REPUBLIKA E SHQIPËRISË

MINISTRIA E ARSIMIT DHE E SHKENCËS

STRATEGJIA KOMBËTARE E

ZHVILLIMIT TË ARSIMIT

PARAUNIVERSITAR

2004 - 2015

Qershor 2004

Projekti i Bankës Botërore për Arsimin

Kredia e Projektit ”Reforma në Arsim” 3343 -ALB Republika e Shqipërisë PËRMBAJTJA

LISTA E SHKURTIMEVE TË

PËRDORURA..............…………………...…...................................……4

HYRJE..................……………………………………………………………..….…..

...................................5

PJESA A: PRIORITETET PËR ZHVILLIMIN E SEKTORIT TË ARSIMIT

PARAUNIVERSITAR ..….…..8

A.1 QEVERISJA - REFORMIMI DHE FORCIMI I KAPACITETEVE

MENAXHUESE ……………….8 A.1.1 Reformimi i

MASH.....................……………………………………………............................

.......8

A.1.2 Decentralizimi........……………………………………………………….…...

...............................…9

A.1.3Autonomia e shkollave..…………………………………………………….................................

....10

A.1.4 Sistemi i menaxhimit të informacionit në sektorin e arsimit (EMIS) ............................…11

A.1.5 Raportimi dhe sigurimi i

cilësisë........………………………………....................................….12

A.2 PËRMIRËSIMI I CILËSISË SË PROCESIT MËSIMOR

(MËSIMDHËNIE/NXËNIE)..………………………………………………....

.................................14 A.2.1 Zhvillimi i

kurrikulës............……………………………..……………….............................

.......15 Korniza kurrikulare kombëtare

Racionalizimi i lëndëve

Brendia. Integrimi vertikal dhe horizontal Struktura e kurrikulës së arsimit parauniversitar

Zgjedhja e lëndëve nga nxënësit dhe kurrikula gjithpërfshirëse

Kurrikula e arsimit profesional

A.2.2 Zhvillimi i profesionit të

mësimdhënies..………………………….....…..................................17 Parashikim më i mirë i kërkesës për mësues

Forcimi i Qendrës së Trajnimit dhe Kualifikimit për Arsimin

Përmbajtja/procesi i kurrikulës për trajnimin e mësuesve, etj Skema motivuese të punësimit të bazuara në meritat

Shqyrtimi i modeleve të reja dhe alternative të trajnimit të

mësuesve

Sigurimi i cilësisë/regjistrimi i mësuesve Trajnimi i mësuesve gjatë punës dhe rrjetet profesionale

A.2.3 Zhvillimi i teksteve shkollorë

……………………………………………….................................19 Përzgjedhje më e mirë e përmbajtjes dhe strukturës shpjeguese

Koordinimi i kërkesës dhe ofertës për tekstet shkollore

Menaxhimi i kërkesës dhe ofertës për tekstet alternative Privatizimi

Mbulimi i kostos

A.2.4 Burimet alternative të mësimdhënies ………………………………..…..................................21

A.2.5 Provimet dhe

vlerësimet.................................................................................................

..22 Forcimi i kapaciteteve

Monitorimi i cilësisë dhe përdorimi i indikatorëve ndërkombëtarë

Zhvillimi dhe menaxhimi i provimeve kombëtare

A.3 FINANCIMI I ARSIMIT PARAUNIVERSITAR ……......……………...…..................................24

A.3.1 Përbërja e buxhetit të arsimit

……..............………………………….....................................24

A.3.2 Instrumentat dhe proceset për transferimin e fondeve....................................................25

Grantet bllok

Financimi i Pushtetit Vendor

Menaxhimi i shpenzimeve korrente nga MASh Përgjegjshmëria dhe transparenca

Kapaciteti i planifikimit të buxhetit

A.3.3 Rritja e efiçencës në financimin e nënsektorit ….........……………….................................27

Komunikimi dhe shkëmbimi i informacionit

Financimi jo-publik për arsimin Mbledhja e të ardhurave për shkollat

Përjashtimi nga taksat i investimeve në arsim

Rialokimi i fondeve. A.3.4 Programi i investimeve …………….……………………………….…….….................................29

A.3.5 Sistemet e ekspertizës dhe mbështetjes së reformës së

propozuar ………….......................................……..…………………..............................

.......29

A.4 KRIJIMI I KAPACITETEVE DHE ZHVILLIMI I BURIMEVE

NJERËZORE –NDRYSHIMI KONCEPTUAL

….....……………………....................................30

A.4.1 Arsimi si shërbim ndërsektoral ……..........………………..………...….................................30

A.4.2 Racionalizimi i shpërndarjes së shkollave

……………………………....................................31 A.4.3 Inspektimi dhe ndihma

…………........…………..……………………......................................31

A.4.4 Profesionalizimi i mësimdhënies......................................................................................32

A.4.5 Lëndët me zgjedhje dhe specialitetet …….............……………..…......................................32 A.4.6 Zhvillimi i politikave i bazuar në kërkim dhe i orientuar nga të

dhënat.......................................................................33

PJESA B: MATRICA E POLITIKËS: ÇËSHTJET E RËNDËSISHME,

OBJEKTIVAT, PËRFITUESIT, INDIKATORËT MONITO-

RUES DHE AFATET KOHORE …..............................................................................…34

B.1 QEVERISJA - REFORMIMI DHE FORCIMI I KAPACITETIT MENAXHUES

……………….....................................................….….................................

...34

B.2 PËRMIRËSIMI I CILËSISË SË PROCESIT MËSIMOR

(MËSIMDHËNIE/NXËNIE)……………….........................………....…....................................37

B.3 REFORMA FINANCIARE PËR ARSIMIN PARAUNIVERSITAR ………..................................40

B.4 KRIJIMI I KAPACITETEVE DHE ZHVILLIMI I BURIMEVE

NJERËZORE-KALIMI KONCEPTUAL

………….............................…....................................43

LISTA E SHKURTIMEVE TË PËRDORURA

BB Banka Botërore BE Bashkimi Europian

CARDS Asistenca e Komunitetit për Rindërtim, Zhvillim dhe

Stabilizim DAR Drejtoria Arsimore Rajonale

EFA Arsimi për të Gjithë

EMIS Sistemi i Menaxhimit të Informacionit në Arsim GDP Produkti Kombëtar Bruto

IKS Instituti i Kurrikulës dhe Standardeve

ILO Organizata Botërore e Punës

INSTAT Instituti i Statistikave LSMS Studimi Vlerësues i Standardit të Jetesës

MASH Ministria e Arsimit dhe e Shkencës

MBP Menaxhimi në bazë të performancës MPVD Ministria e Pushtetit Vendor dhe Decentralizimit

OECD Organizata për Bashkëpunim Ekonomik dhe Zhvillim

OJF Organizatë Jofitimprurëse PV Pushteti Vendor

QKAVP Qendra Kombëtare Arsimore e Vlerësimit dhe Provimeve

QTKA Qendra e Trajnimit dhe Kualifikimit për Arsimin SAPP Sektori i Analizës së Politikave dhe Planifikimit

SKZHAP Strategjia Kombëtare e Zhvillimit të Arsimit Parauniversitar

SKZHES Strategjia Kombëtare e Zhvillimit Ekonomik e Social

TIK Teknologjia e Informacionit dhe Komunikimit UNICEF Fondi i Kombeve te Bashkuara per Fëmijët

VKM Vendim i Këshillit të Ministrave

ZA Zyrë Arsimore

HYRJE

Qeveria shqiptare dhe organizmat ndërkombëtare prej kohësh kanë

pranuar se reformimi i sistemit arsimor ka rëndësi të madhe në

rritjen e zhvillimit ekonomik dhe social të vendit. Ndaj iniciativa për hartimin dhe zbatimin e strategjisë kombëtare të arsimit

parauniver-sitar është tepër domethënëse në këtë kontekst. Kjo strategji është bazuar në versionin e mëparshëm të projektit të

strategjisë kombëtare, në raportet e Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës dhe të qeverisë shqiptare si dhe në raportet e shumta të

konsulentëve vendas dhe të huaj. Për hartimin e saj, MASH është

mbështetur në asistencën e organizmave të rëndësishëm ndërkombëtare, si Banka Botërore.

Strategjia e propozuar synon të jetë dokumenti bazë i një platforme

kombëtare, brenda të cilës të gjitha grupet e interesit mund të japin

kontributin e tyre. Interesimi i medias dhe komunitetit të biznesit për statusin e arsimit është rritur ndjeshëm vitet e fundit. Veç

kësaj, reformat thelbësore të ndërmarra në këtë sektor kanë patur edhe mbështetjen e organizatave jofitimprurëse. Ky draft

konkretizon një nga përpjekjet më të rëndësishme për angazhimin intensiv profesional dhe vendosjen e dialogut gjithpërfshirës, për të

siguruar mirëkuptimin ndërmjet aktorëve të ndryshëm dhe për të

garantuar një sistem arsimor të barabartë, laik e të respektuar në nivel ndërkombëtar. Në tabelën Nr.1 jepet një pasqyrë e aktorëve

kryesorë, nivelit të tyre dhe karakterit të përfshirjes në kuadrin e përgatitjes së draftit të strategjisë kombëtare të arsimit

parauniversitar dhe propozimit të projektit “Arsimi për të Gjithë”

(EFA).

Tabela Nr.1 Aktorët kryesorë Pjesëmarrja/

numri i

veprimtarive

Lloji i

veprim-

tarisë

Rrugët e

informimit

Qeveria Legjislacioni Ministria e Financës Ministri të tjera të linjës Pushteti Vendor (Qark/ Bashki/Komunë

Gjithsej 112 veprimtari 4 3 15 50 40

Takime, tavolina të rrumbullakta, seminare, diskutime

Njoftime publike, lajmet ne TV, raporte, seminare, Konferenca shtypi

OJF

27 veprimtari nga 8 organizata

Takime dhe forume

Raporte, seminare

diskutimesh

Klientë kyç Mësues Drejtorë Administrata Prindër Nxënës

Gjithsej 1335 211 57 32 300 735

Takime, tavolina të rrumbullakta, seminare, diskutime

Takime, tavolina të rrumbullakta, seminare, diskutime, konferenca shtypi

OJF të huaja/partnerë të jashtëm

6 (BB, BE, SOROS, SAVE UK, UNICEF, ILO)

Takime, tavolina të rrumbullakta, seminare, diskutime

Raporte, seminare

Ky dokument strategjik udhëhiqet nga parimet dhe praktikat më të

mira ndërkombëtare të vendeve të OECD, BE apo organizmave të tjera. Ai synon të trajtojë aspekte të gjendjes aktuale dhe të

propozo-jë masat dhe ndërhyrjet e nevojshme për secilën prej

fushave kryesore respektive të mëposhtëme të sektorit të arsimit, duke u përpjekur njëkohësisht të shmangë përshkrimet e

panevojëshme.

Drafti i strategjisë ndahet në dy pjesë, A dhe B. Pjesa A paraqet në

mënyrë të përmbledhur veprimtarinë e deritanishme të MASH në kuadrin e reformimit të sistemit arsimor, evidenton pikat e forta

dhe të dobëta të gjendjes aktuale të shërbimit arsimor, arritjet dhe dobësitë dhe, njëherazi, propozon masat konkrete në kuadrin e

reformimit të sektorit të arsimit.

Kjo pjesë përfshin kapitujt e mëposhtëm:

A1: Qeverisja—reformimi dhe forcimi i kapaciteteve mena-

xhuese A2: Përmirësimi i cilësisë së procesit mësimor

(mësimdhënie/ nxënie)

A3: Krijimi i kapaciteteve dhe zhvillimi i burimeve njerëzore-ndryshim konceptual

A4: Financimi i arsimit parauniversitar

Pjesa B e strategjisë përmbledh veprimtaritë kryesore, objektivat, indikatorët monitorues, rreziqet e supozimet si dhe afatet e

përgjith-shme kohore. Ky informacion është bazuar në përshkrimet

e fushave përkatëse të trajtuara në pjesën A dhe paraqitet në formën e katër matricave të veçanta për secilin komponent. Është e

rëndësishme që leximi i matricave të bëhet në kontekstin e

përshkrimeve të fushave përkatëse, sipas komponentëve. Matricat

lidhin objektivat kryesorë, identifikojnë kufizimet e mundshme në arritjen e objektivave si dhe veprimtaritë e planifikuara për arritjen

e tyre. Ato përmbajnë gjithashtu indikatorët monitorues për vlerësimin e rezultateve si dhe sugjerojnë afate kohore për

realizimin e veprimtarive kryesore. Strategjia e propozuar synon jo vetëm të udhëheqë MASH-in në

realizimin e reformës arsimore, por të shërbejë edhe si një bazë për

hartimin e projekteve të ardhshme në sektorin e arsimit. Ajo do të parashtrojë çështjet e rëndësishme si dhe prioritetet kombëtare për

të gjitha grupet e interesit dhe organizmat ndërkombëtare si Banka Botërore dhe Bashkimi Europian. Hartimi i plan-veprimeve të deta-

juara të kësaj strategjie do të realizohet nëpërmjet bashkëpunimit

të mëtejshëm midis Sektorit të Analizës së Politikave dhe Planifikimit në MASH dhe organizmave përkatëse të huaja, si

Banka Botërore, nëpërmjet asistencës teknike.

A- PRIORITETET PËR ZHVILLIMIN E SEKTORIT TË

ARSIMIT PARAUNIVERSITAR

A1 Qeverisja - Reformimi dhe forcimi i kapaciteteve menaxhuese

Qeveria Shqiptare ka pranuar prej kohësh elemente të inefiçencës

që rezulton nga zbatimi i një modeli menaxhimi ende të

centralizuar në qeverisjen e vendit në përgjithësi dhe në fushën e shërbimeve në veçanti. Në reflektim të këtij fakti, ajo tashmë ka

projektuar dhe ka filluar zbatimin e një reforme të gjerë strukturore dhe funksionale në shërbimet e ndryshme publike. Për këtë qëllim,

Qeveria ka miratuar legjislacionin e nevojshëm që lejon adoptimin dhe zbatimin e një sistemi të decentralizuar menaxhimi. Kështu,

vitet e fundit janë kryer auditime të punës duke i klasifikuar ato në

përputhje me sistemin e ri të pagave. Ndërsa ristrukturimi formal ka shënuar progres të dukshëm në disa sektorë, duke përfshirë

edhe sektorin e arsimit, ritmet e decentralizimit të përgjegjësive dhe të autoritetit vendimmarrës nga niveli qendror drejt atij vendor në

këtë sektor nuk janë të kënaqshme, veçanërisht në arsimin parauniversitar. Kjo politikë mbart implikime të rëndësishme për

MASh, përsa i takon rritjes së cilësisë dhe efiçencës së shërbimit

arsimor. Për të realizuar këtë, MASh ka marrë një sërë masash dhe ka kryer disa ndërhyrje. Transparenca që ka shoqëruar procesin e

vendimmarrjes ka rritur pjesëmarrjen e grupeve të interesit dhe mbështetjen e procesit me konsulencë teknike dhe burime

financiare nga ana e organizmave ndërkombëtare.

A1.1 Reformimi i MASH

Mbështetur në studimet dhe raportet e ekspertëve vendas e të huaj,

qeveria ka miratuar legjislacionin përkatës për ristrukturimin e MASh dhe të institucioneve që varen nga ajo. Këtu futen:

- - Vendimi i Këshillit të Ministrave Nr. 321, datë 09.12.2002 “Për Organikën e Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës”;

- - Urdhëri i Kryeministrit Nr.164, datë 12.12.2003 “Për Miratimin e Strukturës së dhe të Organikës së Drejtorive

Arsimore Rajonale (DAR) dhe Zyrave Arsimore (ZA)”;

- - Vendimi i Këshillit të Ministrave Nr. 654, datë 25.09.2003 “Për krijimin e Institutit të Kurrikulave dhe Standardeve (IKS)”;

- - Vendimi i Këshillit të Ministrave Nr. 655, datë 25.09.2003 “Për krijimin e Qendrës së Trajnimit dhe të Kualifikimit për

Arsimin (QTKA);

- - Vendimi i Këshillit të Ministrave Nr. 309, datë 12.05.2001 “Për krijimin e Qendrës Kombëtare Arsimore të Vlerësimit dhe

Provimeve (QKAVP)”.

Aktualisht, MASH është në procesin e hartimit dhe implementimit të masave për zbatimin e akteve ligjore dhe nënligjore të miratuara.

Me mbështetjen e BB, MASh po planifikon të shtrijë reformën e re

të menaxhimit edhe në nivelin e dytë (DAR dhe ZA), që synon stabilizimin dhe funksionimin me efiçencë të plotë të sistemit

menaxhues të performancës në të gjitha shkallët e tij. Kjo ndërhyrje, nëpërmjet rritjes së transparencës për rolet e vendeve të

punës në të gjithë piramidën administrative, do të qartësojë më

mirë detyrat, përgjegjësitë dhe detyrimet reciproke institucionale për secilin vend pune. Kjo do të rrisë shkallën e performancës së

çdo individi të angazhuar në menaxhimin e sistemit. Theksojmë se ndërhyrja do të marrë parasysh veprimet dhe procedurat e

nevojshme për të siguruar dhe ruajtur nivelin minimal të performancës. Sistemi do të sigurojë raportimin dhe auditimin në

disa drejtime, duke rritur në këtë mënyrë transparencën për

veprimtarinë e tij. Ai do të sigurojë krijimin e mekanizmave të brendshëm dhe të jashtëm brenda sistemit të menaxhimit. Në një

periudhë afatshkurtër (5 vjeçare), MASh do të operojë sipas modelit të menaxhimit me bazë perfor-mance, ku do të përcaktohen qartë

rolet dhe përgjegjësitë. Kjo do të realizohet fillimisht me futjen e

sistemeve të reja në nivel qendror dhe më pas në nivel rajonal (drejtoritë arsimore), deri në nivel komune dhe shkolle. Modelet me

bazë performance do të përdoren për të krijuar përgjegjësi individuale më të mëdha për vetëzhvillim dhe novacione. Kjo do të

gjykohet dhe vlerësohet në bazë të prioriteteve të përfshira në

kuadrin kombëtar si dhe në kuadrin e politikës arsimore

parauniversitare.

A.1.2 Decentralizimi

MASh vlerëson dhe pranon programin e Qeverisë për dobitë dhe përfitimet që rrjedhin nga decentralizimi i qeverisjes në sektorin e

arsimit parauniversitar nëpërmjet zgjerimit të pjesëmarrjes dhe

rritjes së efiçencës së grupeve të interesit të përfshira në proces.

Ekzistenca e Ministrisë së Pushtetit Vendor dhe Decentralizimit (MPVD), me detyrat dhe përgjegjësitë e veta në strukturën e

qeverisë, është një mbështetje e rëndësishme për realizimin e procesit të decentralizimit. Në kuadrin e këtij procesi, MASH, në

bashkëpunim me MPVD dhe me mbështetjen e organizmave

ndërkombëtare, ka miratuar një program bashkëpunimi, i cili angazhon të dyja palët në delegimin qarqeve, drejtorive arsimore

rajonale, bashkive, zyrave arsimore, komunave dhe shkollave të autoritetit, përgjegjësive dhe përgjegjshmërisë që u takon atyre për

qeverisjen e arsimit. Me asistencë të BB, MASH-i ka përfunduar

dokumentin përkatës “Për politikat e decentralizimit në sektorin e arsimit parauniversitar në bashkëpunim me Ministrinë e pushtetit

Vendor dhe Decentralizimit dhe me asistencën e Bankës Botërore (Aneks).

Në këtë dokument përshkruhen çështjet qendrore në lidhje me Decentralizimin, përfshirë disa përkufizime, avantazhe dhe

disavantazhe, si dhe kushtet që bëjnë të mundur arritjen e

suksesit. Mekanizmat që veprojnë në nivele të ndryshme të sektorit të arsimit

publik dhe që përfshijnë financimin, aftësimin e mësuesve, fleksibili-tetin e kurrikulave etj., janë komplekse dhe në mjaft raste

shkak-tojnë konfuzion. Për të qartësuar e lehtësuar procesin,

MASH ka formuluar një platformë implementimi, e cila synon:

ndarjen e përgjegjësive funksionale në sektorin e arsimit

ndër-mjet niveleve të qeverisjes, dhe

identifikimin e kushteve për të rritur përgjegjësinë mbi

funk-sionet që priten të decentralizohen, nga niveli qendror në nivel vendor.

Ky proces do të realizohet përmes një balance të kujdesshme ndërmjet centralizmit dhe decentralizmit, shoqëruar me

ndërgjegjësi-min për risqet dhe mundësitë e suksesit. Zbatimi ka

filluar me eksperimentimin pilot me bashkinë e Tiranës dhe

mendohet të realizohet me faza edhe në nivele të tjera vendore.

Periudha e piloti-mit do të shërbejë si periudhë tranzitore dhe qartësimi për vendim-marrje në nivel kombëtar. Ndarja

përfundimtare e përgjegjësive do të varet nga rezultati i pilotimit dhe, brenda vitit 2004, parashikohet amendimi i ligjit për të

zyrtarizuar transferimin e përgjegjësive nga niveli qendror në atë vendor.

A.1.3 Autonomia e shkollave Në një sistem të decentralizuar, shkollave u kërkohet të marrin përgjegjësi të mëdha në planifikimin, menaxhimin dhe përmirësimin cilësor të shërbimeve që ato sigurojnë. Aktualisht, strukturat ekzistuese dhe personeli ekzistues kanë

kapacitete të kufizuara për ta kthyer atë në realitet. Komunitetet lokale dhe prindërit në të kaluarën janë përfshirë shumë pak në planifikimin e veprimtarive shkollore dhe zgjidhjen e probleme eventuale që shoqëronin procesin mësimor, prandaj ata e ndjejnë jo si duhet përgjegjësinë për zhvillimin dhe ruajtjen e cilësisë së shërbimeve që ofrohen nga shkollat. Ekziston nevoja për të zhvilluar kapacitetet në strukturat organizative dhe ato të personelit, në mënyrë që të instalohet kjo performancë në rolin dhe marrëdhëniet e shkollave me komunitetin. Realizimi i këtij hapi përfshin ndryshimin e një pjese të legjislacionit, për të bërë të mundur mbështetjen dhe zbatimin e praktikave dhe procedurave.

Legjislacioni aktual nuk inkurajon dhe nuk mbështet sa duhet

pjesëmarrjen e prindërve apo drejtorëve të shkollave për të marrë iniciativa novatore që lidhen me përmirësimin e kushteve të punës

në shkollat e tyre. Për shembull legjislacioni lidhur me shpërndarjen e të ardhurave të krijuara nga shkollat (VKM Nr. 424,

datë 09.07.1998 “Për krijimin dhe administrimin e të ardhurave që

krijojnë institucionet buxhetore”) nuk i nxit sa duhet shkollat për tu angazhuar në aktivitete që nuk autorizohen direkt nga Ministria

e Arsimit dhe e Shkencës.

MASH, në propozimin e iniciativës EFA (Arsimi për të Gjithë), ka

identifikuar skemat e granteve për shkollat si një nga strategjitë e saj në arritjen e objektivave të EFA-s dhe në krijimin e kapaciteteve

në shkolla dhe në nivel rajonal, që ato të përfshihen në planifikimin e buxhetit etj. Këto kapacitete do të zhvillohen në mënyrë të

vazhdueshme duke kaluar në tre nivelet e arsimit parauniversitar (cikli i ulët, cikli i lartë dhe arsimi i mesëm). Është e gjithëpranuar

se, me gjithë oshilacionet që mund të shoqërojnë procesin, zhvillimi

do të jetë progresiv, bazuar në mbështetjen e vazhduar në 10 vitet e ardhëshme. Mbështetja do të sigurohet edhe duke formuar grupe

shkollash te vogla, që do t’i ndajnë midis tyre aftësitë që të çojnë në

autonomi. Këto shkolla do të shërbejnë gjithashtu për të pilotuar përvojat e reja të tyre, në mënyrë që të testohet modeli i

decentralizimit në arsim.

A.1.4 Sistemi i menaxhimit të informacionit në sekto- rin e arsimit (EMIS)

Baza jo e plotë e të dhënave paraqet pengesa të mëdha në

zhvillimin e politikave dhe procedurave të sakta për përmirësimin e cilësisë dhe efikasitetit të sistemit arsimor parauniversitar. Me

asistencën e BB, në MASH është krijuar Sektori i Analizës së Politikave dhe Planifikimit (SAPP), si njësia kyçe në analizën e të

dhënave dhe të politikave arsimore. Ky sektor, në bashkëpunim me

Drejtorinë e Informacionit dhe Statistikës në MASH, do të vazhdojë të bashkëpu-nojë ngushtësisht me INSTAT, për përcaktimin e

kategorive dhe niveleve të përpunimit të të dhënave që do të grumbullojë sistemi arsimor e më gjerë. Projekti i BB ka

mbështetur gjithashtu zhvillimin e një sistemi EMIS, i cili do të

ndihmojë SAPP në arritjen e detyrave të veta. Kapaciteti i tanishëm i SAPP dhe njerëzit që mbledhin dhe hedhin të dhënat në nivele të

ndryshme të sistemit arsimor diktojnë nevojën për t’i trajnuar tëta specialistë në mënyrë të mjaftueshme që të realizojnë detyrat që

synohet t’u ngarkohen në perspektivë për të mbështetur zhvillimin e politikave, që marrin si pikë referencë këto të dhëna dhe

informacione.

Sistemi EMIS nuk nënkupton vetëm sistemin kompjuterik, por kërkimin konceptual dhe investigimin analitik të të dhënave për

qëllime studimore. Sistemi duhet të fuqizojë njerëzit në nivele të ndryshme në sistem, kapacitetin për të kategorizuar të dhënat

ekonomike, infrastrukturore, sociale (duke përfshirë grupet e

minoritetit) dhe arsimore sipas niveleve: rural, urban dhe qëndror, qarku, bashkie/komune, deri në nivel shkolle.

Njësia e mbledhjes dhe përpunimit të informacionit duhet të fuqizo-het dhe të rritë veprimtarinë e vet në disa drejtime:

informacioni që do të grumbullohet duhet të përfaqësojë

një sistem unik të dhënash përsa i takon nomenklaturës dhe shkallës së përpunimit;

nomenklatura e të dhënave që do të grumbullohen duhet

të jetë pëgjegjësi e MASH, e miratuar në nivelin më të lartë;

vërtetësia dhe plotësimi i informacionit duhet të

konfirmohet edhe nëpërmjet bashkëpunimit (korrespondencë

reciproke) institucional me INSTAT;

informacioni i grumbulluar konsiderohet pronësi

institucionale në shërbim të sistemit.

A.1.5 Raportimi dhe sigurimi i cilësisë

Sigurimi i cilësisë së shërbimeve të ofruara nga MASH dhe DAR

kër-kon një ndryshim filozofik thelbësor që nuk ka të bëjë me bërjen e politikave dhe kontrollin, por me monitorimin, duke pasur

si synim përmirësimin e sistemit dhe të kapaciteteve njerëzore.

Vetëvlerësimi i individit ose strukturave të caktuara të sistemit, është një mjet matës i fuqishëm dhe një procedurë e shpejtë

vlerësimi që duhet të përdoret sa më dendur. Për të arritur besueshmërinë për rezultatet e bazuara në metodën e

vetëvlerësimit, duhet të alternohet monitori-mi periodik i jashtëm me atë të brendshëm. Një monitorim i tillë i koordinuar (i jashtëm

dhe i brendshëm) lejon të bëhet në shkallë kombëtare dhe

ndërkombëtare krahasimi i cilësisë së performancës nga ana e menaxherëve dhe specialistëve të arsimit, administrato-rëve, etj. Ky

sistem i dyfishtë monitorimi do të disponojë dhe shfrytëzojë mënyra të shumta për raportim dhe auditim me qëllim që të rritet

transparenca e procesit dhe besueshmëria e përfundimeve të

arritura. Ai do të shoqërohet nga mekanizma të brendshëm dhe të jashtëm për sigurimin e cilësisë së auditimit, të krijuara brenda

sistemit të menaxhimit.

Monitorimi i brendshëm i performancës së shkollës mundëson ndërmarrjen e veprimeve të efektshme për përmirësime në formën e

asistencës nga njësitë e specializuara lokale dhe kombëtare. Nëse

një shkollë nuk arrin të përmbushë standardet e veta dhe objektivat e arritjeve të nxënësve, të specifikuara dhe të

përcaktuara në planet e veta zhvillimore, atëhere përgjegjësia i mbetet stafit pedagogjik dhe drejtuesve të shkollës. Në raste të tilla,

pushteti vendor, bazuar në përgjegjësitë e transferuara në kuadër

të decentralizimit të sektorit arsimor, mund të kufizojë përgjegjësitë e deleguara te shkolla dhe të shpërndajë bordin e shkollës.

Në zbatim të ideve të parashtruara, zhvillimet aktuale në sistemin e

arsimit parauniversitar përfaqësohen nga organizimi i inspektimit me dy nivele, qendror dhe lokal. Struktura e re është shoqëruar me

përgatitjen e një dokumenti (së bashku me aksesorët përkatës), që

synon instalimin gradual të filozofisë së re të inspektimit. Bazuar në këtë filozofi, është adaptuar edhe sistemi i treguesve të

monitorimit të cilësisë së shërbimit për arsimin parauniversitar. Implementimi i skemës së re të inspektimit ka edhe vështirësi dhe

pengesa të ndryshme, sidomos në kuptimin dhe zbatimin e vetëkontrollit në nivel individual dhe institucional (qark, bashki,

komunë/DAR, ZA, shkollë). (referuar raportit të mbledhjes së

Këshillit të MASH, datë 03.04.2004).

A.2 Përmirësimi i cilësisë së procesit mësimor (mësim-

dhënie/nxënie)

Pas ndryshimit të sistemit politiko – ekonomik rreth 14 vjet më parë, iniciativat qeveritare për zhvillimin social dhe ekonomik

orientuan ndërtimin e shoqërisë demokratike dhe instalimin e

edukatës qyteta-re të bazuar në kërkesat e ekonomisë së tregut.

Strategjia Kombëta-re e Zhvillimit Ekonomik e Social të vendit bazohet në objektivat e përmirësura afatmesme për rritjen

ekonomike, në tablonë e re të varfërisë dhe të problemeve sociale si dhe në strategjitë afatgjata sektorale të adaptuara në mjaft prej

sektorëve strategjikë. Realizimi i këtyre objektivave kërkon në radhë të parë reformimin e sistemit arsimor, për ta përdorur si mbështetje

reale për realizimin e iniciativave qeveritare. Duke qenë se

kurrikula dhe procesi mësimor përfaqësojnë bazën e sistemit arsimor, përmirësimet e sistemit arsimor nisin pikërisht me

rishikimin e kurrikulës dhe modernizimin e procesit mësimor. Kështu, qysh nga viti 1993, kurrikula e arsimit parauniversitar,

procesi i mësimdhënies dhe nxënies kanë qenë dhe janë objekt

ndryshimesh dhe përmirësimesh të vazhdueshme, ndonëse jo pëherë shumë të organizuara dhe të mirëmenduar.

Për të rritur nivelin e arsimimit të qytetarëve, qeveria shqiptare

aktualisht po zbaton një strukturë të re të arsimit parauniversitar. Në strukturën e rishikuar 5+4+3, arsimi i detyrueshëm falas do të

zgjasë 9 vjet (nga 8 vjet që ka qenë deri tani). Zbatimi i strukturës

së mësipërme do ta afrojë sistemin arsimor shqiptar me atë të shumicës së vendeve të tjera të Ballkanit, të BE dhe të vendeve të

OECD.

Tre nivelet e mësipërme (cikli i ulët, cikli i lartë dhe ai i mesëm) nuk

përfshijnë arsimin parashkollor, të cilin Qeveria Shqiptare parashi-kon ta formalizojë në sistemin arsimor rreth vitit 2010, në kuadër

të realizimit të Objektivave të Mijëvjeçarit, të ratifikuara nga qeveria shqiptare.

Niveli bazë i arsimit përqendrohet në shkrim e lexim, matematikë,

njohuri për shoqërinë e shëndetin si dhe në përvetësimin e

njohurive dhe aftësive nga ana e nxënësve, për të qenë pjesë aktive në një shoqëri demokratike të bazuar në njohuritë.

Niveli i arsimit të mesëm do të ndërtohet duke u bazuar në nivelin e

arsimit të detyruar dhe do të zhvillojë njohuritë e nxënësve për

jetën e përditëshme në një ekonomi tregu të një bote demokratike. Në këtë nivel evidentohen dy drejtime. Drejtimi i parë i përgatit

nxënësit për të vazhduar shkollën e lartë, ndërsa drejtimi tjetër i pajis ata me aftësitë e shkathtësitë profesionale të nevojshme, për

tu bërë anëtarë produktivë të shoqërisë, qysh me mbarimin e

shkollës së mesme. Struktura e mësipërme, skema dhe udhëzimet

përkatëse do të zhvillohen më tej, për të marrë më pas miratimin zyrtar. SKA do të sigurojë informacionet e nevojshme në mbështetje

të përshpejtimit të këtij procesi sa më shpejt që të jetë e mundur.

A.2.1 Zhvillimi i kurrikulës

Korniza kurrikulare kombëtare MASh-i ka kryer herë pas here përmirësime të kurrikulës duke

filluar qysh nga viti 1994. Megjithë hapat pozitivë të kryera në disa

drejtime, mbetet ende shumë punë për të konceptuar dhe zhvilluar një kurrikul të kompletuar, veçanërisht për hartimin dhe zbatimin

e kornizës kurrikulare kombëtare dhe të politikave kombëtare, të cilat tashmë janë në proces përpunimi. Duhet theksuar se futja e

Teknologjisë së Informacionit dhe Komunikimit (TIK) në shkolla

nuk po udhëhiqet si duhet nga politika të qarta zbatimi. Ka ardhur koha të zgjidhet përfundimisht dilema: “a do të mbetet TIK si një

lëndë e veçantë në shkolla apo do të integrohet në grup lëndësh të tjera”?

Institucionet e varësisë si IKS1[1], QTKA2[2] dhe QKAVP3[3], që

financohen dhe marrin objektivat kryesore të punës nga MASH,

konsiderohen si ingranazhet e një mekanizmi të vetëm në kontekstin e rritjes dhe përmirësimit të cilësisë së shërbimit

arsimor. Në këto rrethana është urgjente që MASH, krahas monitorimit dhe vlerësimit të punës së kryer, nxjerrjes së

përgjegjësive institucionale në të gjitha nivelet e sistemit dhe përcaktimit të konkluzioneve, të sigurojë kualifikimin e stafeve,

dhe përmirësimin e vazhdueshëm strukturor të sistemit. Kjo do të

rritë më tej përgjegjshmërinë e sistemit në tërësi brenda këtyre njësive. Hartimi dhe implementimi i politikave për raportimin dhe

monitorimin e rezultateve të zhvillimit kurrikular në këto njësi synon ta kthejë zhvillimin e kurrikulave në një profesion

permanent e me kohë të plotë.

Racionalizimi i lëndëve

Sot ndihet nevoja e konceptimit dhe zhvillimit të një modeli

kurrikular të orientuar nga kërkesa dhe të fokusuar në fitimin e njohurive dhe aftësive të nevojshme nga fëmijët, në mënyrë që ata

të ndjehen dhe të veprojnë si qytetarë aktivë të një shoqërie demokratike të bazuar në ekonominë e tregut. Realizimi i kësaj

kërkese dikton kalimin nga metoda ekzistuese me bazë lëndësh, në

atë që bazohet në rezultatet e nxënies4[4], të cilat orientojnë në opsione për lëndë të reja dhe/ose integrimin e lëndëve.

Brendia. Integrimi vertikal dhe horizontal

Një nga shkaqet që favorizon fenomenin e braktisjes së shkollës nga

nxënësit në nivelin parauniversitar është mungesa e interesit të

këtyre të fundit për mësimin5[5]. Prandaj sot ndihet nevoja për të për-shtatur procesin mësimor dhe përmbajtjen ekzistuese

kurrikulare me kërkesat e zhvillimit dhe me aspiratat e nxënësve dhe të prindërve. Zgjidhja e kësaj kontradikte orienton adaptimin e

përvoja-ve të integruara dhe autentike të nxënies, ku të materializohet mundësia e plotësimit të kërkesave të ditës dhe

perspektivës. Integrimi i lëndëve jo vetëm që do ta bëjë procesin e

nxënies më efektiv, por do të ulë edhe numrin e teksteve shkollorë nga një për çdo lëndë në një numër të kufizuar tekstesh, duke

menaxhuar kështu më mirë impaktin e kostos në arsimin parauniversitar.

Krahasuar me treguesit e ngarkesës për vendet e OECD, ngarkesa mësimore aktuale e nxënësve tanë është shumë e lartë. Prandaj

reforma kurrikulare duhet ta trajtojë me përparësi aspektin cilësor të mësimnxënies në raport me atë sasior si dhe t’u sigurojë

nxënësve më shumë kohë, të kultivojë te ata shprehitë eksperimentuese, të rrisë ambicjen për kërkim e të zhvillojë

operacionet mendore të analizës dhe sintezës gjatë procesit

mësimor.

Struktura e kurrikulës së arsimit parauniversitar

Ndryshimi i strukturës së sistemit parauniversitar (5 vite arsimi fi-

llor, 4 arsimi i mesëm i ulët dhe 3 arsimi i mesëm i lartë ) dikton rishikimin e strukturës kurrikulare për të zgjidhur problemet që

shtron koha si dhe për ta afruar atë me vendet e rajonit dhe të BE. Brenda strukturës së propozuar ka lindur nevoja për një integrim

vertikal të koncepteve. Inicimi i praktikës së lëndëve me zgjedhje kërkon të planifikohet në mënyrë të kujdesshme, për të garantuar

zhvillimin gradual të specializimit dhe artikulimit në programet

universitare. Duhet theksuar se hapat e hedhura deri tani në këtë proces janë pozitivë.

Zgjedhja e lëndëve nga nxënësit dhe kurrikula gjithpërfshirëse

Zhvillimet e brendshme dhe kërkesa e afrimit me komunitetin

europian diktojnë nevojën për rritjen e fleksibilitetit në hartimin e

kurrikulës, në mënyrë që shkollat ose niveli lokal ta përshtasin atë, në masën që u lihet në dispozicion, me nevojat dhe kërkesat e

zhvillimit lokal, perspektiv ose të traditës. Politikat që udhëheqin përdorimin e lëndëve me zgjedhje dhe të grup-lëndëve, i shërbejnë

forcimit të këtij fleksibiliteti. Përfshirja e fëmijëve me nevoja të

veçanta (veçanërisht handikapët) në arsimin publik do të nisë që në arsimin parashkollor. Prandaj është e nevojshme që të zhvillohen

dhe të publikohen politikat në mbështetje të barazisë dhe aksesit për arsim. Bordi i shkollës miraton politikën e kurrikulës në nivel

shko-lle, ndërsa pushteti vendor, nëpërmjet aplikimit të grantit në shkolla, ka rastin t’u japë prioritet projekteve kurrikulare të

specifikuara.

Kurrikula e arsimit profesional Zhvillimi i arsimit profesional në nivel të arsimit të mesëm gëzon

aktualisht mbështetjen e programit CARDS. Edhe pse janë hartuar pjesë të kësaj kurrikule, ndihet nevoja për përshtatje të vogla, në

kontekstin e përgjithshëm të rishikimit të kurrikulës së arsimit

bazë.

A.2.2 Zhvillimi i profesionit të mësimdhënies

Parashikim më i mirë i kërkesës për mësues

Periudha 10 – 12 vjeçare e tranzicionit shqiptar është karakterizuar

nga mungesa e dukshme e investimeve sistematike dhe të përqën-druara në drejtim të trajnimit të mësuesve. Universitetet kanë qenë

përgjegjës për sigurimin e trajnimit fillestar të mësuesve, por në 5 vitet e kaluara trajnimi i tyre gjatë punës është realizuar në mënyrë

të pakoordinuar. Agjenci të ndryshme joqeveritare ndërkombëtare janë përfshirë herë pas here në realizimin e trajnimit të mësuesve,

kryesisht të atyre të ciklit të ulët. Por mungesa e një metode

tërësore koherente ka çuar në uljen e cilësisë së mësuesve dhe në rritjen e numërit të atyre të pakualifikuar në shkolla. Me ndihmën

e Bankës Botërore, qeveria shqiptare ka krijuar Qendrën e Trajnimit dhe Kualifikimit për Arsimin. Niveli aktual i lartë i

migrimit të brend-shëm ka bërë që të dhënat nga disa burime

jozyrtare mbi numrin e mësuesve dhe nivelet e trajnimit të mos jenë automatikisht e tërësisht të besueshme.

Forcimi i Qendrës së Trajnimit dhe Kualifikimit për Arsimin

VKM për krijimin e QTKA, mori shkak ndër të tjera edhe nga

mungesa e standardeve të mësuesve, kualifikimeve të tyre,

moduleve të trajnimit, vlerësimit të performancës etj. Pjesë e strategjisë së arsimit është edhe hartimi i udhëzimeve të qarta për

përcaktimin e roleve dhe përgjegjësive të stafit të Qendrës në lidhje me grupet e interesit në nivel rajonal dhe lokal. Po punohet që

shërbimet aktuale që ofron kjo Qendër të dokumentohen dhe të bëhen publike. Termat e reja të referencës për stafin dhe

rekrutimin e stafit do programo-hen dhe formulohen mbi bazën e

meritës.

Përmbajtja/procesi i kurrikulës për trajnimin e mësuesve, etj

Sigurimi i një baze të fortë në arsimimin e mësuesve arrihet nëpër-mjet zhvillimit të kompetencave të detajuara për mësuesit e arsimit

fillor, bazë dhe atij të mesëm. Ndihet nevoja për t’i pasqyruar këto

kompetenca në programet fillestare të udhëhequra nga parimet e procesit të Bolonjës dhe të integrimit të praktikës profesionale si

pjesë integrale e programit. Diskutimet dhe analizat lidhur me strukturën e studimeve për tu diplomuar si mësues (4 vite universi-

tare ose 5 vite universitare plus një çertifikatë arsimimi në mësuesi) kanë filluar dhe do t’u japin përgjigje shumë çështjeve, si psh.: a

duhet të ketë arsimimi i mësuesve të shkollës fillore dhe të mesme

të njëjtën strukturë, kur dihet që mësuesit e nivelit fillor nuk kanë

nevojë për njohuri komplekse lëndësh?, etj. Parimet që udhëheqin

hartimin e programeve trajnuese të mësuesve duhet të hartohen dhe të diskutohen në mënyrë të qartë.

Skema motivuese të punësimit të bazuara në meritat Tërheqja dhe mbajtja në punë e mësuesve cilësorë kërkon që QATK,

në bashkëpunim me MASH, të studiojë skema të reja motivimi, të

cilat bazohen në performancë/meritë dhe jo në aspektin kohor. Veprimi i parë që do ndërmerret është respektimi i profesionit të

mësuesit duke përshtatur pagat e tyre me ato të punonjësve civilë.

Shqyrtimi i modeleve të reja dhe alternative të trajnimit të mësuesve

Përveç skemës bazë të trajnimit, QTKA duhet të shqyrtojë modele

alternative për sigurimin e trajnimit të mësuesve si: modele për

trajnimin e mësuesve në klasa kolektive, modelin e trajnimit të mësuesve të klasave të caktuara, modelin e trajnimit të mësuesve

të lëndëve të veçanta, modelin hibrid, mësimin frontal dhe mësimin në distancë. Për këtë qëllim do të zbatohen modelet e reja dhe

alterna-tive të trajnimit të mësuesve, të cilat zgjerojnë kompetencat e mësuesve për rritjen e efektivitetit të shkollës, afrimin e raportit

mësues-nxënës me mesataren ndërkombëtare dhe rritjen e

efiçencës së sistemit arsimor.

Sigurimi i cilësisë/regjistrimi i mësuesve

Lind nevoja për të zhvilluar procesin e regjistrimit dhe akreditimit të mësuesve si dhe zbatimin e procedurave për monitorim të

vazhdue-shëm. Regjistrimi i mësuesve do të shërbejë si parakusht

për të zënë një vend pune si mësues në Republikë. Procedura e aplikimit për vend pune, e miratimit dhe e zgjidhjes së debateve

duhet të hartohet dhe miratohet formalisht nga qeveria dhe MASh. Kjo duhet të reali-zohet së bashku me reformën e programeve të

trajnimit të mësuesve.

Trainimi i mësuesve gjatë punës dhe rrjetet profesionale

Një nga çështjet më kritike, me të cilat përballet MASH, është

trajnimi i një numri të madh mësuesish të pakualifikuar si dhe i mësuesve të tjerë për të zhvilluar kompetencat e tyre në përdorimin

e metodave të reja të mësimdhënies. Zhvillimi i vazhdueshëm profe-

sional i mësuesve duhet të përputhet me nevojat e tyre. Për këtë arsye duhet të hartohet një program trajnimi i bazuar në parimin e

kërkesës, në përputhje me nevojat, atributet e reja të mësuesve, njohuritë mbi lëndët e reja, modelet e reja të mësimit.

Sigurimi i cilësisë dhe efiçencës së trajnimit të mësueve gjatë punës

kërkon përdorimin e metodave alternative. Për shembull, trajnimi

mund të përfshijë trajnime intensive në bllok, mësimin në distancë, modelin e përzjerë që kombinon mësimin intensiv në fundjavë me

mësimin në distancë. Përveç kësaj, siguruesit e trajnimit të mësuesve në detyrë mund të vijnë nga universitetet, OJF-të,

agjencitë ndërkombëtare apo shoqatat profesionale të mësuesve etj.

Sigurimi i trajnimit profesional të mësuesve në detyrë mund të përfshijë kreditet e marra ndaj kualifikimeve formale në plotësimin

e kritereve për të fituar regjistrimin si mësues. Nevojitet hartimi i udhëzimeve të qarta politike, të cilat duhet të miratohen formalisht

nga MASH në formën e akteve nënligjore.

A.2.3 Zhvillimi i teksteve shkollorë

Tekstet shkollore, meqë kanë rëndësi të veçantë në zhvillimin e procesit mësimdhënies/nxënies në shkollë, kompensojnë

kompeten-cat e kufizuara të mësuesve dhe reflektojnë gjithashtu kuptimin e kufizuar të tyre për objektivat si pjesë të kurrikulave:

mësuesit trajtojnë më shumë përmbajtjen e teksteve shkollorë se sa

objektivat e kurrikulës.

Përzgjedhje më e mirë e përmbajtjes dhe strukturës shpjeguese

Roli i teksteve shkollorë në procesin e mësimdhënies/nxënies është i hapur për debat të mëtejshëm. Me këtë janë të lidhura ngushtë

përmbajtja dhe struktura shpjeguese e librave. Është e nevojshme

të rishikohen dhe të përshtaten proceset e hartimit të teksteve shkollorë dhe modelet e sigurimit të cilësisë me ato të vendeve të

BE dhe me vendet e tjera të zhvilluara. Metoda e deritanishme, ku tekstet shkollorë shkruhen vetëm nga pedagogët e universiteteve,

nuk mund të jetë e efektshme, sikurse e tregon realiteti edhe në vende të zhvilluara. Mësuesit në shkolla duhet të inkurajohen që të

përfshihen në hartimin dhe zhvillimin e teksteve shkollorë.

Gjenera-ta e re e teksteve shkollorë duhet të zbatojë metodat e

mësimdhë-nies/nxënies, të cilat duhet të karakterizohen nga

situata reale të marra nga jeta, të jenë të orientuara nga zbatimet, si dhe të kenë në qendër nxënësin. Ato duhet të inkurajojnë punën

në grup si dhe mendimin e pavarur, krijues dhe kritik. Është e nevojshme që auto-rët e mundshëm të trajnohen për hartimin e

teksteve dhe në trajtimin e supozimeve pedagogjike.

Koordinimi i kërkesës dhe ofertës për tekstet shkollore

Është e nevojshme që të zbatohet një metodë e planifikuar dhe e

koordinuar për hartimin e teksteve shkollorë, veçanërisht tani kur po rishikohet kurrikula e arsimit parauniversitar. Kurrikula e re

mund të ketë një kompozim të ndryshëm të përmbajtjeve dhe tipa lëndësh, ndaj numri i teksteve shkollorë dhe përmbajtja e shumë

prej tyre pritet të jetë me mjaft elementë të rinj. Baza e të dhënave

EMIS do të ndihmojë në planifikimin e kërkesës dhe ofertës së titujve të ndryshëm të teksteve shkollorë. Çdo libër i bazuar në

kurrikulën e vjetër duhet të botohet vetëm në rastet e mungesave të theksuara në tekste, ndaj kjo procedurë duhet të zgjasë të paktën

deri në 3 vjet.

Menaxhimi i kërkesës dhe ofertës për tekstet alternative

Me metodat e mësimnxënies që vënë në qendër nxënësin, tekstet

alternativë marrin rëndësi të madhe. Përzgjedhja e këtyre teksteve do të përfshijë të gjitha grupet e interesit, prindërit, shoqatat

profesio-nale të lëndëve, qeverisjen vendore etj., të cilët, nga ana e

tyre, ushtrojnë presion ndaj autorëve dhe shtëpive botuese. Bashkë me decentralizimin në arsim, personat që janë në kontakte të

ngushta me lëndët dhe mësuesit duhet të menaxhojnë dhe të monitorojnë kërkesën dhe ofertën për tekste.

Privatizimi Me mësues të trajnuar mirë dhe në një kohë që tekstet po bëhen

më pak kritikë në procesin mësimor, për nivele të caktuara dhe

lloje shkollash, zhvillimi dhe furnizimi me tekstet shkollorë duhet t’i kalojë sektorit privat. MASh do të ketë akoma përgjegjësi për

sigurimin e cilësisë, duke bërë rekomandime për tekstet specifikë të klasave të ndryshme. Procesi i përzgjedhjes së teksteve shkollorë

duhet të bëhet mbi bazën e konkurrencës dhe transparencës.

MASh tashmë ka filluar punën në këtë drejtim dhe ka si synim

privatizimin gradual të të gjithë aktivitetit të zhvillimit dhe botimit

të teksteve shkollorë. MASh do të miratojë cilësinë e botimit, hartimin e përmbajtjes instruksionale dhe përshtatshmërinë e

përmbajtjes për klasa të ndryshme. Ajo do të luajë rolin e agjentit të sigurimit të cilësisë dhe jo rolin e një shtëpie botuese.

Mbulimi i kostos

Është cilësuar progresive politika e dhënies së teksteve shkollore në përdorim falas për nxënësit e arsimit të detyruar. Megjithëse kjo

politikë përbën një kosto të lartë për sektorin e arsimit, është e nevojshme që të gjenden mënyra dhe rrugë alternative për

financimin e botimit të këtyre teksteve. MASh, me ndihmën e organizmave ndërkombëtare, do të shqyrtojë opsionet e mundshme.

Kjo është e rëndësishme, pasi futja e metodave të reja mësimore

kërkon një numër të madh burimesh për mbarëvajtjen e procesit mësimor.

A.2.4 Burimet alternative të mësimdhënies

Burimi aktual kryesor i procesit mësimor në arsimin

parauniversitar janë tekstet shkollorë. Kjo ka bërë që mësuesit të japin në mësim vetëm përmbajtjen e teksteve, pa përdorur burime

të tjera alternati-ve. Ndjehet nevoja për futjen graduale të teksteve shtesë dhe librave të tjerë të referencës, duke filluar në këtë mënyrë

me krijimin e bibliotekave në klasa. Përveç kësaj, përdorimi i

teknologjisë së informacionit dhe komunikimit në programet e arsimit parauniversi-tar është shumë i kufizuar. Në shkollat e

mëdha ekziston mundësia e krijimit të bibliotekave me lidhje interneti. Qendra e sapo krijuar e Trajnimit dhe Kualifikimit dhe

Instituti i Kurrikulës dhe Standardeve duhet të gjejnë mënyra për të zhvilluar dhe mbështetur me burime shtesë arsimin

parauniversitar. Ato mund të punojnë dhe të mbështesin mësuesit

në mënyrë që ata të zhvillojnë praktikat më të mira, për të shkëmbyer më pas përvojën me kolegët e tyre në të gjithë vendin.

Ato duhet të angazhohen gjithashtu në kërkimin e vazhduar të informacionit të dobishëm për lëndë të ndryshme, si dhe të krijimit

të CD-ve dhe materialeve të printuar, të cilat mund t’u shpërndahen shkollave që nuk kanë lidhje interneti. Ndërsa rolet e

IKS dhe QTKA janë përcaktuar, do të jetë e nevojshme që ato të

mendojnë për rolet e tyre në një formë të re, në kërkim të

vazhdueshëm të praktikave të reja si dhe të burimeve të

mësimdhënies/nxënies.

A.2.5 Provimet dhe vlerësimet Në kuadrin e reformës në arsim, krijimi i Qendrës Kombëtare

Arsimore e Vlerësimit dhe Provimeve (QKAVP)6[6] dhe i Drejtorisë së

Inspektimit në MASH shënon fillimin e dy reformave të rëndësishme institucionale. Ristrukturimi organizativ duhet të

plotësohet me zhvillimin e burimeve njerëzore për të forcuar kapacitetet monitoruese dhe vlerësuese. Për të rritur efiçencën e

QKAVP duhet të vihet në veprim një sistem i dyfishtë, i cili përfshin monitorimin dhe vlerësimin e brendshëm e të jashtëm (shih

sigurimin e cilësisë te pjesa e qeverisjes).

Forcimi i kapaciteteve

Kapaciteti aktual i QKAVP duket se konsiston vetëm në njohuri

statistike, ndaj ai duhet të zgjerohet duke përfshirë ekspertë në fushën e arsimit, të cilët mund të hartojnë indikatorë rigorozë për

të matur rezultatet e të nxënit. Kjo qendër ka nevojë për pajisje

bashkëkohore për të përmbushur detyrën e vet dhe për të ndërmarrë misionin e përdorimit të indikatorëve kombëtarë dhe

ndërkombëtarë të rezultateve të procesit mësimor.

Monitorimi i cilësisë dhe përdorimi i indikatorëve ndërkombëtarë

Nisur nga fakti që qeveria kërkon të zhvillojë vendin me kapacitete

të afta për ta integruar atë në BE dhe me vendet e tjera fqinje, është tepër e nevojshme që të zhvillohen indikatorët kombëtarë dhe

ndër-kombëtarë si dhe sistemet e monitorimit. QKAVP ka përfituar disa trajnime të financuara nga projekti i BB në arsim, por ka ende

nevojë për krijimin dhe zhvillimin e kapaciteteve. Kështu, ende nuk është arritur të krijohet një sistem korrigjimi dhe klasifikimi i

barazvlefshëm për të krahasuar rezultatet me vende të ndryshme të

rajonit.

Zhvillimi dhe menaxhimi i provimeve kombëtare

Aktualisht publiku ka pak besim në sistemin aktual të provimeve,

prandaj QKAVP ka për detyrë që të kthejë integritetin dhe besimin e publikut në sistemet e provimeve. Kjo qendër duhet të zhvillojë një

sistem transparent, të sigurtë dhe që të mos lejojë daljen e çfarëdo-lloj informacioni që lidhet me provimet. Procesi i zhvillimit dhe

korrigjimit të provimeve duhet të rishikohet në mënyrë të tillë që të eleminohen mundësitë për kopjim. Mësuesit nuk duhet të lejohen

të mbikëqyrin nxënësin e tyre; fletët e provimit duhet të jenë të

koduara në mënyrë të çrregullt dhe jo me etiketa të lexueshme. Të gjitha konfliktet e interesave dhe situatat komprometuese duhet te

eleminohen nga sistemi i menaxhimit të provimit.

QKAVP do të kryejë kërkime dhe do të konsultohet me grupe të ndryshme interesi për të organizuar dhe zhvilluar një provim të

vetëm në klasën e 12. Ky provim duhet të shërbejë si tregues i njo-

hurive të fituara nga nxënësit dhe si një kriter bazë për hyrje në universitet. Metoda e propozuar e grup-lëndëve në kurrikulën e

arsimit të mesëm do të lejojë artikulimin në programet universitare. Si rezultat niveli i arritjeve në provimin e maturës do të përdoret

nga universitetet si kriter edhe për pranimet në universitete.

A3 FINANCIMI I ARSIMIT PARAUNIVERSITAR Duke filluar nga viti 1989, shpenzimet publike për arsimin, si pjesë

e PPB, kanë rënë në mënyrë të vazhdueshme, nga 4% në vitin

1989, në 3% në vitin 2000, 2001, dhe në shifrën 2.9% në vitin 2003. Këta tregues janë më të ulët se mesatarja e vendeve të tjera

të rajonit. Shpenzimet e buxhetit (të shtetit)publik për arsimin për vitin 2003 ishin vetëm 10.3% të shpenzimeve të përgjithshme

publike. Ky tregues, krahasuar me 11.4% për vitin 1995, dhe

11.5% për vitin 1996 nuk dëshmon për rritje. Në programin afatmesëm buxhetor 2004-2006, parashikohet një rritje relativisht

e ulët e shpenzimeve për arsimin që varion nga 2.9% e PPB për 2003, në 3.1% e PPB për vitin 2006, për shkak të rënies së

investimeve të huaja me përfundimin e shumë projekteve në fushën e arsimit.

Pavarësisht se në objektivat e shprehura të SKZHES sektori i arsimit konsiderohet prioritar, ende nuk duket të jetë bërë ndonjë

përpjekje serioze për ta shmangur këtë nivel të financimit për

arsimin. Aspiratat ekonomike dhe sociale, në progres të

vazhdueshëm, kanë diktuar ndryshime të mëdha në sistemin arsimor dhe, nëse ky sektor nuk financohet në mënyrë të

mjaftueshme, shërbimi arsimor rrezikon jo vetëm të përkeqësohet por në raste ekstreme mund dhe të mos sigurohet. Kjo situatë

mund të përshtjellohet më tej gjatë procesit të decentralizmit dhe nga mungesa e qartësisë në transaksionet financiare.

Nga fundi i viteve 90-të, kërkesa për shpenzime kapitale është rritur ndjeshëm për shkak të mungesës së mirëmbajtjes së

vazhdueshme të objekteve shkollore dhe dëmtimit të tyre gjatë periudhës së tranzicionit dhe në krizën e vitit 1997. Aktualisht,

rritja e shpenzimeve kapitale po mbështetet me anë të asistencës së

projekteve ndërkombëtare. Megjithatë, qeveria dhe MASH janë në kërkim të mjeteve alternative që mund të përballohen nga burimet

kombëtare.

A 3.1 Përbërja e buxhetit të arsimit

Modeli i financimit të MASH mbështetet në përdorimin e dy instrumenteve kryesore për menaxhimin e fondeve të saj.

Aktualisht njihen dy lloj shpenzimesh: shpenzimet korrente dhe shpenzimet kapitale. Në vitin 2003 shpenzimet korrente përbënin

82% të shpenzimeve të përgjithshme, ku shpenzimet për pagat dhe sigurimet shoqërore zinin 72%, ndërsa shpenzimet e tjera operative

10%. Shpenzimet operative përfshijnë materialet didaktike, fondet

për bursa, transportin e mësuesve, nxënësve, subvencionin e teksteve shkollore, si dhe mirëmbajtjen e shkollave. Shpenzimet

kapitale përbëjnë 18% të shpenzimeve të përgjithshme, nga të cilat 65% financohen nga buxheti i shtetit dhe 35% financohet nga

donatorët e huaj nëpërmjet organizmave të tillë si BB, OPEC,

SOROS etj. Kontributi financiar i pushtetit vendor për sektorin e arsimit, në praktikën aktuale, nuk i raportohet MASH, çka krijon

një tablo jo të plotë të shpenzimeve për arsimin dhe njëkohësisht sjell shqetësim, nëse kërkojmë të kemi një planifikim arsimor

efiçent dhe të efektshëm.

A 3.2 Instrumentat dhe proceset për transferimin e fondeve

Grantet bllok

Transferimi i fondeve nga buxheti qendror te ai lokal, bëhet

nëpërmjet bllok-granteve që përmbajnë grante të kushtëzuara dhe grante të pakushtëzuara. Grantet e kushtëzuara mbulojnë

shpenzimet korrente dhe ato kapitale për zyrat e administratës, institucionet e varësisë dhe shkollat profesionale, që kanë status

kombëtar. Ato mbulojnë gjithashtu pagat dhe shpenzimet kapitale për arsimin parauniversitar, duke përfshirë edhe arsimin

parashkollor. Bashkitë dhe komunat kryejnë procesin e pagesave

me fondet që delegohen nga MASH. Grantet e pakushtëzuara për arsimin përdoren për shërbime publike (ujë, drita etj.) dhe për

mirëmbajtje. Në këtë bllok-grant, pjesa e MASh nuk ndahet qartë. Edhe pse kohët e fundit është caktuar një formulë, e përcaktuar

nga specialistët e sistemit, për llogaritjen e vlerës së bllok-granteve

që delegohen, përsëri për shumë aktorë të shërbimit arsimor nuk është e qartë si llogariten vlerat e bllok-granteve sipas rajoneve.

Cilido qoftë procesi, duket se sistemi i financimit në arsim nuk i

përgjigjet efektivisht plotësimit të nevojave në ndryshim. Kështu psh., ndërkohë që gama e shërbimeve dhe shpërndarja e burimeve

të financimit në sektorin e arsimit parauniversitar kanë ndryshuar,

shpenzimet e përgjithshme tregojnë se sistemi aktual i financimit nuk po u përgjigjet me të njejtin ritëm zhvillimeve progresive të këti

sektori. Migrimi i brendshëm dhe i jashtëm në rritje i nxënësve që ndjekin shkollën mund të krijojë probleme në sistemin e financimit

në nivel rajonal. Për të kapërcyer këto dukuri, pra, për t’iu

përgjigjur kërkesave në ndryshim si dhe për të siguruar barazinë për nxënësit dhe rajonet, modeli i financimit “për nxënës” (per

capita) që lidhet direkt me shkollat mund të jetë një alternativë e pranueshme për këtë qëllim. Ky model bazohet në numrin aktual të

nxënësve, që përcakton madhësinë e shkollës si dhe gjeografinë e shtrirjes së shërbimeve të nevojshme, në numrin e mësuesve si dhe

në stafin mbështetës dhe jo në sasinë e parave të paracaktuara

sipas praktikave pragmatike e arkaike të përdorura deri më sot.

Financimi i Pushtetit Vendor

Në skemën menaxhuese aktuale të shërbimit arsimor, mirëmbajtja e shkollave është përgjegjësi e pushtetit vendor, që realizohet

nëpër-mjet financimit nga granti i pakushtëzuar (i përfituar nga buxheti i shtetit) dhe/ose kontributi i qeverisjes vendore (i përfituar

nga tak-sat lokale etj). Në praktikën e ndjekur gjer më sot, MASh-it

nuk i raportohet për sasinë e financimit që i akordohet sektorit të arsimit në përgjithësi dhe nënsektorëve të tjerë nga pushteti

vendor. Kësisoj, MASh nuk mer informacionin e mjaftueshëm për sasinë dhe për-gjegjshmërinë e disbursimeve të fondeve nga ana e

pushtetit vendor (shpenzimet që kryhen për mirëmbajtjen e ndërtesave shkollore dhe anekseve ndihmëse), pra as për

financimin e shërbimit arsimor në tërësi. Mungesa e një

informacioni të tillë e pengon seriozisht MASh për hartimin e një planifikimi financiar të besueshëm dhe efektiv.

Menaxhimi i shpenzimeve korrente nga MASh

MASh menaxhon disbursimin e të gjitha shpenzimeve korrente,

d.m.th. shpenzimeve të lidhura me botimin e teksteve shkollore, me

bursat e nxënësve, me materialet didaktike si dhe me tranportin e mësuesve dhe nxënësve. Në dritën e kosto-efektivitetit, mbajtja e

disa shërbimeve në nivel qëndror përbën avantazh, ndërsa transporti i nxënësve dhe mësuesve si dhe bursat mund të

realizohen më mirë nga pushteti lokal. Realizimi i decentralizimit

në sistemin arsimor do të rriste efikasitetin (duke ulur shpenzimet) për këtë shërbim. Megjithatë, planifikimi buxhetor i detajuar është i

nevojshëm për të rritur përgjegjshmërinë ndaj këtyre fondeve në të dyja nivelet, qendror dhe rajonal. Të dyja palët duhet të jenë të afta

të ndajnë kostot për secilin variabël (sipas zërave).

Përgjegjshmëria dhe transparenca

Procedura e transferimit të të gjitha fondeve nga niveli qëndror në

atë rajonal si dhe trajtimi i kontributeve të dhëna nga pushteti vendor duhet të jenë sa më transparente. Përfshirja e zërave të

veçantë në buxhet për të gjitha veprimtaritë kryesore, nëpërmjet financimit qendror dhe rajonal, do të qartësojë një pjesë të konfu-

zionit ekzistues. MASH ka identifikuar 7 programe, që nuk

figurojnë në nivelet e qeverisjes vendore. Prania e zërave të tillë në këto nivele do të sigurojë realizimin e disbursimeve sipas

planifikimit dhe kohës së parashikuar. Por, ajo që është më e rëndësishme, praktika e propozuar do të ndihmojë planifikuesit

financiarë për evidentimin e mungesave dhe shpenzimeve konkrete në nivelet e ndryshme të sistemit.

Kapaciteti i planifikimit të buxhetit

Modeli aktual i ofertës së shërbimeve arsimore reflektohet në

sistemin financues. Një nga kërkesat kryesore të reformimit në skemën e menaxhimit dhe financimit të shërbimit arsimor është

kalimi në modelin e bazuar në kërkesën dhe performancën për menaxhimin dhe financimin e sektorit. Që të arrihet kjo, është e

nevojshme të zhvillohen kapacitetet në korelacion me nivelet e

ndryshme të sistemit financiar, për t’u përfshirë aktivisht në harti-min e planifikimit të detajuar buxhetor dhe në zbatimin e këtij

plani.

A 3.3 Rritja e efiçencës në financimin e nënsektorit

Komunikimi dhe shkëmbimi i informacionit

Informacioni i lidhur me kontributin e pushtetit vendor për sektorin e arsimit duhet t’i vihet në dispozicion MASH, kur kjo e

fundit planifi-kon buxhetin. Ky lloj shkëmbimi i informacionit financiar midis MASH, MF, pushtetit vendor, komunave, bashkive

dhe shkollave ka munguar. Sistemi EMIS i planifikuar për MASh, duhet të organizohet në formë të tillë që të mbledhë dhe të

menaxhojë këtë lloj informacioni. Një grup ekspertësh financiarë

duhet të angazho-hen në përcaktimin e tipit të të dhënave, nivelin e mbledhjes, tipin dhe shkallën e analizës së tyre, gjë që do të forcojë

kapacitetet e MASH në planifikimin dhe menaxhimin e aktiviteteve të veta.