sözcükte anlam
DESCRIPTION
www.1slaytindir.tr.ggTRANSCRIPT
SÖZCÜKTE ANLAM
SÖZCÜK
Bir anlamı olan,belirgin bir anlamı olmasa da cümle içinde anlam kazanan veya cümlede bir görev yüklenen bağımsız dil birimlerine sözcük denir.
ANLAM BAKIMINDAN SÖZCÜKER
1.TEMEL(GERÇEK)ANLAM
2.YAN ANLAM
3.MECAZ ANLAM
4.TERİM ANLAM
5.DEYİM ANLAM
TEMEL(GERÇEK) ANLAM
Sözcüğün konuluş anlamıdır.İlk anlamıdır. Başka bir deyişle sözlüklerde birinci maddede açıklanan anlamdır.
YAN ANLAM
Sözcüğün temel anlamından uzaklaşarak cümle içinde kazandığı yeni anlamdır.Anlam sözcüğün yan anlamı ile temel anlamı arasında biçimsel veya işlevsel bir benzerlik ilişkisi bulunur.
MECAZ ANLAM
Sözcüğün gerçek anlamından bütünüyle uzaklaşarak cümle içinde kazandığı yeni anlama denir.
GERÇEK-YAN-MECAZ ANLAM ÖRNEKLERİ
Yediği yemekten ağzı yandıktan sonra dilinde kabarcık gibi yaralar çıktı.
Adamın dilinden İstanbullu olmadığı anlaşılıyordu.
O hep yazı dilini kullanıyordu.
İncir ağacının kökü epeyce toprağın dibine gitmişti.
Dişimin kökü çürümüş.
Bu işi kökünden temizlemek gerekiyor.
GERÇEK-YAN-MECAZ ANLAM ÖRNEKLERİ
Dün annemin çok sevdiği vazo kırıldı.
Çantamdaki dosyalar kırıldı.
Arkadaşıma söylediği kaba sözlerden dolayı çok kırıldım.
Yün ipi makaraya sardık.
Ordu düşmanı sardı.
Bu iş beni hiç sarmadı.
GERÇEK-YAN-MECAZ ANLAM ÖRNEKLERİ
Dolaptaki portakallar çürümüş.
Bisikletten düştükten sonra oluşan ezilen ayak dokusu çürümüş.
Böyle çürümüş fikirlerle bana gelmeyiniz.
Odadaki ışık yeterli değildi.
Saat on bir de sokaktaki ışıklar söndü.
Öğretmenimiz seviyorduk;çünkü Atatürk’ün bilgi ışığıyla aydınlanmıştı.
GERÇEK-YAN-MECAZ ANLAM ÖRNEKLERİ
Kitabı ters tutmuşsun.
Bıçağın ters tarafıyla kesemezsin
Soruma ters bir cevap verdi.
Elindeki yüklerin ağırlığı fazlaydı.
Ağır taşıtlar köprüden geçemez.
Babası çok ağır bir işte çalışıyormuş
TERİM ANLAM
Bilim,kültür,sanat vb. alanlarda özel bir kavramı anlatan sözcüklere terim denir.
Şiir,bir söz sanatıdır.(Edebiyat)
Bu üçgeni yeniden çizelim.(Geometri)
Oyunculara göre dekor çok sadeydi.(Tiyatro)
Maçta iki penaltı atıldı.(Futbol)
DEYİM ANLAM
Yapıca kalıplaşmış anlamca belli bir durumu karşılayan söz grubuna deyim denir.
Küplere binmek
Göze batmak
Kulak kesilmek
Ayaklarına kara sular inmek
SÖZCÜKTE ANLAM İLİŞKİLERİ
1.ANLAMDAŞ(EŞ ANLAMLI) SÖZCÜKLER
Yazılışları farklı,anlamları aynı olan sözcüklerin arasındaki ilişkiye denir.Bu ilişki ,dile yabancı dillerden giren sözcüklerle aynı anlama gelen o dili öz sözcükleri arasında olur.
Öznel-subjektif
Okul-mektep
Soru-sual
Gezi-seyahat
Uygun-müsait
2.KARŞIT ANLAMLI SÖZCÜKERAnlamca birbirine ters noktalarda bulunan sözcüklere karşıt
anlamlı sözcük denir. Karşıt anlamlılık ilişkisi daha çok sıfatlarda,zarflarda ve bazı fiillerde görülür.
İyi- kötüGüzel-çirkinBüyük-küçükİç-dışAz-çokAşağı-yukarıGel-gitAğla-gül-Tut-bırak-
3.SESTEŞ(EŞ SESLİ)SÖZCÜKLERYazılışları ve okunuşları aynı,anlamları farklı sözcüklere
denir.
Yüzünde ben vardı.
Ben onu aramadım.
Ona,düşüncelerini yaz,demiştim.
Bu yaz Antalya’ya gideceğiz.
Uyarı:Ünlüsü üzerinde düzeltme (^ )işareti bulunan sözcükler sesteş sayılmaz.
Yar-yâr / kar-kâr
4.SOYUT-SOMUT ANLAMLI SÖZCÜKLERDuyularımızla algılayabildiğimiz varlıkları anlatan sözcükler
somut ;duyularımızla algılayamadığımız,var olduklarını düşünce yoluyla bilebildiğimiz varlıkları anlatan sözcükler soyut anlamlıdır.
Somut Soyut
Toprak ruh
Su akıl
Hava sevinç
Ses devlet
Işık insanlık
Koku üzüntü
UYARI:Somut anlamlı bir sözcük cümlede mecazlaşarak soyut anlam kazanabilir.
Bu işi yapmaya yürek ister.Onda beyin yok kardeşim.
5.GENEL-ÖZEL ANLAMLI SÖZCÜKLER
Aralarında ortak özellik bulunan varlıkları topluca anlatan sözcüklere genel anlamlı,bunların içinde tek tek varlıkları anlatan sözcüklere de özel anlamlı sözcükler denir.
Genel ve özel anlamlılık ilişkisi görecelidir.Biri diğerine göre özel ya da genel anlamlı olabilir.
Varlık – bitki – ağaç – söğüt
Not :Bu sıralamada “bitki”; varlık sözcüğüne göre özel, ağaç sözcüğüne göre genel addır.
SÖZCÜKLERDE ANLAM OLAYLARI
1.DEYİŞ AKTARMASIBir benzerlik ilişkisinden yola çıkarak bir kavramın ,başka
bir kavram yerine kullanılmasıdır.Değişik biçimlerde yapılabilir:
a)Doğadan İnsana Aktarma:
Derin düşünce , yoğun ilgi , boş gözler
b)İnsandan doğaya aktarma
Kör kuyu, hırçın deniz, dağın başı
c)Bir duyudan başka bir duyuya aktarma
Acı çığlık , sert bakış , sıcak sesli
ç)Somut anlamdan soyut anlama geçiş
Çürük yargılar , hevesini kırmak
2.AD AKTARMASI (MECAZ-I MÜRSEL)Bir adın benzetme amacı güdülmeden kendisiyle ilgili
başka bir ad yerine kullanılmasına ad aktarması denir.
İstanbul,bu başkandan çok memnun.(İstanbul halkı)
Sen hiç Halit Ziya’yı okudun mu?(Halit Ziya’nın eselerini)
Sinemaya gideceğimizi eve haber vermeliyim.
Vapur Pendik’e yanaştı.
Üç tabak yedi,yine doymadı.(tabaktaki yemek)
Dershane anneme geç kaldığımı bildirmiş.(Dershanedeki görevliler)
3.SOMUTLAŞTIRMASoyut bir sözcüğün anlam genişlemesi yoluyla somut
anlam kazanmasıdır.
İstanbul güzel bir şehir.
Seher vakti bir güzele vuruldum.
4.SOYUTLAŞTIRMASomut bir sözcüğün anlam genişlemesi yoluyla soyut
anlam kazanmasıdır.
Çocuğun parmağı incinmiş.
Bu işte kesinlikle onun parmağı var.
4.DOLAYLAMATek bir sözcükle anlatılabilecek bir varlığı birden fazla
sözcükle anlatmaya dolaylama denir.
Kıbrıs – Yavru vatan
Kömür –Kara elmas
Balık – Derya Kuzusu
Top- Meşin Yuvarlak
Turizm – Bacasız Sanayi
Aslan – Ormanlar Kralı
5.GÜZEL ADLANDIRMAKimi varlıklardan,nesnelerden söz edildiğinde
korkma,ürkme,iğrenme gibi duyguların,olumsuz çağrışımların önüne geçmek amacıyla bunları duygu değeri olumlu olan sözcüklerle ifade etmektir.
Verem – İnce hastalık
Ölmek – Vefat etmek, İki eli yanına gelmek
Kefen – Yakasız gömlek
Tabut – Tahta at, imamın kayığı
Yarasa- Karanlık kuşu
ANLAM DEĞİŞMELERİ
Dillerde zaman içinde sözcüklerin anlamında birtakım değişiklikler olabilir.Bu değişmeleri beş altında toplayabiliriz.
1.ANLAM DARALMASI
2.ANLAM GENİŞLEMESİ
3.BAŞKA ANLAMA GEÇİŞ
4.ANLAM İYİLEŞMESİ
5.ANLAM KÖTÜLEŞMESİ
1.ANLAM DARALMASI
Bir sözcüğün kavram alanının küçülmesine denir.Genel anlamlılıktan özel anlamlılığa geçiştir.
ÖRNEK
Eski Türkçe’de “davar” sözcüğü her türlü mal ve varlık için kullanılırken bugün Anadolu ağızlarında büyük ve küçükbaş hayvanları anlatmada kullanılmaktadır.
Hem kız hem de erkek çocuk yerine kullanılan “oğul” sözcüğünün bugün erkek çocuk anlamında kullanılması da buna örnektir.
2.ANLAM GENİŞLEMESİ
Anlam daralmasının tersidir.Eskiden bir nesnenin,bir işin bir bölümünü veya bir türünü gösteren sözcüğün zamanla o nesnenin bütününü ,bütün ,türlerini anlatır duruma gelmesidir.
ÖRNEKEskiden yalnızca güreşlerde verilen “mükafat” anlamında
kullanılan “ödül”sözcüğü,günümüzde her türlü yarışmada verilen mükafat anlamında kullanılmaktadır. Sözcüğün anlam alanı genişlemiştir.
3.BAŞKA ANLAMA GEÇİŞ
Sözcüğün,eskisinden bambaşka bir anlamı yansıtmasıdır.
ÖRNEK
Eskiden “kırmak,kesmek” anlamına gelen “üzmek” sözcüğünün günümüzde “üzüntü vermek”anlamında kullanıldığını görüyoruz.
4.ANLAM İYİLEŞMESİ
Bir sözcüğün olumsuz bir duygu değerinden olumlu bir duygu değerine geçmesidir.
ÖRNEK
Eskiden “fena,kötü,perişan” anlamına gelen “yavuz” sözcüğü bugün yiğit anlamında kullanılmaktadır.
5.ANLAM KÖTÜLEŞMESİ
Bir sözcüğün eskisine göre olumsuz bir anlama kaymasıdır.
ÖRNEK
Eskiden “garip,yoksul” anlamına gelen “miskin” sözcüğü günümüzde “uyuşuk,tembel” anlamına gelmektedir.
www.edebiyatogretmeni.net