1  

Ágrip    

Markmið  mitt  með  þessari  ritgerð  er  að  kanna  hvernig  margvíslegir  þættir  hafa  

áhrif   á   siðferðilega   afstöðu  manna   gagnvart   náttúrunni   og   í   hverju   sú   siðfræði  

felst   sem   býr   í   þessari   afstöðu.   Ég   legg   áherslu   á   tvær   þekktar   stíflur,   Sardar  

Sarovar-­‐stífluna   á   Indlandi   og   Kárahnjúkastíflu   á   Austurlandi.   Báðar   stíflurnar  

hafa   verið   mjög   umdeildar.   Þeim   hefur   verið   mótmælt   harðlega   og   miklar  

umræður  hafa  skapast  í  kjölfarið.  Spurningar  sem  hafa  til  að  mynda  vaknað  eru:  

Hvers  virði  er  náttúra  fyrir  einstakling  og  samfélag?  Hvernig  ber  mönnum  að  fara  

með  náttúruna?  Hefur  náttúran  gildi   í   sjálfu   sér?  o.s.frv.  Ég  kanna  einnig  hvort  

heilagleiki   og   fegurð   ættu   að   skipta   máli   í   ákvarðanatöku   um   landnýtingu   og  

hvernig  viðhorfi  til  vatns  er  háttað.    

  Í   fyrsta   hluta   fjalla   ég   ítarlega   um   með-­‐   og   mótrök   Sardar   Sarovar-­‐

stíflunnar   á   Indlandi.   Margir   þættir   koma   þar   fram,   svo   sem   pólitískar   og  

hagnýtar   ástæður,   sem   og   gagnrýni   sem   felur   í   sér   spurningar   um   áhættumat,  

fólksflutninga   og   siðferðileg   álitamál,   til   að   mynda   réttur   komandi   kynslóða.   Í  

öðrum  hluta  ritgerðarinnar  fer  ég  yfir  svipuð  álitamál  gagnvart  Kárahnjúkastíflu.  

Umfjöllunin  er  þó  aðeins  annars  eðlis  þar  sem  menning  og  samfélag  eru  mjög  ólík  

á   Íslandi  og   á   Indlandi.  Þó  má   sjá   líkingu  þar   á  milli   og   ég   legg  áherslu   á  þann  

lærdóm  sem  fólk  getur  miðlað  af  vegna  reynslu  sinnar  af  stórframkvæmdum  sem  

þessum.    

Í   þriðja   hlutanum   kanna   ég   hvort   heilagleika   sé   að   finna   í   íslenskum  

hugsunarhætti   og   ég   athuga   hvort   hann   sé   hluti   af   náttúrusýn   Íslendinga.  

Náttúrusýn  er  mjög  frábrugðin  á  Indlandi  en  þar  skiptir  heilagleiki  miklu  máli  og  

skipar   stóran   sess   í   indverska   samfélaginu.   Ég   kanna   einnig   hvort   fagurfræði,  

tilfinningar  og  reynsla  skipti  máli  í  náttúrusýn  og  siðfræði.    

Í  fjórða  og  síðasta  hlutanum  fjalla  ég  um  vatn  og  viðhorf  til  þess.  Vatn  er  

forsenda   alls   lífs   og   er   viðhorfið   til   þess  mjög  mismunandi   eftir   landssvæðum.  

Íslendingar  hafa  töluvert  aðra  sýn  og  önnur  viðhorf  til  vatns  en  Indverjar  en  ég  

held  því  fram  að  það  sé  hægt  að  afla  mikillar  og  mikilvægrar  þekkingar  með  því  

að   kanna   önnur   og   öðruvísi   viðhorf.   Það   er   mikilvægt   að   skoða   allar   hliðar  

málsins  þegar  tekin  er  ákvörðun  um  landnýtingu  og  þegar  stórar  stíflur  eins  og  

Sardar  Sarovar-­‐stíflan  og  Kárahnjúkastíflan  eru  byggðar.  

  2  

Efnisyfirlit  

Inngangur  .............................................................................................................................  5  

I.   Sardar  Sarovar-­‐stíflan  í  Narmadadalnum  á  Indlandi  .....................................  8  1.   Ástæður  stíflugerðar  í  Narmadadalnum  .....................................................................  8  1.  1.   Hagvöxtur,  framþróun  og  velmegun  ..................................................................................  9  1.  2.   Pólitískar  ástæður  –  indverska  ríkið  og  Alþjóðabankinn  .......................................  10  1.  3.   Hagnýtar  ástæður  til  þess  að  koma  „böndum“  á  vatnið  ..........................................  12  

2.   Mótbárur  .............................................................................................................................  14  2.  1.   Ágangur  á  landið  .......................................................................................................................  14  2.  2.   Fólksflutningar  ..........................................................................................................................  15  2.  3.   Sjúkdómar  fylgifiskur  .............................................................................................................  17  2.  4.   Áhættumat  ...................................................................................................................................  19  2.  5.   Aðskilnaður  ríkra  og  fátækra  ..............................................................................................  20  2.  6.   Þvingun  fólks  til  þróunar  ......................................................................................................  23  2.  7.   Hverjum  á  að  treysta?  .............................................................................................................  24  2.  8.   Komandi  kynslóðir  ..................................................................................................................  25  

II.   Kárahnjúkastíflan  á  Austfjörðum  .....................................................................  27  1.   Ástæður  stíflugerðar  ......................................................................................................  27  1.  1.   Atvinnusköpun  ..........................................................................................................................  28  1.  2.   Lífsgæðum  viðhaldið  ...............................................................................................................  31  1.  3.   Nýta  það  sem  nýta  má  ............................................................................................................  31  

2.   Mótbárur  .............................................................................................................................  33  2.  1.   Mikið  röskun  á  náttúru  ..........................................................................................................  34  2.  2.   Einsleit  atvinnuuppbygging  .................................................................................................  35  2.  3.   Einsleitt  hugarfar  ......................................................................................................................  36  2.  4.   Ímynd  út  á  við  ............................................................................................................................  37  2.  5.   Hið  góða  líf  og  mismunandi  gæði  þess  ............................................................................  39  

3.   Mótmælendur  ...................................................................................................................  41  3.  1.   Á  Indlandi  ....................................................................................................................................  41  3.  2.   Á  Íslandi  ........................................................................................................................................  43  

III.   Heilagleiki  og  fagurfræði  náttúru  ...................................................................  47  1.   Heilagleiki  á  Indlandi  .....................................................................................................  47  2.   Heilagleiki  á  Íslandi  ........................................................................................................  49  3.   Heilagleiki  og  fjölbreytileiki  ........................................................................................  54  4.   Fagurfræðilegt  gildi  náttúru  ........................................................................................  56  5.   Tilfinningar  og  reynsla  í  náttúrunni  .........................................................................  58  

IV.   Vatn  og  viðhorf  .......................................................................................................  62  1.   Viðhorf  til  náttúrunnar  ..................................................................................................  62  2.   Tvíhyggja  og  vald  .............................................................................................................  64  3.   Siðfræði  vatns  ...................................................................................................................  65  4.   „Blátt  gull“  ..........................................................................................................................  68  5.   Viðhorf  Indverja  til  vatns  ..............................................................................................  71  6.   Viðhorf  Íslendinga  til  vatns  ..........................................................................................  73  

  3  

7.   Mikilvægi  umræðunnar  .................................................................................................  76  8.   Afturhvarf  til  fortíðar  .....................................................................................................  78  

Lokaorð  ..............................................................................................................................  82  

Heimildaskrá  ....................................................................................................................  84  

   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  4  

Myndayfirlit  

Mynd  1:  Kort  af  þeim  framkvæmdum  sem  fyrirhugaðar  eru  í  Narmadadalnum....  8  

Mynd  2:  Ferðamannastaður  við  Sardar  Sarovar-­‐stífluna...............................................  13  

Mynd  3:  Sardar  Sarovar-­‐stíflan  og  uppistöðulónið..........................................................  26  

Mynd  4:  Kárahnjúkastífla  og  Hálslón....................................................................................  27  

Mynd  5:  Hálslón............................................................................................................................  30  

Mynd  6:  Mótmæli  á  Indlandi.....................................................................................................  42  

Mynd  7:  Mótmæli  við  Austurvöll  í  Reykjavík......................................................................  45  

Mynd  8:  Kringilsárrani...............................................................................................................  52  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

   

  5  

Inngangur    

Svo  hljómar  inngangur  Helga  Valtýssonar  í  bókinni  Á  hreindýraslóðum:  

öræfatöfrar  Íslands:  

 Öræfin   eru   faðmvíð   og   fjallablá.   Kyrrð   þeirra   gerir   þig   hljóðan   og  

hlustandi.   Þar   skilurðu   Heimdall   til   fullnustu.   Hugfanginn   hlustarðu   á  

andardrátt   þinnar   eigin   sálar,   sem   þú   hafðir   gleymt   árum   saman.   Hér  

skynjarðu  fyrst  ómælis-­‐víðáttu  anda  þíns,  og  þú  stendur  kyrr  og  undrandi  í  

djúpri  þögn  og  óumræðri  lotningu  fyrir  guðdómi  sálar  þinnar.1  

 

Hann   lagði   upp   í   ferðalag   í   þeim   tilgangi   að   skrásetja   og   taka   myndir   af  

hreindýrum   á   Austurlandi.   Hann   upplifði   eitthvað   sem   kalla   mætti   helgi   eða  

heilagleika.   Hann   segir   „[h]ér   á   eðli   mitt   heima“2  og   vísar   þar   í   hálendið   og  

æskuslóðir  sínar  austur  á  landi.  Slík  upplifun  er  algeng  hjá  þeim  sem  leggja  leið  

sína  á  hálendi  Íslands,  hvort  sem  þeir  eiga  þangað  ættir  að  rekja  eða  ekki.  Sumir  

finna  fyrir  skapara  sínum,  aðrir   finna  fyrir  eigin  sjálfi  eða  persónu  og  enn  aðrir  

fyrir   mikilfengleika   náttúrunnar   sjálfrar.   En   skiptir   þessi   tilfinning   einhverju  

máli?   Ég  ætla   að   kanna   í   þessari   ritgerð   hvort   slíkar   tilfinningar   eigi   eitthvert  

erindi   í   siðferðilegri   umræðu   og   hvort  menningarleg   arfleið   skipti   þar   yfirleitt    

höfuð  máli.  

Í   þessari   ritgerð   ætla   ég   að   bera   saman   tvær   merkilegar   og   umdeildar  

stíflur,  Sardar  Sarovar-­‐stífluna  á   Indlandi  og  Kárahnjúkastíflu  á  Austurlandi.  Ég  

ætla  að  skoða  hvora  stífluna  fyrir  sig  með  kosti  og  galla   í  huga,  þ.e.  bera  saman  

með-­‐   og   mótrök   beggja   stíflnanna.   En   hver   er   tilgangurinn   með   því   að   bera  

saman   svo   ólík   verkefni   þar   sem   himin   og   haf   ber   á   milli   menninga   og  

landsvæða?  Hafa   t.d.   Íslendingar   einhvern  hag  af   því   að   skoða   reynslu   annarra  

þjóða  þegar  taka  skal  ákvörðun  um  byggingu  virkjana  og  er  einfaldlega  mögulegt  

að  bera  þessi  dæmi  saman?  Ég   tel   svo  vera  og  einnig   tel   ég  að   Íslendingar  geti  

miðlað  sinni  reynslu  til  annarra  þjóða  ef  svo  ber  undir.    

Því  næst  mun  ég  fjalla  almennt  um  siðfræði  vatns  og  náttúru  og  viðhorf  til  

þessara  fyrirbæra.  Í  náttúrusiðfræði  hefur  nýlega  skotið  upp  kollinum  svokölluð  

                                                                                                                         1  Helgi  Valtýsson,  Á  hreindýraslóðum:  öræfatöfrar  Íslands,  Akureyri  1945,  bls.  11.  2  Sama  rit,  bls.  11.  

  6  

vatnssiðfræði   (e.  water   ethics)   sem   gengur   út   á   að   skilgreina   samband   okkar  

mannanna  við  vatn  og  þá  náttúru  sem  það  snertir.  Við  eigum  í  sérstöku  sambandi  

við  vatn,  við  getum  ekki  lifað  án  þess  og  það  er  algjör  forsenda  fyrir  öllu  lífi.  En  

hver  er  ástæðan  fyrir  því  að  við  þurfum  sérstakt  siðferði  gagnvart  vatni?  Svarið  

er  fólgið  í  því  hversu  mikilvægt  vatnið  er  en  þessi  nýi  armur  náttúrusiðfræðinnar  

er  þó  nokkuð  víðtækur.  Hann  leitast  við  að  svara  spurningum  eins  og  hvert  gildi  

vatns  sé  og  hvort  okkur  beri  skylda  til  að  haga  okkur  á  sérstakan  hátt  gagnvart  

því  og  síðast  en  ekki  síst  þeim  vistkerfum  sem  það  heldur  uppi.  Þarna  koma  við  

sögu   fljót,   vötn,   jöklar   o.s.frv.   Við   getum  þá   spurt   okkur   hvernig   okkur   beri   að  

haga  streymi  vatnsins.  

Þriðji   hluti   ritgerðarinnar   fjallar   um  heilagleika   í   náttúru  og   ég   velti   því  

fyrir  mér   hvort   hann   skiptir   einhverju  máli   í   umræðunni.   Af   frásögnum  Helga  

Valtýssonar   að   dæma   þá   býr   heilagleiki   í   sambandi   okkar   við   náttúruna   eða  

réttara   sagt:   það   verður   einhvers   konar   uppgötvun   á   helgi   lífsins   í   náttúrunni  

sem  kannski  finnst  hvergi  annars  staðar.  Mörg  rómantísk  ljóð  hafa  verið  samin  til  

náttúrunnar   (eða   um   hana)   á   Íslandi   en   það   sem   ég   leita   að   ristir   jafnvel   enn  

dýpra.   Það   snertir   tilveru   okkar   og   tilgang.   Ástæðan   fyrir   því   að   ég   byrjaði   að  

kanna   þetta   voru   frásagnir   og   náttúrulýsingar   Indverja   sem   ég   las   við  

rannsóknarvinnu  á  með-­‐  og  mótrökum  og  þær  heilluðu  mig  strax.  Menningarleg  

arfleið   þeirra   er   gildishlaðin   og   beintengd   náttúrunni.   Þeir   leitast   ekki   við   að  

útiloka   sjálfa   sig   eða   líkama   sína   frá   náttúru   heldur   fylgja   þeir   einhvers   konar  

heildarhyggju   (andstætt   tvíhyggju  Vesturlandabúa).   Þarna   er   trúin   samtvinnuð  

náttúrusýn  þeirra  og  hvort  sem  fólk  er  kristið,  hindúar  eða  múslímar  þá  er  þetta  

gegnumgangandi  í  þjóðarsálinni.    

Með  því  að  kanna  þetta  svið  mannlegrar  reynslu  ætla  ég  að  komast  að  því  

hvort   verndun   ákveðinna   landsvæða   sé   réttlætanleg   á   öðrum   forsendum   en  

vanalega  eru  notaðar.  Orðræðan   í   tengslum  við  vernd  náttúru  og  þ.a.l.   siðfræði  

náttúru   er   oft   og   tíðum   byggð   á   mjög   einstrengingslegum   rökum   sem   eru  

afmarkandi.   T.d.   er   mikið   fjallað   um   hugtök   eins   og   framfarir,   hagvöxt,  

byggðaþróun   og   nýtingu.  Ætli   orðið   nýting   hafi   ekki   hvað   sterkast   vægi?   Í   því  

felst   sú  hugsun  að  okkur  mönnunum  beri   að  nýta   landið  á   sem  hagkvæmastan  

hátt  til  þess  að  ná  markmiðum  okkar.  En  með  því  að  víkka  út  orðræðuna  tel  ég  að  

  7  

hægt  sé  að  fá  betri  niðurstöðu  sem  flestir  eru  sáttir  við  og  er  kannski  líka  í  meira  

samræmi  við  almannahag  og  hagsmuni  komandi  kynslóða.  

Ég  ætla  að  fjalla  um  stíflurnar  tvær  á  sem  hlutlausastan  hátt  m.t.t.  með-­‐  og  

mótraka  þrátt  fyrir  að  ég  taki  skýra  afstöðu  þegar  líður  á  ritgerðina.  Mér  er  málið  

skylt  en  ég  er  Reyðfirðingur,  á  ættir  mínir  að  rekja  þangað  og  fjölskylda  mín  býr  

þar.  Því  er  Kárahnjúkastífla  mér  sérstaklega  hugleikin.  Ég  er  alin  upp  við  ákveðin  

gildi  sem  hafa  haft  mikil  áhrif  á  mig  sem  fullorðna  manneskju  og  hafa  mótað  mig.  

En  þessi  persónulega  reynsla  mín  hefur  aðeins  dýpkað  þá  skoðun  að  nauðsynlegt  

sé  að  kanna  allar  hliðar  málsins.  Múgæsingur  og   illa   ígrundaðar  ákvarðanir  eru  

með  því   verra   sem  gerist   í   umhverfismálum  því  oft   er   ekki   aftur   snúið  eftir   að  

ákvörðun  hefur  verið  tekin.  

Í   ritgerðinni   leita   ég   að   öðru   sjónarhorni   gagnvart   vatns-­‐   og  

náttúrusiðfræði  en  sú  siðfræði  ætti  að  skipta  máli,  bæði  í  víðu  alþjóðasamhengi  

sem  og   í   þröngu   staðbundnu   samhengi.  Ástæða  þess   er   sú   að  hún   gefur   okkur  

viðmiðunarreglur  um  það  hvernig  best  sé  að  haga  lífinu.  Lífsgæði  mannsins  ættu  

að   batna   ef   öllum   hliðum   mannlegs   eðlis   er   sinnt.   Mismunandi   sjónarmið  

stangast  á  í  þessum  efnum  sem  eðlilegt  er  en  þess  vegna  er  umræðan  mikilvæg.  

En   eru   vangaveltur   um   heilagleika   og   annars   konar   gildi   útópía   og  

óskhyggja?  Erum  við  Íslendingar  tilbúnir  að  meðtaka  önnur  gildi  og  taka  önnur  

sjónarhorn   til   greina?   Skiptir   þetta   Íslendinga  máli   eða   er   þetta   einfaldlega   of  

sérstakt   og   „ó-­‐íslenskt“?   Ég   satt   að   segja   hef   ekki   skýrt   svar   við   þessum  

spurningum   en   ég   held   mig   samt   við   þá   óskhyggju   að   hugmyndir   sem   þessar  

skipti   máli.   Að   minni   hyggju   ættu   heimspeki   og   siðfræði   að   skipta   máli   úti   í  

samfélaginu  en  ekki  vera  aðeins  jaðargrein  innan  háskólasamfélagsins.  Og  þegar  

stórar  ákvarðanir  eru   teknar  sem  varða  náttúru  og  samspil  manna  við  hana  þá  

tel  ég  að  taka  skuli  öll  rök  til  greina  og  að  sum  þessara  „jaðarraka“,  sem  ég  fjalla  

um   í   ritgerðinni,   eigi   alveg   sama   rétt   á   sér   eins   og   önnur   rök.   Að   kanna   allar  

staðreyndir   málsins   og   greina   möguleikana,   sem   eru   fyrir   hendi   út   frá  

mismunandi   sjónarhornum,   er   frumforsenda   þess   að  menn   geti   tekið   upplýsta  

ákvörðun  í  siðferðilegum  málefnum.  Aðeins  þá  geta  þeir  verið  sáttir  við  sjálfa  sig  

sem  manneskjur  og  lifað  sem  farsælustu  lífi.  

 

  8  

 

Mynd  1.  Kort  af  þeim  framkvæmdum  sem  fyrirhugaðar  eru  í  Narmadadalnum.  

 

I.   Sardar  Sarovar-­‐stíflan  í  Narmadadalnum  á  Indlandi    

1. Ástæður  stíflugerðar  í  Narmadadalnum    

Örlög  mannsins  eru  að  hafa  stjórn  á  allri  jörðinni:  og  örlögin  og  

jörðin  eiga  að  vera  undirgefin  manninum.  3  

John  Widtsoe  

 

Indverjar   hafa   lengi   glímt   við   mörg   vandamál   eða   allt   frá   því   er   þeir   fengu  

sjálfstæði   árið   1947.   Með   fólksfjölda   yfir   milljarð   manna   eru   erfiðleikarnir  

margir   bæði   vegna   þess   að   litið   er   á   Indland   sem   þriðja   heims   ríki   og   eftir   að  

landið   fékk   sjálfstæði   hefur   gengið   erfiðlega   að   koma   því   upp   úr   fátæktinni.  

Stórar   stíflur   virðast   þá   hafa   verið   hluti   af   svari   við   vandamálunum   af   ýmsum  

ástæðum,  að  koma  þjóðinni  upp  úr  vansældinni  og  inn  í  heim  nútímans  til  að  hún  

verði  samkeppnishæf  gagnvart  öðrum  löndum  í  hinum  stóra  heimi.  

  Í   fyrsta   lagi  má  nefna  að   til  þess  að  koma   Indlandi  upp  úr  efnahagslægð  

um  miðja  síðustu  öld  þá  þótti  gott  ráð  að  ráðast  í  stórar  framkvæmdir  sem  gæfu  

mikið   af   sér.   Það   var  með  miklum  þrýstingi   frá   alþjóðasamfélaginu   en   stór   lán  

                                                                                                                         3  Höfundur  ritgerðar  er  þýðandi  alla  texta  úr  ensku  í  ritgerðinni.  

  9  

höfðu  verið  tekin  hjá  Alþjóðabankanum.  Hann  var  því  fús  til  að  leggja  fé  í  slíkar  

framkvæmdir  til  þess  að  hjálpa  til  við  þróun  Indlands.    

  Einnig   er   nauðsynlegt   að   segja   frá   þeim   kostum   sem   eru   beinar  

afleiðingar   stíflugerðarinnar,   eins   og   vatnssöfnum,   rafmagnsframleiðslu   o.s.frv.  

Mikilvægt  er  að  ná  að  stjórna  þeim  vatnsflaumi  sem  rennur  um  ár  á  Indlandi,  t.d.  

þegar   miklar   monsúnrigningar   ganga   yfir;   þá   er   hægt   að   nýta   vatnið   þegar  

þurrkatímar   taka  við.  Einnig  er  markmiðið  að  nota  vatnið   til   drykkjar  og   til   að  

stjórna   flóðum   og   vatnsyfirborði   svo   eitthvað   sé   nefnt.   Í   þessum   kafla  mun   ég  

fjalla   um   kosti   þess   og   helsta   rökstuðning   þess   að   ráðast   í   svo   stórar  

framkvæmdir,  sem  raun  ber  vitni,  í  Narmadadalnum  á  Indlandi.  

 

1.  1. Hagvöxtur,  framþróun  og  velmegun  Iðnaður   skapar   hagvöxt   sem   margir   telja   að   geti   hjálpað   til   við   uppgang   og  

velmegun   á   Indlandi.   Þrátt   fyrir   mikla   uppsveiflu   í   indversku   hagkerfi   vantar  

mikið  upp  á  að  svo  sé,  t.d.  er  mikil  fátækt  og  erfiðleikar  sem  fylgja  henni.  Þar  sem  

Indverjar  eru  yfir  milljarður  manna  og   landið   telst  með  þriðja  heims   ríkjum  er  

vel  hægt  að   ímynda  sér  öll  þau  vandamál  sem  þeirri   fólksmergð   fylgir.  Bæði  er  

vatnsskortur   mikill   á   mörgum   stöðum   á   Indlandi,   sem   og   matarskortur.   Með  

þeirri   velmegunarímynd,   sem   Vesturlöndin   hafa   á   sér,   er   augljóst   af   hverju  

hagvöxtur  og  iðnvæðing  eru  álitin  eftirsóknarverð  og  fullkomlega  eðlilegt  að  ætla  

að  Indverjar  tileinki  sér  þá  lífssýn  og  reyni  með  öllum  tiltækum  ráðum  að  finna  

lausn   á   vandamálum   sínum.  Með   framþróun   og   hagvexti   liggur   beinast   við   að  

ætla  að  þeir  nái   settum  markmiðum  þar   sem   lífsgæði  Vesturlandabúa  eru  mun  

betri   og   með   sömu   aðferðum   væri   Indverjum   gert   kleift   að   taka   þátt   í  

velmeguninni.  

  Með  stíflugerð  reyna  Indverjar  að  komast  jafnfætis  stórveldum.  Það  ríkir  

mikill  metnaður  hjá  mörgum  Indverjum,  ekki  bara  til  að  ná  að  fæða  og  klæða  sig  

og   sína   heldur   einnig   að   vera   með   þeim   bestu.   Pavan   K.   Varma   lýsir   metnaði  

landa  sinni  í  bókinni  Being  Indian  á  þennan  hátt:  

 Indverjar  hafa  viljandi  selt  þá   ímynd  að  þeir  séu  annars-­‐heims.  

Þeir   njóta   þess   að   litið   sé   á   þá   þannig   að   þeir   séu   yfir  

efnishyggjuheiminn   hafnir.   Þessi   ímynd   er   aðeins   goðsögn.  

  10  

Indverjar   hafa   alltaf   haft   jarðbundna   sýn   efnishyggjuheimsins.  

Því   fer   fjarri   að   þeir   lítilsvirði   freistingu   peninga   og   auðs,   öllu  

heldur  hafa  þeir  ítrekað  hampað  þessum  hlutum.4  

 

Varma  lýsir  aðstæðum  þannig  að  mikill  misskilningur  sé  hjá  Vesturlandaþjóðum  

um  markmið  og  metnað  Indverja.  Hann  heldur  því  fram  að  peningar  og  velmegun  

skiptir  Indverja  miklu  máli.  Vald  og  staða  skiptir  miklu  í  ímynd  þeirra  sem  stefna  

að  því  að  verða  auðugir.  Þetta  mat  hjá  Varma  kemur  kannski  á  óvart  miðað  við  þá  

sýn  sem  við  höfum  á  Indverja  og  ég  mun  fjalla  um  það  betur  síðar  en  hér  vil  ég  

benda  á  að  sú  hugsun  að  verða  ríkur  eða  að  koma  velmegun  og  peningum  inn  í  

landið  er  ekki  einskorðuð  við  Vesturlönd.  Því  er  fullkomlega  eðlilegt  að  ef  stórar  

framkvæmdir   á   við   stíflugerð  muni   koma   Indlandi   á   kortið   þá   leiti   þeir   þeirra  

lausna.    

  Einnig  eru  Indverjar  í  mikilli  samkeppni  við  nágrannaríki  sitt   í  norðri  en  

Kínverjar   hafa   einmitt   verið   duglegir   við   stórframkvæmdir   af   þessu   tagi.  

Samkvæmt  ICOLD,  World  Register  of  Dams,  er  Kína  efst  á   lista  yfir  stórar  stíflur  

eða  með  18.820  árið  1986.5  Því  má  búast  við  að  sú  tala  hafi  aðeins  hækkað  frá  því  

ári  en  samkvæmt  World  Commission  on  Dams  er  talan  komin  í  yfir  22.000.6  Þetta  

segir  mikið  um  metnaðinn  og  hugsunarháttinn  á  þeim  slóðum.  Einnig  er  ákveðin  

togstreita  milli   þessara   tveggja   ríkja,   ekki   aðeins   vegna   samkeppni   í   uppgangi  

heldur   einnig   vegna   staðsetningar   landanna   en   þau   deila  mikilvægum   ám   sem  

renna   úr   Himalayafjöllum.   Samkeppni   er   því   einnig  mikilvægur   þáttur   í   þeirri  

ákvarðanatöku  sem  viðkemur  stórum  framkvæmdum.  

 

1.  2. Pólitískar  ástæður  –  indverska  ríkið  og  Alþjóðabankinn  Pólitískar  ástæður  geta  verið  af  misjöfnum  toga  og  virðast  breytast  eftir  hverju  

tilviki   fyrir   sig.  Á   Indlandi   eru   ráðamenn  með  misjafnar   aðferðir   til   þess   að  ná  

fram  markmiðum  sínum.  Til  þess  að  hagvöxtur  haldi  áfram  að  aukast  og  góðæri  

að  dafna  þá   leitast   stjórnmálamenn  við   að  borga  niður   skuldir   landsins  og   efla  

velsæld   þess.   Stór   þáttur   í   stjórnmálalífinu   er   að   afla   tekna   til   að   borga  

Alþjóðabankanum  en  það  er  einmitt  ein  aðferð  út  úr  efnahagslegum  þrengingum.                                                                                                                            4  P.K.  Varma,  Being  Indian,  London  2005,  bls.  61.  5  Patrick  McCully,  Silenced  Rivers,  London  &  New  York  2001,  bls.  3.  6  http://www.internationalrivers.org  

  11  

Bankinn   stendur   fyrir   því   að   lána   fyrir   framkvæmdum   til   þess   að   afla   tekna.    

Stórfyrirtæki   koma   á   eftir   til   að   fjármagna   framkvæmdirnar   og   standa   að  

stíflugerð.  

  Ríkið   eða   stjórnvöld   telja   sig   vita   best   hvað   er   gott   fyrir   Indland.  

Stjórnvöld  beita  rökunum  kostnaður  –  ávinningur  (e.  cost-­‐benefit)  og  fá  það  út  að  

bygging  stíflu  í  Narmadadalnum  sé  það  rétta  í  stöðunni.  Kostir  og  gallar  voru  sem  

sagt  teknir  saman  og  útkoman  var  sú  að  stíflugerð  skyldi  hefjast.  Stjórnvöld  eru  

undir   gríðarlegum   pólitískum   þrýstingi   frá   alþjóðasamfélaginu   og   trúa   því   að  

þetta   sé   góð   lausn.   Sú   hugmynd   skiptir   einnig  miklu  máli   að   þjóðin   skuli   vera  

vera  best,  sterkust  og  stærst  (virðist  óháð  tíma,  landamærum  og  kynþáttum).  Að  

„temja“   náttúruna,   fylgja   eftir   þeirri   framþróun   sem   er  æskileg,   að   byggja   sem  

stærsta   stíflu   sem   um   getur.   Og   ef   allt   gengur   að   óskum   fylgja   gríðarlegar  

peningaupphæðir  þeirri  þróun.  Vald  liggur  þar  sem  peningarnir  eru.  Mikið  stolt  

fylgir  því  að  geta  haldið  slíkum  framkvæmdum  úti.    

Ein   frægasta   setning,   sem  Nehru,   fyrrverandi   forsætisráðherra   Indlands,  

sagði,   hljómar   svo:   „Stíflur   eru   musteri   nútíma-­‐Indlands“.7  Hvert   skólabarn   á  

Indlandi   þekkir   þessa   setningu   og   er   kennt   að   miklar   framkvæmdir,   eins   og  

stórar   stíflur,   séu   leið   Indlands   út   úr   fátækt   og   volæði.   Vegna   þessa  

hugsunarháttar  og  stefnu  í  pólitík  eru  4.818  stíflur  á  Indlandi  sem  geta  flokkast  

undir   það   að   vera   stórar   stíflur   og   375   í   bígerð.8  Slíkar   tölur   sýna   þann  mikla  

metnað  sem  einkennir  Indverja  varðandi  stíflugerð  og  þá  drauma  sem  fylgja  því  

að  verða  iðnríki.  

Alþjóðabankinn   leikur   stórt   hlutverk   í   stórframkvæmdum   á   Indlandi.  

Hann  fjármagnar  og  hjálpar  t.d.  til  við  að  leysa  ýmis  vandamál  sem  fylgja  slíkum  

framkvæmdum.  Þar  ber  að  nefna  þá  bótaskyldu  sem  fellur  á  ríkið  þegar   fólk  er  

flutt   af   jörðum   sínum   eða   úr   þorpum.   Takmarkið   er   þó   að   sem   fæstir   þurfi   að  

þjást   eða  missa   heimili   sín   vegna   stíflunnar.   Alþjóðabankinn   orðar   það   svo   að  

„grundvallarmarkmið  í  stefnuskrá  Alþjóðabankans  er  að  ná  aftur  þeim  lífsgæðum  

og   tekjugetu   þeirra   sem   brottfluttir   eru   –   og  mögulega   bæta   þau“.9  Markmiðið  

með  lánveitingu  fyrir  Sardar  Sarovar-­‐stíflunni  var  einnig  að  bæta  hag  Indverja  og  

                                                                                                                         7  Arundhati  Roy,  The  algebra  of  infinite  justice,  London  2002,  bls.  51.  8  http://www.cwc.nic.in,  heimasíða  Central  Water  Commission.  Þar  eru  upplýsingar  um  helstu  framkvæmdir  á  Indlandi.  Upplýsingar  voru  síðast  uppfærðar  í  febrúar  2012.  9  Patrick  McCully,  Silenced  Rivers,  London  &  New  York  2001,  bls.  82.  

  12  

sjá  þeim   fyrir   rafmagni,  vatni  o.s.frv.  og  vinna  að  sem  hagkvæmustum   lausnum  

með  ríkisstjórninni.    

 

1.  3. Hagnýtar  ástæður  til  þess  að  koma  „böndum“  á  vatnið  Áveita   eða   söfnun   vatns,   og   þar   með   að   nýta   regnvatnið   sem   fellur,   er   helsta  

ástæða  Sardar  Sarovar-­‐stíflunnar.  Það  vatn,  sem  safnast  saman  í  lóninu,  er  síðan  

notað  á  landsvæðunum  í  kring.  Þetta  er  mjög  mikilvægt  fyrir  landið  því  þurrkar  

eru  miklir  í  þessum  héruðum  sem  um  ræðir.  Slíkt  á  að  koma  bændum  og  öðrum  

til  góða.  

  Stíflan   safnar   drykkjarvatni   (eða   heimilisvatni)   fyrir   fjölda   fólks   í  

héruðunum  í  kring.  Þar  sem  vatnsskortur  er  mikill  á  Indlandi  skiptir  miklu  máli  

að   nánast   hver   vatnsdropi   sé   nýttur.   Árlega   deyja   þúsundir   manna   úr  

vökvaskorti  eða  sjúkdómum  sem  fylgja  því  að  drekka  óhreint  eða  mengað  vatn.  

  Stjórnun  flóða,  vatns  og  náttúru  almennt  er  önnur  hagnýt  ástæða.  Stjórna  

má  vatnshæðinni  nákvæmlega,  straumar  verða  minni  og  auðveldara  er  fyrir  báta  

að   fara   um   svæðið.   Það   er   mikilvægt   að   hafa   í   huga   hvernig   veðurfarið   er   á  

Indlandi,   þ.e.   í   sambandi   við   úrkomu   o.fl.  Monsúnrigningar   herja   á   landið  með  

reglulegu  millibili  en  þar  á  milli  eru  miklir  þurrkar.  Þess  vegna  skiptir  miklu  máli  

að   huga   að   því   hvernig   best   sé   að   nýta   vatnið   sem   hægt   er   að   safna   saman.  

  Framleiðsla  raforku  er  einnig  mikilvæg  ástæða  stíflugerðar.  Hún  er  sögð  

eiga  að  geta  framleitt  allt  að  1450  MW.10  Þegar  talað  er  um  raforku  er  venjulega  

átt   við   hreina   orku   sem   er   góð   fyrir   umhverfið   og   er   sjálfbær.   Alþjóðabankinn  

leggur  mikið  upp  úr  slíkri  orku  og  á  heimasíðu  hans  er  sagt  frá  ástæðunum  fyrir  

því  að  standa  bak  við  stórar  stífluframkvæmdir:  

 Aðaláhersla  ríkisstjórnar  Indlands  er  á  þróun  vatnsorku  til  að  ná  

að   svala   orkuþörf   landsins   og   útvega   öllum   landsmönnum  

raforku   fyrir   árið   2012.   [...]   Vatnsorka,   sem   er   til   taks  

innanlands,   er   hrein   og   endurvinnanleg   orka,     sú   orka   sem  

ríkisstjórnin  vill  nota  er  ekki  enn  til  taks  á  þessu  svæði,  núna  eru  

aðeins  23  %  notuð  af  þeirri  vatnorku  sem  hægt  væri  að  nýta.11    

                                                                                                                         10  http://www.cwc.nic.in,  þó  er  ekki  búist  við  því  að  full  framleiðsla  geti  náðst.  11  http://www.worldbank.org.in.  

  13  

Skilaboð,  sem  Alþjóðabankinn  sendir  eru  skýr  enda  almennt  talið  að  um  „góða“  

orku  sé  að   ræða.  Hjálpin   felst   í  því  að  útvega   Indverjum  það  rafmagn  sem  þeir  

þurfa   eða   munu   þurfa   í   framtíðinni   hvort   sem   það   á   við   um   heimilishald   eða  

hvers  konar  iðnað.  Ríkisstjórnin  hefur  sótt  mikið  í  lán  og  styrki  til  þess  að  koma  

þessari  hugsjón  í  framkvæmd.  Þar  að  auki  útvegar  bankinn  tækni  og  þekkingu  til  

þess  að  gera  þetta  mögulegt.12    

  Einnig   telja   margir   stífluna   fallegt   mannvirki   sem   hægt   er   að   nota   í  

ferðamannaiðnaðinum.   Fólk   vill   ólmt   skoða   dýrðina.   Lystigarður   hefur   verið  

gerður   í  kringum  stífluna  og  hægt  

er   að   sjá   hana   frá   mismunandi  

sjónarhornum.13  Allir   möguleikar  

eru  nýttir   til   að  gera   sem  mest  úr  

stíflunni   og   því   er  

ferðamannaiðnaðurinn   engin  

undantekning   á   því.   Búið   er   að  

byggja   önnur  mannvirki   í   staðinn  

fyrir   þau   sem   urðu   undir   í  

vatnsflaumnum  hvort  sem  það  eru  

gönguslóðar  eða  musteri.  Einnig  er  hægt  að  skoða  húsakynni  og  þorp  þeirra  sem  

vinna   við   stífluna   en   ríkisstjórnin   hefur   látið   koma   upp   samfélagi   sem   kallast  

Kevadia.  14  Þetta  er  orðinn  mjög  vinsæll  ferðamannastaður  sem  ekki  er  að  undra  

þegar  um  svo  stórt  mannvirki  er  að  ræða  eins  og  Sardar  Sarovar-­‐stífluna.  Þetta  á  

ekki   bara   við   um   erlenda   ferðamenn   heldur   sækja   Indverjar  mikið   í   að   skoða  

staðinn.    

 

 

 

 

 

                                                                                                                         12  http//www.worldbank.org.in.  13  Á  internetsíðunni  http://www.gujarattourism.com  er  dæmi  um  þar  sem  hægt  að  skoða  stífluna  sem  ferðamannastað.  Mun  fleiri  dæmi  eru  til  um  fyrirtæki  og  fólk  sem  nýtir  sér  stífluna  til  ferðamannaiðnaðar.  14  http://www.holidayiq.com/destinations/Kevadia-­‐Narmada-­‐Overview.html.    

Mynd  2.  Ferðamannastaður  við  Sardar  Sarovar-­‐stífluna.  

  14  

2. Mótbárur    

Hvort   sem  þú  elskar  stífluna  eða  hatar,  hvort   sem  þú  vilt  hana  

eða  ekki,  þá  er  mikilvægt  að  skilja  þá  fórn  sem  færð  er.  

 Arundhati  Roy  

 

Mikil  mótmæli  hafa  verið  gegn  Sardar  Sarovar-­‐stíflunni  og  þau  eiga  rætur  sínar  

að   rekja   aftur   til  miðbiks   síðustu   aldar.  Gagnrýnin  hefur   aðallega  beinst   að  því  

hvernig   farið   var   að   framkvæmdunum   sjálfum,   stjórnvöld   eru   gagnrýnd   fyrir  

fljótfær   og   vanhugsuð   vinnubrögð   og   í   rauninni   hefur   allt   ferlið   verið  

misheppnað.  Náttúruverndarsamtök  hafa  barist   fyrir  því  að   landið  verði  ósnert  

en  einnig  hafa  þau  barist   fyrir  þær  þúsundir  manna  sem  misst  hafa  heimili   sín  

vegna   stíflugerðarinnar.   Slæmar   afleiðingar   í   Narmadadalnum   eru   sagðar  mun  

meiri  og  verri  en  þeir  kostir  sem  stíflan  var  sögð  hafa  í  upphafi.  Tekið  hefur  verið  

fram   fyrir   hendurnar   á   fólki,   upplýsingar   ekki   verið   veittar,   misskipting   gæða  

hefur  aukist  og  svo  mætti  lengi  telja.  Hér  ætla  ég  að  fjalla  um  helstu  þættina  sem  

gagnrýndir  hafa  verið  við  stíflugerðina.  

 

2.  1. Ágangur  á  landið  Miklum  landsvæðum  var  sökkt.  Þegar  stórar  stíflur  eins  og  Sardar  Sarovar-­‐stíflan  

fyllist  þá  fer  gríðarlegt  svæði  undir  vatn.  Stíflan  sjálf  er  1210  m  á  lengd  og  163  m  

á  hæð  (þar  sem  hún  er  hæst).  Hún  er  þriðja  hæsta  steinsteypta  stíflan  á  Indlandi  

á  eftir  Bhakra  (226  m)  og  Lakhwar  (192  m).  Hún  safnar  vatni  af  214  km  svæði  

sem  nær  yfir  þrjú  héruð,  Gujarat,  Maharashtra  og  Madhya  Pradesh.  Að  rúmmáli  

er  vatnið  9,50×109  m3.15    Skóglendi  og  tún  fara  undir  vatn  og  mikil  röskun  verður  

á  dýralífi  við  svona  aðstæður.  Lífríki  fiska  raskast  mikið  sem  hefur  svo  aftur  áhrif  

á  bæði  dýr  og  menn  á  svæðinu.    

  Einnig   hefur   stíflugerðin   áhrif   á   farvegi   áa.   Þegar   hinum   náttúrulega  

farvegi  er  raskað  hefur  það  áhrif  á  fólk  á  mjög  stóru  svæði  þannig  að  miklar  erjur  

hafa   skapast   milli   héraða   sem   er   vandamál   fyrir   ríkisstjórnina.   Það   er  

grafalvarlegt  mál  en  Vandana  Shiva  hefur  fjallað  um  þetta  efni.  Hún  bendir  á  að  

                                                                                                                         15  http://www.cwc.nic.in.  

  15  

nánast   allar   ár   á   Indlandi   hafi   orðið   að   ágreiningsefni.   Árnar   Sutlej,   Yamuna,  

Ganges,   Narmada,  Mahanadi,   Krishna   og   Kaveri   hafa   verið  miðpunktur  mikilla  

deilna  milli  héraða  sem  eru  ósammála  um  eignarhald  og  úthlutun  vatns.16  Vegna  

mikilvægis  vatnsins  eru  deilurnar  hatrammar  og  sérstaklega  þegar  svo  stórar  ár  

eiga  í  hlut  því  að  afleiðingarnar  eru  miklar  þegar  þeim  er  beint  úr  sínum  eðlilega  

farvegi  með  t.d.  stíflugerð.    

  Þó  er  vert  að  tala  meira  um  þau  umhverfisáhrif  sem  fylgja  stíflugerðinni  í  

sambandi   við   árnar   og   árfarvegina   og   þeirri   röskun   sem   á   sér   stað.   Patrick  

McCully  fjallar  um  þetta   í  bók  sinni  Silenced  Rivers  en  hann  fer   ítarlega  yfir  þau  

almennu  umhverfisáhrif  sem  verða  við  miklar  framkvæmdir.  Það  má  vel  yfirfæra  

þau  fræði  yfir  á  svæðið  í  Narmadadalnum.    

 Af  því  nánast  allar  stíflur  minnka  venjulegt  flæði,  þá  brjóta  þær  

niður   vistkerfi   með   því   að   útiloka   ána   frá   eðlilegu   flæði,   og  

breyta   því   sem   fiskvistfræðingar   kalla   „eðlilegt   flæði   í   á“   yfir   í  

„rotþróar-­‐á“   [...].   Þetta   uppbrot   á   vistkerfi   árinnar   hefur   án  

nokkurs  vafa  haft  þær  afleiðingar  að  mikil  fækkun  hefur  orðið  á  

dýrategundum  [...].17  

 

McCully  segir  þó  að  umhverfisáhrif  sumra  stíflna  geti  haft  góðar  afleiðingar  fyrir  

sumar  tegundir  dýra  en  það  sé  í  svo  litlu  magni  að  varla  sé  hægt  að  telja  það  til  

bóta;   á   heildina   litið   séu   áhrifin   slæm.   Hann   bendir   einnig   á   að   áhrif   mikilla  

inngripa   í  náttúruna  séu   í   rauninni  aldrei  alveg   fyrirsjáanleg  og  ekki   í   rauninni  

hægt  að  segja  til  um  þau  fyrr  en  eftir  mörg  ár.18  

   

2.  2. Fólksflutningar  Þúsundir  manna  hafa  misst  heimili  sín,  fólk  er  neytt  til  að  flytja  og  margir  enda  á  

götunni.   Opinberar   tölur,   sem   til   eru   um   þann   fjölda   fólks   sem   hefur   þurft   að  

flytja   sig   um   set,   er   40.000–41.500   en   þær   þykja   mjög   fjarri   sanni.19  Líklegra  

þykir   að   allt   frá   240.000   til   hálfrar  milljónar  manna   hafi   þurft   að   flytja   vegna                                                                                                                            16  Vandana  Shiva,  Water  Wars,  London  2002,  bls.  69.  17  Patrick  McCully,  Silenced  Rivers:  The  Ecology  and  Politics  of  Large  Dams,  London  &  New  York  2001,  bls.  31.  18  Sama  rit,  bls.  31.  19  Arundhati  Roy,  The  Algebra  of  Infinite  Justice,  London  2002,  bls.  74.  

  16  

framkvæmdanna.  Sumir  fengu  fébætur  fyrir  „fórnina“,  aðrir  annað  landsvæði  en  

yfirleitt  virðist  þetta   fólk  ekki  hafa  náð  að  koma  undir  sig   fótunum  á  ný.  Einnig  

eru   dæmi   þess   að   fólk   hafi   þurft   að   flytja   tvisvar   vegna   þess   að   verkfræðingar  

misreiknuðu   sig.   Mikil   mótmæli   hafa   brotist   út   í   kjölfarið   og   í   rauninni   hefur  

mikil  andstaða  verið  við   framkvæmdina.  Fólk  er  óánægt  vegna  þess  að   lífi  þess  

hefur  verið  raskað  á  þennan  hátt;  land,  sem  gengið  hefur  milli  margra  ættliða,  er  

horfið   og   mikil   tilfinningaleg   bönd,   sem   tengja   saman   fólkið   og   landið,   rofna.  

Bændurnir   hafa   sumir   enga   aðra   reynslu   en   að   vinna   á   akrinum   eða   annast  

búfénað.   Þetta   veldur   því   að  margar   fjölskyldur   enda   á   götunni   vegna   þess   að  

fyrirvinnan  er  horfin  og  peningabætur  endast  ekki  lengi.    

McCully   lýsir   aðstæðum   á   þeim   svæðum   sem   verst   verða   úti   við   stórar  

framkvæmdir.   Fólksflutningurinn   bitnar   mjög   á   konum   og   börnum.   Konan  

verður   oftar   en   ekki   að   sjá   fyrir   fjölskyldu   sinni   og   reynist   það  mörgum   erfitt  

vegna  þjóðfélagshátta  þar  sem  fátækt  og  stéttaskipting  er  mikil.  Ástandið  bitnar  

einnig  mjög   illa   á  þeim  öldruðu,  því   að   forsendur   fyrir   að  byrja  nýtt   líf   við   svo  

erfiðar   aðstæður   eru   varla   til   staðar.   Aðstæður   í   nýju   þorpunum   geta   verið  

hryllilegar,  bæði  vegna  þess  að  allt  of  mörgum  er  troðið  saman  á  lítið  svæði  eða  

að  matur   sé   af   skornum   skammti.  McCully   greinir   frá:   „Tata   Institute   of   Social  

Sciences  í  Mumbai  greinir  frá  því  að  fiskur  og  kjöt  hafa  horfið  úr  mataræði  þeirra  

sem  bjuggu  í  nýju  þorpunum  milli  áranna  1986  og  1993  og  almennur  skortur  á  

ávöxtum  og  grænmeti  hafi  einnig  verið  algengur  í  þessum  þorpum.“20  Þetta  lýsir  

ekki   góðu   ástandi   og   það   er   engin   ástæða   til   að   halda   að   þessar   lýsingar   eigi  

einvörðungu   við   þá   sem   þurfa   að   flytja   sig   eða   búa   á   þessum   slóðum.   Fjöldi  

manns  hefur  líka  einfaldlega  horfið,  þ.e.  engin  skrá  er  yfir  fólkið  og  enginn  veit  í  

rauninni   um   afdrif   þeirra.   Mjög   líklegt   þykir   að   margir   hafi   endað   á   götum  

stórborganna  í  fátækt  og  örbirgð.21  

Mörg   störf  hafa  glatast.  Fyrir  utan  áhrif   á   landið,   sem   fólkið  missir,   og  á  

þann   landbúnað   sem   því   fylgir,   þá   hefur   stíflan   gríðarleg   áhrif   á   fiskveiðar   á  

svæðinu.  Þá  er  aðallega  verið  að  tala  um  veiðimennina  sem  vinna  einir  eða  í  mjög  

litlum  hópum.   Fiskurinn  drepst   vegna  þess   að  hann  nær   ekki   niður   að   sjó.   Við  

þessu   var   ekki   búist   þegar   framkvæmdir   hófust   og   hvergi   eru   gögn   til   um   að                                                                                                                            20  Patrick  McCully,  Silenced  Rivers:  The  Ecology  and  Politics  of  Large  Dams,  London  &  New  York  2001,  bls.  79.  21  Sama  rit,  bls.  76.  

  17  

þetta  hafi  verið  rannsakað.  Hvað  verður  þá  um  þessa  stétt  sem  telur  um  40.000  

manns  í  Narmadadalnum?  Arundhati  Roy  greinir   frá  því  að  „[s]tíflur  hafi  annað  

hvort  útrýmt  eða  ógnað   fimmtungi  alls   fersks   fisks   í  heiminum.“22  Það  segir  sig  

sjálft  að  með  þessum  alvarlegu  afleiðingum  á  vistkerfi   fiska  og  dýra  yfirleitt  þá  

hlýtur  fólk  að  líða  fyrir  það  ef  ekkert  kemur  í  staðinn.  

Þessi  hluti  ferlisins,  þ.e.  hinn  mikli  fólksflutningur,  er  það  sem  hvað  mest  

hefur  verið  gagnrýndur,  svo  og  hvers  konar  vinnubrögð  hafa  verið  stunduð  bæði  

af   yfirvöldum   og   Alþjóðabankanum.   Þetta   var   gróflega   mistúlkað   af   hálfu  

bankans  sem  varð  meira  að  segja  til  þess  að  hann  dró  sig  út  úr  verkefninu  árið  

1993  eftir  að  harðorð  skýrsla  kom  út  eftir  Bradford  Morse  og  Thomas  Berger.  

 Við   teljum   að   Sardar   Sarovar-­‐framkvæmdin   eins   og   hún   er   sé  

gölluð,   sá   fólksflutningur   og   endurhæfing   fólksins   á   vegum  

verkefnisins   er   ekki   ásættanlegur   undir   þessum   kringum-­‐

stæðum  og  umhverfisáhrif  verkefnisins  hafa  ekki  verið  fyllilega  

könnuð  eða  nógu  vel  staðið  að  þeim.  [...]  Niðurstaða  okkar  er  sú  

að  við   teljum  að  besta   leiðin   fyrir  Alþjóðabankann   sé  að  draga  

sig  út  úr  verkefninu  og  endurskoða  það.23  

 

Niðurstaða  skýrslunnar  er  afdráttarlaus,  þ.e.  að  þessi  meðferð  á  fólki  og  umhverfi  

réttlæti  ekki  framkvæmdirnar  og  þá  sérstaklega  vegna  þess  að  fólksflutningurinn  

var  stórlega  vanmetinn.  Þó  var  ekki  hætt  við  framkvæmdirnar  í  miðjum  klíðum,  

ríkisstjórnin   og   héraðsstjórn   Gujarat   tilkynntu   að   lokið   yrði   við   stífluna   og   að  

fjármunum  yrði  safnað  til  þess.24    

2.  3. Sjúkdómar  fylgifiskur  Óeðlileg   vatnssöfnum  getur   valdið   sjúkdómum  eða   auðveldar   að  minnsta   kosti  

útbreiðslu  þeirra,  sérstaklega  í  heitu  og  röku  loftslagi.  Hægt  væri  að  koma  í  veg  

fyrir   mikla   útbreiðslu   alvarlegra   sjúkdóma   með   réttum   aðferðum   og  

                                                                                                                         22  Arundhati  Roy,  The  Algebra  of  Infinite  Justice,  London  2002,  bls.  106.  23  Sama  rit,  bls.85−86.  Roy  fær  þessar  upplýsingar  beint  úr  skýrslunni:  Bradford  Morse  og  Thomas  Berger,  Sardar  Sarovar:  The  Report  of  the  Independent  Review,  útgefið  af  Resource  Futures  International  Inc.,  Ottawa,  1992,  bls.  62.  24  Sama  rit,  bls.  87.  

  18  

heilbrigðiskerfi   en   vanalega   er   það   ekki   raunin   í   vanþróuðum   ríkjum   og   þess  

vegna  er  mjög  erfitt  að  hafa  hemil  á  smiti.    

  Í   fyrsta   lagi   ber   að   nefna   þá   áhættu   sem   fylgir   því   að   þúsundir  

verkamanna  koma  inn  á  svæði  sem  hefur  verið  tiltölulega  einangrað  (t.d.  miðað  

við   stórborgirnar).  Þetta  á   sérstaklega  við   í  hitabeltislöndum  og  þeim   fátækari.  

Verkamennirnir  eru  oftast  fátækir,  ólærðir  og  bera  alls  konar  sjúkdóma  með  sér,  

s.s.  berkla,  mislinga,  sárasótt,  flensutegundir  og  HIV-­‐veiruna.  Þar  sem  þekkingin  

er  ekki  mikil  á  t.d.  smitleiðum  sjúkdóma  þá  berast  sjúkdómar  fljótt  á  milli  manna,  

sérstaklega  þegar   stíflusvæðin   eru   afskekkt.25  Dæmi  um  þetta   er  hægt   að   finna  

um  allan  heim  en  sérstaklega  í  vanþróuðu  og  heitu  löndunum.  

  Kólera  er  algengur  sjúkdómur  á  Indlandi  en  hún  smitast  með  sýktu  vatni.  

Þá   er   sérstaklega   varasamt   það   vatn   sem   lítil   hreyfing   er   í   og   lítið   líf,   t.d.   í  

vatnslónum   sem  myndast   við   stíflugerð.   Bakterían   veldur  miklum   uppköstum,  

niðurgangi  og  krömpum  og  ef  sjúkdómurinn  er  ekki  meðhöndlaður  með  réttum  

aðferðum   eða   lyfjum   getur   sá   sýkti   dáið   á   mjög   skömmum   tíma   af   völdum  

vökvataps.26    

Nefna  ber  að  malaríutilfellum  hefur  fjölgað  gríðarlega  hjá  fólki  sem  búsett  

er  við  uppistöðulónið  við  Sardar  Sarovar  en  fleiri  þjást  af  þeim  sjúkdómi  eftir  að  

yfirborð   vatnsins   hækkaði.   Í   kringum   stífluna   og   í   nálægum   þorpum   hefur  

malaríutilfellum  fjölgað  sexfalt.27  Þegar  malaría  er  ekki  meðhöndluð  verður  hún  

með  alvarlegri  sjúkdómum  sem  hægt  er  að  fá.  McCully  greinir   frá  því  að  „[á]rið  

1990  hafi  malaríusníkjudýrið  smitað  yfir  300  milljón  manns  og  sennilega  dregið  

yfir   milljón   manns   til   dauða.“28  Svipaðar   tölur   eiga   við   nú   á   dögum.   Malaría  

smitast  með  moskítóflugum   en   þeim   fjölgar   einmitt   við   stillt   uppistöðulón   eða  

söfnun   vatn.   Helstu   einkenni   malaríu   eru   hitatoppar   með   köldu   og   svitakófi,  

höfuðverkur   og   beinverkir,   niðurgangur   og   hósti.   Sýking,   sem     sníkillinn  

Plasmodium   falciparum   orsakar,   getur   leitt   til   alvarlegra   einkenna   frá  

miðtaugakerfi   með   rugli,   meðvitundarleysi   og   krömpum.   Önnur   alvarleg  

einkenni  falciparum-­‐malaríu  eru  blóðleysi,  truflanir  í  storkukerfi,  miltisstækkun,  

                                                                                                                         25  Patrick  McCully,  Silenced  Rivers:  The  Ecology  and  Politics  of  Large  Dams,  London  &  New  York  2001,  bls.  86.  26  http://www.landlaeknir.is.  27  Arundhati  Roy,  The  Algebra  of  Infinite  Justice,  London  2002,  bls.  90.  28  Patrick  McCully,  Silenced  Rivers:  The  Ecology  and  Politics  of  Large  Dams,  London  &  New  York  2001,  bls.  90.  

  19  

gula,   nýrnabilun   og   blóðþrýstingsfall.   Leiðir   hún   oft   til   dauða   ef   hún   er   ekki  

meðhöndluð.   Malaría   er   sérlega   hættuleg   ófrískum   konum.29  Þessa   alvarlegu  

sýkingu  er  vert  að   fjalla  um  vegna  þess  hve  algeng  hún  er  og  hversu  skæð  hún  

getur  orðið.  Í  tengslum  við  malaríu  er  því  miður  erfitt  að  byrgja  brunninn  áður  en  

barnið  er  dottið  ofan   í.   Lítið   er  hægt   að  gera   til   að  koma   í   veg   fyrir   smit  nema  

gæta  sín  á  moskítóflugunum  sem  birtast  við  sólsetur  og  sólarupprás.  Malaríulyf,  

sem  notuð  eru  sem  forvörn  gegn  sýkingunni,  eru  dýr  og  innfæddir  Indverjar  nota  

þau   lyf   nánast   aldrei.   Þess   vegna   hefðu   stjórnvöld   átt   að   huga   að   þessu   þegar  

uppistöðulónið  var  að  fyllast  og  gera  varúðarráðstafanir  gagnvart  fólkinu  sínu.  

 

2.  4. Áhættumat  Aðvörunarraddir  hafa  heyrst  síðan  byrjað  var  að  byggja  stórar  stíflur.  Ekki  eru  til  

nægar   rannsóknir   sem   sanna   að   stíflur   séu   hættulausar,   þ.e.   endanlegar  

afleiðingar  eru  langt  í  frá  á  hreinu.  Talið  er  að  þær  geti  valdið  jarðskjálfa  (vegna  

þunga   vatnsins   sem   safnast   upp)   og   að   þær   losi   gróðurhúsalofttegundir   út   í  

andrúmsloftið.  Einnig  er   flóðahætta  mikil  ef  stíflan  brestur.  Nærtækasta  dæmið  

um  það  er  frá  árinu  1975  í  Kína  þegar  tvær  stíflur  brustu;  talið  er  að  um  240.000  

manns  hafi  farist.30  

  Þegar  ráðist  er  í  svo  miklar  framkvæmdir  og  sem  skipta  svona  miklu  máli  

þá  myndi  maður  ætla  að  allt  ferlið,  áður  er  stíflan  er  gerð,  væri  vel  skipulagt  og  

mikið  lagt  í  það.  Svo  virðist  ekki  vera  í  mörgum  tilfellum  heldur  hefur  verið  ráðist  

í  framkvæmdir  áður  en  nægjanlegar  upplýsingar  og  rannsóknir  hafa  átt  sér  stað,  

bæði  hvað  varðar  svæðið  sjálft  og  sjálfa  stíflugerðina.  Þetta  var  einmitt  staðreynd  

við   byggingu   Sardar   Sarovar-­‐stíflunnar.   Miklu   var   ábótavant   í   framkvæmd   og  

skipulagningu  hennar,  t.d.  voru  rafknúin  kerfi,  sem  áttu  að  mæla  vatnsmagn,  sett  

upp   eftir   byggingu   stíflunnar   og   þótti   það  mjög   varasöm   og   erfið   framkvæmd.  

Þetta   hefði   átt   að   skipuleggja   og   ákveða   áður   með   tilheyrandi   rannsóknum.31  

Skortur  á  peningum  og  tíma  er  oft  sagður  orsakavaldur  slíkra  mistaka  og  reyna  

stjórnmálamenn   og   verktakar   að   leysa   þann   vanda   sem   kemur   upp   í   hverju  

tilviki  fyrir  sig.  Hver  stífla  er  sérstök  og  ófyrirséð  vandamál  hljóta  að  skjóta  upp                                                                                                                            29  http://www.landlaeknir.is  30  Patrick  McCully,  „Big  Dams,  Big  Trouble,“  grein  á  interneti  2003,  bls.  3.    31  Arundhati  Roy,  The  Algebra  of  Infinite  Justice,  London  2002,  bls.  111−113.  

  20  

kollinum   en   það   afsakar   samt   ekki   það   andvaraleysi   sem   virðist   einkenna  

undirbúning  í  mörgum  tilfellum.  

  Vísbendingar   voru   um   að   mun   minna   vatn   myndi   safnast   í   Sardar  

Sarovar-­‐stífluna   heldur   en   búist   var   við   í   upphafi   en   samt   var   upprunalega  

skipulaginu  haldið  óbreyttu.    

 Indian   Central   Water   Commission   viðurkennir   að   núverandi  

mælingar  sýni  að  minna  vatn  muni  safnast  í  Narmada  heldur  en  

talið  var  í   fyrstu.  Samt  heldur  stofnunin  áfram  að  styðja  Sardar  

Sarovar-­‐framkvæmdina  af   þeirri   stærð   sem   raun  ber   vitni,   þar  

sem   tugþúsundir   manna   munu   þurfa   að   flytja   sig   um   set,   í  

staðinn   fyrir   smærri   stíflu   sem   væri   hönnuð   fyrir   það  

vatnsmagn  sem  búist  er  við.32  

 

Þetta   sýnir   ákveðið   hugarfar   sem   er   til   staðar   og   er  mjög   varhugavert,   þ.e.   að  

jafnvel   þótt   sannað   sé   að   vankantar   séu   á   hönnun   og   framkvæmd   stíflu   þá   er  

farið  eftir  því  sem  pólitískt  þykir  rétt  í  staðinn  fyrir  að  taka  mið  af  niðurstöðum  

rannsókna.    

 

2.  5. Aðskilnaður  ríkra  og  fátækra  Aðeins  í  fátækari  löndum  eru  stíflur  af  þessari  stærð  byggðar  nú  á  tímum.  Þegar  

Vesturlöndin  hafa   gert   sér   grein   fyrir  því   að   slíkar   framkvæmdir   séu  ekki  þess  

virði  að  fara  út  í  þær  þá  liggur  beinast  við  að  koma  þeim  yfir  á  hina  berskjölduðu.  

Þegar  lönd  eða  samfélög  eru  að  sligast  undan  skuldum,  glíma  við  mikla  fátækt  og  

erfiðleika,   þá   er   auðvelt   að   sannfæra   þau   um  að   framkvæmdir   sem  þessar   séu  

fýsilegur  kostur.  Það  er  í  rauninni  verið  að  nýta  neyð  hinna  fátæku  og  vanþróuðu  

og  loforð  um  um  betra  líf  fyrir  fólkið  er  ekki  fylgt  eftir.      

  Við   þær   aðstæður,   sem   myndast,   t.d.   við   framkvæmd   Sardar   Sarovar-­‐

stíflunnar,  verður  enn  meiri  aðskilnaður  milli   ríkra  og   fátækra.  Því  hver  er  það  

sem   raunverulega   græðir?   Hvert   rennur   hagnaðurinn?   Fólkið   sjálft,   þeir  

Indverjar  sem  búa  við  stífluna  eða  í  héruðunum  í  kring,  fá  ekki  það  sem  þeim  var  

                                                                                                                         32  Patrick  McCully,  Silenced  Rivers:  The  Ecology  and  Politics  of  Large  Dams,  London  &  New  York  2001,  bls.  106.  

  21  

lofað.   Sem   dæmi   um   það   má   taka   að   drykkjarvatn,   sem   átti   að   berast   fólki   í  

Gujarat-­‐héraðinu,   hefur   ekki   skilað   sér   heldur   hefur   vatnsflaumur   til   iðnaðar  

aukist  í  staðinn.33  Vatnið  er  allt  of  dýrt  fyrir  venjulegt  fólk  þannig  að  hagkvæmast  

er  að  selja  það  hæstbjóðanda.    

  Þeir  sem  fátækastir  eru  koma  verst  út  úr  þessu  og  bilið  milli   fátækra  og  

ríka   heldur   áfram   að   breikka.   Í   framhaldi   af   því   veldur   framkvæmdin  

misskiptingu   gæða,   í   fyrsta   lagi   staðbundið,   þ.e.   meðal   fólksins   á   svæðinu   þar  

sem  stíflan  er  staðsett,  í  öðru  lagi  milli  stétta  og  í  þriðja  lagi  milli  þjóða.  Er  það  t.d.    

Indland  sem  virkilega  græðir  á   framkvæmdunum?  Vert  er  að  skoða  það  aðeins  

nánar.  

  Miðað   við   þær   tölur,   sem  ég  hef   fyrr   nefnt   í   sambandi   við   þá   sem   flytja  

þurfa  burt  af  landinu,  og  þær  aðstæður  sem  fólk  lendir  í  eftir  flutninginn  má  vel  

halda  því  fram  að  ástandið  sé  ekki  að  batna  í  Narmadadalnum  heldur  versna.  Við  

getum   gefum   okkur   það   að   góður   vilji   hafi   staðið   að   baki   framkvæmdum   og  

einnig  þegar  fólkinu  var  gert  að  flytja  annað  eða  því  bættur  skaðinn  með  fébótum  

en  þrátt  fyrir  góðan  vilja  þá  hefur  ekki  nóg  verið  gert  til  að  komast  hjá  slæmum  

afleiðingum.  Ef  dregur  úr  lífsgæðum  fólks  og  þúsundir  manna  lenda  á  götunni  þá  

er  augljóst  að  einhverjir  fá  stærri  sneið  af  kökunni  en  aðrir.    

  Einnig  er  mikilvægt  að  gefa  því  gaum  hvernig   indverskt  samfélag  virkar.  

Þar  ríkir  mikil  stéttaskipting  en  fólk  fæðist  inn  í  ákveðna  stétt.  Framkvæmdirnar  

koma,  eins  og  ég  hef  greint  frá  áður,  verst  niður  á  þeim  fátæku  vegna  þess  að  þeir  

sem   tilheyra   efri   stéttum  hafa  meiri   peninga  milli   handanna,   betri  menntun  og  

njóta  samfélagslegrar  virðingar  sem  gerir  þeim  kleift  að  fóta  sig  betur  en  öðrum.  

Um  leið  og  þeir  fátækari  verða  enn  fátækari  þá  sitja  einnig  margir  uppi  með  enga  

vinnu   (eða  mjög   lítið   launaða,   lítils  metna   og   oft   hættulega),   ekkert   heimili   og  

njóta   enn   minni   virðingar   en   áður.   Þetta   ástand   kemur   í   staðinn   fyrir   þann  

möguleika  að  reiða  sig  á  sjálfbærni  í  landinu.  Afleiðingin  er  sú  að  það  sem  heldur  

fólki  á  lífi  og  það  sem  ætti  að  kallast  sameiginleg  eign  fólksins  (e.  common  goods)  

er   tekið   í  burtu   frá  þeim  sem  virkilega  þurfa  á  því  að  halda.  Þetta  er  gert  bæði  

með  því  að  sökkva  landinu  en  einnig  með  nauðungarflutningum.  Þetta  ýtir  undir  

enn  meiri  stéttaskiptingu  þegar  hinir   fátækustu  ná  ekki  einu  sinni  að  klæða  sig  

og  fæða  af  gæðum  jarðarinnar.                                                                                                                              33  Arundhati  Roy,  The  Algebra  of  Infinite  Justice,  London  2002,  bls.  115.  

  22  

  Spilling  meðal  yfirvalda  og   stórfyrirtækja  veldur  því  að  arðurinn   rennur  

til  þeirra  sem  eiga  nóg  fyrir  á  meðan  þeir  sem  eiga  ekkert  þjást  fyrir  það.  Þarna  

vaknar   aftur   spurningin   um   hvort   Indland   græði   virkilega   eins   mikið   á  

stórframkvæmdum  eins   og   sumir   telja.  Með   þrýstingi   frá  Alþjóðabankanum  og  

alþjóðasamfélaginu   er   kannski   verið   að   gera   ávinninginn   meira   aðlaðandi   en  

hann  í  rauninni  er.  Valdið  er  nefnilega  þar  sem  peningarnir  eru.  Ef  Indverjar  og  

fleiri   þriðja   heims   ríki   hefðu   verið   í   sömu   stöðu   og   Vesturlöndin,   þ.e.   með  

yfirburðarstöðu  á   fjármálamarkaði,  betri   lífsgæði  o.s.frv.,  hefðu  þeir  þá  ákveðið  

að  ráðast  í  slíkar  stórframkvæmdir  með  svo  alvarlegum  afleiðingum  fyrir  náttúru  

og  menn   eða   hefðu   þeir   valið   annan   kost?   Við   vitum   að   Vesturlandabúar   hafa  

gengið  mjög  nærri   náttúru   og  umhverfi   sínu   til   þess   að   gera   lífið   þægilegra   og  

bærilegra,  en  er  samt  ekki  hægt  að  álykta  að  ef  stífla  með  slíkar  afleiðingar  hefði  

verið  á  dagskrá  í  Evrópu  á  sama  tíma  þá  hefðu  slíkar  framkvæmdir  ekki  komið  til  

greina?  Arundhati  Roy  orðar  ástandið  í  landi  sínu  þannig:  

 Það   er   á   allra   vitorði   að   það   sem   stórar   stíflur   koma   til   leiðar  

gengur   þvert   á   það   sem  þeir   sem  markaðssetja   þær   segja   þær  

gera.   [...]   Annars   vegar   bölsótast   indverska   ríkisstjórnin,   allar  

indverskar   ríkisstjórnir,   sjálfumglöð   gagnvart   fyrsta   heims  

ríkjunum  en  hins  vegar  borgar  hún  fyrir  innpakkaðan  úrgang.34  

 

Með   þessum   orðum   gagnrýnir   hún   það   viðhorf   að   á  meðan   fyrsta   heims   ríkin  

neita  nú  orðið   að  byggja   svo   stórar   stíflur,   þá   „henda“  þau   slíkum  verkefnum   í  

þriðja   heims   ríkin   í   formi   þróunarhjálpar.   Hún   á   ekki   bara   við   stórar   stíflur  

heldur  talar  hún  líka  um  úrgang  eins  og  t.d.  gömul  vopn,  úrsérgengnar  flugvélar  

og   ólöglegt   skordýraeitur.35  Allt   það   sem   fyrsta   heims   ríkin   vilja   ekki   lengur  

senda   þau   til   þeirra   sem   eiga   erfitt   með   að   neita   „aðstoðinni“.   Indland   tekur  

hjálpinni  fegins  hendi  þrátt  fyrir  að  vita  að  hún  sé  úlfur  í  sauðagæru.    

                                                                                                                         34  Arundhati  Roy,  The  Algebra  of  Infinite  Justice,  London  2002,  bls.  53.  35  Sama  rit,  bls.  53.  

  23  

2.  6. Þvingun  fólks  til  þróunar  Á   Indlandi   er   löng   saga   hefða   og   helgisiða.   Bæði   er   það   tengt   trúnni,   t.d.  

hindúismanum,   en   einnig   náttúrunni.   Þegar   slík   tengsl   eru   svona   mikil   er  

umrótið   enn   þá  meira   við  miklar   framkvæmdir.   Náttúruvernd   er   oft   og   tíðum  

ekki   af   „náttúruverndarástæðum“   eins   og   á   Vesturlöndum,   heldur   af  

trúarástæðum.   Það   er   mikil   togstreita   milli   gamallar   trúar   og   nýs   vestræns  

hugsunarháttar.   Á   ákveðinn   hátt   er   gert   mjög   lítið   úr   þessum   tengslum   þegar  

hugmyndafræði   iðnaðarsamfélags   er   þröngvað   upp   á   fólk.   Miklar   rökræður   er  

hægt  að  hafa  uppi  um  ágæti   framfara  og  tækniþróunar  en  á  Vesturlöndum  eiga  

þessi   gildi   það   til   að   vera   hafin   upp   til   skýjanna.   Af   þeim   sökum   er   litið   á  

vanþróaða  þjóð  eins  og  Indland  sem  annars  flokks  ríki.  Indverjar  hljóta  að  finna  

fyrir   þessu   og   bregðast   við   á   augljósan   hátt,   þ.e.   með   því   að   reyna   að   líkjast  

Vesturlöndum  í  háttum  og  hugsunargangi.  Með  þessu  er  fólki  ekki  leyft  að  halda  í  

sínar  eigin  hefðir  heldur  er  þvingað  yfir  í  „nútímann“.      

  En  hvað  er  svona  gott  við  þróun  og  framfarir?  Augljósa  svarið  er  að  með  

þeim  hafa  lífsgæði  og  velmegun  aukist,  tækni  og  þekking  aukið  skilning  okkar  á  

bæði   okkur   sjálfum,   umhverfi   okkar   og   umheimi.   Þó   er   langt   í   land   að   við  

komumst   að   hinum   eina   sanna   „sannleika“   og   ætli   við   verðum   ekki   alltaf   í  

þekkingarleit   og   í   stöðugri   framþróun?   En   þrátt   fyrir   að   hugsun   okkar   hafi  

síðustu   aldir   lagt  mikinn  metnað   í   að   komast   lengra,   vita  meira   og   ná   enn   þá  

meira  valdi  á  tækni  og  umhverfinu  í  kringum  okkur  þá  er  nauðsynlegt  að  staldra  

aðeins   við   og  meta   kosti   þess   og   galla.   Er   ekki   réttlætanlegt   að   nota   gagnrýna  

hugsun  og  opna  aðeins  hugann  fyrir  því  að  framþróun  sé  ekki  endilega  alltaf  af  

hinu  góða?  

  Georg   Henrik   von   Wright   fjallar   um   þessi   málefni   í   bók   sinni  

Framfaragoðsögnin   en   þau   eiga   vel   við   hér,   þ.e.   gagnrýni   á   skynsemis-­‐   og  

framfarahugtakið.    

 Sú   útsmogna   og   stýrandi   skynsemi   sem   nútíma   náttúruvísindi  

eru   upphaflega   sprottin   af   hefur   náð   þvílíkum   yfirtökum   að  

öllum   öðrum   tjáningarformum   mannsandans   –   listrænum,  

  24  

siðferðilegum,   trúarlegum  -­‐     er  annað  hvort  útrýmt  eða  vísað   í  

undirdjúp  órökvísrar  trúar  og  óbeislaðra  tilfinninga.36  

 

Nauðsynlegt   er   að   geta   gagnrýnt  með   þessum  hætti   þau   gildandi   viðmið   að   til  

þess  að  einstaklingar  og  þjóðfélög  standi  sig  vel  eða  fái  það  besta  út  úr  lífinu  þá  

sé   tækniframþróun  og   skynsemishugsun  besti   kosturinn.   Þetta   kann   að  hljóma  

heldur  ankannanlega   í   eyrum  sumra  þar   sem  það  er   svo   innprentað   í  menn  að  

skynsemi  sé  það  eina  rétta.  Þess  vegna  er  alveg  hægt  að  spyrja  sig  hvort  rétt  sé  

að   þröngva   iðnvæðingu,   og   þar   með   þeirri   tækni   sem   fylgir   stíflugerðinni   í  

Narmadadalnum,   upp   á   fólkið   sem   býr   þar   fyrir,   þar   sem   aðrir   siðir   ríkja   og  

öðruvísi   viðhorf.   Fólkið,   sem   býr   á   þessu   svæði,   er   ekki   spurt   hvort   það   vilji  

breyta  um  lífshætti  heldur  er  það  þvingað  inn  í  aðstæður  og  látið  laga  sig  að  þeim  

án  virðingar  fyrir  viðhorfum  þeirra,  reynslu  og  trú.    

 

2.  7. Hverjum  á  að  treysta?  Misvísandi   og   ruglandi   upplýsingar   frá   yfirvöldum   voru   áberandi   í  

ákvörðunarferlinu   fyrir   stífluna   og   sú   spurning   kviknar:  Hverjum  á  að   treysta?  

Verkefnið  virðist  hafa  verið  sett  af  stað  án  þess  að  raunverulegt  mat  væri  gert  á  

aðstæðum;  það  fór  stórlega  fram  úr  kostnaðaráætlun,  léleg  áætlun  var  gerð  fyrir  

fólkið   sem   var   flutt   í   burtu,   rannsóknir   fáar   og   náttúrumat   nánast   ekkert.  

Margvíslegar   fjárhagsáætlanir   voru   gerðar,   fólki   var   lofað   betra   lífi,   afleiðingar  

fyrir  fólkið  í  kring  ekki  kynntar  nægilega,  mengun  ekki  rétt  áætluð  og  orkunýting  

vanmetin.    

  Blekkingar   og   lygar   voru   notaðar   til   að   koma   framkvæmdum   af   stað,  

upplýsingar  ritskoðaðar  og  fólk  æst  upp  í  að  styðja  „það  sem  skiptir  máli“  að  mati  

stjórnvalda.   Patrick   McCully   er   mjög   gagnrýninn   á   þetta   og   segir   vald  

Alþjóðabankans  mikið  og  að  hann  hafi  lönd  eins  og  Indland  í  snöru:  

 Alþjóðabankinn   er   mikilvægasta   opinbera   stofnunin   í  

stíflugerðariðnaði  nútímans.  Á  fyrstu  hálfrar  aldar  tímabili  eftir  

stofnun   hans   árið   1944   lánaði   hann   527   stíflutengd   lán   sem  

                                                                                                                         36  Georg  Henrik  von  Wright,  Framfaragoðsögnin,  þýð.  Þorleifur  Hauksson,  Reykjavík  2003,  bls.  66.  

  25  

samtals   studdu   við   bakið   á   byggingu,   stækkun   eða   tilfærslu  

meira   en   600   stíflna   í   93   löndun,   þar   með   talið   margra   af  

heimsins  umdeildustu  framkvæmdum.37  

 

Hver   er   ástæðan   fyrir   þessum   lánum?   Er   þeim   eingöngu  ætlað   að   hjálpa   þeim  

sem  þurfa  á  þeim  að  halda  eða   liggur  eitthvað  meira  þar  að  baki?  Einnig  getur  

mikil   spilling   fylgt   þeim   fyrirtækjum   sem   smíða   stífluna,  mútuþægni   er   algeng  

því  miklir  peningar  eru  í  umferð  og  stíflur  jafnvel  byggðar  þrátt  fyrir  að  lítil  sem  

engin  þörf  sé  á  þeim.    

  Þessar  misvísandi  upplýsingar  og  skortur  á  viðunandi  vinnubrögðum  hafa  

valdið  því  að  margir  vita  ekki  sitt  rjúkandi  ráð.  Mikil  mótmæli  hafa  einnig  brotist  

út  í  sambandi  við  stíflugerðina  en  þau  hafa  verið  áberandi  allt  frá  upphafi.  Margir  

hafa  misst   trúna   á   stjórnvöld   og   í   rauninni   allt   stjórnarskipulagið   í   heild   sinni.  

Mikil   togstreita   hefur  myndast  milli   hópa   og   lítið   er   reynt   til   að   sannfæra   eða  

upplýsa   fólk.   Það   er   slæmt   þegar   ákvarðanir   af   þessum   toga   hafa   slíkar  

afleiðingar,   bæði   gagnvart   fólkinu   sjálfu   en   einnig   þeirri   hugmyndafræði,   sem  

fólk   treystir   á,   eins   og   lýðræði,   réttlæti   o.s.frv.   Mótmælendum   og   íbúum   í  

Narmadadalnum   er   svarað   með   lögreglu-­‐   og   hervaldi   þegar   fólkið   spyr  

spurninga,   sem  og  með  eintómu  skrifræði.  Arundhati  Roy   lýsir  þessu  óréttlæti:  

„Þrátt   fyrir   að   talsvert   hafi   verið   skrifað   um  viðfangsefnið   [Sardar   Sarovar],   er  

mest  af  því  um  „sérhagsmuni“  þeirra  sem  skrifa.  Fréttaskýringar  eiga  það  til  að  

fjalla   um   einangrað   sjónarhorn   á   framkvæmdina.   Opinber   skjöl   eru   innsigluð  

sem  leyndarmál.“38  Samskiptamáti  framkvæmdaraðila  og  almennings  er  slæmur  

og  það  lítur  út  fyrir  að  almenningur  líti  svo  á  að  fólk  skiptist  í  tvo  hópa,  þá  sem  

treysta   ríkisstjórninni   í   blindni,   trúa   á   tæknivæðingu   og   framfarir   og   svo   hina  

rómantísku,  órökvísu  og  tilfinningasömu.    

 

2.  8. Komandi  kynslóðir  Ein  gagnrýni,  sem  einnig  hefur  komið  fram,  er  sú  að  menn  séu  að  taka  ákvarðanir  

fyrir  komandi  kynslóðir.  Réttara  sagt,  þær  eru  sviptar  möguleikanum  á  að   taka  

eigin  ákvarðanir.  Ef  t.d.  eyðilegging  náttúru  er  það  mikil  að  jafnvel  illgerlegt  sé  að                                                                                                                            37  Patrick  McCully,  Silenced  Rivers:  The  Ecology  and  Politics  of  Large  Dams,  London  &  New  York  2001,  bls.  258.  38  Arundhati  Roy,  The  Algebra  of  Infinite  Justice,  London  2002,  bls.  46.  

  26  

afturkalla  þær  gjörðir  þá  er  ákvörðunin   tekin   fyrir  þá  sem  á  eftir  koma.  Er  það  

siðferðileg  skylda  okkar  að  hugsa  um  þessa  hluti  eða  ber  okkur  aðeins  að  huga  að  

hagsmunum  okkar  kynslóðar?  

  Í  Narmadadalnum  er  um  mikið  landsvæði  að  ræða  sem  farið  er  undir  vatn  

eins   og   komið   hefur   fram   áður   í   þessari   ritgerð.   Hvort   sem   talað   er   um   land,  

gróður,  dýr  eða  mannvirki  er  augljóst  að  áhrif  stíflunnar  eru  mikil.  Landslaginu  

hefur   verið   breytt   um   ókomin   ár  

og  er  þá  fólk  svipt  þeim  réttindum  

að   njóta   eða   nýta   það   sem   var.  

Einnig   fóru  mörg  mannvirki   undir  

vatn,   t.d.   gömul   musteri   sem  

eftirsjá   er   að.  Menningarverðmæti  

glatast   og   arfur   bæði   þeirra   sem  

eiga   uppruna   sinn   á   svæðinu   en  

einnig  hins  almenna  heimsborgara  

er  tekinn  frá  þeim.    

  Útlit   stíflunnar   sjálfrar   er   líka   mjög   umdeilt,   sumir   líta   á   hana   sem  

glæsilegt  mannvirki   sem   sýni   vel   ágæti  mannsins   og   hvers   hann   sé  megnugur.  

Aðrir   segja  hana   ljóta   og   að  hún   stingi   í   stúf   við  umhverfið,   sé   eins   konar  ör   á  

landi   Indverja   vegna   gríðarlegs   umfangs   hennar.   En   hvernig   sem   fólk   lítur   á  

stífluna  sjálfa,  hvort  því  þyki  hún  falleg  eða  ljót,  þá  fara  áhrifin,  sem  hún  hefur  á  

umhverfið  í  kring  vegna  uppistöðulónsins,  ekki  á  milli  mála.    

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Mynd  3.  Sardar  Sarovar-­‐stíflan  og  uppistöðulónið.  

  27  

 

Mynd  4.  Kárahnjúkastífla  og  Hálslón.  

II.   Kárahnjúkastíflan  á  Austfjörðum    

1. Ástæður  stíflugerðar    

Söfnun   vatns   er   helsti   sigur   mannsins   á   náttúrunni   og   að   sjá  

stóra  vatnsbreiðu  veitir  þeim  sem  hana  eiga  innri  ánægju.  

S.H.C.  de  Silva  

 

Mikið   hefur   verið   rætt   og   rökrætt   um   stífluna   við   Kárahnjúka.   Þetta   er  

ástríðumál   margra,   á   hvora   hliðina   sem   litið   er.   Ástæður   stíflugerðar   eru  

tiltölulega   einfaldar   og   auðvelt   að  útskýra  þær.  Helstu   ástæðurnar,   sem  ber   að  

nefna,   eru   sköpun   atvinnu   á   Austurlandi   og   almenn   uppbygging   í   samfélaginu.  

Með  stíflunni  er  hægt  að  framleiða  seljanlega  orku  sem  skapar  iðnað.    

  Margt  hefur  breyst  á  síðastliðnum  árum  og  Íslendingar  hafa  aukið  lífsgæði  

sín   mjög   mikið.   Þeir   telja   sig   með   þeim   fremstu   í   heiminum   hvað   varðar  

menntun,   velferðarkerfi   og   hamingjustuðul.   Stórframkvæmdir   geta   að   margra  

mati  orðið  til  þess  að  íslenskt  samfélag  haldi  áfram  að  þróast  og  að  jafnvel  væri  

hægt   að   gera   enn   betur  með   því   að   halda   áfram   uppgangi   og   viðhalda   þannig  

þeim  lífsgæðum  sem  við  búum  við.  Þetta  er  mjög  algengur  hugsunarháttur  meðal  

margra  hér  á  landi  enda  mikið  gert  úr  dugnaði  og  vinnusemi  sem  skilar  sér  svo  í  

  28  

betra   lífi.   Einnig   er   mikið   hamrað   á   því   að   nota   eigi   þær   auðlindir   sem  

Íslendingar   eiga.   Ekki   eigi   að   láta   þær   fara   til   spillis   en   Ísland   hefur   einmitt  

ógrynni  ónýttra  auðlinda  sem  hægt  er  að  líta  á  sem  góðan  kost  okkur  til  afnota.  

 

1.  1. Atvinnusköpun  Stíflugerð   og   álvinnsla   skapar   atvinnu   á   svæðinu   í   kring.   Eitt   helsta   vandamál,  

sem  Austfirðir  og  í  raun  landsbyggðin  öll,  mátti  glíma  við  á  níunda  áratug  síðustu  

aldar  var  gríðarlegur  fólksflutningur  á  suðvesturhorn  Íslands.  Til  að  mynda  voru  

brottfluttir   umfram   aðflutta   í   Fjarðabyggð   1.552   talsins   á   tímabilinu   1987   til  

2002.39  Fólk   var   orðið   örvæntingarfullt   yfir   því   ástandi   sem   skapaðist   við   þá  

þróun.  Litla  vinnu  var  að  fá  og  ungt  fólk  sótti  ekki  í  að  flytja  til  baka  eftir  ýmiss  

konar  nám  vegna  þess  að  ekkert  var  fyrir  það  að  gera  á  þessu  svæði.  Einnig  var  

þróunin  þannig  að  fyrirtæki  voru  farin  að  færa  sig  um  set  og  t.d.  á  Reyðarfirði  var  

öll  fiskvinnsla  farin  annað.  Þó  voru  enn  fiskvinnslufyrirtæki  á  Norðfirði,  Eskifirði  

og   Fáskrúðsfirði   en   þau   önnuðu   ekki   eftirspurn   eftir   vinnu   fyrir   nógu   marga.  

Þannig  var  ástandið  ekki  einskorað  við  að  unga  fólkið  kæmi  ekki  aftur  að  loknu  

námi  heldur   var   atvinna  þeirra   sem   fyrir   voru   í   hættu.   Sama  þróun  var  uppi   á  

Héraði  en  þó  í  minna  mæli.    

  Þessi   þróun,   eða   ástand   eins   og   sumir   kölluðu   það,   var   slæmt   á  marga  

vegu.  Ef  maður  ímyndar  sér  að  samkvæmt  svörtustu  spám  muni  landbyggðin  að  

miklu   leyti   leggjast   niður   og   langflestir   Íslendingar   flytja   á   höfuðborgarsvæðið  

yrði   þversnið   þjóðarinnar   fábreytilegt.   Það   ætti   að   vera   í   forgangi   hjá  

Íslendingum  að  efla  landsbyggðina  með  öllum  tiltækum  ráðum  til  að  fólk  sjái  sig  

ekki  knúið  til  að  flytja   í  burtu.  Margir  hafa  mikil  tengsl  við   landsbyggðina,  bæði  

vegna  ættartengsla  en  einnig  vegna  þess  að  ekki  vilja  allir  búa  í  þéttbyggðri  borg  

eins  og  Reykjavík,  en  ef  fólk  hefur  ekkert  eða  lítið  út  á  land  að  sækja  er  augljóst  

að  valið  verður  annað.  Þetta  kom   fram   í   ræðu  þáverandi   iðnaðarráðherra,   Jóns  

Sigurðssonar,  í  ræðu  á  Alþingi  um  ástandið  á  Austurlandi:  

 Hæstv.   forseti.   Þrjátíu   ár   eru   síðan   umræða   um   orkufrekan  

iðnað   á   Austurlandi   hófst.   Árin   eru   saga   vonbrigða   fyrir   flesta  

                                                                                                                         39  http://www.hagstofan.is,  Fjarðabyggð  samanstendur  af  Stöðvarfirði,  Fáskrúðsfirði,  Reyðarfirði,  Eskifirði,  Mjóafirði  og  Norðfirði.  

  29  

Austfirðinga   allt   fram   til   ársins   2003   er   skrifað   var   undir  

samninga   um   byggingu   Kárahnjúkavirkjunar   og   álvers   í  

Reyðarfirði.  Staðan   í  atvinnumálum  Austurlands  einkenndist  af  

fækkun   starfa   í   frumvinnslugreinum,   fólksfækkun,   stöðnun   í  

byggingariðnaði,   lágu   fasteignaverði   og   samdrætti   í  

þjónustugreinum  með   örfáum   undantekningum.   Atvinnulífið   á  

Austurlandi   var   í   samdrætti   sem   nam   samtals   3%   af   starfandi  

mönnum,   frá   1999–2003.   Starfsmönnum   í   landbúnaði,  

sjávarútvegi  og  iðnaði  fækkaði  um  10%  meðan  samdrátturinn  í  

hótel-­‐  og  veitingarekstri  var  nokkru  meiri.  Störfum  í  samgöngu-­‐  

og   fjármálaþjónustu   fækkaði   einnig   um   5%.   Nokkrar  

atvinnugreinar   voru   í   vexti   en   samtals   stóðu   allar  

þjónustugreinar   á   Austurlandi   í   sama   stað   2003   og   þær   höfðu  

verið  1999.40  

 

Sem  sagt  engar  framfarir  heldur  stöðnun  og  jafnvel  afturför.  Þetta  er  ekki  fögur  

mynd   sem   brugðið   var   upp   og   enginn   mótmælti   því   að   brýn   þörf   væri   fyrir  

lausnir  og  aðgerðir  á  svæðinu.  

  Með   þessum   framkvæmdum   varð   mikil   atvinnuuppbygging   sem   átti   að  

skapa  ný  störf  í  hundraðatali,  hvort  sem  það  var  í  viðskiptum,  verslun  eða  iðnaði.  

Miklar   vonir   voru   bundnar   við   það   að   mannlífið   myndi   blómstra   í   kjölfar  

framkvæmda.  Þetta  átti  við  um  stíflugerðina  sjálfa,  Fljótsdalsstöðina  og  álverið,  

sem   kom   í   kjölfarið,   en   einnig   við   um   alla   þá   uppbyggingu   sem   á   eftir   myndi  

koma.  Jón  heldur  áfram  í  sömu  ræðu  og  segir:  

 Frá   2003–2005   hefur   starfandi   mönnum   fjölgað   samtals   um  

26%  á  Austurlandi.  Mest  er  fjölgunin  í  mannvirkjagerð  þar  sem  

orðið   hefur   fjórföldun   starfa   en   næstum   þreföldun   starfa   í  

ýmissi  þjónustu  við  atvinnulífið.  Hótel-­‐  og  veitingarekstur  hefur  

bætt  við  sig  45%  starfa  frá  2003.  Fræðslustarfsemi  hefur  aukist  

um  28%  en   aðrar   greinar   nokkuð  minna.  Opinber   þjónusta   og  

                                                                                                                         40  Jón  Sigurðsson,  133.  löggjafarþing  —  11.  fundur,    12.  okt.  2006.  Kárahnjúkavirkjun  og  Hálslón,  munnleg  skýrsla  iðnaðarráðherra.  

  30  

stjórnsýsla,   [...]   hefur   dregist   saman   og   er   nú  með   um   það   bil  

jafnmarga  starfandi  og  árið  1998.41  

 

Greinilegt  er  af  þessum  tölum  að  með  framkvæmdunum  hafi  líf  kviknað  rækilega  

á  Austurlandi  enda  ekki  annað  að  ætla  þegar  verkefnið  er  stórt  og  mikið  að  gera.  

Að  hafa  eitthvað  að  stefna  að,   að   sjá   framþróun   í  hugsun  og  verki  eflir  mannlíf  

sem  nauðsynlegt  er  að  hafa  til  að  halda  uppi  byggð.    

  Þetta  er  þó  ekki  einungis  einangrað  við  Austfirðinga  heldur  er  gott   fyrir  

þjóðarbúið  að  auka  hagvöxt  en  með  framkvæmdum  eins  og  Kárahnjúkastíflunni  

og   álverinu   er   peningum  ausið   inn   í   hagkerfið  með  þeim   afleiðingum  að   vinna  

skapast   og   kaupgeta   eykst.   Í   skýrslu   frá   Landsvirkjun,   sem   kom   út   í   maí   árið  

2001   og   nefnist   „Mat   á   umhverfisáhrifum“,   kemur   fram   að   helstu   kostir  

framkvæmdanna   séu   að   landsframleiðsla   aukist   um   8−15   milljarða   á   ári,   að  

útflutningstekjur   landsmanna   aukist   um   14%   og   að   aukning   verði   á  

efnahagsumsvifum  og  atvinnu  á  landinu,  þá  sérstaklega  á  Austurlandi.42    

  Einnig  má  benda  á  að  samhliða  framkvæmdum  hefur  verið  lagt  til  að  efla  

ferðaþjónusta   til   muna   á   hálendinu   austan   Vatnajökuls.   Á   vef  

Kárahnjúkavirkjunar   segir:   „Vegir   Landsvirkjunar   hafa   opnað   hálendi   Íslands  

fyrir   ferðamönnum  á  undanförnum  áratugum  og  er  það   stefna   fyrirtækisins  að  

efla   útivistarmöguleika   á  

virkjunarsvæðum   og   opna   dyr  

orkuvera   sinna   fyrir  

ferðamönnum.“43  Stefnan   er   tekin   á  

að   sætta   mótmælendur   gegn  

stíflugerðinni  og  virkjunarsinna  með  

því  að  benda  á  sameiginleg  markmið  

hópanna   tveggja.   Einnig   er   það  mat  

margra   að   um   stórkostlegt  

mannvirki  sé  að  ræða  sem  vert  er  að  skoða  og  markaðssetja  fyrir  ferðamennsku.    

                                                                                                                           41  Jón  Sigurðsson,  133.  löggjafarþing  —  11.  fundur,    12.  okt.  2006.  Kárahnjúkavirkjun  og  Hálslón,  munnleg  skýrsla  iðnaðarráðherra.  42  „Mat  á  umhverfisáhrifum:  Kárahnjúkavirkjun  allt  að  750  MW,“  skýrsla  Landvirkjunar,  2001,  (samantekt)  bls.  7.  43  http://www.karahnjukar.is.  

Mynd  5.  Hálslón.  

  31  

1.  2. Lífsgæðum  viðhaldið  Með   mikilli   atvinnusköpun   og   fjármagni   er   hægt   að   viðhalda   þeim   lífsgæðum  

sem  mönnum  á  Vesturlöndum  þykja  sjálfsögð.  Þeir  eru  orðnir  góðu  vanir  og   til  

þess   að   halda   þessum   lífgæðum,   og   jafnvel   bæta   þau,   þá   þarf   að   hafa   einhver  

úrræði  fyrir  fólkið.  Stórar  framkvæmdir  henta  vel  til  þess.  

  Sá  lífsstíll,  sem  fólk  í  okkar  heimshluta  hefur  komið  sér  upp  upp  og  hefur  

vanist  er  alls  ekki  sjálfsagður  þrátt  fyrir  að  fólk  geri  sér  ekki  alltaf  grein  fyrir  því.  

Það  er  dýrt  að  vera  til  og  það  þarf  mikla  orku  og  framleiðslu  til  þess  að  daglegt  líf  

gangi  snurðulaust  fyrir  sig.  Ef  þessu  er  stofnað  í  hættu,  t.d.  þegar  fólk  hefur  ekki  

vinnu   eða   almennur   uppgangur   er   ekki   eins   og   vonast   er   eftir,   þá   er   það  

mikilvægt   verkefni   stjórnvalda   og   sveitastjórna   að   bæta   ástandið.   Þetta   snýst  

ekki   bara   um   að   lifa   af,   eiga   þak   yfir   höfuðið   eða  matarbita   fyrir   fjölskylduna,  

heldur   er   lífsfyllingin   önnur   og   meiri.   Íslendingar   eru   margir   hverjir   vel  

menntaðir   og   þeir   standa   vel   í   ýmiss   konar   samanburði   við   aðrar   þjóðir.   Það  

hefur  í   för  með  sér  að  metnaðurinn  er  mikill  og  viðmiðið  hátt.  Markmiðið  er  að  

vera   samkeppnishæf   þjóð  með   sömu   lífsskilyrði   og   aðrir   og   jafnvel   betri.   Fólk  

sættir  sig  ekki  við  neitt  nema  það  besta  og  þegar  það  er  orðið  vant  því  sem  hið  

góða   líf   hefur   upp   á   að   bjóða   verður   að   gera   allt   til   að   viðhalda   því   ástandi.  

Gaman  er  að  benda  á  hvernig  helsta  orkufyrirtæki  Íslendinga  skilgreinir  hlutverk  

sitt:   „Landsvirkjun   er   orkufyrirtæki   sem   leggur   grunn   að   nútíma   lífsgæðum“.44  

Þetta  segir  mikið  um  það  hver  markmið  stíflu  eins  og  við  Kárahnjúka  eru.  

 

1.  3. Nýta  það  sem  nýta  má  Það  er  gömul  hugsun  og  ný  að   líta  svo  á  að  nýta  eigi   land  ef  það  er  hægt  og  þá  

orku   sem   fyrirfinnst.   Ef   þjóð   búi   yfir   auðlindum,   sem   hægt   sé   að   nota   í   þágu  

manna,   sé   nauðsynlegt   að   nýta   þær   auðlindir.   Ef   hægt   sé   að   gera   líf   fólks  

auðveldara  eða  betra  þá  beri  okkur  að  nota  þau  úrræði  sem  gefist.  Á  einhverju  

verður  fólk  að  lifa  og  náttúran  sé  augljóslega  vettvangur  þess.  

  Sýn   Vesturlandabúa   hefur   lengi   verið   á   þann   veginn   að   náttúran   sé   á  

einhvern  hátt  utan  við  manninn,  að  hann  lúti  sínum  eigin  lögmálum.  Maðurinn  sé  

skynsemisvera   sem   skeri   sig   úr   frá   öðrum  dýrum,   hann  hafi   aðrar   tilfinningar,  

                                                                                                                         44  http://www.landsvirkjun.is  

  32  

noti   skynsemi,   réttlætingu   o.s.frv.   Þetta   hefur   í   för  með   sér   að  maðurinn   er   sá  

sem  stjórnar  náttúrunni  til  eigin  nota  og  nýti  fyrir  eigin  þarfir.    

  Benda  má  á  að  einn  af   frumkvöðlum  framfarahugsunarinnar  var  Francis  

Bacon.  Hann  var  einn  af  þeim  sem  stóðu  að  framafarahyggju  á  17.  öld  með  nýrri  

hugsun  og  með  nýrri  aðferðafræði.  Bacon  taldi  að  með  vísindalega  rétt  fenginni  

þekkingu  væri  hægt  að  gera  samfélagið  betra.  Hann  bjó  til  eigin  útópíu  um  hinn  

fullkomna  heim  í  bók  sinni  New  Atlantis.  Hann  boðaði  þar  að  hægt  væri  að  bæta  

sköpunarverkið   með   því   að   nota   skynsemi,   reynslu   og   þekkingu.   Hann   hafði  

óbilandi  trú  á  vísindum  og  taldi  að  með  þeim  væri  hægt  að  bæta  heiminn.  Hann  

trúði   á   góð   vísindi   og   taldi   að   með   því   að   nota   reynsluna   í   tilraunum  myndu  

menn   öðlast   eitthvað   stórfenglegt,   sannleikann.   Það   væri   einhvers   konar  

paradísarheimt  eins  og  hann  boðar  í  New  Atlantis.  Þannig  gætu  mennirnir  notað  

náttúruna   í   sína   þágu   í   göfugum   tilgangi.   Hann   fékk   mikið   lof   fyrir   að   vera  

framsýnn  og  fyrir  að  huga  að  því  hvernig  sannleikurinn  gæti  nýst  manninum  ef  

hann  myndi   kanna   náttúruna   sem   best   og   uppgötva   alla   hennar   leyndardóma.  

Því  eru  engin  mörk  sett  hvað  mennirnir  geta  gert.45  

  Viðhorf  Íslendinga  er  ekki  svo  frábrugðið  viðhorfi  Bacons  en  Landsvirkjun  

var   stofnuð   af   íslenskum   stjórnvöldum   árið   1965   til   þess   að   nýta   orkulindir  

landsins   á   betri   hátt   og   með   því   að   laða   að   erlenda   fjárfesta.   Þessi  

hugsunarháttur  hefur  verið  lengi  ríkjandi  og  margir  hafa  haft  háleitar  hugmyndir  

um   virkjanir   á   Íslandi.   Þess   vegna   kemur   ekki   á   óvart   að   viðhorf   margra   til  

Kárahnjúkastíflu  sé  jákvætt,  og  sérstaklega  þeirra  sem  mesta  hagsmuni  hafa  sem  

endurspeglast   í   því   viðhorfi   að  nota   skuli   það   sem   landið  gefur.   Fólk   á   að  nýta  

þær  auðlindir  sem  bjóðast  samkvæmt  þeirri  hugsun.  

 

 

 

 

 

 

 

                                                                                                                         45  Carolyn  Merchant,  The  Death  of  Nature,  San  Francisco  1980,  bls.  164−191.  

  33  

2. Mótbárur    

Við  byggjum  vatnsþró  eða  stíflu  til  að  geyma  vatn,  og  veðsetjum  

áveitudalina   og   iðnaðurinn   borgar   fyrir   það,   en   á   hverju   ári  

safna   lónin   aðeins   minna   vatni   og   aðeins   meiri   drullu.  

Ávinningurinn,   sem   ætti   að   vera   eilífur,   verður   aðeins  

uppspretta  tímabundinnar  velmegunar.  

Aldo  Leopold  

 

Mikið   hefur   verið   rætt   um   Kárahnjúkastífluna   á   Íslandi   og   umræðan   skiptist  

nánast   alveg   í   tvö   horn.   Þeir   sem   talað   hafa   gegn   virkjunum  hafa  mætt  mikilli  

andstöðu   þar   sem   haldið   hefur   verið   fram   að   andmæli   séu   andstæða  

skynseminnar,  þróunar  og  velmegunar.  Þó  er  nauðsynlegt  að  skoða  ástæður  þess  

að  fólk  rís  upp  og  segir  áðurnefnda  skoðun  sína  þrátt  fyrir  yfirgnæfandi  mótbyr.    

  Ég   tel   að   aðalástæðan   fyrir   því   að   fólk   sé   á   móti   slíkum   stórfram-­‐

kvæmdum   sé   röskun   náttúrunnar   á   Íslandi.   Náttúruvitund   hefur   aukist,   mikil  

hugarfarsbreyting   hefur   orðið   síðastliðin   ár   og   háværari   kröfur   eru   um   að  

Íslendingar  fari  vel  með  það  sem  þeir  eiga  hér  á   landi.  Þá  skiptir  ekki  máli  þótt  

landið,  sem  eyðilagt  er,  sé  uppi  á  hálendi  eða  á  fáförnum  slóðum  því  fegurð  þess  

og  gildi  fyrir  Íslendinga  skiptir  þá  alveg  jafn  miklu  máli.  Þá  hefur  verið  gagnrýnd  

sú   einhæfa   hugsun   að   virkjanir   og   stóriðnaður   bjargi   Íslendingum   út   úr   öllum  

þeim  kreppum  sem  þeir  lenda  í  efnahagslega  og  að  aðrir  kostir  til  úrbóta  sé  virtir  

að  vettugi.    

  Einnig  hefur  verið  bent  á  að  kostir  framkvæmdanna  séu  ýktir,  þ.e.  að  allt  

það  góða  sem  út  úr  þeim  muni  koma  sé  ofmetið  og  að  margt  hafi  ekki  verið  tekið  

nógu  mikið   til   greina.   Þar  má   velta   fyrir   sér   spurningum   eins   og   hvort   það   sé  

virkilega   fólkið   í   landinu   sem  hagnast   á  þessu,  hvaða  áhrif  hefur  þessi   stefna  á  

sjálfsmynd   Íslendinga   sem   og   á   álit   umheimsins?   Og   skipta   rök   sem   tengjast  

tilfinningum  okkar,   fegurðarmati  og  heilagleika  náttúru  máli  þegar   talað  er  um  

virkjunarframkvæmdir?  

 

  34  

2.  1. Mikið  röskun  á  náttúru  Fyrst   er   mikilvægt   að   nefna   hina   miklu   röskun   á   náttúrunni   sem   verður   við  

stíflumyndun.  Mikið  land  fer  undir  vatn  með  þeim  afleiðingum  að  ýmsar  tegundir  

grasa,  blóma  og  gróðurs  hverfa,  varpland  fyrir  fugla  verður  ekki  til  staðar  lengur  

o.s.frv.   Umhverfisáhrif   eru   ekki   fyllilega   á   hreinu,   það   er   í   rauninni   ekki   vitað  

hvaða   áhrif   stíflan   og   lónið   hafa   á   landið   og   ekki   síst   vistkerfið   í   kring.  

Kárahnjúkastíflan  er  stærsta  stífla  sinnar  tegundar  í  Evrópu.  Hún  er  700  m  löng  

og   198  m   há.  Hálslónið   er   57   km²   að   flatarmáli   þegar   það   er   fullt   og   25   km   á  

lengd  þannig  að  svæðið  sem  fer  undir  vatn  er  gríðarlega  stórt.46  

  En   þá   hlýtur   sú   spurning   að   vakna   hvort   það   skipti   einhverju  máli   þótt  

röskun  verði  á  náttúru  og  af  hverju.  Það  er  mjög  mismunandi  hvernig  fólk  svarar  

því,  vegna  þess  að  þar  liggur  ágreiningurinn  um  hvort  það  sé  þess  virði  að  fórna  

landinu  fyrir  kosti  virkjunarinnar.  Einnig  eru  skiptar  skoðanir  á  því  hvort  þetta  

tiltekna  svæði  sé  nógu  fallegt  til  þess  að  barist  sé  fyrir  varðveislu  þess.  Af  þessum  

ástæðum  er  erfitt   fyrir  manneskju,   sem   finnst   landið  ægifagurt  og   stórfenglegt,  

að  mæla  með  því  að  það  verði   látið  ósnortið  þegar  öðrum  finnst  það  ljótt  og  að  

enginn  söknuður  verði  eftir  því.  Þrátt  fyrir  þennan  skoðanamun  þá  verður  líka  að  

hlusta   á   þann   sem  mælir   fyrir   landverndun.   Í   því   liggur   grundvallaratriðið,   að  

vægi  þeirrar  skoðunar  að  finnast  landið  þess  virði  að  bjarga  sé  líka  mikilvægt,  og  

ekki  bara  tekið  mið  af    „skynsemisrökunum“.  Ég  mun  fjalla  betur  um  þetta  síðar  í  

ritgerðinni.  

  Annað  atriði,  sem  einnig  er  talað  um  í  sambandi  við  röskun  á  náttúru,  er  

ósanngirni  gagnvart  komandi  kynslóðum.  Þetta  er  það  sama  og  ég  nefndi  í  kafla  

2.8,   þar   sem   fjallað   er  um   Indland,   og   á  þessi  hugsun  augljóslega  við  hvar   sem  

fólk   er   í   heiminum.  Með  ákvörðunum  eins  og  þessari   er   augljóslega   tekið   fram  

fyrir  hendur  komandi  kynslóða.  Stífla  er  byggð  sem  hefur  áhrif  á  lífríki  og  náttúru  

á  svæðinu  en    fullkominn  skilningur  á  afleiðingum  slíkra  gjörða  er  í  rauninni  ekki  

fyrir   hendi.   Með   slíkum   framkvæmdum   er   verið   að   huga   að   eiginhagsmunum  

Íslendinga   á   líðandi   stundu   og   kannski   komandi   ára   en   í   raun   er   ekki   hugsað  

lengra.  

 

                                                                                                                         46  http://www.landsvirkjun.is  

  35  

2.  2. Einsleit  atvinnuuppbygging  Mikil   gagnrýni   hefur   komið   frá   andstæðingum   Kárahnjúkavirkjunar   um   að  

framkvæmdirnar  leiði  af  sér  einsleita  atvinnuuppbyggingu  sem  gæti  snúist  upp  í  

andstæðu  sína  með  því  að  einskorða  sig  um  of  við  álverið.  Þegar  vandamálin  eru  

mörg  á  ákveðnu  landsvæði  t.d.  í  sambandi  við  uppbyggingu,  framfarir,  atvinnu  og  

lífsgæði,  þá  er  auðvelt  að  „stökkva  á“   tækifæri,   eins  og  stórar   framkvæmdir,   til  

þess  að  eygja  von  um  betra  líf.  Ef  loforðin  eru  stór  og  væntingarnar  miklar  getur  

verið  auðvelt  að  einskorða  sig  við  þá  lausn  sem  þykir  augljósasta  svarið  við  öllum  

þessum   vandamálum.   Þessi   afstaða   er   mjög   gagnrýniverð   og   þá   sérstaklega  

vegna   þess   að   miklu   er   veðjað   á   einn   möguleika.   Ef   fólk   heldur   að   endanlega  

svarið  sé  gefið  og  lausn  vandans  fundin  þá  getur  það  skapað  aðstæður  sem  lýsa  

sér  í  ákveðnu  framtaksleysi.  Jú,  fólk  segir  á  móti  að  með  stórframkvæmdum  byrji  

uppbyggingin  og  í  framhaldi  vinda  góðir  hlutir  upp  á  sig.  Allt  sem  kemur  á  eftir  sé  

af  hinu  góða.  Setja  má  stórt  spurningarmerki  við  þessa  fullyrðingu  þótt  eitthvað  

sé  þó  satt  og  rétt   í  henni  en  þetta  getur  þó  haft  ákveðinn  misskilning   í   för  með  

sér.  Velmegun,  atvinna  o.s.frv.  þarf  ekki  að  vera  bein  afleiðing  stórra  álvera  eða  

framkvæmda  þrátt  fyrir  að  svo  sé  sagt.  Kannski  má  segja  að  í  einhvern  ákveðinn  

tíma,  á  meðan  framkvæmdum  stendur  og  árin  á  eftir,  sé  næga  atvinnu  að  hafa  og  

fólk   sæki   í   að   vinna   á   svæðinu   en   þá   er   alls   ekki   þar   með   sagt   að   slíkur  

uppgangur  haldi  endalaust  áfram.  Það  er  auðvelt  að  missa  sjónar  á  þessu  atriði  

þegar   framkvæmdirnar   sjálfar   eru   í   gangi   en   hvað   gerist   þegar   þeim   lýkur   og  

flest   fellur   í   sama   horf   innan   tíðar?   Þá   verða   að   vera   aðrar   lausnir   við   nýjum  

vandamálum  og  í  þeim  felst  ekki  að  byggja  álver  við  hvern  fjörð  á  landinu.  Einnig  

koma  aðrar  spurningar  upp  í  hugann:  Hvað  ef  ál  hættir  að  seljast?  Sitjum  við  uppi  

með  ónýtta  stíflu?  Allt  of  mörg  egg  eru  sett  í  sömu  körfuna.  

  Andri  Snær  Magnason  fjallar  um  þetta  hugarfar  í  bók  sinni  Draumalandið:  

Sjálfshjálparbók   handa   hræddri   þjóð   en   þar   gagnrýnir   hann   harðlega   þessa  

einsleitu   atvinnuuppbyggingu.   Hann   fjallar   á   einum   stað   um   dæmisöguna   um  

píramídana   í  Egyptalandi  til   forna  og  hvernig  „[m]aðurinn  hefur  tilhneigingu  til  

að  viðhalda  kerfum  hvort  sem  þau  eru  rökleg  eður  ei.  Öryggisþrá,  óvissa  og  ótti  

við   breytingar   veldur   því   að   fólk   rígheldur   í   þann   veruleika,   sem   það   býr   við,  

  36  

hvort   sem  hann  er  byggður   á   rökum  eða   ekki.“47  Boðskapur   sögunnar   er   sá   að  

ekki  er  nóg  að  byggja  bara  einn  píramída  heldur  hefur  það  í  för  með  sér  að  fleiri  

eru  byggðir   og   alltaf   stærri   í   hvert   skipti.   Þannig   væri  hægt   að   líta   á   stíflugerð  

vegna  þess  að  hún  snýst  ekki  um  neitt  annað  en  þessa  vinnu.  Engin  frjó  hugsun  

er  þarna  að  baki  heldur  einungis  einhæf  og  tímabundin  lausn  við  atvinnuleysi.    

 

2.  3. Einsleitt  hugarfar  Einsleit   hugsun   tengist   því   beint   sem  ég   fjallaði   um  hér   að   ofan   en  þó   í   víðara  

samhengi.  Þegar  fólk  hefur  ákveðið  að  eitthvað  sé  satt,  rétt  og  gott  er  erfitt  að  fá  

það   ofan   af   þeirri   skoðun   (einfaldlega   af   því   hún   „er“   sönn,   rétt   og   góð).   Það  

vantar   gagnrýna  hugsun   í   þessu   sambandi  milli   skoðana   annars   vegar  og   vona  

hins  vegar,  þ.e.  að  geta  horft  á  hlutina  út  frá  öðru  samhengi,  þó  ekki  væri  nema  

agnarögn,   og   ekki   útiloka   önnur   viðhorf   án   alvarlegrar   umhugsunar.   Því   þegar  

stórar   ákvarðanir   eru   teknar   þá   ættu   allar   hliðar   málsins   að   vera   teknar   til  

athugunar,   þrátt   fyrir   bágt   ástand   hvort   sem   það   er   í   þjóðfélaginu   öllu   eða  

staðbundið.    

  Þegar   fólk   er   örvæntingarfullt   og   sér   von   í   fjarska   þá   er   auðveldast   að  

„stökkva  á“  þá  niðurstöðu  sem  þykir  best  en  þegar  öllu  er  á  botninn  hvolft  geta  

reynst  alvarlegir  brestir  í  röksemdafærslunni.  Þó  er  auðvitað  hægt  að  vera  vitur  

eftir  á  og  segja:   Já,  ég  vissi  að  þetta  myndi   fara  svona  eða  hinn  veginn  en  þá  er  

allavega  hægt   að   segjast   hafa   íhugað  þann  möguleika   en   samt   komist   að   sömu  

niðurstöðu.  

  Hvað  felst   í   frjórri  hugsun?  Það  er  kannski  ógnvekjandi  að  þurfa  að   leita  

annarra   leiða   sem   eru   frumlegar   og   óvenjulegar   og   tefla   jafnvel   í   tvísýnu  

fjárhagslegu  öryggi  og  ákveðnum  stöðugleika.  Að  fá  nýjar  hugmyndir,  sem  gefa  af  

sér  og  eru  samfélaginu  til  góða,  er  ekki  endilega  sjálfgefið  en  þó  er  ástæða  til  að  

gefa  þeim  tækifæri   frekar  en  að   líta   fram  hjá  þeim.  Þá  á  ég  við  hugmyndir  sem  

ganga   út   á   annað   en   stóriðju   og   framkvæmdir   sem   eru   afar   umdeildar   eins   og  

Kárahnjúkastíflan.   Andri   Snær   bendir   á   vandamálið   við   það   að   fá   nýjar  

hugmyndir:    

                                                                                                                           47  Andri  Snær  Magnason,  Draumalandið:  Sjálfshjálparbók  handa  hræddri  þjóð,  Reykjavík  2006,  bls.  143.  

  37  

Það  er  vel  hægt  að  komast  í  gegnum  lífið  sem  farþegi  hugmynda  

eða  kerfa  sem  aðrir  hafa  skapað.  En  þeir  sem  sofa  hlutina  af  sér  

geta   vaknað   einn   daginn   við   vondan   draum.   Við   eigum   ekki  

mörg   hugtök   eða   myndhverfingar   sem   ná   utan   um   eðli  

hugmynda,  hvernig  einn  hugsar  eitt  áður  en  það  verða  viðtekin  

sannindi   og   hvernig   múgæsingur   getur   breiðst   yfir   heilt  

samfélag  án  þess  að  neinn  geti  rönd  við  reist.48  

 

Erum  við  mannskepnurnar  svona  mikil  hjarðdýr?  Er  svona  auðvelt   fyrir  fólk  að  

fylgja  þeirri  viðteknu  stefnu  sem  á  við  í  hverju  samfélagi  fyrir  sig  á  hverjum  tíma?  

Þar   sem   við   erum   skilyrt   því   samfélagi   sem   við   lifum   í,   þ.e.   við   ölumst   upp   í  

ákveðnu   umhverfi,   í   ákveðnu   samfélagi   með   ákveðin   gildi,   þá   er   kannski  

augljósast  að  við  hlýðum  því  sem  t.d.  stjórnmálamenn  segja  að  sé  satt  og  rétt  og  

besta  útkoman  í  erfiðri  stöðu  er  þá  fengin  hjá  þeim  sem  mest  vita  um  málið.    

  Þetta  gerði  gagnrýni  á  stórframkvæmdina  mjög  erfiða  því  mörgum  þóttu  

þeir   sem  voru  á  móti  virkjuninni  engan  veginn   í   takt  við  veruleikann  á   Íslandi.  

Sérstaklega   var   erfitt   fyrir   fólk   á   Austurlandi   að   hafa   aðrar   hugmyndir   en  

Kárahnjúkastíflu;  því  var  úthúðað  fyrir  hugsjónir  sínar  og  til  eru  meira  að  segja  

dæmi  þess  að  fólk  þurfti  að  flytja  búferlum  ef  það  var  ekki  sammála  viðteknum  

skoðunum.   Þetta   eru   dæmi   um   ákveðna   þröngsýni   og   skort   á   vilja   til   að   sjá  

hlutina  í  öðru  samhengi  en  „fólki  er  sagt  að  gera“.  Ef  einhver  er  hreinlega  búinn  

að  ákveða  í  huga  sínum  að  eitthvað  sé  rétt  þá  er  það  rétt  –  sama  hvað  hver  segir.  

 

2.  4. Ímynd  út  á  við  Getur  verið  að  Kárahnjúkastíflan  sé  slæm  ímynd  út  á  við?  Á  tímum,  þegar  þjóðir  

byggja  gríðarlega  mikið  á  ímynd  og  ferðamennsku,  kann  að  hljóma  einkennilega  

að   verið   sé   að   eyðileggja   náttúruna   sem   ferðamenn   sækjast   eftir   að   njóta   á  

Íslandi.  Alltaf  dettur   fólki  hið   sígilda  dæmi   í  hug  þegar  Einar  Benediksson  kom  

fram  með  hugmynd  um  að  virkja  Gullfoss  og  við  hugsum  til  þess  með  hryllingi  ef  

það   hefði   gengið   í   gegn   þar   sem   Gullfoss   er   einn   af   eftirsóttustu  

ferðamannastöðum  á  landinu  og  náttúrulegt  verðmæti  fyrir  okkur  Íslendinga.  Sú  

                                                                                                                         48  Andri  Snær  Magnason,  Draumalandið:  Sjálfshjálparbók  handa  hræddri  þjóð,  Reykjavík  2006,  bls.  31.  

  38  

þróun  að  í  framtíðinni  verði  stærstu  stíflur  Evrópu  allar  á  Íslandi  er  eflaust  ekki  

góð  fyrir  ferðamannaiðnaðinn.    

  Ef  Íslendingar  reyna  á  annað  borð  að  skapa  þá  ímynd  af  landinu  að  hér  sé  

ægifögur   náttúra   og   að   fólk   eigi   eftir   að   upplifa   stórkostlega   hluti   hér   þá   er  

kannski   betra   að   vera   samkvæmur   sjálfum   sér   í   þeim   efnum   og   „gera   eins   og  

maður   segir“   –   í   stað  þess   að   spila   á   það   að   Ísland   sé   ein   stór  náttúruperla   en  

haga  sér  svo  í  mótsögn  við  það.  

  Eins  og  ég  benti  á  í  kaflanum  á  undan  þá  er  það  stefna  Landsvirkjunar  að  

efla   ferðamannaiðnaðinn   við   stífluna   sjálfa   en   einnig   í   kringum   Hálslónið   og  

norðaustanverðan   Vatnajökulsþjóðgarð.   Þetta   er   í   sjálfu   sér   gott   framtak   en  

virkar   samt   eins   og   yfirklór.   Sumir   segja   að   vísu   að   lónið   sjálft   sé   stórfenglegt  

o.s.frv.  en  af   tveimur  kostum  þá  held  ég  að   flestir  myndu  velja   landið  sem  fyrir  

var  en  dautt  áveitulón.    

  Það  er  mikið  til  í  því  að  fyrirtæki  eins  og  Landsvirkjun  hafi  hjálpað  okkur  

að  uppgötva  hálendið  á  Íslandi.  Fyrirtækið  hefur  staðið  fyrir   lagningu  vega  sem  

hafa   gert   fólki   fært   að   sjá   og   upplifa   heim   sem   okkur   var   hulinn   í   gegnum  

aldirnar.  Mjög   stutt   er   síðan  almenningur  gat   farið  upp  á  hálendið,  bæði  vegna  

þess  að  þangað  hafði  fólk  einfaldlega  ekkert  að  sækja  og  einnig  vegna  þess  að  það  

var   ekki   hægt   á   þeim   farartækjum   sem   til   voru   á   þeim   tíma.   Með   tilkomu  

vegalagna   Landsvirkjunar   hefur   ferðamannastraumur   aukist   til   muna;   bæði  

innlendir  og  erlendir  ferðamenn  sækjast  eftir  að  sjá  hina  stórfenglegu  náttúru.  Í  

þessu  felst  ákveðinn  tvískinnungur:  fyrirtækið,  sem  opnaði  leiðina  að  hálendinu,  

er   jafnframt   það   fyrirtæki   sem   leitast   við   að   nýta   hana   og   eyðileggja.   En   þrátt  

fyrir  það  þá  réttlætir  það  ekki  að  hægt  sé  að  gera  hvað  sem  er  við  landið.  Þetta  er  

sambærilegt  við  það  að  ef   einhver   fyndi  nýja  eyju      þá  væri   í   lagi   að  hann   færi  

með   hana   eins   og   hann   vildi,   það   hefði   hvort   sem   er   engin   mannvera   notið  

hennar  fyrir.  

  Ferðamannaiðnaðurinn   er   orðinn   mjög   mikilvægur   fyrir   Íslendinga   og  

fyrir   ímynd   þeirra   því   líka.   Það   ber   þó   að   hafa   varann   á   í   þeim   efnum   því   sá  

iðnaður   gæti   líka   snúist   í   höndum   þeirra.   Það   þarf   mikla   útsjónarsemi   og  

skipulagningu   til   þess   að   takmarka   umhverfisspjöll   og   eyðileggingu   en  margar  

þjóðir  hafa  þurft  að  kljást  við  afleiðingar  ferðamannaiðnaðar.  Margs  þarf  að  gæta  

ef  ímynd  tærrar  og  hreinnar  náttúru  á  að  viðhaldast.  

  39  

 

2.  5. Hið  góða  líf  og  mismunandi  gæði  þess  Hvað  er  átt  við  þegar  talað  er  um  hið  góða   líf?  Ég  ætla  að   fjalla  aðeins  um  einn  

þátt   sem  ég  hef   ekki  nefnt   áður  og  það  er   skilgreining  á  hinu  góða   lífi.   Sumum  

kann  að   finnast  slík  skilgreining  huglæg  eða  afstæð  því  að  það  sem  einhverjum  

þykir  gott  líf  finnst  öðrum  ekki.  En  ekki  er  þar  með  sagt  að  ekki  sé  hægt  að  finna  

einhvern  mælikvarða   sem   hægt   er   að   fara   eftir.   Í   framhaldi   af   því   er   hægt   að  

spyrja  sig  hvort  þetta  hafi  eitthvað  með  stórframkvæmdir  að  gera  og  hvort  þær  

ýti  undir  það  að  gæði  skiptist  ójafnt  milli  manna.  

  Fyrst   er  mikilvægt   að   nefna   grunnþarfir   sem   allir   eiga   að   geta   fullnægt,  

eins   og   magafylli,   húsaskjól   og   viðurkenningu   á   tilvist.   Allir   eiga   rétt   á   að  

lífsskilyrði   séu   sem   best   og   að   manneskjan   gæti   vaxið   og   dafnað   í   heilbrigðu  

umhverfi.  Í  annan  stað  er  mikilvægt  fyrir  fólk  að  öðlast  einhvers  konar  möguleika  

á  hamingju  í   lífinu,  þ.e.  að  hafa  getu  og  aðstöðu  til  að  elska  og  vera  elskaður,  að  

hafa  möguleika  á  menntun  og  val  til  að  gera  það  sem  hugurinn  girnist,  hvort  sem  

um  er  að  ræða  starf  eða  eitthvað  annað.  Hver  og  einn  velur  sína   leið   í   lífinu  og  

mjög  misjafnt  er  hvaða  leið  hver  og  einn  velur.  Mjög  erfitt  er  að  segja  til  um  hvað  

gerir  fólk  hamingjusamt  eða  ánægt.  Manneskja,  sem  lifað  hefur  farsælu  lífi,  hefur  

lifað  í  sátt  við  aðra  menn,  farið  eftir  eigin  sannfæringu  og  verið  ánægð  með  störf  

sín  hvort  sem  það  er  á  utan  heimilis  eða  innan  fjölskyldu.  Með  það  að  viðmiði  að  

hið  góða  líf  sé  nokkurn  veginn  eins  og  ég  hef  lýst  þá  finnst  mér  ekki  felast  í  því  að  

eiga  ógrynni  fjár  eða  að  hafa  völd.  Að  gera  það  að  hreinu  og  beinu  markmiði  að  

eignast   peninga   eða  hluti  ætti   ekki   að   vera   aðaláherslan   í   lífinu.  Að   eiga  miklu  

meira   af   peningum   en   fólk   þarfnast   raunverulega   er   óþarfi   þrátt   fyrir   að   í   því  

samfélagi,  sem  við  lifum,  þyki  það  eðlilegt  markmið.    

  Enn   eitt   atriðið,   sem   hægt   er   að   nefna   í   sambandi   við   hið   góða   líf,   er  

hvernig  við  lítum  á  okkur  sjálf  sem  manneskjur  í  þessum  heimi.  Þá  koma  sígildar  

siðferðilegar  spurningar  upp  í  hugann  sem  sækja  að  okkur  og  við  erum  alin  upp  

við.  Þetta  hefur  áhrif  á  okkur  sem  manneskjur,  þ.e.  hvernig  við  hugsum  um  sjálf  

okkur  og  gjörðir.  Er  ég  sátt  við  það  sem  ég  er  að  gera?  Er  ég  að  stuðla  að  góðu  lífi  

hjá  mér   og   hjá   öðrum?   Er   eitthvað   sem   ég   get   gert   eða   breytt   í   lífsskoðunum  

mínum  og  hegðun  til  að  líða  betur  með  hvernig  ég  er?  Það  er  jafnvel  hægt  að  fara  

lengra  með  þá  hugsun  og  pæla  í  því  hvað  ég  geti  lagt  af  mörkum  í  umhverfi  mínu  

  40  

og  hegðun  gagnvart   landinu  mínu  til  að  stuðla  að  betra   lífi  hjá  mér.  Þetta  getur  

snúið  að  náttúrunni  og  þeirri  siðferðilegu  spurningu  hvað  mér  ber  að  gera  fyrir  

hana  og  af  hverju.  Þessari  spurningu  er  hægt  að  svara  á  margvíslegan  hátt,  t.d.  að  

það  sem  mér  ber  að  gera  fyrir  náttúruna  er  það  sem  hentar  mínum  markmiðum.  

Samkvæmt   því   ber  mér   bara   að   varna   því   að   ég   fari   svo   illa  með   hana   að   það  

skaði  mig   og   aðra  menn.   En   það   er   einnig   hægt   að   svara   þessari   spurningu   á  

annan  hátt,   þ.e.   að  mér   beri   að   vernda  náttúruna   vegna   þess   að   við  mennirnir  

erum   hluti   af   henni   og   til   þess   að   öðlast   farsæld   í   lífinu   þá   verðum   við   sem  

siðferðisverur   að  hugsa  um  þessi   atriði.  Kannski  má   segja   að   til   þess   að  öðlast  

sem  besta  sjálfsmynd  þá  þarf  að  bera  virðingu  fyrir  sjálfum  sér  og  umhverfinu  og  

með  bættri  sjálfsmynd  er  meiri  möguleiki  á  að  öðlast  farsælt  líf.    

  Hefur  Kárahnjúkavirkjun  í  för  með  sér  misskiptingu  gæða?  Hver  hagnast  

mest   og   á   hvers   kostnað?   Þegar   ákveðið   var   að   virkja   og   ganga   í   gegnum   allt  

ferlið   þá   voru   væntingar   miklar   um   vinnu,   gróða   o.s.frv.   því   að   gríðarlegir  

fjármunir   voru   í   húfi   og   settir   í   framkvæmdirnar.  En  þá  vaknar   spurningin  um  

það   hver   raunverulega   hagnist..   Hverju   erum   við   að   fórna   fyrir   gróða   sem  

kannski  skiptist  á  fárra  manna  hendur?  Ljóst  er  að  önnur  störf  skapast  en  aðeins  

þau  sem  eru  við  álverið  sjálft,  eins  og  virkjunarsinnar  hafa  bent  á,  en  það  svarar  

t.d.  ekki  kröfunni  um  fjölbreytni  starfa  og  í  raun  hvort  atvinnulífið  haldist   í   jafn  

góðu  horfi  eftir  að  framkvæmdum  er  lokið.    

  Misskipting  gæða  er  afstætt  hugtak.  Ef  við  hugsum  um  efnisleg  gæði,   t.d.  

peninga,   húsnæði   og   ýmiss   konar   lúxus   þá   er  mjög  misjafnt   hvers   fólki   finnst  

„eðlilegt“  að  njóta.  Skipting  þessara  gæða  er  mjög  misjöfn  meðal  Íslendinga  þrátt  

fyrir  að  okkur   finnist  allir   frekar   jafnir  yfirleitt.  Flestir  hafa  þak  yfir  höfuðið  og  

enginn  hreinlega  deyr  úr  vannæringu.  Af  þessum  sökum  er  sá  staðall,  sem  gildir  

um  góðæri   í   lífinu,   frekar  hár  miðað  við  marga   aðra   staði   í   heiminum  og  þetta  

hefur  áhrif  á  hugmyndina  um  hvað  sé  nauðsynlegt  og  gott  fyrir  okkur  á  móti  því  

hvernig   gæði   vilji   okkar   stendur   til.   En   hvað   sem  því   líður   þá   er   alltaf   einhver  

sem  á  meira  og  betra  en  annar  og  okkur   finnst  það  eðlilegt  vegna  þess  að  ekki  

geta  allir  verið  í  nákvæmlega  sömu  stöðu  í  lífinu.    

 

 

 

  41  

3. Mótmælendur  Mótmælendur   eru  mikilvægur   þáttur   í   sögu   náttúruverndar.   Það   eru   þeir   sem  

rísa   upp   og   neita   að   sætta   sig   við   ástandið.   Venjulega   nota   þeir   friðsamlegar  

aðgerðir,   þeir   reyna   að   ná   eyrum   fólks,   að   vekja   umtal   og   fá   stjórnvöld   til   að  

hlusta   á   sjónarmið   sín.  Þetta   gengur  þó  misvel   og   eru  mörg  dæmi  þess   að   fólk  

hefur   orðið   illa   úti   við   átök   sem   af  mótmælum   kunna   að   verða.   Á   þessu   sviði  

skiptir  engu  máli  hvaðan  úr  heiminum  mótmælandi  er,  þ.e.a.s.  ef  hann  mótmælir  

einhverju  vegna  sannfæringar  sinnar  þá  mun  hann  eiga  erfitt  uppdráttar  því  að  

það  er  erfitt  að  vera  á  móti  stjórnvöldum  og  stórfyrirtækjum.  Það   liggur  við  að  

engu  skipti  hver  málstaðurinn  er  eða  hvar  í  heiminum  mótmælin  fara  fram  þá  er  

ákveðinn  samnefnari  með  öllum  mótmælendum  sem  mótmæla  á  friðsaman  hátt.  

Ég  ætla  að   fjalla  um  mótmælendur   í   löndunum  tveimur,   Íslandi  og   Indlandi,  og  

sjá   hvað   þeir   eiga   sameiginlegt   þrátt   fyrir   ólíkan   bakgrunn   og   mismunandi  

áherslur.    

 

3.  1. Á  Indlandi  Mótmæli   vegna   stíflna   í   Narmadadalnum,   sérstaklega   vegna   Sardar   Sarovar-­‐

stíflunnar,  hafa  lengi  verið  við  lýði  á  svæðinu  eða  allt  frá  því  framkvæmdir  hófust  

um  miðja  síðustu  öld.  Fyrst  beindist  gagnrýnin  aðallega  að  greiningu  stjórnvalda  

á   kostum   og   göllum   stíflunnar   en   þá   var   mörgum   ofboðið   þegar   kostir   voru  

stórlega  ýktir  og  lítið  gert  úr  göllunum.  Einnig  varð  ástandið  enn  erfiðara  þegar  í  

ljós   kom   að   þeir   sem   áttu   að   flytja   í   burtu   fengu   ekkert   land   í   staðinn   og  

vesluðust  margir  upp  í  kerfinu  og  einfaldlega  hurfu  í  mannfjöldann.49    

  Margt  var  gert  til  að  koma  málstaðnum  á  á  framfæri  við  fólk  og  til  að  ná  

athygli   heimsins.   Þá   voru   framdir   litlir   gjörningar,   vegum   lokað,   opnir   fundir  

haldnir,   farið   í  hungurverkföll  og  gengnar  kröfugöngur.  Einn  atburður,  sem  átti  

sér   stað   þann   29.   september   árið   1989,   fékk   sérstaklega   mikla   athygli   en   þá  

komu   um   60.000   sjálfboðaliðar   saman   í   bænum   Harsud   í   Madhya   Pradesh-­‐

héraðinu,   flestir   voru   úr   ættflokkum   eða   voru   smábændur,   og   ætluðu   þeir   að  

fórna  sjálfum  sér  og  hótuðu  að   fara   í  kaf  með   landinu.  Ýmsir   lögðu   leið  sína   til  

Harsud   og   mættu   margir   áhrifamiklir   leiðtogar   baráttuhópa   til   að   styðja                                                                                                                            49  Patrick  McCully,  Silenced  Rivers:  The  Ecology  and  Politics  of  Large  Dams,  London  &  New  York  2001,  bls.  76.  

  42  

hreyfinguna   gegn  byggingu   stíflunnar.50  Eftir   þetta   atvik   og   eftir  marga   smærri  

atburði   urðu   mótmælendur   gegn   framkvæmdum   í   Narmadadalnum   mjög  

áberandi  og  fjöldi  fólks  tók  þátt  í  mótmælum  hvaðanæva  að  af  Indlandi  og  jafnvel  

utan  þess.  

   Ein   helstu   mótmælendasamtökin,   sem   stofnuð   voru   í   framhaldi   af  

deilunum   í   Narmadadalnum,   kalla   sig   Narmada   Bachao   Andolan   (NBA).   Einn  

helsti   forsprakki   samtakanna   heitir   Medha   Patkar   en   hún   hefur   unnið   fyrir  

mannréttindasamtök   um   allt   Indland   en   lætur   sig   þetta   málefni   sérstaklega  

varða.   Þessi   samtök   hafa   áunnið   sér   virðingu   um   allan   heim   vegna   áræðni   og  

ákveðni   varðandi   stefnumál   sín.  

Patkar   sagði   við   blaðamann   hjá  

enska  blaðinu  Guardian  í  apríl  árið  

1993:   „Við   höldum   okkur   fast   við  

landið  eins  og  barn  heldur  sér  fast  

í   móður   sína.   Þegar   vatnsborðið  

hækkar   munum   við   mæta   þeim  

eins  við  höfum  alltaf  heitið  sjálfum  

okkur.   Þetta   er   ekki   sjálfsmorð   og  

okkur   langar   ekki   að  deyja   en   sú   skylda   okkar   að  bjóða   vatninu  byrginn  hefur  

alltaf  verið  grundvallarregla  í  samtökum  okkar.“51  Þessi  gríðarlega  andstaða  við  

stífluna  beinist  einkum  að  þeirri  staðreynd  að  tugþúsundir  manna  þurfa  að  flýja  

heimili  sín  og  hefur  það  verið  helsta  stefnumál  samtakanna  að  sporna  gegn  þeirri  

þróun.   En   þrátt   fyrir   að   stjórnvöld   hafi   alltaf   náð   að   halda   sínu   striki   þá   hafa  

samtökin  haft  mikil  áhrif   innan  Indlands  og  verið  gott   fordæmi  þeirra  sem  vilja  

hafa  áhrif  og  láta  í  sér  heyra.    

  Mótmælendur  hafa  þó  mætt  mikilli  andstöðu  á  Indlandi.  Þeim  hefur  verið  

úthúðað  og  þeir  sagðir  vera  ofur  tilfinningasamir  og  ekki  hirða  um  framþróun;  að  

þeir  vilji  ekki  það  sem  kemur  sér  best  fyrir  Indland  og  jafnvel  er  gengið  svo  langt  

að   segja   að   þeir   séu   hreinlega   á   móti   Indlandi   og   íbúum   þess.   Þegar   fyrstu  

mótmælafundirnir   gegn   stíflunni   í   Narmadadalnum   voru   haldnir   voru  

                                                                                                                         50  Madhav  Gadgil  og  Ramachandra  Guha,  „Ecological  Conflicts  and  the  Environmental  Movement  in  India,“  Development  and  Change,  Oxford  1994,  bls.  113.  51  Patrick  McCully,  Silenced  Rivers:  The  Ecology  and  Politics  of  Large  Dams,  London  &  New  York  2001,  bls.  299.  

Mynd  6.  Mótmæli  á  Indlandi.  

  43  

mótmælendur  handteknir  samkvæmt  „Defense  of  India“-­‐lögunum  vegna  þess  að  

athöfnin   að  mótmæla   stíflum   var   litin   alvarlegum   augum   og   í   raun   var   litið   á  

athöfnina   sem   mótmæli   gegn   sjálfu   indverska   ríkinu. 52  Meðlimir   NBA-­‐

samtakanna  hafa  einnig  fengið  að  kenna  á  því  en  Gadgil  og  Guha  lýsa  því  þannig  

að   „[þ]rátt   fyrir   að   sjálf   samtökin   hafi   ekki   beitt   ofbeldi   hafa   forsvarsmenn   og  

þátttakendur   iðulega   verið   hundeltir   og   stundum   barðir   og   settir   í   fangelsi.“53  

Þeim  er  gefið  að  sök  að  halda  aftur  af  þróun  samfélagsins  og  viðhalda  fátækt  og  

menntunarskorti.  

   

3.  2. Á  Íslandi  Hér  á   landi  hefur   einnig   verið   efnt   til  mótmæla.  Þó  hefur   áhersla  mótmælenda  

verið  með  öðrum  hætti  vegna  þess  að  enginn  beinn  skaði  hefur  orðið  á  lífshögum  

fólks  o.fl..  Það  er  þó  ekki  þar  með  sagt  að  mótmælin  á  Íslandi  hafi  verið  lítilvæg  

eða  að  þau  skipti  minna  máli.  Þvert  á  móti  hefur  fólk  mikla  sannfæringu  gagnvart  

og   áhuga   á   málefninu   sem   gerir   það   mikilvægt.   Mótmælin   hafa   komið   fram   í  

skoðanaskiptum  milli  fólks,  m.a.  í  fjölmiðlum,  á  veraldarvefnum  og  bókaskrifum  

en   einnig   hafa  mótmælin   færst   austur,   bæði   við   Kárahnjúkana   sjálfa   og   svo   til  

Reyðarfjarðar   þar   sem   álverið   stendur.   Mótmælin   hafa   að   mestu   farið  

friðsamlega   fram   en   einhverjar   stimpingar   hafa   þó   orðið   milli   mótmælenda,  

virkjunarsinna  og  lögreglu.  Þar  sem  Kárahnjúkavirkjun  hefur  verið  mikið  hitamál  

hafa   deilurnar   oft   og   tíðum   verið   miklar   og   grimm   ummæli   hafa   fallið   í   hita  

leiksins.   En  mótmæli   og   gagnrýnin   umræða   er   afar  mikilvæg   og   þess   vegna   er  

vert  að  skoða  og  læra  af  þeirri  sögu.  

  Ein  af  róttækustu  hreyfingum,  sem  komið  hafa  saman  til  þess  að  mótmæla  

Kárahnjúkavirkjun,   er   án  efa  Saving   Iceland.  Þau  hafa  verið   iðin  við  að  auglýsa  

málstað  sinn  og  grípa  til  róttækra  aðgerða  til  að  koma  sínu  fram.  Það  kemur  fram  

á  heimasíðu  þeirra:  

 Saving   Iceland   er   alþjóðleg   grasrótarhreyfing   sem   berst   gegn  

náttúruspjöllum   á   Íslandi   bæði   með   hefðbundnum   leiðum   og  

                                                                                                                         52  Shiv  Visvanathan,  „Environmental  Values,  Policy,  and  Conflict  in  India,“  grein  á  interneti,  bls.  3−4.  53  Madhav  Gadgil  og  Ramachandra  Guha,  „Ecological  Conflicts  and  the  Environmental  Movement  in  India,“  Development  and  Change,  Oxford  1994,  bls.  113.  

  44  

beinum   aðgerðum.   Munurinn   á   grasrótarhreyfingu   og  

samtökum  er  sá  að  samtök  eru  mun  meira  skipulögð.  Þau  kjósa  

sér   stjórn   sem   fer  með   ákveðið   vald   og   tilteknir   einstaklingar  

eru   talsmenn   samtakanna   út   á   við.   Hreyfing   hefur   enga  

félagaskrá  og  enga  stjórn  sem  tekur  ábyrgð  á  ákvörðunum  eða  

sker  úr  um  ágreiningsmál.  Innan  hreyfingar  geta  starfað  margir  

litlir  hópar  sem  hafa  ekki  endilega  samráð  sín  á  milli.54  

 

Meðlimir   hreyfingarinnar   koma   víðs   vegar   að   úr   heiminum   en   það   eru   ekki  

einungis   Íslendingar   sem   láta   sér   annt   um  málstaðinn   og   berjast   fyrir   honum.  

Þeir  segja:  „Við  erum  hreyfing  fólks  af  fjölmörgum  þjóðernum  sem  ætlar  ekki  að  

standa   hjá   og   horfa   á   íslensku   ríkisstjórnina   eyðileggja   íslenska   náttúru   í  

samvinnu  við  erlend  stórfyrirtæki.  Íslenskir  umhverfissinnar  þurfa  nauðsynlega  

á   utanaðkomandi   hjálp   að   halda   til   þess   að   hrekja   á   brott   þessa   ógn.“55  Saving  

Iceland  er  dæmi  um  hreyfingu  þar  sem  hópur  fólks  lætur  sig  málefni  náttúrunnar  

varða   og   berst   fyrir   varðveislu   hennar.   Sumir   hafa   gagnrýnt   hana   og   sagt   að  

innan   hennar   séu   svokallaðir   atvinnumótmælendur,   sem   hafa   það   fyrir  

lífsviðurværi  að  mótmæla  út  um  allan  heim.  Sumum  finnst  þeir  ekki  eiga  erindi  

til   Íslands   þar   sem   þeim   koma   málefnin   beinlínis   ekki   við.   Þarna   koma   upp  

athyglisverðar   spurningar   sem   snúa   að  þeim   siðferðilegu   spurningum  hverjum  

það  komi  við  hvað  sé  gert  við  náttúruna.  Eru  það  bara  Austfirðingar  sem  málin  

varða,  bara  Íslendingar  eða  kemur  það  öllum  við?  

                                                                                                                         54  http://www.savingiceland.org.  55  Sama  síða.  

  45  

  Margir   aðrir   hafa   einnig   verið  

áberandi   í   fjölmiðlum   og   stóðu   ýmsir  

hópar   fyrir   mótmælum   þegar  

ákvarðanir   um   framkvæmdirnar   voru  

teknar   og   þegar   þær   hófust.   Ómar  

Ragnarsson   hefur   t.d.   verið   harður  

andstæðingur   Kárahnjúkavirkjunar,  

hann   myndaði   svæðið   fyrir   og   eftir  

fyllingu  Hálslóns,  hefur  skrifað  í  blöð  og  gefið  út  bækur.  Í  bók  hans  Kárahnjúkar:  

Með  og  á  móti   segir   hann   að   „Kárahnjúkavirkjun   [sé]  mesta   umhverfishneyksli  

Evrópu  á  síðari  tímum.  Hún  [eigi]  eftir  að  skaða  ímynd  lands  og  þjóðar  og  valda  

óbætanlegu   tjóni   á   svæði   sem   gæti   orðið   stærsti,   frægasti   og   sérstakasti  

þjóðgarður  Evrópu.“56  Mörgum  hefur  liðið  eins  og  Ómari  en  fólk  hefur  mismikið  

látið  bera  á  þeirri  skoðun.  Ómar  stóð  fyrir  mótmælagöngu  í  september  árið  2006,  

sem   var   kölluð   Jökulsárgangan,   þar   sem  mættu   allt   upp   í   15.000  manns.  Mikil  

samstaða  var  meðal  fólks  þrátt  fyrir  að  gangan  hafi  verið  full  seint  á  ferðinni  því  

byrjað  var  að  fylla  í  Hálslón  í  lok  september  sama  ár.    

  Andri   Snær   Magnason   skrifaði   einnig   bók   árið   2006,   Draumalandið:  

Sjálfshjálparbók  handa  hræddri  þjóð  sem  var  mjög  umdeild  en  mikið  lesin.  Hann  

gagnrýnir   stóriðju-­‐   og   virkjanastefnu   stjórnvalda   og   ákallar   fólk   um   breytt  

hugarfar  í  stað  ofurtrúar  á  stórframkvæmdir  á  kostnað  náttúru.  Var  bókin  kölluð  

áróðursrit  af  virkjunarsinnum  og  þótti   sumum  frjálslega   farið  með  staðreyndir.  

En   ætli   Andri   Snær   hafi   ekki   hitt   á   viðkvæma   taug   hjá   mörgum   sem   voru   á  

öndverðu  máli.   Í   eftirmála  bókarinnar   gagnrýnir  hann  þá  umræðu   sem  átti   sér  

stað  í  landinu  á  þessum  tíma:  

 Þegar   ég   kafaði   í   heimildir   runnu   á   mig   tvær   grímur.   Ég   velti  

fyrir  mér  hvernig  fjölmiðlun  væri  eiginlega  háttað  í  þessu  landi.  

Bjartsýnisfrétt   á   Íslandi   um   áhuga   Rusal   á   uppbyggingu   á  

Norðurlandi  og  2000  störf  birtist  á  sama  tíma  og  Moscow  Times  

fjallaði   um   málsókn   gegn   yfirmönnum   fyrirtækisins   sem   voru  

taldir  hafa  stundað  hótanir,  fjárkúganir  og  morð  svo  fátt  eitt  sér                                                                                                                            56  Ómar  Ragnarsson,  Kárahnjúkar:  Með  og  á  móti,  Reykjavík  2004,  bls.  113.  

Mynd  7.  Mótmæli  við  Austurvöll  í  Reykjavík.  

  46  

nefnt.   Átti   ég,   íslenskufræðingur,   ljóðskáld   og   barnabóka-­‐

höfundur,  að  vera  sá  sem  upplýsti  fólk  um  fyrirbæri  eins  og  Rio  

Tinto,   súrál   og   terawött?   Áttu   fréttirnar   utan   úr   heimi   ekkert  

erindi   til   okkar?   Var   mönnum   alveg   sama   hver   „stoð  

atvinnulífsins   skyldi   verða“?   Var   engin   ástæða   til   að   kynna  

fyrirtæki  sem  átti  að  fá  aðgang  að  auðlindum  okkar  og  hagkerfi?  

Var  hægt  að  læra  af  reynslu  annarra?  Var  hægt  að  sjá  í  gegnum  

ákveðnar   aðferðir?   Fannst   mönnum   ekki   rétt   að   spyrja   þá  

gagnrýninna  spurninga  sem  stóðu  í  því  að  bjóða  heim  mönnum  

með  vafasamt  orðspor?  Átti  öll  upplýsing  að   fara   fram  gegnum  

almannatengsl   og   auglýsingar?  Almennt   virðast   fjölmiðlar   ekki  

hafa  mannafla  eða  tíma  til  að  leiða  mál  til   lykta  eða  fylgja  þeim  

eftir.57  

 

Það  virðist  sem  umræðan  hafi  verið  heldur  einsleit  og  hugarfarið  með.  Þetta  er  

viðkvæmt  málefni  sem  kemur  mörgum  lífum  við  og  afkoma  margra  veltur  á  því;  

þegar  einhver  bendir  á  gallana  þá  er  við  því  að  búast  að  einhver  viðbrögð  verði  

við  því.    

  Mótmæli   eru   því   gríðarlega   mikilvæg   hvar   sem   er   í   heiminum   og   sú  

gagnrýna  umræða  sem  skapast  í  framhaldinu.  Hvað  sem  fólk  telur  rétt  eða  rangt  í  

sambandi  við  stóriðnað  og  stíflur  þá  eru  afleiðingarnar  svo  miklar  að  fólk  þarf  að  

vera  vel  upplýst  um  báðar  hliðar  málsins.  Ef  ekki  heyrist  í  fólki  ef  því  finnst  á  sér  

brotið,   þá   gerist   ekkert   og   engin   hugsanabreyting   verður.   Þess   vegna   er  

virðingarverð   sú   vinna   sem   margir   hafa   lagt   í   að   upplýsa   og   rísa   upp   til   að  

breyting  verði  á.      

   

 

 

 

 

                                                                                                                         57  Andri  Snær  Magnason,  Draumalandið:  Sjálfshjálparbók  handa  hræddri  þjóð,  Reykjavík  2006,  bls.  262.  

  47  

III.   Heilagleiki  og  fagurfræði  náttúru    

Við  fyrsta  andvarpið,  þegar  maðurinn  tók  eftir  fegurð  eða  

undrun  heimsins,  átti  fyrsta  andlega  reynslan  sér  stað.  

Henryk  Skolimowski  

 

Í   þessum   hluta   ritgerðarinnar   ætla   ég   að   fjalla   um   heilagleika   og   fagurfræði  

náttúru.  Ég  ætla  að  skoða  hvað  heilagleiki  er  og  hvernig  hann  skiptir   fólki  máli  

bæði   á   Indlandi   og   á   Íslandi.   Einnig   er   áhugavert   að   skoða  hvernig   fagurfræði,  

tilfinningar   og   reynsla   í   náttúru   skapa   hugmyndir   okkar   um   umhverfið   og   sjá  

hvernig   þær   hugmyndir   hafa   áhrif   á   ákvarðanatöku   okkar   um   auðlindir   og  

vatnsstjórnun.  Mikill  mismunur  er  á  sýn  á  náttúru  og  tilfinningu  fyrir  heilagleika  

í  henni  á  Indlandi  og  á  Íslandi  en  menningar-­‐  og  samfélagslegur  mismunur  hefur  

þar  mikið  að  segja.  Ég  mun  skoða  þennan  mismun  og  sjá  hvort  hægt  sé  að  opna  

fyrir  umræðu  um  annars  konar  viðhorf  á  Íslandi  en  hefur  viðgengist  um  árabil.    

1. Heilagleiki  á  Indlandi  Eru   stórframkvæmdir   átroðningur   gagnvart   heilagleika   náttúrunnar,   trú   og  

lífsýn  fólks?  Að  fjalla  um  heilagleika  á  Indlandi  er  vandmeðfarið  þar  sem  landið  

er  gríðarlega  mannmargt,  margar  hefðir  eru  ríkjandi  og  því  erfitt  að  alhæfa  um  

alla.  Þó  er  hægt  að  tala  um  ákveðin  atriði  í  sambandi  við  heilagleika  sem  tengjast  

trúnni  og  þá  sérstaklega  hjá  þeim  sem  búa  í  sveitunum  og  lifa  á  landsins  gæðum.  

Þar  eru  hefðirnar  gamlar,  rótgrónar  og  skipta  miklu  máli  fyrir  fólkið  sem  í  hlut  á.  

  Vatn  á  Indlandi  er  talið  heilagt.  Nafnið  Indai,  sem  landið  dregur  nafn  sitt  

af,   kemur   af   nafni   trúarinnar  Hindu   sem   ber   nafn   árinnar   Sindhu.   Allar   ár   eru  

tilbeðnar  og  taldar  vera  uppspretta  alls   lífs.  Þegar  barn  fæðist   fær  það  dropa  af  

vatn  úr  á  og  þá  verður  framtíð  þess  björt.  Þegar  manneskja  deyr  er  hún  brennd  

og  askan  eða  líkamsleifar  látnar  renna  niður  á  til  að  fara  aftur  til  guðanna.  Vatnið  

felur  í  sér  ákveðin  tengingu  við  guðina  og  hefur  mikinn  tilgang  í  trúariðkun  fólks.  

Með   mikilli   röskun   er   því   verið   að   traðka   á   heilagleika   náttúrunnar   í   augum  

þessa  fólks.    

  Vandana  Shiva   fjallar  um  heilagleika  vatns   í  bókinni  Water  Wars,   en  þar  

lýsir  hún  heilagleika  áa  á  Indlandi.  

  48  

 

Á  Indlandi,  eru  allar  ár  heilagar.  Litið  er  á  ár  sem  framlengingu  

og   að   einhverju   leyti   staðfestingu   á   guðunum.   Samkvæmt  

Rigveda-­‐sköpunarsögunni   er   möguleikinn   á   lífi   á   jörðinni  

tengdur   við     losun   himnesks   vatns   af   Indra,   guði   regnsins.  

Óvinur   Indra,   Vrtra,   guð   óreglu,   hélt   vatninu   og   safnaði   því  

saman   til   að   koma   í   veg   fyrir   sköpunina.   Þegar   Indra   náði   að  

sigra  Vrtra,  þá  náði  himneska  vatnið  að  renna  til  jarðar,  og  lífið  

byrjaði.58  

 

Ár  eru  brýr  hins  guðlega  yfir  til  okkar  hér  á  jörðinni.  Margar  hátíðir  eru  haldnar  

ánum  og  vatninu  til  dýrðar  til  þess  að  halda  guðunum  góðum,  svo  og  til  að  fagna  

lífinu.   Margir   Indverjar   hafa   mikil   tilfinningaleg   bönd   til   vatns   og   fljóta,   hvort  

sem  það  er  af  persónulegum  ástæðum  eða  trúarlegum.  Árnar  eru  notaðar  til  að  

hreinsa   andann   og   efnið   en   það   er  mikilvægur   siður   í   hindúismanum.   Bæði   er  

talið  að  þær  hreinsi  fólk  en  einnig  að  þær  gefi  til  baka  góða  orku.  Og  þrátt  fyrir  

alþjóðavæðingu  helst  þessi  hefð  og  er  enn  mjög  sterk  á  Indlandi.  Jörðin  og  árnar  

hafa  mikið  tilfinningalegt  gildi  sem  tekið  er  mark  á  meðal  fólksins.  

Madhav  Gadgil  og  Ramachandra  Guha  tala  einnig  um  þetta  í  bók  sinni  This  

Fissured  Land:  An  Ecological  History  of   India.   Þar  útskýra  þeir   ástæðu  þess   að   í  

margar   aldir  hefur   verið   litið   á   sóun  eða   skemmdir   á  náttúrulegum  auðlindum  

sem   alvarlegan   hlut.   „[T]rúarkerfi   þeirra   sem   söfnuðu  mat   [...]   [var   þannig   að  

þeir]   sáu   anda   sem   þeir   báru   virðingu   fyrir   í   trjám,   lundum,   tjörnum,   ám   og  

fjallatoppum.“59  Þau  mismunandi  trúarbrögð,  sem  hafa  verið  höfð  í  heiðri  eins  og  

hindúismi  og  búddismi,  hafa  gert  það  að  verkum  að  litið  er  á  það  sem  vanhelgun  

að  koma  illa  fram  við  náttúruna  en  það  kemur  sér  alls  ekki  vel  fyrir  fólkið  sjálft.  

Tilfinningalegt  og  trúarlegt  gildi  gagnvart  landinu  og  ánum  var  alls  ekki  virt  sem  

skyldi  þegar  Sardar  Sarovar-­‐stíflan  var  ráðgerð  og  byggð  því  að  í  augum  þúsunda  

manna   er   þetta   lífið   sjálft   og  með   því   að   óhreinka   eða   breyta   farvegi   ánna   er  

troðið  á  því  sem  þessu  fólki  er  heilagast.    

                                                                                                                         58  Vandana  Shiva,  Water  Wars,  London  2002,  bls.  131.  59  Madhav  Gadgil  og  Ramachandra  Guha,  This  Fissured  Land:  An  Ecological  History  of  India,  New  York  1992,  bls.  82.  

  49  

2. Heilagleiki  á  Íslandi  Er  til  eitthvað  sem  heitir  heilagleiki  náttúru  á  Íslandi?  Hvernig  er  hægt  að  fjalla  

um  heilagleika  náttúru  á  Íslandi,  þ.e.  í  augum  fólks  sem  hér  býr.  Íslendingar  hafa  í  

hundruð  ára  þurft  að  lifa  með  náttúrunni,  oft  og  tíðum  við  erfiðar  aðstæður  bæði  

vegna  þess  að  veðurfar  er  afar  sveiflukennt  og  víða  um  land  hefur  verið  harðbýlt.  

Hvernig   er   tenging   okkar   Íslendinga   við   náttúruna   eftir   öll   þessi   ár   háttað?  

Getum  við  sagst  vera  „náttúrubörn“  eða  hefur  aldrei  verið  mikið  gert  úr  því  hér  á  

landi?  Ég  myndi  ætla  að  þegar  fólk  hefur  þurft  að  byggja  afkomu  sína  á  náttúru  

og  óblíðu  veðurfari  hlýtur  það  að  mynda  einhvers  konar  tengsl  við  landið  sjálft.  

Kannski   er   það   tregaþrungið   samband,   sambland   ástar   og   haturs   og   þegar  

möguleikinn   er   fyrir   hendi   að   nýta   það   á   sem   bestan   máta   til   þess   að   öðlast  

þægilegra  og  auðveldara  líf  þá  er  gæsin  gripin  og  tækifærið  nýtt  út  í  ystu  æsar.    

Margir   hafa   þó   lýst   annarri   tilfinningu   gagnvart   landinu,   sem   kalla   má  

mun  rómantískari  og  tilfinningalegri.  Það  er  hin  hliðin  á  peningnum  ef  svo  mætti  

segja,   gagnstætt   þeirri   hugsun   að   landið   sé   aðeins   til   þess   að   nýta   það,   að  

eitthvað  meira  búi  að  baki  hugsunum  okkar  og  sambandi  við  náttúruna,  að  við  

getum  upplifað  eitthvað  veigameira  og  djúpstæðara  en  peningalega  afkomu.  

  Páll   Skúlason   fjallar   um   samband   manns   og   náttúru   í   bókinni  

Hugleiðingar  við  Öskju  en  þar  talar  hann  um  upplifun  sína  í  Öskju.  Hann  segir:    

Þegar   ég   kom   til   Öskju   gekk   ég   inn   í   sjálfstæða   veröld,  

Öskjuheim,  sem  er  ein  skýrt  afmörkuð  heild  sem  spannar  allt  og  

fyllir  hugann  svo  að  maður  hefur  á  tilfinningunni  að  hafa  numið  

veruleikann   allan   í   fortíð,   nútíð   og   framtíð.   Handan  

sjóndeildarhringsins  er  hin  ókunna  eilífð,  hið  mikla,  þögla   tóm.  

Þegar   maður   kynnist   slíkri   veröld   er   maður   kominn   á  

leiðarenda.   Kominn   í   snertingu   við   veruleikann   sjálfan.  

Hugurinn  opnast   fyrir   fullkominni   fegurð  og  maður  sér   loksins  

um  hvað  lífið  snýst.60  

 

Þarna   er  mögnuð   lýsing   á   reynslu   í   náttúrunni   sem  margir   geta   samsamað   sig  

við.   Þeir   sem   hafa   farið   á   staði,   þar   sem   enginn   annar   maður   er   nálægt,   eða  

                                                                                                                         60  Páll  Skúlason,  Hugleiðingar  við  Öskju,  Reykjavík  2004,  bls.  6−7.  

  50  

upplifað   stórkostlega   náttúru   hafa   margir   sömu   sögu   að   segja   –   að   einhver  

algjörlega  óhversdagsleg   reynsla   eigi   sér   stað,   að   spurningar   vakna  um   lífið   og  

tilveruna  sem  ekki  er  spurt  í  amstri  dagsins;  að  skynja  allt  sem  heild  og  velta  því  

síðan   fyrir   sér   hvar   maður   er   staddur   í   þessari   heild   og   einhvers   konar  

„raunverulegum  veruleika“.  Erfitt  er  að  útskýra  þessa  tilfinningu  með  orðum  en  

Páll  gerir  það  vel  þrátt  fyrir  að  viðurkenna  hversu  erfitt  það  er.  

 Að  koma  til  Öskju  hefur  því  –  í  mínum  huga  –  einfalda  og  skýra  

þýðingu:  Það  að  uppgötva   jörðina  og  sjálfan  sig  sem  jarðarbúa.  

Að   vera   jarðarbúi   er   að   finna   líf   sitt   bundið   jörðinni,   ef   ekki  

beinlínis  sprottið  af  henni,  finna  að  hún  er  forsenda  lífsins.61  

 

Að   finna   fyrir   smæð   sinni   og   tengingu   við   bæði   heiminn   og   jörðina   er   ekki  

sjálfsögð  upplifun  og  á  sér  einmitt  stað  við  slíkar  aðstæður.  Reyndar  má  segja  að  

þær  aðstæður,  sem   láta  mann   íhuga  þessa  hluti  án  þess  að  ætla  það   í   rauninni,  

geti  verið  á  fleiri  stöðum  en  í  náttúrunni.  Þessi  tilfinning  er  ekki  skipulögð,  hún  

bara   kemur   og   setur  mann   í   samband   við   raunveruleikann   þegar   aðstæðurnar  

eru  framandlegar  eða  öðruvísi  en  vanalega.    

  Í  inngangi  þessarar  ritgerðar  vitnaði  ég  í  Helga  Valtýsson  og  upplifun  hans  

uppi  á  hálendi  austur  á  landi.  Í  bók  hans,  Á  hreindýraslóðum:  öræfatöfrar  Íslands,  

má  finna  lýsingar  af  ferðalögum  hans  og  svipaða  frásögn  og  hjá  Páli  um  upplifun  í  

náttúru.  Hann  segir  meðal  annars:  

 Í   öræfakyrrð   skilst   okkur   fyrst   til   fullnustu,   hvílík   dásamlegt  

undraævintýr   jarðlíf   vort   er   og   guðsgjöf,   sem   vér   skiljum  

sjaldnast   ella   né  metum   að   verðleikum.  Hversdagslíf   vort  með  

kaldlyndi   og   kæruleysi,   dægurþrasi   og   blaðaskömmum,  

flokksríg   og   nágrannakryt,   úlfúð   og   rógi,   sundurlyndi   og  

illyrðum,   fjárgræðgi  og   frekju   í   framkomu  allri   og  umgengni,   −  

allt   verða   þetta   fjarlægir   illviðrisbakkar   og   kólguský   yst   við  

sjóndeildarhring   sálu   vorrar,   og   svalur   blær   öræfanæturinnar  

sópar  þeim  á  brott   í   skyndi.  Og  geimurinn   fyllist  hásöng   lífsins  

og   ljóðaljóði   í   litum,   hljómum   og   línum:   Litirnir   syngja,   og  

                                                                                                                         61  Páll  Skúlason,  Hugleiðingar  við  Öskju,  Reykjavík  2004,  bls.  21.  

  51  

hljómarnir   skipta   litum.   –   Allt   lífið   syngur   og   endurómar   í  

voldugum   regnhljóm   öræfakyrrðarinnar.   –   Eilífðin   verður   eitt  

augabragð.  Augabragðið  eilífð.  −−−62  

 

Helgi  nær  að  lýsa  tilfinningunni  vel  í  frásögn  sinni  og  maður  getur  ekki  annað  er  

hrifist   með.   Hann   skrifar   þetta   árið   1944   en   þetta   á   fyllilega   við   í   dag   enda  

tilfinningin   óháð   tíma.   Hversdagslífið   gefur   okkur   sjaldnast   færi   á   upplifunum  

sem   þessum   þar   sem   allt   er   sett   í   samhengi   og   hlutir,   sem   okkur   virðast  

mikilvægir,   eru   það   ekki   í   „stóra“   samhenginu.   Eftir   nokkrar   ferðir   á   fimm   ára  

tímabili   kveður   Helgi   öræfin   með   trega:   „Sennilega   höfum   við   félagar   kvatt  

Kringilsárrana  og  Vestur-­‐öræfi  um  hríð,  og  ég  ef  til  vill  fyrir  fullt  og  allt.  Vekur  sú  

tilhugsun   einkennilega   sáran   söknuð   og   dulmagnaða   þrá   í   brjóstum   vorum.“63  

Hann   á   erfitt  með   að   fara   til   baka   í   hið   hversdagslega   líf   en   eftir   slíka   reynslu  

verða  sumir  aldrei  samir.  Og  hann  heldur  áfram:  

 Þeirri  kvöldbláu  hljómkviðu  lita  og  lína  gleymir  ei  sá,  sem  hana  

hefir   litið   opnum   augum   líkama   og   sálar.   Og   órofa   friður   og  

öræfakyrrð,  öllum  jarðneskum  skilning  og  skynsemi  æðri,  seytla  

og   flæða   inn   yfir   hrímgaðar   hrjósturlendur   huga   vors   og   sálar  

með   guðfrjóvgað   gróðurmagn   og   hlýjan   laufblæ,   sem   vekur  

undursamlegan  söng  brjóstsins  blundandi  strengja,  svo  að  ljúfir  

ómar   fylla   hug   vorn   og   vitund   alla,   í   vöku   og   draumi,   í   hverju  

stormahléi  hversdags-­‐erilsins,  um  langan  aldur.−−−64  

 

Slík  reynsla,  sem  ylur  hjartarætur  og  sál,  er  allt  annað  en  hversdagsleg  og  gefur  

fyllingu  í  lífið  sem  er  ómetanleg.  Ég  get  ekki  lýst  tilfinningunni  betur  þannig  að  ég  

hef  látið  Pál  og  Helga  um  það  fyrir  mig.    

                                                                                                                         62  Helgi  Valtýsson,  Á  hreindýraslóðum:  öræfatöfrar  Íslands,  Akureyri  1945,  bls.  57−59.  63  Sama  rit,  bls.  104−105.  64  Sama  rit,  bls.  105−107.  

  52  

  Helgi   fer   um   Kringilsárrana   en   vert   er   að   taka   fram   að   hann   liggur  

meðfram   því   sem   nú   er   Hálslón.  

Kringilsárrani   heitir   innsti   hluti  

Brúaröræfa   sem   afmarkast   af   Brúarjökli,  

Hálslóni   og   Kringilsá   og   myndar  

þríhyrnda  hásléttu   í  625–700  m  hæð  yfir  

sjávarmáli.   Brúarjökull   hefur   mótað  

Ranann  og  skilið  eftir  sig  jökulgarða  þvert  

á  skriðstefnu  sína.  Gróður  er  víða  nokkuð  

fjölbreyttur   í   Kringilsárrana   en   hefur  

mótast   af   hlaupum   og   hopi   Brúarjökuls.  

Allvíða   er   votlendi   og   tjarnir   sem   koma  

sér   vel   fyrir   aukinn   fjölda   heiðagæsa   í  

Rananum   síðustu   áratugina.   Árið   1939  

fann   Helgi   um   100   hreindýr   í   Rananum   og   taldi   að   það   væru   einu   eftirlifandi  

dýrin   í   landinu.   Síðustu   áratugina   hafa   yfirleitt   verið   200–300   hreindýr   í  

Rananum  en   flest  um  600  árið  1981.  Torsótt   er   í  Ranann  vegna  Kringilsár   eða  

Sauðár   og   frá   og   með   friðlýsingunni   árið   1975   gilda   m.a.   eftirfarandi   reglur:  

Raninn   er   hreindýrafriðland   og   hreindýraveiðar   bannaðar,   umferð   vélknúinna  

farartækja   um   svæðið   er   óheimil   nema   með   leyfi   Umhverfisstofnunar   og   allt  

jarðrask  er  bannað,  svo  og  að  skerða  gróður  eða  trufla  dýralíf.65  

Það   eru   einnig   margir   sem   lýsa   sambandi   sínu   við   náttúruna   eins   og  

trúarlegu   sambandi.   Fólk   getur   upplifað   trúarlega   reynslu   í   náttúrunni   sem  

tengir  það  við   lífið  og  Guð.  Þá  er  það  ekki  endilega  sá  Guð  sem  við  þekkjum  úr  

kristinni   trú   heldur   einhvers   konar   kraftur   sem   fólk   finnur   fyrir   og   upplifir   í  

stokkum   og   steinum.   Eflaust   er   hægt   að   tengja   þessa   trúarupplifun   við   þá  

heildarhugmynd   sem   Páll   talar   um,   þ.e.   að   maðurinn   upplifi   sig   sem   hluta   af  

heild.  Og  kannski  líka  sem  allt  og  ekkert.  Sú  tvíhyggja  sem  við  höfum  oft  og  tíðum  

milli  náttúru  og  manna  hverfur  við  slíkar  reynslu  og  getur  einfaldlega  breytt  sýn  

manna   á   lífið.   Þetta   er   reynsla   sem   enginn   getur   tekið   af   fólki   og   er   alls   ekki  

metin  til  fjár.    

                                                                                                                         65  http://www.vatnajokulsthjodgardur.is.  

Mynd  8.  Kringilsárrani.  

  53  

  María   Ágústsdóttir   fjallar   um   trúarlega   reynslu   í   náttúrunni   á   þennan  

hátt:  

 Maðurinn  kann  að  afneita  náttúrunni,  meðvitað  eða  ómeðvitað,  í  

virðingarleysi   og   hroka.   Óróleiki   hjartans   gerir   vart   við   sig,  

hvíldin   fjarri.   En   sé   hlúð   að   heildstæðri   skynjun   mannsins,   er  

honum  þá  mögulegt  að  skynja  Guð  í  hinu  ómennta  lífi  og   landi,  

að  sjá  Skaparann  af  sköpun  hans?  Því  svarar  Sören  Kierkegaard  

játandi   í   riti   sínu   Lilien   paa   Marken   og   Fuglen   under   Himlen.  

Hann   segir   liljuna   og   fuglinn,   sem   fulltrúa   náttúrunnar,   vera  

lærimóður  og  læriföður  mannsins.  Hið  hljóða  eða  þögla  líf  þeirra  

kenni   manninum   að   lifa   í   kyrrð,   og   kyrrð   lilju   og   fugls   flytur  

lofgjörð   náttúrunnar   til   Guðs.   Þannig   skynjar   maðurinn   Guð   í  

sköpun   hans,   þegar   næmleiki   skynjunarinnar   þenst   út   í   kyrrð,  

þeirri  kyrrð  sem  náttúran  kennir  og  miðlar.66  

 

Þarna   er   gott   dæmi   þess   hvernig   maðurinn   getur   öðlast   andlega   reynslu   í  

gegnum   náttúruna.   Í   gegnum   kyrrðina   í   náttúrunni   getur   fólk   fundið   fyrir  

skapara  sínum  og  sú   lotning,  sem  á  sér  stað,  er  virðing   fyrir  sköpunarverkinu   í  

heild  sinni.    

  Þannig  að  þrátt  fyrir  mikla  skynsemis-­‐  og  nýtnihugsun  Íslendinga  þá  örlar  

einnig  á  einhvers  konar  tilfinningu  fyrir  heilagleika  í  náttúrunni.  Íslendingar  eru  

ekki  aðeins  með  hugann  við  hvernig  hægt  sé  að  nýta   landið  til  efnislegra  gæða,  

heldur  hljóta   einnig   að  vera   fyrir  hendi   annars  konar   tilfinningar   gagnvart  því.  

Sem  dæmi  um  þetta  er  þegar  náttúruhamfarir  eiga  sér  stað;  þá  ber  á  ákveðinni  

virðingu  gagnvart  náttúrunni  og  eru  hamfarirnar  áminning  mannsins  um  smæð  

hans.  Einnig  lýsir  sér  sú  virðing,  sem  sumir  bera  fyrir  náttúrunni,  þannig  að  vegir  

eða  rafmagnslínur  eru  lagðar  hreinlega  í  kringum  svokallaða  álfasteina  sem  ekki  

þykir  óhætt  að  færa.  

 

 

 

                                                                                                                         66  María  Ágústsdóttir,  „„Hyggið  að  liljum  vallarins...“  –  af  skynjun  manns  í  sköpun  Guðs,“  Náttúrusýn:  Safn  greina  um  siðfræði  og  náttúru,  Reykjavík  1994,  bls.  62.    

  54  

3. Heilagleiki  og  fjölbreytileiki  Þegar  talað  er  um  heilagleika  á  Íslandi  og  á  Indlandi  staldrar  maður  aðeins  við.  

Umhverfið   er  mjög  ólíkt   og   trúarbrögðin   einnig.   Það   er   kannski   þessi  munur   á  

trúarbrögðum  sem  skilur  mest  að  heilagleika  landanna  tveggja?  Við  höfum  gamla  

trú  eins  og  ásatrú  á  Íslandi  en  eftir   tilkomu  kristinnar  trúar  virðist  skilningur  á  

manni  og  náttúru  hafa  breyst.  Ef  litið  er  á  þá  tvíhyggju,  sem  hefur  fylgt  kristinni  

trú  með   arfleið   Platóns,   er   bersýnilega   hægt   að   sjá  mun   á   hugsunarhætti   sem  

fylgir   trúnni   gagnvart   náttúrunni.   Á   hinn   bóginn   er   mun   meiri   áhersla   lögð   á  

samband  manns   og   náttúru   í   hindúismanum   sem   gerir   það   að   verkum   að   fólk  

lítur  á  náttúruna  sem  mikilvægan  þátt  í  trúariðkuninni.  En  þrátt  fyrir  þetta  þá  er  

hægt  að  finna  heilagleika   í  hugsun  Íslendinga  gagnvart  náttúrunni,  eins  og  kom  

fram  hér  á  undan,  bara  með  öðrum  hætti  en  á  Indlandi.    

  Eins  og  ég  útskýrði  áður  þá  er  heilagleiki  gagnvart  náttúru  mikilvægur   í  

trúariðkun  Indverja.  Þetta  á  sérstaklega  við  gagnvart  vatninu  en  einnig  gagnvart  

landinu   sjálfu.   Stundum   er   ekki   vitað   hvernig   hefðir   verða   til,   þær   fylgja  

manninum  og  móta  hann  og  menningu  hans  á  svo  marga  vegu.  T.d.  er  það  algengt  

á   Indlandi   að   fólk  vill   ekki  drepa  kóbraslöngur  en   fáir   vita   svo  af  hverju.  Þá  er  

alltaf   einhver   ástæða,   fólk   bara   gerir   sér   ekki   grein   fyrir   því   hver   hún   er,   fyrir  

djúpum  menningar-­‐  og   trúarlegum  hefðum.  Þó  er  ákveðin  þversögn   í  þessu  því  

að  stundum  er  það  skaðlegt  að  fylgja  hefðunum  en  trúin  fær  samt  að  ráða  í  trássi  

við  skynsemina.  Fólk  heldur  t.d.  áfram  að  dýfa  sér   í  ár  og  vötn  þrátt   fyrir  mikla  

mengun   og   sjúkdómahættu.   Þetta   er   ekki   óalgengt   því   einu   gildir   hvaðan   fólk  

kemur  úr  samfélaginu,  hvort  sem  það  er  ríkt  eða  fátækt,  menntað  eða  ómenntað,  

af  hárri  stétt  eða  lágri,  þá  fylgir  fólk  hefðunum.67  

  Margbreytileiki   trúar   er   mikill   á   Indlandi,   því   ekki   er   um   eina   kirkju  

hindúa  að  ræða,  ekki  bara  eina  bók  sem  hindúar  fara  eftir  o.s.frv.  Vandana  Shiva  

lýsir  fjölbreytileikanum  þannig:  

 Sálrænt   líf  á   Indlandi  er  eins   fjölbreytilegt  og   fólkið:  við  höfum  

isht-­‐devata   (persónulega   guði)   og   gram-­‐devata   (þorpsguði).  

Þrjú   hundruð  milljón   guðdómlegar   verur   eru   dýrkaðar,   og   þar  

eru   meðtaldar   árnar   okkar,   fjöllin   okkar,   jörðin,   dýrin   og  

                                                                                                                         67  N.  Jagaram,  fyrirlestur  „Culture  and  Environment,“  Bangalore,  27.  júlí  2007.  

  55  

plöntur.   Guðdómleiki   er   í   öllu,   í   öllum   mönnum,   í   öllum  

lífsformum  og  er  greinileg  gjöf  frá  Indlandi  til  heimsins.  Hann  er  

sameiningartákn  þeirrar  fjölbreytilegu  menningar  landsins  sem  

kallað  er  Indland.68  

 

Þessi   sterku   einkenni   trúar   og   samband  hennar   við   náttúruna   eru  með   öðrum  

hætti   en   á   Vesturlöndum.   Ekki   er   hægt   að   segja   að   guðdómleiki   sé   áberandi   í  

vestrænni   hugsun   og   gæti   hann   jafnvel   flokkast   sem   andstæða   skynsemis-­‐   og  

vísindahyggju.  

  Heilagleiki   á   Íslandi   gagnvart   náttúrunni   kemur   fram  með  öðrum  hætti.  

Ekki   er   gert   jafn   mikið   úr   trúnni   hér   og   tenging   náttúru   og   trúar   er   alls   ekki  

augljós.   Við   höfum   rómantískar   hugmyndir   um   náttúruna   og   finnum   fyrir  

heilagleika  með  öðrum  hætti  vegna  þess  að  hefðir  okkar  Íslendinga  eru  gerólíkar  

indverskum   hefðum.   Við   höfum   t.d.   öðlast   annað   fegurðarskyn   gagnvart  

náttúrunni   í   gegnum   listir   og  menningu   frekar   en   trú.  Með  myndlist   og   ljóðlist  

höfum  við  byrjað  að  meta  náttúruna  á  annan  hátt.  Þorvarður  Árnason  talar  um  

þetta  og  segir:  

 Hérlendis   virðist   áhugaverð   bylting   á   náttúrusýn   þjóðarinnar  

hafa   átt   sér   stað   um   og   eftir   síðustu   aldamót   [1900].   Þessi  

umbylting   má   að   stórum   hluta   rekja   til   tilkomu   íslenska  

landslagsmálverksins.  Þá  fyrst  virðist  þjóðin  fara  að  gefa  fegurð  

náttúrunnar   verulegan   gaum   þegar   hérlendir   málarar   taka   að  

festa  ímynd  hennar  á  striga.69  

 

En   er   fegurðarskyn   tengt   heilagleika?   Já,   því   að   ef   menn   meta   náttúruna   og  

umhverfið  á  annan  hátt  en  einungis  út  frá  notagildi  þá  geta  þeir  upplifað  eitthvað  

annað  og  meira   innra  með  þeim  en  ella.  Þetta  er  okkar  heilagleiki  nú  á   tímum,  

sumir  lýsa  því  sem  sambandi  við  guð,  aðrir  sem  hluta  af  einhverri  heild  og  verður  

hver   og   einn   að   túlka   sína   eigin   reynslu   og   upplifanir   í   náttúrunni.   Það   er  

fjölbreytileikinn  á  Íslandi.  

                                                                                                                         68  Vandana  Shiva,  India  Divided,  New  York  2005,  bls.  156.  69  Þorvarður  Árnason,  „Náttúrufegurð,“  Náttúrusýn:  Safn  greina  um  siðfræði  og  náttúru,  Reykjavík  1994,  bls.  263−264.  

  56  

  Sigríður   Þorgeirsdóttir   fjallar   um   heildarhugsun   í   greininni   „Heild   sem  

gerir  mann  heilan:  Um  siðfræði  náttúrufegurðar“  en  þar  tekur  hún  fyrir  bók  Páls  

Skúlasonar  Hugleiðingar  við  Öskju.  Tvær  ástæður  liggja  að  baki  túlkun  Sigríðar  á  

siðfræði   náttúrufegurðar   í   Öskju   Páls:   „Í   fyrsta   lagi   ætla   ég   að   greina  

grundvallarhugtök  hennar  um  heild  og   tengsl   í  því   skyni  að   setja  hana   í   víðara  

heimspekilegt   samhengi   [...]  Hún   felur   að  mínum  dómi   í   sér   vísi   að   gagnrýni   á  

þann   einsleita   mannskilning   sem   löngum   hefur   verið   ráðandi   í   vestrænni  

heimspeki.“70  Síðara  markmið  Sigríðar  með  grein  sinni  er  pólitískara.  Hún  segir:  

„Ég   tel   að   náttúruskilningurinn   sem   hin   frumspekilega   reynsla   af   heild   og  

tengslum   sem   Páll   lýsir   sé   hluti   af,   geti   nýst   til   að   komast   út   yfir   þá   þröngu  

notagildishugsun  sem  hefur  einkennt  deilur  um  nýtingu  náttúrunnar  undanfarin  

ár   hér   á   landi.“71  Sigríður   gagnrýnir   þá   einsleitu   sígildu   sýn   heimspekinnar   á  

manninn  að  hann  sé  óháð  og  sjálfráða  vitsmunavera.  Hún  notar  aðallega  nálgun  

femínískrar  heimspeki  en  hún  felur   í  sér  annan  mannskilning,  þ.e.  að  maðurinn  

sé  skilyrtur  af  samfélaginu  og  tengslum  við  aðrar  manneskjur.    

  Sigríður  bendir  á  að  sú  náttúrusýn  sem  birtist  í  Hugleiðingum  við  Öskju  sé  

andstæð  þeirri   veraldarsýn   sem  vísindin   lýsa.  Náttúrusýn  Páls   sé   á   vissan  hátt  

frumspekileg  og  „sé  að  því  leyti  í  andstöðu  við  veraldarskilning  nútímans  sem  er  

að   miklu   leyti   skilyrtur   af   heimsmynd   vísindanna.“72  Vísindin   leitast   við   að  

smætta  og  sundurgreina  og  fela  ekki   í  sér  þessa  heildarsýn  sem  Páll   lýsir.  Þessi  

einsleita   sýn   vísindanna   hefur   t.d.   í   för   með   sér   að   mannlegar   tilfinningar   og  

tengsl  manna  og  náttúru  eru  hunsuð.    

 

4. Fagurfræðilegt  gildi  náttúru  Hver   ákveður   hvað   er   fallegt   og   hvað   ekki?   Ef   fegurð   er   afstæð,   þ.e.   ef   enginn  

getur   í   rauninni   sagt   til   um   hvað   er   raunverulega   fallegt,   þá   er   vandkvæðum  

bundið  að  tala  um  fegurðargildi  hvort  sem  það  er  í  náttúru  eða  almennt.  En  það  

nægir  í  rauninni  að  náttúran  hafi  t.d.  fagurfræðilegt  gildi  fyrir  einstakling  eða  hóp  

til  að  þau  gildi  standi,  þrátt  fyrir  að  einhver  annar  sé  ekki  sammála.  Það  má  bera  

                                                                                                                         70  Sigríður  Þorgeirsdóttir,  „Heild  sem  gerir  mann  heilan:  Um  siðfræði  náttúrufegurðar,”  Hugsað  með  Páli,  Reykjavík  2005,  bls.  163.  71  Sama  grein,  bls.  164.  72  Sama  grein,  bls.  166.  

  57  

þetta  saman  við  notagildi:  hlutir  hafa  ekki  alltaf  sama  notagildi   fyrir   fólk  en  við  

getum  þó  viðurkennt  tilvist  þeirra  gilda.    

  Þá  er  komið  að  annarri  spurningu:  Skiptir  máli  yfirleitt  hvort  eitthvað  sé  

fagurt   eða   ekki?   Hvað   gerir   það   fyrir   okkur   sem  manneskjur   eða   samfélag   að  

huga   að   því   fagra   á   jörðinni?   Þetta   tengist   heilagleikanum   sem  ég   fjallaði   um   í  

síðasta   kafla,   hvernig   reynsla   og   upplifun   í   náttúru   fær   okkur   til   að   huga   að  

öðrum   þáttum   náttúrunnar   en   t.d.   bara   notagildi   hennar.   Reyndar   er   orðið  

fallegur   ekki   rétt   í   þessu   samhengi,   því   við   getum   upplifað   eitthvað   sterkt   og  

mikið   og   sagt   það   vera   fallegt,   sem   fellur   þó   ekki   undir   þessa   klassísku  

skilgreiningu  á  fegurð.  Mikilleiki  og  stórfengleiki  eru  orð  sem  geta  flokkast  undir  

fagurfræðileg  gildi.  

  Mikilvægt   er   að   velta   fyrir   sér   afstæði   fegurðar   náttúrunnar.   Þetta   er  

túlkunaratriði   sem   fer   eftir   bakgrunni   manna,   lífsviðhorfi,   reynslu   o.s.frv.  

Þorvarður  Árnason  talar  um  þetta  í  grein  sinni  „Náttúrufegurð“:  

 Við   klæðum   náttúruna   [...]   í   búning   okkar   eigin   hugmynda,  

náttúran   ber   að   hluta   til   „ásjónu“   þess   sem   á   horfir.   Þessar  

hugmyndir   eru   breytilegar   frá   manni   til   manns   en   þær   taka  

jafnframt   skýrum   breytingum   frá   einum   tíma   til   annars   og  

virðist  ekki  síður  háðar  menningarþróun  en  einstaklingsbundnu  

mati.   Þar   með   er   ekki   sagt   að   skynjun   náttúrunnar   og   mat   á  

fegurð   hennar   séu   fullkomlega   afstæð   fyrirbæri,   eins   og   oft   er  

haldið   fram,   heldur   aðeins   að   fyrirbæri   af   þessum   toga   kalli   á  

víðtæka   og   fordómalausa   rannsókn   á   samspili   náttúru,  

mannshuga  og  menningar.73  

 

Þarna   kemur   fram  djúpstæð  hugsun   sem   sýnir   sig   þegar   virkjunarsinnar  horfa  

yfir   Hálslón   og   róma   fegurð   þess   á   meðan   náttúruverndarsinnar   horfa   með  

döprum  augum  á   lónið  og  dæsa.  Fegurð   í  náttúrunni  er  þá  skilyrt  af  skoðunum  

okkar   og  hvernig   við   lítum  á   eða  hugsum  um  náttúruna.   En   eins   og  Þorvarður  

tekur   fram   þá   er   fegurðarsýn   ekki   endilega   fullkomlega   afstæð   heldur   mun  

flóknari   en   það.   Hann   fjallar   um   mismunandi   fegurðarmat   og   náttúrusýn  

                                                                                                                         73  Þorvarður  Árnason,  „Náttúrufegurð,“  Náttúrusýn:  Safn  greina  um  siðfræði  og  náttúru,  Reykjavík  1994,  bls.  263.  

  58  

Íslendinga  í  gegnum  aldirnar  og  hvernig  hún  hafi  frekar  auðkennst  af  nytjahyggju  

frekar  en  nokkru  öðru.  Það   land  er   fallegt   sem  hægt  er  að  nýta.  Hann  bendir  á  

breytingarnar,   sem   þó   hafa   orðið,   „þar   sem   náttúrufegurð   er   metin   „á   eigin  

forsendum“   fremur  en   í  krónum,  aurum,   fiskum  eða   fallþunga.“74  Þannig  er  sýn  

okkar  að  breytast  þrátt  fyrir  að  breytingarnar  séu  hægar.    

  Ef  ég  skoða  aðeins  betur  það  umfjöllunarefni,  sem  tekið  er  fyrir  í  þessari  

ritgerð,   Kárahnjúkavirkjun   og   Hálslón,   þá   er   það   mjög   gott   dæmi   um   þessa  

mismunandi   hugsunarhætti.   Svo   til   engin   umferð   var   um   hálendið   austan  

Vatnajökuls  og  fáir  ferðamenn  áttu  leið  um  svæðið.  Margir  Austfirðingar  og  aðrir  

Íslendingar  litu  svo  á  að  notagildi  þessa  svæðis  væri  algjört  því  að  enginn  hafði  

neitt  annað  upp  úr  því.  En  eftir  því  sem  fleiri  sáu  sér  fært  að  fara  upp  á  hálendið  á  

þessum   slóðum   og   eftir   því   sem   svæðið   fékk  meiri   athygli   þá   tóku   að   heyrast  

aðrar  skoðanir  frá  fólki.  Mörgum  fannst  svæðið  stórfenglegt  og  fallegt  og  margir  

hugsuðu  til  þess  með  hryllingi  að  sökkva  því  undir  vatn.  Þó  breyttist  sýn  þeirra  

sem  mestan  hug  höfðu  á  að  virkja  ekki  neitt  og  það  var  jafnvel  talin  hneisa  að  líta  

á  þetta  land  með  fegurð  í  huga.  Sumum  fannst  það  meira  að  segja  forljótt.  Lónið  

varð  til  og  land  fór  undir  vatn  sem  sumum  þótti  fallegt,  öðrum  ekki.  Það  er  lítið  

hægt  að  segja  um  fegurð  þess  núna  nema  kannski  um  ásýnd  lónsins  sjálfs  en  það  

breytir   ekki   þeirri   staðreynd   að   þeir   sem   litu   á   landið  með   fegurð   í   huga   eru  

sviptir  þeim  möguleika  að  njóta,  upplifa  og  öðlast  af  því  reynslu  eftir  eigin  höfði.  

 

5. Tilfinningar  og  reynsla  í  náttúrunni  Tilfinningar  og  reynsla  í  náttúrunni  skipta  miklu  máli  í  því  samhengi  sem  ég  hef  

fjallað   um   í   þessum   hluta   ritgerðarinnar.   En   er   hægt   að   tengja   tilfinningar   og  

reynslu  við  siðfræði?  Róbert  H.  Haraldsson  fjallar  um  siðfræði  Kants  í  greininni  

„Náttúrusýn,   hluttekning   og   siðferði“.   Kant   er   einn   merkasti   heimspekingur  

sögunnar   og   eru   áhrif   hans   mikil,   sérstaklega   innan   siðfræðinnar.   Hann   leit   á  

manninn   sem   skynsemisveru   og   að   siðferði   ætti   að   snúast   um   þá   sérstöðu.  

Hegðun  okkar  gagnvart  náttúrunni  er  háð  því  að  maðurinn  noti  þessa  skynsemi  

og  þá  ætti  að  koma  í  ljós  að  það  sé  honum  til  hagsbóta  að  fara  vel  með  náttúruna.  

Kant  gerir  tilfinningum  ekki  hátt  undir  höfði  enda  eru  þær  –  að  hans  mati  –  ekki                                                                                                                            74  Þorvarður  Árnason,  „Náttúrufegurð,“  Náttúrusýn:  Safn  greina  um  siðfræði  og  náttúru,  Reykjavík  1994,  bls.  266.  

  59  

jafn  mikilvægar  og  skynsemin  sjálf.  Róbert  útskýrir  afstöðu  Kants  til  tilfinninga  í  

siðfræði  á  þennan  hátt:  

 Tilfinningasemi   er   eitt   af   því   sem   Kant   vildi   útrýma   úr   „ríki  

hinna  sjálfstæðu  markmiða“   (þ.e.   samfélagi   skynsamra  manna)  

[...]   En   Kant   var   ekki   eingöngu   á   móti   tilfinningasemi   heldur  

hafði   hann   margvíslegar   efasemdir   um   tilfinningar   í   siðferði.  

Þótt   hann   legði   áherslu   á   mótun   tilfinninga   í   siðferðilegu  

uppeldi   þá   taldi   hann   að   ekki   væri   hægt   að   byggja   siðferði   á  

tilfinningum,  til  þess  dygði  skynsemin  ein.75  

 

Hið   skilyrðislausa   skylduboð   Kants   hljómar   svo:   „Breyttu   einungis   eftir   þeirri  

lífsreglu  sem  þú  getur  á  sama  tíma  viljað  að  verði  að  algildu  lögmáli.“76  Kant  vildi  

byggja  siðfræði  upp  á  skynseminni  og  hann  taldi  að  ekki  væri  hægt  að  finna  þessi  

algildu   lögmál   í   gegnum   tilfinningar   því   þær   væru   afstæðar   og   háðar  

einstaklingum  og  aðstæðum.  Róbert  bendir  réttilega  á  að  hræðslan  almennt  við  

tilfinningar   innan   siðferðis  byggist   á  hræðslunni   við   afstæðishyggjuna.  Hvernig  

er   hægt   að   taka   mark   á   huglægum   skoðunum   einstaklinga   með   mismunandi  

bakgrunn  við  mismunandi  aðstæður?    

  Mörgum   finnst   afstæðishyggjan   í   sambandi   við   tilfinningar   draga   úr  

trúverðugleika  kenninga  og  þá  sérstaklega  siðfræðikenninga.  En  hvernig  er  hægt  

að  draga  sig  svo  fullkomlega  út  úr  aðstæðunum  og  sínum  eigin  líkama  þannig  að  

allar   kenningar   verði   einungis   byggðar   á   óhlutdrægum   skynsemisrökum?   Allir  

hafa   sína   afstöðu   hvort   sem   þeim   líkar   betur   eða   verr   og   menn   bregðast  

misjafnlega  vel  við  því.  Eru  þeir  ekki  alltaf  háðir  kyni,  stöðu  í  samfélagi,  reynslu  

o.s.frv.?  Auðvitað  forðast  menn  gjarnan  að  láta  allar  skoðanir  litast  af  eintómum  

geðþóttaákvörðunum  en  að  komast  algjörlega  hjá  því  hlýtur  að  vera  erfitt.    

Róbert  bendir  einnig  á  að   tilfinningar  geti  búið  yfir  ákveðinni   skynsemi,  

að  þær  lúti  ákveðinni  rökfræði.  Hann  segir:  

 

                                                                                                                         75  Róbert  H.  Haraldsson,  „Náttúrusýn,  hluttekning  og  siðferði,“  Náttúrusýn:  Safn  greina  um  siðferði  og  náttúru,  Reykjavík  1994,  bls.  77.  76  Immanuel  Kant,  Grundvöllur  að  frumspeki  siðlegrar  breytni,  þýð.  Guðmundur  Heiðar  Frímannsson,  Reykjavík  2003,  bls.  140.  

  60  

Vissulega   eru   tilfinningar   huglægar   en   þær   eru   ekki   hráar  

upplifanir,   gersneyddar   vitsmunabundnu   innihaldi.   Allir   sem  

ígrunda  eðli  tilfinninga  sjá  að  þær  búa  yfir  ákveðnu  innihaldi  og  

lúta  ákveðinni  rökfræði.  Þær  eiga  sér  viðföng,  tilefni  og  ástæður,  

stefnu,   markmið   og   hugmyndafræði.   Í   tilfinningum   birtist   oft  

markviss   herkænska   („strategíur“)   og   þær   tengjast   löngunum,  

dómum,   hugmyndum   og   hvötum   með   býsna   skynsamlegum  

hætti.   Sú   staðhæfing  að   tilfinningar   séu  hráar  upplifanir   er  því  

fjarri  sanni.77  

 

Tilfinningar   eru   ekki   bara   eitthvað   sem   við   skynjum   beint   í   gegnum   skynfæri  

okkar,  heldur  eru  þær  mun  flóknara  fyrirbæri.  Það  ætti  því  að  vera  hægt  að  gera  

ráð   fyrir   tilfinningum   í   siðfræði,   þrátt   fyrir   að   þær   verði   ekki   „bjargfastur  

grunnur“78  eins  og  Kant  vildi  finna.  Tilfinningar  ættu  að  geta  legið  til  grundvallar  

siðferði  og  vera  mikilvægur  þáttur  í  því  samkvæmt  Róberti.  

  Guðbjörg  R.  Jóhannesdóttir  talar  einnig  um  tilfinningar  og  reynslu  í  stuttri  

grein  sinni  „Fagurfræðilegt  gildi  íslenskrar  náttúru“.  Þar  talar  hún,  eins  og  nafnið  

gefur   til   kynna,   um   fagurfræðileg   gildi,   hvernig   þau   tengjast   tilfinningum,  

landslagi   og   síðan   hvernig   megi   nota   þau   við   ákvarðanatöku   um   landnýtingu.  

Guðbjörg  segir:  

 Í  almennri  umræðu  eru  fagurfræðileg  gildi,  einmitt  af  því  að  þau  

eru   tengd   við   fegurð,   talin   samsvara   persónulegum   og  

huglægum   tilfinningum   sem   ekki   er   hægt   að   mæla   og   meta   á  

hlutlægan  hátt  og  þess  vegna  talið  erfitt  og  jafnvel  ómögulegt  að  

taka  þessi  gildi  inn  í  mat  á  náttúruverðmætum.79  

 

Hún  er  ekki  sammála  þessari  almennu  umræðu  og  henni   finnst  að  það  þurfi  að  

taka   tillit   til   fegurðargildisins   (við   ákvarðanatöku),   því   að   til   þess   að   taka  

upplýsta   ákvörðun  þá  þurfa   allar   staðreyndir   að   liggja   fyrir.   „Fáir  myndu  neita  

                                                                                                                         77  Róbert  H.  Haraldsson,  „Náttúrusýn,  hluttekning  og  siðferði,“  Náttúrusýn:  Safn  greina  um  siðferði  og  náttúru,  Reykjavík  1994,  bls.  80−81.  78  Sama  grein,  bls.  82.  79  Guðbjörg  R.  Jóhannesdóttir,  „Fagurfræðilegt  gildi  íslenskrar  náttúru,“  grein  á  interneti,  bls.  1.  

  61  

því  að  það  sé  eitthvað  til  sem  heitir  fagurfræðileg  reynsla  í  náttúrunni  og  að  slík  

reynsla  sé  mikils  metin.“80  

  Í   rannsókn   sinni,   sem   greinin   fjallar   um,   fjallar   Guðbjörg   einnig   um  

hugtakið  landslag  en  það  hefur  verið  þáttur  í  umhverfismati  í  Bandaríkjunum  og  

Evrópu  síðustu  áratugi.   Íslendingar  eru  eftir   á   í  þessari  umræðu  og  það  má  sjá  

t.d.   í   stjórnsýslu   landsins   þar   sem   reynst   hefur   erfitt   að   skilgreina   og   túlka  

hugtakið.   Landslag   er   náttúrulegt   umhverfi   sem   er   upplifað   fagurfræðilega.   Í  

rannsóknum,  sem  Guðbjörg  vísar  til,  eru  hugtökin  landslag  og  fegurð  oft  lögð  að  

jöfnu.81  Landslag  er  bæði  hlutlægt  og  huglægt,  ef  svo  mætti  segja.  Það  er  viðfang  í  

sjálfu   sér   (sjálft   umhverfið   og   þar   af   leiðandi   hlutbundið)   en   einnig   er   það   hið  

skynjaða   sem   gerir   það   huglægt.   Guðbjörg   bendir   á   tvenns   konar   vanda   sem  

þetta  skapar.  Annars  vegar  er  of  mikil  áhersla  lögð  á  hið  hlutlæga  sem  gerir  það  

að   verkum   að   ekki   sé   litið   á   landslag   sem   skynjað   í   víðum   skilningi,heldur  

einungis  litið  á  hin  sjónrænu  áhrif.  Ekki  er  tekið  tillit  til  annarrar  skynjunar  eða  

reynslu  eins  og  hljóðs,   lyktar  o.s.frv.  Á  hinn  bóginn  fjalla  náttúrufagurfræðingar  

lítið  um  landslagshugtakið  sjálft.  

  Guðbjörg   vil   koma   umræðunni   um   náttúruvernd   á   annað   stig.   Hún   vill  

eyða   þeirri   tvíhyggju   að   fagurfræðilegt   gildi   sé   einungis   afstætt,   huglægt   og  

persónulegt.  Hún  segir:    

 Til   þess   að   skapa   nýjan   farveg   þarf   þess   vegna   að   dýpka  

umræðuna   um   fagurfræðileg   gildi   með   því   að   skoða   íslenska  

náttúrufegurð   og   upplifun   af   henni   með   hliðsjón   af   þeim  

fræðilegu   kenningum   sem  hafa   fengist   við   þetta   viðfangsefni   á  

erlendum  vettvangi  í  áratug.82  

 

Fagurfræðileg   gildi,   upplifun   og   reynsla   ættu   að   skipta   máli   þegar   teknar   eru  

ákvarðanir  um  náttúruna.  Gildi  upplifana  okkar  mannanna   í  náttúrunni  ætti  að  

meta  til  jafns  við  önnur  gildi.  

                                                                                                                         80  Guðbjörg  R.  Jóhannesdóttir,  „Fagurfræðilegt  gildi  íslenskrar  náttúru,“  grein  á  interneti,  bls.  1.    81  Sama  grein,  bls.  2.  82  Sama  grein,  bls.  4.  

  62  

IV.   Vatn  og  viðhorf    

Stríð   þessarar   aldar   [20.   aldar]   hafa   verið   háð   vegna   olíu,   en  

stríð  næstu  aldar  verða  háð  vegna  vatns.  

Ismail  Serageldin  

 

Í  þessum  síðasta  hluta  verður  fjallað  um  vatn  og  viðhorf  Íslendinga  og  Indverja  til  

þess.   Ég   mun   byrja   á   að   fjalla   um   viðhorf   til   náttúrunnar   sjálfrar   og   tala   um  

muninn   á  mannhverfum   og   ómannhverfum   viðhorfum.   Ég   ætla   að   benda   á   þá  

tvíhyggju  sem  liggur  í  sýn  okkar  á  umhverfi  okkar  og  heiminn  en  ég  hef  þó  nefnt  

þessa   tvíhyggju   áður   í   þriðja   hluta   ritgerðarinnar.   Hún   er  mikilvæg   til   þess   að  

skilja  uppruna  og  ástæður  fráhvarfs  manna  frá  náttúru.  Siðfræði  náttúrunnar  er  

ný   grein   innan  náttúru-­‐   og   umhverfissiðfræði   og   vil   ég   benda   á   hana   sem  nýtt  

sjónarhorn  í  umræðunni  með  mikilvægi  hennar  í  huga.    

 

1. Viðhorf  til  náttúrunnar  Mannhverf   viðhorf   til   náttúru   snúast  um  að  maðurinn   sé   yfirburðavera  og   sé   í  

raun  æðri  náttúrunni,  þ.e.  mennirnir  geti  gert  hvað  sem  þeir  vilja  við  náttúruna  

og  auðlindir  jarðar  ef  það  hentar  þeim.  Bryan  Norton  útskýrir  þetta  í  grein  sinni  

„Environmental  Ethics  and  Weak  Anthropocentrism.“  Sterkt  mannhverft  viðhorf  

lýsir   sér   þannig   að   maðurinn   hafi   engar   siðferðilegar   skyldur   gagnvart  

náttúrunni   heldur   aðeins   gagnvart   öðrum   mönnum   sem   einnig   hafa  

siðferðisvitund.  Veikt  mannhverft  viðhorf  er  öllu  opnara  fyrir  að  líta  á  náttúruna  

frá  öðrum  sjónarhóli  eða  eins  og  Norton  orðar  það:  „[V]eikt  mannhverft  viðhorf  

lætur   í   té   grundvallargagnrýni   á   gildiskerfi   sem   aðeins   nýtir   náttúruna.“83  Ef  

menn  vanvirða  náttúruna  þá  eru  þeir  að  vanvirða  þá  sjálfa.  Það  er  þeim  í  hag  að  

nota  ekki  náttúruna  eins  og  þeim  þóknast  hverju  sinni  og  mikilvægt  er  að   lifa   í  

sátt  og  samlyndi  við  hana.    

  Ómannhverf   viðhorf   til   náttúru   lýsa   sér   í   þeirri   sýn   á   náttúruna   að   hún  

hafi  gildi  í  sjálfu  sér,  algjörlega  óháð  mannlegri  reynslu  eða  upplifun.  mennirnir  

eru   hluti   af   heildinni   og   þeim   er   skylt   að   horfa   sömu   siðferðilegu   augum   til                                                                                                                            83  Bryan  Norton,  „Environmental  Ethics  and  Weak  Anthropocentrism,“  Environmental  Ethics:  An  Anthology,  Oxford:  2003,  bls.  165.  

  63  

náttúrunnar   eins  og   annarra  manna.  Það  er  mjög  erfitt   að   tala  um  að  náttúran  

hafi  gildi   í   sjálfu  sér,  allavega  án  þess  að  viðhorf  manna  séu  tekin  með.  Gildi  er  

eitthvað   sem   við   ákveðum   og   öll   hugmyndafræði   okkar   er   skilyrt   af   okkur  

sjálfum.  Þær   rökræður   sem  eiga   sér   stað  um  hvernig  eigi   að  haga   sér  gagnvart  

náttúru,  sérstaklega  ef  siðferði  er  nefnt  í  sömu  setningu,  hljóta  að  snúa  að  okkur  

sjálfum.    

  Ef   við   setjum   þetta   í   samhengi   við   stíflurnar   tvær,   sem   ég   fjalla   um   í  

ritgerðinni,  þá  er  hægt  að  sjá  alls  konar  viðhorf  sem  tengjast  þeim.   Í   fyrsta   lagi  

það  sterka  mannhverfa  viðhorf  að  við  getum  sökkt  heilu  svæðunum  undir  vatn  

o.s.frv.  og  að  við  höfum  engar  skyldur  gagnvart  náttúrunni.  Það  eina  sem  kemur    

mönnunum   vel   er   það   rétta.   Þegar   þeir   þurfa   á   t.d.   rafmagni   að   halda   fyrir  

einhvers   konar   iðnað  þá   skiptir   engu  máli   hvert   umrót   náttúru   er,   þ.e.   hverjar  

afleiðingar  gjörða  mannanna  hafa  á  náttúru  og  vistkerfi  hennar.  Hún  hefur  ekkert  

gildi  fyrir  þá  og  þeir  hafa  ekki  siðferðilega  skyldu  gagnvart  henni.  Hins  vegar  má  

segja  að  víst  hafi  náttúran  gildi  og  að  mennirnir  hafi  engan  rétt  á  að  eyðileggja  

eða   raska   ró  hennar,   bara   af  því  þeir   telji   sig  hafa  þörf   fyrir  það.  Millivegurinn  

þarna  á  milli  er  eitthvað  á  þá  leið  að  mennirnir  hafi  sama  rétt  og  aðrar  lífverur  til  

að   nýta   auðlindir   jarðar   en   þó   þurfi   þeir   að   huga   vandlega   að   afleiðingunum  

gjörða   sinna.   Við   ættum   að   geta   nýtt   náttúruna   okkur   til   hagsbóta   með   þeim  

varnöglum  að  bera  virðingu  fyrir  öðru  lífi  og  fara  vel  með  umhverfið.    

  Gallinn  við  kenningar   í   siðfræði,   sem   lúta   að  náttúru  og  umhverfi,   er   að  

við  eigum  svo  erfitt  með  að  ákvarða  gildi  náttúru.  Þau  eru  einnig  mjög  misjöfn  

eftir  landsvæðum  og  trúarbrögðum.  Ef  fólk  trúir  t.d.  á  endurholdgun  þá  er  horft  

öðruvísi  á  aðrar  lífverur  en  í  kristinni  hefð.  Augljóslega  er  borin  mismikil  virðing  

fyrir  náttúrunni  og  þá  hljóta  gildin  að  breytast  samkvæmt  því.  Einnig  skiptir  máli  

hvaða   hagsmunir   liggja   að   baki   og   hverra   því   eins   og   komið   hefur   fram   í  

ritgerðinni  getur  verið  mjög  óljóst  hverjir  hagsmunirnir  eru.      

  Ef   við   reynum   um   of   að   skilgreina   siðfræðina   eftir   þessum   línum   þá  

lendum  við  í  vandræðum.  Öfgafullar  skoðanir  í  báðar  áttir  virka  ekki  því  sama  er  

hvernig  við  lítum  á  málið  þá  erum  við  hluti  af  náttúrunni  og  ef  við  hugsum  okkur    

að   við   getum   gert   hvað   sem   við   viljum   þá   hlýtur   það   að   koma   niður   á   okkur  

sjálfum.  Ef  við  einblínum  um  of  á  eigingildi  náttúrunnar  þá  missir  umræðan  um  

  64  

leið  marks  vegna  þess  að  hugtakið  sjálft  er  háð  því  að  við  búum  það  til  og  réttur  

okkar  verður  enginn.    

 

2. Tvíhyggja  og  vald  Tvíhyggja  manns   og   náttúru   á   sér   langa   sögu,   allt   frá   hugmyndum  Platons   um  

frummyndir  og  tveggja  heima  kenningu  allt  til  Descartes  og  hugmynda  hans  um  

tvíhyggju  sálar  og  líkama,  fram  til  dagsins  í  dag.  Platon  taldi  að  ekki  væri  hægt  að  

treysta  hinum  skynjanlega  heimi,  heldur  þyrfti  að  fara  í  heim  frummynda  til  þess  

að  fá  raunverulega  þekkingu.  Á  þessari  tvíhyggju  hefur  heimspekin  byggt  upp  sitt  

kerfi  og  þess  vegna  hafa  skynjanir  og  náttúra  ekki  verið  metnar  sem  skyldi  hjá  

heimspekingum   fortíðar   sem   og   nútíðar.   Erfitt   er   að   taka   eitthvað   gott   og   gilt  

byggt   á   skynjunum  því   að   þær   eru   óútreiknanlegar   og   hverfular.   Þá   er   gott   að  

hafa   þennan   ,,raunverulega”   heim   (annan   en   okkar)   þar   sem  allt   er   stöðugt   og  

áreiðanlegt   vegna   þess   að   þá   er   mun   auðveldara   að   komast   að   niðurstöðu   og  

finna  raunverulega  þekkingu.  Það  mætti  segja  að  kristin  hefð  taki  þessa  hugmynd  

upp   þegar   litið   er   á   samskipti   manna   við   náttúruna.   Í   fyrsta   lagi   er  maðurinn  

talinn  æðri  náttúru  og  hefur  umboð  frá  Guði  til  þess  að  fara  með  hana  að  vild.  Í  

öðru  lagi  erum  við  annars  vegar  með  raunheim  sem  við   lifum  í  sem  er  fullur  af  

breysku   fólki,   synd   og   volæði   og   hins   vegar   með   himnaríki   sem   er  

eftirsóknarvert   og   gott.   Hjá   Descartes   byggðist   allt   á   hugsuninni,   þar   var  

byrjunarreiturinn   að   hans   mati,   í   huganum.   Þannig   var   áreiðanleg   þekking  

bundin   við   vitsmuni   okkar   en   alls   ekki   skynjun,   náttúru   eða   reynslu.   Þar   sem  

skynjunin  er  óáreiðanleg,  þ.e.a.s.  við  getum  orðið   fyrir  ofskynjun  eða  ekki  vitað  

hverju   við   eigum   að   treysta,   þá   er  miklu   betra   að   hans  mati   að   treysta   á   hinn  

vitræna  þátt  eins  og  hin  fræga  setning  segir:  ,,Ég  hugsa,  þess  vegna  er  ég”.  

  Þessi  tvíhyggja  hefur  á  ákveðinn  hátt  gert  manninn  fjarlægan  náttúrunni,  

þ.e.   slitið   hugmyndafræðileg   tengsl   hans   við   umhverfi   sitt   í   heimspekihefðinni.  

Þetta  hefur   í   för  með  sér  ákveðinn  valdastrúktúr  sem  hefur  viðgengist  og  gerir  

enn  í  samskiptum  okkar  við  náttúruna.  Mennirnir  fara  með  valdið  og  gera  það  án  

umboðs  frá  neinum  (nema  kannski  Guði).  Þessi  hugsun  kemur  sérstaklega  fram  í  

vestrænni   heimspekihefð   en   þessi   fjarlægð   virðist   hafa   skapað   ójafnvægi  milli  

náttúru  og  manna.  Þetta  ójafnvægi  smitar  út   frá  sér  og  bitnar  sérstaklega   illa  á  

  65  

þeim  sem  minna  mega  sín.  Allir  kynþættir,  sem  eiga  á  brattann  að  sækja,  verða  

einnig  fyrir  barðinu  á  þessu  ójafnvægi  og  minnihlutahópar  almennt.  Ég  hef  bent  á  

það  fyrr  í  þessari  ritgerð  hvernig  fátækir  menn  á  Indlandi  koma  illa  út  úr  þessu  

og  fólk  sem  hefur  litla  sem  enga  rödd.    

 

3. Siðfræði  vatns  Einn  angi  siðfræði  er  að  ryðja  sér  til  rúms  innan  náttúrusiðfræðinnar  og  það  er  

siðfræði  vatns.  Tilgangurinn  með  slíkum   fræðum  er  að   finna   siðfræðilíkan   sem  

leggur  vatn  til  grundvallar  og  að  finna  gildi  þess  vegna  þess  hve  mikils  virði  vatn  

er   fyrir   lifandi   verur.   Það   virðist   ekki   hafa   verið   gætt   nægilega   að   þessum  

siðfræðilegu   viðhorfum   í   gegnum   tíðina.   Sandra   Postel   lýsir   tilgangi  

vatnssiðfræði  í  grein  sinni  „The  Missing  Piece:  A  Water  Ethic“:  

 Upptaka   [...]   vatnssiðfræði   myndi   tákna   sögulegan   viðsnúning  

frá   strangri   nytjahyggju   til   vatnsstjórnunar   og   að   samþættri  

nálgun  sem  sýnir  fólk  og  vatn  sem  tengda  hluta  í  stærri  heild.  Í  

staðinn  fyrir  að  spyrja  hvernig  við  getum  enn  frekar  stjórnað  og  

ráðskast  með  ár,  vötn  og  strauma  til  þess  að  koma   til  móts  við  

sívaxandi  kröfur  okkar,  ættum  við  að  spyrja  hvernig  við  getum  

mætt  mannlegum  þörfum  um  leið  og  við  mætum  vistfræðilegum  

þörfum   ferskvatnskerfa.   Þetta   mun   líka   leiða   okkur   að   dýpri  

spurningum  um  mannleg  gildi  [...]84    

 

Vegna   þess   að   vatnið   er   slíkt   grundvallarefni   fyrir   allt   líf   á   jörðinni   þá   þarf   að  

byggja   upp   gott   siðfræðikerfi   fyrir   það   og   fyrir   náttúruna.   Hafa   ár,   vötn   og  

streymi   einhvers   konar   rétt?   Það   þarf   að   komast   til   botns   í   þessum  málum   til  

þess   að   vatnsstjórnun   verði   sem   sanngjörnust   og   þannig   að   bæði   menn   og  

náttúra  hafi  hag  af.  

  Í   vatnssiðfræði   er   spurt   spurninga   eins  og  hvernig   við   eigum  að   stjórna  

vatni   og   þeim   straumi   sem   það   fylgir.   Hvernig   eigum   við   að   geyma   það   og  

hvernig  er  hægt  að  haga  málum  þannig  að  sem  flestir  fái  að  njóta  vatnsins?  Þetta  

                                                                                                                         84  Sandra  Postel,  „The  Missing  Piece:  A  Water  Ethic,“  Water  Ethics:  Foundational  Reading  for  Students  and  Professionals,  Washington  2010,  bls.  222.  

  66  

á   ekki   bara   við   um  vatnið   sjálft   heldur   á   það   einnig   við   um   jarðveginn,   landið,  

lífverurnar,  fólkið  og  vistkerfið  sem  byggist  upp  á  vatninu.    

  Í   inngangi   Water   Ethics:   Foundational   Readings   for   Students   and  

Professionals   talar   ritstjóri   bókarinnar,   Jeremy   J.   Schmidt,   um   að   á   síðustu  

áratugum   hafa   verið   gerðar   tilraunir   til   þess   að   setja   siðareglur   fyrir  

vatnsstjórnun  og  vatnsnotkun.  Árið  1997  gerði  UNESCO  (Menningarmálastofnun  

Sameinuðu   þjóðanna)   rannsókn   á   notkun   ferskvatns.   Skýrslan   var   unnin   með  

þrjú  markmið  í  huga:  „(1)  [S]ameiginlegur  tilgangur  og  samhljómur  með  náttúru,  

(2)  jafnvægi  milli  hefðbundinnar  mannlegra  gilda  og  tæknilegrar  nýbreytni  [og]  

(3)   jafnvægi  milli   „heilagleika   og   nýtni   vatns,  milli   skynsemi   og   tilfinninga.““85  

Árið  2004  komu  síðan  út  enn   fleiri  greinargerðir  á  vegum  UNESCO  um  vatn  og  

siðfræði.  Helstu  vandamálin  sem  komu  fram  í  þessum  greinargerðum  var  í  fyrsta  

lagi   að   ákvarða   siðferðilegan  mælikvarða,   hvernig   á   að   ákveða   hvað   sé   rétt   og  

rangt  í  sambandi  við  vatnsnotkun,  og  í  öðru  lagi  ákveðin  afstæðishyggja,  þ.e.  að  

það  þurfi  að  virða  mismunandi  skoðanir,  menningu  og  gildi.  86  

  Vegna   aukinnar   meðvitundar   um   siðfræði   vatns   í   alþjóðasamfélaginu  

hefur   fólk   reynt   að   finna   henni   stað   í   umræðunni.   Schmidt   talar   um   að   til   séu  

tvenns   konar   nálganir   á   siðfræði   vatns.   Annars   vegar   að   hún   skipi   sess   á  

svipuðum   stað   og   almenn   náttúrusiðfræði   og   hins   vegar   að   hún   eigi   að   fá  

sérstakan   sess   út   að   fyrir   sig   vegna   sérstöðu   sinnar   í   sambandi   við   notkun,  

heilagleika,   hefðir   o.s.frv.   Það   hefur   ekki   almennilega   náðst   samkomulag   um  

hvora   leiðina   skuli   fara   og   líklega   mun   það   halda   áfram   að   vera   til   umræðu.  

Schmidt   segir:   „Sama   hvort   við   hugsum   um   siðfræði   vatns   sem   sérstakt  

áhyggjuefni   eða   sem   hluta   af   almennum   rökræðum   þá   hafa   ákvarðanir   um  

vatnsnotkun  okkar  raunverulegar  afleiðingar  fyrir  bæði  menn  og  lífríki.“87  Hann  

lítur  svo  á  að  þrátt  fyrir  að  ekki  náist  samkomulag  um  siðfræði  vatns  sem  slíks  þá  

verði  umræðan  að  halda  áfram  vegna  mikilvægis  vatnsins.    

  Við  getum  byrjað  að  ræða  siðfræði  vatns  með  því  að  velta  fyrir  okkur  gildi  

þess.  Hvert  er  gildi  þess  fyrir  okkur,  tilfinningalega,  fjárhagslega  og  líffræðilega?  

Við  getum  verið  án  margs  annars  í  náttúrunni  og  lifað  við  ótrúlegustu  aðstæður  

                                                                                                                         85  Jeremy  J.  Schmidt,  „Water  Ethics  and  Water  Management,“  Water  Ethics:  Foundational  Reading  for  Students  and  Professionals,  Washington  2010,  bls.  5.    86  Sama  grein,  bls.  5.  87  Sama  grein,  bls.  6.  

  67  

en  okkur  er  lífsins  ómögulegt  að  lifa  án  vatnsins  og  við  virðumst  gleyma  því  oft  

og   tíðum  þegar  við  höfum  nóg  af  því.  Vandamálið  er  ekki  að  við  gefum  vatninu  

ekki   gildi   heldur   hvernig   það   rekst   á   við   aðra   hagsmuni.   Þarna   má   nefna  

hagsmunaárekstra   milli   manna,   einstaklinga,   fyrirtækja,   samfélaga,  

menningarsamfélaga  og   lífríkja.  Hvernig  á  að  meta  hvað  er  mikilvægast?  Hvers  

hagsmunir  eru  „merkilegastir“?    

  Samkvæmt   þeim   sem   pæla   í   vatnssiðfræði   er   ekki   nóg   að   taka   saman  

vísindalega  og  tæknilega  þekkingu  þegar  kemur  að  vatnsstjórnun.  Allt  of  algengt  

er   að   fleiri   þættir   séu   hunsaðir   og   virtir   að   vettugi.   Vegna   flókinna   kerfa,   sem  

vatnið   kemur   úr,   og   áhrifanna,   sem   það   hefur   á   hringrás   lífsins,   þá   virðist   oft  

vanta  heilsteypta  mynd  ef  t.d.  raska  þarf  farvegi  áa.  Peter  G.  Brown  og  Jeremy  J.  

Schmidt  benda  á   í   grein   sinni   „An  Ethic  of  Compassionate  Retreat“  að  oft  vanti  

annars   konar   viðhorf   en   þekkingarfræðilegt,   t.d.   viðhorf   sem   tekur   tillit   til  

fagurfræði  og  sanngirni  eða  sem  eru  líkari  siðfræðilegum  gildum  frekar  en  aðeins  

vísindalegum.  Víkka  þarf  út  hugsun  okkar  um  vatnsstjórnun  og  hvernig  hún  er  

framkvæmd.  Öll  þekking  er  mikilvæg,  hvernig  sem  hún  birtist.  Brown  og  Schmidt  

tiltaka  þrjá  þætti   sem  verður  að  hafa   í  huga  þegar   litið  er  á  vatnsstjórnun  með  

siðfræði  að  leiðarljósi:  

 (1)   Innan  nútíma  stjórnunarfræða  ríkir  enn  nokkur  óvissa  sem  

endurspeglar   mjög   lítinn   skilning   á   flóknu   félagslegu   og  

líffræðilegu   kerfi.   Í   raun,   með   okkar   takmarkaða   skilning   í  

sumum  tilfellum,  geti  verið  skynsamlegt  að  viðurkenna   fávisku  

okkar.  (2)  Endurskoðað  viðhorf  –  en  alls  ekki  nýtt  –  á  sambandi  

manna   og   alls   lífs   og   heims.   [...]   (3)   Hvernig   endurskoðað  

viðhorf  geti  hjálpað  þeim  sem  stjórna  vatni   til  þess  að  byrja  að  

hugsa  um  siðferðilegar  gjörðir  á  erfiðleikatímum  og  hvernig  eigi  

að   hverfa   frá   stjórnun   sem   einblínir   aðallega   á   vísindalega   og  

tæknilega  þekkingu  gagnvart  því   sem  við  köllum  „samúðarfullt  

undanhald“.  88  

 

                                                                                                                         88  Brown  og  Schmidt,  „An  Ethic  of  Compassionate  Retreat,“  Water  Ethics:  Foundational  Reading  for  Students  and  Professionals,  Washington  2010,  bls.  266−267.  

  68  

Það   sem   höfundarnir   eiga   við  með   samúðarfullu   undanhaldi   (e.   compassionate  

retreat)   er   að   við   vatnsstjórnun  ættu   fleiri   þættir   að   vera   teknir   til   greina   svo  

heildarmyndin   verði   betri.   Þegar   við   áttum   okkur   á   að   við   erum   hluti   af  mjög  

flóknu  vistfræðilegu  kerfi  og  að  okkar  hagsmunir  eru  samtvinnaðir  öllu  kerfinu  

þá  hljótum  við  að  geta  notað  siðfræðina  til  gagns  frekar  en  bara  sem  gagnslausar  

viðmiðunarreglur.  Þeir  Brown  og  Schmidt  benda  einnig  á  að  vegna  takmarkaðrar  

þekkingar   okkar   á   raunverulegum   orsökum   og   afleiðingum   athafna   okkar   í  

vatnsstjórnun  ættum  við  að  stíga  varlega  til   jarðar.  Við  eigum  að  nota  þekkingu  

okkar   í   vísindum  og   tækni   til   þess   að  ná   fram   skynsamlegri   og  hóflegri   stefnu.  

Þeir  segja  einnig:  „Með  samúðarfullu  undanhaldi  væri  ekki  litið  á  náttúruleg  kerfi  

vélrænt   þar   sem   afleiðingar   afskipta   eru   nú   alltaf   taldar   vera   afturkræfar   eða  

auðveldlega   „læknanlegar“.“ 89  Náttúruleg   kerfi   eiga   að   fá   að   njóta   vafans,  

sérstaklega  þar  sem  þau  eru  flókin  og  oft  ófyrirsjáanleg  og  við  vitum  ekki  alltaf  

afleiðingar  gjörða  okkar  fyrr  en  það  er  um  seinan.  Við  eigum  að  nota  þekkinguna,  

sem   við   höfum,   til   þess   að   komast   að   heildrænni   niðurstöðu   en   einnig  

viðurkenna  takmarkanir  okkar.  Við  sjáum  að  stjórnun  vatns  hefur  brugðist  víðs  

vegar  um  heiminn  og  það  þarf  að  horfa  á  á  málið  frá  nýju  sjónarhorni  til  þess  að  

hægt  sé  að  gera  betur  í  framtíðinni.  Þarna  koma  inn  þættir  eins  og  annars  konar  

gildi,  mismunandi  menningarsýn,  trúarbrögð  og  heilagleiki.    

 

4. „Blátt  gull“  Hver  á  þetta  dýrmæta  vatn  sem  safnað  er  saman?  Miklar  umræður  hafa  verið  um  

einkarétt   á   vatni,   hver   á   vatnið   í   ánum,   í   loftinu,   ofan   í   jörðinni   o.s.frv.   Þessi  

umræða  á  vel  við  í  þessari  ritgerð  þar  sem  vatn  er  talið  sérstaklega  verðmætt  á  

Indlandi,   bæði   peningalega   séð   en   einnig   tilfinningalega.   Hverra   er   að   ákveða  

hvernig  farið  er  með  þetta  vatn  sem  rennur  um  landið?  Er  um  að  ræða  hálfgerða  

einkavæðingu  vatns  sem  á  sér  stað  við  stórframkvæmdir?  Þegar  fámennur  hópur  

ákveður  fyrir  mikinn  fjölda  fólks  hvað  sé  best  að  gera  við  þessa  lífæð  fólks  getur  

maður  ekki  annað  en  efast  um  að  réttlæti  ríki.   Í  raun  ætti  aðgangur  að  vatni  að  

vera  venjuleg  og  augljós  mannréttindi,  eitthvað  sem  allir  ættu  rétt  á  án  þess  að  

borga  fyrir  það  eða  vera  sviptir  því  án  þess  að  vera  spurðir.                                                                                                                              89  Brown  og  Schmidt,  „An  Ethic  of  Compassionate  Retreat,“  Water  Ethics:  Foundational  Reading  for  Students  and  Professionals,  Washington  2010,  bls.  277.  

  69  

  Ólafur   Páll   Jónsson   fjallar   um   eignarétt   á   vatni   á   Íslandi   í   bók   sinni  

Náttúra,  vald  og  verðmæti  og  hann  segir:  

 Eignaréttur   varðar   heild   þeirra   réttinda   og   skyldna   sem  

einstaklingar   tiltekins   samfélags   hafa   og   siðferðilega   stöðu  

einstaklinga  innan  samfélags.  Vatn  er  þess  eðlis  að  enginn  kemst  

af  án  þess  og  með  því  að  gera  vatn  að  einkaeign  er  sá  sem  þarf  á  

vatni  að  halda  gerður  háður  þeim  sem  vatnið  á.  Hér  höfum  við  

skýrt   dæmi   um   að   siðferðileg   staða   einstaklinga   breytist   -­‐     sá  

sem  á  vatn  og  hinn   sem  á  ekki  vatn  eru  ekki   lengur   jafningjar.  

Það  má  vissulega   setja   lög  að  enginn  megi  meina  öðrum  að  ná  

sér   í   vatn,   en   það   breytir   því   ekki   að   tilvera   eins   er   háð   eign  

annars;  einn  er  gefandi  og  annar  þiggjandi.90  

 

Þannig  að  þrátt   fyrir  að  réttur  manna  til  aðgangs  að  vatni  sé  ekki  skertur  þá  er  

alltaf  vandkvæðum  bundið  siðferðilega  séð  hvort  rétt  sé  að  einhver  eigi  það.  Sá  

sem   er   þiggjandinn   er   alltaf   í   þeirri   stöðu   að   vera   undir   hælnum   á   þeim   sem  

heldur  eignaréttinum.  Þetta   er   ekki  öfundsverð   staða   fyrir  þiggjandann  og  ætti  

ekki  að  þykja  eðlileg.    

Vegna   þess   að   vatn   er   orðið   svona  mikilvægt91  og  mikil   söluvara   út   um  

allan  heim  skapar  það  hálfgert  stríðsástand  milli  hópa  fólks,  landsvæða  og  þjóða.  

Þetta   á   ekki   bara   við   um   þriðja   heims   ríki,   heldur   stendur   baráttan   líka   á  

Vesturlöndum.    Milljónir  manna  berjast  fyrir  því  að  hafa  aðgang  að  vatni  til  þess  

að  komast  af  og  á  hinn  bóginn  eru  alþjóðleg  fyrirtæki  á  borð  við  Suez  Lyonnaise  

des   Eaux,   Vivendi   Environment   og   Bechtel   að   hrifsa   til   sín   markaðinn   í  

hagnaðarskyni.   Þessi   fyrirtæki   fá   hjálp   frá   stjórnvöldum   hvaðanæva   úr  

heiminum   sem   og   frá   Alþjóðabankanum   og   fleiri   alþjóðlegum   stofnunum.  92  

Vandana  Shiva  hefur  verið  öflug  í  starfi  sínu  sem  umhverfisverndarsinni  og  hefur  

lagt   sérstaka   áherslu   á   að   benda   á   þau   mannréttindabrot   sem   fylgja   nýtingu  

auðlinda   í   þágu   stórfyrirtækja   og   alþjóðastofnana.   Hún   hefur   sagt   að   það   að  

ráðskast  með  vatnið  og  náttúruauðlindir  sé  beinlínis  hryðjuverk  og  ætti  ekki  að  

                                                                                                                         90  Ólafur  Páll  Jónsson,  Náttúra,  vald  og  verðmæti,  Reykjavík  2007,  bls.  115.  91  Vatn  hefur  augljóslega  alltaf  verið  mikilvægt,  en  í  kjölfar  fólksfjölgunar,  iðnvæðingar  og  frjálshyggju  hefur  baráttan  um  það  aukist  til  muna.  92  Vandana  Shiva,  Water  Wars:  Privatization,  Pollution,  and  Profit,  London  2002,  bls.  xii.  

  70  

taka   léttúðlega.   Hún   segir:   „Eyðilegging   vatnsauðlinda   og   skóglenda   [...]   er  

ákveðin  tegund  hryðjuverks.  Að  neita   fátæku  fólki  um  aðgang  að  vatni  með  því  

að   einkavæða   úthlutun   vatns   eða   með   því   að   menga   brunna   og   ár   er   líka  

hryðjuverk.“93  Græðgin  er  þannig  allsráðandi  og  er  einmitt  rót  þeirra  deilna  sem  

skapast   hafa   í   kringum   auðlindirnar.   Þetta   óréttlæti   er   látið   viðgangast   vegna  

þess  að  þannig  er  hugsunarhátturinn  og  reglurnar  sem  við  setjum  okkur.  Okkur  

ætti  þó  að  bera  siðferðileg  skylda  til  þess  að  breyta  þessari  stefnu  og  koma  því  

þannig  fyrir  að  allir  ættu  möguleika  á  hreinu  vatni,  sama  hvar  í  heiminum  menn  

eru,  hverrar  þjóðar  eða  hverrar  trúar.    

  Það  sama  á  við  þegar  stórar  stíflur  eru  byggðar  með  þeim  afleiðingum  að  

ár  hverfa  og  eitt  stórt  lón  verður  til.  Við  þær  aðstæður  er  vatnssöfnunin  svo  mikil  

að  eðlilegt  rennsli  gjörsamlega  hverfur.  Rennslinu  er  stjórnað  af  þeim  sem  „vita  

betur“  með   hvaða   hætti   það   á   að   vera   og   til   þess   að   fullkomin   nýting   verði   á  

vatninu.  Þau  orð  hafa  oft  hljómað  hjá  virkjunarsinnum  að  það  vatn,  sem  látið  er  

renna  ósnert   til   sjávar,   sé  ónýtt  vatn.  Þetta  er   furðuleg   fullyrðing,  en  þó  er  hún  

frekar  augljós  og  sönn.  Vatnið,  sem  er   leyft  að  renna  til  sjávar,  er  ekki  endilega  

nýtt  af  mönnunum  og  hverjum  einasta  dropa  er  ekki  stjórnað.  En  ekki  er  þar  með  

sagt  að  það  þurfi  að  vera  slæmt,  því  rennsli  vatns  í  ám  er  grunnforsenda  fyrir  því  

að  líf  þrífist.  Stórar  stíflur  breyta  umhverfinu  á  svo  stórum  mælikvarða  að  ekki  er  

hjá   því   komist   að   afleiðingarnar   verði  miklar.   Þannig   að   pælingar   um   nýtingu  

vatns   í   þágu   manna   er   öfugsnúin   því   hún   getur   auðveldlega   snúist   upp   í  

andstæðu  sína,  þ.e.  þegar  vatnið  fer  að  þjóna  fáum  í  stað  þess  að  sem  flestir  njóti  

þess.  

  Hver   einasta   á   er   sérstök   hvað   varðar   flæði   og   landslag   er  mismunandi  

eftir   löndum.   Einnig   er   notkunin   á   vatninu,   sem   rennur,   mismunandi   eftir   því  

hver   þörfin   er.   Á   Austurlandi   er   staðan   önnur   en   í   Narmadadalnum   en   þá  

aðallega  vegna  þess   fólks  sem  býr  með   fram  ánum  og  á   lífsviðurværi  sitt  undir  

rennslinu.   Þó   eru   greinileg   áhrif   á   streymi   vegna   Kárahnjúkavirkjunar   en   það  

lýsir  sér  í  því  að  Jökulsá  í  Fljótsdal  og  Jökulsá  á  Dal  eru  virkjaðar  báðar  í  einu  og  

vatnið   er   síðan   flutt   yfir   til   Fljótsdals   og   þaðan   yfir   í   Lagarfljót.94  Hækkun   á  

yfirborði  fljótsins  er  því  óumflýjanleg  en  ráðstafanir  hafa  þó  verið  gerðar  til  þess  

                                                                                                                         93  Vandana  Shiva,  Water  Wars:  Privatization,  Pollution,  and  Profit,  London  2002,  bls.  xiv.  94  http://www.landsvirkjun.is.  

  71  

að  skaðinn  verið  sem  minnstur.  Allt  vistkerfið  er  þó  viðkvæmt  þar  sem  farvegum  

áa   er   breytt   með   þessum   hætti   því   allt   plöntu-­‐   og   dýralíf   byggist   svo  mikið   á  

þeim.  Langtímaumhverfisáhrif  eru  því  ófyrirsjáanleg  og  það  verður  bara  að  bíða  

og  sjá  hvað  tíminn  leiðir  í  ljós  hvað  þau  varðar.  

 

5. Viðhorf  Indverja  til  vatns  Heilagleiki  vatns  er  mikill  á  Indlandi.  Vatnið  táknar  lífið  og  samkvæmt  trúnni  á  að  

koma  fram  við  það  af  virðingu  og  lotningu.  Þetta  viðhorf  kemur  ekki  á  óvart  þar  

sem  án  vatns  er  ekkert  líf.  Það  liggur  í  augum  uppi  að  það  sem  heldur  fólki  á  lífi  

sé   hafið   upp   og   reynt   að   tengja   við   guðina.   Slíkt   viðhorf   erfist   kynslóð   fram   af  

kynslóð  og  eru  enn  þann  dag   í  dag  haldnar  miklar  hátíðir  og  göngur  til  þess  að  

halda  upp  á  heilagleika  vatnsins  og  eru  tileinkaðar  guðunum.  Engin  efnahagsleg  

ástæða  liggur  að  baki  þessum  hátíðum  og  tilgangurinn  er  ekki  að  hagnast  á  þeim  

heldur  að  sjá  annað  gildi  vatnsins.  

  Vatnið   er   dýrmætt   og   það   er   látið   fara   sem   minnst   til   spillis.   Öll  

vatnsnotkun  er  úthugsuð  í  daglegu  lífi,  hvort  sem  það  er  til  drykkjar,  þvotta  eða  

almennrar   heimilisnotkunar.   Í   borgunum   er   vatnssalerni   með   öðru   sniði   en   á  

Vesturlöndunum,  þannig  að  miklu  minna  vatn  er  notað,   fólk  þrífur   sig  með  því  

safna  vatni   í  bala  og  þetta  venjulega  rennsli,  sem  Vesturlandabúar  eru  vanir,  er  

ekki   til   staðar.     Vatn   úr   flöskum   er   dýr  munaðarvara   sem   langfæstir   Indverjar  

leyfa   sér   að   njóta   og   þá   er   annað   hvort   drukkið   vatn   úr   krananum,   sem   getur  

verið  mjög  ólystugt  og  jafnvel  mengað,  eða  úr  lækjum  og  ám.  Þá  grípa  sumir  sem  

efni  hafa  til  þess  ráðs  að  kaupa  tæki  sem  síar  vatnið  og  hreinsar  það.  Kalt  vatn  er  

einnig  ekki  eitthvað  sem  allir  þekkja  á  Indlandi  og  alls  ekki  á  færi  þeirra  fátæku  

að  eiga.  Í  sveitunum  er  aðalatriðið  að  hafa  vatn  eða  á  í  nálægð  við  þorpið  til  þess  

að   hægt   sé   að   lifa   eðlilegu   lífi.   Allur   þvottur   fer   þar   fram   og   vatnsöflun   til  

matargerðar.   Það   er   algjört   grundvallaratriði   til   þess   að   líf   og  menning   nái   að  

blómstra.    

  Í   ritgerð,   sem   margir   indverskir   höfundar   hjálpuðust   að   við   að   skrifa  

„Water  Privatization  and  Implications  in  India,“  kemur  eftirfarandi  fram:  

 

  72  

Sameinuðu   þjóðirnar   hafa   viðurkennt   að   aðgangur   að   vatni   sé  

grundvallarmannréttindi,   og   þær   halda   því   fram   að   vatn   sér  

félagsleg   og   menningaleg   verðmæti,   ekki   bara   efnahagsleg  

verslunarvara.   Allt   frá   fornu   fari   hefur   vatn   á   heimsvísu   verið  

viðurkennt   sem   ómetanleg   auðlind.   Vatni   hefur   verið   safnað  

saman   á   Indlandi   allt   frá   upphafi   siðmenningar.   Ramayana,  

Mahabharata  og  ýmis  önnur  Vedarit,   auk  rita  búddista  og   jain-­‐

trúarmanna   innihalda   nokkra   kafla   um   vatnssöfnun   sem  

stendur   fyrir   tilvist   lífs   og   vatn   er   heiðrað   sem   lífgjafi   og  

viðvarandi  afl.95  

 

Ramayana   og   Mahabharata   eru   tvær   stærstu   fornsögur   Indverja   en   þær  

innihalda   t.d.   lýsingar   á   því   hvernig   skal   haga   sér.   Vedaritin   eru   einn   elsti  

hindúatexti  sem  til  er  og  eru  fyrrnefndar  sögur  hluti  af  honum.  Af  því  má  ráða  að  

meðhöndlun   vatns   hafi   lengi   verið   talin   mikilvæg   enda   hafa   Indverjar   þurft   í  

langan   tíma  að   laga  sig  að  aðstæðum  til  þess  að   lifa  af.  Búddatrúin  og   jainatrú,  

sem  er  gömul   trú  á   Indlandi,  byggist  á  því  að  gera  engum  öðrum  mein,  dýrum,  

pöntum  eða  mönnum.  Þær  eru  báðar  þess  eðlis  að  virðing  fyrir  vatninu  er  mikil  

vegna   þess   hve  mikilvægt   það   er   fyrir   forsendu   lífsins.   Lífið   er   heilagt   og   allir  

hlutar   þess   einnig.   Þess   vegna   eiga   Indverjar   erfitt   með   að   kyngja   því   að  

stórfyrirtæki,  Alþjóðabankinn  og  Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn  skapi  þær  aðstæður  

að  vatn  er  tekið  úr  náttúrulegum  farvegi  sínum  þar  sem  allir  hafa  sameiginlegan  

aðgang  að  því  og   í  staðinn  hafa  einungis  þeir  sem  hafa  mikið  af  peningum  milli  

handanna   efni   á   því.   Það   er   djúpur   hugmyndafræðilegur   ágreiningur   milli  

almennings  og  þeirra  sem  ráða  ferðinni.  Saga,  trú  og  menning  eru  ekki  virt  sem  

skyldi  miðað  við  mikilvægi  þessara  þátta  í  daglegu  lífi  Indverja.  

 Heilög   vötn   bera   okkur   handan   fjármálamarkaða   inn   í   heim  

hlaðinn   goðsögnum   og   sögum,   trú   og   bænum,   menningu   og  

hátíðarhalda.  Þetta  eru  heimar  sem  hjálpa  okkur  að  varðveita  og  

deila   vatni,   og   að   breyta   vöntun   í   gnægð.   Við   erum   öll   börn  

Sagars,   þyrst   í   vatn   sem   frelsar   okkur   og   gefur   okkur   líf   –  

                                                                                                                         95  Anitha   Sampath   og   Balakrishnan   Kedarnath   og   fleiri   höfundar.   „Water   Privatization   and  

Implications  in  India,“  grein  á  interneti,  bls.  1.  

  73  

líffræðilega  og  andlega.  Baráttan  um  Kumbh,  milli  guða  og  djöfla,  

milli   þeirra   sem   vernda   og   milli   þeirra   sem   eyðileggja,   milli  

þeirra   sem   næra   og   þeirra   sem   arðræna,   heldur   áfram.   Hvert  

okkar  hefur  hlutverk  í  þróunarsögu  framtíðarinnar.  Hver  okkar  

hefur  ber  ábyrgð  á  Kumbh  –  hrærigraut  hins  heilaga  vatns.96  

 

Þannig   endar   Vandana   Shiva   bókina   sína  Water  Wars:   Privatization,   Pollution,  

and  Profit.  Sagar  var  guð  hafsins  sem  réð  yfir  djöflum   jarðarinnar  en  sálir  sona  

hans  voru  hreinsaðir  af  Ganges  eftir  harða  baráttu  við  aðra  öfluga  guði.  Við  erum  

þannig  öll  synir  og  dætur  hans  því  við  höfum  tækifæri  til  að  hreinsa  okkur  í  hinu  

heilaga  vatni.  Kumbh  Mela  er  löng  pílagrímaferð  sem  venjulega  er  farin  á  fjórum  

stöðum  á  Indlandi  og  milljónir  manna  sýna  lotningu  sína  gagnvart  guðunum  og  

vatninu.  Að  verða  vitni  að  sambærilegum  atburðum  á   Indlandi  er  ólýsanlegt  og  

það  er  ekki  annað  hægt  en  að  heillast  og  hrífast  með  stemningunni  sem  skapast  í  

kringum  slíkar  hátíðir.  Það  er  ekki  annað  hægt  en  að  smitast  af  þeirri  hugsun  að  

vatn  sé  það  dýrmætasta  sem  við  eigum.  

 

6. Viðhorf  Íslendinga  til  vatns  Einnig  er  mjög  áhugavert  að  athuga  og  velta  fyrir  sér  viðhorfi  til  vatns  á  Íslandi.  

Hvernig   skiptir   það   okkur  máli?   Getum   við   einhvern   tímann   samsamað   okkur  

þeirri  tilfinningu  að  vatn  sé  dýrmætt  eins  og  gull  þegar  við  höfum  svona  mikið  af  

því  og  göngum  að  því  sem  gefnu?  Verðum  við  firrt  alvarleika  málsins  í  sambandi  

við  vatnsskort,  hreint  vatn  og  verðum  við  að  upplifa  vandamálið  á  eigin  skinni  til  

þess  að  skilja  það?    

  Vatn  er  eitthvað  sem  Íslendingar  eiga  mikið  af  og  þess  vegna  er  sú  hugsun  

fjarri  okkur  að  vatnsskortur  geti  einhvern  tímann  orðið  á  Íslandi.  En  það  er  ekki  

þar  með  sagt  að  það  losi  okkur  undan  þeirri  ábyrgð  að  íhuga  það  vandamál  sem  

steðjar   að   komandi   kynslóðum   í   sambandi   við   vatnsskort   og   virkilega   að  meta  

það  sem  við  höfum.  Milljónir  manna  þurfa  nú  þegar  að  glíma  við  þetta  vandamál  

og   það   sem   gerir   þetta   svona   erfitt   er   að   það   snýst   ekki   um   hvort   fólk   eigi  

húsaskjól,   falleg   föt,   borði   góðan  mat   eða   taki   eitthvað   af   þeim   lífsgæðum   sem  

gefnum,  sem  við   teljum  nauðsynleg,  heldur  snýst  það  einfaldlega  um  hvort   fólk                                                                                                                            96  Vandana  Shiva,  Water  Wars:  Privatization,  Pollution,  and  Profit,  London  2002,  bls.  139.  

  74  

geti  lifað  af.  Vandinn  er  alltaf  til  staðar  hvort  sem  við  viðurkennum  hann  eða  ekki  

eða  hvort  við  látum  okkur  standa  á  sama  eða  ekki.  Þá  kemur  að  næstu  spurningu:  

Hvernig  kemur  þetta  okkur  við  ef  við  erum  svona  vel  sett  sjálf?  Skiptir  það  okkur  

raunverulega  einhverju  máli  hvernig  fólk  úti  í  hinum  stóra  heimi  hefur  það,  hvort  

það  þjáist  eða  ekki?  Svarið  við  þessari  spurningu  er  að  það  ætti  að  skipta  okkur  

máli   þótt   ekki   væri   nema   vegna   þess   að   slíkt   hið   sama   gæti   hent   okkur   einn  

daginn.   Ef   fyrirhyggjan   er   nánast   engin   og   vandamálið   ekki   viðurkennt   sem  

skyldi  þá  mun  koma  að  því  að  fólk  hér  á   landi  standi   í  sömu  sporum  og  „hinir“.  

Hreint  vatn  er  ekki  óþrjótandi  auðlind  og  það  gæti  gengið  okkur  úr  greipum  ef  

við  förum  ekki  vel  með  það  og  íhugum  hvernig  framtíð  okkar  gagnvart  því  eigi  að  

vera  háttað.  Ef  það  er  einhvern  tímann  tími  til  að  læra  af  reynslu  annarra  þá  er  

það  núna.  

  Dagur   vatnsins   er   22.   mars   ár   hvert   og   stendur   Íslenska  

vatnafræðinefndin   fyrir   því   að   halda   hann   hátíðlegan   hér   á   landi.   Hlutverk  

nefndarinnar  er  að   fara  með  Alþjóðasamstarf  á  sviði  vatnafræði   innan  vébanda  

Menningarstofnunar  sameinuðu  þjóðanna,  UNESCO.    

 Hinn   árlegi   dagur   vatnsins   er   helgaður   umræðu   um   sértæk  

viðfangsefni   sem   varða   vatn   og   verndun   vatnsauðlindarinnar.  

Viðfangsefnið  í  ár  [2010]  er  að  miðla  upplýsingum  um  tækifæri  

og   hættur   sem  varða   vatnsgæði   og   stuðla   að   því   að   vatnsgæði  

skipi   þýðingarmikinn   sess   í   vatnsstjórnun.   Markmið  

ráðstefnunnar  er  að  vekja  umræðu  hérlendis  meðal  hagsmuna-­‐  

og   eftirlitsaðila   um   vatnsgæði   og   stjórnun  

vatnsauðlindarinnar.97  

 

Margir   hafa   tekið   þátt   í   þeirri   umræðu   sem   skapast   á   þessum   degi   og   er  

þarfaþing  að  halda  henni  uppi  á  Íslandi.  Þar  er  t.d.  fjallað  um  vatnsgæði  á  Íslandi,  

frumvarp  til  laga  um  stjórn  vatnamála,  vatnsvernd,  þáttur  vistkerfa  í  að  viðhalda  

vatnsgæðum   o.s.frv.   Gunnar   Hersveinn,   rithöfundur   og   heimspekingur,   hélt  

erindi  á  Degi  vatnsins  árið  2010  sem  hann  kallaði  „Vatnsþanka.“  Þar  bendir  hann  

m.a.   á   að   Íslendingar   séu   klofnir   í   afstöðu   sinni   gagnvart   verðmætum  

                                                                                                                         97  http://www.vedur.is/vatnafraedinefndin.    

  75  

náttúrunnar   annars   vegar   og   hins   vegar   hvernig   hægt   sé   að   umbreyta   þeim   í  

eitthvað   annað   okkur   til   hagsbóta.   Hann   talar   um   hvað   grunnvatnið   okkar   sé  

mikilvægt,  jafnvel  ómetanlegt  og  við  þurfum  að  huga  vel  að  því  hvernig  við  förum  

með  þessa  auðlind  okkar.  Hann  segir:  

 Það   virðist   vera   ógæfa   manna   um   víða   veröld   að   sjá   ekki  

perluna   sem   stendur   þeim   til   boða   vegna   þess   að   perlufestin  

hangir   [ofar]   huga   þeirra.   Um   þessa   reglu,   þennan   ókost,   hafa  

óteljandi   skáldsögur   verið   skrifaðar:   við   föllum   of   oft   í   sömu  

gryfjuna.  Keppumst  við  að  vera   fremst  þjóða   í  einhverju,  best   í  

heimi  í  einhverju  öðru  en  liggur  beinast  við.98  

 

Nýtum  við   vatnsauðlind   okkar   til   þess   að   öðlast   eitthvað   sem  er   svo   ekki   þess  

virði?  Svarið  er  ekki  augljóst  en  þó  er  mikilvægt  að  viðurkenna  að  gjaldið  er  hátt  

við  stórfellda  röskun  á  náttúru.  Að  því  getur  komið  að  við  þurfum  að  borga  mikið  

fyrir   það,   sérstaklega   ef   óafturkræf   eyðilegging   hefur   átt   sér   stað.   Mér   finnst  

Gunnar  hitta  naglann  á  höfuðið  þegar  hann  segir:  

 Færa  má  sterk  rök  og  ástæður  fyrir  því  að  íbúar  þessarar  týndu  

eyju  í  Atlantshafi  ættu  að  veita  íslenskri  náttúru,  sögu  og  tungu  

fulla  virðingu  og  ganga  um  þessi  gæði  með  lotningu  í  hjarta.  Sú  

hegðun  er  ekki  meðfædd  heldur  er  hún  dyggð  sem  þarf  að  læra.  

Verðmætum   er   auðvelt   að   glata.   Dyggðin   náttúruvernd   verður  

aðeins   lærð,   hana   þarf   að   velja,   æfa   og   rækta   með   sér.   Færa  

mætti  rök  fyrir  því  að  þetta  sé  einnig  skylda  þjóðarinnar.99  

 

Að   læra   að   bera   virðingu   fyrir   því   sem   ætti   að   skipta   okkur   mestu   máli   í  

framtíðinni  og  hugsa  sem  svo  að  það  sé  bæði  skylda  okkar  sem  einstaklinga  og  

sem  þjóðfélags  að  varðveita  bæði  vatnsauðlindir  okkar  og  náttúru.  Þetta  er  það  

sem  mun  halda  mönnunum  á  lífi  í  framtíðinni.  Einnig  er  mikilvægt  að  við  losum  

okkur  við  þá  mýtu  að  það  eina  sem  sé  gott  fyrir  mennina  sé  nýting  alls  sem  þeir  

eiga  og  að  þeir  þurfi  að  temja  náttúruna  til  þess  að  farnast  vel.    

                                                                                                                         98  Gunnar  Hersveinn,  „Vatnsþankar,“  grein  á  interneti,  bls.  2.  99  Sama  erindi,  bls.  2.  

  76  

  Við   lærum   af   því   sem   fyrir   okkur   ef   haft   og   við   öpum   upp   eftir   öðrum  

bæði   sjónarmið   og   skoðanir.   Þarna   er   okkar   veikleiki   í   sambandi   við  

náttúruvernd,   það   virðist   vanta   almenna   vakningu   á   Íslandi   fyrir   náttúruvernd  

og  ef  við  ölumst  ekki  upp  við  þá  hugmynd  þá  er  enn  erfiðara  að  læra  umhyggju  

fyrir   náttúru   seinna   meir.   Það   er   þó   alls   ekki   of   seint   að   kenna   Íslendingum  

hvernig  fara  eigi  með  vatnið  okkar  og  það  er  einmitt  það  sem  við  þurfum  að  gera.  

Bæði  vegna  hagsmuna  okkar  núna  og   í   framtíðinni  en  einnig  vegna  þess  að  við  

verðum   einfaldlega   ánægðari   með   okkur   sjálf   sem  manneskjur.   Þess   vegna   er  

gott  framtak  að  halda  Dag  vatnsins  ár  hvert  á  Íslandi,  til  þess  að  umræður  skapist  

og   athygli   sé   vakin   á   málefninu.   Þó   þyrfti   enn   meira   að   gerast   og   ákveðin  

grundvallarbreyting  á  viðhorfum  gagnvart  vatni  að  verða.  

 

7. Mikilvægi  umræðunnar  Það   er   ekkert   síður   mikilvægt   fyrir   Íslendinga   að   huga   að   vatns-­‐   og  

náttúruumræðu   heldur   en   fyrir   íbúa   úti   í   hinum   stóra   heimi.   Viðhorfið   er  

stundum   ekki   það   sama   en   þörfin   fyrir   vatnið   er   þó   nákvæmlega   eins,   sú  

grundvallarþörf  sem  við  höfum  hvar  sem  við  búum.  Það  er  mikið  menningaráfall  

fyrir   Vesturlandabúa   að   koma   til   Indlands   og   þurfa   að   tileinka   sér   þá  

vatnsnotkun  sem  tíðkast  þar  enda  leyfa  Indverjar  okkur  oft  og  tíðum  að  halda  í  

okkar  siði  en  við  þurfum  þá  bara  að  borga  aukalega  fyrir  það  en  það  er  einmitt  

nokkuð  sem  venjulegur  Indverji  hefur  ekki  efni  á.  Þvílíkur  lúxus  að  láta  renna  úr  

krana,   vökva   garðinn,   þrífa   föt,   líkama   og   híbýli  með  nánast   fullkomnu   vatni   –  

svo  ekki  sé  minnst  á  alla  vatnsnotkunina  í  iðnaði  og  til  framleiðslu  matar  og  vöru  

sem  við   tileinkum  okkur.  Það  er  átakanlegt  að   sjá  með  eigin  augum  hvað  aðrir  

þurfa  að   lifa  við  og  uppgötva  að  það  sem  við  tökum  sem  gefnu  eru  forréttindi   í  

augum  flestra  annarra  manneskja  sem  lifa   í  þessum  heimi.  En  sú  reynsla  vekur  

mann   þó   af   værum   blundi   og   rífur   mann   inn   í   raunveruleikann,   þ.e.   þann  

raunveruleika  sem  gæti  vel  hellst  yfir  okkur,  þá  betur  settu,  í  framtíðinni.    

  Að   tala   um   af   hverju   vatn   er   mikilvægt   tengist   einnig   því   hvernig   við  

förum  með  það,  t.d.  í  sambandi  við  grunnvatnstöðu,  nýtingu  áa,  boranir  í  jörðu  af  

ýmsum   ástæðum   o.s.frv.   Slíkar   aðgerðir   þurfa   að   vera   úthugsaðar   ef   þær   eru  

nauðsynlegar   á   annað   borð   og   það   þarf   að   breyta   því   hvernig   við   hugsum   um  

  77  

vatnið,  þ.e.  að  við  metum  það  að  verðleikum,  hvort  sem  það  sé  efnahagslega  eða  

tilfinningalega.   Ef   við   berum   hagsmuni   okkar   fyrir   brjósti,   í   nútímanum   og   til  

framtíðar,   þurfum   við   að   huga   að   stórframkvæmdum   eins   og   Kárahnjúkum.  

Miðað   við   rótið,   breytingu   árfarvega   og   óeðlilega   vatnssöfnun,   þá   get   ég   ekki  

ímyndað  mér  að  fólk  vilji  leggja  í  slíkt  um  allt  land  með  tilheyrandi  afleiðingum.  

Ef  við  verðum  meðvitaðri  um  vatn  og  hvers  virði  það  er  þá  hlýtur  meiri  umhyggja  

fyrir  varðveislu  þess  og  metnaður  að  koma  í  kjölfarið.  

  Á   Indlandi,   sem   og   í  mörgum   öðrum   löndum   en   þó   sérstaklega   í   þriðja  

heiminum,   er  mengað   vatn   algengt   og   vatnstengdir   sjúkdómar   svo   algengir   að  

umræða  um  slík  vandamál  verður  mikilvægari  með  hverju  árinu.  Það  er  betra  að  

byrgja  brunninn  áður  en  barnið  dettur  ofan  í  hann.  Mun  auðveldara  og  ódýrara  

er   að   fyrirbyggja   mengun   og   vernda   þær   tæru   auðlindir,   sem   til   eru,   en   að  

hreinsa   það   vatn   sem   þegar   er   mengað.   Þannig   að   þekking,   lærdómur   fyrri  

kynslóða   og   sparsamleg   neysla   eru   mikilvæg   og   jafnvel   lífsnauðsynleg   þegar  

koma  á  með   lausnir  á  vandamálinu.  Ef  útskýrt  er   fyrir   fólki  –   sama  hvaða  stétt  

það  tilheyrir  eða  hversu  margar  rúpíur    eru  í  vasanum  –  hverjar  ástæðurnar  fyrir  

vatnsskorti   eða   mengun   eru   og   hverjar   úrlausnirnar   eru,   er   strax   kominn  

grundvöllur   fyrir   úrbótum.   Og   með   hjálp   og   vilja   þeirra,   sem   um   stjórnvölinn  

halda,  væri  hægt  að  styrkja  stoðir  hvers  bæjarkjarna  eða  samfélags  fyrir  sig  með  

virðingu  fyrir  því  svæði  sem  um  ræðir  í  staðinn  fyrir  að  leita  í  stórtækar  aðgerðir  

eins  og  stórar  stíflur  eða  einkavæðingu  vatns.  Meginmarkmiðið  ætti  að  vera  að  

allir  hefðu  aðgang  að  hreinu  vatni.  

  Að  vera  nægjusamur  og  í  raun  þakklátur  fyrir  það  ef  aðgangur  að  vatni  er  

nægur   er   góð   hugsun   en   er   hún   raunhæf?   Íslendingar   lifa   við   það   að  

vatnsaðgangur  sé  eðlilegur  hlutur  og  þess  vegna  hirðum  við   lítið  um  að  vernda  

flæðið  sem  því  fylgir.  Við  erum  andvaralaus  fyrir  öðrum  aðstæðum  en  þeim  sem  

við  þekkjum  og  þá  fellur  í  gleymsku  reynsla  annarra.    

  M.  K.  Gandhi  var  frægur  trúarleiðtogi  Indverja  og  lagði  sitt  af  mörkum  til  

að  land  hans  öðlaðist  sjálfstæði  frá  Bretum  árið  1947.  Hann  var  mikill  friðarsinni  

og   trúði   á   aðgerðir   án   ofbeldis.   Hann   lifði   án   munaðar   og   leitaðist   ekki   eftir  

efnislegum   gæðum.   Hann   var   grænmetisæta   að   hindúasið   og   reyndi   að   fylgja  

sannfæringu  sinni  á  öllum  sviðum  lífsins.  Hann  á  að  hafa  sagt  fræga  setningu  sem  

hljómar   svo:   „Jörðin  getur   fullnægt  þörfum  allra   en   ekki   græðgi   fárra.“   Þetta   er  

  78  

falleg  setning  sem  er  fullkominn  boðskapur  sem  allir  ættu  að  fara  eftir.  Þó  er  hún  

því  miður  óraunhæfa  og  fyrir  því  eru  tvær  ástæður.  Í  fyrsta  lagi  verður  að  svara  

þeirri  spurningu  hverjar  þarfir  hvers  og  eins  eru  og  í  öðru  lagi  þarf  að  horfast   í  

augu  við  það  efnahagslega  lögmál  sem  við  fylgjum  í  heiminum.    

  Ef   sú  þörf   væri   látin   ráða   sem  Vesturlandabúar  hafa   fyrir   vatn  eða  bara  

fyrir   náttúruauðlindir   yfirleitt   og   ef   allir   í   heiminum   færu   eftir   því   lífsmynstri  

sem   Vesturlandabúar   lifa   eftir,   þá   myndu   auðlindirnar   fljótt   þurrkast   út.  

Neyslumynstrið   er   svo   gerólíkt   heimshluta   á   milli   að   erfitt   væri   fyrir   okkur   á  

Vesturlöndum  að  lifa  eftir  því  sem  Gandhi  ætlaðist  til  og  hélt  fram  miðað  við  hans  

lífssýn.  Hvernig  eigum  við  sem  erum  svo  góðu  vön  að  breyta  til?  Þetta  á  ekki  bara  

við  daglegt  líf  og  venjur  mismunandi  menningarheima,  heldur  er  efnahagslegum  

auði  mjög  misskipt  og  ekki   lítur  út   fyrir  að  það  eigi  eftir  að  breytast  gífurlega   í  

náinni  framtíð.  Alltaf    verður  einhver  einstaklingur  eða  ríki  sem  ráða  yfir  öðrum,  

hvort  sem  það  er  beint  eða  óbeint.  En  ef  óbreytt  ástand  og  óréttlæti  heldur  áfram  

að  líðast  þá  er  hætta  á  að  við  missum  einmitt  þessi  góðu  lífsgæði  ef   illa  er  farið  

með  þau.  Mér  finnst  liggja  beinast  við  að  fara  einhvern  milliveg  en  um  leið  og  við  

förum  að  gera  okkur  grein  fyrir  mikilvægi  vatnsauðlinda  og  náttúru  þá  getum  við  

lært   að   haga   okkur   samkvæmt   því.   Við   getum   ekki   réttlætt   græðgi   okkar   sem  

einföld  lífsgæði  heldur  taka  alvarlega  til  umhugsunar  ný  gildi  og  breytta  afstöðu  

til  náttúru.  Ef  við  viljum  ekki  gera  það  fyrir  aðra  þá  getum  við  allavega  gert  það  

fyrir  okkur  sjálf.  

 

8. Afturhvarf  til  fortíðar  Nú  hef   ég   fjallað   um   Indland  og   Ísland  og  mörgum  kann   að   koma  það   spánskt  

fyrir  sjónir  að  svo  gerólíkar  þjóðir  séu  bornar  saman.  Ísland  er  eitt  ríkasta  land  

heims  og  almenn  velsæld  er  mikil.  Aðstæður  eru  allt  aðrar  á  Indlandi  eins  og  þarf  

varla  mikið  að  útlista.  Þó  þarf  ekki  að  fara  langt  aftur  í  tímann  til  að  koma  auga  á  

svipaða   erfiðleika   á   Íslandi.   Hér   hefur   alls   ekki   verið   auðvelt   að   búa   í   gegnum  

aldirnar   og   fólk   hefur   þurft   að   þjást   og   berjast   fyrir   því   að   lifa.   Það   er   mikill  

munur   milli   kynslóða   því   tækniframfarir   hafa   verið   miklar   sem   auðvelda   hið  

daglega  líf  til  muna.  Rafmagn  hefur  bætt  lífskjörin  mikið;  betri  samgöngur,  aukin  

menntun   o.fl.   hefur   aukið   lífsgæði   og   peningaauður   hvers   einstaklings   hefur  

  79  

aukist.   Indverjar   vilja   stefna   að   þessu   því   að   lífsstíll   Vesturlandabúa   er  

eftirsóknarverður.   Hver   vill   ekki   vinna   auðveldari   störf   með   meiri   frítíma   og  

afkomu?  Hver  vill  ekki  vera  ríkur  og  geta  boðið  börnum  sínum  upp  á  betra  líf?    

  Með   þetta   í   huga   ber   að   skoða   þá   gagnrýni   sem   hefur   komið   frá  

virkjunarsinnum  um  að  náttúruverndarsinnar  sjái  ekki  kosti  þess  að  iðnvæða  né  

heldur  þær  framfarir  sem  iðnvæðingunni   fylgja.  Ef  siðferði  gagnvart  náttúrunni  

fer  að  yfirtaka  siðferði  gagnvart  mönnum  þá  sé  það  stöðnun  og  jafnvel  afturhvarf  

til   fortíðar.  Sú  gagnrýni  að  horft  sé  of  rómantískum  augum  til   fortíðar,  þar  sem  

menn  lifðu  í  mun  meiri  nálægð  við  náttúruöflin  og  lífsafkoma  var  algjörlega  undir  

þeim  komin,  er  réttlætanleg  og  mikilvægt  að  svara  henni.  Til  þess  að  menga  sem  

minnst  og  ganga  sem  minnst  á  auðlindir   jarðar  væri   freistandi  að  segja  að  best  

væri  ef  við  tækjum  upp  það  lífsmynstur  sem  var  fyrir  iðnvæðingu  og  hætta  öllu  

sem  eyðileggur  umhverfið  eins  og  virkjunum,  borunum,  vegalagningum,  lagningu  

rafmagnslína  o.s.frv.  Það  er  þó  mjög  óraunsær  möguleiki  að  ætla  fólki  að  gefa  allt  

upp  á  bátinn  vegna  náttúruverndarsjónarmiða  og  það  verður  seint  gert.  Því  einu  

gildir   hvar   fólk   stendur,  með   eða   á  móti   t.d.   stórum  virkjunum,   þá   nýtur   þorri  

fólks  þeirra  gæða  sem  nútímasamfélag  býður  upp  á.    

  Einstaka  hópar  hafa  tekið  sig  til  og  gerst  fullkomlega  sjálfbærir  og  lifað  á  

sólarorku  og  á  landsins  gæðum  þrátt  fyrir  að  hafa  val  um  annað.  Slík  hugsjón  er  

virðingarverð   en   verður   þó   að   teljast   óraunhæf   ef   hún  ætti   að   ganga   yfir   alla.  

Fæstir  velja  að  lifa  þannig  lífi  ef  annað  stendur  til  boða.  Einnig  hefur  fólk  tekið  sig  

saman,   farið   hálfgerðan  milliveg   og   búið   til   hverfi   þar   sem  hús   eru   unnin  með  

óhefðbundnum   hætti.   Sem   dæmi   um   það   má   nefna   Michael   E.   Reynolds,  

bandarískan   arkitekt,   sem   hefur   lagt   mikinn   metnað   í   að   gera   hús   úr  

endurvinnanlegum  efnum  eins   og   plastflöskum  og   gúmmídekkjum.  Híbýlin   eru  

þannig  gerð  að  regnvatni  er  safnað  saman  í  gegnum  rennur  á  þakinu  sem  íbúar  

nota   svo   til   þvotta,   drykkjar   o.s.frv.   Engar   rafmagnslínur,   gaslínur   eða  

holræsisrör   liggja   frá   húsunum   og   eiga   þau   þannig   að   vera   mjög  

umhverfisvæn.100  Þetta   krefst   þó   nokkuð   meiri   vinnu   dag   hvern   við   venjuleg  

heimilisstörf   en   hugmyndin   er   góð   engu   að   síður   og   kannski   verður   framtíðin  

eitthvað  í  líkingu  við  þetta.    

                                                                                                                         100  Oliver  Hodge,  Garbage  Warrior,  heimildarmynd  um  Michael  E.  Reynolds,  2007.  

  80  

  Á   vissan   hátt   má   líkja   þessu   sjálfbæra   lífi   við   daglegt   líf   hjá   mörgum  

Indverjum.  Oft   eru  húsakynni  gerð  úr  því   sem  hendi  er  næst  og  allt  notað  sem  

hægt  er  að  nota.  Það  er  gott  á  vissan  hátt  en  ómögulegt  á  annan.  T.d.  væri  óskandi  

að  Vesturlandabúar  tækju  sér  til  fyrirmyndar  nýtni  Indverja  á  hverjum  hlut  sem  

til  er  en  á  hinn  bóginn  er  það  samt  ekki  eftirsóknarvert   líf  að   lifa  við   fátækt  og  

erfiðleika.  Öfgarnar   eru  miklar   í   báðar   áttir   og   ástandið  beggja   vegna  þyrfti   að  

breytast.    

  Í   tengslum   við   hugleiðingar   um   afturhvarf   til   fortíðar   skal   sögunni   nú  

vikið  að  stífludæmunum  tveimur  sem  fjallað  er  um  í  þessari  ritgerð.  Í  fyrsta  lagi  

væri  betra  að   tala  um  viðvarandi  ástand  á   Indlandi   frekar  en  afturhvarf.  Þar  er  

hugmyndin  að  færa  Indverja  nær  því  sem  við  köllum  nútíma  með  því  að  byggja  

stórar  stíflur  til  virkjunar.  Það  er  staðreynd  að  mjög  brösuglega  gengur  að  flytja  

rafmagn   til   allra   Indverja   enda   er   Indland   stórt   land   og   fjölmennt.   Ef   það   á   að  

ganga  upp  verður  að   finna   lausnir   sem  borga   sig   til   þess   að   færa   Indverja  nær  

Vesturlöndunum   hvað   lífsstíl   varðar   ef   það   er   ósk   þeirra.   Vandinn   við   stórar  

stíflur   eins   og   Sardar   Sarovar-­‐stífluna   er   umfang   hennar   og   slæm   áhrif   á  

umhverfi,   náttúru   og   fólk.   Það   gerir   augljóslega   ekki   sama   gagn   og   vonast   var  

eftir  þegar  afleiðingarnar  eru  teknar  með   í  reikninginn.  Þannig  að  mótrök  gegn  

þeim   sem   segja   að   eina   lausnin   til   þess   að   iðnvæða   Indverja   sé   þessi   mikla  

framkvæmd  eru  þau  að  tilgangurinn  helgar  ekki  meðalið   í  þessu  tilfelli  og  áður  

ætti   að   íhuga   alvarlega   aðrar   lausnir   sem   kæmi   sér   betur   fyrir   almenning   og  

umhverfi.  

  Á  Íslandi  er  auðveldara  að  tala  um  afturhvarf  því  almenningur  hefur  það  

mjög  gott  og  býr  við  ýmis  þægindi  sem  honum  finnst  orðin  eðlileg  og  sjálfsögð.  

En   eins   og   ég   nefndi   áðan   þá   er   ekki   langt   síðan   Íslendingar   fóru   að   venjast  

slíkum  munaði.  Mannfólkið  er  þó  fljótt  að  aðlaga  sig  aðstæðum  og  það  væri  erfitt  

að  taka  upp  þráðinn  frá  því  fyrir  t.d.  100  árum.  Í  sambandi  við  virkjanir  tel  ég  að  

almenns  misskilnings  gæti  þess  efnis  að  allir  sem  eru  á  móti  Kárahnjúkavirkjun  

séu   á   móti   öllum   virkjunum.   Við   þurfum   rafmagn   til   daglegra   nota   og   til   að  

fyrirtæki  geti  starfað;  það  er  engin   launung  á  því  að  rafmagn  er  nauðsynlegt   til  

þess   að   samfélagið   gangi   eins   og   það   gerir   í   dag   og   einhvers   staðar   þarf   að   fá  

þessa   orku.   En   með   þessum   orðum   sögðum   þá   beinist   gagnrýni   gegn  

Kárahnjúkavirkjun   að   öðrum   þætti,   þ.e.   ekki   endilega   að   því   að   hún   framleiði  

  81  

rafmagn  heldur  að  því  í  hvað  orkan  fer  en  það  skiptir  gríðarlega  miklu  máli.  Við  

hefðum     aldrei   þurft   svona   stóra   stíflu   með   þessum   miklu   afleiðingum   fyrir  

umhverfið   til   að   mæta   þörfinni   fyrir   „venjulega“   rafmagnsnotkun.   Stíflan   var  

byggð  í  alveg  sérstökum  tilgangi:  til  þess  að  bræða  ál.  Gagnrýnin  beinist  því  ekki  

að  virkjun  almennt  heldur  þeim  stíflum  sem  byggðar  eru  fyrir  þennan  gríðarlega  

orkufreka   iðnað.   Þar   liggur  hundurinn   grafinn;   gagnrýnin  hefur   ekkert   að   gera  

með  að  fara  100  ár  aftur  í  tímann  og  byrja  að  lifa  eins  og  þá  tíðkaðist  heldur  felst  

hún   í   því   að   fleiri   hliðar   virkjana   eru   ekki   teknar   inn   í   dæmið   og   einblínt   er   á  

þessa  einu  lausn,  hina  gríðarstóru  Kárahnjúkavirkjun.    

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  82  

Lokaorð    

„Blátt  gull“  er  ekki  rangnefni  yfir  vatnið.  Það  gefur  okkur  allt  sem  við  eigum  og  ef  

við   ættum   að   velja   milli   gulls   og   vatns   væri   valið   auðvelt.   Þess   vegna   er   full  

ástæða  til  þess  að  tala  um  siðfræði  vatns  í  sömu  andrá  og  við  tölum  um  siðfræði  

náttúru.  Þessi  fræði  eru  samtvinnuð  og  ættu  líka  að  vera  það  í  þjóðarumræðu  og  

sál.  Það  ætti  ekki  aðeins  að  vera  fræðimanna  að  íhuga  hvers  virði  náttúra  og  vatn  

eru  okkur  eða  hvaða  gildi  þau  hafa  heldur  ættu  allir  að  huga  að  því  persónulega  

og  einnig  samfélagslega.    

  Þrátt   fyrir   að   náttúrusiðfræði   sé   frekar   ný   grein   þá   hefur   samband  

náttúru  og  manna  vafist  fyrir  hugsuðum.  Er  maðurinn  sérstakur  í  náttúrunni  eða  

er  hann  einfaldlega  einn  af  dýrunum?  Mennirnir  vilja  halda  upp  á  sérstöðu  sína  

sem  má  rekja  til  meðvitundar  þeirra  um  sjálfa  sig  sem  vitsmunaverur.  Við  gerum  

okkur   grein   fyrir   því   að   gjörðir   okkar   hafa   afleiðingar   og   þess   vegna   er   þess  

krafist  af  okkur  að  hugsa  vel  um  það  hvernig  við  aðhöfumst  í  umhverfi  okkar  og  

náttúru.    

  Ég   hef   hér   fjallað   um   tvær   stíflur,   Sardar   Sarovar-­‐stífluna   á   Indlandi   og  

Kárahnjúkastíflu   á   Austfjörðum   en   báðar   hafa   þær   verið   umdeildar   í  

heimalöndum   sínum.   Í   ritgerðinni   hef   ég   sýnt   fram   á  mikilvægi   þess   að   skoða  

rökstuðning   bæði   með   og   á   móti   slíkum   framkvæmdum   svo   heildstæðari   sýn  

fáist  á  þær.  Ég  tel  mjög  mikilvægt  að  fleiri  þættir  en  efnahags-­‐  og  hagfræðirök  séu  

teknir   til   greina   og   tilfinningar,   heilagleiki   og   fagurfræðileg   gildi   séu   einnig  

skoðuð.  Því  þegar  öllu  er  á  botninn  hvolft  þá  höfum  við  takmarkaðar  auðlindir  til  

afnota  og  ákvarðanir  okkar  skipta  máli,  bæði  fyrir  okkur  sjálf  en  einnig  börn  og  

barnabörn.  Við  þurfum  að  staldra  við  og  spyrja  okkur  hvað  raunverulega  skiptir  

okkur  mestu  máli.  Hvernig  líf  viljum  við  eiga  og  hvernig  samband  viljum  við  hafa  

við  umhverfi  okkar?  Með  því  að  svara  þessum  spurningum  og  skoða  hvernig  við  

segjum   frá   okkar   reynslu   og   upplifunum   er   hægt   að   finna   siðfræðilegan  

grundvöll  fyrir  náttúruna  í  lífi  okkar  því  hún  kemur  okkur  beint  við.    

  Með  því  að  huga  að  siðfræði  vatns  og  náttúru   í  ákvarðanatöku  okkar  og  

vatnsstjórnun  er  hægt  að  finna  betri   leiðir  til  þess  að  finna  farsælli  niðurstöður  

sem   koma   sem   flestum   vel.   Það   þarf   að   huga   að   fleiri   þáttum,   taka   tillit   til  

mismunandi  sjónarmiða,  hlusta  á  allar  raddir  sem  viðkoma  málinu  til  þess  að  fá  

  83  

heilsteypta  mynd   af   hverju   dæmi   fyrir   sig.   Hver   ákvörðun   er   sérstök   og   hvert  

dæmi  er  einstakt.  Hver  lækur  og  á  eru  sérstök  og  mikilvæg.  Í  stóra  samhenginu  

ættu  allir  að  sjá  það.  Við  ættum  líka  að  geta   lært  af  reynslu  annarra.  Við  getum  

t.d.  lært  mikið  af  Indverjum  og  þeir  af  okkur.  Við  verðum  að    bera  sömu  virðingu  

gagnvart  náttúrunni  og  vatninu  eins  og  við  gerum  gagnvart  öðru  mannfólki.  Það  

mun  á  endanum  koma  okkur  vel.  

  Heilagleiki   býr   í   náttúrunni   og   í   okkur   sjálfum.   Upplifun   í   náttúru   og  

reynsla  hvers  og   eins   er   ómetanleg  og  ætla   ég   að   enda   ritgerðina   á  því   að   láta  

Helga  Valtýsson  um  að  lýsa  sinni  reynslu:  

 Öræfanótt:  Aleinn  í  Guðs  víðum  geimi.  Öræfi,  fjöll  og  hreindýr  á  alla  

vegu.  Félagar  mínir   fjarri.   [...]  Hugurinn  svífur.  Sálin  starfar.  Nóttin  

er   hljóð   og   full   af   friði,   svölum  og  hreinum,   ástríðulausum.   Það   er  

sem   öll   líkamleg   tengsl   við   umheiminn   séu   rofin.   Sálin   er   ein,  

barmafull   af   friði   og   geimvíðri   kyrrð   næturinnar.   Orðlaus   og  

almælandi.   Aldir   og   eilífð   streyma   gegnum   hana   eins   og   hægur  

niður  með  ólýsanlegri  ljúfri  unaðskennd.-­‐-­‐-­‐101  

 

Þessi   tilfinning   gefur  mönnum   ástæðu   til   þess   að   hugsa   um   sjálfa   sig   í   stærra  

samhengi  og  gefur  lífinu  annað  og  meira  gildi  en  liggur  í  efnahag  og  framförum.    

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                                                                                         101  Helgi  Valtýsson,  Á  hreindýraslóðum:  öræfatöfrar  Íslands,  Akureyri  1945,  bls.  57.  

  84  

Heimildaskrá    

Andri  Snær  Magnason.  Draumalandið:  Sjálfshjálparbók  handa  hræddri  þjóð.  

Reykjavík:  Mál  og  menning,  2006.  

 

Brown,  Peter  og  Schmidt,  Jeremy.  „An  Ethic  of  Compassionate  Retreat.“  Water  

Ethics:  Foundational  Readings  for  Students  and  Professionals.  Ritstj.  Peter  

G.  Brown  og  Jeremy  J.  Schmidt.  Washington:  Island  Press,  2010:  265−286.  

 

Gadgil,  M.  og  Guha,  R.  „Ecological  Conflicts  and  the  Environmental  Movement  in  

India.“  Development  and  Change.  ©Institute  of  Social  Studies.  Oxford:  

Blackwell  Publisher,  1994:  101-­‐136.  

 

Gadgil,  M.  og  Guha,  R.  This  Fissured  Land:  An  Ecological  History  of  India.  New  

York:  Oxford  University  Press,  1992.  

 

Guðbjörg  R.  Jóhannesdóttir.  „Fagurfræðilegt  gildi  íslenskrar  náttúru,“  grein  á  

interneti,  2010.  Skoðað  7.  janúar  2013.  

<https://heimspeki.hi.is/?p=1405>  

 

Gunnar  Hersveinn.  „Vatnsþankar,“  grein  á  interneti,  2010.  Skoðað  2.  september  

2010.  

<http://www.vedur.is/media/vatnafar/radstefnur/GunnarHersveinn_vat

n2010.pdf/>  

 

Helgi  Valtýsson.  Á  hreindýraslóðum:  öræfatöfrar  Íslands.  Akureyri:  Bókaútgáfan  

Norðri  h.f.,  1945.  

 

Hodge,  Oliver  (leikstjóri).  Garbage  Warrior.  Heimildarmynd,  USA:  2007.    

 

Jagaram,  N.  „Culture  and  Environment,“  fyrirlestur  í  Bangalore  sem  höfundur  

ritgerðar  sat,  27.  júlí  2007.  

 

  85  

Jón  Sigurðsson.  133.  löggjafarþing  —  11.  fundur,    12.  okt.  2006.  

Kárahnjúkavirkjun  og  Hálslón,  munnleg  skýrsla  iðnaðarráðherra.  

 

Kant,  Immanuel.  Grundvöllur  að  frumspeki  siðlegrar  breytni.  Reykjavík:  Hið  

íslenska  bókmenntafélag,  2003.  

 

María  Ágústsdóttir.  „„Hyggið  að  liljum  vallarins...“  –  af  skynjun  manns  í  sköpun  

Guðs.“  Náttúrusýn:  Safn  greina  um  siðfræði  og  náttúru.  Ritstj.  Róbert  H.  

Haraldsson  og  Þorvarður  Árnason.  Reykjavík:  Rannsóknarstofnun  í  

siðfræði,  1994:  59−68.  

 

„Mat  á  umhverfisáhrifum:  Kárahnjúkavirkjun  alla  að  750  MW,“  skýrsla  

Landsvirkjunar  á  interneti,  2001.  Skoðað  14.  janúar  2013.  

<http://skipulagvefur.eplica.is/media/attachments/Umhverfismat/671/

2000110003.PDF/>  

 

McCully,  Patrick.  „Big  Dams,  Big  Trouble,“  grein  á  interneti,  2003.  Skoðað  10.  

janúar  2013.    

<http://www.newint.org/features/2003/03/01/water-­‐dams/>  

 

McCully,  Patrick.  Silenced  Rivers:  The  Ecology  and  Politics  of  Large  Dams.  London  

&  New  York:  Zed  Books,  2001.  

 

Merchant,  Carolyn.  The  Death  of  Nature:  women,  ecology,  and  the  scientific  

revolution.  San  Francisco:  Harper  &  Row,  1980.  

 

Norton,  Bryan.  „Environmental  Ethics  and  Weak  Anthropocentrism.“  

Environmental  Ethics:  An  Anthology.  Ritstj.    Andrew  Light  og    Holmes  

Rolston  III.  Oxford:  Blackwell  Publishers  Ltd,  2003:  163−174.  

 

Ólafur  Páll  Jónsson.  Náttúra,  vald  og  verðmæti.  Reykjavík:  Hið  íslenska  

bókmenntafélag,  2007.  

 

  86  

Ómar  Ragnarsson.  Kárahnjúkar,  með  og  á  móti.  Reykjavík:  JPV  útgáfa,  2004.  

 

Páll  Skúlason.  Hugleiðingar  við  Öskju.  Reykjavík:  Háskólaútgáfan,  2004.  

 

Postel,  Sandra.  „The  Missing  Piece:  A  Water  Ethic.“  Water  Ethics:  Foundational  

Readings  for  Students  and  Professionals.  Ritstj.  Peter  G.  Brown  og  Jeremy  J.  

Schmidt.  Washington:  Island  Press,  2010:  221−225.    

 

Roy,  Arundhati.  The  algebra  of  infinite  justice.  London:  Flemingo,  2002.  

 

Róbert  H.  Haraldsson.  „Náttúrusýn,  hluttekning  og  siðferði.“  Náttúrusýn:  Safn  

greina  um  siðferði  og  náttúru.  Ritstj.  Róbert  H.  Haraldsson  og  Þorvarður  

Árnason.  Reykjavík:  Rannsóknarstofnun  í  siðfræði,  1994:  71−87.  

 

Sampath,  Anitha  og  Kedarnath,  Balakrishnan  og  fleiri  höfundar.  „Water  

Privatization  and  Implications  in  India,“  grein  á  interneti,  2004.  Skoðað  

10.  maí  2010.  <http://www.aidindia.org/>  

 

Schmidt,  Jeremy  J.  „Water  Ethics  and  Water  Managment.“  Water  Ethics:  

Foundational  Readings  for  Students  and  Professionals.  Ritstj.  Peter  G.  

Brown  og  Jeremy  J.  Schmidt.  Washington:  Island  Press,  2010:  3−15.  

 

Shiva,  Vandana.  India  Divided.  New  York:  Seven  Stories  Press,  2005.  

 

Shiva,  Vandana.  Water  Wars:  Privatization,  Pollution,  and  Profit.  London:  Pluto  

Press,  2002.  

 

Sigríður  Þorgeirsdóttir.  „Heild  sem  gerir  mann  heilan:  Um  siðfræði  

náttúrufegurðar.“  Hugsað  með  Páli:  ritgerðir  til  heiðurs  Páli  Skúlasyni  

sextugum.  Ritstj.  Róbert  H.  Haraldsson,  Salvör  Nordal  og  Vilhjálmur  

Árnason.  Reykjavík:  Háskólaútgáfan,  2005:  163−179.  

 

Varma,  P.K.  Being  Indian.  London:  Penguin  Books,  2005.  

  87  

 

Visvanathan,  Shiv.  „Environmental  Values,  Policy,  and  Conflict  in  India,“  grein  á  

interneti,  2000.  Skoðað  15.  maí  2010.  

<http://cceia.org/media/709_visvanathan.pdf/>    

 

von  Wright,  G.H.V.  Framfaragoðsögnin.  Þýð.  Þorleifur  Hauksson.  Reykjavík:  Hið  

íslenska  bókmenntafélag,  2003.  

 

Þorvarður  Árnason.  „Náttúrufegurð.“  Náttúrusýn:  Safn  greina  um  siðfræði  og  

náttúru.  Ritstj.  Róbert  H.  Haraldsson  og  Þorvarður  Árnason.  Reykjavík:  

Rannsóknarstofnun  í  siðfræði,  1994:  263−283.    

 

Vefsíður,  heimildir:  

<http://www.cwc.nic.in/>  Skoðað  11.  desember  2012.  

 

<http://www.gujaratturism.com/>  Skoðað  14.  janúar  2013.  

 

<http://www.hagstofan.is/>  Skoðað  1.  maí  2010.  

 

<http://www.holidayiq.com/>  Skoðað  1.  maí  2010.  

 

<  http://www.internationalrivers.org/>  Skoðað  20.  desember  2012.  

 

<http://www.karahnjukar.is/>  Skoðað  10.  maí  2010.  

 

<http://www.landlaeknir.is/>  Skoðað  14.  janúar  2013.  

 

<http://www.landsvirkjun.is/>  Skoðað  15.  maí  2010.  

 

<http//www.savingiceland.org/>  Skoðað  2.  september  2010.  

 

<  http://www.vatnajokulsthjodgardur.is/>  Skoðað  2.  september  2010.  

  88  

 

<  http://www.vedur.is/vatnafraedinefndin/>  Skoðað  2.  september  2010.  

 

<http://www.worldbank.org.in/>  Skoðað  15.  maí  2010.