iSTANBUL ÜNİVERSİTESİ · EDEBİYAT FAKÜL TESi

'

· ı~MİLlETLER ARASI . TÜRKOLOJİ ONGRE.Sİ

(İstanbul, 1s~20. XJg73)

tebligler

•• • o

3o TURK SANATI TARiHi

. .. . . . . . . . . . . ... .. . . . ... . ...... . ~ .... .

&ıa.1'-..- -Gazet~ · ve

Türki\ıat Enst1tüsffnüri ·. işbirliği ile-basılmıştır

iS1AN 31JL 19'9 .

ANADOLU'NUN BAZI iSLAMI YAPILARINDAKİ 0

ALEMLER HAKKINDA

Yılmaz ÖNGE

Bilindiği gibi alem, genel mônôda bir şeyi tanıtma!\ için kı.illanılan lşa-. . ret, alômet ve bayrak demektir (1). Ancak bizim yazımıza .konu olarak s~c­tiğimiz alemler, Anadolu'da Türk - İslôm devrine ait bazı yapılqrın kubbe, külôh gibi üst örtülerinin tepelerine yerleşWilmiş, muhtelif Şe~iıti mimari elamcinlardır. Aslında Türk sanatının enteresan bir mimari detayı olan bu çeşit alemler, fonksiyonlarından ziyade, bilhassa din ve sanat ·feİsefeleri bakılJlından ~yrı gir önem taşıyan dekoratif sembollerdir.

Alemler hakkında yapılmış muhtelif Türkc~ neşriyatta, .. eksik ve hatalı ' olmakla beraber oldukca geniş bilgi bulmak mümkündür (2). Bunların icin­

E:fe rahmetli Celôl Esad Arseven'in eseri olan Sanat Ansiklopedisindeki «alem» maddesi en mühim ve geniş bilgiyi toplayan tek kay~aktır. Sana.t

t1) Celal Esat Ars.even, Sanat Ansiklopedisi «alemı.ı maddesi. 1. Cilt, lst. 1943( 39-44'. s. M. Zeki Pakalın, Osmanlı ·Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü cıalemıı maddesi. 1. Fas., ist. 1971, 47,49, s. ·

f2) L.'Architecture Ottomane. lst. 1873 . Celaf Esad Arseven, Türk Sanatı {eski yazı ile) calemı.ı bahs'ı. lst. 1928, 184-185. s. Dr. Rıza Nour, Türk Bilik Revüsü - Revue de Turcologie. L'Histoir du Cti>lssant. To· . me 1, Livre 3, Alexandrie '(Egypte) 1933, 3 -232/45-274. s. Celal Esat Arseven, Sanat Ansiklopedisi cıalemıı maddesi. 1. Cilt, lst., 1943, 39·44. s. Celal Esat Arseven, Türk Sanatı Ta.rihl «alem» madd~si. .' lst. 727-730. s. 'H, Zübeyr Koşay- P. Çetin, Etnografya Müzesindeki Alemler. Turk Etnoğrafya Der· gisi 111. S., Ank. 1959, 80-86. s. ve .XVH-.XXVll. Lev. Erdem Yücel, Türk Mimarisinde Alemler. Tarih Konuşuyor. 6. C., 35. S., A!alık 1966, 2908'-2911. s. . . Ord. Prof. Dr. A. Süheyl Ünver, Cami Alemleri. Hayat Tarih Mecmuası. 5. S., Ha·· ziran 1968, 11. s. Enve~ Behnan Şapolyo, Alemler. Önasya. V.C., 63-54. S. Ank. 1970

ALEMLER HAKKINDA - ÖNGE 815

· Ansiklopedisinde alemin, yazımızın başında aynen a!dı~ımız tarifinden son­ra,· mimari ile ilgili olarçık şu satırlar·ı okuyunuz: .... ".,. ·.

- Cami, türbe, medrese, çarşı, imaret {aşhane), kapalı çarşı vesaire . . gibi dini, ictimai ve resmi binaların kubbeleri tepesine .ve minare külôhla-riyle, mimberler ve şadırvanlar gibi mimari kısı.mların ahşap ·çatıları üstüne· süs olarak konulan tepelikler. Buq!ar umumiyetle şakuli' oır· m·ihvere geçi­rilmiş boncui< gibi . toparlak şekilde birkaç parçadan ve . onların tepesine takılmış ay veya iki ucu d_ışarıya doğru kıvrılmış bir boynuz veya bunlara benzer ·ş~killerde bir tepelikle nihayet bulan tezyirlr unsurlardır. Bunların kullanılmasına başlıca üç şey sebep olmuştur: ..

A - Yapı gerekliliği

B - Güzellik C - Gelenek ve görenek tesiri I

A - Kubbelerin üstüne kaplanan kurşunların tepede birleştikleri yer­deki açıklığı bir örtü ile örtmek ve buralardan rüzgôr ve yağmur girerek kurşunları kaldırmamak için oraya kapak gibi ağırca 'birşey· koymak ihtiya­

. cı.

B - Kubbenin dış şeklini veren iki tarafındaki kavislere bakılcfığı va­kit gözün o kavislerden birfni takib ederek tepeye kadar çıkmasından sonra diğer taraftaki kavsi takib ederek yere doğru inmesinden hasıl olacak dü­şüklük duygusunun önüne geçmek ve dikkati tepede tutarak oradan ale­min · şakuli çizgisini takip suretiyle semaya doğru çekmek ve bu suretle kubbeye bir yükseliş tesiri vermek. Zaten batµn dünya mimarilerinde sivri ve külôhlı çatıların tepesine sivrilik veri_lmesi bu düşüncedençiir.

C ~ Eski Türkler ·umumiyetle çadır ve binaların tepesine · gere~ tez­yini mahiyette ve gerekse kötü ruhlara ve nazara karşı bir tılsım . olarak bir sırığa geı~ir:ilmiş yuvarlaklar şeklinde tepelikler koyarlardı ki · bı,.ınlcıra mon­c.uk. veya boncuk denirdi. ötedenberi devam. eden bu geleneğe diğer in-. şal ve bedii sebepler katılarak alemlerin bugüne kadar devam etmesine ve

. mimaride mühim bir unsur haline gelmesine sebep olmuştur.» . . . . . . · · · Alemlerin kullanılışına sebep olarak gösterilen ve yukarıda aynen tek-rarladığımız izahat, aslında pek doğru ve tamam sayılamaz . . Şöyle ki, «A» maddesinde ifade olunan (yapı gerekliliği) kurşun örtülü kubbe veya külôh­lar göz önünde tutulmak suretiyle izaha çalışılmıştır. Halbuki Anadolu'da kurşun örtünün, İşlômi devir yapılarında kullanılmaya başlanması ve ·tea­mülü takriben xıV. yüzyılın sonu veya XV. yüzyılın başlarından itibarendir. Kurşun, temini gefiiŞ mali imkônlara bağlı, pahalı ve kıymetli bir malzeme olduğundan, ancak Osmanlı devletinin siyasi ve ekonomik bakımından- güc-

816. 1. MİLLETLERARASI TÜRKOLOJİ KONGRESİ .

lenmesinden sonra bol miktarda kullanılmiştır (3). Bunda da Osmanlıların, Selçuklu devri inşaat geleneklerinden ayrılarak, yayılma sahalarında kar­şılaştıkları antik devir eserlerinin inşa! özelliklerinden ilham aldığ ı söylene­bilir. Kurşundan önce, Anadolu yapılarının kubbe ve külôh ·kaplamaları için kiremit, tuğla. taş veya sıvanın kullanıldığı bilinmektedir. Bunların arosın-

.. do tuğla hariç, diğer malzemelerin alem şeklinde bir elemana ihtiyaç gö~­'termiyeceğ i kolaylıkla anlaşılabilir. Diğer taraftan bugüri dahi, evvelç~ al~-­mi mevcut o.lduğu halde bunun düşüp kaybolmasından sonra yeri boş ·ka­lan, pek çok kurşun örtülü kubbe veya külôh mevcuttur. Bunlarda yağmur veya suya karşı_ tecri.t, tepeye tesbit edi.len basit bir kurşun kapak ile ·sağ­lanmıştır. Külahında aslında da alem bulunmayan kurşun kaplı bacaları

veya hamam kubbelerini de, fikrimizi destekleyen örnekier olarak göstere­biliriz. Ancak konulan bir alemin, kurşun örtülü bir kubbe veya külôhın te­pesinde koruyucu bir rolü olmadığı da, tamamiyle inkôr edilemez.

«B» maddesindeki (Güzelli~) gerekçesi ise bir bakıma doğru olmakla beraber mutlak bir değer sayılamaz. Bu, gözün bir alışma şekli, estetik ter­biyesi gereğfd.ir. Nitekim kubbe yerine bir külôh düşünüldüğü takdirde, bu­nun siluetinde kenar çizgilerini takib eden gözün düşüklük duygusunu ön­leyip, dikkati semaya doğru çekmek için, alemin ne dereceye. kadar rolü olabileceği sorulabilir. Zira, evvelce tepelerinde alem bulunduğu muhak­kak olan fakat halen yerinde buiunmayan Xll l. - XJV. yüzyıllara ait tuğla veya taş külô hlı kümbetlerde, gözümüzün bugün artık bir olem eks(kliğini hissetmediğini söyleyebiliriz.

«C» maddesinde izah olunan {Gelenek v~ görenek tesiri) ise hakika­ten çok önemlidir v.e mimari alemin mevcudiyetinin yegane ve tek se_bebi de bu olsa gerektir. Mezkur ansikiopedinin alem maddesinde bilahere ör­neklerle izah edildiği üzere, İslômiyetten önceki Türklerin dini inariç ve ge· !enekleriyle sıkı sıkıya ilgili olan bu mimari detay, Şamanizm .veya bundan daha eski fakat Gök. Tanrıdan yahut tanrıların ınekônı olarak kaput .edilen gökle ilgi li mitolojiden ilham alınarak şekillenmiştir (4). Nitekim bugünkü alemlere şekil veren hilôl ile yıldı.z da ,gök kubbenin unsurlarıdır. İslômiye­tin kabulünden sonra kısmen mahiyet değiştirmek suretiyle· Türkl~r ara· s_ında yaşayan bu eski düşünüş ve inançların tesiri ile alem, yüzyıllar bo-

(3) Yılmaz önge. Klasik Osmanlı Mimarisine Şekil veren Kurşun örtü ve Ku'rşunculuk.

önasya. V.C., 53· 54. S., Ank. 1970 (4) Abdülkadir inan, Tarihte ve Bugün Şamanizm. Ank. 1945

Bahaeddin ögel, Türk Mitolojisi. ı.c .. Aak. 197 1 Emel Esin, <~Kün-ayıı (Ay-Yıldız motifinin proto-Türk devirden Hakanlılarl! kadar ikonografisi). Vll. Türk Tarih Kongresi Tebliğleri. ı.c:, Ank. 1972, 313-359. s.

ALEMLER HAKKINDA ÖNGE 817

yunca gelişmiş ve artık Osmanlı mimarisinin kacınılmaz · bir kubbe ve külôh detay! haline gelmişti r.

Tarihi belgelerde alem tasvirleri:

Alemler, eski mimarimizin detayları arasında en cok dikkati çekenler­den biridir (5). Yapıların kubbe veya külôhla şekillenmiş üst örtülerinde zirveyi işaretleyen bu mimari eleman, cesameti ne olursa olsun, eski tas-

. vir sonatında, <:lış rnim.ori ile birlikte mutlaka gösteri l miştir. Nitekim eskı minyatür, gravür, fresk (Res. 1) yahut ·oyma veya kabartma usOlüyle yapıl­mış rölyeflerde, (Res. 2) kubbe ve külôhların üstünde büyük bir titizlikle işlenmiş alemler görülür. Ha-ttô bunların, eski resimlerin özelliklerinden bi­ri olan nisbet ve perspektif anlayışı ile yani, qstünde yer aldıkları örtü sis­teminin hattô yapının umumi heyeti ile uyuşmayacak bir şekilde büyütüle­rek gösterildiği dikkati çeker. Mühim olan ' diğer bir husus da, alemlerin orijinal şekli ne olursa olsun, resimde bunun, islôm yapılarının yahut kı-

(5) Bilhassa camilerdeki kubbe ve minare ·alemlerinin Türk Mimarlık sanatının birçok unsurları gibi milli folklorumuza girdiği, el işlemeleri, yazmalar, resimler gibi' plas­tik sanatların yanısıra masal, mani, türkü ve bilmecelerimize · de konu olduğu bir gerçektir. «Alemııli türkülere örnek olarak

Minarenin alemi Kaşlar kudret kalemi Madem doktor değilsin Niçin açtın yareıı:ıi

Turnam turnam turnam Ben buralarda durmam

-········· ............. . v.s. bilmecelere örnek olarak

Biz altı kardeşiz Altımızın da ayrı işi var Derya yüzünde . Bir balık kardeşimiz var Kim bilirse bu bilmeceyi

. Yetmişbin altın

veya . Deryada bir balık Kardeşimiz var

Si; donanmış at müjdesi var 1

verilebilir. Rahmetli ninem Behire Arutay'dan dinlediğim bu bilmecede lstanbul'dakl ~ultan Ahmet Cami inin çok büyük olan kubbe ve minare alemleri kastediliyormuş.

GCıya bazı . mehtaplı gecelerde, bü'tük kubpedeki allıri yaldızlı alemin aksi denize vurur ve dalgacıklar üstünde balık gibi . oynarı~ış. Hatta bazı · balıkçılar bunu balık zannedip tutmağa ça lı ş ırlarmış. Bu bilmecenin cevab ı bazı neşriyatta. Sultan Afımfit.

Camiinin minareleri ·il~ Kızkulesi olarak verilmiştir. (Bakınız: Şükrü Elçin, Türk Bil· meceleri. 1000 Temel Eser. lst. 1970. 68. s.)

!=' : 52

818 · 1. MİLLETLERARASI TÜRKOLOJİ KONGRESİ ·

saca müslümanlığın sembolü sayılan bir hilôl ile ifade edilmesidir (6). Belki de sırf hilôli gösterebilmek için bu alemler bu kadar büyük ebadda tutulmuştu r def)ehilir. Bu anlayışın bir tatbikatını da,· yapılarıı:ı uygun- bir köşesine veya cephesine bir biblo veya minyatür bir maket şeklinde yapı­

larak yerleştirilmiş kuş köşklerinde görüyoruz (Res. 3).

Geçen yüzyıllarda Anadoluyu gezip, gördükleri manzaraları, günlük hayattan sahneleri ve mimari eserleri gravürlerle tesbit eden bir çok ecne­bi sanatkôrın resimlerinde de aynı . özelliğe rastlıyoruz. M~selô ~ou.annin ve Jules Van. Graver'nin 1840 yılında Paris'te basılmış «Turqui» isimli ese­rinde, İznik Yeşil Camii, kubbeleri üstüne hiçbir zaman konulmamış hi lôl­li alemlerle gösterilmişti r (Res. 4). Çünkü daha sonra ifade edeceğim iz

üzere, İznik Yeşil Camiinin ori jinal alemleii büyük bir şans eseri olarak ya­pılış devrinden gunümüze kadar gelebilen, ender mimari parçalardandır

(7) ve bunların tepelerinde hilôl motifi yoktur: Yeşi l Cami gravüründe ol­du~u gibi ~u · çeşit eserlerde rastlanan bazı mimari detay eksiklikleri ve hataları her ne kadar sanatkôrların kabiliyet dereceleri, müşahede kuv­vetleri . yahl!t gravqr çalışma tarzları ile izah edilebilirse de,. mevcut oriji­nal alemlerin yerinde hilôlli alemler gösterilmesini yukarıda zikrettiğimiz, daha farklı bir görüş ve telÔkkinin eseri saymak lôzım gelir.

Anadolunun eski yapılarında bugün görülen aıe·mıerin çoğu daha son­raki devirlerde yapı lat'! tamirler sırasında konulmuştur (8). Nitekim bunla­mı bir kısmı o~ijinallerine benzer şekilde yenilenmiş ·bulunmakla beraber. diğer' bir kısmının tarihi belgelerdeki tarif ve tasvirlere uymadıkları, gerek yapıl ış şekilleri , malzemeleri, gerekse üzerlerinde mevcut kitabe ve tarih­lerden kolaylıkla anlaşılmaktadır. Genellikle bulundukları yerlerin gözle ra-

~6 ) Müslümanlarla hristiyanlar· arasındak i mücadelelere sahne olmuş, eski Anadolu şe­hirlerindeki abidelerin durumu hakkında baz ı tarihi kaynaklar, bu hususta az da olsa .bilgi vermektedir. Mesela önce müslümanlar tarafından fethedilen Ani Şehri, Xll. yüzyı lda Gürcülerin eline düşünce, cami· olarak kullanılan büyük kilisenin tekrar eski haline çevrilmesi ve vaktiyle Ahlat'tan götürülüp kubbesi üzerine konulmuş bulu­nan büyük tıUalin ind!rilip yerin~· haç k~nulması (Prof. Dr. Osman Turan, Dôğu A­nadolu Türk Devletlerinin Tarihi. lst. 1973, 7. s.) veya yine Gürcülerin istila ettiği Duvin'de, camideki hilıfün indirilip bir mollanın sırtında Tiflis'e nakledilmesi (Prof. Dr. Osman Turan, aynı eser. ·14, s.) gibi.

(7.) Y. Mimar A. Saim Ülg.en, camiin son cemaat yerinde~i orta kubbeden bahsederken «Bu kubbenin üstünde gÔrdüğümüz müzeyyen başlı klı kilit taşı, alemlerimizin şaya r., dikk_at nüryıunelerindendirı> demektedir. (A. Saim Ülgen, lznik'te Türk Eserleri. Vı;­kıflar Derglsf, ı.c .. Ank. 1938, 58. s.) · ·

{S) Misal olarak, Bursa Ulu Camiinin kubbe ve minare ale~lerinin Xl.X. yüzyılda, AiyC>n Gedik Ahmet Paşa Camiinin ku~be alemleri~ln 1940 yılında ve Erzu.rum Ka_l_e Mes­cidinin külahındaki ·alemin de 1946 yılınca Va~ıflar Genel Müdürlüğünce yaptırı lan · onarımlar sırasında konulmuş olduğ11 söylenebillt. ·

·ALEMLER HAKKiNDA - ÖNGE 819

hatça seçilemeyecek yükseklikte· oluşu .sebebiyle, bazı neşriyatta sonraki devirlerin tamirleri sırasında ihdas edilmiş kubbe veya külCıiı alemlerinin, orijinal gibi kabul edildiği dikkati çekmektedir (9).

\

Onarım sırasında yerlerinden alınarak, tamiri müteakip tekrar e~ki yerine konulamayan veya ait olduğu yapı yıkıldığı için kullanılamayan ba­zı alemlerin .bir hatıra oiarak saklanmosı sayesinde.,. Cumhuriyetten sonra muhtelif müzelerimizde oldukça ilgi çekici alem kolleksiyonları, vücuda ge­tirilmi.stir. Bunların arasında 1914 yılında açılan Evkaf-ı İslômiye {halen Türk ~e İslam Eserlerl) ·Müzesi ile bilhassa 1'927 yılında hizmete açılan An­kara Etnografya Müzesi ve 1967 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü tara­fından İstanbul Saraçhane'deki Amcazade Hüseyin Paşa külliyesinde tesis edilen Türk inşaat ve Sanat Eseı:leri Müzesindeki kolleksiyonlar önemli­dir.

Anadoluda üstleri kubbe veya külôh veya külah gibi sivri bir çatı ile · örtülmüş islôm ~evri yapılarından hangilerinde alem bulunduğu da, me­raklı bir inceleme konusudur. Bu hususta şimdiye kadar yçıyınlanmış bir araştırmaya veya yazılı bir· vesikaya rastlamadığımız için, mevcut örnekle­ri göz önünde tutmak suretiyle, ister dini ister profan olsun: her çeşit kar­ğir ve ahşap eserde, büyüklü küçüklü bütün kubbe ve külôhların tepeleri· ne birer alem konulması geleneğinden bahsedilebilir. Ancak çeşitli Türk yapıları arasında, üstü bir aydınlık feneri ile nihayetlenen soyunma kısım­ları hariç, ~ubbe veya külöhlarında alem buiunmayan yegane yapıların hamamlar olduğunu görüyoruz. Bunun, hamamlardaki soğukluk ve sıcak­lık kısımlarında, kubbe ve tonoilarıri merke:l'ierinde genellikle bir ışıklık

oluşu ve bu yüzden· buralara alem konulamaması gibi bir sebebe dayan­dığı düşünülebilirse de, kat'i bir hükme varmak oldukça güçtür. Fakat Xll. yüzyıldan itibaren XIX. yüzyıla kadar yapılmış ve bugün mevcut olan ha­mamların, soyunma kısımlarındaki aydınlık fenerlerinin kubbe ve külôhları hariç, hiç.birisinin kubbe_sinde ne or•tJnal, rıe de.muhdes bir aleme rqstlan­madığı da. bir gen;:ektir.

Ev, köşk, kasır, · yalı, saray gibi sivil ikametgôhlar için de alem konu­sunda kesin bir hüküm vermek kolçly değildir. Cünki maalesef, mevcudi­yetini tarihi kaynaklardan öğrend.iğimiz, Anadolunun rjıuhtelif yerlerinqeki bu çeşit yapılardan :pek az sayıda örnek zamanımıza 'kadar, o da nisbe-

-(9} Mesela, H. Fethi . Gözler, Selçukluların hilali kullanışlarına örnek ol~rak 1312 tarih­li Niğde Hund Hatun türb~sinin külahındaki, . dövme demirden mamul ay yıldızlı ale­mi göstermektedir ki, türbeni.n külah kaplaması xıx. yüzyılda, o da hatalı olarak, ye­nilerimiŞ ve mezkur alem de o zaman konulmuştur. Nitekim daha sonra 1935 yıl­larında bu kaplama tekrar tamir edilirken tepedeki alem de kaldırılmıştır. (H. FethJ Gözler. Bayrağımızın 'Tar.ihr°üzerine. Türk Yurdu, 269. S., Mayıs 1957, 822. s.)

820 1. MiLLETLERARASI TÜRKOLOJİ KONGRESİ . . .

~en sağlam ou.nJmdo. kolabllmiştir. Bunların mühim bir kısmı da takriben üçyüz veya ·ikiyüz e.lli senelik veya dôha yeni olup üstleri geı;ıellikle kire­rnJt. örtülü ahşap çatı yahut toprak örtülü düz dam şeklinde ve alernieri yoktur. İstunbul ve· Edirne'de yalnız padişaha veya hanedan mensuplarına mahsus ikametgôhların kiremit yahut kurşun kaplı çatılarıyia bacalqrı üs­tünde de alemler buiunduğunu, Topkapı ~arayı gibi günümüze kadar ka­labilmiş örneklerden ve .. eski resimli belg.eierden anlıyoruz (10). Ancak bu yazımızda sadece · Anadoludaki alemle~i söz konusu yaptığııiıızdön bun­lardan bahsetmiyeceğiz. Buna mukabil Doğu Beyazına XVlil. yüzyılda i.s­hak· Paşa tarafından inşa ettirilen . sarayın, lstanbul Sarayiarınqa görüldü­ğü gibi. kubbe ve külahlarından başka çatılı örtüierine ve bacalarma da alem konduğunu gösteren gravürlerin mevcudiyetini bildirmekle yetinece­ğiz (1-ı). Halen bu muhte~em saray çok harqp bir durumda olduğundan,

. mezkur gravürierin doğruluğunı,ı kabul edersek, çok sayıda aiernlerıe süs­lenmiş b0y!e çatılı, kubbeli ve küiôhlı yapıları, İstanbul'daki merkezi oto­riteyi takliden fakat ınahalll bir hakimiyetin ifadesi olarak d~ğerıendirmek, hattô belki de, zamanımızda mevcut olmayan sair Anadolu beylerinin ve­ya hôkinıierini.n ikanwtgôhları için verilmiş bir imtiyaz gibi düşünmek .müm­

kündür (12).

Aııado!u yapılarındaki alemlerin şekil ve malzemeleri :

Mimari alemlerin şeklinden önce ~na bu şekli veren parçalardan yani aiemlerin nangi _kisımia.rdan teşekkül ettiğini ~esbit gerekir. Bunun için Ce­lal Esad _Arseven'in, Sanat Ansiklopedisi ve Türk Sar.atı Tarihi isiriıli eser­lerinde bir kroki mevcl;lttur (13) . Bu krokiye göre aiem, aittan itibaren yu­kaqya doğru Kova - Büyük küp - Bilezik - Armut - Boy·un - Küçük küp ve Hıiôi den ıbaret bir -tertip sırasına göre şekillenmektedir {Şekil 1). Ancak bu tertibin her aleme uygun olmadığı mevcut orneklerin tetki.kinden kolaylık­la an:aşılabilir. Böyle bir aiem şekli daha ziyade klC:sik Osmanlı mimari­sine ait ·veya onu takip eden devirlerdeki örnekler için kabul ediiebilir.

Anado.lu'daki Türk-İslôın devirlerinin bütün ·mimari örneklerine şami: bir alem şeması kanaatimizce Xfl. yüzyıldan XIX. yüzyıla kadar yapıfrrn~:

bütün alemlerde görülen müşterek kısımlar göz . önüı'ıde tutulmak . slll'.etiy­le şöyle. bir tertibe sahip olmalıdır (Şekil 2). Buna göre· alem, aşağıdan yu-

. . (10) Edime Sarayı için bakınız: Dr. Rıfat Osman, Edirne Sarayı. Ank. 1957, İstanbul sa-

. ray ve köşkleri içiıi bakınız: S. Hakkı Eldem, Köşkler ve Kasırlar_ ı-·ıı. C., ist. 1969· 1974.

(11) C. Texier, Description de l'Armenie, la Perse et la Mğsopotamie (1839). Pa;i~ 1842 .. (12) Muhtemelen aynı anlayışın tesiri i le Osmanlı Devle~inde q:ısr.ıi binalara da alemler

konulmuştur. Vilayet ve kaymakamlıklar, mektepler, kışlalar gibi. ( 13) Celiil Esat Arseven, Türk Sanatı Tarihi. 730. s., 1629. şek.i l.

821

karıya doğru başlıca üç k1sımdan · ibaret·oıup bunlar ~aide - gövde ve te­pelik"iir. l<aide. alemin kubbe veya külôh ör.tüsüne basan •alt parçasıdır.

Taş alemlerde bu parça masif veya içi oyuk, "madeni ve seramik alemler­cie ise geneilikle içi boş bir ters kôse şeklindedir. · Gövde, üstteki tepeliği toş;yan kısa veya uzun bir çubuk yahut muhtelif şekilli kısıınıafuan mey­dana. gelmiş bir ,ara parçadır . . Bu parça, taş alemlerde mcsif, madeni ve 8emmik alemlerde ise masif veya içi boş bir boru hC!linde_dir. Tepelik adı­n·ı verdiğimiz üst parça ise alemin en önemli kısmı olup bunun da çok de­ğişik biçimleri vardır. Taş alemlerde tepelik yine masif, madeni ve sera-mik olanlarda masif veya içi boş olabilir. ·

Anadolu'da mevcut örnekler, mimari alemler için üç çeşit malzeme­nin kuİlanılmış olduğu.n.u göstermektedir:

· 1 - Taş alemler (mermer daiıil her cins sağ!c:ım taş) 2 - Madeni alemler (genellikle bakır, pirinç, saç, bronz veya altın.

gümüş gibi kıymetli madenler) 3 - ?eramik·alemler (sırlı pişmiş toprak veya cini)

Taş alemler :

Anadolu'da görebildiğimiz alemler arasında en eskileri. mermerden yapılmış Selçuklu alemleridir. Bunla_r yekpare mermerden. oyularak şekil­lendirilmek suretiyle yapılmışlardır. Genellikle 6-7. m. çapındaki Selçuklu kubbeleri için, -takriben 1 m. yüksekliğinde, yekpare mermerden oyma a­lemler kullanıldığını görüyoruz. Ancak · daha sonraki devirlerde, bilhassa klôsik Osmanlı mimarisin.de büyük çaplı kubbelerin inşasına başlandığın­da, bt.İ kubbelerin cesametleriyle mütenasip büyüklükte yekpare taş alem yapılamayacağı, yapılsa dahi bunların kubbe üstüne kolaylıkla çıkartıla­

mayacağı, hattô alem ·hasara uğradığı zaman kolaylıkla tamir eailemeye­ceği v~ya yenilenemeyeceği görülmüştür. Buna çare olarak büyük k~bbe­lerin taş alemlerinin kaide, gövde ve tepelik kısımlarının ayrı ayrı parça-lardan istenmesi düsünülmüstür. · . , , '

Taş alemler, kubbenin kilit taşına (Res. 5) _veya merkezine şakuli du-rumda tesbit edilmiş, dövme demirden bir kenet çubugu üzerine, erimiş kurşun aracılığı ile kaide kısı.mlarından bağlanmışlardır (14). Eğer alem parçalı olarak yapılmış ise· kaide üstündeki kısım!.ar, ·dişili erkekli biribiri içine geçebilecek şekilde ·açılmış. yuvalarla veya yine dövme . ~emir kenet­lerle birleştirilmişlerdir ..

( 14) Karaman'da XVI. yüzyıla ait Canbazzade Türbesinin kubbesinde dikkate değer bir taş alem yuvas ı mevcuttur. Tuğla kubbe örgüsünü bağlayan kilit taşının 35 cm. v.ükseidiğindşki bir ~ısrr.ı, ters koni biçiminde kubbe dışında bırakılmış. bunun te­pesine bugün riı avcut olmayan taş alemin emniyet le a_turtu!abilmesi için 13x13 cm. ebaciında ve 15 c:m. derinliğinde muntazam bir ovuk açılmıstır.

ı. MiLLETLERARASI TÜRKOLOJİ KONGRESİ

Selçukıu · d~vri için öroek olarak gösterilebilecek bir ··mermer alem, Konya_'da Xlll. yüzyılın ikinci yarısına tarihlenen. Sırçalı Mescidin kllbbesin­de bulunuyordu (15). Bir kenarı 10 cm. olan, köşeleri pahlanmış· p.rizmatii<, !<ısa bir çubuk biçimindeki bu alemin yüksekliği 28 cm. idi. Bu çubuğun üstten 8 cm. lik kısmındc::ı pahlor keskin bir dönüşle zar vey·a küp şek-tin­

de bir tepelik meydana getiriyordu (Şekil 3), Diğer bir mermer alem, Kay­s~ri'nin Develi ilçesinde 1295 ·tarihli Seyyid Şerif Türbesinin kubbesinde­dir (16). 12 cm. çapında sekizgen kesitli, prizmatik bir çubuk halindeki bu örnek, kaidesiyle beraber 90 cm. yüksekliğind~dir. Alemin tepeliği .. alt ke­narı iki sıra mukarnasla süslenmiş, . dilimll, ·sivri bir kubl.;>ecik şeklinde bir topuzdan ibarettir (Res. 6) (Şekil 4). Benzeri bir örnek yine Develi'de Sey­yid Şerif Türbesine ·çok benzeyen ve bunun icin hemen hemen onunla aynı tarihlerde inşa edildi.ği · tahmin. edile_n Hızır İlyas Türbesinin kubbesinde­_dir (17). Bu mermer alem de silindirik' bir- çubuk şeklinde olup, etrafı altı

adet mukarnas dilimiyle çevrilmiş, sivri bir kubbecikte nihayetlenen bir te-peliğe sahiptir (Şekil 5). ---,..-.

Benzeri a lemleri xıv: yüzyıl eserlerinde de görmekteyiz. iznik'te, 1391 yilında Candarlı Halil Paşa tarafından Mimar Haçı. Musa'ya yaptırılan Ye­şil Camiin. son qemaat mahallindeki kubbemsi orta tor:ıo~da, sekizgen priz­ma çubuk biçiminde bir alem rnevcı,.ıttur (Res. 7-8). Pahlı olarak aşağıya d.oğru genişleyen. yine sekizgen planlı bir kaideyi ihtiva eden bu alem tak­riben 1 m. yüksekliktedir. Bu alemin tepeliği, köşeleri pahlanmış zar şek­lin.de bir topuk ·ve bunun üstünde . l<ısa bir boyundan. sonra sekizgen pira­mit bir külôhcık ile nihayetlenmektedir. Topuzun sekizgen ·şeklindeki dör·t yüzü, münavebe ile kabartma ve ôyma olorak altı yapraklı birer çiçek ·v.e­ya rozetle süslenmiştir. Harim kubbesinin tepesinde. de buna benzer bir alem görülmektedir (Res. 9}. 1 ~94 tarihli Milôs Firuz Bey Camiinin kubbe­lerinde de ölçü ve şekil bakımındçın İznik Yeşil Camiifıin alemlerine ben­zer alemler bulunduğu dikkati c_ekmektedir· (Res. 10).

Konya'da 1455 tar ihli H~ca :Fakih Türbesinin kü!ôhı üstünde ise lak­riben 40 cm. yüksekli.ğiı:ıde . degişik bicimde bir mermer alem bµlunmi:ikta­dır. Sekizgen piramit bir kaideye "yapışı~, .küresel bir :bo'ğum ile onun üs­

._ tünde kısa ve tıkız bir bilezik ile .yükselen bu mermer alem, ortaşJ,..oyuk bir . . -

( 15) Mescidin 1963 . yılınoa _ Va1$ıffar Ger)"eJ MüdGrJüğünce restorasybnu sırasında bu alem, harap durumda olduğu bahanes~ ile· kaldırılmış ve ye~ine l;ıenzer şekilde, fa· kat farklı ölçüde yeni. bir ~ermer alem .. konulmı.iştur. · · ..

(16) Tahsfn Özgüç- Mahmut Ak9k., Oeyeli. Abidel.eri. Belleten, :l(IX. C .. ,75. S .• Ank. 1955, · 382. s". · · · . '

('17) Tahsin ÖzgüÇ-Mahmut ~kok, aynı . eser .. 383. s. Ancak · bu alem bugün 'yerinde__Q_~'.­jjildir.

~LEMLER. HAKKINDA - ÖNGE 82$

damla biçimindeki ·tepelik le nihçyetlenmektedir (18) (Res: ·11 )1 ·Hoca Fakih

Türbesinin alemine benzeyen bir taş olem de Karaman'da XV. yüzyılın ilk yarısında inşa edildiği anlaşılan Halil Efendi Sultan Türbesinin külôhındo·

• bulunmaktadır. Takriben 30 cm. yüksekliğindeki bu alemin damla biçimin-deki tepeliği kırıktır. Konik kaidesi kalın bir bilezikle bu tepeliğe bağlan­maktadır (Res. i2).

KIÔ'sik Osmanlı devri taş alemlerinin yanısıra •. XVI. - XVll . . yüzyıllara ait bazı Anadôl.u ·yapılarında prizmatik veya ~ilindirik, çubuk biçimindeki Sel­çu~lu . alemleri . ile kaide, küp ve ortasl delik damla şekilli tepelikten müte­şekkil bodur ta·ş alemlerin birleştirild iği örneklere de rastlanmaktadır. A­dana'da 154'\ tarihli Ulu Cami ile 1584 tarihli Ketneraltı Camiinin kubbele­rindeki mermer alemler böyle örneklerdir. Adana µıu Camiinin takriben 60 cm. yüksekliğindeki alemlerinin gövdeleri silindirik-çubuklar halinde olup ortalarında kübik veya kür~sel küçük birer · yumru ihtiva etmekte, üstte ise uçları ·küçük birer küre ile birlşşen. ortası delik damla şeklinde fakat yassı tepeliklerle nihayetlenmektedirler (Res. 13). Bu tepeliklerin iki yüzü ı;ıyrıca bir kanal hçılinde oyulmuştur. Kemeraltı Camiinin alemlerinde göv­~e. Ulu Camiin alemlerinden farklı olarak ikişer yumru ile üç kısma bö­htinmüştür.

Klôsik üsluba göre nisbetlerin ·çok değişmiş olduğu barok devrin mi­mari eserlerinde, alemler de bu değişikliğe uydurulmuşlardır. Ancak ter­tiplerinde genellikle eski kompozisyon şeması devam etmektedir. Bunlara örnek olarak Konyo'do 1796 tarihli Yusuf Ağa Kütüphanes~nin ağırlık ku­leleri üstündel<i qlemler gösterilebilir (Res. 14). Bu mermer alemler basık ve yüksel<liğe göre nisbetsiz genişlikte birer yarım küre biçimindeki kai­l!leye makara gibl biref boyunia bağlanan birer küp ve bunun· Üstünde ol-

. dukço ince birer boyuncuğun taşıdığı birer hilôl veya boynuzdan ibaret te­peliği ihtiva etmektedirler . . Burada dikkati çeken husus, mermerin muka­vemetini azaltmamak için tepeliği teşkil eden boyunuzun arası tamamen oyulmamiŞ fakat iki yüzden çukurlaştırılarak ince . bir levha ·haline getfril:-rniş olmasıdır. · ··

Hem form hem de tertip bakımından klôsik örnekleröen çok farklı Dlan XIX. yüzyılın taş alemlerinde ise genellikle kabalık ve fevksizlik ha- . kimdir. Divriği'de 1228 tarihli Ulu Camiln, XIX. yüzyılda yapılan tamirleri ·

(18) A.lemin bu şe!dldeki tertib!ns. dııho sonraki yüzy.rllarda olgun nisbetlerini kazanacak klasik O:;manlı devri :; lemle:rinin prototipi Qlarak bakılabilir. Zira, bu alemdeki pira­midal kaidenin, b1r küpten ibaret .gövdenin ve damla biçimindeki tepeliğin, arala­rına 'eklenen muhtelif şe~ll ·ve ölçüdeki boyun, bilezik ve küp elemanlarıyla· gelişip yükselmiş; damla biçmir.in de aÇılarak boyrıuı veya hiU!l-!aJe ı;eklirıi almış olması

düşünü lebilir.

Ş24 1. MİLLETLERARASI TÜRKOLOJİ KONGRESİ

.. sırasında batı taraftaki kubbelerine konulan alemler böyle örneklerdir (Res. 15J. . .

Madeni alemler :

Kubbeler büyüdükçe, bunlarla müten.asip ebadda taş alem hususunda ortaya erkan mahsurları izôle için baş vurulan çarelerden biri de büyük kubbelerde parçal ı madeni alem kullanmak olmuştur. Nitekim büyük Os­manlı camileri, bu düşüncenin tatbikatı bakımından en iyi örneklerdir. Bu camilerde küçük kubbelerin üzerine genellikle taş alemler, büyük kubbe­lere de parçalı madeni alemler konu ldı.ığunu görüyoruz (19) {Res. 16). İlk bakışta garip görünebilecek .bu malzeme farkı, yukarıda izôh ettiğimiz tek­nfk zorlukların mantıki bir çözümü sebebine dayanmaktadır. ·Madeni alem­ler genellikle, bu işe en uygun olan. kalın dövme bakır levhalardan yapı­lırlar. Btı alemler ister ahşap, ister kôrgir olsun. kubbe veya külôlıların te­pe nokta l arına şa_kuli vaziyette tutturulan ve yuka"rıya doğru incelerek siv­rilen ahşap dikmelere geçirilerek çivi ile tesbit edilirler. Ahşap külôhlı mi­narelerde ise alemler, külôh çatl<ısının bağlandığı. seren adı verilen uzun ahşap direklerin kü_lôh üstünde kal.an kısmına. tesbit edilirler. Eğer minare külôhı kôrgir ise alemin konulması kubbelerde olduğu gi~idir. Önce muhte­lif şekilli parçalar .halinde imôl edilen madeni alemler bilôlıere perÇinle veya lehimle birleştirilirler. Ancak büyük alemlerde bu parçalar, kubbe te­pesine rahatlıkla kaldırılıp konulabil'mesi için, gerekt!ğin'de sökülüp takıla­biien, biribirinin içine geçmeli bir.· şekilde yapı l mışlardır. Madeni alemler genellikle yapıştırma altın varakla yaldızlanmışlardır. · Böylece alemlere hem daha ihtişamlı -bir görünüş kazandırılmıŞ, hem. de paslanmak suretiy­le kısa bir süre içinde harabiyetleri ön lenmiştir. XIX. yüzyılda Osmanl ı dev- · Jetinin ekonom;k durumunun bozulması neticesinde. tıpkı yapılardçı ·kul­lanılan ucuz ve dayanıksız inşaat malzemesi gibi, alemlerin de dövme de­mir veya adi saçtan imôl edildiği görülür. Hattô sonradan bunlar. orijinal

· alemi hasara uğramış;· düşüp kaybolmuş daha eski devirlerin yapılarını:ı

da konu lmuştur.

Xlll., XIV. ve XV. yüzyıllara ait Anadolu yapılarında madef1i alemler olup olmadığı, var ise bunların biçimleri ve cinsleri ~akkında i'na<?l~sef bil­gimiz yoktur. Müzelerimizde -toplanmış madeni alemlerin. de envant~_r l erJ.

tamam c:madığı, hattô çoğu zaman mimari alemler ile sancak dlemleri bi­r.ibirine karıştırıldığı için, tarih ve yerlerini tesbit etmek hemen hemen im­kônsızlaşmış gibidir. ·suna mukabil, XVI. yüzyılın klôsik . Osmanlı devri o­lemierine nisbeten daha çok sa.yıda yapı üstünde hôlô raslanabilme'ktedir.

(19) Amasya Sultan' Bayaz:d, Gebze Çoban Mvstafa Paşa Camileri ile Konya Muv!an.: Dergahı, Seyyid Battal Gazi külliyAsi'gihi.

ALEMLER HAKKINDA -· ÖNGE 825

Konyo'nın Ilgın ilçesinde 1576 tarihinde Mimar Koca Sinc:İn'a yaptırılan La· la Mustafa Paşa Comiinin bakırdan kubbe ve minare alemleri bu.nloro iyi birer örnektir (Res. 17). Kubbe alemi 1.32 m. yüksekliğinde oıu·p muhtelif şekilli beş ayrı parçadan meydana gelmiştir (Şekil 6). Alttaki bidnci parça, yukarıya doğru kavislenerek daralan, ters kfüıe şeklindeki kaide kısmıdır. Gövde ise üç parçadan ibaret olup, birinci parça bir bilezik ile şişkin bi r küpcüğ'ü. ikinci 'parça iki ucu 'ince birer bilezikle süslenmiş bir diğer küp­cüğü, üçüncüsü ise yine bir bilezikle nihayetlenen bir armudu ihtiva et­rrıektedir. Tepeliği teşkil eden beşinci pa(ça da, şişkin bir hilôldir. Her par­ça biribiri içine geçecek şekilde yapılmış ve bu ~k yerleri, dövme demir­den birer pim ile takviye edilmiştir. Minare alemi tek pa_rça halinde olup 72 cm. yüksekliğindedir (Şekil 7). Altta konik bir kaide üstünden yükselen alem govdesi, y~karıyo doğru bir bilezik ve bir ·küpten sonra, iki bilezik v~ bir armutla, yine şişkin hilôl .. biçimindeki tepeliğe bağlanmaktadır.

Bilha13sa XVlll. XIX. yüzyıl yapılarındaki madeni o le!Tller çok değişik şek iller göstermektedir. Genellikle bu devir alemlerinde gövde, daha uzun olup, klôsik devrin örneklerine nisbetle çok sayıda bilezik. küp veya armut­larla süslenmiştir. Nevşehir Damat İbrahim Paşa Cami:nin alemleri gibi (Res. 18). ·Yine bu devrin tarikat ile ilgili yapılarındaki alemlerde tepelikle­rin çok süslü olduğu görülmektedir. Artık bu tepelikler sacie birer hilôl ve­ya laleden ibaret olmarp genellikle uçları· boynuz gibi dışarıya kıvrık, içle­ri ve etrafları müşebbek tarzda işlenmiş sembol, motif ve yazılarla süslü­dür. Antalyo'nın . Elmalı İlcesine bağl ı Tekke Köyündeki Abdal Musa Tür­besinin pirinç alemleri bunlara örnek gösterilebilir (20) (Res. 19). Türbe kü­l ôiıının tepesinde ve 2.28 m. yüksekliğindeki bu alem üç ayrı parçadan mü­teşekkildir. Altta 87 cm. yüksekliğindeki birinci . kısım, on iki dilimli ters bir kôse şeklindeki kaide ile iki boyun arasında bir küpten borettir .. 43 cm. yük­sei<iiğindeki ikinci parça, bir boyunla biten bir armut ve bir bileziği ihtiva etmektedir. 138 cm. Y,üksekliğindeki üçüncü parça ise, ince bir bilezik ve bovuııdnn sonra bektoşi taci şeklinde bir topuza tesbit edilmiş çok büy(.ik bir. hilôl - boynuz ile niİiayetlenm~ktedir. Bu tepeliğin içi ve üstü müşebbek olarak işlenmiş din ve torikatle ilgili, irili ufaklı .Yazılar, semboller ve ara motifleriyle süslenmiştir. Burada bektaşi tarikatinda özel bir önemi olan «Ali» ismi iie zülfikôr sembolünün müsenna biçimindeki tertipleri bi l lıassa

. . dikkati çekmektedir.

120) Evliya Çelebi. her ne kadar Abdal Musa Türbesinin aleminden ıı:Zirve-i alasında al­tın alemin beş saat yerden şOles i nümayand ırn diyerek müba lağalı bir ifade ile bah­sE>ımr,f.:e ise de bugünkü aleni, .o alem değildir. Bugünki alemir. bir fotoğrafı S. Fikri F.rten 'in 1948 yJlır.ıda Ar.talya;da basılan Antalya Tarihi (Üçün.::ü kı:::ım) i<:;im• İl eser!:ıde neşredilMi~t!~.

~26 1. MİLLETLERARASI TÜRKOLOJİ ·KONGRESİ

XIX. yüzyılın sonlarına doğru Osmanlı Devletinin ekonomik durumu­nun iyice bozulması neticesinde, t ıpkı yapılarda ku llanılan ucuz ve daya­rnkşıi': inşaat malzemesi gibi, alemlerin de dövme demir veya adi saçtan imôl edildiği görülür. Bunların şekil ve tertipleri de genellikle klôsik örnek­lere göre Çok basit ve uydurmadır. Bu tip alemler, orijinal alemi hasara uğramış, düşüp kaybolmuş, daha eski devirlerin yapılarına da konulmuş­tur. Sivas'ta Güdük Minare ismiyle tanınan, Ertenaoğullarından Hasan Bey' in türbesi XX. yüzyılın başlarında tamir olurken konulan vakıf kitabeli alem, bu devir için iyi bir örnektir (21) (Res. 20). Madeni al~min oturtulduğu üs­tü kavisli kare piramit 'biçimindeki taş kaideden itibaren yüksekliği takri­ben 150 cm. dir., Madeni ç:ııemin kaidesi yarını küre biçiminde. ve bakır­d~ndır. Bunun üstünde yine bakırdan ince bir boyun ile, ortadaki diger-1erine göre çok büyük olan ve biribirine bitişik üç küp yer almaktadır. Göv­denin bundan sonraki kısmı, üzeri ince bileziklerle süslenmiş ve ucunda küçük bir küp oları pirinçten bir çubuk halinde yükselmektedir. Tepeliği

teşkH eden levha şeklindeki boynuzun üzeri müşebbek tarzda oyma vakıf kitabesiyle süslenıiıiştir. Boynuzun uçları arasından, minyatür bir alem gi­bi yükselen profilli orta dilim ise içi boş bir damla motifi ile nihayetlen­mektedir.

Seramik alemler :

Mevcut örneklere göre, muhtemelen en eskileri XVlll. yüzyıla tarihle­nebilen sırlı seramik alemler ise, Canakkale İşi denilen seramik evaniye benzer teknikte yapılmış, yeşil sırlı: pişmiş topra_ktan yekpare parçalardır .

. Bunlar genellikle torna · veya .. kalıp işi olduklarından içleri boştur. Diğer

malzeme ile yapı lan alemlere göre daha küçük el:;ıadda olan bu tip alemler, mukavemet bakımından da taş ve madeni alemlere nisbetle çok zayıftırlar. Bu tip alemler bilhassa sırlı alaturka kiremit örtülü kubbe ve külôhlarda · l<Lıllanılmışlardir. Çoğunun tepelik veya gövde kısmı kırılmış bulunan bu çeşit alemlerin en iyi muhafaza edilebilmiş olanlarından biri, Çankırı'nın .

Y.cipraldı İlçesinde, xvıı. yüzyıla tarihlenen Fethiye Tekkesinin kubbesinde bulunmaktadır. Diğer bir örneği Çorum'da l:iıdırlık Tepesindeki bir türbe• . . nin üstünde görmekteyiz (Res. 21). Kırık tepeliği ile birlikte takriben 50 cm. yüksekliğinde olduğunu tahmin ettiğimiz btJ seramik. alem, konil{ kaidesi-

(21) Max van Berchem'in Halil Ethem ile birlikte. 1910 yılında Kahlre'de neşrettiği IIA­sie Mineureıı isimli eserde bu türbenin külahsız ve alemsiz fotoğrafı mevcuttur. ba­ha sonra yapılan mahalli tamirat neticesinde türbe üstüne kiremit ört.ülü alçak bir külah ile bunun tepesine bir alem konulduğu anlaşılmaktadır. 1967-68 yıllarında ·

Vak ı far . Genel Müdürlüğü taraf ından yürütülen restorasyon sonunda, türbenin üstü- · ne konik biçimde kurşun kaplı ahşap bir külah inşa edilerek, bunun tepesine eski alemi tekrar yerleştirilmişti~ . ..

ALEMLER HAKKINDA _.,.... ÖNGE 827

r.ıin üstünde münavebeli ve biribirine bitişik ola"rak sıralanmış, iki büyük, iki küçük küpten ibaret bir gövdeye sahiptir. Kaide ve gövde, yer yer sgro­fitto tekniğinde oyulmuş çemberler ve bunların arasında kısa ışınsal cizgi-ierle süslenmiştir. • ·

Tahminimize göre bu tip alemler, henüz mevcudiyetine raslamadığı­mız, fakat daha eski tarihlerde varlığına 'inandığımız bazı çini alemlerden mülhem olarak yapılmışlardır. J3ilhassa Selçuklu ve Beylikler :devirlerinin, dış yüzleri cini kaplı kubbe ve · külôhlarıha uy'gun düşeceğini tahmin etti­ğimiz bu mimari parcaıara ait, şinfdi!ik hiçbir tafihi vesikaya da sahip bu­lunmuyoruz.

1. MİLLETLERARASI TÜRKOLOJİ . KONGRESİ . . - ~ - - ~ -- - --··- -

Resim ı

Resim 2 (E. Madran•dan)

ALEMLCR HAKKlNDA ÖNGE 829

Resim 3

Resim 4

830 1. MİLLETLERARASI TÜRKOLOJİ KONGRESİ

'-. . : 1

.. . -~ '!::~- ···-.-· ·~

Resim 6 (O. Tunı;:er'den) t<eslm·S

r!:f ~t~ı~~i:;·,c ·.·.·· :·'..; i' · . ·.· .

. ·.

~eslm· 7 Resim 8

ALEMLER HAKKINDA ÖNGE 831

Resim 9

Resim 10

832

Resim 11

b-- -:: --:

l1 . '::! , , . .. . ·. ' .

Resim ·13

1. MİLLETLERARASI TÜRKOLOJİ KONGRESİ

Resim 12 .

ALEMLER HAKKINDA - ÖNGE 833

;/')•,. ~ f 16_~. '~.':'" .. ~

-~-- .... ... .:::;::::.; •,.__.. .. . . - ci!:! ~

~ ~· ~ = =

: !1fff_~ ~ .~.~~ ... :~.~--~ .. ~~-~:: ... .-__ ·:

Resim 14

Resim ıs

1. MİLLETLERARASI TÜRKOLOJİ KONGRESİ

Resim 16

Resim 17

ALEMLER HAKKINDA ONGE

Resim 18

:: ... ; .....

Resim· 19 (C. Babacan 'dan) Resim·20 (R. Aydın'ctan)

836 f. MİLLETLERARASL TÜRKOLOJİ KONGRESİ

-~--- --·-- ________ .,._,,,. ..... ~ ... --~-

Resim 21 (Z. Baybu rtluoğlu'ndan}

·-Armud

- Bôjiik kiip . '

$ekil ı

.. ')· . .. : ....

ALEMLER HAKKINDA - . ÖNGE 837

l<aiclc.

Şekil 2

• Şekil 3

838

w 11 11 i 1 i' l ı ' . 1 t

1 i 1 i ı 1 i i ' ! 1 l ı ıı_L_

_:_--+-

Şekil 4

Şekil 6

ı. · MİLL~TLERARASI TÜRKOLOJİ KONGRESi

ALTTAJl . ·:.: ·vsrT.C/V ~!?kMER :,44/fJ.# . .. · ..

-- ··-~--~~ . -- ·

Şekil 5 (M. Akok 'dan)

Şekil 7 ·