"SELEKCI]A I SEMENARS'IVO"PlANT BREE[)JNG AND SEED PRODUCTION, VOL. VIII, No . 1-4 (2001) , STR. 19-23, NOVI SAD

UDK

SORTE OZIME PSENICE GENETICKI INACIONALNIRESURSJUGOSLAVIJE

PAVLOVIC, M.l ,JESTROVIC, ZORICAl , KUBUROVIC, M.2, KNEZEVIC, D.l

IZVOJ) : Kao rezultatplanskog rada na Programu stuaranja uisokoprinosnib sortipseniceod 1964. godine do danas su priznate 272 sorte ozime psenice, sto predstaolja ueoma bogatgenofond znacajan i u soetskim razmerarna.

Sustina oplemenjtuackog rada u naucnim institucijama nase zemlje cint stuaranjeuisokoprinosnib sorti, sa dobrimpokazateljima tebnoloskog kualiteta i pouecanom otpornoscuprema prouzrokouactma najznacajnijtb bolesti psenice. Najueci broj nouopriznatib sort;(86.41 %)je imao pouecan prosecanprinos u odnosu na standard izmedu 5 i 15%. Toje imalo zaposledicu da su sorte u nekimgodinama ostuarile u proizuodnjiprosecanprinos iznad-i Ilha SIOje za 34 puta vise u poredenju sa prinosom pre jednog ueka .

Nouostuorene sorte se odlikuju dobriim tebnoloskim kualitetom pogodnim zamlinsko-pekarsku industriju, jer najueci broj (59.70%) Cine blebne sorte i sorte poboijsiuaci(15.21 %).]edan manji broj (1.14%) Cine sorte za specijalne namene.

Na osnouu rezultata konkursnib ispitiuanja u ogledima na uecem broju lokaliteta svakegodine se u proizuodnji gaji oeo trideset sorti.

Kljucnc rcci: psenica, sorta, prinos, kuatitet

UVOD: Psertica, pored kukuruza i plrinca,pripada grupi najvise gajenih biljnih vrsta usvcru . Produkti psenice , pre svih hleb,prcdstavljaju bazicne clemen tc ishrancljudske populacije. Glavna uloga psenice kaohrane proizilazi iz osobina njenih proteina,koji su jedinstveni rnedu poljoprivrcdnimbiljkama. Zastupljcnost psenice i drugihstrnih zlta u ish rani ljudi se krece od 25% urazvijenim pa do 80% u nerazvijcnimzemljama, sto znaCi da su za veliki deo Ijudskepopulacije strna zita jedini izvor ugljenihhidrata, proteina, vitamina B i minerala. Popotrosn]i proizvoda od pscnicnog zrnaJugosloveni zauzimaju jed no od vodecihmesta u Evropi (Kovacev-Dolai i Radoickl.1987) .

Pocetkorn dvadesctth godina proslog vekana prostoru tadasnje jugoslavl]e u proizvodnjisu bile zastupljcnc aurohtone populacijcpsenice, karakteristicne za eksrenzivne uslovegajenja, sa niskim prosccnlm prinosom zrna

oko 1 r/ha . Za tstl period sc vezuje pocetakoplcmenjlvackog rada na pseruci . koji sczasnivao na masovnoj selckciji iz dornacihpopulacija. Do cerrdesetih godina ove sortesu imale primar u proizvodnji, da bi njihovomesto postepeno , a kasnije skoro upotpunosti zauzele sorte inrrodukovane izsusednih zemalja. U cilju stvaranjavisokorodnih sorata psenice 1956. godinc jcstvoren program oplemenjivanja sahibridizacijom kao osnovnom rnetudorn , kojise i danas primenjuje . Dugotrajni processelekcije bazira se na primcni Pedigreemetoda sa manjim modifikacijama.

Prema brojnirn isrraziva njima sorraucesrvu]e sa oko 50% u ukupnom prinosu,dok drugu polovinu odrcduju agroekoloskiuslovi i tehnologija gajenja (Dukic i sar.,1997). Sustinu oplemcnjivackog rada napscnici cln] stvaranje visokorodnih so rata savrlo dobrirn pokazateljima tchnoloskogkvaliteta , koje odlikuje dobra adaptabilnost ,

Originalni naucnt rad (Original scientific paper)

I Dr MllANKO PAVLOVIC, nauent saradnik, dr ZORICAJESTROVIC, naucnt saradnik, dr DESIMIRKNEZEVIC, naucnt savetnik, Instltut za istrazivania u poljoprivredna

2 Or MlROSlAV KUBUROVIC, redovan profesor, Agronomski fakultet, Caeak

19

dosta pros lora da se povcca gcnctskipotenctjal za prinos zrna pscnice uzunapredenje tehnologi]e proizvodnjc, koja ceomoguctti da se genetski potenctjalimaksimalno iskoriste i prosccni prinosi stovise priblize rekordnim.

racionalnost i ekonomicnost proizvodnjc .Koliki je napredak ucinjen u rom pravcupokazuju i osrvarcni prosecnl prinosi zrna uproizvodnji koji iznose i do 3·4 pula vise uodnosu na prinos zrna pre jcdnog veku .Maksimalni osrvareru prinos psenice u SVClUje 14.5 r/ha (Dekle i sar ., 1997) , dok je oddornaclh sorti Sava imala rekordni prinos od10,9 r/ha (Borojevic, 1981) . U poslednjcvrerne rckordni prinosi pseruce dornacegsortimenta u proizvodnim uslovima se krccuispod 10 t/ha.

Prime nom blotehnologi]e iosavrernenjavanjem konvencionalnih metodaoplemenjivanja lezi sc skracenju dugorrajnogproccsa sclckcije , dctermlnaci]t gena zapozelina svojstva i njihovoj irnplemeritaciji,povecan]u iskoriscavanja gcnetskogpotencilala rodnosti za vise od 60% (generskipotcncijal rodnostl preko 10 t/ha), uz dobruadaptabtlnosr razllcltim agroekoloskimuslovirna . Posebna paznja pri srvaranju novihgenotipovu posvecena je skracenju visincstabljlke, time se intenzivira proizvodnja ipovecava otpornosr prerna poleganju,porasru zervenog indeksa zrna, kao i kreiranjesorata tolerantnih na bioricke i abiortckestrcsove. Prcma Borojevicu (1983) postoji jos

Materijal i metod rada

Prema podacima savezrie Komisijc zapriznavanje sorti Jugoslavije (SSK) u pcrioduod 1964-2002 . godine priznato je 272 sorteozirne psenice. U radu su analizirane 263sorre, jer je 9 sorata priznatth pre 1970.godine brisano sa lisle novopriznarih sorti . Ukrciranju ovih sorti ucestvovali su istrazivuc: inaucni radnici iz 7 naucnih institucija: Institutza Istrazivan]a u poljoprivredi Srbija - Centarza strna zila Kragujevac (KG) , Naucni institutza ratarstvo i povrrarstvo Novi Sad (NS),Instirut za istrazivanja u poljoprivredi SrbijaCcnrar za poljoprivredna i tchnoloskaistrazlvanja Zajecar (ZA), PKB AgroekonomikBeograd (PKB), Poljoprivredni fakultcrBeograd Zemun (ZE), DP Agrounija Indija(IN) i Instirur za biljnu proizvodnju Pee (PE) .

U radu su analizirana najvaznijaagronomska svojstva: prinos i tehnoloskikvalitet priznatih sorti ,

Graf 1. Procentualno pouecanje prinosa priznatib sorti psenice u odnosu na standard ( %)Grap . 1. Increased yield of registered wheat cultivars compared to standard varieties (%)

1..- --- - ---- ·-·-- - - ··-- ----·- ·- -- - - - -- - - - ---- - ·---,

25% 20·25% 15·20% 10·15% 5-JO% >5% Manjeodsiandarda

Rezultati istrazfvanja i diskusija rezultata

Radom oplerncnjlvaca u naucrurninstitucijama, koriscenjern rezultata dornace i

sverske nauke , stvoren je i ponudenproizvodnji raznovrstan genfond, prilagodenagroekoloskim uslovima Bal kana i j uzneEvrope. Kao rezultara planskog rada od 1964.godine, kada su priznate prvc domace sortepsenice, pa do danas, priznato je ukupno 270

sorara ozime hlebne pseruce. Najznacajnijirezultari u kreiranju novih sorti pseruceostvarcnt su u Nautnom institutu za ratarsrvoi povrtarsrvo u Novorn Sadu i Cenrru za strnazila u Kragujevcu (lab . 2) .

Odlucujuci pararnetri u priznavanju sortesu visok prinos, dobar te hnoloski kvuliret itolerantnost prema bloticklrn i a b io u ckimstresovirna . Prinos una, definisan kaosupersvojstvo eija ekspresija zavisi od veceg

20

broja pararnerara , vrlo cesto se srnatraprioritetnim zadarkorn i osnovnim ciljernoplemenjivanja. Najveci broj sorti (86.41 %) jcimao povecan prinos u odnosu na standardizmedu 5% i 15%, pri cernu je 35 .85% imaloveci prinos od 5-10% .

Srnarra se da se sarno zaslugom genetike iselckcijc prinos zrna pseruce u pros10m vekupovecavao za oko 1% godtsnje (Borojevic,198 7), sto znaci da danasnje sorre imaju i do90% veci generski potencijal za prinos zrna odsorti stvoreruh pocerkom prcthodnog vcka.Ovakav napredak u oplemenjivanju pseruce jcuslovin da se prinosi u proizvodnji povecajunckoliko puta. Mcdutim, prosecnl prinosi u

proizvodnji u mnogome zaostaju za visokimgenerskim porencijalom rodnosti. Izvestanbroj priznatih sorti (7,9%) je imao manjiprinos u porcdenju sa standardom (graf. 1) ,ali su sc sorte karakrcrisale veoma dobrimtehnoloskim kvalirerom. Naimc, poznaro je dapostoji negativna korclacija izmedu prinosazrna i kvaliteta zrna i brasna,

Srvorene visokoprinosne kvalitetne sorteukazuju da je rekombinacijom pozeljnih genarnoguce u izvesnoj meri umanjiti ncgativanodnos rodnosti i kvaliteta brasna, odnosnohleba. I'riznate sorte su kategorisane ukvalitetne grope i kvalitetne klase.

a. ua It o registere uiinter w eat cu ttuars

Kvalit . kvalu. kvalit . Naucne institucijeUkupnogrupa podgr. kl ..sa NS KG PKB 7.F. ZA IN PE

I 7 I / / / / / 8

Al 11 1 I / / / / / 2 11

JII 1 / / / / / / IA 114

I 46 6 4 / 1 / I 58

/\2 11 35 2 3 2 / 1 / 43 103

III 2 / / / / / / 2

I 38 3 1 I / / / 43B, Jl 41 9 6 2 3 I I 61 128

III 13 4 4 3 / I I 24B 14,j

I 3 I / / / I / 4

B, 11 3 I / I 1 / I .. 16

111 .. I / 1 1 1 / 8

C C, 111 I I I 1 1 I I 5 5 5

Tab. 1. Kva/itet priznatib sorti ozirne psenice7<hlQ u if d h /

Najveci broj sorti pripada kvalitctnimpodgrupama AZ-B1 (87.83%), koje odlikujevrlo dobar kvalitet i koje su veorna pogodne zaspravljan]e hleba, sto je u saglasnosti sapodatkom da najveci broj sorti pripada I i IIkvalitetno] klasi (sa min 13%, odnosno 11,5%protcina i sedimentac. min. 40 ml, odnosno30 ml) .

Obrazovanje kvalitetnih klasa se vrsl nabazi vrednosti sadrzaja proteina isedirnentacije. Visi sadrzaj prorcina ukazujena mogucnost dobijanja proizvoda mlevenja ipecenja viseg tehnoloskog kvalitera, dok sesedirnentaciona vrcdnost smarra indirektnimpokazatcljcrn pccivosti sa kojim je upozitivnoj korclaciji (Petrie i sar., 1982). Da seu oplcmenjivanju psenice vellka paznjapoklanja kvalitetu ukazuje i cmjemca daveorna mali broj sorrl (1.90%) pripada C1

kva!itcmoj podgrupi i III kvalitetnoj kJasi samin. 10% proreina i min 18 mlscdimentaciona vrednost (tab. 1).

'Ie h no lo s ki kvalitet psenice je prcsudnicinilac za mlinsko-pekarsku industriju , naosnovu cega se organizuje proizvodn]upsenlce. Svrstavanje sorti u tehnoloske grupebazira se na oceni sledecih pararncrara .sadrza]a proteina, sedlmentacione vrednosti,izbrasnjavanja, prinosa i zapremine hleba ivrednosnog broja sredine hleba (!iarie i sar.,1989) . Na osnovu tehnoloske podele sorre semogu svrstati u grupe: Osnovne sorte (slabepecivosri) , hlebne (dohre pecivosti) i sortepoboljsivaci (odlicne i vrlo dobre pecivosti)(Petrie i sar., 1982).

Hlebnc sorte i poboljsivaci sunajzastupljcniji u sortimentu (74.71%), stotriistu nudi slrok spektar sorti od kojih se

21

Pored ovih, srvoren je i izvcsran hroj sorara(1.14%) za specijalne namcnc (tab. 2) .

dohija kvalitetan hleb, Znatan broj sorti (40) supoholjsivaei izuzetnog kvaliteta, kojc se dodajuosnovnim sortarna radi njihovog poboljsania.

Tab. 2 . Tebnotoski kualitet priznatib sorti oztme psentceTab 2 Technological quality ofregistered winter wheat cultiuars

NaucnaTehnuluSka grupa

instttuclja I II III Specijalne Ukupno soratapobolj,ivac hlebna osnovna namene

Navi Sat! 31 124 39 1 195

Kragujevac 3 19 7 I 2\>

PKB 5 7 7 I 19

Zemun I 5 5 I 10

Zajecar I 2 2 2 i

Intlija I I 2 I 2

Pee I I 1 I I

Ukupna 40 157 63 3 263

Procenat 15.21 5\>.70 23 .95 1.14

Protekli period u oplerncnjivackorn raduna pse nici obelezen je stvaranjern velikoghroja visokorodnih kvalitetnih sorti, koje suimale veoma zapazenu ulogu u proizvodnji.Veliki hroj sorti nudi prolzvodacima vecl izboru pogledu produktivnosti i kvalitera,otpornosti na bolestl , niskc temperature,polcganje i dr., kao i u pogledu zahteva premakl imatsko-zcmljisnirn uslovima uspevan]a .

Gajenjem veceg broja divergenrnih sor tismanjuje sc uticaj lirnitirajucih agroekoloskihfaktora cirne se obezbcdu]e s rabilnostproizvodnjc . Trztste svake godineizdiferencira oko trideserak sorti koje ce senaci u proizvodnji (tab. 3) , lito naucnlminstitucijama ostavlja rnogucnosr izborasortimenta koji ce ukl iuciti II processernenarsrva .

' ..Instlrucija . srvaralac sorte

NS KG I'KB PFZ ZA

Evropa 90 Takov.anka PKB Mlinarka Beogradanka KraljcvicaRusija KG 56 PKB Ratnica Zernunka I 7_~jccarka 7NS Rana 5 Stut!enica PKB Sunce Kampa.' NoraPobet!a Matiea PKB Prelivka Pahulja

Naztv Renesansa KG 100sorte Pesrna Lazarica

Sonara 'loplicaZlatkaKrernnuPrima

Tab. 3. Aleruelnijugoslovenslet sortimentTab 'I The list ofactualy Yugoslau cultiuars ofwinter wheat

Zakljucak

Kao rezultat rada dugog skoro 4 dcccnijena kreiranju novih genoripova ozime hlebnepsenlce, savezna Komisija za priznavanje je nasvoju listu novopriznatih sorti uvrstila 272, nakojoj se danas nalazi 263 sorte .

Najveci broj priznatih sorti (92 .1 %) jeprosecnirn prinosom zrna nadrnasto stan­dard. Posebna paznja u oplcmenjivanjupsenice je posvecena srvaranju sorti dobrogtehnoloskog kvalireta sa Izrazcnim

mlirisko-pekarskim svojsrvirna , rako da74 .91 % od priznarih sorn Cine hlebne sortc i

poboljsivaci ,

Na osnovu analiziranih pokazarclja , a ucllju vlsoke , kvalitetnc i profitahilnepraizvodnje, tdiste izdiferencira odrcdenbroj sorti koje su najzastupljenije . Predonoscnja odluke 0 tome koje ce se sortegajiti iz akruelnog sortimenta mora se uzeti uobzir i prilagodenost odredenimklimatsko-zemljlsnim uslovima (rejonizacija) .

22

Pravilnim izborom sorti moze se ostvaritivisoka i stabilna proizvodnja uz minimaIna

ulaganja , pracena povccanorn ekonomskomdobiti proizvodaca.

LlTERATURA

BOROJEVIC, S. (1981) : Principi i metodioplemenivanja bilja . Poljoprivrednifakultet Novi Sad , Cirpanov, 1981 , 239 .

BOROJEVl C, S. (1983) : Genetske i tehnoloskepromene koje su izazvale preokret uoplemenjivanju bilja. Vojvod. akademijanauka i urnetnostl, Novi Sad, 1-53 .

BOROJEVIC, S. i MISIC, T. (1987): Sorta kaofaktor unapredenja proizvodnje psenice .Psenica-o miliona tona, Novi Sad , 17·18juni, 1987, 15-28.

DOKIC:, A., MIHALJEY, I., DUMANOVlC, )..JOVANOVIC, B., ANDELKOVlC, M.,MlLUTINOVIC, M. (1997) : Genetickiresursi i biljna proizvodnja u Jugoslaviji.Savremena poljoprivreda, Vol. 46, 1.2 ,31-45 .

KOVACEV·DOLAI MIRJANA i RADOICKI NADA(1987) : Kvalitet zrna brasna i hleba kod

novosadskih sorti psenice Somborka,Duga, Staparka i Apatinka. Psenica-omiliona rona, Novi Sad, 17-18 juni, 1987,43-49 .

PETRIC DESANKA, SEKULIC RADMlIA, SAme':MARIJA (1982): Tehnoloske karakteristikedomacih sorti ozime psenice uvisegodisnjem razdobl]u . Tehnoloskifakultet-Iugoslovenski institutprehrarnbenog Inzenjersrva-Novi Sad ,1-127,

SARIC MARIJA, PETRIC DESANKA, DOZET, J.(1989): Zavisnost tehnoloskog kvallterapsenice kao sirovine za preradivackuindustriju od smene sorti u sortimentu iagroekoloskih uslova . U: Unapredenjeproizvodnje psenice i drugih strnih iita, 2.juni, 1988, Kragujevac, 143-160.

WINTER WHEAT CULTIVARS GENETIC AND NKIONAL RESOURCES OF YUGOSlAVIA

PAVLOVIC, M., ZORICAJESTROVle': . KUBUROVlC, M., KNEZEVlC, D.

SUMMARY

In Yugoslavia during the period from 1964 to nowadays, 272 divergent winter wheatcultivars were created. Those created cultivars are results of breeders activity on the program ofcreation ofhigh yielding wheat cultivars and that represents very important genepool in the worldwheat collection .

The main goal of Yugoslav breeding institutions is creation of new high yielding cultivarswith good bread making quality and good resistance to pests and d iseases . Mainly th e mostcultivars (86.41 %) showed higher average yield in comparing to check cultivars. These cultlvars inproduction in some years riched average yield over the 4 r/ha. This value ofyield is 3-4 times higherthan average yield of wheat cultivars cultivated once century ago.

Newlywheatcultivars are characterizinggood technological quality appropriate for millingand baking industry.Among those cultlvars the most number ofcultlvars (59.70%) belong to breadcu ltivars while 15.21 % belong to group ofenhancer cultivars .Abou t 1.14% represen ts cult ivars forspecial purpose.

On the base ofresults ofexamination at microtrials during cultivar approvement , every yearabout 30 cultivars arc selected and cultivated on different environment.

Key words: wheat, cultivar, yield, quality

23