soya sektÖr raporu
TRANSCRIPT
SOYA SEKTÖR RAPORU
TUBA ÖNER
İSTATİSTİK ŞUBESİ
EKİM 2006
1
İÇİNDEKİLER
GİRİŞ......................................................................................................................................................................................3
1 ÜRÜNÜN ORİJİNİ, TANIMI VE KAPSAMI ..........................................................................................................4
1.1 ÜRÜNÜN TARİHÇESİ, ORİJİNİ VE YAYILIŞI ............................................................................................................4 1.2 ÜRÜNÜN BİTKİSEL ÖZELLİKLERİ ..........................................................................................................................4 1.3 GÜMRÜK TARİFE NUMARALARI............................................................................................................................5 1.4 BESİN DEĞERİ .......................................................................................................................................................5 1.5 ÖNEMLİ GIDA MADDESİ OLAN SOYANIN İNSAN SAĞLIĞINA FAYDALARI .............................................................6 1.6 KULLANIM ALANLARI...........................................................................................................................................7
2 SOYA ÜRÜN ÇEŞİTLERİ .........................................................................................................................................8
2.1 SOYA YAĞ ÜRÜNLERİ VE ÖZELLİKLERİ ................................................................................................................8 2.2 TAM SOYA ÜRÜNLERİ VE ÖZELLİKLERİ ................................................................................................................8
2.2.1 Soya Unu..........................................................................................................................................................8 2.2.2 Soya Sütü .........................................................................................................................................................9 2.2.3 Tofu..................................................................................................................................................................9 2.2.4 Soya Proteini- Soya Eti....................................................................................................................................9 2.2.5 Soya Filizi ......................................................................................................................................................10 2.2.6 Soya Lesitini ..................................................................................................................................................10 2.2.7 Piyasadaki Diğer Soya Ürünleri....................................................................................................................10
3 SOYA TARIMI ..........................................................................................................................................................11
3.1 İKLİM,TOPRAK İSTEĞİ, TOPRAK HAZIRLIĞI VE ÜRÜN EKİMİ ...............................................................................11 3.2 TOHUM MİKTARI VE ÇEŞİT SEÇİMİ .....................................................................................................................12 3.3 BAKTERİ AŞILAMASI...........................................................................................................................................12 3.4 GÜBRELEME........................................................................................................................................................13 3.5 BAKIM İŞLERİ......................................................................................................................................................13
3.5.1 Sulama ...........................................................................................................................................................13 3.5.2 Çapalama.......................................................................................................................................................13 3.5.3 Hastalık ve Zararlılar ....................................................................................................................................14
3.6 HASAT.................................................................................................................................................................14 3.7 VERİM .................................................................................................................................................................14 3.8 DEPOLAMA..........................................................................................................................................................15
4 TÜRKİYE’DE SOYA SEKTÖRÜNÜN MEVCUT DURUMU VE PERFORMANSI ........................................15
4.1 ÜRETİM VE TÜKETİM ..........................................................................................................................................15 4.2 DIŞ TİCARETİ ......................................................................................................................................................16
4.2.1 Soya Fasulyesi ve Soya Küspesi İthalatı........................................................................................................17 4.2.2 Soya Fasulyesi ve Soya Küspesi İhracatı.......................................................................................................20 4.2.3 Soya Yağı ve Fraksiyonları İthalat ve İhracatı ..............................................................................................21
4.3 TÜRKİYE’DE SOYA ÜRETİCİLERİNE VERİLEN YATIRIM TEŞVİKLERİ ...................................................................22
2
5 DÜNYADA SOYA PİYASASI..................................................................................................................................22
5.1 ÜRETİM VE TÜKETİM ..........................................................................................................................................22 5.1.1 Soya Fasulyesi ...............................................................................................................................................22 5.1.2 Soya Yağı .......................................................................................................................................................25
5.2 DÜNYA DIŞ TİCARETİ..........................................................................................................................................26 5.2.1 Soya Fasulyesi ...............................................................................................................................................26 5.2.2 Soya Yağı .......................................................................................................................................................26
5.3 DÜNYA SOYA PİYASALARINDAKİ GELİŞMELER ..................................................................................................27
6 MEVZUAT VE UYGULAMALARI........................................................................................................................28
6.1 ÜRÜN STANDARTLARI.........................................................................................................................................28 6.2 TÜKETİCİ SAĞLIĞI AÇISINDAN UYULMASI GEREKEN ZORUNLU ŞARTLAR..........................................................28 6.3 AMBALAJ ............................................................................................................................................................30 6.4 ETİKETLEME VE İŞARETLEME KURALLARI ..........................................................................................................31 6.5 TAŞIMA VE DEPOLAMA .......................................................................................................................................33 6.6 NUMUNE ALMA VE ANALİZ METODLARI ............................................................................................................34 6.7 TESCİL VE DENETİM............................................................................................................................................34 6.8 DESTEK PRİM ÖDEMELERİ ..................................................................................................................................34
7 SEKTÖRÜN SORUNLARI VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ ........................................................................................35
8 SOYANIN BİYOTEKNOLOJİ İLE İLİŞKİSİ .......................................................................................................38
9 SOYA VE BİYODİZEL SEKTÖRÜ İLİŞKİSİ.......................................................................................................41
9.1 BİYODİZELİN TANIMI VE ÖNEMİ .........................................................................................................................41 9.2 BİYODİZELİN PETROL YAKITLARINA GÖRE AVANTAJLARI .................................................................................42 9.3 DÜNYADAKİ BİYODİZEL PİYASASI, TEŞVİK VE UYGULAMALARI ........................................................................43 9.4 TÜRKİYE’DE BİYODİZEL PİYASASI, TEŞVİK VE UYGULAMALARI ........................................................................45
10 SONUÇ .......................................................................................................................................................................46
KAYNAKLAR.....................................................................................................................................................................48
3
GİRİŞ
Soya fasulyesi binlerce yıldır Asya ülkelerinin en değerli besin kaynağı olmuştur. Besin
değeri, mineraller ve vitaminler açısından oldukça zengin bir bitki olan soyanın gerek insan sağlığına
bilimsel olarak kanıtlanmış yararları gerekse 400’den fazla endüstriyel ürün yapımında kullanılması
soyayı tarımsal ürünler arasında önemli bir yere getirmektedir.
Bu sektör raporunda öncelikle soyanın orijini, tanımı, ürün çeşitleri ve tarımı ile ilgili genel
bilgiler verilecektir. Sonra ülkemizde ve dünyada soya üretim, tüketim ve dış ticaret hacminin
boyutlarını görmeye çalışacağız. Ardından küreselleşmenin getirdiği teknik imkanlar sonucunda
soyanın en önemli girdisini oluşturduğu biyoteknoloji ve biyodizel sektörü ile olan ilişkilerini
inceleyeceğiz. Bu iki bölümde ülke olarak soya üretiminin ne kadar önemli olduğunu, soya
üreticilerinin pazarlama sorunlarını ortadan kaldıracak alternatif tüketim alanları ile devletimizin
üretimi arttırmak için verdiği teşvikleri göstermeyi amaçlamaktayız.
Son bölümde soya sektörünün mevcut durumunu ve soya üreticisi ile soyayı hammadde olarak
kullanan yem sektörü, biyoteknoloji ve biyodizel sektöründeki üreticilerin sorunlarını ifade ederek, bu
sorunların ortadan kaldırılması için yapılması gerekenlerden bahsedeceğiz.
4
1 ÜRÜNÜN ORİJİNİ, TANIMI VE KAPSAMI
1.1 Ürünün Tarihçesi, Orijini ve Yayılışı
Soya fasulyesi (Glycine Max) 5000 yıl önce Doğu Asya ovalarında keşfedilmiş, Asya halkının
beslenme alışkanlığında devrim yaratmıştır. Çin halkının beş kutsal (çeltik, soya, buğday, arpa ve
darı) ekininden biri olarak kabul edilmiş ve Çinlilerin sağlık kaynağı olmuştur. Vücudumuza ve
zihnimize olan faydası saymakla bitmeyen soya, Doğu Asya Ülkelerinin en önemli tarımsal
ürünlerinden biridir. Bugün dünya üzerinde üretimi yapılan en önemli bitkisel ürünlerden biri
olmasına karşın soya 100 yıl öncesine kadar Uzakdoğu dışında pek fazla bilinmiyordu. Baklagil
ailesinden gelen soyanın Türk mutfağına girişi henüz çok yenidir.
Soyanın genetik orijin merkezi Çin ve Mançurya’dır. 11. ve 17. yüzyılda Çin’in doğusunda
gıda ürünü olarak yetiştirilmeye başlanan soya bitkisi, zamanla Japonya, Vietnam, Filipinler, Tayland,
Malezya, Nepal ve Hindistan’a yayılmıştır.
17. yüzyılın başında Avrupa’ya getirilen soya, iklim ve toprak koşullarının yeterli olmaması
sebebiyle verimli olarak yetiştirilememiştir.
Amerika Birleşik Devletleri sınırlarında soya ilk kez 1804’de Orta ve Batı Amerika'da
yetiştirilmeye başlanmıştır. 1919-1924 yıllarında 8 eyalette birden soya ekimi yapılmıştır. Soya tarımı,
çeşitlerin ve tarımda makineleşmenin artmasıyla zenginleşmiş, soya sanayinin kurulmasıyla zamanla
yaygınlaşmış ve ülke genelindeki 26 eyalete yayılmıştır. Amerika'daki soya fasulyesi yetiştiriciliği
daha çok Meksika Kanalı'ndaki büyük limanlara yapılacak nakliyatı kolaylaştırmak amacı ile
Mississippi Nehri etrafındaki eyaletlerde gelişmiştir.
ABD’de soyanın önem kazanmasının başlıca nedeni 20. yüzyılda ikinci dünya savaşı
sonrasında protein ve yağ teminindeki yetersizlikler nedeniyle besin değeri yüksek bu insan gıdasına
ihtiyaç duyulmasıdır. Günümüzde soya tarımı en çok ABD’de gelişmiş olup soya fasulyesi dünyada
en çok yetiştirilen ürünlerden biridir.
Ülkemizde ise soya fasulyesinin tarımı, Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı ve şeker fabrikalarının
teşvikiyle yapılmaya başlanmıştır. 1982 yılında Bakanlar Kurulu kararnamesiyle konu ele alınmış ve
üreticiye teminat verilmeye başlanmıştır.
1.2 Ürünün Bitkisel Özellikleri
‘Mucize bitki’ olarak bilinen soya hem insan ve hayvan beslenmesinde, hem de sanayide son
derece önemlidir. Soya baklagiller familyasından, dikine boylanabilen, yetişme şartlarına bağlı olarak
uzunluğu 1-1,5 m arasında değişebilen, çok dallı, az çok sarılıcı otsu, kazık köklü yazlık bir baklagil
5
bitkisidir. Yapısındaki yağ oranı yüksekliği sebebiyle soya tarımsal ürünlerin sınıflandırılması
sırasında yağlı tohumlu bitkiler içerisinde gösterilmektedir.
Bitki yeşil renkli, oval biçimli ve sivri uçlu üç yaprakçıktan oluşur. Tamamı ince tüylü olan
bitkinin çiçekleri, menekşe ve sarı renklidir. Büyüklükleri gelişme şartlarına ve çeşide bağlı olarak
değişen farklılık gösteren soya fasulyesi tohumları sarı renkli veya hafif esmer olup küresel bir şekle
sahiptir. Az olmakla birlikte siyah, kahverengi ve yeşil renkte olan soya fasulyeleri de mevcut olup
tohumların bir yanında kara bir leke bulunmaktadır.
Soya köklerinde toprağın serbest azotunu bağlayabilen Rhizobium Japonicum bulunması
sebebiyle hem kendi besin ihtiyacını karşılamakta hem de toprağı bir sonraki ürün ekimi için hazır
hale getirerek tarımsal açıdan büyük fayda sağlamaktadır. Çevre kirliliğinin arttığı günümüzde önemi
daha da artan soya toprak yapısını iyileştirmektedir.
1.3 Gümrük Tarife Numaraları
Uluslararası ticarete konu olan tüm eşyalar standart getirilen kurallara uygunluk sağlaması
amacıyla dünyaca kabul gören bir sistemle gümrük tarife cetvelinde gruplandırılmıştır. Soya ve
soyadan mamul ürünlerin gümrük tarife pozisyon (GTİP) numaraları aşağıda belirtilmiştir.
Pozisyon No (GTİP) Ürün Tanımı 1201.00 Soya fasulyesi (kırılmış ya da kırılmamış(Yağlık Tohum) 1507.00
Soya fasulyesi yağı ve fraksiyonları (rafine edilmiş olsun olmasın,fakat kimyasal olarak değiştirilmemiş)
1208.10 Soya fasulyesinin unu ve kaba unu 2103.10 Soya sosu 2304.00
Soya fasulyesi yağı üretiminden arta kalan küspe ve diğer katı atıklar(öğütülmüş veya pellet olsun olmasın)
2101.30 Kahve yerine kullanılmak üzere kavrulmuş diğer maddeler 2923.20 Ticari soya fasulyesi lesitini
1.4 Besin Değeri Soya fasulyesi, besin değeri ile içerdiği mineral ve vitaminler açısından oldukça zengindir.
İçeriğinde yüksek miktardaki protein yanında soya fasulyesi lif, kalsiyum ve magnezyum bolca
bulunmaktadır. Tohumlarında % 18-24 yağ, % 35-45 protein, % 30 karbonhidrat ve % 5 oranında da
mineral, çok sayıda vitamin ve değerli aminoasitler içeren ve toprağa organik madde ile azot sağlayan
bir bitki olan soya fasulyesi ülkemizde hem ana ürün hem de ikinci ürün olarak kullanılmaktadır.
100 gr soya fasulyesinde bulunan besin değeri ile özel mineral ve vitaminler aşağıdaki
tabloda kısaca özetlenmiştir:
6
Su 8,59 gr Enerji (kcal) 416 kcal Protein 36,5 gr Toplam yağ 19,9 gr Doymuş yağ asitleri 2,9 gr Mono-doymamış yağ asitleri 4,4 gr Poli-doymamış yağ asitleri 11,3 gr Karbonhidrat 30,2 gr Lif 9,3 gr Kül 4,9 gr İzoflavonlar 200 mg Kalsiyum 277 mg Demir 15,7 mg Magnezyum 280 mg Fosfor 704 mg Potasyum 1797 mg Sodyum 2,0 mg Çinko 4,9 mg Bakır 1,7 mg Manganez 2,52 mg Selenyum 17,8 µg C Vitamini (askorbik asit) 6,0 mg Thiamin (B1 Vitamini) 0,874 mg Riboflavin (B2 Vitamini) 0,87 mg Niacin (B3 Vitamini) 1,62 mg Pantothenic asit (B5 Vitamini) 0,79 mg B6 Vitamini 0,38 mg Folikasit 375 µg A Vitamini 2,0 µg E Vitamini 1,95 mg
Kaynak : USDA Nutrient Database for Standart Reference
1.5 Önemli Gıda Maddesi Olan Soyanın İnsan Sağlığına Faydaları
Soya fasulyesi, vücudumuzun muhtaç olduğu protein bakımından en zengin gıda maddesidir.
453 gramlık soya ununda 31 yumurtanın, 6 büyük şişe sütün veya 900 gramlık kemiksiz etin
ihtivâ ettiği kadar protein bulunduğu laboratuvar deneyleriyle tespit edilmiştir.
Amerikan Tarım Bakanlığı Gıda ve İlaç Dairesi FDA, günde 25 gr soya proteini alınması
halinde, bu protein yapısında bulunan liflerin kandaki kolestrol seviyesini düşürdüğünü, buna
bağlı olarak kalp riskinin azaldığını onaylamıştır. Protein alımının büyük kısmını soya
fasulyesinden sağlayan toplumlarda kalp hastalığı, protein ihtiyacının çoğunu hayvansal
gıdalardan sağlayan toplumlara göre çok daha az görülmektedir. Doymamış yağ asidi yüksek
olan soya yağı ile beslenme durumunda ise, kötü huylu protein (LDL) oranının azalmasına
yardımcı olmaktadır.
7
İnsan beslenmesinde önemli bir yere sahip olan soya, vücuttaki yağ ve lipid metabolizmasını
düzenleyen yağ asitlerini içermesi sebebiyle şeker hastalığı olan kişiler için faydalıdır.
Soya, omega-3 yağ asidi olarak da bilinen linolenik asit yönünden de oldukça zengindir.
Kemik erimesine karşı mutlak alınması gereken omega-3 yağ asidi miktarı soyanın tanesinde
% 5-11 arasında değişen oranda bulunmaktadır. Soya fasulyesindeki “kalsiyum” oranı süte
nispeten iki mislidir. Bu içeriği sayesinde soya proteini osteoporoz hastalıklarını
önlemektedir.
İnsan vücudunun her gün alması gereken madeni tuzlar bakımından da çok zengin bir gıdadır.
Kalsiyuma ilaveten bol miktarda fosfor, demir, bakir, manganez, potasyum ve sodyum ihtivâ
eder.
Kimyasal yapısında bulunan izoflavonların anti-östrojenik etkileri sayesinde soyanın göğüs ve
endometriyal kanserler gibi hormonlarla ilişkili kanser risklerini azaltıcı yöndeki etkisi vardır.
FDA, soya fasulyesinin hormon ilişkili olsun olmasın pek çok tipteki kanserli hücrenin
(örneğin prostat, mide, meme, bağırsak, rahim, deri, akciğer ve kolon kanseri gibi) oluşmasını
engellediğini ortaya koymuştur. İçeriğindeki “genistein” adlı bir madde anormal hücre
oluşmasına neden olan enzimlerin aktivitesini ortadan kaldırarak bu etkiyi sağlamaktadır.
Soya filizlerindeki C vitamini “Saurvy” hastalığını önlemektedir.
Soya fasulyesi, B1 ve B2 vitaminleriyle E ve K vitaminlerini ihtivâ eder. Bilhassa “Pelegra”
hastalığına karşı “Niacin” maddesince zengindir.
1.6 Kullanım Alanları Kolestrol içermeyen yapısı, yüksek kaliteli protein içeriği ve baklagiller içinde en kolay
sindirilen ürün olma özelliği ile sarı altın, hatta asrın bitkisi olarak da adlandırılan soya fasulyesi çok
çeşitli kullanım alanları bulunan bitkisel bir gıda maddesidir. Soya taneleri çimlendirilip filizleri sebze
olarak yenebileceği gibi, işlenerek soya yağı ve unu elde edilir. Soya dünyada bitkisel yağların ve
yüksek proteinli hayvan yemlerinin başlıca kaynağıdır.
Hamur ürünleri (ekmek, kurabiye, bisküvi, kekler, baklava, pasta, hamur tatlıları, dondurma
külahı, makarna, şehriye, mantı, tarhana, leblebi vb.),
Bebek mamaları,
Şekerleme ürünleri (çikolata, helva),
Alerji yapmayan süt ve süt ürünleri (yoğurt, peynir, dondurma vb.),
Özel diyet ürünleri,
Yapay et ürünleri,
Kuru / soğuk hazır yemek karışımları ile soya gıda sektöründe kullanılmaktadır.
8
Soya bitkisi, olağanüstü özellikleriyle sağlıklı beslenme ve tıp alanlarının yanı sıra tutkal,
mürekkep, sabun, benzin, böcek ilacı, alkol, plastik ve lastik gibi 400'ün üzerinde endüstriyel ürünün
üretiminde de kullanılan ender tarla bitkilerinden biridir.
Türkiye’de gıda sektöründe yeni yeni yaygınlaşmaya başlayan tüketiminin dışında soya,
ağırlıklı olarak yem sektöründe kullanılmaktadır. Yağı alındıktan sonra geriye kalan küspe bol
miktarda protein içerdiğinden, iyi bir hayvan yemi olarak özellikle kanatlı yem rasyonlarında yüksek
oranda kullanılmaktadır. Bu sektörde soya yeşil gübre olarak da kullanılmaktadır. Karma yem
sektörünün tercih ettiği ilk dört madde içinde tam yağlı soya, soya küspesi, ayçiçeği küspesi ve çiğit
küspesi yer alırken ağırlık soya bitkisindedir.
Yem sektöründe kullanılan soya ürünleri ve kullanım amaçları şöyle belirtilebilir:
Küspe – Protein ihtiyacını karşılamak için
Soya yağı – Enerji kaynağı olarak
Tam yağlı soya – Hem protein hem de enerji kaynağı olarak kullanılmaktadır.
2 SOYA ÜRÜN ÇEŞİTLERİ
2.1 Soya Yağ Ürünleri ve Özellikleri Ülkemizde değeri yeni anlaşılmaya başlayan ve sağlığına değer veren tüketicilerce daha çok
tercih edilen soya yağı, istatistiklere göre dünyada en çok üretilen ve tüketilen bitkisel yağ
konumundadır. Türkiye'deki tüketiciler, dünya üzerinde en çok tüketilen soya yağıyla 1990'lı yılların
başlarında tanıştılar.
Bütün bitkisel yağlar gibi, soya yağı da kolestrolsüzdür. Yüksek oranda doymamış yağ
içerdiğinden, tohumun % 20'sini oluşturan yağlar salata, kızartma yağı ve margarin olarak
kullanılmaktadır. Soya yağında omega-3 ve omega-6 yağ asitlerinin kendine özgü bir karışımı
bulunmaktadır. Soya yağındaki omega-3 yağ asitleri kalp hastalığı riskini azalttığı kanıtlanan balık
yağının içeriğindeki yağ cinsine benzer özelliktedir. Başlıca yağ ürünleri gliserol, rafine soya yağı,
soya lestisinindir. Kaliteli bir soya yağının rengi açık, berrak, akıcı ve iyi filtre edilmiş olmalıdır.
Ayrıca soya yağının kullanılması ile anti-korozyon maddeler, macun bileşenleri, inşaat
malzemeleri, beton katkı maddeleri, bakım yağları, dezenfektan, toz kontrol maddeleri, elektrik
izolasyonu, fungisitler (mantar zehirleri), metal kaplama, mürekkep vb. ürünler elde edilmektedir.
2.2 Tam Soya Ürünleri ve Özellikleri
2.2.1 Soya Unu
Soya fasulyesinin kavrulup öğütülmesiyle elde edilen soya unu, yüksek nitelikli protein
açısından zengin olmakla birlikte mükemmel bir demir, kalsiyum ve B vitaminleri kaynağıdır. Ekmek
9
üretiminde ve tüm unlu mamullerde kullanılan soya unu sayesinde hem ürünün maliyeti düşmekte
hem de kalitesi artmaktadır.
Enzim Aktif Soya Unu: Soya fasulyesinin kabukları ayrıldıktan sonra hiçbir ısıl işlem
görmeden öğütülmüş halidir. Herhangi bir ısıya maruz kalmadığı için enzimlerin tamamı aktif
haldedir. Yağı ayrılmamıştır, dolayısıyla bünyesinde % 18 oranında yağ ve % 36 protein içerir.
Özellikle aktif halde bulunan ve ekmeğin beyazlamasını sağlayan Lipoksijenaz enzimi ve soya
yağının hamurda gevrekleştirici etki yapması nedeniyle ekmek katkı maddeleri içerisinde
kullanılabilen bir soya unu tipidir.
Yağsız Beyaz Soya Unu: Ekmekçilik ve unlu mamullerde en çok kullanılan soya unu
çeşididir. Yağı % 1 seviyesine indirilerek hafif bir ısıtma işlemi görmüştür ve Protein Çözülebilirlik
Oranı (PDI) 70 seviyesindedir. Enzim aktif soya ununa göre daha beyazdır ve % 50 protein içerir.
Sağlık Bakanlığının açıklamasına göre Türkiye’de yıllık 44 milyar adet ekmek üretilmekte ve
bunun 4 milyarı israf edilmektedir. Günlük olarak arz edilen ekmeğe % 5 oranında katılacak soya unu
ile hem protein ihtiyacı karşılanacak hem de soyanın bayatlamayı geciktirici özelliği sayesinde ekmek
israfı önlenerek yılda milyarlarca dolar tasarruf edilmiş olacaktır.
2.2.2 Soya Sütü
Soya fasulyesinden zengin içerikli besin değerlerine sahip, laktozsuz, gluetensiz, kafeinsiz, bol
omega-3 içeren, az yağlı, protein kaynağı, fındık tadında kremsi bir soya sütü üretilebilmektedir.
Sıcak veya soğuk olarak tüketileceği gibi taze soya sütü +4 ile +5 derecede buzdolabında saklanmalı
ve 15 gün içinde tüketilmelidir. Soya sütü inek sütünün kullanıldığı her yerde kullanılabilir. Sade ya
da aromalı çeşidi ile ferahlatıcı bir içecek olabilir. Ayrıca kolestrolsüz ve doymuş yağ oranı düşük bir
krema sosu olarak ve her türlü sütlü tatlı yapımında kullanılmaktadır. Hayvan beslenmesinin güç
olduğu ülkelerde süt yerine soya sütünün kullanılması teşvik edilmektedir.
2.2.3 Tofu
Soya loru olarak da bilinen tofu, soya sütünün nagari adlı doğal maya ile mayalandırılması
sonucu elde edilen bir çeşit peynirdir. Limon suyu ya da sirke gibi asidik gıdalar kullanılarak da lor
elde etmek mümkündür. Yemek tariflerinde tofu bir çeşit sünger gıda olarak kullanılmaktadır. Her
türlü çeşniyi absorbe etme özelliğine sahip olup zengin protein içermekte ve hazmı
kolaylaştırmaktadır. Kahvaltılarda, parçalanarak veya rendelenerek çorba ve sulu yemeklerde,
salatalarda, pasta ve börek yapımında kullanılmaktadır.
2.2.4 Soya Proteini- Soya Eti
Dünyada ve ülkemizde sosis, salam, köfte, hamburger, sucuk gibi et ürünlerinin hazırlanması
sırasında, hem teknolojik nedenlerle ürün kalitesini iyileştirme amaçlı, hem de ürün maliyetlerini
azaltıcı yönde et ikamesi olarak yaygın olarak kullanılan soya proteinleri, et proteinleri ile fonksiyonel
açıdan aynı özelliklere sahiptir. Bitkisel protein kaynağı olan soya besin değeri açısından, en az et
10
kadar değerlidir. Hayvansal ete oranla kolesterol ve yağ içermeyen yapıları sayesinde daha sağlıklı ve
yararlanımı yüksek ürünler olarak kabul edilirler.
Soya fasulyesi proteininden; elyaf, antibiyotik, asfalt emülsiyonları, ambalaj folyoları, sunta,
plastik, polyester, tavuk ve balık yemi olarak büyük ölçüde istifade edilmektedir.
2.2.5 Soya Filizi
Yeşil soya fasulyesinin uzantısı olan soya filizi, genellikle çiğ olarak tüketilmektedir. İçinde
bulunan B vitamini türevlerinden folik asitin rahim, akciğer ve bağırsak kanserine karşı koruyucu bir
etkisi bulunmaktadır.
2.2.6 Soya Lesitini
Soya fasulyesi ürünlerinden olan soya lesitininden ilaç yapımı, fırıncılık, beslenme, köpük
giderici, maya, insektisit (böcek zehiri), yapay dana sütü ve kozmetik gibi birçok alanda
faydalanılmaktadır.
2.2.7 Piyasadaki Diğer Soya Ürünleri
Soyella: Şeker ve % 100 soyadan oluşan krem çikolatadadır.
Soyalı Zater: Soya, kekik, rezene, anason, kimyon, diğer baharatlar ve zeytinyağdan oluşan
birçok riske karşı vücut direncini arttıran bir üründür.
Soyalı Zeytin Ezmesi: Soyalı zeytin ezmesi, zeytindeki oleik asit ve soyadaki Omega-3
asitleri ile zengin protein içermektedir. Kahvaltılarda, brunchlarda tüketilebilen önemli bir besin
kaynağıdır.
Miso: Miso Japon mutfağının ruhunu yansıtan tuzlu ve zengin çeşnili bir tatlandırıcıdır.
Japonlar yeni bir güne kuvvetlendirici bir tas miso çorbası ile başlarlar. Misoyu gün boyu yedikleri
diğer yemeklerde pek çok gıdaya lezzet katmak için kullanırlar.
Tempeh: Tempeh oldukça sağlıklı ve lezzetli bir besindir. Haşlanmış soya fasulyesi ile pirinç
ya da darının karıştırılmasıyla hazırlanır. Karışım 24 saat bekletilir. Tempeh geleneksel bir Endonezya
yemeğidir. Kimi yerlerde etin alternatifi olarak kullanılabilir. Dondurulmuş gıda olarak aylarca
saklanabilir. Tütsülenmiş ya da fındıksı bir tadı vardır. Çiğnemeyi gerektiren yapısından dolayı ızgara
yapılmış hali sandviçlerde veya çorba ve salatalarda kullanılır.
Soya Kahvesi: Kolestrolsüz ve kafeinsiz soya kahvesi çay ve normal kahveye bir alternatif
olmaktadır. Sıcak veya soğuk içilebilen bir fincan soya kahvesi, 10-20 mg izoflavon ihtiva eder ve
vücutun izoflavon ihtiyacını karşılamada önemli bir üründür. Kafeinsiz normal kahveler toksik
kimyasallarla elde edilirken, soya kahvesi doğal olup Amerika ve Kanada’da kolestrol düşürücü
olarak tavsiye edilmektedir.
Soya Sosu: Soya sosu, buğday unu, şeker ve tuzlu su karışımından hazırlanan bir
tatlandırıcıdır.
11
3 SOYA TARIMI
3.1 İklim,Toprak İsteği, Toprak Hazırlığı ve Ürün Ekimi Sıcağı seven tropik ve subtropik bölgelerde iyi gelişen, tohumuyla çoğaltılan soya fasulyesi,
soğuk ılıman bölgelerin kısa gün bitkisidir. Su geçirgenliği iyi olan, suyu göllendirmeyen fakat su
tutma kapasitesi olan, milli ya da killi-kumlu topraklarda yetişen soya bitkisi için Ph’ı 5,5-7,0
arasındaki topraklar en ideal topraklardır. Soya, topraktaki tuzluluğa karşı hassas olup asit topraklarda
manganez zehirlenmesi ve soya bakterisi faaliyetlerinde durma, Ph’ı 7,5’den yukarı topraklarda demir
noksanlığı görülebilmektedir.
Soyada en uygun toprak hazırlığı metodu, sırasıyla sulama, toprak işleme ve ekim şeklidir.
Ekim üstüne sulama yapma metodu ise, kaymak oluşumunun çıkışları olumsuz etkilemesi yüzünden,
sadece zaman darlığı olduğunda veya geciken ekimlerde tercih edilmelidir.
Soya ekimi yapılacak toprak, tavında iken sonbaharda 20-25cm derinlikte pullukla sürülür.
Şubat ayı içerisinde kültivatör ile toprak karıştırılır. Ekim zamanına kadar bu şekilde bekletilen
toprak, ekimden hemen önce goble-diks ile tekrar karıştırılır. Gübre ve yabancı ot ilaçlarının
uygulanmasından sonra, toprak tekrar goble-diks ile iyice ufalanır. Daha sonra sürgü veya tapan
çekilerek toprak sıkıştırılır ve tarla ekime hazır hale gelir. Ekimi mibzerle yapılmalıdır.
Soya için uygun tohum yatağı makineli ekimde tohumların eşit derinliğe düşmesini sağlayacak
şekilde düzgün olmalıdır. Ekim sıra arası 60 cm’den fazla olmamalıdır. Sıra üzeri 4-5 cm, derinliği de
3-4 cm olmalıdır. Dar sıra aralıklarla ekim yapılması yabani otları soya bitkisi doğal ortamında
bastırarak yabani ot mücadelesi gerektirmeyecek ve ek bir maliyet oluşturmayacaktır. Sıra ekinin dar
olması hem tohumun verimini arttırırken hem de hasat kayıplarını azaltmaktadır.
Soya toprağa organik madde ve azot sağlayarak, toprağın verimliliğini arttıran önemli bir
münavebe bitkisidir. Akabinde ekilebilecek hububat, pamuk, yer fıstığı, çeltik, susam vb. gibi ikinci
bir üründen daha da fazla verim elde edilmektedir. Bundan dolayı da ekim nöbeti için en uygun
bitkilerden birisidir.
Soyanın yazlık bir baklagil olması sebebiyle ekimi bahar aylarında yapılmaktadır. Ana ürün
olarak ekilecekse nisan ayı ortasından mayıs ayı ortalarına kadar ekim gerçekleşebilir. Ana ürün soya
tarımında ekim zamanı toprak sıcaklığına göre ayarlanmalıdır. İyi ve zamanında bir çimlenme ve ürün
çıkışını sağlamak için toprak sıcaklığı en az 10-12 ºC olmalıdır. İkinci ürün olarak soya tohumları
buğday hasadından sonra 10-15 gün içerisinde aynı yere ekilebilmektedir. Yetiştirilmesi fasulyeye çok
benzeyen soya, gelişme süresince 2500-3000 ºC’ lik ısı toplamına ihtiyaç duyan bir tarım bitkisi olup
geniş tarlalarda ve büyük boyutlarda üretimi yapılmaktadır. İkinci ürün soya tarımında ekimin
gecikmesi ise verimi azaltarak hasadın yağmurlu döneme kalmasına sebep olmaktadır.
12
3.2 Tohum Miktarı ve Çeşit Seçimi Son yıllarda üretimine bağlı olarak soya çeşitlerinin sayısındaki azalmaya karşın, piyasada 1.
ve 2. ürün ekim zamanına uygun soya çeşitleri mevcuttur. Sertifikalı tohumluğun kullanımı tercih
edilmeli, çiftçi kendi ürününden tohumluk ayırmak zorunda kalıyorsa; hastalıksız, kaliteli ve
çimlenme oranı yüksek tohumlukları kullanmalıdır.
Çeşit seçimi çeşidin verimi, bulunduğu ortama uyumu, olgunlaşma süresi ve diğer özellikleri
dikkate alınarak yapılmalıdır. Bazı çeşitlerin belirli çevrelere uyumlarında farklılıklar görülmekte olup
tohum seçiminde sadece verime değil üretim şekli ve çevre uyumuna da bakmak gerekmektedir. Bir
çeşidin bölgede yanlış seçilmesi, o çeşidin o bölgede olgunlaşmasını tamamlayamamasına neden
olurken, ikinci üründe ve geciken ekimlerde daha erkenci çeşitler tercih edilmelidir.
Soya çeşitleri, 13 olgunluk grubuna ayrılır. Bunlar 000, 00, 0, I, II, ……X gruplarıdır. Farklı
soya grupları farklı özelliklere uyum sağlamaktadır. Dünyanın kuzeyinden güneyine doğru gidildikçe
I, II ve III grubundaki çeşitlerin daha iyi uyum sağladığı gözlenmiştir. Ülkemizde ise 0 grubu ile V
grup arasındaki olgunluk grubuna dahil soya çeşitleri rahatlıkla yetiştirilebilmektedir.
Ekilen tohum miktarı soyanın verimliliğini etkileyen en önemli faktörlerden biridir.
Kullanılacak tohum miktarı ekim sıra aralığına ve seçilen çeşidin bin tane ağırlığına göre
değişmektedir. Geciken ekilişlerde dekara 8-10 kg, zamanında yapılan ekilişlerde ise 7-8 kg tohumluk
kullanımı yeterlidir.
3.3 Bakteri Aşılaması Bakteri, soyanın köklerinde onunla ortak yaşayan ve havadaki azotu alıp bitkinin kullanımına
veren küçük canlılar olup, ekim sırasında toz halindeki bu bakteriyi soya tohumlarına bulaştırıp
toprağa vermek gerekmektedir. İlk kez soya tohumu atılacak toprağa ekimden önce soya bakterisi
aşılanmalıdır. Tohumların bu kültür ile aşılanması sayesinde soya köklerinde nodozite oluşur. Böylece
verim ve ürün protein oranı artar. Aynı zamanda hem daha az azotlu gübre kullanılmış olur hem de
köklerindeki nodozitelerle soyadan sonra gelecek bitkiye azot bırakmasına yardımcı olunur. Tohum
aşılamasında şunlara dikkat edilir:
Aşılama materyeli taze olmalı,
Aşılanmış tohumlar güneş ışığı etkisine bırakılmamalı, uzun süre bekletilirse bakteriler
ölebilir ve aşılamanın etkisi olmaz.
Ekilinceye kadar serin ve gölge bir yerde saklanmalı,
100 kg soya tohuma 1 kg su, 1 kg toz bakteri ölçülerinde aşılama yapılarak siyah renkli
bakterinin bütün tohumlara yapışması sağlanmalıdır.
13
3.4 Gübreleme Soya ekiminde bakteri kullanılacağından fazla azot vermeye gerek yoktur. Önerilen gübre
miktarı 2,5 kg/da. azot, 6 kg/da. saf fosfordur. Soyada üst gübrelemeye de çoğu zaman ihtiyaç
duyulmaz.
Kombine mibzerle ekim yapılacaksa gübre ekimle birlikte verilir. Çekili mibzerle ekim
yapılacaksa diskarodan önce serpilir ve diskaro çekilerek toprağa gömülür.
Gübrelemenin doğru yapıldığının yapılmadığının anlaşılması için saçak kökleri zedelemeden
sökülen bitkilerin köklerinde, içi pembe renkli yumrucuk oluşup oluşmadığına bakılmalıdır. 5-10 adet
yumrucuk oluşmamışsa ya da var olan yumrucukların iç rengi yeşil veya siyah renge dönmüşse,
bakterilerin ölmüş olduğunu anlarız. Bu durumda sulama öncesinde dekara 20 kg amonyum nitrat
veya 10 kg üre verip sulama yapılmalıdır.
3.5 Bakım İşleri 3.5.1 Sulama
Maksimum verim için su gereksinimi, iklim ve gelişme dönemi uzunluğuna bağlı olarak
450-550 mm. arasındadır. İyi bir ürün için zamanında ve yeterli miktarda su verilmelidir. Bu ürün
sulamasında tava metodu kullanılmalıdır. Soya fasulyesinde aşağıdaki gelişim dönemlerinde sulama
yapılmalıdır.
1. nci su: Bitki boyları 8-10 cm olduğunda;
2. nci su: İlk çiçekler görülmeye başlandığında;
3. ncü su: Alt baklalar şişmeye başladığında;
4. ncü su: 3. ncü sudan 10-15 gün sonra yapılmalıdır.
Soya bu gelişim dönemleri içinde en çok çiçeklenme ve özellikle bakla oluşumu devresinde
suya ihtiyaç duymaktadır. Bu nedenle sulama zamanlarını kaçırmamak gerekir.
3.5.2 Çapalama
Soya için yabani otların kontrolü çok önemlidir. Özellikle soyanın ilk yetişme evrelerinde
tarlada bulunan yabani otlar gelişimi olumsuz etkiler.Yabancı ot kotrolünün bitkinin tüm gelişme
devresinde yapılması en uygundur. Genellikle ekimden önce veya çimlenme öncesi yabani ot
öldürücüsü (herbisit) uygulaması ile çıkış sonrası herbisit uygulamaları yabancı ot savaşımı için
önerilmektedir. Bu ilacın miktarı toprak yapısı, yabani ot yoğunluğu ve otun yaprak genişliğine göre
ayarlanmalıdır. Tarladaki ot yoğunluğuna göre 2-3 kez traktörle ara çapası yapılmalıdır. Özellikle
birinci ve ikinci sulamadan sonra bitki sıklığına bağlı olarak yabancı ot gelişimi zayıflar ve çoğunlukla
üçüncü çapaya gerek kalmaz.
Toprak neminin fazla olması çapalama sırasında bitkiye zarar verebilir. Bu sebeple kimyasal
ilaçlarla mücadele yapılması tercih edilebilir.
14
3.5.3 Hastalık ve Zararlılar
Tohum çürüklüğü, fide hastalıkları, kök ve alt gövde çürüklüğü, gövde ve bakla hastalıkları,
bakteriyel şişlikler, yaprak yanıklıkları, sarı mozaik hastalığı ve Antraknoz soya bitkisinde görülen
başlıca hastalıklardır. Yeşil kurt, kırmızı örümcek, beyaz sinek, pamuk yaprak kurdu, çizgili pamuk
yaprak kurdu ve kokulu yeşil böcek soya bitkisi zararlıları olup tüm hastalık ve zararlılar soya
bitkisinin verimini düşürmektedir.
Başta toprak nematodları olmak üzere bakteriler, mantarlar ve virüsler soya hastalıklarının
başlıca sebepleridir. Tarlada virüs bulaşan bitki tespit edildiğinde, yayılmayı önlemek için bu bitki
hemen sökülmeli, yakılmalı yada derine gömülerek imha edilmelidir. Soya bitkisinin bütün kısımları
hastalığa maruz kalabilir ve hastalık derecesi çevresel şartlara bağlı olarak bazı değişiklikler
gösterebilir.
Soya tohumları ve fideleri kuş ve kemirgenler için uygun bir yem olduğu için, ekimden hemen
sonra bu hayvanlar büyük zararlar verirler.
Islah çalışmaları ile hastalıklara karşı dayanıklılık sağlanabilmektedir. Hastalıklara dayanıklı
ve dirençli çeşitler seçilerek, ürün rotasyonu ve ürün artıklarına uygun işlemler yapılarak hastalıklarla
mücadele edilebilir. Zararlılar ve hastalıklar ile mücadele kimyasal pestisitlerle yapılmaktadır.
3.6 Hasat Soya hasadının tam zamanında yapılması çok önemlidir. Erken hasat buruşmaya, geç hasat ise
meyvelerin dökülmesine sebep olur. Hasat için tanelerin sertleşmesi ve dişle zor kırılması gerekir.
Hasat zamanı soyanın sararmış yaprakları kurur, dökülür ve baklalar çeşide göre kirli sarı veya
esmerimsi bir renk alır.
Hasat biçerdöver ile yapılır. Yaprakların dökülmesinden 3-4 gün sonra tarlaya biçer-döver
sokulabilir. Hasat ana üründe eylül ayı ortası-sonu; 2. üründe ise ekim ayı ortasında yapılabilir.
Hasattan sonra rutubet miktarını azaltmak için ürün 3-5 gün süre ile güneşte veya satın alma
yerlerindeki suni kutucuklarda kurutulmalıdır. Hasat ve harman işlemi sırasında tohum nemi
% 13’den düşük ise tohumların çabuk kırılması, çimlenme ve canlılığının kaybolmasına neden olur.
Hasatta biçer-döverin hızı yavaş olmalı ve yavaş çalıştırılmalıdır. Tohum yabancı maddelerle karışık
ise temizlenmeli, nemi % 14’den yüksek ise gölgede havalandırılıp- kurutulup nemi düşürüldükten
sonra depolanmalıdır.
Soya fasulyesinin hasadı diğer yağ tohumlarına göre daha kolaydır. Soya fasulyesinin başka
bir avantajı da yetişme süresinin çok kısa olması nedeniyle (ekilen tohumlar 3-4 ay içinde hasada
hazır hale gelir) ürünün dünyadaki talebe adapte edilebilmesidir.
3.7 Verim Normal şartlardaki verim ölçüsü 1. ürün olarak 300-400 kg, ikinci üründe ise 250-350 kg ürün
alınmasıdır. Bu verim 1 m²’de 40-50 bitkinin olması, bitkide bakla sayısı ve tane ağırlığının da yüksek
15
çıkmasıyla gerçekleşmektedir. Hasadın gecikmesi, baklaların çatlamasına ve verimin düşmesine
neden olurken, biçerdöverle yukarıdan biçme de alt baklaların toprakta kalmasını ve dolayısıyla hasat
kayıplarını arttırmaktadır.
3.8 Depolama Hasatı yapılan ürün, tohumların kızışmasının ve bozulmasının önlenmesi için ısısı
20-22°C’den az ve hava nispi neminin % 60’dan düşük olduğu bir depoda depolanmalıdır.
Kurutmaya serilen ya da depolanan ürünün yığın kalınlığı 30-40 cm’den daha yüksek
olmamalı ve ürün ara sıra karıştırılarak havalandırılmalıdır.
4 TÜRKİYE’DE SOYA SEKTÖRÜNÜN MEVCUT DURUMU VE
PERFORMANSI
4.1 Üretim ve Tüketim Ülkemizin soya ile tanışması I. Dünya Savaşı sonrasında olmuştur. İlk zamanlar “Çorum
Fasulyesi” olarak yayılmaya başlayan soyanın ekimi I.Ürün olarak Orta ve Doğu Karadeniz
bölgesinde yaygınlaşarak, Samsun ve Ordu illerinde 1980 yılına kadar soya fasulyesi üretilmiştir.
1981 sonrasında soya fasulyesi yerini mısır, çay, tütün gibi daha yüksek gelir getiren ürünlere
bırakmış olup bu bölgede soyanın ekim alanları giderek azalmıştır. Zamanla soya fasulyesi ekimi
II.Ürün Projesi kapsamında Çukurova Bölgesine kaydırılmıştır. Bu projenin uygulamaya
konmasından sonra soya ekim alanlarında 1988 yılına kadar istikrarlı bir artış sağlanmıştır. Ancak
alım yapan kuruluşların depolama ve finansman gibi sorunlarının oluşu, uygulanan fiyat politikaları,
üreticilerin diğer ürünlere yönelmesi sebebiyle diğer yağlı tohumlu bitkilerde olduğu gibi soya ekim
alanlarında da azalma olmuştur.
Soya üretimi Türkiye’de Trakya, Marmara, Karadeniz ve Akdeniz Bölgelerinde ana ürün
olarak, Ege, Güneydoğu Anadolu ve Akdeniz Bölgelerinin sulanır tarım alanlarında ise ikinci ürün
olarak yapılmaktadır.
Soya ekiminin % 91’i Adana, Osmaniye, Hatay, Mersin, K.Maraş illerini kapsayan Akdeniz
bölgesinde, % 8’i Karadeniz Bölgesinde Ordu ve Samsun civarı ile % 1’i Ege bölgesinde
gerçekleşmektedir. Yıllara göre değişmekle birlikte ortalama 20.000 hektarda soya ekimi
yapılmaktadır.
Ülkemizdeki soya üretimi genel olarak istikrarlı olmamakla birlikte, tarım politikalarına bağlı
olarak dönemsel artış ve azalışlar ile dalgalı bir seyir izlemektedir. Soya üretimi 1987 yılında 250.000
tona yükselmiş ise de çeşitli nedenlerle bu güne kadar azalarak 2004 yılında % 10 seviyesi olan
25.000 tona kadar düşmüştür.
16
Yıllar İtibariyle Soya Fasulyesi Üretimi (ton)
Kaynak : Dünya Tarım Örgütü(FAO) & ABD Tarım Bakanlığı (USDA)
1999 yılından sonra 2000 yılında meydana gelen düşüşün ardından 2001 yılında Türkiye’nin
üretim miktarı tekrar artmıştır. Üretim miktarı 2001 yılında bir önceki yıla oranla % 11 artarak 50.000
ton, 2002 yılında ise % 50 artarak 75.000 ton seviyesine ulaşmıştır. Bu, soya üretiminde 1990 yılından
sonra ulaşılan en yüksek miktar olmuştur. 2003/04 döneminde üretim miktarında bir önceki yıla göre
% 30, 2004/5 döneminde % 44 düşüş olmasına karşın, 2005/6 döneminde soya üretiminde % 100 bir
artış beklenmektedir.
Ülkemiz soya üretimi açısından yeterli kapasiteye sahip olmasına rağmen, soya üretimi
istenilen düzeye ulaşamamıştır. Buna sebep olan en önemli faktör, üreticinin yeterli desteği alamaması
ve dolayısıyla katma değeri yüksek ürünler yerine, buğday gibi düşük maliyetli ürünlere yönelmesidir.
Potansiyelimizi yeterince kullanamamamızın diğer sebepleri ise soyanın üretim ve değerlendirmesine
yönelik yeterli altyapının bulunmaması ve araştırma faaliyetlerimizin yeterli düzeyde olmamasıdır.
Tüketim açısından soya ürününün ülkemizdeki durumunu incelediğimizde, soyanın en çok
hayvan yemi olarak tüketimi mevcuttur. Gıda sanayinde ise en çok soya fasulyesinin işlenmesiyle elde
edilen soya yağı tüketilirken, ülkemizde de soyanın faydalarının yavaş yavaş anlaşılması ve biyodizel
üretiminde ihtiyaç olması sebebiyle soya yağı tüketiminde yıllar itibariyle artış saptanmıştır.
4.2 Dış Ticareti Ülkemizde dış ticarete konu olan soya ürünleri soya fasulyesi, soya yağı ve fraksiyonları, soya
fasulyesi yağı üretiminden arta kalan küspe ve katı atıklar, soya sosu ile soya fasulyesi unu ve
küspeleridir. Bu ürünlerin dış ticareti mevzuatta belirtilmiş standartlara uyularak gerçekleşmektedir.
Yıllar Üretim 1950 4.0001960 5.0001970 12.0001980 2.0001987 250.0001990 162.0001998 60.0001999 66.0002000 45.0002001 50.0002002 75.0002003/04 45.0002004/05 25.0002005/06 (Tahmini) 50.000
17
4.2.1 Soya Fasulyesi ve Soya Küspesi İthalatı
Türkiye’de soya küspesi ve soya fasulyesi ticareti, üretiminin tüketimi karşılamada yeterli
düzeyde olmaması ve iç piyasadaki talebin yüksek olması nedeniyle ağırlıklı olarak tek yönlü ve
ithalat şeklindedir. Ayrıca verimi arttırmak için gerektiğinde yüksek verimli yağlı tohumluk da ithal
edilmektedir.
Soya, yem sektörünün ikamesi olmayan en önemli hammaddesidir. Tam yağlı soya ve soya
fasulyesi küspesi kanatlı yemlerimize % 25-35 oranında öncelikli olarak giren hammaddedir. Soya ve
soya ürünlerinin nerede ise tamamını bugün için ithal etmek durumunda olan ülkemizde bu ürünlere
ihtiyaç, kanatlı yem üretiminin artışı oranında artmaktadır. Yem sanayi için yapılan ithalatın önemli
nedenlerinden biri ithal küspelerinin protein oranlarının yerli üretime göre yüksek oluşudur.
Yağlı Tohum ve Küspeleri İthalatı (miktar: ton)
Hammaddeler
2001 2002 2003 2004
2005
2006Ocak-Mayıs
Ayçiçeği Tohumu Küspesi
53.498 59.753 115.445 351.803
281.863 236.958
Pamuk Tohumu Küspesi
10 6.664 - 34.682
5.428 -
Toplam
53.508
66.417 115.445 386.485
287.291 236.958
Soya Fasulyesi Küspesi ve Katı Atıklar
377.621 379.788 405.997 465.976
511.920 90.228
Soya Fasulyesi
321.252 612.498 813.636 681.964
1.154.504 290.279
Toplam
698.873 963.714 1.219.633 1.116.010
1.666.424 380.507
Genel Toplam
752.381 1.030.131 1.335.078 1.496.261
1.903.922 617.465
Soyanın Genel Toplamdaki Payı (%)
92,9 93,6 91,4 74,6
85,6 61,6
Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) İstatistiki verilere göre soya fasulyesi ithalatı miktar olarak 2003 yılına kadar artış göstermiştir.
2003 yılında 813.636 ton olan soya fasulyesi ithalatı 2004’de % 16,2 azalarak 681.964 ton olmuştur.
2005 yılında ise soya ithalatı bir önceki yıla göre % 69,3 artış göstererek 1.154.504 tona ulaşmıştır.
18
Ülkemiz soya fasulyesi küspesi ve katı atıkları ithalat miktarında 2001 yılından günümüze
kadar yükselen bir trend söz konusudur. Soya fasulyesi ve küspesinin toplam yağlı tohum ve küspe
ithalatı içindeki payı 2004’e kadar % 91,4’ün üzerinde seyrederken, bu oran 2004’de % 74,6’ya
düşmüş, ancak 2005’te tekrar yükselerek % 85,6 olmuştur.
2004 yılında miktar olarak soya fasulyesi ithalatında bir düşüş görülmesine karşın, değer
olarak son 5 yıl içinde soya fasulyesi ithalatı artış trendi göstermektedir. Ülkemiz yağlı tohum ve
küspe ihtiyacındaki ve dünya fiyatlarındaki artışa paralel olarak soya fasulyesi ve küspesi toplam
ithalat değeri sürekli bir artış eğilimi göstermektedir.
Yağlı Tohum ve Küspeleri İthalatı (Değer: bin $)
Hammaddeler
2001 2002 2003 2004
2005
2006Ocak-Mayıs
Ayçiçeği Tohumu Küspesi
6.428 7.521 12.707 53.689
35.480
24.745
Pamuk Tohumu Küspesi
1 628 - 5.066
988 -
Toplam
6.429 8.149 12.707 58.755
36.468 24.745
Soya Fasulyesi Küspesi ve Katı Atıklar
84.251 78.913 95.385 144.863
134.366 22.691
Soya Fasulyesi
67.387 139.614 220.441 226.828
328.533
75.610
Toplam
151.638 208.240 315.826 371.691
462.899 98.301
Genel Toplam
158.067 216.389 328.533 430.446
499.367 123.046
Soyanın Genel Toplamdaki Payı (%)
95,9 96,2 96,1 86,4
92,7 79,9
Kaynak: TÜİK
Yağlı tohum ve küspe ithalatımızın yaklaşık 1.904 milyon ton ve 500 milyon $ değerinde
olduğu 2005 yılında soya fasulyesi ve küspesinin genel toplam içindeki payı miktar olarak
% 85,6 iken değer olarak % 92,7 seviyesindedir.
19
Ülkeler İtibariyle Soya Fasulyesi Dış Ticareti
(2005)
Kaynak: TÜİK
Soya fasulyesi ithalatı en fazla dünyanın en önemli soya üreticisi olan ABD’den
gerçekleştirilmektedir. Ancak ABD’den yapılan soya fasulyesi ithalatı miktar ve değer olarak 2005
yılına kadar düşüş göstermiştir. ABD’den yapılan ithalatın toplam ithalat miktarı içerisindeki payı
2001 yılında 301.353,3 ton ile % 93,8, 2002 yılında 541.248,2 ton ile % 88,4, 2003 yılında 382.823,8
ton ile % 47,0, 2004 yılında 317.624,8 ton ile % 46,6 olmuştur. 2005 yılında ise 555.617,2 ton ile
% 48,1 pay ile yeniden artış göstermiştir. 2006 yılının ilk 5 ay içerisinde yapılan toplam 290.279,0 ton
ve 75,6 milyon $ değerindeki soya fasulyesi ithalatının yaklaşık % 70’i ABD’ye aittir. 2001-2005
döneminde ABD yerine özellikle Arjantin, Brezilya, Paraguay’dan yapılan ithalat arttırılmıştır.
Soya Fasulyesi Üretiminden Arta Kalan Küspe ve Atıklar (2005)
Ülke Adı İthalat Miktarı
(ton)İthalat Değeri
(bin $) ABD 297.959,5 75.398,6 Arjantin 172.921,9 47.027,2 Brezilya 40.112,8 11.405,9 Hollanda 901,2 520,8 İsrail 25,0 13,8 TOPLAM 511.920,5 134.366,3
Kaynak: TÜİK 2005 yılında gerçekleşen soya fasulyesi ithalatına benzer şekilde ABD küspe ihtiyacımızı
karşıladığımız en önemli ülkedir. Ancak 2001-2005 döneminde yapılan toplam soya küspesi ithalatı
içinde de ABD’nin payı yıllar itibariyle % 81,4, % 69,0, % 49,5 ve % 37,2 şeklinde bir düşüş
göstermiştir. Diğer yandan bu dönemde Arjantin’in payı bu dönemde yaklaşık % 10’dan % 46’ya
kadar çıkmıştır. 2005 yılında gerçekleşen soya fasulyesi küspesi ithalatının miktar olarak % 58,2’si,
değer olarak ise % 56,1’i ABD’den karşılanmaktadır. 2006 yılının ilk 5 ayında ise bu oranlar sırasıyla
% 67,4 ve % 70,2’dir.
Ülke Adı İthalat
Miktarı (ton)İthalat Değeri
(bin $) ABD 555.617,2 152.023,8 Almanya 4,2 3,8 Arjantin 207.235,2 63.001,2 Brezilya 188.731,1 54.967,5 Paraguay 66.048,7 21.506,7 Romanya 29.994,8 8.384,5 Ukrayna 73.968,9 19.289,0 Uruguay 32.904,1 9.356,7 TOPLAM 1.154.504,2 328.533,2
20
Soya küspesi ithalat miktarımızda dünyanın en önemli soya ihracatçıları olan ABD, Arjantin
ve Brezilya’nın payı % 99,8 iken bu oran soya fasulyesinde % 82,4’e gerilemektedir.
Ülkemizde düşük soya üretimini teşvik etmek ve böylece ithalatı engelleyebilmek için Mart
ayında ithalattaki gümrük vergi oranları arttırılmıştır. 2004-2006 dönemine ait soya fasulyesi ve
küspesi ithalatında uygulanan vergi oranları aşağıdaki tabloda verilmiştir.
Ocak
2004
Şubat
2005
Temmuz
2005
Ağustos
2005
Eylül
2005
Kasım
2005
Ocak
2006
Mart
2006
SOYA FASULYESİ 0 0 0 4 4 0 0 10
AB Ülkeleri 0 0 4 4 0 0 0 0
EFTA Ülkeleri 0 0 4 4 8 8 8 13,5
SOYA FASULYESİ KÜSPESİ DİĞER
Ülkeler 2 2 6 6 8 8 8 13,5
Kaynak: İthalat Gümrük Müdürlüğü 2004 Ocak ayından 2005 Ağustos ayına kadar soya fasulyesi gümrük oranı 0 iken, bu oran
2005 Ağustos ve Eylül ayları için % 4’e çıkmış, Kasım ayında tekrar 0’a inmiş ve 2006 Mart ayında
% 10 olarak gerçekleşmiştir. AB ülkeleri hariç, EFTA üyesi ve Diğer ülkelerden yapılacak soya
fasulyesi ithalatı, soya küspesi ithalatına göre daha caziptir.
Soya Fasulyesi Küspesindeki gümrük vergisi oranları da EFTA ve DİĞER ülkeler için 2004
Ocak ayından itibaren sürekli artış göstermiş ve 2006 Mart ayında % 13,5 uygulamasına gidilmiştir.
AB ülkelerinden soya küspesi ithalatında ise gümrük vergisi alınmamaktadır.
4.2.2 Soya Fasulyesi ve Soya Küspesi İhracatı
Ülkemizdeki üretim hacminin düşüklüğüne paralel olarak soya fasulyesi ihracatımız da
oldukça düşüktür. Hatta 2001 ve 2003 yıllarında soya fasulyesi ihracatı gerçekleşmezken, 2002
yılında 166,0 ton olarak gerçekleştirilen ihracat 2004 yılında 1.15,9 tona ulaşmıştır.
Soya küspesi ihracatımız 2001 yılında 8.296,5 ton iken 2002 yılında % 83,5 artarak 15.221,5
ton’a, 2003 yılında ise % 81,5 artarak 27.649,4 tona ulaşmıştır. Ancak 2004 yılında % 45,6 azalan
küspe ihracatımız 2005 yılında tekrar yükselerek 19.328,6 tona çıkmıştır.
Soya Fasulyesi Yağı Üretiminden Arta Kalan Küspe ve Katı Atıklar ihracatının 2001 yılında
% 88,7’si, 2002 yılında % 97,0’si ve 2003 yılında ise % 76,0’si K.KT.C ile Kuzey Ülke ve bölgelerine
yapılırken, 2004 yılında toplam küspe ve atık ihracatının % 69,0’u, 2005 yılında da % 74,3’ü
K.K.T.C’ne yapılmıştır. Soya küspesinde sınır komşu ülkelerimiz diğer ihracat yapılan ülkeleri
oluşturmaktadır.
21
Soya Fasulyesi ile Soya Fasulyesi Yağı Üretiminden Arta Kalan Küspe ve Katı Atıkların İhracatı
Ölçü Birimi 2001 2002 2003
2004 2005
2006Ocak-Mayıs
Miktar (ton) - 166,0 -
1.515,9 3,8 -
Soya Fasulyesi
Değer(bin $) - 39,5 -
686,6 2,6 -
Miktar (ton) 8.296,5 15.221,5 27.649,4
15.051,7 19.328,6 7.487,8
Soya Fasulyesi Yağı Üretiminden Arta Kalan Küspe ve Katı Atıklar
Değer (bin $) 2.228,4 3.571,5 6.925,1
5.162,8 5.192,5 2.023,8
Kaynak: TÜİK
4.2.3 Soya Yağı ve Fraksiyonları İthalat ve İhracatı
Soya fasulyesinin işlenmesiyle oluşan soya yağı ve fraksiyonlarının ithalatında da dönemsel
artış ve azalışlara rastlanmaktadır. 2001 yılında 154,6 bin ton soya yağı ve fraksiyonları ithalatı
gerçekleştirilirken bu miktar 2003 yılında 134,6 bin tona ulaşmıştır. 2004 yılında 75,4 bin tona
gerileyen ithalatımız 2005 yılında 191,0 bin ton ile en yüksek seviyesine ulaşmıştır.
2004 yılına kadar soya yağı ihtiyacımızı karşıladığımız ilk sıradaki ülke İspanya olurken,
2005 yılında 72.954,9 ton ve 2006 Ocak-Mayıs döneminde 41.116,4 ton gibi açık fark ile Arjantin
soya yağını öncelikli olarak temin ettiğimiz ülke konumuna gelmiştir. Soya fasulyesinin en önemli
ihracatçısı ABD’den ithal ettiğimiz soya yağı ve fraksiyonları son 5 yıl içinde giderek azalmış, 2006
Mayıs ayına kadar hiç ithal edilmemiştir.
Ülkeler İtibariyle Soya Yağı ve Fraksiyonları İthalatı
Ülkeler
2001 2002 2003
2004
2005
2006 Ocak-Mayıs
ABD 42.478,6 41.417,1 16.438,3 - 49,5 -Arjantin 24.362,0 40.007,5 22.874,7 2.358,5 72.954,9 41.116,4İspanya 56.589,8 43.247,5 36.153,2 39.316,0 47.016,5 600,0Portekiz 9.277,9 20.324,9 18.993,3 10.538,2 25.396,9 250,0TOPLAM MİKTAR (ton) 154.579,6 174.891,7 134.634,5 75.398,7 191.006,2 59.152,5TOPLAM DEĞER (bin $) 56.213,1 71.738,3 72.670,2 47.590,5 105.483,6 31.704,3
Kaynak: TÜİK
22
Soya yağı ve fraksiyonları ihracatımızın en fazla olduğu yıl 15.005,9 ton ile 2003 yılı iken, bu
miktar 2004’te % 75,7 azalarak 3.645,6 ton, 2005’te ise % 22,4 azalarak 2.828,9 tona gerilemiştir. Bu
gerilemedeki en önemli etkenlerin başında son yıllarda ülkemizde artan biyodizel üretimine soya yağı
başta olmak üzere bitkisel yağların girdi olması ve yağın iç piyasadaki tüketiminin artması
gelmektedir.
Soya Yağı ve Fraksiyonları ile Soya Fasulyesinin Unu ve Küspeleri İhracatı
Ölçü Birimi 2001 2002 2003
2004 2005
2006Ocak-Mayıs
Miktar (ton) 1.219,9 5.390,9 15.005,9 3.645,6 2.828,9 1.442,4Soya Yağı ve Fraksiyonları Değer (bin $) 606,9 3.246,1 12.012,9 3.153,8 2.270,1 1.185,2
Miktar (ton) 30,9 714,8 283,3 297,7 94,0 23,8Soya Fasulyesinin Unu ve Küspeleri
Değer (bin $) 17,0 204,2 97,9 191,3 63,9 17,3
Kaynak: TÜİK
Küçük miktar ve değerde de olsa dış ticareti gerçekleştirilen soya unu gibi alternatif bir ürünün
en çok ihracatının yapıldığı yıl 2002’dir. 2001 yılına göre aşırı bir artış ile 741,8 ton soya unu ihraç
edilmiştir. Bu ürünün ihraç miktarı 2003’te 283,3 ton, 2004’te 297,7 ton, 2005’te 94,0 ve 2006 yılının
Ocak-Mayıs döneminde ise 23,8 ton olarak gerçekleşmiştir.
4.3 Türkiye’de Soya Üreticilerine Verilen Yatırım Teşvikleri
GAP bölgesinde “GAP Bölgesel Kalkınma Programı” çerçevesinde soya üretmek isteyenlerin
yararlanabileceği Avrupa Birliği tarafından finanse edilen teşvikler verilmektedir. Bu programın
Kırsal Kalkınma Projesi başlığı altındaki “II. Ürün Soya Ekim Alanlarının Artırılması Projesi” 2006
yılı Mart ayında Diyarbakır’ın Ergani ilçesinde başlatılmıştır. 2007 yılının Mart ayında bitirilecek
projenin amacı “II. Ürün soya ekimini yaygınlaştırmak, temel araç ve girdi kullanım kapasitelerini
arttırmak, üretim pazarlama ve planlama ağını güçlendirerek çiftçi gelirini arttırmaktır.”
Bu projeden kırsal kesimdeki aileler, özel işletmeler, yerel sivil toplum örgütleri, yerel özel
işletmeler, merkezi ve yerel yönetimlerin temsilcileri, belediyeler vb. yararlanabilecektir.
5 DÜNYADA SOYA PİYASASI
5.1 Üretim ve Tüketim 5.1.1 Soya Fasulyesi
Soyanın kullanım alanlarının genişlemesi, insan beslenmesindeki önemi ve azalan enerji
kaynaklarına alternatif olacak biyodizel üretiminin arttırılması ile birlikte dünya soya ekim alanları ve
üretim miktarları artmıştır.
23
1940’da II.Dünya Savaşı sırasında 10 milyon metrik ton olan soya üretimi, 1990’da 110
milyon metrik tona ulaşmıştır. 2000 yılında dünya genelinde yaklaşık olarak 160 milyon ton olan soya
üretim miktarı 2003 yılında % 19 artarak 190 milyon tona, 2004 yılında ise % 13 artarak 215 milyon
tona ulaşmıştır.
Dünyada soya üretim miktarlarındaki artış, ekim alanı artışından daha fazla gerçekleşmekte
olup, Dünya Tarım Örgütünün 2005 yılına ait dünya soya üretimi tahmini 220-225 milyon ton
arasındadır. 2005 yılında yaklaşık 80 milyon hektar alanda soya fasulyesi ekimi
gerçekleştirilmektedir.
Yıllar İtibariyle Soya Fasulyesi Dünya Üretiminin Gelişimi (milyon metrik ton)
Yıllar Miktar 1940 101950 201960 251970 451980 801990 1102000 1602003/04 1902004/05 2152005/06 (Tahmini) 220-225
Kaynak : FAO & USDA
Soya Fasulyesi Dünya Üretimi ve Ekim Alanı (milyon metrik ton ve hektar)
24
Soya Ürünü Piyasa Yapısı (milyon metrik ton)
2002-03 2003-04 2004-05 2005-06 2006-07 2006-05 2002-06 Tahmin Tahmin % Değişim OrtalamaBaşlangıç Stoku 33,2 40,4 35,6 44,9 52,5 16,9 41,3Üretim 197,0 186,8 215,3 224,1 217,7 -2,9 208,2TOPLAM ARZ 230,2 227,2 250,9 269,0 270,2 0,5 249,5TOPLAM TÜKETİM
191,7 190,2 205,7 213,8 220,2 3,0 204,3
Son Stok 40,4 35,6 44,9 54,4 50,0 -8,1 45,1Stok/Kullanım % 21,1 18,7 21,8 25,4 22,7 -10,6 21,9İhracat 61,2 55,6 65,0 66,1 69,2 4,7 63,4
Kaynak: USDA
2002 yılından 2006 yılına kadar dünyada ortalama 208,2 milyon metrik ton soya fasulyesi
üretilirken bunun 204,3 milyon tonunun tüketilmiştir. Dünya toplam soya fasulyesi arzı 2002 yılında
230,2 milyon metrik ton iken 2003 yılında % 1,3’lük bir azalmaya karşın, son 3 yıldır sürekli artarak
2006 yılında 270,2 milyon metrik tona ulaşmıştır. 2006 yılında bir önceki yıla göre soya arzında
% 0,5’lik artış olacağı öngörülürken, tüketim artışının % 3,0 artacağı tahmin edilmektedir.
Son stok durumunda ise 2003 yılında üretim düşüşüne paralel olarak % 11,8 oranda bir
azalma olmasına karşın, 2004’ten günümüze soya fasulyesi stokunda artış söz konusu olup, son 5
yılda dünyada tüketilen soyanın ortalama % 21,9’unda stoklamaya gidilmektedir.
Ülkeler İtibariyle Soya Fasulyesinin Üretimi (milyon metrik ton)
Ülkeler 2001/02 2002/03 2003/04 2004/05 2005/06 tahmin
ABD 78,7 75,0 66,8 85,0 84,0Brezilya 43,5 52,0 51,0 53,0 58,5Arjantin 30,0 35,5 33,0 39,0 40,5Çin 15,4 16,5 15,4 17,4 17,0Hindistan 5,4 4,0 6,8 5,5 6,0Paraguay 3,5 4,5 3,9 3,8 4,5DÜNYA TOPLAM 185,1 197,0 186,8 215,3 224,1Kaynak : USDA
Dünyada soya üretimi bir kaç ülkenin tekelindedir. Dünya soya üretiminin yaklaşık % 90’nı
ABD, Brezilya, Arjantin ve Çin tarafından gerçekleştirilmektedir. Soyanın anavatanı Uzakdoğu
ülkeleri olmasına karşın, ABD ve Latin Amerika ülkelerindeki üretim bu ülkelerden oldukça fazladır.
ABD Tarım Bakanlığı verileri incelendiğinde, 2004-5 döneminde diğer yıllarda olduğu gibi
ABD’nin dünyada en etkili alana sahip olduğu ve en büyük soya üreticisi olduğu görülmektedir.
Bunun sebebi, soyanın bu ülkede bir sanayi haline gelmiş olması ve soyaya yönelik gen
25
araştırmalarının oldukça ilerlemiş olmasıdır. ABD’nin 2004-5 döneminde gerçekleşen 85 milyon
metrik tonluk üretimini 53 milyon metrik ton ile Brezilya, 39 milyon metrik ton ile Arjantin takip
etmektedir. Çin ise 17,4 milyon metrik ton üretim hacmi ile dünyanın 4. en büyük soya üreticisi
konumundadır.
Brezilya’nın bugünkü duruma ulaşmış olması ve dünyadaki önemli soya üreticilerinin arasında
yer almasının en önemli nedeni 1970’li yıllarda ülkede yürürlüğe giren tarım politikaları ile bu
politikaların doğru ve eksiksiz olarak uygulanmasıdır.
5.1.2 Soya Yağı
1995-2006 dönemine ait dünya yağlı tohum üretimini gösteren grafikte, soya yağlı tohumunun
kolza, ayçiçek, pamuk, palm, kopra, yerfıstığı gibi diğer yağlı tohumlarının toplam üretiminden bile
fazla miktarda üretilerek en önemli yağlı tohum olduğu görülmektedir. Son üç yıldır dünyada 200
milyon metrik tondan fazla soya yağlı tohumu üretilmektedir. Tüketimi açısından da palm, kolza,
ayçiçeği, pamuk, fındık, zeytinyağı gibi bitkisel yağlar içerisinde en önemli bitkisel yağdır.
Soya fasulyesinin kısmen ucuz olması ve II. Dünya savaşının ortaya çıkardığı zor koşullar
nedeniyle dünyadaki soya yağının tüketimi artmış ve soya yağı pazarı genişleme fırsatı bulmuştur.
Ülkeler İtibariyle Soya Yağı ve Fraksiyonları Üretim ve Tüketimi (milyon metrik ton)
2002/03 2003/04 2004/05 2005/06ÜRETİM 30,6 29,9 32,3 33,9ABD 8,4 7,8 8,8 9,1Arjantin, Brezilya, Paraguay 12,4 12,6 13,1 13,4TÜKETİM 30,1 29,8 31,9 33,5 ABD 7,8 7,7 7,9 8,2 Güney Asya, AB-25, Çin, Japonya, Meksika
8,5 9,0 10,1 11,1
Kaynak: USDA Veriler tahminidir.
26
Soya yağı günümüzde, yalnızca ABD’de değil aynı zamanda Batı Avrupa’da ve diğer ülkelerde
de tüketilen bir yağdır. ABD üretim miktarına paralel olarak, yaklaşık % 25 oran ile dünyada en çok
soya yağı tüketen ülkedir. ABD’yi Çin, AB-25, Japonya, Meksika ve Hindistan izlemektedir.
5.2 Dünya Dış Ticareti 5.2.1 Soya Fasulyesi
Dünya soya fasulyesi ihracatı son beş yıldır yaklaşık ortalama 60,4 milyon metrik ton olarak
gerçekleşmiştir. ABD’nin ortalama ihracat içindeki payı yaklaşık % 45,0 olup, bunu Brezilya ve
Arjantin izlemektedir.
Önemli Soya Fasulyesi İhracatçıları ve İthalatçıları (milyon metrik ton)
Ülkeler 2001/02 2002/03 2003/04 2004/05 2005/06 tahmin
İHRACAT ABD 28,9 28,4 24,1 30,0 24,8Brezilya 15,0 19,7 19,8 20,5 26,1Arjantin 6,0 8,7 6,7 9,5 10,0TOPLAM 53,6 61,7 55,6 65,0 66,1İTHALAT Çin 10,4 21,4 16,9 25,8 27,5Avrupa Birliği-25 18,5 16,9 14,6 15,4 14,8Japonya 5,0 5,1 4,7 4,3 4,3Meksika 4,5 4,2 3,8 3,6 3,7TOPLAM 54,1 62,7 54,3 64,7 65,3
Kaynak : USDA 2005 yılında dünya soya fasulyesi toplam ihracatı 66,1, ithalatı ise 65,3 milyon metrik ton
olmuştur. ABD’nin soya ihracatında 2003 ve 2005 yıllarında dönemsel düşüş görülmesine karşın, son
5 yılda Brezilya’nın soya ihracatı 15,0’dan 26,1 milyon metrik tona kadar hızla artmıştır. 2005
yılında ABD 24,8, Brezilya 26,1 ve Arjantin 10 milyon metrik ton soya ihracatında bulunmuştur.
Dünyanın en büyük ithalatçısı Çin’in soya fasulyesi ithalatı 2003-2005 döneminde % 62,7
artarken, Japonya ve Meksika’nın yaptığı ithalat önemli ölçüde gerilemiştir.
5.2.2 Soya Yağı
Dünya soya yağı ihracatının son 5 yıl içerisinde yaklaşık 8-10 milyon metrik ton seviyesinde
olduğu görülmektedir. Bu miktarın yaklaşık % 80’i dünyanın en önemli soya ihracatçıları olan
Arjantin, Brezilya, Paraguay ve AB-15 ülkeleri tarafından gerçekleştirilmektedir. ABD’nin soya yağı
ihracatının soya fasulyesi kadar olmadığı görülmektedir.
27
Ülkeler İtibariyle Soya Yağı ve Fraksiyonları İthalat ve İhracatı (milyon metrik ton)
2002/03 2003/04 2004/05 2005/06İTHALAT 8,4 8,3 8,8 9,4Güney Asya, AB-25, Çin, Japonya, Meksika
3,1 3,6 3,7 4,1
İHRACAT 9,4 8,8 9,1 9,4ABD 1,0 0,4 0,6 0,5Arjantin, Brezilya, Paraguay, AB-15
7,3 7,5 7,7 8,0
Kaynak: USDA Veriler tahminidir.
5.3 Dünya Soya Piyasalarındaki Gelişmeler Dünyada biyodizel üretimi artışına paralel olarak yağlı tohum üretimi de artmaktadır. Bu
gelişmelere bağlı olarak dünyada yağlı tohum stokları düşerken soya fasulyesi stoklarında bir artış
görülmektedir.
Arjantin, ABD, Çin gibi ülkelerde soya fasulyesi kırma ihracatı, Brezilya, AB gibi ülkelerde
soya fasulyesi ihracatı artmaktadır. Günümüzde ağırlıklı olarak küspe için soya fasulyesinin kırımı
gerçekleştirilirken ilerde yağ çıkarmak amacıyla da kırma yapılacaktır. Arjantin soya küspesi
ihracatında tekel olmak için ülkesinde çok büyük kırma tesisleri kurulmasını sağlamaktadır.
En önemli soya fasulyesi ihracatçılarından Brezilya’da ülkenin iç kesimlerinde üretilen
soyanın ihracat yapılacak limanlara taşınmasında lojistik problemler yaşanmaktadır. Diğer yandan
ülke para değerinin artması gübre ithalatı maliyetlerin artmasına ve ihracatçıların kar marjlarının
düşmesine neden olmaktadır. Düşen karlılık nedeniyle çiftçi soya üretiminde isteksiz kalmaktadır.
Global piyasada üreticiler soyanın beklenen fiyatlarına göre üretimlerini planlamaktadırlar.
Soya fiyatları,
Petrol Fiyatları
Enflasyon ve Faiz Oranları
Asya’daki Büyüme
Kuş Gribi
Hava Durumu (El-Nino vb.)
Kırma Marjı
Lojistik, Pazarlama Altyapı
gibi etkenlere bağlı olarak değişmektedir. Üreticinin zarar etmemesi için finansal piyasaları takip
etmesi şarttır. 2006 Aralık ayından beri stoklardaki artışa paralel olarak Chigo borsasında soya
fiyatlarında düşüş görülmekte ve büyük oranlarda fasulye ağırlıklı fon alımı mevcuttur.
28
6 MEVZUAT VE UYGULAMALARI
6.1 Ürün Standartları Soya ve soya ürünleri için Türk Standartları Enstitüsü (TSE)’ne tabi yaklaşık olarak 22 adet
standart bulunmaktadır. Bu standartların TS no.ları ve tanımları aşağıdaki tabloda belirtilmiştir:
TS No Tanım TS 4704 Soya Fasulyesi Ürünleri- Üreaz Aktivitesi Tayini TS 308 Soya Fasulyesi (Tadil 1-2-3 mevcut) TS 321 Soya Küspesi (Tadil 1 mevcut) TS 8970 Soya Fasulyesi Ürünleri- Krezol Kırmızısı İndeksi Tayini TS 9779 Soya Fasulyesi Unu- Yenilebilir (Tadil 1-2-3 mevcut) TS 890 Yemeklik Soya Yağı TS 9695 Hayvan Yemleri- Tam Yağlı Soya TS 11625 Tohumluklar- Soya Fasulyesi Tohumluluğu TS 12301 Ham Soya Yağı (Tadil 1 mevcut) TS 4707 ISO 5506 Soya Fasulyesi Ürünleri- Üreaz Aktivitesinin Tayini TS EN ISO 14902 Hayvan Yemleri- Soya Ürünlerinin Tripsin Engelleyici Aktivesinin Tayini TS 12968 Soya Sosu
Kaynak :TSE
Belirtilen standartlar ile ilgili detaylı mevzuat bilgileri TSE’den temin edilebilir.
6.2 Tüketici Sağlığı Açısından Uyulması Gereken Zorunlu Şartlar Üretici ve tüketici menfaatleri ile halk sağlığını korumak, gıda maddelerinin tekniğine uygun
ve hijyenik şekilde üretim, hazırlama, işleme, muhafaza, depolama, taşıma ve pazarlanmasını
sağlamak üzere gıda maddelerinin özelliklerini belirlemek amacıyla Türk Gıda Kodeksi Yönetmeliği
16/11/1997 tarihli ve 23172 mükerrer sayılı Resmî Gazete'de yayımlanmıştır. Bu yönetmeliği hukuki
dayanak gösteren çok sayıda tebliğ yayınlamaktadır.
2004/35 No.lu “Yemlerde Kullanılacak Yağlar Hakkında Tebliğ”nde hayvan beslemede
kullanılacak yemlik yağlardan soya bitkisel yağının nem, tortu, sabunlaşmayan maddeler, toplam yağ
asitleri, serbest yağ asitleri ve iyot değerlerine ilişkin kalite kriterleri aşağıda belirtilmiştir.
Yemlik yağlarda aranan özellikler Nem
En çok (%)
Tortu En çok
(%)
Sabunlaşmayan Maddeler
En çok (%)
Toplam yağ
asitleri (%)
Serbest yağ asitleri
(%)
İyot sayısı
Peroksit değeri En çok
(meq/kg) SOYA YAĞI 1 1 1,5 ³ 90 - 110- 20
Türk Gıda Kodeksi Yönetmeliğin “Gıdalarda Maksimum Bitki Koruma Ürünleri Kalıntı
Limitleri Tebliği”nde kodeksde yer alan soya fasulyesinde bulunmasına izin verilen toksikolojik
olarak kabul edilebilir en yüksek kalıntı limitleri aşağıdaki tabloda belirtilmiştir:
29
Soya Fasulyesi Koruma Ürünleri Kalıntı Limitleri
Kalıntı Adı Türk Gıda Kodeksi Limitleri (mg/kg)
AB Limitleri*(mg/kg)
Acrinathrin 0,1 -Bentozone 0,02 -Carbendazim (Benomyl, Thiophanatemethyl)
0,2 0,2
Dicrotophos 0,02 -Diphenamid 0,05 -Endosulfan (İzomerleri dahil) 0,5 0,5Endosulfan - 0,5Fenoxaprop-p-ethyl 0,02 -Fluazifop-p-butyl 0,1 -Fomesafen 0,02 -Glyphosate 20 20Hexythiazox 0,1 -İmazamox 0,05 -İmidacloprid 0,05 -Linuron 0,2 -Methomly Thiodicarb 0,1 0,1Metribuzin 0,05 -Metolachlor 0,05 -Monocrotophos 0,02 -Procymidone 1,0 1,0Profenofos 0,02 -Prometryn 0,01 -Phosfolan 0,1 -Pyridaphenthion 0,02 -Sethoxydim 0,05 -Vernolate 0,02 -
*Avrupa Birliği direktiflerinde yer alan maksimum kalıntı limitleri
Bu tebliğdeki limitler ülkemizin Avrupa Birliği’ne tam üye olması tarihine kadar geçerli
olacak; bu tarihten sonra yürürlükten kaldırılarak AB listesinde bulunan limitler yürürlüğe girecektir.
2004/ 17 No.lu “ Küspe Normları Tebliği” nin amacı hayvan beslemede kullanılmak üzere
ticarete arz edilecek olan küspelerin normlarını belirlemektir. Aşağıdaki tabloda soya küspesinin iki
ayrıştırma işlemi Ekstraksiyon ve Ekspeller'e göre uyulması gereken normlar verilmiştir.
KÜSPE NORMLARI
Tipi
Nem En Çok %
Ham Protein En Az %
Ham Yağ En Çok %
Ham Selüloz En Çok %
Ham Kül En Çok %
Yabancı Madde En Çok %
Üreaz Aktivitesi En Çok (Mg N/Gr) %
Ekstraksiyon 12 43 4,5 7 8 1 0,3 Soya Küspesi Ekspeller 12 40 9 8 8 1 0,3
30
2001/29 No.lu “Bitki Adı ile Anılan Yemeklik Yağlar Tebliği”nde bitki adı ile anılan yemeklik
yağların tekniğine uygun ve hijyenik şekilde üretim, hazırlama, işleme, muhafaza-depolama, taşıma
ve pazarlamasını sağlamak üzere özelliklerini belirlemek amaçlanmıştır. Buna göre piyasada satılacak
soya yağının taşıması gereken fiziksel ve kimyasal özellik ile yağ asitleri bileşimi aşağıda verilmiştir.
Ham Soya Yağı Özellikleri Değerler Bağıl yoğunluk, (20°C/20°C) 0,919 – 0,925 Kırılma indisi, (40°C’da) 1,466 – 1,470 Uçucu madde, 105 °C’da, % (m/m), en çok 0,2 Çözünmeyen safsızlıklar, % (m/m), en çok 0,05 Sabunlaşma sayısı (mg KOH/g yağ) 189 – 195 İyot sayısı 124 – 139 Serbest yağ asitleri oleik asit cinsinden, % (m/m), en çok veya
asit sayısı, mg KOH/g, en çok
0,3
0,6
Peroksit sayısı, mili eşdeğer O2/kg, en çok 10 Sabun, % (m/m), en çok 0,005 Sabunlaşmayan madde, g/kg, en çok 15
6.3 Ambalaj
25.08.2002 tarih ve 24857 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan Türk Gıda Kodeksi’nin 9.
bölümünde yer alan ambalajlama ilgili kurallar dışında dış ticaret mevzuatına göre, yemeklik soya
Yağ asitleri bileşimi, % (m/m) metil esteri Değerler - Laurik asit (C12:0), en çok 0,1 - Miristik asit (C14:0), en çok 0,2 - Palmitik asit (C16:0) 8,0 - 13,5 - Palmitoleik asit (C16:1), en çok 0,2 - Margarik asit (C17:0), en çok 0,1 - Heptadesenoik asit (C17:1), en çok 0,1 - Stearik asit (C18:0) 2,0 - 5,4 - Oleik asit (C18:1) 17,0 – 30,0 - Linoleik asit (C18:2) 48,0 – 59,0 - Linolenik asit (C18:3) 4,5 - 11,0 - Araşidik asit (C20:0) 0,1 - 0,6 - Ekosenoik asit (C20:1), en çok 0,5 - Ekosadienoik asit (C20:2), en çok 0,1 - Behenik asit (C22:0), en çok 0,7 - Erusik asit (C22:1), en çok 0,3 - Lignoserik asit (C24:0), en çok 0,5 Mineral yağ Bulunmamalı Demir, mg/kg, en çok 1,5 Bakır, mg/kg, en çok 0,1 Kurşun, mg/kg, en çok 0,1 Arsenik, mg/kg, en çok 0,1
31
yağı, kapalı ambalajlar içinde piyasaya arz edilmeli, açıkta satışı yapılmamalıdır. Yemeklik soya
yağının ambalajlanması TS 341'de belirtilen hususlara uygun olmalıdır.
6.4 Etiketleme ve İşaretleme Kuralları 2006/34 No.lu “Türk Gıda Kodeksi - Gıda Maddelerinin Genel Etiketleme ve Beslenme
Yönünden Etiketleme Kuralları Tebliği”nde yapılan değişiklik sonrasında uyulması gereken
etiketleme ile ilgili son kurallar şu şekildedir:
a) Satışa sunulan her gıda maddesinin ambalajında etiket bulundurulması zorunludur.
b) Gıda maddesinin etiket bilgileri tam, doğru ve anlaşılabilir olarak ifade edilmelidir.
c) Etiketleme dili Türkçe olmalıdır. Türkçe’nin yanı sıra uluslararası kabul görmüş diğer resmi
diller de kullanılabilir.
d) Tüm yazılar, fonla kontrast teşkil edecek şekilde, silinmez karakterde, okunabilir renk ve
boyutta olmalı, ambalaja sağlam bir şekilde basılmış, yapıştırılmış veya tutturulmuş olmalıdır.
Ayrıca etiket üzerinde bulunması zorunlu bilgiler başka yazılar yada resimlerle örtülmemeli
veya kesilmemelidir.
e) Gıda maddesinin etiketi, ambalajı ve biçimi sahte, yanıltıcı veya gıdanın doğasına,
özelliklerine, bileşimine, miktarına, raf ömrüne, orijinine ve üretim metotlarına göre hatalı bir
izlenim yaratacak; gıdanın sahip olmadığı etki ve özelliklere atıfta bulunacak; özellikleri
açısından benzer olan gıdalara üstün olduğunu beyan edecek biçimde olmamalı; yanlış
izlenimler yaratmak suretiyle doğrudan ya da dolaylı olarak, anlam karışıklığına yol açabilecek
veya tüketiciyi başka gıda maddesi ile ilgili olduğunu düşündürebilecek ya da tüketiciyi
yanıltacak resim, şekil ve benzerlerini içermemelidir. Bu hususlar gıda maddesinin tanıtımı ve
reklamı için de geçerlidir.
f) Özel beslenme amaçlı gıdalar dahil herhangi bir gıda maddesinin etiketinde, o gıda maddesinin
hastalıkları önleme, iyileştirme ve tedavi etme özelliği olduğunu bildiren veya ima eden
ifadeler yer alamaz. Bu hususlar gıda maddesinin tanıtımı ve reklamı için de geçerlidir.
g) Beslenme yönünden etiketleme; etiketinde, tanıtımında veya reklamında beslenme beyanı
ve/veya sağlık beyanı yapılan gıdalar için zorunlu olup diğer gıdalarda zorunlu değildir.
h) Beslenme etiketlemesi yapıldığında verilecek bilgiler grup 1 ve grup 2 de verilen şekli ile
beyan edilecektir.
Grup 1 – Enerji değeri:Protein, karbonhidrat ve yağ miktarları
Grup 2 – Enerji değeri:Protein, karbonhidrat, şeker, yağ, doymuş yağlar, lif ve sodyum miktarı
ı) Beslenme beyanı şeker, doymuş yağ asitleri, lif ve sodyum ile ilgili yapıldığında bilgiler grup
2 ye göre verilir.
i) Beyan edilecek enerji değeri Ek 1 de yer alan çevrim faktörleri kullanılarak hesaplanır.
32
k) Beslenme beyanı yapıldığında, (h) ve (j) bentlerinde belirtilen besin öğelerinden birinin
bileşeni olan veya ona ait olan maddelerin etikette belirtilmesi zorunludur. Çoklu doymamış
ve/veya tekli doymamış ve/veya kolesterol oranı verilmesi durumunda doymuş yağ asitlerinin
miktarı da etiket üzerinde verilmelidir. Bu durumda, (ı) bendi kapsamında doymuş yağ asitlerinin
miktarının etiket üzerinde belirtilmesi bir beslenme beyanı olarak kabul edilmez.
l) Enerji veya yağ değerlerinde sağlanan en az %25 lik azalmalar etiket üzerinde “azaltılmış”
veya eşdeğeri bir kelimeyle ifade edilmelidir.
m) Geleneksel hali ile tuz ilave edilerek üretilen ürünlere yemeklik tuz eklenmediği taktirde “Tuz
ilave edilmemiştir” ifadesi yer almalıdır.
n) Besin öğelerinin miktarları etiket üzerinde EK 3 de verildiği şekilde, her 100 g veya 100 ml
için veya tek porsiyonluk ambalajlarda her paket için , bir kullanımlık miktar belirtiliyorsa bu
miktar için veya bir pakette kaç porsiyon bulunduğu belirtiliyorsa bir porsiyon için rakamsal
olarak belirtilmelidir. Ancak, vitamin ve minerallerin bu çizelgede yer alması için EK 2 de verilen
Beslenme Referans Değerlerinin en az %15 ini karşılaması gerekmektedir.
o) Vitamin ve mineraller ile ilgili bilgiler, (n) bendinde belirtilen miktarlar için Ek 2 deki günlük
alım miktarlarının yüzde değeri olarak verilmelidir. Vitaminlerin ve minerallerin önerilen günlük
alım miktarı grafik formunda verilebilir.
p) Şekerler ve/veya şeker alkoller ve/veya nişastalar beyan edildiğinde bu beyan, karbohidrat
beyanının hemen ardından Ek 3 de verildiği şekli ile belirtilmelidir.
r) Yağ asidi tipi ve/veya miktarı ve/veya kollestrol oranı beyan edildiğinde bu beyan, toplam yağ
beyanının hemen ardından Ek 3 de verildiği şekli ile beyan edilmelidir.
s) Beyan edilen değerler aşağıdaki bilgiler esas alınarak ortalama değer olarak verilir.
- Üreticinin gıda analizi
- Kullanılan bileşenin gerçek ortalama değerinden veya bilinen değerinden
hesaplanması
- Genel olarak kabul edilen verilerden hesaplanması
t) Beslenme etiketlemesi kapsamında yer alan bilgiler tek bir yüzde ve tablo formunda
verilmelidir. Eğer etiket yüzeyi müsait değilse, bilgiler lineer formda da verilebilir. Bu bilgiler
kolayca görülebilen bir yerde görünür ve silinmez şekilde basılmalıdır.
u) Gıda maddesinin bileşimindeki besin öğeleri ile ilgili beyanlarda EK 4 de verilen koşullar
dikkate alınmalıdır. Bu koşullar içilebilir nitelikteki sular ile gıda takviyelerine uygulanmaz.
v) Besin öğeleri tablosunda verilen değerlerden en az kaynak değerini karşılayan ürünlerde besin
öğelerinin vücuttaki fonksiyonları ile ilgili beslenme beyanları yer alabilir.
y) Aşağıdaki özellikleri bir arada taşıyan gıdaların etiketinde, bileşenleri ile ilgili olarak EK-9’da
tanımlanan koşullara uymak kaydı ile karşılarında belirtilen sağlık beyanları yapılabilir:
33
1) Gıda olarak tüketilen veya takviye edici gıda/gıda takviyesi olarak alınabilen,
2) Beyan edilen etkiyi normal olarak tüketilmesi beklenen miktarlarda gösteren,
3) Bileşimindeki alkol miktarı hacmen % 1,2’yi geçmeyen,
Ek-9 Gıda Bileşenleri İle İlgili Sağlık Beyan Tablosu
Gıda Bileşeni Sağlık Beyanı Beyan Koşulu Omega3 yağ asidi DHA Soya proteini
Bu gıda soya proteini içerir. Soya proteini kolesterol oranını düşürmeye; düşük kolesterol kalp ve damar sağlığının korunmasına yardımcı olur.
(1) Soya proteini miktarının en az 6,25 g/porsiyon olması; en az 25 g/gün tüketilmesi gerektiğinin beyan edilmesi (2) Etki için diyetteki kolesterol ve doymuş yağ asidinin düşük olması gerektiğinin belirtilmesi
z) Sağlık beyanı yapılan gıdanın porsiyonunun miktarı, beyana esas olan bileşenin bir porsiyondaki
miktarı ve sağlık beyanının gerçekleşmesi için tüketilmesi önerilen gıda miktarı ve gerektiğinde
tüketim süresi açık olarak belirtilmelidir.
Gıda maddelerinin etiketinde bulundurulması zorunlu etiket bilgileri ise özetle şöyledir;
Gıda maddesinin adı
İçindekiler,
Net miktar,
Üretici veya ambalajlayıcı firmanın adı, tescilli markası ve üretim/ ambalajlama yeri adresi,
Son tüketim tarihi,
Parti no. ve/ veya seri no,
Orijin ülke,
Gerektiğinde kullanım belgisi ve muhafaza şartları,
Üretim izin tarihi ve sayısı, sicil numarası veya ithalat kontrol belgesi tarihi ve sayısı,
Gıda maddelerinin etiketlerinde gıda maddesinin adı, net miktarı, son tüketim tarihi ambalajın
aynı yüzünde bulunmalıdır.
Tebliğde Ön Paketlenmiş Gıdaların Etiketlenmesi, Küçük Ambalajlı Gıdaların Etiketlenmesi,
Dış Ambalajların Etiketlenmesi ve Dağıtım Ambalajlarının Etiketlenmesini içeren bölümler vardır.
Halen faaliyet gösteren ve bu Tebliğ kapsamında ürünleri üreten ve satan iş yerleri bir yıl
içinde bu Tebliğ hükümlerine uymak zorundadır.
6.5 Taşıma ve Depolama 25.08.2002 tarih ve 24857 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan Türk Gıda Kodeksi
yönetmeliğinin 10. bölümünde kodekste yer alan gıdaların taşınması ve depolanması sırasında
uyulması gereken asgari teknik ve hijyenik taşıma ve depolama kurallarına yer verilmiştir.
34
6.6 Numune Alma ve Analiz Metodları 23.01.2002 tarih ve 24649 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan Türk Gıda Kodeksi
Yönetmeliğinin 11. bölümündeki değişiklik ile “Satış ve toplu tüketim yerleri hariç olmak üzere;
üretim yeri, depolama, ithalat ve ihracat aşamalarında ürün tebliğlerinde özel hükümlerin bulunmadığı
durumlarda, ürünlerden numune alınacağı belirtilmiştir.
Bitki adı ile anılan yemeklik yağların üretim hattından ve muhafaza deposundan numune
alınmasında kurallara uyulmalıdır. Numune uluslararası kabul görmüş metotlara göre analiz
edilmelidir. Dış ticaret mevzuatına göre, yemeklik soya yağından numune, TS 7060 EN ISO 5555(1)'e
göre alınır.
6.7 Tescil ve Denetim Türk Gıda Kodeksi Yönetmeliğine göre gıda maddelerini üreten ve satan işyerleri; tescil ve
izin, ithalat işlemleri, kontrol ve denetim sırasında bu Yönetmelik hükümlerine uymak zorundadır. Bu
hükümlere uymayan işyerleri hakkında 24/6/1995 tarih ve 560 sayılı Gıdaların Üretimi, Tüketimi ve
Denetlenmesine Dair Kanun Hükmünde Kararname’de ek yapan 5179 sayılı Kanun hükümlerine göre
yasal işlem yapılır.
Bu Yönetmeliğin uygulanması ve “Bitki Adı İle Anılan Yemeklik Yağlar Tebliği” ile ilgili
denetimler, Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı ile Sağlık Bakanlığı tarafından müşterek olarak yapılır.
“Tohumlukların Tescil, Kontrol ve Sertifikasyonu Hakkında Kanun”un 5. bölümündeki
“Tohumlukların İthal ve İhracı” kısmında ithal ve ihraç edilen tohumlukların kontrole tabi tutulması
ve Tarım Bakanlığından ithal ve ihraç müsaadesi alınması mecburi tutulmuştur.
6.8 Destek Prim Ödemeleri Türkiye’de tohum 1985 yılından itibaren destekleme kapsamına alınmıştır. Soya tohumu da bu
kapsama dahildir. İthalat hacminin büyüklüğü yanında çok küçük miktarda gerçekleşen soya üretimini
arttırmak için yıllar itibariyle aşağıdaki değerlerde teşvik primi uygulamasına gidilmiştir.
Yıllar 1999 2000 2001 2002 2003* 2004 2005Prim Miktarı (YTL/ton) 34 51 90 100 115 140 200**Değişim Oranı (%) - 50,0 76,5 11,1 15,0 21,7 42,9
Kaynak : Tarım ve Köyişleri Bakanlığı * 2003 yılından itibaren sertifikalı tohuma, % 20 daha fazla prim verilmektedir. ** Sertifikalı tohum kullananlar için 240 YTL/ ton’dur.
1999 yılı ürününe ton başına yaklaşık 34 YTL, 2000 yılı ürününe 50 YTL, 2001 yılı ürününe
90 YTL destekleme primi ödenirken bu rakam 2002 yılı ürününde % 11,1 gibi düşük bir artış ile 100
YTL olmuştur. 2003 yılından sonra sertifikalı ve sertifikalı olmayan tohum primlerinde farklılaşmaya
gidilmiş, normal tohum için destek prim ödemesi ton başına 115 YTL olarak açıklanmıştır.
Devletimizin 2004 yılı ürününe verdiği 140 YTL/ton ve 2005 yılı ürününe verdiği 200
YTL/ton primlerinin üretici açısından yetersiz görülmesi ve bu ödemelerdeki aksaklıklar nedeniyle
35
soya üretimi arttırılamamaktadır. 2005 yılında sertifikalı tohum kullanan üreticilere ton başına 240
YTL destek primi ödenmiştir.
Soya üreticisinden ürününü satın alan Çukobirlik’in 2006/2007 kampanya yılı soya fasulyesi
alım fiyatı avans olarak 50 YKR./KG. açıklanırken, üretici ortakların aynı zamanda tohum dahil tüm
tarımsal girdi ihtiyaçlarını Çukobirlik karşılamaktadır.
7 SEKTÖRÜN SORUNLARI VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ Dünyanın en çok soya üretimi yapan ülkeleri ABD, Brezilya, Arjantin ve Çin olarak
sıralanabilir. Özellikle ABD’nin son yıllarda gerek biyoteknoloji gerekse biyodizel sektörlerinde
kullanmak üzere önemini daha iyi anladığı soya, ülkemizde uygulanan plansız tarım politikaları
yüzünden ekonomimize yeterince katkıda bulunamamaktadır. Türkiye'nin mineral yakıt ve yağlar ile
petrolden sonra hammadde ithalat kalemleri içinde önemli bir yer teşkil eden soya fasulyesinin
tamamına yakını direk veya dolaylı olarak tüketilmektedir. Soyanın dünyada gıdadan petrol
türevlerine kadar sanayinin birçok alanda kullanımı mevcut olmasına rağmen, ülkemizde genel olarak
yem sanayinde kullanılmaktadır.
Türkiye ekolojisi yüksek miktarda soya yetiştirilmeye elverişli olmasına rağmen ülkemizde
soya üretimi istenilen düzeyde değildir. Soya dünya genelinde birçok ülke için yağlı tohumlar arasında
öncelikli ürün olmasına ve toplam yağlı tohum üretiminin takriben % 57’sini oluşturmasına karşın,
ülkemizde 2005 yılında tarla ürünleri içinde ne yazık ki % 3,1 olan yağlı tohum üretiminin de sadece
% 1,2’lik kısmını soya oluşturmuştur.
Türkiye’de son yıllarda soya üretiminde kaydedilen düşüşlerde temel neden takip edilen fiyat
ve pazar politikaları olarak gösterilmektedir. Yeterli desteği alamayan üretici, katma değeri yüksek
ürünler yerine düşük maliyetle üretilen ürünlere (buğday gibi) yönelirken, sanayiciler iç piyasadan
soya temin etmek yerine yurt dışından ithal etme yoluna gitmektedir.
Yerli düşük soya üretiminin artan iç piyasa talebi karşılayamaması sonucunda ülkemizde ham
yağ açığı oluşmakta, yem sektörü küspe ihtiyacını karşılayamamakta ve ithalat yoluna gidilmektedir.
Bir sonraki yıl için tahmin edilen fiyat ile kar etmeyi planlayan üretici piyasa fiyatının
beklenenden daha düşük gerçekleşmesi sebebiyle zarar etmekte ve üretimden çekilmek zorunda
kalmaktadır. Bu durumda oluşan açık ithalatla karşılanmaktadır.
Et ihraç eden bir ülke olmayı amaçlayan ülkemizin bunu dışa bağımlı yem sanayi ile
gerçekleştirmesi mümkün değildir. Yem sanayinin en önemli hammaddesi olan soya fasulyesi
üretimini arttırmak, ham yağ açığının ithalat ile karşılanması sırasında oluşan döviz açığını kapatmak
için uygulanan gümrük vergisi politikasını hem soya üreticileri hem de soyanın ülkemizde en önemli
girdi olduğu yem sanayicileri açısından irdelemelidir.
Sıfır gümrüklü, dış destekli, damping fiyatlı ham yağ, soya ve soya ürünlerinin ithal edilmesi
soya üreticilerini ve ekonomimizi olumsuz etkilemektedir. Gümrük vergilerinin çok sık değişmesi
36
nedeniyle yem sektöründeki üreticilerin planlama yapması zorlaşmaktadır. Bu kadar fazla olan arz
açığını kapatmak için vergi oranlarını yükseltme politikasının amacına ulaşabilmesi için devlet teşvik
primlerinin daha da arttırılması ve prim ödemelerindeki aksaklıkların giderilmesi gerekir. Teşvikler
yetersiz kalır, üretim artışı sağlanamaz ve küspe ile soya fasulyesi vergi oranları arasındaki marj sabit
tutulmaz ise soyadan üretilen yağ, küspe gibi soya ürünlerinin üretimi azalır ve bunların ithalatına
gidilir. Bu da dış ticaret açığına ciddi bir ek yük getirir. Devletimizin soyanın dış ticaret politikasında
hem üreticiyi ve hem sanayiciyi tatmin edecek gümrük tarife uygulamasına gitmesi gerekmektedir.
Ülkemizde tarım politikasında birbirinin ikamesi gibi görülen Mısır ve Soya üretimi için
gerekli potansiyel ve alt yapı.bulunmaktadır. GAP Bölgesinde bu amaç doğrultusunda gerekli tedbir
alınabilir. Mısır üretimi Çukurova bölgesi yanında İç Anadolu Bölgesine kaydırılarak, Çukurova ve
GAP soya üretimi için kullanılabilir. Soyanın ekimine uygun alanlar Karadeniz ve Akdeniz
bölgelerinde de bulunmaktadır.
Soya üretimini arttırmak için mısır-soya fiyat politikaları belli bir parite üzerinden
belirlenmelidir. Soyaya uygulanan fiyat paritesi üretim maliyetinin altında kalmadıkça ve devlet
desteği arttıkça çiftçi soya üretimine yönelebilecektir. Çiftçinin finans sorununu gidermek için teşvik
primleri arttırılmalı, ucuz ve vadeli kredi sağlanmalıdır. Ürünlerde gerekli kurumsal yapı ve pazarlama
alt yapısının geliştirilmesi ve prim sistemi uygulaması ile soya üretimi arttırılabilecektir.
Sanayide sayısız kullanım alanları ile ülke ekonomisine katkı sağlayan soya üretiminde,
üreticilere sağlanan teşvik primleri doğru olarak işletilmeli, üretimleri garanti altına alınmalıdır.
Türkiye’de genetiğiyle oynanmış soya fasulyesi tohumların üretimi ve dağıtımı yasaktır.
Ancak ülkemize son yıllarda kontrolsüz olarak ithal biyoteknolojik hayvan yemi ve insan gıdası
girmektedir. Bu durum ciddi bir tehdit unsuru oluşturmaktadır. Ülkemizin ithal edilen bu gıdaları ve
hammaddeleri analiz edecek laboratuarları ve soya sektörünü düzenleyen herhangi bir mevzuatımızın
olmaması çok önemli diğer bir sorundur. Hükümetin üzerinde çalıştığı “Ulusal Biyogüvenlik Yasası”
ile yabancı şirketler, gen kaynağı olan ülkemizde, herhangi bir tohumumuzu, biyoteknolojik
yöntemlerle kazandırdıkları bir özelliği gerekçe göstererek patentleyebileceklerdir. Ancak bu yasanın
ülke ekonomisini nasıl etkileyeceğinin ilgili kurum ve kişilerle gerekli platformlarda tartışılması
gerekmektedir.
Soya sektörü ile alakalı yetiştirme tekniğine yönelik Türkçe yayınlar yeterli seviyede olmasına
karşın soyanın işlenmesi ve değişik kullanım alanları ile ilgili bilgiler yeterli düzeyde değildir.
Soyanın hasadı, depolanması ve işlenmesi ile ilgili eğitim faaliyetleri günümüzde yok denecek kadar
azdır. Soya yağlı tohum olduğundan çabuk bozulabilmekte, bu sebeple uygun şartlarda depolanması
önem arz etmektedir. Ülkemizde soyanın depolanması ile alakalı kurutma ve depo tesisleri yeteri
kadar bulunmamakta, bulunanlarda ise modern teknolojiler kullanılmamaktadır.
37
Soya üretimi ve değerlendirilmesi ile ilgili araştırma faaliyetleri maalesef ülkemizde azdır.
Karadeniz, Çukurova ve Ege Tarımsal Araştırma Enstitülerinde yeni soya çeşitlerini geliştirmeye
yönelik araştırma faaliyetleri devam etmektedir. Ayrıca dünyada fosil kaynaklı olmayan, yenilenebilir
ve sürdürülebilir en önemli alternatif enerji kaynağı olarak kabul edilen biyodizelin soya yağlı
tohumundan elde edilmesi ile ilgili bilimsel çalışmalar Gebze Yüksek Teknoloji Enstitüsü gibi
kurumlarda yapılmaktadır.
Türkiye gelişmiş ülkelerin enerji çesitliliğini arttırma yönündeki gayretlerini takip etmeli ve
dışa bağımlılığını azaltan kendi kaynaklarına öncelik veren bir enerji ürünleri politikası
uygulamalıdır. Tarım ve enerji politikalarımızı belirlerken, enerji kaynaklarımıza yeni bir güç ve
potansiyel sağlayacak olan biyodizelin ana hammaddesi olan bitkisel yağların üretimine esas teşkil
edecek yağlı tohum bitkilerinin özellikle kanola ve soyanın, ülke genelinde ekiminin sağlanması ve
yaygınlaştırılması teşvik edilirken, biyodizel üretim tesislerinin kurulmasına da öncelik verilmelidir.
Biyodizel üreticilerine yurtdışında verilen tüketim vergisinden muafiyet gibi vergi destekleri
verilirken, ülkemizde biyodizelden ÖTV alınması sanayicileri zor duruma sokmaktadır.
Soya tohumu işleyecek entegre tesisler kurulması teşvik edilerek, bu tesislerde kozmetik ve
diğer ilaç sanayileri için gerekli bir takım kimyasalların üretilmesi de sağlanacaktır.
Türkiye’de soya üretimini arttırmak için yapılması gerekenler kısaca şu şekilde
özetlenebilir;
Prim sistemi doğru zamanda ve uygun miktarda uygulanarak üretim garanti altına alınmalı.
Depolama yardımları ve future borsalar ile emanet alımlar sistemi devreye sokularak, üretici
ve yerli sanayi stok maliyetinden kurtarılmalıdır. Soyanın diğer ürünlerle fiyat rekabeti
yapabilmesi sağlanmalıdır.
Sadece soyanın değil soya yağının da mürekkep, kağıt, çocuk maması gibi farklı ürünlerini de
üretebilecek şekilde kullanılmaları için teşvikler arttırılmalı ve entegre tesisler kurularak soya
sanayiciler için cazip bir ürün haline getirilerek pazarlamadaki problemler ortadan
kaldırılmalıdır.
Tohumculuk ile ilgili sorunlar aşılmalıdır. AB Uyum Paketine uygun olarak tohumculuk
sektörünün çok uluslu şirketlerin tekeline bırakılması politikası ve sonuçları iyi
değerlendirilmelidir. Genetiği ile oynanmamış sağlıklı tohumların ülkeye kontrollü girişi
sağlanmalı, yerli tohum çeşitleri arttırılmalıdır.
Ham yağ açığının kapatılması ve biyodizel üretiminde kullanmak için enerji tarım politikaları
uygulanmalıdır.
Kurutma ve depolama ile ilgili tesisler teşvik edilmeli, istikrarlı bir fiyat ve pazar politikası
takip edilmelidir.
38
Uzun vadede ise ülkemizin iç kesimlerinde sulanabilir alanlarda yetiştirilebilecek soya
çeşitlerinin geliştirilmesi hedeflenmelidir. Özellikle GAP bölgesinde soya ekimi için teşvik
yapılmalıdır.
Soyanın üretilmesi ve değerlendirilmesine yönelik üreticileri ve sanayicileri bilgilendirme
çalışmaları yapılmalıdır. Soyanın kullanım alanlarının arttırılmasına yönelik ar-ge çalışmaları
arttırılmalıdır.
Altyapı eksikliği giderilmelidir.
Dış ticarette koruma oranları makul seviyelere çıkarılması için gümrük ve korumalar yeniden
yapılandırmalıdır.
8 SOYANIN BİYOTEKNOLOJİ İLE İLİŞKİSİ Dünya nüfusunun hızla büyümesi ve açlığın artmasına karşın, ekilebilir alanların sınırlı olması
gerçeği bilim adamlarının kıt kaynakların daha verimli kullanılabilmesine yönelik araştırmalarını
arttırmalarını gerekli kılmıştır. Bitkisel üretimde verimi arttırmak için ilk kez 1981 yılında Çin’de bazı
haşere ve hastalıklara karşı tütün bitkisinin direncini arttırmak üzere genetik değişim çalışmaları
başlamıştır. Bu tarihten sonra ABD diğer tarım ürünleri ve gıdalara bu teknolojiyi taşımaya
başlamışlardır.
Günümüzde biyoteknolojide gerçekleştirilen gelişmeler sayesinde hastalıklara, böceklere,
virüslere, ot öldürücülerine, kuraklığa, dona, sel baskınlarına, toprak tuzluluğu ve asitliğine dayanıklı
genetiği değiştirilmiş bitki çeşitleri elde edilmektedir. Ayrıca bitkilerin verimleri, beslenme değerleri,
aroması, raf ve depolama süreleri arttırılmakta olup, meyve olgunlaşma sürecinin değiştirilmesi
sağlanmaktadır.
Dünyada yüksek miktarda ve kaliteli ürün alma amacıyla geleneksel kültür çeşitlerinin ya da
bunların akrabalarının genetiği değiştirilmiş (modifiye edilmiş) pek çok biyoteknolojik veya
transgenik bitki yetiştirilmektedir. 1996 yılında biyoteknolojik ürünlerin ilk kez ticarileşmesi
üzerinden geçen 10 yıllık dönemde bu tür ekinlerin ekim alanında sürekli bir artış kaydedilerek
biyoteknolojiye sahip ülke sayısı 6’dan 21’e çıkmıştır. Bu 21 ülkeden 11’i gelişmekte olan ülke olup
10’u sanayi ülkesidir. Bu ülkeler arasında AB ülkeleri ve biyoteknolojik tarım yapılmasına
referandumla karşı çıkan İsviçre’nin yer almaması dikkat çekicidir.
Dünya genelinde biyoteknolojik ekinlerle ekili alanların toplamı 1,7 milyon hektardan 90
milyon hektara, 50 kattan fazla artarak ulaşmıştır. Bu çok büyük artış milyonlarca çiftçinin ekin
biyoteknolojilerine bağladıkları ümitleri ve duydukları güveni yansıtmaktadır.
39
Yıllar İtibariyle Dünyadaki Biyoteknolojik Ekinlerin Ekim Alanı
1996-2005 (milyon hektar)
Yıl Alan 1996 1,71997 11,01998 27,81999 39,92000 44,22001 52,62002 58,72003 67,72004 81,02005 90,0TOTAL 384,6
Kaynak: ISAAA
2004 yılında 17 ülkede toplam 81 milyon hektar alanda biyoteknolojik ekin ekimi yapılırken
2005’te 21 ülkede % 11 oranında yıllık artış ile 90 milyon hektar alanda ekim yapılmıştır. 2005
yılında biyoteknolojik ürün tarımına başlayan ülkeler ise Portekiz, Fransa ve Çek Cumhuriyeti ve
İran’dır.
Biyoteknolojik Ekinlerin 2004 ve 2005 Yıllarındaki Dünya Ekim Alanlarının Ülkelere
Göre Dağılımı
Ülkeler
2004
2005
ABD* 47,6 49,8 Arjantin* 16,2 17,1 Brezilya* 5,0 9,4 Kanada* 5,4 5,8 Çin* 3,7 3,3 Paraguay* 1,2 1,8 Hindistan* 0,5 1,3 Güney Afrika* 0,5 0,5 Uruguay* 0,3 0,3 Avustralya* 0,2 0,3 Meksika* 0,1 0,1 Romanya* 0,1 0,1 Filipinler* <0,1 0,1 İspanya* <0,1 0,1 Kolombiya <0,1 <0,1 İran -- <0,1 Honduras <0,1 <0,1 Portekiz -- <0,1 Almanya <0,1 <0,1 Fransa -- <0,1 TOPLAM 81,0 90,0
Kaynak: ISAAA * 50000 veya daha fazla hektar biyoteknolojik ekinlerin yetiştirildiği 14 biyoteknojik mega ülke
40
Not: Hektarlarla ilgili veriler daha yakın 100 bin hektara yuvarlatılmıştır.
Dünyanın transgenik bitki ekiminde en önde yer alan ABD, 2004 yılında 47,6 milyon hektar
ile dünya biyoteknoloji ekin alanlarının % 58,8’ine sahip iken bu alan 2005 yılında 49,8 milyon
hektara ulaşmış ancak toplam içindeki pay % 55,3’e gerilemiştir. Son iki yılda da biyoteknolojik
ekim alanında ABD’yi Arjantin, Brezilya, Kanada ve Çin izlemektedir. 2004 yılına göre ekim
alanlarında en fazla artışın görüldüğü ülkeler sırasıyla % 160 oran ile Hindistan, % 88 oran ile
Brezilya ve % 50 oran ile Paraguay olmuştur. En fazla biyoteknolojik ekimin yapıldığı 14 mega
ülkeden biri olan Çin’de 2005 yılında 2004 yılına göre 0,4 milyon hektarlık biyoteknolojik ekin ekim
alanında azalma gerçekleşmiştir.
1996 ve 2005 yılları arasındaki ilk 10 yıllık dönemde herbisitlere dirençli ya da dayanıklılık
daima temel ayrıcalık olurken, bunu böceklere dayanıklılık ve bu iki özelliği içeren karma gen
izlemiştir. Aşağıdaki tabloda dünyada genleri modifiye edilen başlıca ekinler ve ekim alanları
görülmektedir.
Ürünler Bazında 2005 Yılında Dünya Genelinde Toplam Biyoteknolojik Ekim Alanları
Transgenik Bitki
Ekim Alanı (Milyon Hektar)
%
Herbisite Dayanıklı Soya 54,4 60 Böceklere Dayanıklı Mısır 11,2 13 Böcek + Herbisite Dayanıklı Mısır 6,5 7 Böceklere Dayanıklı Pamuk 4,9 5 Herbisite Dayanıklı Kanola 4,6 5 Böcek + Herbisite Dayanıklı Pamuk 3,6 4 Herbisite Dayanıklı Mısır 3,4 4 Herbisite Dayanıklı Pamuk 1,3 2 TOPLAM 90,0 100
Kaynak: ISAAA
Soya gen transferinde en başarılı olan bitkidir. 54,4 milyon hektara ekilen biyoteknolojik
herbisite dayanıklı soya fasulyesi bitkisi dünyadaki biyoteknolojik alanların % 60’ını teşkil ederek
2005 yılında da başlıca biyoteknolojik ürün olmaya devam etmiştir.
Tarımsal Biyoteknolojik Uygulamalar Edinme Uluslararası Servisi (ISAAA)’nın
istatistiklerine göre her ne kadar yayılma hızı düşse de biyoteknolojik bitki ekim alanları
genişlemektedir. Brezilya, Paraguay ve Arjantin’de soya ekim alanı oluşturmak için orman alanlarının
yok edilmesi ekolojik hayatı olumsuz etkilemektedir. Özellikle Brezilya’nın iç bölgelerinde yapılan
soya tarımından elde edilecek hasatı liman ve önemli merkezlere ulaştırmak için yapılan alt yapı
yatırımları özel sektör yatırımlarının “ağaç kesme, madencilik, büyük çiftlikler oluşturma”
faaliyetlerine kaymasına neden olmaktadır.
Günümüzde çok uluslu ve tekelleşmiş biyoteknolojik tohum şirketlerinin bazı tarımsal bitki ve
hayvan türleri ile bazı mikroorganizmaların genlerinde değişiklik yapıp bunları patent altına alarak
41
kendilerine yeni kazanç kapısı oluşturması biyoteknolojinin bir ülkeye sağlayacağı faydalardan daha
çok o ülkeye getireceği yüklerin dikkatlice irdelenmesine neden olmaktadır. Günümüzde
biyoteknolojinin faydasından çok zararını üstlenmek üzere olan en önemli ülke örneği Arjantin’dir.
ISAAA’ya göre, dev biyoteknoloji şirketlerinin gelişmekte olan ülkeler ve nüfusun fazla
olduğu 3. dünya ülkelere daha çok biyoteknolojik tohum sattığı görülmektedir. Biyoteknolojik ekim
alanlarının genişlemesi ile bu şirketlerin patent hakkı adı altında daha da çok kazanç sağlayacağı
kaçınılmazdır. Bu amaçla birkaç biyoteknolji şirketinin kendi menfaatleri doğrultusunda kullandığı
biyoteknolojik tarım yapılması için satılan tohumların tarım sistemi ve gerekli kontrol mekanizmaları
gelişmemiş yoksul ülkeleri daha da fakirleştirme riski vardır.
Sonuç olarak, güvenli gıda için genetik olarak değiştirilmiş bitki, hayvan ve
mikroorganizmalardan doğabilecek yan etkileri doğru olarak tespit eden bilimsel yöntemlerin
geliştirilmesi gerekmektedir. Biyoteknolojik ürünler için risk analizleri daha da geliştirilmeli ve
sıklaştırılmalıdır. Biyoteknolojik ürünlerin insan sağlığı ve çevreye olan zararlarını ortaya koyan
çalışmaların azlığı bu riskli ürünlerin üretiminde devletlerin kontrol sistemi geliştirmesini gerekli
kılmıştır.
Ülkemizde henüz biyoteknolojik ekin üretimi yasak olduğu için yapılmamaktadır. Zaten
topraklarımız genetik çeşitliliği olan bitki bakımından yeterince zengin olduğu için buna gerek de
yoktur. Genleriyle oynanmış ürünlerin ithalatını engelleyecek bir mevzuatımız yok iken genleri
değiştirilmiş ve zararlarının tam olarak ortaya konulmadığı ekin üretimi için ekim alanları açmak
tarım sistemimizde şimdilik kontrol edilemez bir duruma neden olabilir.
9 SOYA ve BİYODİZEL SEKTÖRÜ İLİŞKİSİ
9.1 Biyodizelin Tanımı ve Önemi Dünyada tüketilen enerjinin % 90’na yakını kömür, petrol, doğal gaz gibi fosil kökenlidir. Bu
yakıtların yakın gelecekte tükenecek olması, giderek artan fiyatların dünya çapında yeni bir petrol
krizi çıkarma riskini arttırması ve bu yakıt türlerinin egzoz emisyonlarının çevre ve insan sağlığı
açısından olumsuz etkilerinin varlığı, gelecekte yeni önlemler ile alternatif enerji kaynakları bulma
arayışlarını arttırmıştır. Dünyanın en önemli çevre sorunu olan küresel ısınmanın insanlığın geleceğini
tehdit etmesi de bulunacak bu alternatif enerji kaynaklarının “yenilenebilir ve sürdürülebilir” olmasını
zorunlu kılmaktadır.
Yeni-yenilenebilir enerji kaynakları içinde en büyük teknik potansiyele sahip “Biyokütle”
kökenli yakıtlar olup, biyokütle içerisinde en önemlisi dizel motoru alternatif yakıtı biyomotorin
(biyodizel)’dir.
42
Biyodizel, kolza, kanola, ayçicek, soya, aspir gibi yağlı tohum bitkilerinden elde edilen yağlar
ile bitkisel atık yağların veya hayvansal atık yağların bir katalizör eşliğinde kısa zincirli bir alkol
(metanol veya etanol) reaksiyonu sonucunda açığa çıkan ve yakıt olarak kullanılan üründür.
Temelde üç nedenden dolayı biyodizel üretimine gidilmektedir.
Enerji Çeşitliliği
Tarıma Destek
Çevresel Zorunluluk
9.2 Biyodizelin Petrol Yakıtlarına Göre Avantajları
Dizel motorlarda biyodizelin yakılmasıyla petrolün kullanımına göre % 80 oranda daha az
Karbondioksit emisyonu, % 68 oranda daha az Partikül Madde, % 100 oranda daha az Kükürdioksit,
% 36 oranda daha az Hidrokarbon ve % 46 oranda daha az Karbonmonoksit gazı ortaya çıkmaktadır.
Buna göre biyodizelin canlı yaşamı üzerinde risk oluşturmayan bir yönü olduğu ortadadır. Biyodizel,
biyolojik olarak ayrışabilir ve zehirli değildir.
Biyodizel verim olarak mazota yakın ve motor performans olarak eşdeğerdir. Biyodizel,
Çevre dostu
Yenilenebilir hammaddelerden elde edilebilen,
Atık bitkisel ve hayvansal yağlardan üretilebilen,
Anti-toksik etkili olan,
Biyolojik olarak hızlı ve kolay bozunabilen,
Kanserojen madde ve kükürt içermeyen,
Yüksek alevlenme noktası ile kolay depolanabilir, taşınabilir ve kullanılabilen,
Yağlayıcılık özelliği mükemmel olan,
Motor ömrünü uzatan,
Motor karakteristik değerlerinde iyileşme sağlayan,
Kara ve deniz taşımacılığında kullanılabilen,
Isıtma sistemleri ve jeneratörlerde kullanıma uygun,
Stratejik özelliklere sahip,
Mevcut diesel motorlarında hiçbir tasarım değişikliği gerektirmeden kullanılabilen,
Ticari başarıyı yakalamış bir yeşil yakıttır.
Tüm bu özelliklerinden dolayı biyodizel “Üçüncü Milenyum Yakıtı” olarak
adlandırılmaktadır.
43
9.3 Dünyadaki Biyodizel Piyasası, Teşvik ve Uygulamaları Dünyadaki bir çok ülke özellikle gelişmiş ülkeler enerji politikaları gereği başta biyodizel
olmak üzere yenilenebilir enerji kaynaklarını arttırma çabasındadır. Biyodizel sektöründe önümüzdeki
5 yıllık dönemde beklenen gelişmeler aşağıda belirtilmiştir.
Dünya Biyodizel Üretim Tahmini ( milyon metrik ton)
2004 yılında dünyada yaklaşık 2,3 milyon metrik ton biyodizel üretimi gerçekleşirken bu
rakam 2005 yılında % 56,9 artarak 3,6 milyon metrik tona yükselmiştir. 2006 yılı için dünya biyodizel
üretim tahmini 2005 yılına göre % 72,6 artarak 6,3 milyon metrik ton olacaktır. 2010 yılında ise hızla
devam eden somut yatırımlar neticesinde dünyada yaklaşık 10 milyon metrik ton biyodizel üretimi
yapılacağı tahmin edilmektedir.
Biyodizel Tüketim Perspektifi (milyon metrik ton)
Kaynak: Bunge Şirketi
0123456789
10
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
Dünya Bio-diesel Tüketimi Dünya Soya yağı Ortalama İhracatı
44
Dünyada her yıl ortalama 8 milyon metrik ton soya yağı ihracatı gerçekleşmektedir.
Dünyadaki biyodizel tüketim grafiğinden bu biyolojik yakıta olan talebin hızla arttığını
izleyebilmekteyiz. Özellikle 2005-2006 arasında yaklaşık 2 kat hızla artan biyodizel tüketimi, 2008
yılından sonra dünyadaki ortalama soya yağı ihracatının da üstüne çıkarak 9 milyon metrik tonu
geçecektir.
Biyodizel tüketiminin artmasında bu çevre dostu yakıtın üretimine tüm dünyada yasalarla
verilen devlet teşvik ve destek programlar etkili olacaktır.
Biyodizel Avusturya, Fransa, Almanya, İngiltere, İtalya, İrlanda, Norveç, İsveç, Polonya,
Slovakya, Çek Cumhuriyeti, Yunanistan ve Bulgaristan gibi Avrupa ülkelerinde yasal olarak
vergiden muaf tutulmaktadır. Almanya, Belçika, Finlandiya, İspanya ve ABD gibi ülkelerde de vergi
indirimi gibi teşvikler uygulanmaktadır.
Dünyada ve AB ülkelerinde biyodizele verilen önem gittikçe artmaktadır. AB 2005’de
% 2’den başlayarak, 2010’da % 5,75 ve 2020’de % 20 oranında biyoyakıtların petrol ürünlerine
karıştırılması zorunluluğunu getirerek, Kyoto Sözleşmesinin şartlarından olan fosil yakıtlardan
biyoyakıtlara geçişi sağlamaya çalışmaktadır. Yine AB ülkelerinde orman arazilerinde, ekolojik
tarımda, kapalı su havzalarında, maden ocaklarında, gıda üretim tesislerinde, hava kirliliği yüksek
metropollerde, ekolojik tarımda, okul servis otobüslerinde % 100 biyodizelin kullanımı zorunlu hale
getirilmiştir.
AB ülkelerinde biyodizel üretimi için soya yağı talebinin gelecekte artması beklenmektedir.
AB-25 Soya Yağı Talebi (000 metrik ton)
Kaynak: Bunge Şirketi
174541
1.5252.204 2.483 2.571 2.695
1.450
1.500
1.450
1.4501.450 1.450 1.450
525
525
525
525525 525 525
2004/05 2005/06 2006/07 2007/08 2008/09 2009/10 2010/11
Biodiesel Food Others
2.149 2.566
3.490
4.1794.458 4.546 4.670
45
Avrupa Birliğinin 25 üye ülkesinin 2004 yılı soya yağ talebi 2,1 milyon metrik ton iken bu
rakam 2005 yılında 2,6 milyon metrik tona çıkmıştır. 2010 yılında AB-25 ülke grubunun soya yağı
talebi yaklaşık 4,7 milyon metrik tona ulaşacaktır. Soya yağı talebinin 2004 yılında 174 bin metrik
tonunun biyodizel üretimi kaynaklı olduğu görülüyorken, bu rakam 2005 yılında 3 kattan fazla artarak
541 bin metrik tona çıkmıştır. 2010 yılına kadar önümüzdeki 5 yıllık dönemde soya yağının
Avrupa’daki gıda ve diğer amaçlı tüketim talebinde fazla değişme olmayacağı ancak 2010 yılında
biyodizel yapımında kullanılmak üzere yaklaşık 2,7 milyon metrik ton miktarında soya yağına talep
olacağı tahmin edilmektedir.
Gerek vergi teşvikleri gerekse çıkarılan yasalarla olsun AB-25 ülkelerinin alternatif enerji
kaynağı olarak biyodizele verdiği önem daha iyi anlaşılmaktadır.
9.4 Türkiye’de Biyodizel Piyasası, Teşvik ve Uygulamaları Ülkemiz klasik enerji kaynaklarına olan ihtiyacını sürekli dış kaynaklardan ithal ederek
karşılamakta ve global platformda tüketim bağımlılığını sürekli artırmaktadır. Ülke olarak petrolde
dışa bağımlılığımızı azaltmak ve özellikle çevresel zorunluluktan dolayı biyodizel üretimine gitmemiz
gerekmektedir. Ancak ülkemizin biyodizel üretimini arttırabilmesi için öncelikle mevcut bitkisel yağ
açığını hızla kapatması gerekir.
Dünya ülkeleri önce hammaddeyi belirleyip sonra kendine bu kaynakları nasıl kullanacağında
dair projeksiyon çıkarmaktadır. Bugün dünya ülkeleri elindeki arz fazlası olan biyolojik yağları
değerlendirerek biyodizel üretimine giderken, ülkemizde ise biyodizel üretebilmek için onun
hammaddesi olan ham yağı ithal edip sonra biyodizel üretme yoluna gidilmektedir. Bu durum
ülkemizde zaten var olan ham yağ açığını daha da arttıracak ve ekonomimize ek döviz yükümlülüğü
getirecektir.
AB ülkeleri ve ABD son beş yılda yağlı tohumlar üretimini 4 katına çıkaracak şekilde
sübvanse ederken, ülkemiz de buna benzer politikalarla öncelikle yağlı tohum üretimimizi arttırarak
yağ açığımızı kapatmamız gerekmektedir. Biyodizele en uygun ham yağ kanola ve soyadan elde
edilmektedir. Devletimizin yağlı tohum tarım politikası üreticilerin yağ üretmesini teşvik edecek
şekilde geliştirilirse ülkemiz için çok yeni bir ürün kanola ve soyadan elde edilecek yağ ile her yıl
milyarlarca dolarlık tasarruf sağlanabilecektir.
Türkiye'de Alternatif Enerji ve Biyodizel Üreticileri Birliği Derneği'ne kayıtlı 144 biyodizel
üreticisi bulunmaktadır. Biyodizel üretmenin zorunluluğun gün geçtikçe anlaşılması ve yağlı
tohumların ülkemizde üretilip girdi maliyetlerinin düşürülmesi sonucunda biyodizel üreticisi sayısı
daha da artacaktır.
Biyodisel üretim faaliyetlerinin yapılması ve bu amaçla tesis kurulması ya da işletilmesine
yönelik lisanslama faaliyetleriyle ilgili yasal düzenlemeler Enerji Piyasası Denetleme Kurumu
(EPDK) tarafından yapılmaktadır. EPDK’nın 02.02.2006 tarihli kararı ile biyodizel üretimi faaliyeti
46
ile iştigal eden sermaye şirketlerinin ( Kendi mülkiyetinde bulunan tesislerde kullanmak ve herhangi
bir şekilde ticari faaliyete konu etmemek kaydıyla yapılacak üretimler hariç) bu faaliyeti yapabilmesi
için EPDK’dan işleme lisansı alma zorunluluğu ve EPDK’nın ilgili mevzuatı gereği biyodizel
akaryakıt olarak kabul edildiğinden, üretilen biyodizelin dağıtımı ve taşıma faaliyetlerinin de
yapılması için lisans alma zorunluluğu getirilmiştir.
TS EN 14214 normunda biyodizel üretiminin sağlanması için yeni kurulacak tesislerin
teknolojik donanımlarının uluslararası standartlarda olması şartı aranmaktadır. Bu standartlara uygun
üretim tesisini anahtar teslim kuran pek çok dış ticaret firması bulunmaktadır. Bu firmalar hakkında
daha ayrıntılı bilgi www.hedefgroup.net ve www.biodieselturk.org gibi sitelerden elde
edilebilmektedir.
Dünya Bankası ile TC. 57. Hükümeti tarafından imzalanan "Tarımsal Reform ve Uygulama
Projesi (ARİP)’ nde biyodizel üretiminde hammadde olarak kullanılabilecek bitkilerle ilgili maddelere
yer verilmiştir.
Alternatif ürün projesi için toplam 161,6 milyon dolarlık kaynak ayrılmış olup, bunun 146
milyon dolarlık kısmının, fındık alanlarının daraltılması, 15,6 milyon dolarlık kısmının ise tütün ekim
alanlarının daraltılması amacı ile kullanılması planlanmıştır. Projede fındık ocağını söken ve tütün
üretiminden vazgeçen üreticilere, bu alanlara ekilmesi için gösterilen alternatif ürünler arasında soya
fasulyesi, kolza, kanola, ve ayçiçeği gibi yağlı tohumlar bulunmaktadır.
10 SONUÇ
Soyanın çok yönlü bir bitki olması, insan sağlığına kanıtlamış yararları ve ülkemizdeki mevcut
yağ açığı göz önüne alınarak soyanın üretimine öncelik verilmelidir. Buna ek olarak, günümüzde soya
bitkisel yağ üretimi ve bitkisel yağın işlenmesiyle oluşturulan biyodizel üretimi için önemli ve
vazgeçilmez bir hammadde olmaktadır. Soyaya verilecek üretim ve araştırma önceliği Türkiye’nin
yağ açığını kapatması ve yem sanayinin girdi maliyetlerini azaltması açısından önem arz etmektedir.
Toprak ve iklimimizin yetiştirilmesine çok uygun olduğu soya üretimi üreticilerimize maliyet, fiyat
desteklemeleri ve depolama gibi konularda verilecek destekler sayesinde artabilir, soya ürünlerinde
Türkiye’nin dünya ülkeleri ile rekabet edebilecek konuma gelmesini sağlayabilir.
“AB Uyum Paketi” çerçevesinde fındık ile tütün alanlarının azaltılmasına soya ve kanola gibi
alternatif ürünlerin ekim alanlarının yaygınlaştırılmasına çalışılmaktadır. Ancak Avrupa Birliği
ülkelerinin biyoteknolojik soya ekimine izin vermediği göz ardı edilerek biyoteknolojik ürünlerin
ülkemiz tarımına girmesinin yolunu açacak “Ulusal Biyogüvenlik Yasası”nın çıkarılmaya çalışılması
AB ve ABD’nin dev tarım şirketlerinin ülkemiz üzerindeki baskılarını göstermektedir. Ülke olarak
kendi çıkarlarımız doğrultusunda öncelikle halkımız sağlığına ve milli ekonomimize zarar
getirmeyecek politikaları öncelikle uygulamalıyız.
47
Dünyanın petrol gibi fosil kökenli enerji kaynaklardan vazgeçip sürdürülebilir ve yenilenebilir
bitkisel yağlı tohumlardan elde edilen biyodizel üretimine yöneldiği son yıllarda ülkemizin de enerji
tarım politikası geliştirilmelidir. Türkiye, biyodizel üretmek ve kullanmak için kolza (kanola), soya,
ayçiçek, aspir gibi yağlı tohum bitkilerinin enerji amaçlı tarımına uygun alt yapıya sahiptir.
Bu politika doğrultusunda, genetik çeşitliliği yüksek olan ülkemizde, üreticiye zamanında,
ucuz, kaliteli ve yüksek verimli, çevreye uyumlu, hastalık ve zararlılara
dayanıklı tohumluk temin edilmeli, yerli çeşitlerimiz ısrarla korunup geliştirilmelidir.
Uluslararası şirketlerin, üretim - sertifikasyon - ticaret ve piyasa denetimi ile egemenlikleri
altına alarak tekelleştikleri tohumculuk sektöründe, şirketlerin sözleşmeli üretim ile zorla genleriyle
oynanmış tohumluklarını ürettirmelerinin, kusurlu tohum satarak üreticileri zarara uğratmalarının
önüne kamunun bu sektörde varlığını devam ettirerek geçilmesi gerekmektedir. Bu yüzden
gündemdeki “Tohumculuk Yasası” görüşmelerinde çiftçiler ve üretici köylülerin kayıpları ve ekolojik
zararlarını tartışmak üzere oluşturulacak bilimsel bir kurulun da görüşleri de öncelikle dikkate
alınmalıdır.
48
KAYNAKLAR
Yayınlar:
• DPT Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı-Bitkisel Üretim Özel İhtisas Komisyonu Raporu,
2001
• T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Araştırma Planlama ve Koordinasyon Kurulu Başkanlığı,
Soya Fasulyesi Raporu Aralık 2002, Mehlika Yosmaoğlu
• İstanbul Ticaret Odası, Etüt Araştırma Şubesi, Soya Ürün Profili, Mayıs 2004, Şebnem
Haskınacı
• Biyoteknolojinin Bitkisel Üretimde Kullanımı, Prof.Dr. Sebahattin Özcan- Doç. Dr. Cengiz
Sancak, Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi,Tarla Bitkileri Bölümü, 2005
Makaleler:
• “Soya ve Tarımı” Dr. Metin Babaoğlu, 2003 (Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü)
• “Soya Yetiştiriciliği” Ahmet Nedim Nazlıcan, 2006 (Çukurova Tarımsal Araştırma Enstitüsü)
• “Soyanın Önemi”, Tarım Reformu Uygulama Projesi 2006 ( Tarım ve Köyişleri Bakanlığı)
• “Genetik soya, toprağı mahvediyor” , 09.08.2006 ( Hürriyet Gazetesi, Bilim Bölümü)
• “Gelişen Bir Biyo-Sektör Protein Pazarı ve Biyo-Yatırım Olanakları”, Dr.Yük.Müh.
Ercüment Özer , Biyotek Dergisi, 2003
Linkler
• T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı (www.tarim.gov.tr)
• Devlet İstatistik Enstitüsü (www.die.gov.tr)
• ABD Tarım Bakanlığı (www.usda.gov)
• Dünya Tarım ve Gıda Örgütü (www.fao.org)
• Tarımsal Bio- Teknolojik Uygulamalar Edinme Uluslararası Servisi (www.isaaa.org)
• Koruma Kontrol Genel Müdürlüğü (www.kkgm.gov.tr)
• Gümrük Bakanlığı İthalat Genel Müdürlüğü (www.dtm.gov.tr)
• Tarımsal Araştırmalar Konseyi (www.agric.gov)
• Hürriyet Gazetesi (www.hurriyet.com.tr)
• Türkiye Bilişim Sektörü Derneği (www.tubider.com)
• Tarımsal Ekonomi Araştırma Enstitüsü (www.aeri.org.tr)
• Çukobirlik Genel Müdürlüğü (www.cukobirlik.com.tr)
• Tarımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğü ( www.tagem.gov.tr)
• Kırsal Kalkınma Projesi- Bölgesel Kalkınma Programı (www.eu-gaprdp.org)