót swój zawdzięczał nomenklaturze zainteresowanej bezpośrednim kupnem spółek. Przyjście do władzy Moravčika można interpretować jako rewanż funduszy prywatyzacyjnych na premierze. Dlatego nie dziwi, iż po zwycięstwie wyborczym w 1994 roku Mečiar fundusze prywatyzacyjne zlikwidował i prowadził prywatyzację przez bezpośrednią sprzedaż ludziom lojalnym. Taką polityką zainteresowane były dyrekcje, które mogły uzyskiwać pożyczki z banku spłacane z przyszłych dochodów, przegrały natomiast banki (nomenklatura finansowa) zaangażowan w prywatyzacji kuponowej poprzez fundusze. W 1994 roku prywatyzacja w Koszycach już się zakończyła podczas gdy w Martinie (Zachodnia Słowacja) dopiero ją zaczynano i proces ten przypadł tam na rok 1995.

Nomenklatura gospodarcza, która popierała HZDS w okresie prywatyzacji, w latach 1995 -1997, dokonała reorientacji na Zachód, stąd mecziarowa geopolityka - neutralność dwustronnie gwarantowana przez Zachód i Rosję i koncepcja produkcji na rynki zachodnie w oparciu o surowce rosyjskie, nie była już dla niej pociągająca. W owej reorientacji nomenklatury można zatem widzieć podstawową przyczynę ostatecznego upadku HZDS w 1998 roku i sukcesu kolejnych rządów Mikulaša Dzurindy.

74