studija zaštite i uspostavljanje zaštiĆenog · pdf filedr ruža Ćirović,...

Studija zaštite i uspostavljanje zaštićenog prirodnog dobra na području Sinjajevine

strana 1

STUDIJA ZAŠTITE I USPOSTAVLJANJE ZAŠTIĆENOG PRIRODNOG DOBRA NA PODRUČJU SINJAJEVINE


strana 2

CRNA GORA

AGENCIJA ZA ZAŠTITU ŽIVOTNE SREDINE

STUDIJA ZAŠTITE I USPOSTAVLJANJE ZAŠTIĆENOG PRIRODNOG DOBRA NA PODRUČJU SINJAJEVINE

Nacrt

Podgorica, jul 2016. godine


strana 3

PROJEKAT: „STUDIJA ZAŠTITE I USPOSTAVLJANJE ZAŠTIĆENOG PRIRODNOG DOBRA NA PODRUČJU SINJAJEVINE“. OBRAĐIVAČ: AGENCIJA ZA ZAŠTITU ŽIVOTNE SREDINE CRNE GORE. FINANSIRANJE STUDIJE: kroz projekat: „Sinjajevina“, za čiju realizaciju je opština Mojkovac dobila sredstva od Delegacije Evropske Unije u Crnoj Gori kroz Međuopštinski razvojni grant program. Projekat „Sinjajevina“ sprovodi opština Mojkovac u partnerstvu sa opštinama Kolašin, Žabljak, Šavnik i Danilovgrad u okviru kojeg se pored ostalog realizuje i izrada navedene Studije zaštite. KOORDINATOR PROJEKTA: dr Gordana Kasom STRUČNI TIM AGENCIJE: dr Gordana Kasom, dipl. biol. (Gljive – makromicete, predloženi koncept zaštite, područja zaštićenih prirodnih dobara, međunarodna važnost predloženog zaštićenog prirodnog dobra, ocjena stanja područja, opšti uslovi koji su značajni za buduće zaštićeno prirodno dobro, infrastrukturna opremljenost i dr.) dr Dragan Roganović, dipl. biol. (Insekti – Entomofauna Coleoptera i Lepidoptera) dr Ruža Ćirović, dipl. biol. (Vodozemci i gmizavci - Herpetofauna) dr Milka Rajković, dipl. biol. (Bentos, Zooplankton, Ihtiofauna) mr Biljana Telebak, dipl. biol. (Puževi i školjke - Malakofauna) Darko Saveljić, dipl. biol. (Ptice - Ornitofauna) Duško Mrdak, dipl. geograf (Geografske, pedološke, geološke i klimatske karakteristike, naselja i stanovništvo) mr Kasim Agović, dipl. inž. polj. (Poljoprivreda) mr Milena Bataković, dipl. biol. (Lovstvo) Tamara Brajović, dipl. biol. (Turizam) SARADNICI NA PROJEKTU: doc. dr Danka Caković, dipl. biol. (Habitati i flora) - Prirodno-matematički fakultet, Podgorica doc. dr Milić Čurović, dipl. ing. šum. (Šumarstvo) - Biotehnički institut, Podgorica dr Snežana Dragićević, dipl. biol. (Mahovine - Bryophyta)) – Prirodnjački muzej Crne Gore Marina Đurović, dipl. biol. (Sisari - Mammalia) – JP Nacionalni parkovi Crne Gore, Podgorica Nemanja Čavlović, dipl. arheolog i istoričar umjetnosti (Kulturna baština) Vesna Jovović, dipl. ing. pejz. arh. (Pejzažne vrijednosti) – Verde projekt d.o.o., Podgorica Dragoljub-Dragan Marković, dipl. ing. šum. (Šumarstvo, utvrđivanje režima zaštite u gazdinskim jedinicama) – Uprava za šume, Područna jedinica Mojkovac mr Luka Ćalić, dipl. ing. geodezije i geoinformatike (kartiranje u GIS-u) - Hidrometeorološki zavod Crne Gore, Podgorica mr Radovan Kandić, dipl. ing. geodezije i geoinformatike (Geodezija) - Hidrometeorološki zavod Crne Gore, Podgorica AUTORI FOTOGRAFIJA: Gordana Kasom, Vesna Jovović, Kasim Agović, Dragan Roganović, Nemanja Čavlović, Danka Caković, Snežana Dragićević, Ruža Ćirović, Tamara Brajović, Milena Bataković, Duško Mrdak. Ervin Spahić, direktor Lidija Šćepanović, pomoćnica direktora


strana 4

ZAHVALNOST Studija je rezultat istraživačkog rada naučnika i stručnih saradnika iz oblasti zaštite biodiverziteta, zaštite prirode, pejzažnih vrijednosti, kulturne baštine, šumarstva, poljoprivrede, turizma, geodezije. Takođe, tokom realizacije projekta obavljen je konsultativni proces sa brojnim relevantnim institucijama na državnom i lokalnom nivou koje su za potrebne izrade Studije ustupile neophodne podatke i literturu. U ovom smislu želimo posebno da se zahvalimo svim spoljnim saradnicima kao i saradnicima Agencije koji su učestvovali u realizaciji ovog projekta, predstavnicima ministarstava, lokalnih samouprava (Mojkovac, Kolašin, Žabljak, Šavnik, Danilovgrad), brojnih institucija (Uprava za nekretnine i dr.) na učestvovanju u konsultativnom procesu, ustupanju podataka i literture potrebnih za izradu Studije kao i na davanju značajnih predloga i mišljena. Naročito želimo da se zahvalimo geodetama koji su uložili maksimalan napor kako bi se uradilo mapiranje svih značajnih prirodnih i stvorenih komponenti i predložila odnosno definisala i opisala granica zaštićenog prirodnog dobra te granice režima zaštite što je podrazumijevalo obavljanje izuzetno kompleksnog i obimnog posla koji je realizovan (za ovaj tip poslova) za relativno kratko vrijeme na prilično velikom području. Mnogo hvala. Takođe, posebnu zahvalnost izražavamo lokalnom stanovništvu te domaćinima na katunima na izuzetnom gostoprimstvu i činjenici da su pored svojih brojnih (velikih) obaveza odvojili vrijeme da razgovaraju sa nama i da nam pruže potrebne podatke o ovom prostoru i životu na njemu – moramo istaći na području izuzetno lijepe Sinjajevine. Hvala svima!!!


strana 5

SADRŽAJ

1. UVOD .......................................................................................................................................... 8 2. METODOLOGIJA ...................................................................................................................... 10 3. OPŠTI PODACI – IDENTIFIKACIONA LISTA ............................................................................. 13 4. PRIRODNE, STVORENE I PREDIONE KARAKTERISTIKE PODRUČJA....................................... 14

4.1 PRIRODNE KARAKTERISTIKE PODRUČJA ............................................................................................... 14 Geografski položaj .................................................................................................................................................... 14 Geološke karakteristike ........................................................................................................................................... 14 Geomorfološke karakteristike .............................................................................................................................. 17 Hidrološke karakteristike ........................................................................................................................................ 18 Klimatske karakteristike .......................................................................................................................................... 22 Pedološke karakteristike ........................................................................................................................................ 24 Naselja i stanovništvo .............................................................................................................................................. 27

4.2 BIOLOŠKA RAZNOVRSNOST ....................................................................................................................... 30 FLORA I STANIŠTA (HABITATI) .............................................................................................................................. 30 Flora ............................................................................................................................................................................... 31 Međunarodno značajna staništa (habitati) ...................................................................................................... 41 Mahovine (Bryophyta) ............................................................................................................................................. 49 GLJIVE (MAKROMICETE)......................................................................................................................................... 61 FAUNA .......................................................................................................................................................................... 74 Sisari (Mammalia) ...................................................................................................................................................... 74 Ptice (Ornitofauna) ................................................................................................................................................... 82 Gmizavci i vodozemci (Herpetofauna) .............................................................................................................. 99 Insekti (Entomofauna) .......................................................................................................................................... 111 Malakofauna (puževi - Gastropoda i školjke - Bivalvia) ............................................................................. 121 Bentos, Zooplankton, Ihtiofauna ..................................................................................................................... 129

4.3 KARAKTERIZACIJA PREDJELA ................................................................................................................. 143 Uvod ........................................................................................................................................................................... 143 Metodologija ........................................................................................................................................................... 144 Karakterizacija predjela Crne Gore (Izvod) .................................................................................................... 145 Analiza predjela Sinjajevine ............................................................................................................................... 147 Karakterizacija predjela Sinjajevine ................................................................................................................. 152 Razvojna dinamika ................................................................................................................................................ 171 Vrijednovanje predjela ......................................................................................................................................... 173 Ocjena osetljivosti/ranjivosti predjela ............................................................................................................ 175 Zaštita karaktera predjela ................................................................................................................................... 176

4. 4 KULTURNA BAŠTINA .................................................................................................................................. 179 Uvod ........................................................................................................................................................................... 179 Metodologija ........................................................................................................................................................... 179 Kulturna dobra na području istraživanja ....................................................................................................... 180 Kulturna dobra u blizini granice područja istraživanja ............................................................................ 183 Kulturna baština - potencijalna kulturna dobra .......................................................................................... 187


strana 6

Normativna i institucionalna zaštita kulturih dobara ............................................................................... 188 Finansiranje zaštite i očuvanja kulturnih dobara ....................................................................................... 191

5. PODRUČJA ZAŠTIĆENIH PRIRODNIH DOBARA ................................................................... 192 Nacionalni park Durmitor ................................................................................................................................... 192

6. MEĐUNARODNA VAŽNOST PREDLOŽENOG ZAŠTIĆENOG PRIRODNOG DOBRA ............ 195 Emerald područje .................................................................................................................................................. 195 IPA (Important Plant Areas) – Područje značajno za biljke ..................................................................... 196

7. POSTOJEĆE STANJE RESURSA SA PROCJENOM NJIHOVE VALORIZACIJE ........................ 198

7.1 POLJOPRIVREDA .......................................................................................................................................... 198 Prikaz stanja ............................................................................................................................................................. 199 Stočarstvo ................................................................................................................................................................. 199 Ratarsko-povrtlarska proizvodnja .................................................................................................................... 204 Ljekovito bilje .......................................................................................................................................................... 205 Poljoprivredni sajam na području Sinjajevine ............................................................................................. 208 Mogućnost razvoja ................................................................................................................................................ 208

7.2 ŠUMARSTVO .................................................................................................................................................. 210 Analiza postojećeg stanja ................................................................................................................................... 210 Gazdinske jedinice ................................................................................................................................................. 211 Iskorišćavanje šuma .............................................................................................................................................. 223 Smjernice .................................................................................................................................................................. 223

7.3 TURIZAM ......................................................................................................................................................... 226 Planinarenje i pješačenje .................................................................................................................................... 227 Biciklizam .................................................................................................................................................................. 229 Ostali oblici turizma pogodni za područje Sinjajevine ............................................................................. 230 Manifestacije ........................................................................................................................................................... 230 Smještajni kapaciteti............................................................................................................................................. 232

7.4 LOVSTVO ........................................................................................................................................................ 233

7.5 OSTALE PRIVREDNE DJELATNOSTI ....................................................................................................... 235

7.6 INFRASTRUKTURNA OPREMLJENOST .................................................................................................. 236 Saobraćaj .................................................................................................................................................................. 236 Vodosnadbijevanje ............................................................................................................................................... 237 Elektroenegretski i telekomunikacioni sistem, otpad .............................................................................. 238

8. OCJENA STANJA PODRUČJA ................................................................................................ 240 Vrednovanje sa stanovišta zaštite prirode .................................................................................................... 240 Ugroženost područa i problemi zaštite prirode ......................................................................................... 246

9. OPŠTI USLOVI KOJI SU ZNAČAJNI ZA BUDUĆE ZAŠTIĆENO PRIRODNO DOBRO ............. 251

9. 1 PREDNOST PODRUČJA, POTENCIJALI ................................................................................................. 251 Poljoprivreda – proizvodnja zdrave hrane i razvoj turizma - svi njegovi oblici pogodni za područje Sinjajevine ............................................................................................................................................. 251

9. 2 SLABOST PODRUČJA ................................................................................................................................. 251 10. PREDLOŽENI KONCEPT ZAŠTITE ......................................................................................... 252

Predložena zaštita.................................................................................................................................................. 252 Vrsta zaštićenog prirodnog dobra ................................................................................................................... 253 Kategorizacija zaštićenog prirodnog dobro ................................................................................................ 253 Razvrstavanje zaštićenog prirodnog dobro prema značaju .................................................................. 253


strana 7

Kategorija zaštićenog prirodnog dobro prema klasifikaciji Međunarodne unije za očuvanje prirode (IUCN) ......................................................................................................................................................... 254 Način utvrđivanja granice zaštićenog prirodnog dobra .......................................................................... 254 Opis granice zaštićenog prirodnog dobra Regionilni park Sinjajevina .............................................. 257 Režimi zaštite u okviru zaštićenog prirodnog dobra – zoniranje (zone zaštite) ............................. 259 Režim zaštite II (drugog) stepena - aktivna zaštita .................................................................................... 260 Režim zaštite III (trećeg) stepena - održivo korišćenje.............................................................................. 266 Opis upravljačkih ciljevi u okviru definisanih zona zaštite (režima zaštite) zaštićenog prirodnog dobra II i III stepen ................................................................................................................................................. 273

11. POSTUPAK USPOSTAVLJANJA ZAŠTIĆENOG PRIRODNOG DOBRA .................................. 275 12. NAČIN UPRAVLJANJA PARKOM........................................................................................... 277

Institucionalni okvir .............................................................................................................................................. 277 Obaveze upravljača ............................................................................................................................................... 278

13. IZVORI ZA FINANSIRANJE SZAŠTIĆENOG PRIRODNOG DOBRA ........................................ 281 14. IZRADA STRATEGIJE ZA OPTIMIZACIJU DOBITI U KORIST LOKALNE ZAJEDNICE OD USPOSTAVLJANJA I UPRAVLJANJA ZPD ................................................................................... 284 15. STRATEGIJA ZA KONSULTOVANJE I UČEŠĆE RAZNIH GRUPA U PROCESU USPOSTAVLJANJA ZPD .............................................................................................................. 288

Procedura uključivanja zainteresovanih strana .......................................................................................... 290 16. POSLJEDICE KOJE ĆE PROISTEĆI ZAŠTITOM PODRUČJA ................................................... 291

Posljedice na postojeće privredne aktivnosti .............................................................................................. 291 Posljedice na vlasnička prava ............................................................................................................................ 292

17. LITERATURA .......................................................................................................................... 294 18. PRILOZI - DATI U DRUGOJ SVESCI ....................................................................................... 300

KARTOGRAFSKI PRILOZI ...................................................................................................................................... 300 Mapa međunarodno i/ili nacionalno značajnih vrsta flore, mahovina, gljiva, sisara, herpetofaune, entomofaune, malakofaune ................................................................................................. 300 Mapa značajnih koridora sisara ........................................................................................................................ 300 Mapa kulturne baštine i potencijalne kulturne baštine ........................................................................... 300 OSTALI PRILOZI ....................................................................................................................................................... 300 Prilog I – Pregled šumskih gazdinnskih jedinica sa II režim zaštite u RP Sinjajevina .................... 300 Prilog II - Spisak katarstarskih parcela u okviru II režima zaštite RP Sinjajevina ............................. 300 Prilog III – Međunarodni sporazumi ................................................................................................................ 300 Prilog IV - Kulturna dobra .................................................................................................................................... 300


strana 8

1. UVOD

Sinjajevina se nalazi u središnjem planinskom i najvišem dijelu Crne Gore. U širem smislu predstavlja dio visokoplaninskog masiva Durmitora i Sinjajevine, koji se proteže u dinarskom smjeru u dužini od 85 km. Sinjajevinu i Durmitor spaja jezerska visoravan i geomorfološki gledano teško je odrediti granicu između ove dvije planine. Ostale granice planine Sinjajevine jasno razdvajaju doline rijeka Tare, Bukovice, Tušine i gornje Morače. Dužina Sinjajevine je oko 40 km dok je najveća širina 15 km. Sa ovim dimenzijama Sinjajevina predstavlja i najprostraniju crnogorsku planinu sa površinom od oko 450 km2. Osim toga, Sinjajevina je najveća krečnjačka zaravan–površ u Crnoj Gori sa prosječnom visinom od oko 1600 mnm, a zajedno sa Durmitorom predstavlja najveću morfološku jedinicu sjevero-zapadne Crne Gore. Planinu Sinjajevinu teritorijalno dijele četiri opštine na sjeveru Crne Gore: Kolašin, Mojkovac, Šavnik i Žabljak, dok u kulturnom i ekonomskom (tradicionalnom, stočarskom) smislu pripada i opštini Danilovgrad, uglavnom zbog bjelopavlićkih katuna na ovoj planini. Na njoj se nalazi preko šest vrhova iznad 2000 m pa se može svrstati i među visoke planine Crne Gore. Najviši vrhovi Sinjajevine su: Babji Zub (2277 m), Vranova Glava (2215 m), Jablanov Vrh (2203 m), Gradište (2174 m), Sto (2172 m), Savina greda (2101 m), Veliki Pećarac (2042 m), Veliki Starac (2022 m), Babin vrh (2013 m), Bavan (1993 m), Crni Vrh (1964 m), Sto (1959 m), Umovi (1945 m), Mali Pećarac (1944 m), Korman (1923 m), Mali Starac (1921 m) i Kazani (1864 m). Sa ovih grebena otvaraju se prostrani vidici na površ Sinjajevine, kanjonske doline, susjedne grebene i udaljene planinske masive. Ljepotu Sinjajevine obogaćuju planinska jezera. Najveće je Zabojsko jezero (dužine 265 m, široko 165 m) koje se nalazi na domak kanjona Tare i sa neposrednom okolinom ulazi u granice nacionalnog parka „Durmitor”. Zatim slijede Zminičko (dugačko 230 m, široko 120 m), Riblje i Vražje jezero koja se nalaze na granici Sinjajevine i Durmitora. Takođe, područje Sinjajevine se nalazi na trasi velikog regionalnog biokoridora "Dinarski luk" - biokoridor Jugoistočnih Dinarskih planina koji se proteže od Alpa do Prokletija i Sarp-Pindor masiva, dok se istočnom i južnom granicom naslanja na nacionalni biokoridor utvrđen u pravcu Orijen - Pusti Lisac - Maganik - Sinjajevina - Kovren u kome treba povezati (planirana i postojeća) zaštićena prirodna dobra (Prostorni plan Crne Gore do 2020. godine) Na području Sinjajevine nalaze se prirodna dobra (pored Zabojskog jezera sa neopsrednom okolinom) koja su prepoznata kao značajna i u cilju očuvanja stavljena pod zaštitu na osnovu primjene domaćih i međunarodnih propisa. Naime, dolina rijeke Tare, od izvorišta do ušća, 1977. godine je uvrštena u mrežu svjetskih rezervat biosfere (Program "Čovjek i biosfera" - M&B, UNESCO), a njen kanjonski dio od ušća Bistrice (Gostilovina) sastavni dio je Nacionalnog parka "Durmitor". Nacionalni park Durmitor je 1980. godine upisan na UNESCO Listu svjetske baštine, kao prirodno dobro izuzetne univerzalne vrijednosti.


strana 9

Sinjajevina se odlikuje bogatstvom biljnih i životinjskih vrsta zbog čega su njeni ogranci Bablji zub i Gradište identifikovani kao EMERALD područje kroz EMERALD projekat finansiran od strane Savjeta Evrope u okviru Konvencije o zaštiti evropskih divljih vrsta i prirodnih staništa (Bernska konvencija). Takođe, ovo područje je prepoznato i kao IPA (Important Plant Areas – Važno područje biljaka) u okviru globalnog Programa identifikacije Važnih biljnih staništa (IPA programme). Shodno ovoj činjenici Skupština opštine Kolašin je na sjednici održanoj 01. 06. 2009. godine donijela zaključak o prihvatanju inicijative NVO „Natura“ i Botaniške bašte Dulovina - Kolašin za proglašenje područja planinskog vrha Torna (Babji zub) i Gradište za Spomenik prirode (br. akta 01-1794, od 01. 06. 2009. god.). Zbog svih naprijed navedenih činjenica odnosno identifikovanih prirodnih vrijednosti i značaja sa aspekta zaštite Prostornim planom Crne Gore do 2020. godine područje Sinjajevine prepoznato je kao područje koje je potrebno staviti pod zaštitu u kategoriju Regionalni park. S tim u vezi javila se potreba za izradom Studije zaštite i uspostavljanjem zaštićenog prirodnog dobra na području Sinjajevine, koje pripada teritorijalno opštinama Mojkovac, Kolašin, Žabljak, Šavnik. Opština Danilovgrad koristi tradicionalno bjelopavlićke katune za izdig stoke koji teritorijalno pripadaju opštini Mojkovac. Zahtjev za stavljanje pod zaštitu i uspostavljanje zaštićenog prirodnog dobra na području Sinjajevine, potekao je od opštine Mojkovac kroz projekat: „Sinjajevina“, za čiju realizaciju je opština Mojkovac dobila sredstva od Delegacije Evropske Unije u Crnoj Gori kroz Međuopštinski razvojni grant program. Projekat sprovodi opština Mojkovac u partnerstvu sa opštinama Kolašin, Žabljak, Šavnik, Danilovgrad, a Agencija za zaštitu životne sredine je saradnik na projektu. Shodno navedenom a imajući na umu nadležnost Agencije za zaštitu životne sredine definisanu Zakonom o zaštiti prirode (Sl. list Crne Gore br. 51/08, 21/09, 40/11, 62/13, 06/14) vezano za izradu Studije zaštite (čl. 56 navedenog Zakona) Agencija za zaštitu životne sredine je dostavila opština Mojkovac Ponudu o izradi Studije zaštite i uspostavljanje zaštićenog prirodnog dobra na području Sinjajevine 20. jula 2015. god. na osnovu koje je otpočela realizacija navedenog projekta. Osnovu za izradu Studije zaštite čine odredbe iz člana 56. Zakona o zaštiti prirode.


strana 10

2. METODOLOGIJA

Agencija za zaštitu životne sredine (u daljem tekstu Agencija) je shodno svojim nadležnostima definisane Zakonom o zaštiti prirode čl. 56 (Sl. list Crne Gore br. 51/08, 21/09, 40/11, 62/13, 06/14) vezano za izradu Studije zaštite dostavila opština Mojkovac Ponudu br. 01 D - 1782/2 od 20. 07. 2015. god. o izradi Studije zaštite i uspostavljanje zaštićenog prirodnog dobra na području Sinjajevine na osnovu koje je otpočela realizacija navedenog projekta. Osnovu za izradu Studije zaštite čine odredbe iz člana 56. Zakona o zaštiti prirode. U stavu 5 navedenog člana, propisano je da se Studijom zaštite utvrđuju naročito: „Opis prirodnih, stvorenih i predionih odlika prirodnog dobra; karakteristike, odnosno vrijednosti lokaliteta; postojeće stanje resursa sa procjenom njihove valorizacije; ocjenu stanja područja; mišljenje u pogledu stavljanja prirodnog dobra pod zaštitu; predlog razvrstavanja prirodnog dobra prema značaju; predlog kategorije i režima zaštite (zona zaštite); kartografski prikaz sa ucrtanim granicama, odnosno sa oznakom lokacije na osnovu podataka iz katastra nepokretnosti; koncept zaštite, unaprjeđenja, održivog razvoja, način upravljanja tim područjem; posljedice koje će donošenjem akta o proglašenju proisteći, posebno s obzirom na vlasnička prava i zatečene privredne djelatnosti, kao i moguće izvore potrebnih sredstava za sprovođenje akta o proglašenju zaštićenog prirodnog dobra i drugi elementi od značaja za stavljanje pod zaštitu prirodnog dobra“. S obzirom da područje Sinjajevine do sada nije bilo predmet detaljnijih istraživanja, kao i činjenici da se radi o velikom prostoru, površine oko 40.000 ha (Silika 1 i 2), bilo je neophodno sprovođenje višenedeljnih terenskih istraživanja kada su u pitanju komponente biodiverziteta, pejzažne vrijednosti, prisutne privredne djelatnosti, potencijali, ali i ostale komponente neophodne za izradu Studije zaštite. Shodno navedenom u Agenciji je formiran tim ekperata koji je sproveo istraživanja određenih komponenti biodiverziteta, zatim analizu postojećeg stanje resursa sa procjenom njihove valorizacije kroz sagledavanje prostorno planske dokumentacije i kroz sprovođenje terenskih istraživanja. Takođe, izvršeno je angažovanje 8 spoljnih saradnika na projektu: eksperti za određene nedostajuće komponente biodiverziteta (floru, staništa, briofite, sisare), pejzažne vrijednosti (kararterizacija predjela), oblast kulturnog nasleđa, oblast šumarstva (dva istraživača), GIS ekspert i geodeta. Vrednovanje komponenti biodiverziteta, kulturnog nasleđa i pejzažnih vrijednosti urađeno je shodno međunarodnim i nacionalnim standardima koje je Crna Gora prihvatila ratifikovanjem brojnih konvencija i dokumenta (pregled određenih ratifikovanih međunarodnih sporazuma i njihovo značenje je dato u Prilogu III – druga sveska). Treba istaći da je za sve navedene komponente data odgovarajuća forma izvještavanja radi preglednosti i jasnog prikazivanja prevashodno najznačajnih vrijednosti shodno pomenutim standardima te istcanje prisutnih faktora koji mogu uticati negativno na datu komponentu. Takođe,urađeno je GIS mapiranje istraživanih komponenti biodiverziteta (vrsta flore, faune i gljiva) koje su značajne sa međunarodnog i/ili nacionalnog aspekta na


strana 11

području istraživanja, kao i kulturne baštine što je dato u prilogu ove studije (vidjeti Kartogravske priloge – druga sveska). Takođe, urađeno je mapiranje pejzažnih vrijednosti kao i šumskih gazdinskih jedinica, a što je sve zajedno predstavljalo osnovu (podlogu) za definisanje granice budućeg zaštićenog prirodnog dobra i utvrđivanje različitih režima zaštite untar istog. Takođe, na osnovu svih dobijenih izvještaja u poglavlju 8. Ocjena stanja područja dato je vrednovanje područja sa stanovišta zaštite prirode u cilju sinteze - isticanja svih prisutnih vrijednosti. Takođe, u istom poglavlju data je sinteza ugroženosti područa i problemi zaštite prirode radi ukazivanje na prisutne i moguće negativne faktore te mjere koje je potrebno sprovesti u cilju njihovog ublažavanja ili eliminacije. Za potrebe definisanja granice budućeg regionalnog parka i različitih režima zaštite urađeno je prikupljanje i obrada katastarskih podataka. Takođe, u istom kontekstu obavljanje su brojne konsultacie sa relevantnim institucijama na državnom i opštinskom nivou kao i razgovori sa lokalnim stanovništvom. Na osnovu svega navedenog pristupilo se izradi koncepta zaštite - definisanje i opis granice budućeg RP, utvrđivanje režima zaštite (zona zaštite) u okviru predloženog zaštićenog prirodnog dobra kao i izrada ostalih elemenata koji su definisani članom 56 Zakona o zaštiti prirode. Teba napomenuti da su se prilikom utvrđivanja granice zaštićenog prirodnog dobra kao i definisanja različitih režima zaštite (koncepta zaštite) koristile slijedeće podloge:

podaci o rasprostranjenosti značajnih komponenti biodiverziteta (flora, gljive, fauna) - kartografski prilog (mape 1-7)1;

podaci o značajnim koridorima za sisarske vrste - kartografski prilog (mapa 8); podaci o kulturnoj baštini - kartografski prilog (mape 9 i 10); podaci o karakterizacija predjela (Slika 35); podaci o šumskim gazdinskim jedinicama - Prilogu I; granica NP „Durmitor“ u okviru područja Sinjajevine (Slika 60 i 61) topografska karta istraživanog područja 1: 25000; Google Earth servis; digitalne katastarske podloge.

1 U drugoj svesci su dati – PRILOZI (kartografski i dr. prilozi)


strana 12

Slika 1. Područje istraživanja


strana 13

3. OPŠTI PODACI – IDENTIFIKACIONA LISTA

Naziv područja: SINJAJEVINA Vrsta zaštićenog prirodnog dobra:

Regionalni park

Kategorija zaštićenog prirodnog dobra:

II kategorija - zaštićeno prirodno dobro od velikog značaja

Razvrstavanje zaštićenog prirodnog dobra prema značaju:

Nacionalni značaj

Kategorija predloženog zaštićenog prirodnog dobra prema klasifikaciji Svjetske Unije za zaštitu prirode:

V kategorija (protected landscape/seascape - zaštićeni

kopneni/morski predio) Ukupna površina predloženog regionalnog parka:

63.863,63 ha

Režimi zaštite sa površinom: Režim zaštite II stepena – 8.579,55 ha

Režim zaštite III stepena – 55.284,08 ha

Nadmorska visina Min. 495 m Max. 2277 m Broj opština: 4 Broj Katastarskih Opština: 31

(Kolašin 12, Mojkovac 8, Šavnik 6, Žabljak 5) Koordinate N Y= 6602826.870; X= 4778393.130

S Y= 6614167.350; X= 4742120.500

E Y= 6628980.729; X= 4758163.128

W Y= 6592611.349; X= 4769172.311

Središnja Y= 6610313.897; X= 4759418.454

Dosada zaštićene prirodne vrijednosti: EMERALD, IPA RASPODJELA POVRŠINA PARKA PO OPŠTINAMA

OPŠTINE POVRŠINA PARKA U OPŠTINI SA REŽIMIMA ZAŠTITE

Ukupna zaštićena

površina (ha)

Režimi zaštite sa površinama (ha) i procentom u odnosu na ukupnu zaštićenu površinu u opštini

II stepen III stepen

MOJKOVAC 15687.17 2187.82 (14%) 13499.35 (86%) KOLAŠIN 18006.24 6331.7188 (35,16 %) 11674.52 (64.84 %) ŽABLJAK 16069.93 23.642 (0,14%) 16046.29 (99,86 %) ŠAVNIK 14100.34 / 14100.35 (100 %)

DANILOVGRAD Tradicionalno koristi katune (bjelopavlićke) koji teritorijalno pripadaju opštini Mojkovac za izdig - ispašu stoke. Korišćenje ispaše (katuna) dato je stočarima od strane knjaza Nikole Petrovića nakon rata 1878. godine

Tabela 1. Opšti podaci predloženog zaštićenog prirodnog dobra


strana 14

4. PRIRODNE, STVORENE I PREDIONE KARAKTERISTIKE PODRUČJA

4.1 PRIRODNE KARAKTERISTIKE PODRUČJA

Geografski položaj Naziv Sinjajevina je odomaćen kod stanovništva koje je najvećim dijelom naseljava i koje gravitira ovom masivu. Kod stanovnika koji žive u jugoistočnom dijelu ove planinske cjeline, može se čuti i naziv Sinjajevina. Lingvisti smatraju da treba prihvatiti ime koje se čuje u govoru većine domicilnog stanovništva. Sinjajevina se nalazi u središnjem planinskom i najvišem dijelu Crne Gore. U širem smislu predstavlja dio visokoplaninskog masiva Durmitora i Sinjajevine, koji se proteže u dinarskom smjeru u dužini od 85 km. Sinjajevinu i Durmitor spaja jezerska visoravan i geomorfološki gledano teško je odrediti granicu između ove dvije planine. Ostale granice planine Sinjajevine jasno razdvajaju doline rijeka Tare, Bukovice, Tušine i gornje Morače. Dužina Sinjajevine je oko 40 km dok je najveća širina 15 km. Sa ovim dimenzijama Sinjajevina predstavlja i najprostraniju crnogorsku planinu sa površinom od oko 450 km2. Osim toga, Sinjajevina je najveća krečnjačka zaravan–površ u Crnoj Gori sa prosječnom visinom od oko 1600 mnm, a zajedno sa Durmitorom predstavlja najveću morfološku jedinicu sjevero-zapadne Crne Gore. Planinu Sinjajevinu teritorijalno dijele četiri opštine na sjeveru Crne Gore: Kolašin, Mojkovac, Šavnik i Žabljak, dok u kulturnom i ekonomskom (tradicionalnom, stočarskom) smislu pripada i opštini Danilovgrad, uglavnom zbog bjelopavlićkih katuna na ovoj planini (Slika 2). Kad već govorimo o budućem zaštićenom području važno je napomenuti i da se Sinjajevina nalazi i između dva nacionalna parka, na sjeverozapadu NP „Durmitor“, gdje djelovi Sinjajevine (Crna poda i Zabojsko jezero) pripadaju ovom nacionalnom parku a na jugoistoku je NP „Biogradska gora“. Geološke karakteristike Prva geološka saopštenja o Durmitoru i Sinjajevini dali su sljedeći geolozi: Boue (1840), Tietze (1884), Baldacci (1889), Hassert (1895), Cvijić (1899), Vinassa de Regny (1902), Martelli (1908) i drugi. U geološki sastav Sinjajevine ulaze ove formacije: slojevi mlađeg paleozojika, slojevi trijasa, jure i krede i eruptivne stijene. Pored ovih naslaga, na ovoj teritoriji imaju srazmjerno veliko razviće najmlađi sedimenti – glacijalni i fluvioglacijalni.


strana 15

Slika 2. Položaj Sinjajevine U oblasti Sinjajevine paleogeni sedimenti se pojavljuju u istočnom i jugoistočnom dijelu i na ušću Tušine u Bukovicu u ataru sela Tušine. Paleozojska serija u dolini Tare sastoji se od škriljaca, pješčara, konglomerata i krečnjaka. Serija je vrlo moćna i uvijek istog litološkog sastava. U njoj se jasno razlikuju dvije partije: donja, pretežno škriljasta sa većim ili manjim krečnjačkim sočivima, i gornja pjeskovita, u kojoj se takođe pojavljuju slabiji proslojci crnoga krečnjaka. Od Trebaljeva pa sve niz Taru do Donjih Polja otkriveni su mnogobrojni profili, na kojima se može posmatrati paleozoik rijeke Tare. Između rijeke Plašnice i Pčinje izdižu se istočni djelovi vrlo brdovitih i teško pristupačnih planinskih vrhova Velikog i Malog Vučja. Gornji dio grebena izgrađuju trijaski krečnjaci i verfrenski pješčari, a donji podinski paleozojska škriljasto pjeskovita serija i ova je neposredno produženje paleozoika doline Tare. Na samom ušću rijeke Tušine u Bukovicu, u selu Tušina, otkriveni su sivi glinoviti krečnjaci sa prepuno fosilnih ostataka. Fosili su samo fragmenti od krinoida, školjaka i puževa. Ovaj izdanak paleozojskih krečnjaka javlja se na dislokacionoj liniji između Kučke i Durmitorske krljušti. Na njima leže krečnjaci koji najvjerovatnije pripadaju srednjem trijasu. Trijaske naslage imaju na teritoriji Sinjajevine veliko rasprostranjenje. Visoki grebeni i kose Sinjajevine izgrađeni su ponajviše iz ovih slojeva. Trijaski sedimenti zastupljeni su u


strana 16

pješčarsko-laporovitoj i krečnjačkoj faciji. Pješčarsko laporovitu faciju nalazimo razvijenu samo u donjem trijasu. To su verfrenski slojevi, tipska alpijska facija donjeg trijasa. Srednji i gornji trijas su u cijeloj oblasti zastupljeni isključivo u krečnjačkoj, odnosno u krečnjačko dolomitskoj faciji. Pored sedimentnih tvorevina, trijasu vremenski pripadaju i sve eruptivne mase koje su do sada poznate iz ove oblasti. Donji trijas je na Sinjajevini zastupljen u verfrenskoj faciji: najčešće pješčarima, pjeskovitim ili šljunkovitim škriljcima, a rjeđe pločastim laporovitim krečnjacima modre, sive ili zelene boje. Verfrenski slojevi otkriveni su najčešće u obodnom dijelu planine u dubokim dolinam arijeka.

Slika 3. Geološka građa Sinjajevine (izvor: isječak Osnovne geološke karte CG 1:100.000)

Srednjitrijas u oblasti Sinjajevine zastupljen je uglavnom u krečnjačkoj faciji, a manje u krečnjačko-dolomitskoj. Krečnjaci srednjeg trijasa imaju veliko rasprostranjenje. Paleontološki je utvrđeno prisustvo oba njegova kata: anizijskog i ladinskog. Gornji trijas na Sinjajevini je zastupljen u krečnjačko dolomitskoj faciji. Slojevi srednjeg trijasa neprimjetno prelaze u slojeve gornjeg trijasa. Dolomitične partije na Sinjajevini su vrlo rijetke. Jurska formacija, u oblasti Sinjajevine, razvijena je u čisto krečnjačkoj faciji, i to najčešće u takvom tipu sprudnih krečnjaka koji se, po svom litološkom sastavu vrlo malo razlikuju od trijaskih krečnjaka. Jurski krečnjaci, u oblasti Sinjajevine, gornjoj juri; srednja jura dosad nije konstatovana, a donja jura je zastupljena u jugozapadnom dijelu Jezera Drobnjačkih.


strana 17

U području Sinjajevine dosad su izdvojena veća prostranstva gornje krede koja su razvijena u faciji fliša (durmitorski fliš). Durmitorski fliš izgrađuju vrlo moćni i jako ubrani slojevi, koje čine zeleni, sivi ili rumeni laporci i glineni škriljci, zatim gusti i laporoviti modrikasti krečnjaci sa čestim rožnim uklupcima, pjeskoviti i liskunoviti škriljci obično sive boje, krupnozrni rastresiti konglomerati krečnjačke jako povezane breče u kojima se, pored krečnjačkih drobina iz starijih formacija, nalazi mnogo odlomaka hipurita. Preko durmitorske flišne serije cijelom njenom dužinom u oblasti Durmitora i Sinjajevine navučena je Durmitorska krljušt. Na flišnu seriju Durmitorska krljušt naliježe negdje trijaskim krečnjacima, a negdje verfrenom. Eruptivne stijene ne zauzimaju velike površine na Sinjajevini, ali se javljaju u mnogobrojnim izdancima, i to (u obliku žica ili omanjih masiva) skoro na cijeloj površini. Njihove pojave su najčešće u obodnom djelovima oblasti. Eruptivne stijene se pojavljuju tamo gdje su ispoljeni verfrenski škriljci i pješčari. Ove stijene su najčešće zatvorenozelene boje ali mogu biti i crvene. Veće eruptivne mase prate zeleni pjeskoviti tufovi i tufni laporci, ili glinoviti i laporoviti slojevi bogati silicijem (Timar). Geomorfološke karakteristike Reljef planine Sinjajevine je dosta složen i raznovrstan. Na ovako raznovrstan reljef uticala je tektonika područja kao i razni erozivni procesi: fluvijalni, kraški i glacijalni, zatim mehaničko raspadanje stijena i oblici nastali stalno ili povremeno zamrznutim zemljištem. Reljef se odlikuje i velikom dinamikom, koja je najizraženija u jugoistocnom dijelu, gdje je vertikalni raspon skoro 2.000 m. U reljefu Sinjajevine dominiraju poligenetski oblici nastali djelovanjem fluvijalne, kraške i glacijalne erozije. Najbrojniji površinski kraški oblici vrtače najčešće su vezane za stare skrašćene doline koje su djelimično modelirane radom ledničke erozije. Njima se pridružuju i uvale koje ponegdje imaju izgled manjih polja. U graničnim područjima, gdje se smjenjuju krečnjačke i flišne stijene, u reljefu dominiraju oblici selektivne erozije. Na zaravnjenim tjemenima i blagim nagibima, zapažaju se oblici soliflukcije, dok se na strmim odsjecima pokazuju brojna točila u čijim se podnožjima javljaju moćne kupaste naslage siparskog materijala. Površ planine Sinjajevine, u cjelini uzev, blago je nagnuta ka sjeveroistoku. Međutim, pad terena je uočljiv i u svim ostalim pravcima. Iz ovoga se vidi da je reljef Sinjajevine veoma složen i raznovrstan. Već je pomenuto da se Sinjajevina smatra najvišom krečnjackom zaravni u Crnoj Gori, prosječne nadmorske visine oko 1600 m. Sa ove visoravni se uzdiže osam vrhova preko 2.000 m: Babji zub, odnosno Babin zub (2.277 m), Jablanov vrh (2.203 m), Gradište (2.174 m), Sto (2.172 m), Savina greda (2.101 m), Veliki Pećarac (2.042 m), Veliki Starac (2.022 m) i Babin vrh (2.013 m). Osim što je masiv ograđen dolinama rijeka: Tare, gornje Morače, Bukovice i Tušine, Sinjajevina je i ispresijecana sa rječicama: Bistrica, Štitarička rijeka i Plašnica, koje su pritoke Tare. Tara ima kanjonsku dolinu i teče uz istočni i sjeveroistočni obod planine Sinjajevine. Osim Kanjona Tare na proširenjima gdje rijeka izlazi iz kanjona nastale su riječne terase, gdje su se razvila i naselja: Dobrilovina, Bistrica, Polja, Podbišće,


strana 18

Štitarica, Trebaljevo i Kolašin. Na rijeci Tušini nastale su terase, gdje se nalaze naselja Krnja jela i Boan. Za razliku od Drobnjačke, odnosno Jezerske površi, na prekraškom reljefu Sinjajevine nema onoliko tragova glacijalne erozije, ni onoliko morenskog materijala koliko ga ima na okolnim planinama koje su od nje manjeg prostranstva. Nesumljivo je da je ona bila pokrivena velikim količinama sniježnih i ledenih masa, koje su, s obzirom na konfiguraciju njenog prekraškog, odnosno fluvijalnog reljefa, uglavnom mirovale. Ako su i bile u pokretu, ti pokreti su bili slabijeg inteziteta. Sniježne odnosno ledene mase su se na mjestu svog postanka i otapale ostavljajući sedimente u obliku manjih i nižih bedema. Reljef Sinjajevine, odnosno njena razvijena preglacijalna mrežasta geomorfološka struktura, nijesu dozvolili da se ovdje razvije snažnija glacijalna erozija. Najveći lednik na Sinjajevini kretao se duž Plašnice, od vrhova Sinjajevine do Kolašinske kotline, dužine oko 15 km. Drugo područje nagomilavanja morena bilo je u dolini Bistrice. Ovdje morene prekrivaju veliki prostor i završavaju se kod ušća Bistrice u Taru. Značajan je i lednik koji je u sjevernom dijelu Sinjajevine išao dolinom Zminice. Iza morene visoke oko 25 m je Zminičko jezero. Na planini Sinjajevini samo je još Zabojsko jezero, u jugostočnom dijelu planine, visoko iznad kanjona Tare, smješteno u nekadašnjem cirku, na visini od 1.477m. Znatne morene sa Sinjajevine nataložene su na zaravan Jezera, oko Ribljeg i Vražjeg jezera. Više morenskog materijala nalazimo u jugozapadnom dijelu Sinjajevine, na prostoru Krnje Jele, Korita, Kučajevice, Suvog i Timarskog polja. Veoma moćne i prostrane krečnjačke mase Sinjajevine, iako ne pripadaju tipičnom holokrastu, su, gledano u cjelini, vrlo pogodne za razvoj tipične karstne erozije. Tome su naročito doprinijeli: debljina krečnjačkog stuba, relativna čistoća krečnjaka, bogatstvo vodenim talogom i prisustvo velikog broja pukotina, koje u raznim pravcima presijecaju cijelu krečnjačku masu. Intezivnim karstnim procesom formirali su se u starom prekraškom reljefu mnogobrojni kraški oblici. Naročito je brojno prisustvo vrtača i uvala različitog izgleda i položaja. Na površi Sinjajevine, u kontaktnim zonama krečnjaka i dolomita, nastale su brojne uvale. Ovdje su one najčešće izduženog oblika. Veće uvale se ovdje nazivaju poljima. U središnjem dijelu su takva: Tušinsko, Kričačko i Šaransko polje, prosječne visine oko 1700m. Drugi niz čine: Odrag polje, Suvo polje, Dragoševac, prosječne visine oko 1.600 m. Treći niz, sjeveroistočno, čine Pašino polje i Smoljan polje, visine 1.350 m. U Šarancima je prostrana uvala Pogrižđe, vezana prema zapadu na Jablan polje, a ka istoku na Đedovo polje. U Šarancima je i velika uvala zvana Gomile. Na krajnjem jugoistoku Sinjajevine nalazi se niz uvala koji čine: Grkovo, Bistričke livade i katun Zastarac. Još istočnije prema Tari je veća uvala Srnjci. Hidrološke karakteristike Sinjajevina, iako dobija znatne količine vodenog taloga, je dosta bezvodna planina. Na ovom karstnom prostoru nema većih površinskih vodotoka ili većih jezera. Izvori su takođe veoma rijetki. Oticanje vode obavlja se isključivo podzemnim putem. Kroz debele krečnjake atmosferska voda ponire u njegovu unutrašnjost. Dug i intezivan karstni proces proširio je i produbio pukotine krečnjačke mase Sinjajevine i njenu izdan duboko spustio.


strana 19

Hidrološke prilike Sinjajevine karakterišu rijeke koje ograničavaju planinu: Gornja Morača, Tušina, Tara. Na planini se nalaze dva veća jezera: Zminičko i Zabojsko i nekoliko periodičnih lokava koje stočari koriste za napajanje stoke. Ostale vode su podzemne i one se dreniraju u dva sliva: Crnomorski i Jadranski i pojavljuju se kao izvori malih rječica koje se ulivaju u Taru, Moraču ili Tušinu. Rijeke Tara je tipična planinska rijeka, koja nastaje od izvorišnih krakova Veruše i Opasanice sa Komova. Tara je najduža crnogorska rijeka, 157km. Teče kroz predjele najviših dinarskih planina i površi od Komova do Šćepan polja, gdje se sastaje sa Pivom obrazujući Drinu. Do polovine ima kompozitnu dolinu sa pitomim kotlinskim proširenjima, a nizvodno od sela Bistrice, ulazi u veličanstveni kanjon, dužine 78 km. Od Bistrice do Tepaca prosječna dubina mu je od 800 do 1.100 m, a između M. Štuoca i Obzira dostiže i 1.300 m. Tu se nad kanjonom ogledaju i vertikalni odsjeci (oko 1.100 m dubine). Rijeka Tara je vodom bogat i složen riječni sistem, ali ne toliko po prosječnom proticaju (83 m3/sec), već više po složenim hidrološkim pojavama u kanjonu. Još brojnija su jaka vrela koja izbijaju po stranama kanjona i stropoštavaju se u rijeku, ima ih preko 20, a vrelo Ljutica svojom snagom obrušavanja skoro presijeca rijeku. Rijeka se u kanjonu velikom snagom preliva preko 40 bukova, preko niza manjih vodopada i slapova, pa kanjonom tutnji jaka, brza, bučna, virovima uskovitlana, pjenušava, bistra i čista – jedinstvena rijeka Tara. Pritoke rijeke Tare koje se spuštaju sa masiva Sinjajevine su: Pčinja, Plašnica, Štitarička i Ravnjak (Bistrica). Rijeka Pčinja spada u manje lijeve pritoke Tare. Donji dio njene doline udubljen je u flišnim stijenama gornjokretacejske starosti. Dugačka je oko 10km. Površina njenog sliva zahvata 29km2. Srednji višegodišnji proticaj (Q) iznosi 1,71 m3/sec. Rijeka Plašnica je najveća rijeka Sinjajevine. Ona je svojom erozijom, vertikalno se spuštajući, gotovo na cijeloj svojoj dužini, otkrila ispod krečnjaka vododržljivu škriljasto pjeskovitu podlogu paleozoika i verfena. Stoga su u njenoj dolini, u kontaktnoj zoni, česti izvori. Neki od njih su i vrlo jaki. Njihov broj je najveći u ataru sela Blatine. Najvjerovatnije je to dio podzemnih voda planinskog grebena Vučja, jer i izbijaju u samom njegovom podnožju. Najveća pritoka Plašnice je sa njene lijeve strane Bistrica, koja izvire ispod strmog krečnjačkog odsjeka vrelom koje se formira u pećini zvanoj Golubnjača. Kratkog je toka ali raspolaže velikom količinom vode osobito u vrijeme otapanja snijega na Sinjajevini. Štitarička rijeka je manja od Plašnice. Ona je usijecajući se otkrila nepropustljivu podlogu građenu od škriljaca i eruptivnih izdanaka. To se naročito zapaža u srednjem dijelu njene kanjonske i strmo položene doline. Izvire ispod krečnjačkih odsjeka Javorove glave. Teče kroz selo Štitaricu i uliva se u Taru nedaleko od sela Podbišća.


strana 20

Rijeka Ravnjak (Bistrica) izvire ispod Pećarca, odnosno ispod strmog odsjeka Obješenjaka, na dodiru debele krečnjačke mase i škriljaca u podlozi. Gornji dio doline, dug oko 2 km, zove se Suvoravnjak. Ovaj naziv dolazi otud što u njemu nema vode stalno tako da je u jednom periodu godine suv. U njemu ima vode sa jeseni i s proljeća, naročito za vrijeme otapanja snijega na Sinjajevini. Glavna vrela Ravnjaka izviru tek ispod puta Mojkovac – Đurđevića Tara. To je ustvari niz koncentrisanih vrela koja izbijaju iz gomile krečnjačkih blokova u neposrednoj blizini istoimenog motela. Od ovih vrela, do ušća u Taru, dužina toka iznosi oko 3,5 km. Na samom ušću u blizini Crnih poda nalazi se Tmajevac, jedan od većih virova rijeke Tare. U Ravnjak se sa lijeve strane ulijeva Ljevak dug oko 2,5 km. Sinjajevinske rijeke imaju sniježno-kišni režim. Sve se one hrane vodom od kiša i otopljenog snijega. U ljetnjem periodu, kada se hrane iz izdani, siromašne su vodom (neke i presušuju). U jesenjem periodu, za vrijeme velikih kiša, kao i sa proljeća kada nastane otapanje snijega, iste su bogate vodom. Bujice i potoci nekada niz planinske strane obrazuju jače vodene tokove, koje erodirajći podlogu, snose materijal i talože ga u podnožju planine u vidu plavina. One mogu biti toliko snažne da pomjeraju rječno korito Rijeka Tušina je naslijedila valov lednika koji se sa platoa Sinjajevine kretao ka jugu odnosno jugozapadu. To je relativno široka, ali i kraća dolina koja ima skoro dinarski pravac pružanja. Ogoljićeni škriljci u podlozi imali su uticaja na proširenost njene doline. S lijeve strane uočljive su flišne partije, a sa desne krečnjak sa intruzijama magmatskih stijena. Tušina izvire ispod planine Somine na nadmorskoj visini od 1.230m. Ušće joj je na 971m. Pad korita iznosi 259m. Ona nema pravog izvora, „glave', nego postaje od više potočića i izvora. Glavni među njima je Česma u Krnjoj Jeli. Teče podno južnih, odnosno jugozapadnih padina Sinjajevine. Na svom kratkom putu do ušća u Bukovicu ona prima vode nekoliko potoka i vrela sa Sinjajevine. To su: Paleški potok, Ljutovac, Bakovića, Jocovića, Boanski, Veliki i Dajovića potok. Sinjajevinu sa zapadne strane oivičava rijeka Bukovica. Izvire ispod Bukovičke gore (Ražana glava, Crveni krš) u Provaliji, na visini od 1.391m. Teče najprije kroz zaravan Vojvodine bare do sela Tušine, gdje prima glavnu pritoku rijeku Tušinu. U predjelu Šavnika sastaje se sa Bijelom, svojom lijevom pritokom, i Šavnikom, desnom. Njen dalji tok ispod sela Pridvorice naziva se Pridvorica. Ona se ispod sela Duži na 700m sastaje sa Komarnicom i pod imenom Komarnica teče ka sjeverozapadu i uliva se u Pivsko jezero. Tok Bukovice je dug oko 40km. Dolina je uska, a klisura duboka oko 500m. Izrazito je planinska rijeka, relativno bogata rječnom pastrmkom (bukovičkom). Odmah na izvoru pravio jezerce – Glava Bukovice. Zminičko jezero nalazi se u podnožju sjeverozapadnog dijela Sinjajevine, ispod Kučajevice i upravo na kontaktu sa Jezerskom površi. Od Žabljaka je udaljeno 12km pa ga iz ovih razloga mnogi ubrajaju u jezera Durmitora. Ovo jezero je ledničkog porijekla. Nastalo je u terminalnom basenu valova kojim se lednik spuštao sa Sinjajevine. Nalazi se na 1.285 metara nadmorske visine, na 3km od Njegovuđe. Površine je oko 45.000 m2 i jedno je od


strana 21

manjih planinskih jezera. Jezero je plitko i dosta zasuto naplavnim materijalom i muljem. Najveća dubina mu je 3,8 metara, pa je obraslo barskom vegetacijom i lokvanjem, te se u evolucionom procesu približava stadijumu bare. Inače jezero se nalazi u izvanredno lijepom ambijentu, sa jedne strane zasvođeno strmom padinom Kučajevice i bogatom četinarskom šumom, a s druge strane ograđeno niskim morenskim bedemom sa travnom vegetacijom, otvoreno i sunčano.

Slika 4. Zminičko jezero

Zminičko jezero je glečerskog porijekla. Nastalo je u valovu nekadašnjeg zminičkog lednika, koji se iz cirkova Kormana i Kučajevice, kretao ka Njegovuđkom polju i Jezerima. Danas ono nema nijedne površinske pritoke. Hrani se uglavnom padavinama. Maksimalni vodostaji su u aprilu i maju, a minimalniu avgustu i septembru. Kolebanje vodostaja je u direktnoj zavisnosti od godišnjeg rasporeda padavina. Pored padavina i manje količine vode sa slivnog dijela ono se hrani, naročito sa istočne strane, i vodom manjih sublakustrijskih izvora. Zminičko jezero pored poniranja, gubi dio vode i isparavanjem. Ono je naročito intezivno u priobalnom plitkovodnom dijelu koji se ljeti zagrijava i iznad 20°C. Kolebanje nivoa jezera tokom godine iznosi 1m. Temperatura jezerske vode zavisi od temperature vazduha i okolnog terena. Ljeti se kreće oko 20°C. Dnevna i godišnja kolebanja su dosta velika. Jezero naseljava triton, rijetka endemična vrsta koja se moze naci u planinskim jezerima Crne Gore. Zabojsko jezero se nalazi u sjeveroistočnom dijelu Sinjajevine, na nadmorskoj visini 1.477 m, u cirku vrtačastog oblika, okruženo gustom četinarskom i bukovom šumom. Zbog osobenih prirodnih vrijednosti zaštićeno je u okviru NP Durmitor strogim režimom zaštite. Jezero ima povrsinu od 27.600 m2, glečerskog je porijekla, ali ne leži u pravom cirku. Šira okolina jezera građena je od krečnjaka trijaske starosti. Pored njih u ovom dijelu


strana 22

Sinjajevine utvrđeno je prisustvo verfenskih slojeva i eruptiva. Prosječna dubina jezera iznosi 6 metara dok najveća izmjerena dubina iznosi 18,8 metara. Riblje jezero ima oblik elipse, njegova dužina je oko 300 m a širina 220 m. Nalazi se na nadmorskoj visini od 1.400 m. Obala je slabo razuđena i nedovoljno jasno izražena. Pristup vodi je najlakši sa istočne strane jer na ovom dijelu jezera nije prisutan treset zbog činjenice da je ovdje priobalni pojas stjenovit. Dubina jezera je oko 5,5 m. Po obodu jezera je pretežno pojas tresetišta a periferni djelovi jezera obrasli su makrofitskom vegetacijom (Potamogeton sp, Ranunculus sp.). Pri višim proljećnim i jesenjim vodostajima jezero dobija površinsku otoku, koja teče prema Marića barama. Najveću količinu vode jezero dobija od padavina. Vražje jezero je jedno od najvećih planinskih jezera. Nalazi se na nadmorskoj visini od 1.411 m. Najveća dubina jezera je 10,6 m. Ima eliptičan oblik, dužine oko 400 m i zahvata površinu od oko 75.000 m2. Konfiguracija jezerskog basena je dosta jednostavn, a to se odražava na pravilno i postupno povećanje dubine od obale ka centralnom dijelu. Obod jezera je kamenit ili šljunkovit. Uz samu obalu prostire se zona makrofitske vegetacije, malo dublje na muljevitom i/ili pjeskovitom dnu nalaze se livade Potamogeton gramineus, Chara aspera kao i Ranunculus sp. Vodni bilans jezera određen je padavinama. Isparavanje je veliko jer je jezero izloženo vjetrovima i suncu. Klimatske karakteristike Na klimu Sinjajevine utiče nadmorska visina ovog planinskog područja, vertikalna raščlanjenost njegovog reljefa i relativno mala udaljenost od Jadranskog mora (96 km). Na jugoistoku Sinjajevine se nalazi Kolašin, dok se na sjeverozapadu Sinjajevina primiče Žabljaku, s toga za klimu Sinjajevine koristićemo parametre sa ova dva mjesta, gdje HMZCG ima rezultate za poslednjih 65 godina. mjesto I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII god.Kolašin -1,9 -0,7 2,1 6,2 10,8 13,9 15,8 15,2 11,9 7,7 3,4 0,3 7,6 Žabljak -4,5 -3,7 -0,8 2,9 8,4 12,0 13,9 13,6 10,0 5,6 1,3 -2,3 4,7

Tabela 2. Srednje mjesečne i godišnje temperature vazduha (izvor: Hidrometeorološki zavod Crne Gore - HMZCG)

Kolašin (965 m) ima srednju januarsku temperaturu (-1,9°C) osjetno višu od Žabljaka (-4,5°C), a srednju julsku (Kolašin 15,8°C, a Žabljak 13,9°C). Žabljak ima izrazito niske temperature u odnosu na druga mjesta u Crnoj Gori, što je prije svega posljedica njegove nadmorske visine (1.450 m). U Žabljaku je srednja mjesečna temperatura niža od 0°C u januaru (-4,5°C), februaru (-3,7°C), martu (-0,8°C) i decembru (-2,3°C). Godišnje kolebanje srednjih minimalnih i srednjih maksimalnih temperatura vazduha najbolje ilustruje kolebanje klime. U Žabljaku je razlika između srednjih minimalnih i


strana 23

srednjih maksimalnih u januaru 8,7°C (-8,8°C do -0,1°C) a u avgustu 11,7°C (7,7°C do 19,4°C). U sjevernim krajevima Crne Gore mrazevi su česta pojava, u većem dijelu godine, naročito u zimskoj polovini, u vrijeme anticiklonalnog vremenskog stanja, kada se hladne vazdušne mase natalože po kotlinama i dolinama. Prosječno godišnje dana sa mrazevima u Žabljaku ima 167,9 (januar 29,2). Srednji godišnji broj dana sa maksimalnim temperaturama nižim od 0°C, ledeni dani, u Žabljaku iznosi oko 60. Srednji godišnji broj ljetnjih dana (temperatura veća od 25°C) u Žabljaku iznosi 20, a u Kolašinu 30. Prosječno godišnje Žabljak ima 0,2 takva dana. U Žabljaku se mrazevi prosječno javljaju od 15. avgusta do 15. jula. Apsolutno maksimalne i minimalne temperature vazduha u Kolašinu iznose 30,4°C (avgust) i -29,8°(januar).Nasuprot hladnim i relativno dugim zimama, ljeta su na Sinjajevini svježa i kratka. Srednja godišnja relativna vlažnost vazduha na Žabljaku iznosi 76,7%.Srednju minimalnu relativnu vlažnost Kolašin ima u aprilu, a Žabljak u julu, dok maksimalnu relativnu vlažnost oba mjesta imaju u decembru. mjesto Minimalna sr.rel.vl. u % Maksimalna sr.rel.vl. u % Kolašin april (76,3) decembar (85,1) Žabljak jul (71,8) decembar (82,7)

Tabela 3. Mjeseci minimalne i maksimalne relativne vlažnosti (izvor: HMZCG) U godišnjem hodu oblačnosti najveću srednju mjesečnu oblačnost ima decembar. U ovom mjesecu je, u prosjeku, više od 70% neba prekriveno oblacima. Veliku oblačnost imaju i februar, mart i novembar. Ovako visoke vrijednosti srednje mjesečne oblačnosti u jesenjim i zimskim mjesecima posledica su pojačane ciklonske aktivnosti u Sredozemlju. mjesto I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII god.Žabljak 82 93 146 142 188 206 246 226 186 149 103 89 1856

Tabela 4. Godišnje trajanje sijanja sunca u časovima (izvor: HMZCG) Trajanje osunčavanja znatno je smanjeno u kotlinama, kanjonskim dolinama i na osojnim stranama planina, prije svega zbog česte magle. U svim mjestima Crne Gore najsunčaniji je jul, a najmanje sunčan decembar. Izuzetak je Žabljak gdje je najmanje sunčan januar. Kolašin ima manje časova sa sijanjem sunca zbog prepreka na horizontu (smješten je u dolini Tare), a i zbog čestih temperaturnih inverzija koje su uvijek praćene maglom. U danima sa maglom znatno je smanjen broj časova sa sijanjem sunca, jer magla u prosjeku traje 1 – 2,5 časa dnevno.


strana 24

Količina padavina i njihov raspored daju osnovnu klimatsku karakteristiku nekom predjelu. Količinu i raspored padavina, uz složenost reljefa, bitno određuje udaljenost pojedinog mjesta od Jadranskog mora. Tabela br. 4. Godišnje kretanje količine padavina u mm mjesto I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII god. Kolašin 230 220 188 181 129 102 78 84 128 203 292 293 2.128Žabljak 111 104 108 125 107 103 85 80 113 155 210 161 1.462

Tabela 5. Godišnje kretanje količine padavina u mm (izvor: HMZCG) Kolašin, zbog povoljnije visine za kondezaciju, dobija više (2.128 mm), a Žabljak (1.462 mm) manje padavina godišnje. U oba mjeseca najveća količina padavina je u novembru, što je pokazatelj maritimnosti i mediteranskog uticaja, dok je minimum na Žabljaku u avgustu, a u Kolašinu u julu. Najveće količine padavina imaju južne i jugoistočne padine Sinjajevine, dok se prema Tari količine naglo smanjuju. Srednji godišnji broj dana sa snijegom u Žabljaku iznosi 138 dana. Sa sniježnim pokrivačem preko 10 cm u Žabljaku ima 120-150 dana. Srednji broj dana sa sniježnim pokrivačem preko 30 cm u Kolašinu iznosi 22, a na Žabljaku 76 dana. Maksimalna visina sniježnog pokrivača zabilježena u periodu od 52 godine u Kolašinu iznosi 155 cm, a na Žabljaku 209 cm. Srednji datum prvog dana sa snijegom na Žabljaku je 21. oktobar, a srednji datum poslednjeg dana sa snijegom je 8. maj. mjesto N NE E SE S SW W NW C Kolašin 25,8 5,7 0,8 1,3 18,2 11,0 1,3 1,8 34,6 Žabljak 11,5 9,5 6,3 5,2 16,2 5,5 3,6 4,5 37,8

Tabela 6. Učestalost vjetrova (izvor: HMZCG) Kolašin, zbog svoje okoline koja je najotvorenija prema sjeveru i jugu ima izrazite čestine vjetrova iz tih pravaca (sjever 25,8 % i jug 18,2 %). Česti su još i jugozapadni vjetrovi (11,0%). Žabljak, zbog svoje visine i otvorenosti prostora prema ravni Jezera, ima dostaujednačenu učestalost vjetrova iz svih pravaca. Nešto se izdvajaju južni vjetrovi (16,2%), sjeverni (11,5%) i sjeveroistočni (9,5%). Pedološke karakteristike Na Sinjajevini preovladavaju sljedeća zemljišta: Kalkmelanosol (crnica, buavica na krečnjacima i dolomitima) sa litosolima, regosolima i arenosolima, Distrični kambisol (smeđe kisjelo zemljište) i ranker (humusno silikatno zemljište), Kalkokambisol (smeđe zemljište na krečnjaku i dolomitu), Reendzine (humusna karbonatna zemljišta) na krečnjaku ili dolomitu.


strana 25

Krečnjačko dolomitna crnica (kalkomelanosol) je najrasprostranjenije zemljište u Crnoj Gori. Obrazuje se na tvrdim krečnjacima i dolomitima. Najviše je rasprostranjena u području karsta i visokim planinskim područjima. Na crnicama se nalaze šume različitih biocenoza, livade i pašnjaci.

Buavice su na planini Sinjajevini najrasprostranjenija i najvažnija zemljišta. One su kisjela zemljišta, koja se obrazujju na krečnjacima.Najtipičnije buavice nalaze se na Sinjajevini u njenim poljima, ustvari u velikim karstnim uvalama (Kričačko polje, Šaransko polje, Potrk, Dugi do, Okruglica, Suvo polje, širi potez oko Kormana, itd. Litosoli su inicijalna zemljišta planinskih regiona Crne Gore gdje je mrazno raspadanje glavni faktor mehaničke dezintegracije podloge, a može biti i rezultat glacijalnog rada i drugih faktora koji utiču na razaranje matične podloge. U takvim uslovima raste specifična vegetacija žbunja i borova. Sirozemi (regosoli) se obrazujusporadično na grusu eruptivnih stijena, dolomita i škriljaca.Regosoli na laporcima i flišu su nešto dublji i pogodniji za šumu, dok su na dolomitima znatno plići i na njima su samo pašnjaci i prorijeđena kržljava šuma i makija. Arenosoli su slabo razvijena zemljišta na pijeskovima različitog postanka. Kao i litosoli i oni su razvijeni na svim klimatskim zonama, ali uglavnom na ravničarskom reljefu i, takođe, predstavljaju početne stadijume pedogeneze. Smeđa kisjela zemljišta (distrični kambisoli) se javljaju u van karstnim terenima i raznim reljefnim uslovima od 400-1.600 metara nadmorske visine i sa padavinama od 700-2500 mm/god i srednjim godišnjim temperaturama 5-8°C.Razvijena su, uglavnom, na kisjelim silikatnim stijenama čijim se raspadanjem stvara dosta rastresitog materijala ali sa relativno malom količinom gline, a dosta pijeska. Pored magmatskih stijena javljaju se i na paleozojskim pješčarima, glincima, filitima i drugim vrstama škriljaca, kao i rožnacima i durmitorskom flišu.


strana 26

Rankeri se javljaju u ofiolitskoj zoni sjeverne Crne Gore. Obrazuju se na različitim silikatnim stijenama. To su najčešće jako kisjela plitka zemljišta sa litičnom komponentom.Bogatstvo humusom (15-20%) i kisjela reakcija su najvažnija karakteristika rankera. Po visokom udjelu humusa naziva se i humusno silikatno zemljište. Na njima su najčešće pašnjaci, bijeli, rjeđe crni bor, bukva, smrča, jela i hrast kitnjak. Smeđe zemljište na krečnjaku (kalkokambisol) se javlja na krečnjačko dolomitnim terenima Crne Gore. U strukturi zemljišta zauzimaju manje površine u odnosu na krečnjačko dolomitske crnice i crvenice sa kojima grade seriju zemljišta na tvrdim karbonatnim stijenama. Rendzine su humusno karbonatna zemljišta, koja se obrazuju na rastrošenim karbonatnim supstratima, a imaju široko rasprostranjenje u Crnoj Gori. Javljaju se sporadično na flišu

(flišna traka središnje Crne Gore i „durmitorski fliš‟'), a mnogo više na morenskom i fluvioglacijalnom nanosu i karstnim poljima, uvalama i površima oko visokih planina u zonireliktne glacijacije.Na rendzinama se javljaju cerove i bukove šume.Na površima (Sinjajevine i Jezera) zbog vlažnije klime su dobre kosanice i pašnjaci, a često i bukove i smrčeve šume.

Slika 5. Pedološka karta Crne Gore (izvor: B. Fuštić) (legenda: 1. Kalkmelanosol (crnica, buavica na krečnjacima i dolomitima) sa litosolima, regosolima i arenosolima; 2. Reendzine (humusna

karbonatna zemljišta) na krečnjaku ili dolomitu; 3. Kalkokambisol (smeđe zemljište na krečnjaku ili dolomitu); 4. Eutrični kambisol (smeđe eutrično zemljište); 5. Distrični kambisol (smeđe kisjelo zemljište) i ranker ( humusno silikatno zemljište); 6. Euglej (deluvijalna, aluvijalna i močvarna

zemljišta); 7. Terra rossa (crvenica))


strana 27

Naselja i stanovništvo Planinu Sinjajevinu okružuju doline rijeka koje su uvijek bile interesantne za nastanak naselja. Osim vode uz rijeke se akumulira plodni riječni nanos pogodan za zemljoradnju. Takođe, uz rijeke su prolazili karavanski putevi pa su naselja nastajala i kao pazari i kao odmorišta. Zbog navedenog na rubnim djelovima Sinjajevine i na granicama planine, a uglavnom na rijekama, nastala su gradska naselja: Kolašin i Mojkovac na Tari, Šavnik na Bijeloj i Bukovici i Žabljak na jezerskoj visoravni. Na platou i obodnim djelovima planine Sinjajevine, kao i u dolinama rijeka koje je okružuju, razvila su se naselja. S obzirom da se stanovnici ovih naselja bave zemljoradnjom i stočarstvom, radi se o selima sa stalnim stanovništvom. Na nešto većim visinama iznad 1.500 mnm nastali su i katuni - nomadske naseobine stočarskog stanovništva. Što se tiče katuna na Sinjajevini, ima ih veliki broj, najviše zbog izobilja hrane za stoku. Ovdje treba napomenuti da je prosječna visina Sinjajevine oko 1.600 mnm, te da su na ovim visinama na crnogorskim planinama uglavnom zastupljeni pašnjaci. Godišnja količina padavina od 1.500-2.000 mm garantuje dovoljnu količinu vode. Međutim, zbog geološkog sastava ne javljaju se na cijeloj površini planine izvori, te se u nekim slučajevima prave i vještacke ustave od lisca i blata za zadržavanje vode, dok se na nekim mjestima snijeg prekriva smrčevim granama, pa se siječe i topi za potrebe vode za piće. U novije vrijeme Sinjajevina je ispresijecana dobrim makadamskim putevima, te je planinu učinila dostupnijom, tako da su katuni još uvjek »živi«, uprkos smanjenju broja stočarskih domaćinstava i prelaska na moderniji – farmerski tip stočarsva. Sa pojavom boljih puteva sve češće se stare stočarske kolibe zamjenjuju drvenim i kamenim vikendicama, te se javlja i ovaj vid vikend naselja.

Slika 6. Današnji izgled katuna na Sinjajevini


strana 28

Što se tiče stanovništva u seoskim naseljima koja se nalaze na Sinjajevini, u zadnjih 50 godina se broj smanjio skoro za pola, tj: sa 8.521 u 1.961 na 4678 stanovnika u 2011. godini. Najvažniji razlog za to je industrijalizacija zemlje tokom 60-tih i 70-tih godina prošlog vijeka, gdje su ljudi išli iz sela u gradove radi »lakšeg života«. Osim toga, broj se smanjio i zbog manjeg nataliteta.

Naselje/popisna godina

1961. 1971. 1981. 1991. 2003. 2011.

Bistrica 338 284 179 172 152 102 Gojakovići 219 187 146 126 137 95 Dobrilovina 170 165 95 46 55 52 Gornja Polja 703 855 1064 1102 1506 1281 Donja Polja 517 521 482 418 Podbišće 645 473 572 655 671 657 Štitarica 472 444 350 261 273 233 Bakovići 101 78 101 111 118 130 Bistrica Lipovska 150 101 151 99 126 86 Blatina 150 101 151 125 126 110 Vojkovići 120 107 106 104 83 70 Gornje Lipovo 238 191 147 120 134 83 Donje Lipovo 324 247 220 180 101 123 Drijenak 272 234 305 444 533 528 Moračko Trebaljevo 165 134 108 104 86 93 Plana 118 125 123 131 123 106 Sjerogošte 79 102 79 83 99 64 Bogomolja 74 56 58 68 Brajkovača 236 158 160 73 35 16 Gomile 144 127 29 20 11 Gradina 158 138 52 68 33 22 Dobri Nugo 90 80 70 26 16 8 Zminica 124 86 83 25 34 37 Krš 311 308 153 145 140 113 Pašino Polje 97 95 79 58 34 9 Rasova 156 119 127 91 60 29 Rudanci 106 91 48 28 40 Šljivansko 262 224 156 73 31 8 Novakovići 167 114 80 116 87 23 Bare 574 584 420 308 301 254 Boan 90 99 141 118 80 45 G. Bukovica-pola stanov.

177 135 207 131 134 76


strana 29

Krnja Jela 334 353 251 125 84 32 Timar 284 248 178 111 106 83 Tušina 356 323 308 220 180 121 Ukupno Sinjajevina 8521 7687 6979 6085 5729 4678

Tabela 7. Kretanje brojnosti stanovništva u naseljima po godinama na Sinjajevini (izvor: Monstat)

U 90 odsto seoskih naselja na Sinjajevini, osim Polja, Podbišća i Drijenka, smanjio se broj stanovnika u periodu 1961-2011. Naselja sa lošijom saobraćajnom infrastrukturom su ostala bez stanovnika ili u njima živi starija populacija. U Poljima, Podbišću i Drijenku broj stanovnika se neznatno povećao sa 2.137 stanovnika 1961. godine na 2.466 stanovnika 2011. godine. Inače, radi se o naseljima koja se nalaze na rijeci Tari u blizini Mojkovca i Kolašina sa dobrom saobraćajnom povezanošću. U ova tri naselja je skoncentrisano i više od 50% ukupnog stanovnistva. Sto se tiče polne strukture, po popisu iz 2011. godine na Sinjajevini živi 2.347 muških i 2.331 ženskih stanovnika, tako da je polna struktura uravnotežena (Tabela 8). Kada govorimo o starosnoj strukturi, osjeća se blago starenje populacije, tek 1.176 stanovnika je mlađe od 20 godina ili nekih 25% od ukupno; 2.737 stanovnika je u rasponu od 20-65 godina ili 58,5%, dok populacije starije od 65 godina ima 777 ili 16,5% (Tabela 8). U pogledu vjeroispovjesti, stanovništvo je dosta homogeno i 96% pripada Pravoslavnoj crkvi, dok je 4% ateista i neizjašnjenih po pitanju religije. U nacionalnoj strukturi stanovništva Sinjajevine dominiraju Crnogorci sa skoro 60% populacije ili 2.798 stanovnik, dok značajan udio čine i Srbi sa 35% izjašnjenih ili 1.641 stanovnik (Tabela 9).

Starosna dob/pol 0-19 20-64 >65 muško žensko ukupnoUkupno Sinjajevina 1176 2737 777 2347 2331 4678 u procentima 25,13% 58,51% 16,61% 50,17% 49,83 100%

Tabela 8. Starosna i polna struktura stanovništva Sinjajevine (popis iz 2011. godine) (izvor: Monstat)

Vjeroispovjest i nacionalnost

Ukupno stanovništvo popis iz 2011.

Pravoslavci

Crnogorci

Srbi

Ukupno Sinjajevina 4678 4483 2798 1641 u procentima 100% 95,83% 59,81% 35,08%Tabela 9. Vjerska i nacionalna struktura stanovništva Sinjajevine (popis iz 2011. godine) (izvor:

Monstat)


strana 30

4.2 BIOLOŠKA RAZNOVRSNOST

FLORA I STANIŠTA (HABITATI) Planinski masiv Sinjajevine se nalazi u centralnom dijelu Crne Gore i njegovim grebenima (Babji zub i Gradište) prolazi prirodna granica između mediteranske (u širem smislu) i kontinenetalne klime. Tako su južne padine pod snažnim uticajem Mediterana, dok su sjeverne padine pod uticajem umjereno-kontinentalne klime koja na većim nadmorskim visinama prelazi u subalpijsku klimu. Uticaj toplih mediteranskih vazdušnih masa dolinama Plašnice i Štitarice dospjeva i na kontinentalne strane (Vuksanović, 2003). U morfološkoj strukturi Sinjajevine dominantni su kraški i glacijalni oblici reljefa. Imajući u vidu raznorodne klimatske uticaje, kompleksan reljef koji uključuje i veliki dijapazon nadmorskih visina, kao i vjekovni antropogeni uticaj, na ovom planinskom masivu može se očekivati veliko bogatstvo flore. Raznovrsnost biljnog pokrivača ne ogleda se samo u velikom broju taksona, već i u prisustvu raznovrsnih flornih elemenata: mediteransko-kontinentalni, srednjeevropsko-mediteranski, srednjeevropski, južnoevropsko-planinski, srednjejužnoevropsko-planinski, kosmopolitski... Istorijat botaničkih istraživanja Prvi floristički podaci datiraju iz 1872. godine, kada je češki botaničar Jozef Pantoček prošao dolinom Plašnice i preko Lipova i Vratla nastavio svoj put za Durmitor. Pantoček bilježi da se na Sinjajevini pružaju „beskrajni planinski pašnjaci, gdje se jedino odvija planinsko gazdovanje“ (Pantoček, 1874). Kasnije je nekoliko botaničata dalo svoj doprinos poznavanju flore Sinjajevine: Antonio Baldači (1891), Josef Rohlena (1904), Bošnjak (1934), Gerald Paroli (1992)... Do sada su sistematska floristička istraživanja rađena samo na jugoistočnim ograncima Sinjajevine (Vuksanović, 2003). Sistematska vegetacijska istraživanja nisu rađena, ali se u nekim radovima pominju pojedine asocijacije sa ciljnog područja: Adamović (1912), Kovačević (1964), Lakušić (1968), Blečić & Lakušić (1976), Lakušić & Redžić (1989). Materijal i metode Podaci o flori i staništima planinskog masiva Sinjajevine dati su na osnovu raspoloživih literaturnih izvora, sopstvenih nepublikovanih podataka i više dnevnih terenskih obilazaka koja su realizovana za potrebe izrade ove Studije. Tokom terenskih obilazaka nije vršena detaljna inventarizacija flore i vegetacije, već su bilježene i sakupljane: vrste koje se frekvantno javljaju, endemični taksoni, vrste zaštićene na nacionalnom i/ili međunarodnom nivou. U prilogu je dat pregled nabrojanih vrsta; za nacionalno i/ili međunarodno značajne vrste koje su zabilježene tokom terenskih obilazaka date su precizne koordinate, dok su literaturni podaci prenešeni u originalnoj formi. Biljni materijal je herbarizovan je i determinisan upotrebom standardnih botaničkih ključeva (Tutin & al., 1964 – 1980; Josifović, 1970 – 1977; Pignatti, 1982).


strana 31

Prikupljani su podaci o međunarodno značajnim staništima, što uključuje floristički sastav i reprezentativnost staništa na pojedinim lokalitetima. Reprezentativnost je ocjenjivana skalom: A – odlična, B – dobra, C – slaba. U pregledu staništa kodovi su usaglašeni sa Habitat Direktivom, kao jednim od ključnih dokumenata u oblasti zaštite životne sredine u zemljama EU, kao i referentnim dokumentom za NATURA 2000 mrežu zaštićenih staništa. Navedene su i asocijacije koje se na ciljnom terenu javljaju u okviru datog habitata. Flora Obzirom da nisu rađena detaljna floristička istraživanja cijelog masiva, ne raspolažemo egzaktnim podatkom o broju biljnih taksona. Na osnovu pregledane literature i terenskih opažanja procjenjuje se da na ciljnom području raste oko 1300 vrsta i podvrsta. U Tabeli 10 koja slijedi nabrojane su vrste koje su frekventno bilježene tokom terenskih obilazaka.

Latinski naziv vrste

Achillea abrotanoides Potentilla speciosa

Achillea milefolium Rhamnus alpinus subsp. fallax

Alchemilla xanthochlora Rhamnus orbiculatus

Alchemilla vulgaris Rhinanthus minor

Amelanchier ovalis Rosa pendulina

Anthylis montana L. subsp. jacquinii Rubus idaeus

Anthylis vulneraria subsp. alpestris Sanguisorba minor

Arctostaphylos alpinus Salix caprea

Arctostaphylos uva-ursi Saxifraga crustata

Armeria canescens Saxifraga marginata

Asperula longiflora Saxifraga tridactylites

Asplenium trichomanes Scabiosa columbaria

Briza minima Scabiosa ochroleuca

Biscutela laevigata Scrophularia bosniaca

Campanula patula Scrophularia heterophylla subsp. laciniata

Campanula pyramidalis Sedum acre

Centaurea kotschyana Sedum haxangulare

Centaurea triumfetti Sempervivum marmoreum

Centaurium erythraea Senecio rupestris

Cerastium decalvans Sesleria robusta

Cerinthe glabra Sesleria tenuifolia


strana 32

Dianthus armeria Silene alba

Dianthus carthusianorum Stachys alopecuros

Dorycnium herbaceum Stachys germanica

Edraianthus graminifolius Stachys recta subsp. subcrenata

Epilobium angustifolium Teucrium montanum

Euphorbia amygdaloidis Thlaspi montanum

Euphorbia capitulata Trifolium pratense

Filipendula hexapetala Vaccinium myrtillus

Galium corudifolium Veleriana montana

Galium verum Veratrum album

Gentiana asclepiadea Verbascum glabratum subsp. brandzae

Gentiana cruciata Verbascum nigrum subsp. abietinum

Gentianella crispata Viola orphanidis subsp. nicolai

Geranium robertianum

Geum urbanum

Globularia meridionalis

Helianthemum nummularium

Heracleum spondylium

Hypericum maculatum

Hypericum perforatum

Knautia arvensis

Knautia illyrica

Leucanthemum vulgare

Linum capitatum

Onobrychis montana

Pedicularis brachyodonta

Phyteuma orbiculare

Plantago lanceolata

Polygonum viviparum

Potentilla erecta

Tabela 10. Pregled biljnih vrsta koje su najfrekventnije bilježene tokom terenskih obilazaka


strana 33

Vrste od nacionalnog i/ili međunarodnog značaja U biodiverzitetu nekog područja značajem se izdvajaju endemični taksoni, kao i vrste zaštićene međunarodnom i/ili nacionalnom legislativom. Do sada je na Sinjajevini zabilježeno 56 vrsta čiji areal ne prelazi granice Balkanskog poluostrva, 40 vrsta ima nacionalni status zaštite, 18 se nalazi na CITES konvenciji, dva taksona na Habitat Direktivi i jedan na Bernskoj Konvenciji (Tabela 11).

Latinski naziv vrste (narodni naziv vrste) lokalitet/koordinate

Endemizam Međunarodni status zaštite

Nacionalni status zaštite

Acer heldreichii subsp. visianii (vizijanijev javor) Sjevero-istočne padine Gradišta, Sjeverne padine Babjeg zuba, Gradište, Vuksanović, 2003: 25.

balkanski endem +

Achillea abrotanoides (planinski stolisnik) Jelje, iznad Katunina, Popov krš, Đevojačka voda, Prodo, Vuksanović, 2003: 30. N 42º58'01.43'', E 019º22'52.08'' - Ružica

balkanski endem

Alyssum scardicum Južne padine Babjeg zuba, Prodo, Vuksanović, 2003: 39.

balkanski endem

Amphoricarpos neumayerianus (neumaijerova krčagovina) Gradište, iznad Katunina, Đevojačka voda, Jelje, Popov krš, Južne padine Babjeg zuba, Prodo, Vuksanović, 2003: 30. N 42º52'23.9'', E 019º23'21.8'' - Katunina

balkanski endem

Anacamptis pyramidalis (vranjak, gorocvijet) Drage, Katunina, Đevojačka voda, Vuksanović, 2003: 72.

CITES (Appendix II)

+

Arenaria gracilis Gradište, Rohlena, 1942: 45.

balkanski endem

Aster alpinus supsp. dolomiticus (alpski zvijezdan) Jelje, Vuksanović, 2003: 31.

+

Athamantha turbith subsp. haynaldii Sjeverne padine Babjeg zuba, litice ispod prevoja Sto, Vuksanović, 2003: 26. N 42º52'37.2''; E 019º29'39.7'' – Gornje Lipovo-Savina voda N 42º52'23.8''; E 019º23'21.9'' – Katunina

endem Dinarida

Bupleurum karglii Endem Dinarida


strana 34

Iznad Katunina, Gradišta, Prodo, Vuksanović, 2003: 26. Campanula sparsa subsp. Spherotrix Sjevero-istočne padine Gradišta, Vuksanović, 2003: 44.

Balkanski endem

Centaurea incompta (različak) Gradište, Ječmeni do, Prodo, Vuksanović, 2003: 31.

ilirski endem +

Cephalanthera damasonium (naglavak) Redice, Parolly, 1992: 207.

CITES (Appendix II)

+

Cephalanthera rubra (crvena naglavica) Redice, Parolly, 1992: 208, južne padine Gradišta, Redice, Svrke, Vuksanović, 2003: 72.

CITES (Appendix II)

+

Cerastium decalvans Gradište, Rohlena, 1942: 42; sjevero-istočne padine Gradišta, sjeverne padine Babjeg zuba, Vuksanović, 2003: 46. N 42º57'31.30'', E 019º24'21.9'' - Ružica

balkanski endem

Cerastium moesiacum Gradištem Rohlena, 1942: 43.

balkanski endem

Chaerophyllum coloratum (šarena krabljica) Južne padine Gradišta, Vuksanović, 2003: 26.

endem Dinarida +

Cicerbita pancicii Sjevero-istočne padine Gradišta, iznad Katunina, Vuksanović, 2003: 32.

balkanski endem

Corallorhiza trifida (koroljuša) Zapadno od Katunina, u pravcu Jelja, Vuksanović, 2003: 72. N 42º58'02,2'', E 019º22'52.25'' - Ružica

CITES (Appendix II)

+

Coeloglossum viride (vučiji jezik) Đevojačka voda, Vuksanović, 2003: 72. N 42º58'01.43'', E 019º22'52.08'' - Ružica

CITES (Appendix II)

+

Cyclamen hederifolium (ciklama) Južne padine Gradišta, Svrke, Vuksanović, 2003: 81.

CITES (Appendix II)

+

Dactylorhiza cordigera (kaćunak) Sinjajevina planina, Parolly, 1992: 66; Gradišta, Katunina, Vuksanović, 2003: 73.

CITES (Appendix II)

+

Dactylorhiza sambucina (kaćunak) Sinjajevina planina, Parolly, 1992: 71

CITES (Appendix II)

+

Dactylorhiza saccifera (kaćunak) Dragovića polje, Parolly, 1992: 70; Katunina, Vuksanović, 2003: 73.

CITES (Appendix II)

+


strana 35

Daphne malyana (malijev jeremičak) Sjeverne padine Babjeg zuba, stijene ispod prevoja Sto, Vuksanović, 2003: 95.

endem jugo-istočnih Dinarida

+

Dianthus sylvestris subsp. bertisceus Iznad prevoja Sto, Jelje, Prodo, Vuksanović, 2003: 47.


Epipactis helleborine (kaluđerka, močvarnica) Redice, Parolly, 1992: 72; Gradišta, Katunina, Vuksanović, 2003: 73. N 43º01'07.49'', E 019º22'26.6'' – uz put Dobrilovina-Zabojsko jezero (brojna populacija) N 43º00'42.59'', E 019º22'31.8''– uz put Dobrilovina-Zabojsko jezero (brojna populacija)

CITES (Appendix II)

+

Eryngium alpinum (alpski kotrljan) Istočne padine Babjeg zuba, Đevojačka voda, Vuksanović, 2003: 27.

HD(Annex II) +

Eryngium palmatum (palmoliki kotrljan) Južne padine Gradišta, Redice, Vuksanović, 2003: 27.

balkanski endem +

Erysimum linariifolium Gradište, Vuksanović, 2003: 42.

endem Dinarida

Euphorbia capitulata Gradište i Jablan na Sinjajevini, Rohlena, 1942: 55; Popov krš, Gradište, Vuksanović, 2003: 55. N 42º54'44.9'', E 019º21'27.6'' – Ječmen do N 42º57'31.30'', E 019º24'21.9'' - Ružica

balkanski endem

Euphorbia montenegrina (crnogorska mlječika) Sjevero-istočne padine Gradišta, Vuksanović, 2003: 55.

endem Dinarida +

Fritillaria mesanensis subsp. gracilis Gradišta, Katunina, Đevojačka voda, Popov krš, Vuksanović, 2003: 69.

endem Dinarida

Gentiana lutea subsp. symphyandra (žuta lincura) Iznad Katunina, Jelje, Popov Krš, Vuksanović, 2003: 61 N 42º54'45.6'', E 019º21'27.2'' – Ječmen do N 43º01'02.1'', E 019º19'31.7'' – Konati N 43º01'13.6'', E 019º33'7.7'' – Planinica

HD(Annex V)

+

Gentianella laevicalyx (plava lincura) endem Crne Gore +


strana 36

Prevoj Sto, Vuksanović, 2003: 62. Geum bulgaricum (zečija stopa) Na siparu ispod prevoja Sto, Vuksanović, 2003: 86.

balkanski endem +

Gymnadenia conopsea (vranjak) Redice, Parolly, 1992: 74; Gradišta, Redice, Svrke, Jelje, Vuksanović, 2003: 73. N 43º01'85.8'', E 019º37'1.2''

CITES (Appendix II)

+

Helleborus multifidus (kukurjek) Gradište iznad Kolašina, Rohlena, 1942: 59.

endem Dinarida

Hieracium delpinoi Lipovo, Rohlena, 1942: 416.

balkanski endem

Hieracium suborieni Istočne padine Babjeg zuba, Đevojačka voda, Vuksanović, 2003: 35.

balkanski endem

Hieracium tomasinianum Prodo, Vuksanović, 2003: 35.

balkanski endem

Knautia dinarica (dinarska udovičica) Sjeverne padine Babjeg zuba, Vuksanović, 2003: 53.

balkanski endem

Leucanthemum chloroticum (zelenkasta ivančica) Vrh Jablan, Gradište, sjeverne padine Babjeg zuba, Đevojačka voda, Vuksanović, 2003: 36.


+

Lilium albanicum (albanski ljiljan) Katunina, Đevojačka voda, Popov krš, Sto, Vuksanović, 2003: 69. N 42º58'01.22'', E 019º22'52.19'' - Ružica

ilirski endem

Malcolmia orsiniana subsp. angustifolia Južne padine Babjeg zuba, Vuksanović, 2003: 42.

endem Dinarida

Micromeria croatica Jablan vrh, Gradište, Crvena ploča, Rohlena, 1942: 66; Đevojačka voda, Jelje, Vuksanović, 2003: 66.

endem Dinarida

Minuartia graminifolia subsp. clandestina Ispod prevoja Sto, Vuksanović, 2003: 48.

endem Dinarida

Minuartia bosniaca (bosanska mišjakinja) Iznad Katunina, Jelje, Vuksanović, 2003: 47.

endem Dinarida

Moltkea petraea (plavo lasinje) N 42º52'37.2''; E 019º29'39.7'' – Gornje

balkanski endem


strana 37

Lipovo-Savina voda Narcissus poeticus subsp. radiiflorus (narcis, dokoljen) Ječmeni do, Rohlena, 1942: 438; Prevoj Sto, sjevero-istočne padine Gradišta, Vuksanović, 2003: 25.

BERN (Appendix I)

+

Neotia nidus-avis (kokoška, gnijezdovica) Gradišta, Svrke, Vuksanović, 2003: 73.

CITES (Appendix II)

+

Nigritella nigra (crno smilje) Sinjajevina, Parolly, 1992: 79; prevoj Sto, Vuksanović, 2003: 73.

CITES (Appendix II)

+

Onobrychis montana subsp. scardica Iznad Katunina, Đevojačka voda, Jelje, Popov krš, Vuksanović, 2003: 58.

balkanski endem

Orchis coriophora (kaćunak smrdljivi) Dobrilovina, Parolly, 1992: 86

CITES (Appendix II)

+

Orchis maculata N 43º01'07.49'', E 019º22'26.6'' – uz put Dobrilovina-Zabojsko jezero (brojna populacija) N 42º52'32.9'', E 019º22'57.8'' - Torna

CITES (Appendix II)

+

Orchis morio (mirisni kaćunak) Gornje Lipovo, Parolly, 1992: 98

CITES (Appendix II)

+

Orchis ustulata (medeni kaćunak) Lipovo, Gornje Lipovo, Parolly: 98

CITES (Appendix II)

+

Pancicia serbica (srpska pančićija) Sinjajevina planina, Rohlena, 1942: 217.

endem Dinarida +

Pedicularis brachyodonta Katunina, Jelje, Popov krš, Vuksanović, 2003: 93. N 42º52'37.2''; E 019º29'39.7'' – Gornje Lipovo-Savina voda

endem Dinarida

Pedicularis hoermeniana Sjeverne padine Babjeg zuba, Vuksanović, 2003: 93.

balkanski endem

Pinus heldreichii (munika) sjeverne i južne padine Babjeg zuba, sjeveroistočne padine Gradišta, Vuksanović, 2003: 75

+

Plantago reniformis (bubrežasta bokvica) Jelje, Popov krš, Gradišta, Vuksanović, 2003: 76.

endem Dinarida

Platanthera chlorantha (vimenjak) Redice, Parolly, 1992: 100

CITES (Appendix II)

+

Potentilla montenegrina (crnogorska petoprsnica)

balkanski endem +


strana 38

Katunine, Đevojački grob, Jelje, Vuksanović, 2003: 88. Prunus padus (sremza, ciganska trešnja) Redice (Svrke), Vuksanović, 2003: 88.

+

Pseudofumaria alba subsp. leiosperma Stjenovita mjesta iznad sniježnika, istočni amfiteatar koji s e otvara ka prevoju Sto, Vuksanović, 2003: 74.

ilirski endem

Rhamnus orbiculata Južne padine Gradišta, Vuksanović, 2003: 85.

endem Dinarida

Saxifraga federici-augusti subsp. grisebachii Sjevero-istočne padine Gradišta, Vuksanović, 2003: 92.

balkanski endem +

Saxifraga scardica Gradište, litice ispod prevoja Sto, Vuksanović, 2003: 62.

balkanski endem

Scrophularia bosniaca (bosanski strupnik) Katunina, Jelje, Popov krš, Vuksanović, 2003: 94.


+

Sesleria robusta Popov krš, Prodo, Vuksanović, 2003: 80.

balkanski endem

Silene sendtneri Katunina, Vuksanović, 2003: 49.

balkanski endem

Tanacetum larvatum Jelje, Popov krš, Vuksanović, 2003: 37.

endem Dinarida

Trifolium dalmaticum (dalmatinska djetelina) Lipovo iznad Kolašina, Rohlena, 1942: 184; Svrke, Vuksanović, 2003: 59.

balkanski endem

Trolius europaeus (jablan) Jelje, Vuksanović, 2003: 85.

+

Valeriana pancicii (pančićeva valerijana) Jablan vrh, Gradište, Katunina, prevoj Sto, Đavrlje, Rohlena, 1942: 337, Vuksanović, 2003: 96.


Verbascum nicolai (nikolina divizma) Južne padine Babjeg zuba, Prodo, Vuksanović, 2003: 94.

endem Dinarida

Veronica saturejoides Gradišta, Rohlena, 1942: 269.

balkanski endem

Vicia montenegrina (crnogorska grahorica) Sjevero-istočne padine Gradišta,

balkanski endem +


strana 39

Vuksanović, 2003: 60. Viola elegantula (ljubičica) Prevoj Sto, Vuksanović, 2003: 97.

endem Dinarida +

Viola orphanidis subsp. nicolai (nikolina ljubičica) Katunina, Popov krš, prevoj Sto, Đedov do, Vuksanović, 2003: 97.


+

Viola calcarata subsp. zoysii Gradište, sjeverne padine Babjeg zuba, Popov krš, Vuksanović, 2003: 97.


Tabela 11. Pregled endemičnih i/ili nacionalno i međunarodno zaštićenih vrsta (legenda: + - vrsta zaštićena Rješenjem o stavljanju pod zaštitu pojedinih biljnih i životinjskih vrsta ("S.l. RCG" br

76/06); BERN – prisutna u Dodatku I Bernske konvencije (Bern Convention, 1979); CITES – vrsta prisutna na Dodatku II CITES Konvencije (1975) ; HD – vrsta prisutna na Dodatku Habitat Direktive

(Council Directive 92/43/EEC) Iz gornje tabele, među vrstama koje imaju nacionalni status zaštite, značajem se izdvajaju:

Lincura (Gentiana lutea subsp. symphyandra) zbog opadanja broja subpopulacija u Crnoj Gori i njihove veličine

Malijev jeremičak (Daphne malyana) zato što je vrsta malog areala, broj subpopulacija u Crnoj Gori smanjen usled antropogenog uticaja, poznat mali broj subpopulacija sa malim brojem jedinki i

Gentianella laevicalyx zato što je crnogorski endem i nema veliki broj subpopulacija. Lincura (Gentiana lutea subsp. symphyandra), vrsta sa dodatka IV Direktive o staništima, je ljekovita biljka koja se vjekovima koristi u narodnoj medicini. Naseljava livade i pašnjake u alpijskoj zoni, rijetko se nalazi i u šikarama, u rasponu nadmorske visine 800 do 1500 (2000) mnv. Nekad je u Crnoj Gori imala znatno više subpopulacija nego sada i bile su brojnije u odnosu na današnje brojno stanje. Usled neracionalne eksploatacije ove ljekovite biljke njena populacija u Crnoj Gori je značajno smanjena. Regionalna IUCN kategorija je ranjiva (VU – vulnerable) (Petrović & al., 2008). Na Sinjajevini je zabilježeno nekoliko subpopulaija koje broje od 5 do 30 jedinki. Malijev jeremičak (Daphne malyana) je endem jugoistočnih Dinarida, čiji se areal pruža na teritorije Crne Gore, Srbije i Bosne. Vrsta naseljava pukotine krečnjačkih stijena, uglavnom sa južnom ekspozicijom. Klasično nalazište joj je u kanjonu Pive i niz lokaliteta na kojima je nekad bilježena potopljeni su kada je napravljena brana i formirano Pivsko jezero. U kanjonu Pive ostalo je još samo jedno poznato nalazište, a subpopulacije u Crnoj Gori evidentirane su: u kanjonu Tare (Dobrilovina), Donjoj Lukavici (Lakušić & Pulević, 1980) na Magliću u graničnoj zoni i na Sinjajevini (Babin zub). Populacija na Babinom zubu broji svega desetak jedinki, ali je nepristupačna i smatramo da nema antropogenih prijetnji. Vrsti je dodijeljena IUCN kategorija VU (vulnerable – ranjiva) na regionalnom nivou (Petrović & al., 2008).


strana 40

Plava lincura (Gentianella laevicalyx) je arealom vezana za Crnu Goru, klasično nalazište joj je na Durmitoru, a zabilježena je još na Komovima i Sinjajevini. Na Sinjajevini (Babji zub) je zabilježena samo jedna mala populacija. Pored nabrojanih vrsta, koje imaju nacionalni status zaštite, na Sinjajevini (lokalitet Jelje) je pronađena vrsta koja je u Crnoj Gori veoma rijetka, ali nije Zakonom zaštićena. Bupleurum longifolium, osim za Sinjajevinu (Vuksanović, 2003: 26), navodi se samo za Durmitor (Barno jezero) (Bošnjak, 1935).

Slika 7. Lincura (Gentiana lutea subsp. symphyandra) i vranjak (Gymnadenia conopsea)

Međunarodno značajne vrste Alpski kotrljan (Eryngium alpinum), vrsta sa aneksa II Direktive o staništima (Habitat Direktica), naseljava kamenjarske pašnjake i otvorene šikare, u visinskom dijapazonu od oko 1500 do 2000 mnv. U Crnoj Gori je zabilježen na značajnom broju lokaliteta. Na lokalitetu Đevojačka voda (jugo-istočne padine Babjeg zuba) ima brojnu populaciju, koja je procjenjena kao jedna od 5 najboljih u Crnoj Gori, zbog čega je taj lokalitet proglašen za IPA područje (Important Plant Area) (Petrović, 2009). Narcis (Narcissus poeticus subsp. radiiflorus) je u Crnoj Gori zabilježen na velikom broju lokalilteta i ima brojne populacije. Na Sinjajevini je do sad evidentiran na tri lokaliteta, ali se očekuje šira disrtibucija taksona na ovom planinskom masivu. Svaka vrsta sa CITES Konvencije koja se bilježi na Sinjajevini ima stabilne populacije u Crnoj Gori.


strana 41

Slika 8. Alpski kotrljan (Eryngium alpinum) ima brojnu populaciju na lokalitetu Đevojačka voda (Babji zub)

Međunarodno značajna staništa (habitati) Kao međunarodno značajna staništa definisana su ona koja se nalaze na EU Direktivi o staništima (Habitat Directive 92/43/EEC). Na Sinjajevini ih je zabilježeno 10 (Tabela 12). Naziv staništa

3240 Žbunjaci sive vrbe (Salix eleagnos)

3240 Alpine rivers and their ligneous vegetation with Salix elaeagnos

6170 Alpijske i subalpijske krečnjačke travne zajednice

6170 Alpine and subalpine calcareous grassland

6430 Hidrofilne visoke zeleni

6430 Hydrophilous tall herb fringe communities of plains and of the montane to alpine levels

8120 Krečnjački planinski i alpijski sipari

8120 Calcareous and calcshist screes of the montane to alpine levels (Thlaspietea rotundifolii)

8210 Krečnjačke stijene sa hazmofitskom vegetacijom


strana 42

8210 Calcareous rocky slopes with chasmophytic vegetation

95A0 Visoke oromediteranske šume munike i molike

95A0 High Oromediterranean pine forests

91E0 Aluvijalne šume sa crnom johom i lučkim jasenom

91E0 Alluvial forests with Alnus glutinosa and Fraxinus excelsior (Alno-Padion, Alnion incanae,

Salicion albae)

91R0 Dinarske borove šume na dolomitu (Genisto januensis-Pinetum)

91R0 Dinaric dolomite Scots pine forests (Genisto januensis-Pinetum)

91W0 Šume mezijske bukve

91W0 Moesian beech forest

9410 Acidofilne planinske šume smrče (Vaccinio-Piceetea)

9410 Acidophilous Picea forests of the montane to alpine level (Vaccinio-Piceetea)

Tabela 12. Pregled međunarodno značajna staništa sa EU Direktivi o staništima (Habitat Directive 92/43/EEC)

3240 ŽBUNJACI SIVE VRBE (Salix eleagnos) 3240 Alpine rivers and their ligneous vegetation with Salix elaeagnos OPIS STANIŠTA: Zajednice niskih pionirskih žbunova na šljunkovitim riječnim nanosima u kojima dominira siva vrba (Salix eleagnos). Razvijene su na različitim tipovima aluvijalnih nanosa, uglavnom na krečnjačkoj podlozi u kojoj preovladjuje šljunak i krupni pijesak, uz obale brzih i hladnih planinskih potoka i manjih rijeka čiji nivo vode u toku ljetnjih mjeseci može znatno opasti pa podloga u znatnoj mjeri može biti suva, rastresita i sa dosta vazduha. Fitocenologija: Salicetum eleagni. Rasprostranjenje u Crnoj Gori: široko rasprostranjen uz rijeke centralnog i sjevernog regiona Sastojina uz Štitaričku Rijeku: Javljaju se samo mali ,,pečati,, ovog tipa habitata. U spratu žbunja vrsta Salix eleagnos ima apsolutnu dominaciju, a uz nju se javlja i Salix alba. S obzirom da se zajednica razvija na krupnom šljunku sprat zeljastih biljaka je veoma slabo razvijen. Predstavljen je pojedinačnim primjercima vrsta Eupatorium cannabinum i Mentha longifolia. Reprezentativnost habitata2: C Stepen zaštite3: B (Petrović In Agencija za zaštitu životne Sredine Crne Gore, 2012). 2 Reprezentativnost habitata je ocjenjivana skalom: A – odlična, B – dobra, C – slaba.


strana 43

6170 ALPIJSKE I SUBALPIJSKE KREČNJAČKE TRAVNE ZAJEDNICE 6170 Alpine and subalpine calcareous grassland OPIS STANIŠTA: Alpijske i subalpijske travne zajednice se razvijaju na krečnjačkoj ili dolomitskoj podlozi, na inicijalnim karbonatnim crnicama, ili na planinskim crnicama u kasnijim stadijumima razvoja, u subalpijskim i alpijskim regionima visokih planina, na mjestima dugog ležanja snijega ili na osunčanim mestima gde se snijeg ne zadržava dugo, na visinama iznad 1400 m. Na Sinjajevini su široko rasprostranjene. Ove zajednice predstavljaju potencijalnu klimatogenu vegetaciju na najvišim vrhovima visokih karbonatnih planina. Ovdje se razlikuju tri tipa zajednica: zatvorene kalcifilne travne zajednice, vjetru izložene kalcifilne travne zajednice i zajednice oko karbonatnih sniježnika (Vuksanović & Lakušić in Petrović & al., 2012). Na Sinjajevini su razvijena sva tri tipa zajednica:

Zatvorene kalcifilne travne zajednice su floristički veoma bogate visokoplaninske niske do srednje visoke travne formacije u kojima dominiraju busenaste trave i šaševi Carex humilis, Carex laevis, Carex sempervirens, Festuca bosniaca, Festuca gr. violacea, Festuca koritnicensis, Sesleria wettsteinii, Sesleria tenuifolia, Sesleria robusta i dr. Opšta pokrovnost zajednice variara izmedju 50 i 80 %, ređe su sastojine potpuno sklopljenje. Staništa su bogata endemičnim, subendemičnim i planinskim reliktnim biljkama, od kojih se na Sinjajevini bilježe: Achillea abrotanoides, Allysum scardicum, Dianthus bertisceus, Draba bertiscea, Edraianthus montenerginus, Gentianella laevicalyx, Leucanthemum chloroticum, Onobrychis bertiscea, Oxytropis dinarica, Phyteuma pseudoorbiculare, Valeriana pancicci, Viola zoysii...

Vjetru izložene kalcifilne travne zajednice su razvijene u najvišim alpijskim regionima, na hladnim mjestima i mjestima izloženim jakom udaru vetra. Edifikator ovih asocijacija je niska busenasta višegodišnja vrsta Kobresia myosuroides (= Elyna myosuroides). U izgradnji ovih asocijacija sa značajnim učešćem javljaju se i drugi glacijalni relikti arkto-alpskog i borealnog porjekla: Carex rupestris, Thalictrum alpinum, Edraianthus graminifolius s.l., Crepis dinarica, Dryas octopetala, Polygonum viviparum, Silene acaulis, Cerastium alpinum, Poa alpina...

Zajednice oko karbonatnih sniježanika se razvijaju na najekstremnijim staništima na kojima se dugo zadržava snijeg. Ovo su po pravilu sjeveru eksponirana staništa koja se javljaju manjim ili većim depresijama. Staništa karakteriše kratak vegetacioni period, svega 1 do 2 mjeseca, veoma niske prosječne godišnje temperature, kao i mala temperaturna amplituda staništa (Vuksanović & Lakušić in Petrović & al., 2012). Tipični predstavnici ovog tipa vegetacije na Sinjajevini su: Salix retusa, Ranunculus scutatus, Soldanella alpina, Gentiana verna (Vuksanović, 2003).

Fitocenologija: Više asocijacija u okviru redova Crepidetalia dinaricae, Seslerietalia tenuifoliae, Oxytropido-Elynetalia, Salicetalia retusae-serpyllifoliae Rasprostranjenje u Crnoj Gori: široko rasprostranjen tip staništa u visoko planinskom regionu Reprezentativnost habitata: A; Stepen zaštite: B

3 Stepen zaštite je ocjenjivan skalom: A – odlična zaštita, B – dobra zaštita, C – slaba zaštita


strana 44

6430 HIDROFILNE VISOKE ZELENI 6430 Hydrophilous tall herb fringe communities of plains and of the montane to alpine levels OPIS STANIŠTA: Vlažne i obično nitrifikovane visoke zeljaste zajednice, duž vodenih tokova i oboda šuma u nizijskim i planinskim pojasevima. Ovo je bujna vegetacija visokih zeljastih biljaka u kojoj dominiraju paprati ili druge zeljaste negraminoidne vrste (vrste koje ne pripadaju familijama Poaceae, Cyperaceae i Juncaceae), rjeđe se u ovim zajednicama kao dominantne javljaju i visoke higro-mezofilne trave i druge graminoidne vrste. Zajednice se javljaju na relativno dubokim zemljištima koja se razvijaju u podnožju i zasjeni visokih vertikalnih stijena, na mjestima gdje se snijeg duže zadržava nakon topljenja, što obezbjeđuje visoku vlažnost zemljišta, ili na obodu planinskih izvora i potoka, i na mjestima površinskog cjeđenja vode, u planinskom, subalpijskom i alpijskom pojasu visokih planina (Lakušić in Petrović & al., 2012). Karakteristične vrste ovog tipa staništa na Sinjajevini su: Geum bulgaricum, Adenostyles alliaria, Doronicum columnae, Potentilla montenegrina... (Vuksanović, 2003) Fitocenologija: asocijacije redova Cicerbidetalia i Adenostyletalia alliariae. Rasprostranjenje u Crnoj Gori: Bjelasica, Prokletije, Komovi, Žiovo, Durmitor, Kanjon Tare, Volujak, Maglić, Bioč, Prokletije, Hajla, Ahmica, Štedim, Beljega, Sinjajevina Reprezentativnost habitata: A Stepen zaštite: B 8120 KREČNJAČKI PLANINSKI I ALPIJSKI SIPARI 8210 Calcareous rocky slopes with chasmophytic vegetation OPIS STANIŠTA: Zajednice na karbonatnim siparima rasprostranjene su od višeg planinskog pojasa do zone vječitog snega. Razvijaju se na manje ili više pokretnom substratu različite granulometrije, u uslovima hladne i vlažne klime. Ovaj tip staništa javlja se na više lokaliteta na Babjem zubu: sjeveroistočne padine Gradišta, iznad Katunina, Đevojačka voda, Popov krš, ispod Stola, Đedov do i Prodo na južnim padinama. Tipične vrste staništa na Sinjajevini su: Arabis flavescens, Euphorbia capitulata, Viola zoysii, Cardamine glauca, Scrophulaia laciniata, Geranium macrorhizum, Scutellaria alpina, Galium anisophyllon, Ranunculus scutatus, Arenaria rotundifolia, Scutellaria ascendens... (Vuksanović, 2003) Fitocenologija: asocijacije redova Thalspietalia rotundifolii i Drypetalia spinosae. Rasprostranjenje u Crnoj Gori: sve visoke planine u Crnoj Gori. Reprezentativnost habitata: A Stepen zaštite: A 8210 KREČNJAČKE STIJENE SA HAZMOFITSKOM VEGETACIJOM 8210 Calcareous rocky slopes with chasmophytic vegetation OPIS STANIŠTA: Vegetaciju ovog tipa staništa odlikuje dominacija zeljastih biljaka, dok se žbunaste vrste rijetko sretaju. Pokrovnost je obično mala. U ovom tipu staništa je zastupljen izuzetno


strana 45

veliki regionalni diverzitet vrsta i zajednica, sa velikim brojem lokalno i regionalno endemičnih vrsta. I na Sinjajevini je ovo tip staništa koji se odlikuje najvećim stepenom endemizma. Karakterišu ga sledeće vrste: Amphoricarpos neumayerianus, Edraianthus graminifolius, Daphne malyana, Hieracium humile, Hieracium villosum, Aster alpinus var. dolomiticus, Campanula pyramidalis, Minuartia bosniaca, Saxifraga marginata, Micromeria croatica... Ovaj tip staništa je razvijen na cijeloj Sinjajevini, a posebno reprezentativne sastojine su zabilježene na lokalitetima: sjevero-istočne padine Gradišta, Katunina, Đevojačka voda, oko cirka Đedov do (Vuksanović, 2003), Okrugljak. Fitocenologija: asocijacije redova Amphoricarpetalia, Moltkeetalia i Centaureo-Campanuletalia Rasprostranjenje u Crnoj Gori: Ovaj tip staništa široko je rasprostranjen, od obale mora do visokih planinskih vijenaca Sastojina na putu Gornje Lipovo – Savina voda (N 42º52'37.2''; E 019º29'39.7''; 1479 mnv): Pokrovnost vegetacije oko 20 %. Floristički sastav: Moltkea petraea, Athamantha turbith subsp. haynaldii, Asperula longiflora, Saxifraga marginata, Globularia meridionalis, Dorycnium herbaceum, Edraianthus graminifolius, Pedicularis comosa, Valeriana montana. Reprezentativnost habitata: A. Stepen zaštite: A

Slika 9. Vegetacija u pukotinama stijena


strana 46

95A0 OROMEDITERANSKE ŠUME MUNIKE I MOLIKE 95A0 High Oromediterranean pine forests OPIS STANIŠTA: Balkanske endemične šume munike (Pinus heldreichii) i molike (Pinus peuce), u kojima se često javljaju i vrste Picea abies, Pinus sylvestris, Pinus mugo, Juniperus sibirica, Vaccinium myrtillus, Calamagrostis arundinacea, Brachypodium pinnatum, Luzula luzuloides, Luzula sylvatica, Geranium macrorhizum. Na Sinjajevini se šume munike javljaju na sjevernim i južnim padinama Babjeg zuba i Gradišta, pri čemu nemaju veliki kontinuitet pružanja. Na kontinentalnim padinama Babjeg zuba Pinus heldreichii se javlja kao pojedinačno drveće koje naseljava ekstremna staništa, poput litica i isturenih stjenovitih grebena. Samo na lokalitetu Popov krš postoje sastojine ovog tercijernog relikta koje se mogu smatrati šumom. U pravcu zapada se nastavljaju šume Gradišta. Sastojine munike se bilježe i naspram prevoja Sto, iznad cirka Đedov do, na jugu Babjeg zuba – lokalitet Prodo. Na stjenovitim odsjecima, grebenima i liticama, munika često ima izgled zakržljalog drveća sa formom zastave, koji je posledica surovosti uslova staništa i snažnih planinskih vjetrova (Vuksanović, 2003). Fitocenologija: Pinetum heldreichii Rasprostranjenje u Crnoj Gori: Prokletije, Komovi, Moračke planine, Štitovo, Prekornica, Maganik, primorski Dinaridi, Sinjajevina. Reprezentativnost habitata: A na Popovom kršu; B i C na ostalim lokalitetima. Stepen zaštite: B 91E0 ALUVIJALNE ŠUME SA JOHOM I GORSKIM JASENOM 91E0 Alluvial forests with Alnus glutinosa and Fraxinus excelsior (Alno-Padion, Alnion incanae, Salicion albae) OPIS STANIŠTA: Ovom staništu pripadaju šume različitog florističkog sastava: obalne šume crne johe (Alnus glutinosa) i jasena (Fraxinus excelsior) u umjerenim nizijskim i brdskim predjelima (Alno-Padion); obalne šume sive johe (Alnus incanae) u planinskim predelima (Alnion incanae) i šumske galerije visokih vrba (Salix alba, S. fragilis) i topola (Populus nigra, P. alba) duž rečnih tokova u nizijskim, submontanim i montanim predjelima umjerene zone (Salicion albae). Javljaju se na teškim, periodično plavljenim zemljištima, koja su u vrijeme visokog vodostaja slabo aerisana, dok su naprotiv za vrijeme niskog vodostaja dobro drenirana i aerisana. Sprat zeljastih biljaka uključuje mnoge visoke biljke kao što su Filipendula ulmaria, Angelica sylvestris, Cardamine spp., Rumex sanguineus, Carex spp., Cirsium oleraceum (Hadžiablahović In Petrović & al., 2012). Fitocenologija: Salicetum albo fragilis Rasprostranjenje u Crnoj Gori: prisutan uz obale rijeka u cijeloj Crnoj Gori. Sastojina uz Štitaričku rijeku: Širina pojasa ove linijske vegetacije varira od 0 do oko 10 m. Samo na nekoliko lokaliteta ima veću pokrovnost (oko 70 %), uglavnom je male pokrovnosti ili su stabla ,,razbacana,,. Reprezentativnost habitata: C Stepen zaštite: B (Petrović In Agencija za zaštitu životne Sredine Crne Gore (2012).


strana 47

91R0 DINARSKE BOROVE ŠUME NA DOLOMITU 91R0 Dinaric dolomite Scots pine forests (Genisto januensis-Pinetum) OPIS STANIŠTA: Šume bijelog bora (Pinus sylvestris) na dolomitima i dolomitskim rendzinama na Dinaridima. Razvijaju se u zoni bukovih šuma i obično zauzimaju nešto veće nadmorske visine od sličnih šuma crnog bora (Pinus nigra) na dolomitima. Postoji preporuka da se crnogorske bjeloborove šume na ostalim, nedolomitnim krečnjacima, uključe u ovaj tip staništa (Lakušić in Petrović & al., 2012). Fitocenologija: Piceo-Pinetum sylvestris montenegrinum Rasprostranjenost u Crnoj Gori: Durmitor, planine Rožajskog kraja Sastojina uz Zminjičko jezero: U spratu drveća, čija se pokrovnost kreće između 40 i 70 %, dominiraju bijeli bor (Pinus sylvestris) i smrča (Picea abies), dok se sa manjom učestalošću javljaju javori Acer platanoides i Acer pseudoplatanus. Prsni promjer stabala bora rijetko prelazi 40 cm. Sprat žbunja je slabo razvijen, a grade ga: Juniperus communis, Lonicera xylosteum, Daphne mezereum, podmladak sprata drveća. Pokrovnost sprata zeljastih biljaka se kreće od 20% do 40 (60) % i najfrekventnije se bilježe sledeće vrste: Aremonia agrimonioides, Gentiana asclepiadea, Odontites lutea, Astrantia major, Trifolium rubrum, Veronica urticifolia, Carex humilis, Euphorbia amygdaloides... Reprezentativnost habitata: B Stepen zaštite: B 91W0 ŠUME MEZIJSKE BUKVE 91W0 Moesian beech forest OPIS STANIŠTA: Šume evropske (Fagus sylvatica) ili mezijske bukve (Fagus moesiaca) razvijene na bazifilnoj ili neutralnoj podlozi u području južnih Dinarida, Balkanskih, Mezo-Makedonskih, Pelagonidskih i Rodopidskih planina, uključene u svezu Doronico orientalis-Fagion moesiaci. Na većim visinama bukvi se u značajnijoj mjeri pridružuju i jela i smrča. Bukove šume zauzimaju terene različitih nagiba i svih ekspozicija. Ponekad su vezane za otvorena i eksponirana staništa, a ponekad zauzimaju strme, zaklonjene osojne padine i uvale, ili čak klisure i kanjone gdje su uticaji opšte klime ublaženi i modifikovani u pravcu veće relativne vlage vazduha, manjeg kolebanja vlage i umanjenih ljetnjih podnevnih temperatura. U zavisnosti od nagiba terena, starosti sastojina i antropogenih uticaja, zemljišta pod brdskim bukovim šumama mogu biti veoma duboka (60-90, pa čak i 120 cm), do veoma plitka i izrazito skeletogena (Vuksanović & Petrović in Petrović & al., 2012). Fitocenologija: asocijacije sveze Doronico orientalis-Fagion moesiaci Rasprostranjenost u Crnoj Gori: stanište prisutno na večini crnogorskih planina. Sastojina pored puta Dobrilovina-Zabojsko jezero (centralna koordinata N 43º00'58.71''; E 019º22'23.3''): U spratu drveća, čija se pokrovnost kreće od (40) 60 do 80 (90) %, dominira bukva (Fagus moesiaca), dok manju pokrovnost imaju: javori Acer platanoides, Acer pseudoplatanus, Pinus nigra, Populus tremula, Sorbus aucuparia. U spratu žbunja koji je slabo razvijen dominiraju malina (Rubus ideus), Sorbus aucuparia, Salix caprea. U spratu zeljastih biljaka se bilježe: Hieracium bauchini, Galium sylvaticum, Galium rotundifolium,


strana 48

Luzula luzuloides, Monotropa hypopitis, Campanula persicifolia, Heracleum spondilium, Prenanthes purpurea, Festuca drymea, Vaccinium myrtillus, Epipactis heleborine, Sanicula europea... Reprezentativnost habitata: A Stepen zaštite: B, C Opisana sastojina je dobro očuvana, ali u široj zoni ovog područja je zabilježena intezivna sječa.

9410 ACIDOFILNE PLANINSKE ŠUME SMRČE (VACINIO-PICEETEA) 9410 Acidophilous Picea forests of the montane to alpine level (Vaccinio-Piceetea) OPIS STANIŠTA: Zajednice smrčevih šuma zauzimaju pretežno ravna i blago nagnuta staništa sa dubljim profilom humusa. Pored smrče tu je zastupljena i jela dok je bukva nešto rjeđa. Obično je sprat žbunja slabo razvijen, a dobro je razvijen sprat mahovina. Fitocenologija: Piceetum abietis montanum. Rasprostranjenost u Crnoj Gori: stanište prisutno na večini crnogorskih planina. Sastojina uz put Zabojsko jezero – Veliki pećarac: U spratu drveća dominira smrča (Picea abies), ali značajno učešće ima i bukva (Fagus moesiaca); pokrovnost se kreće od 40 do 80 %. Rijetko se u spratu drveća sretaju Salix caprea i Populus trmula. Sprat žbunja je slabo razvijen i uglavnom ga čini podmladak sprata drveća, uz koji se javljaju Rosa pendulina, Sorbus aucuparia i Rubus sp. U spratu zeljastih biljaka dominiraju: Vaccinium myrtillus, Galium sylvaticum, Galium rotundifolium, Hieracium sylvaticum, Melampyrum silvaticum, Polystichum lonchitis, Euphorbia amygdaloides... Reprezentativnost habitata: B/A Stepen zaštite: B Ocjena stanja područja Nisu evidentirani pritisci na nešumske vrste i staništa. Sječa šuma je najizraženiji antropogeni faktor (B srednji uticaj). Ocjena uticaja evidentiranih aktivnosti na područje data je po modelu: A – veliki uticaj; B srednji uticaj; C – mali uticaj. Preporuke Na osnovu terenskih obilazaka i raspoloživih literaturnih podataka procjenjeno je da je Babji zub najznačajnije područje planinskog masiva Sinjajevine po pitanju bogatstva vaskularnih biljaka. Kako sa aspekta florističkog i vegetacijskog diverzitet, tako i po prisustvu populacija nacionalno i/ili međunarodno značajnih vrsta i staništa. Procjenjeno je da su kontinentalne padine značajnije za zaštitu od južnih. U granicama zaštićenog područja treba da se nađu sledeći lokaliteti: Katunine, Svrke, prevoj Sto, Đevojačka voda, Gradišta, Jelje, Popov krš, Torna, Đedov do. Treba naglasiti činjenicu neravnomjerne ispitanosti različitih djelova planinskog masiva Sinjajevine. Za pojedine djelove masiva nema publikovanih podataka, dok je na području Babjeg zuba vršeno detaljno florističko istraživanje. Ali, na osnovu sopstvenih zapažanja tokom terenskih obilazaka Sinjajevine za potrebe izrade ove Studije, smatramo da je


strana 49

predloženo područje zaista najznačajnije sa aspekta zaštite biljnog svijeta i da njegovo izdvajanje nije samo posledica najbolje ispitanosti. Mahovine (Bryophyta) Mahovine (Bryophyta) su široko rasprostranjena grupa viših biljaka koja nastanjuje najrazličitija prirodna i vještačka staništa. Naime, sposobnost mahovina da prežive i u uslovima deficita vlažnosti, značajna je adaptivna sposobnost ovih biljaka u osvajanju ekološki različitih staništa. Naime, one nisu vezane samo za vlažna staništa i oblasti. Naprotiv, one preživljavaju sušne periode u dehidratisanom stanju, a zatim, sa povećanjem vlažnosti u staništu, ponovo postaju metabolički aktivne. Ova osobina mahovina, svakako je još jedna izuzetno značajna adaptacija koja im omogućava široko rasprostranjenje i osvajanje najrazličitijih staništa (Stevanović & al., 1995, po Bewley & Krochko, 1982). Sinjajevina, kao planina centralnog dijela Crne Gore, predstavlja prirodnu granicu između, u širem smislu mediteranske i kontinentalne klime. Naime, južne ekspozicije su pod snažnim uticajem Mediterana, dok na sjevernim padinama vlada umjereno-kontinentalna klima koja na većim nadmorskim visinama prelazi u subalpsku klimu. Na kontinetalnim stranama osjeća se župni uticaj koji prodire dolinom rijeke Plašnice, pa su ove padine staništa i mnogim termofilnim elementima. Ovako raznovrsni klimatski uslovi, uz orografske faktore, čine područje planine Sinjajevine specifičnim i raznolikim u florističkom i vegetacijskom, pa shodno tome i briološkom pogledu. Listopadno-četinarske šume, termofilne šume, izvori, vodeni tokovi, rječne doline, vlažne livade,... su mjesta koja karakteriše bogata flora briofita. Materijal i metode Terenski rad podrazumijeva sakupljanje materijala, fotografisanje vrsta, staništa, predjela. Prilikom sabiranja mahovina vodilo se računa da se uzorak uzima sa što više različitih mikrostaništa i na, što je moguće, manjim rastojanjima; stoga, mahovine su sakupljane sa različitih podloga - tla, kore i otvorenih korjenova drveća, stijena i kamenja, trugih panjeva. Na briološkim papirnim kesicama u kojima su smeštani uzorci, ispisivani su sljedeći podaci: datum, lokalitet, stanište, supstrat. Laboratorijski rad u prvom redu obuhvata sušenje materijala – najčešće se koristi metoda sušenja bez pritiska. Na provjetrenom i suvom mjestu proces sušenja trajao je 7-10 dana. Nakon toga, pristupilo se determinaciji (identifikaciji) materijala uz upotrebu stereo lupe i mikroskopa, a zatim pakovanje u briološke kesice na kojima je osim prethodno pomenutih podataka ispisano ime vrste odnsno imena vrsta. Za identifikaciju (determinaciju) mahovina korišćena je standardna briološka literatura (ključevi, naučni radovi). Nomenklatura za prave mahovine data je po Hill & al. (2006), a za jetrenjače po Grolle & Long (2000). Identifikovani materijal smješten je u Herbar Prirodnjačkog muzeja Crne Gore, kao dio Zbirke mahovina.


strana 50

Osim za potrebe izrade predmetne Studije, jedina istraživanja mahovina ovog planinskog masiva obavljena su tokom oktobra 2001. i marta 2002. godine. Ona su obuhvatala južne i jugoistočne padine Sinjajevine odnosno Babjeg zuba i Gradišta (Dragićević & al., 2007). Ovi rezultati sintetisani su u predmetni izvještaj. Pregled lokaliteta (u Tabelama 13 i 14 su date skraćenice za lokalitete): Jugoistočne padine Sinjajevine - sjeverna strana Babjeg zuba i Gradišta

Gornje Lipovo, selo u dolini riječice Plašnice (skr. GL); Drage, proplanci i bukovo-jelova šuma (skr. D); Jelje, bukovo-jelova šuma, vododerina, blokovi, stijene, sipari i litice (skr. J); Popov krš, munikina šuma, kamenjari, poluumireni i živi sipari, bukovi šumarci,

stijene, travnati fragmenti (skr. PK); Potok Plašnica (skr. PP).

Južne padine Sinjajevine - južna strana Babjeg zuba i Gradišta

sela Redice i Svrke - cerove šume, šikara, šumarci bijeloga i crnoga graba, kamenjari i sipari (skr. R i S);

Prodo, poluumireni sipari, kamenjari, stijene i litice (skr. P). Središnji i sjeverni dio Sinjajevine

Selo Lipovo (seoskim putem od Lipova prema Savinoj vodi) i Savina voda - termofilne listopadne šume, bukove šume, visokoplaninski pašnjaci, izvorišta planinskih potoka, močvarne livade (3 lokaliteta) (skr. L i SV).

Zabojsko jezero i planinarskom stazom prema Velikom Pećarcu – mješovita, lišćarsko – četinarska šuma (bukovo--smrčeva šuma) (skr. ZaJ i VP).

Zminičko jezero - mješovita, lišćarsko – četinarska šuma (bukovo-smrčeva šuma) (skr. ZmJ).

Rezultati Tokom prethodnih i ovogodišnjih brioloških istraživanja na planini Sinjajevina registrovano je ukupno 119 vrsta mahovina, od čega 96 pravih mahovina (Tabela 13) i 22 vrste jetrenjača (Tabela 14). Ovo nije realna „briološka slika“ ovog planinskog masiva jer se, s obzirom na njegovu površinu, položaj, geoklimatske i hidrografske karakteristike, očekuje znatno već broj briofita, do kojeg će se doći novim usmjerenim i sistematskim istraživanjima ove grupe biljaka. Važna napomena se odnosi na činjenicu da tokom ovogodišnjih istraživanja, kao i ranijih, nisu registrovana planinska tresetišta, pa samim tim ni mahovine tresetnice odnosno bijele mahovine, predstavnici roda Sphagnum. Konfiguracija ovog planinskog masiva ukazuje na veliku vjerovatnoću postojanja ovih staništa, zbog čega istraživanja treba nastaviti u budućem periodu. Naime, u pitanju su veoma osjetljiva staništa i vrste, zaštićeni


strana 51

Habitat Direktivom (Council Directive 92/43/EEC). U Crvenoj listi mahovina Srbije i Crne Gore ove mahovine imaju status VU - „ranjive“ vrste (Sabovljević & al., 2004). Na području planine Sinjajevine konstatovane su 3 vrste koje su zaštićene nacionalnim zakonodavstvom: prave mahovine Buxbaumis viridis i Campyliadelphus chrysophyllus i jetrenjača Lophozia ascendens (Tabela 15). Na Crvenoj listi mahovina Srbije i Crne Gore (Sabovljević & al., 2004) prisutne su prave mahovine: Buxbaumis viridis, sa statusom CR (kritično ugrožena vrsta), Ditrichum pusillum i Rhizomnium pseudopunctatum sa statusom LR (postoji mali rizik), kao i Pohlia camptotrachela i Racomitrium elongatum sa statusom DD (nedostatak podatak) (Tabela 15). Takođe, 3 jetrenjače tretiraju se kao ranjive vrste (VU): Leiocolea bantriensis, Leiocolea collaris i Scapania calcicola (Sabovljević & al., 2004) (Tabela 15). Sabovljević & al. (2004) jetrenjaču Lophozia ascendens tretiraju kao ranjivu vrstu (VU), ali za Srbiju jer tada ona još nije bila registrovana za područje Crne Gore. U Tabelama 13 i 14, međunarodno i/ili nacionalno zaštićene vrste su boldovane, a u Tabeli 15 su dati podaci o njihovom statusu zaštite na nacionalnom i međunarodnom nivou ("S.l. RCG" br 76/06; Sabovljević & al., 2004; Stewart, 1995), kao i podaci o lokalitetima sa datumom sakupljanja i koordinatama.

Latinski naziv vrste Lokalitet (data skraćenica)

1 Abietinella abietina (Hedw.) M.Fleisch. D, P, S, ZmJ 2 Amblystegium serpens (Hedw.) Schimp. S, L 3 Anomodon viticulosus (Hedw.) Hook. & Taylor VP, ZaJ 4 Antitrichia curtipendula (Hedw.) Brid. ZaJ 5 Atrichum undulatum (Hedw.) P. Beauv. L, VP, ZaJ 6 Barbula unguiculata Hedw. S, VP, ZaJ 7 Bartramia ithyphylla Brid. SV 8 Brachythecium albicans (Hedw.) Schimp. D 9 Brachytheciastrum velutinum (Hedw.) Ignatov &

Huttunen

D, S, L, VP, ZaJ, ZmJ

10 Brachythecium rivulare Schimp. ZaJ 11 Brachythecium rutabulum (Hedw.) Schimp. R 12 Bryoerythrophyllum recurvirostrum (Hedw.) P. C. Chen. D 13 Bryum caespiticium Hedw. PP, L 14 Bryum capillare Hedw. D, S, R, VP, ZaJ 15 Bryum moravicum Podp. L, VP, ZaJ 16 Bryum pseudotriquetrum (Hedw.) P. Gaertn. et al. PP, SV 17 Bryum turbinatum (Hedw.) Turner SV 18 Buxbaumis viridis (Moug. ex Lam. & DC.) Brid. ex

Moug. & Nestl. VP, ZaJ, ZmJ

19 Calliergonella cuspidata (Hedw.) Loeske SV 20 Campyliadelphus chrysophyllus (Brid.) R.S. Chopra D, R, SV 21 Ctenidium molluscum (Hedw.) Mitt. D, VP, ZaJ 22 Dicranella heteromalla (Hedw.) Schimp. SV


strana 52

23 Dicranella varia (Hedw.) Schimp. VP, ZaJ 24 Dicranodontium denudatum (Brid.) E. Britton J 25 Dicranum polysetum Sw. ex anon. PK 26 Dicranum scoparium Hedw. D, P, PK, VP, ZaJ, ZmJ 27 Dicranum tauricum Sapjegin VP, ZaJ 28 Didymodon acutus (Brid.) K. Saito GL 29 Didymodon vinealis (Brid.) R. H. Zander R 30 Ditrichum flexicaule (Schwägr.) Hampe P, ZmJ 31 Ditrichum gracile (Mitt.) Kuntze VP, ZaJ 32 Ditrichum pusillum (Hedw.) Hampe PK 33 Drepanocladus polygamus (Schimp.) Hedena¨s ZmJ 34 Encalypta streptocarpa Hedw. D, PK, VP, ZaJ 35 Encalypta vulgaris Hedw. ZmJ 36 Fissidens bryoides Hedw. VP, ZaJ 37 Fissidens taxifolius Hedw. R 38 Grimmia pulvinata (Hedw.) Sm. R, P 39 Hedwigia ciliata (Hedw.) P. Beauv. P 40 Herzogiella seligeri (Brid.) Z. Iwats. J, VP, ZaJ 41 Homalothecium lutescens (Hedw.) H.Rob.

P, D, S, L, VP, ZaJ, ZmJ

42 Homalothecium philippeanum (Spruce) Scimp. L, VP, ZaJ 43 Homalothecium sericeum (Hedw.) Schimp.

D, P, GL, S, L, VP, ZaJ, ZmJ

44 Homomallium incurvatum (Schrad. ex Brid.) Loeske L, VP 45 Hygroamblystegium humile (P.Beauv.) Vanderp.,

Goffinet & Hedenäs ZaJ

46 Hygroamblystegium varium (Hedw.) Mönk. D 47 Hylocomium splendens (Hedw.) Schimp. P, S, VP, ZaJ, ZmJ 48 Hypnum cupressiforme Hedw. D, S, GL, L, ZmJ 49 Isothecium alopecuroides (Lam. ex Dubois) Isov. J, S, L 50 Leskea polycarpa Hedw. D, GL, S 51 Leucodon sciuroides (Hedw.) Schwägr. L, VP, ZaJ 52 Mnium hornum Hedw. J 53 Mnium spinulosum Bruch & Schimp. VP, ZaJ, ZmJ 54 Neckera complanata (Hedw.) Huebener S 55 Orthotrichum anomalum Hedw.

D, GL, R, VP, ZaJ, ZmJ

56 Orthotrichum cupulatum Hoffm. ex Brid. L, VP, ZaJ, ZmJ 57 Orthotrichum pumilum Sw. ex anon. L 58 Orthotrichum rupestre Schleich. ex Schwägr. L 59 Orthotrichum speciosum Nees L 60 Orthotrichum striatum Hedw. L 61 Orthotrichum tenellum Bruch ex Brid. L 62 Palustriella commutata (Hedw.) Ochyra PP, SV, ZaJ 63 Philonotis seriata Mitt. SV 64 Philonotis tomentella Molendo SV


strana 53

65 Plagiomnium affine (Blandow ex Funck) T. J. Kop. S 66 Plagiomnium cuspidatum (Hedw.) T. J. Kop. R 67 Plagiomnium rostratum(Schrad.) T.J.Kop. ZaJ 68 Pogonatum urnigerum (Hedw.) P. Beauv. SV, VP, ZaJ 69 Pohlia camptotrachela (Renauld & Cardot) Broth. SV 70 Pohlia cruda (Hedw.) Lindb. VP, ZaJ 71 Pohlia nutans (Hedw.) Lindb. J 72 Polytrichastrum alpinum (Hedw.) G. L. Sm. D 73 Pseudocrossidium hornschuchianum (Schultz) R. H.

Zander P

74 Pseudoleskea incurvata (Hedw.) Loeske D, GL, SV, VP, ZaJ 75 Pseudoleskeella catenulata (Brid. ex Schrad.) Kindb. D 76 Pseudoleskeella nervosa (Brid.) Nyholm S, L, VP, ZaJ 77 Pseudoscleropodium purum (Hedw.) M. Fleisch. ZmJ 78 Pterigynandrum filiforme Hedw. D, GL, S, L, VP, ZaJ 79 Pylaisia polyantha (Hedw.) Schimp. S 80 Racomitrium canescens (Hedw.) Brid. GL, L, VP, ZaJ 81 Racomitrium elongatum Ehrh. ex Frisvoll VP, ZaJ82 Rhizomnium pseudopunctatum (Bruch et Schimp.)

T. J. Kop. VP, ZaJ

83 Rhizomnium punctatum (Hedw.) T. J. Kop. J, VP, ZaJ 84 Rhynchostegium murale (Hedw.) Schimp. D, S 85 Rhytidiadelphus squarrosus (Hedw.) Warnst. VP, ZaJ 86 Rhytidiadelphus triquetrus (Hedw.) Warnst. P, VP, ZaJ, ZmJ 87 Rhytidium rugosum (Hedw.) Kindb. S 88 Sanionia uncinata (Hedw.) Loeske P, VP, ZaJ 89 Schistidium apocarpum (Hedw.) Bruch et Schimp. D, PK, S, R, ZmJ 90 Syntrichia ruralis (Hedw.) F.Weber & D.Mohr

D, P, GL, R, L, VP, ZaJ

91 Tortella inclinata (R. Hedw.) Limpr. D, PK, GL, R

92 Tortella tortuosa (Hedw.) Limpr.

P, GL, R, SV, VP, ZaJ, ZmJ

93 Tortella tortuosa (Hedw.) Limpr. L, SV 94 Tortula subulata Hedw. S, SV, VP, ZaJ 94 Trichostomum crispulum Bruch VP, ZaJ 96 Weissia brachycarpa (Nees & Hornsch.) Jur. L Tabela 13. Spisak pravih mahovina (Bryophyta) po abecednom redu sa lokalitetima (vrste sa

nacionalnim i/ili međunarodnim statusom zaštite su boldovane

Latinski naziv vrste Lokalitet (data skraćenica)

1 Blepharostoma trichophyllum (L.) Dumort. VP, ZaJ

2 Calypogeia suecica (Arn. & Pers.) K.Mull VP, ZaJ

3 Cephalozia bicuspidata (L.) Dumort. SV


strana 54

4 Cephaloziella divaricata (Sm.) Schiffn. SV

5 Chiloscyphus pallescens (Ehrh. ex Hoffm.) Dumort.

VP, ZaJ

6 Frullania dilatata (L.) Dumort. L

7 Jungermannia atrovirens Dumort. SV

8 Leiocolea bantriensis (Hook.) Jörg. ZmJ

9 Leiocolea collaris (Nees) Schljakov ZmJ

10 Lophozia ascendens (Warnst.) R. M. Schust. VP, ZaJ

11 Lophozia ventricosa (Dicks.) Dumort. VP, ZaJ

12 Metzgeria furcata (L.) Dumort. D, S, L, VP, ZaJ

13 Plagiochila asplenioides (L. Emend. Taylor) Dumort.

D, J, rVP, ZaJ, ZmJ

14 Plagiochila porelloides (Torrey ex Nees) Lindenb.

VP, ZaJ

15 Porella cordaeana (Huebener) Moore D

16 Porella platyphylla (L.) Pfeiff. L, VP, ZaJ

17 Preissia quadrata (Scop.) Nees J, VP, ZaJ

18 Ptilidium pulcherriumum (Weber) Vain. VP, ZaJ, ZmJ

19 Radula complanata (L.) Dumort. D, S, R, GL, L, VP, ZaJ, ZmJ

20 Riccardia palmata (Hedw.) Carruth. VP, ZaJ

21 Scapania aspera Bernet et M. Bernet J

22 Scapania calcicola (Arnell & J. Perss.) Ingham SV

23 Scapania umbrosa (Schrad.) Dumort. VP, ZaJ

Tabela 14. Spisak jetrenjača (Marchantiophyta) po abecednom redu sa lokalitetima (vrste sa nacionalnim i/ili međunarodnim statusom zaštite su boldovane

Nalazi tokom 2001/2002. godine

Nalazi tokom 2001/2002. i 2015.

godine

Nalazi tokom 2015. godine

Međunarodno i/ili nacionalno značajne vrste konstatovane na području planine Sinjajevina Među mahovinama koje su do danas konstatovane na području planinskog masiva Sinjajevine, prisutne su 3 vrste koje su zbog ugroženosti, bilo na lokalnom, nacionalnom ili međunarodnom nivou zakonom zaštićene u Crnoj Gori odnosno Rješenjem o stavljanju pod zaštitu pojedinih biljnih i životinjskih vrsta ("S.l. RCG" br 76/06). To su: prave mahovine


strana 55

Campyliadelphus chrysophyllus i Buxbaumia viridis, vrsta zaštićena i na međunarodnom nivou (Bernska Konvencija i Habitat Direktiva), kao i jetrenjača Lophozia ascendens. Crvena lista mahovina Srbije i Crne Gore (Sabovljević & al., 2004) sadrži 5 vrsta pravih mahovina i 3 jetrenjače koje su registrovane na području Sinjajevine i koje su tretirane različitim stepenom ugroženosti: Buxbaumis viridis, sa statusom CR (kritično ugrožena vrsta), Ditrichum pusillum i Rhizomnium pseudopunctatum sa statusom LR (postoji mali rizik), kao i Pohlia camptotrachela i Racomitrium elongatum sa statusom DD (nedostatak podatak), odnosno jetrenjače Leiocolea bantriensis, Leiocolea collaris i Scapania calcicola prepoznate kao ranjive vrste (VU) (Tabela 3). U istom radu, jetrenjače Calypogeia suecica i Lophozia ascendens tretirane su kao ugrožena (EN) odnosno kao ranjiva vrsta (VU), ali za Srbiju, jer tada one još nisu bile registrovane za područje Crne Gore.

Latinski naziv vrste Lokalitet, datum nalaza, koordinate i nadmorska visina


Međunarodni i regionalni

status zaštite Buxbaumis viridis List.-čet.šuma, markiranom

stazom prema Velikom Pećarcu i okolina Zabojskog jezera, 29.09.2015 – skr. VP, ZaJ, (N 43.01167, E 19.37405; 1495.397 m); List.-čet.šuma oko Zminičkog jezera, 30.09.2015, skr. ZmJ (N 43.103092, E 19.246529, 1311.911 m)

+

CLME (VU) BERN (I) HD (II) CLSCG (CR)

Campyliadelphus chrysophyllus

Drage i selo Redice (južne i jugoistočne padine Sinjajevine), 10.2001, skr. D, R, (N 42˚.52΄48.46˝, E 19˚.23΄34.83˝, 1308 m; N 42˚.52΄56.76˝, E 19˚.18΄52.05˝, 1430.73 m); Savina voda, 28.09.2015, skr. SV, (N 42.90021, E 19.41744, 1796.304 m)

+

Ditrichum pusillum Popov krš (jugoistočne padine Sinjajevine), 10.2001, skr. PK (N 42˚.52΄24.25˝, E 19˚.22΄31.50˝, 1714.2 m)

CLSCG (LR)

Rhizomnium pseudopunctatum

List.-čet.šuma, markiranom stazom prema Velikom Pećarcu i okolina Zabojskog jezera, 29.09.2015, skr. VP, ZaJ (N 43.01167, E 19.37405, 1495.397 m)

CLSCG (LR)

Pohlia camptotrachela Savina voda, 28.09.2015, skr. SV, (N 42.90021, E 19.41744, 1796.304 m)

CLSCG (DD)

Racomitrium elongatum

List.-čet.šuma, markiranom stazom prema Velikom Pećarcu i okolina Zabojskog jezera, 29.09.2015, skr. VP, ZaJ (N

CLSCG (DD)


strana 56

43.01167, E 19.37405, 1495.397 m) Leiocolea bantriensis List.-čet.šuma oko Zminičkog

jezera, 30.09.2015, skr. ZmJ, (N 43.103092, E 19.246529, 1311.911 m)

CLSCG (VU)

Leiocolea collaris List.-čet.šuma oko Zminičkog jezera, 30.09.2015, skr. ZmJ (N 43.103092, E 19.246529, 1311.911 m)

CLSCG (VU)

Lophozia ascendens List.-čet.šuma, markiranom stazom prema Velikom Pećarcu i okolina Zabojskog jezera, 29.09.2015, skr. VP, ZaJ (N 43.01167, E 19.37405, 1495.397 m)

+ CLME (R)

Scapania calcicola Savina voda, 28.09.2015, skr. SV, (N 42.90021, E 19.41744, 1796.304 m)

CLSCG (VU)

Tabela 15. Pregled vrsta mahovina od međunarodnog i nacionalnog značaja sa lokalitetima, koordinatama i datumom sakupljanja na području Sinjajevine (legenda: + - vrsta zaštićena zakonom u Crnoj

Gori ("S.l. RCG" br 76/06); CLSCG - prisutna na Crvenoj listi mahovina Srbije i Crne Gore (Sabovljević & al., 2004) sa statusima: CR – kritino ugrožena, VU – ranjiva vrsta, LR – postoji mali rizik, DD - nedostatak

podataka; CLME – vrsta prisutna na Crvenoj listi mahovina Evrope sa statusom VU (ranjiva) i R (rijetka) (Stewart, 1995); međunarodni status zaštite: HD – prisutna u Dodataku II Habitat Direktive (Council Directive

92/43/EEC); BERN – prisutna u Dodatku I Bernske konvencije (Bern Convention, 1979) Buxbaumis viridis (Moug. ex Lam. & DC.) Brid. ex Moug. & Nestl. Međunarodna i/ili nacionalna zaštita: ova mahovina nalazi se na Crvenim listama velikog broja zemalja u kojima je registrovana (Italija, Španija, Češka, Slovačka, Mađarska, Grčka,...). Evropski Komitet za konzervaciju mahovina, tretira ovu vrstu kao ranjivu (VU) u Evropi (Stewart, 1995). Takođe, nalazi se na Dodatku II Habitat Direktive (Annex II of the EC Habitats and Species Directive) i Dodatku I Bernske Konvencije (Appendix I of the Council of Europe Bern Convention). Prisutna je i na Crvenoj listi mahovina Srbije i Crne Gore kao kritično ugrožena vrsta (CR) (Sabovljević & al., 2004). Zakonom je zaštićena u Crnoj Gori ("S.l. RCG" br 76/06). Zbog fragmentacije staništa i malobrojnih populacija nalazi se u velikom riziku od izumiranja (Dragićević & al., 2012). Ekologija: ova borealno-planinska vrsta koja raste na sjevernoj hemisferi, od Evrope preko jugozapadne Azije do zapada Sjeverne Amerike. Raste u vlažnim šumama, na trulim deblima, panjevima, korjenju drveća na hladnim i zasjenjenim mjestima, rijetko na humusnim i kisjelim zemljištima. Najveći dio života provodi u vidu protoneme koja se nalazi u supstratu. Sporofit čini asimetrična čahura na dršci dužine od 5-10 mm. U Crnoj Gori je, do sada, registrovana na planinama Bjelasici, Durmitoru, Komovima, Ljubišnji, Prokletijama, Visitoru i Sinjajevini. Razlozi ugroženosti: Loše šumsko gazdovanje u smislu sječe i izvlačenja trupaca, kao i tzv. „sanitarne sječe“ koje podrazumijevaju i izvlačenje starih debala koja su potencijalna staništa ove vrste koja ima specifičnu biologiju (na taj način smanjuje se broj potencijalnih mikrostaništa na kojima ova vrsta raste); posledica prethodnih aktivnosti je i promjena mikroklime, što se takođe negativno odražava na prisustvo i njen rast; malobrojnost populacije.


strana 57

Campyliadelphus chrysophyllus (Brid.) R.S. Chopra Međunarodna i/ili nacionalna zaštita: Ova vrsta je zakonom zaštićena u Crnoj Gori ("S.l. RCG" br 76/06), ali nema međunardni status zaštite. Široko je rasprostranjena kod nas, njena staništa nisu pretjerano ugrožena, tako da je ova vrsta kandidat da se izbriše sa spiska zaštićenih taksona. Ekologija: Raste na krečnjačkoj podlozi na nesjenovitim livadama, na kamenju, u osnovi drveća na kori, pješčanim dinama, zidovima starih zgrada,.. Razlozi ugroženosti: Sama vrsta nije ugrožena, pa se eventualni razlozi ove prirode mogu prepoznati u ugrožavanju njenog staništa. Lophozia ascendens (Warnst.) R. M. Schust. Međunarodna i/ili nacionalna zaštita: ova jetrenjača je zaštićena nacionalnim zakonodavstvom od 2006. godine (Službeni list RCG br. 76/06, od 12. decembra 2006. godine). Evropski Komitet za konzervaciju mahovina, tretira ovu vrstu kao rijetku (R) u Evropi (Stewart, 1995). Na Crvenoj listi mahovina Srbije i Crne Gore ima status ranjive vrste (VU), ali je tada bila registrovana samo za teritoriju Srbije (Sabovljević & al., 2004). Ekologija: cirkumborealna jetrenjača, česta vrsta u dobro očuvanim mješovitim šumama (četinari, bukva) na Balkanu. Raste, baš kao i Buxbaumia viridis, u vlažnim šumama, na trulim deblima i panjevima. Prvi put je registrovana na Bjelasici, a kasnije na Prokletijama (Erzberger & al., 2008). Razlozi ugroženosti: S obzirom da ova jetrenjača raste na sličnim staništima kao i Buxbaumia viridis, stoga se može konstatovati da su i za ovu vrstu razlozi ugroženosti loše šumsko gazdovanje u smislu sječe i izvlačenja trupaca, kao i tzv. „sanitarne sječe“ koje podrazumijevaju i izvlačenje starih debala koja su njena potencijalna staništa. Na taj način smanjuje se broj potencijalnih mikrostaništa na kojima ova vrsta raste, a kao posledica prethodnih aktivnosti je i promjena mikroklime, što se takođe predstavlja jedan negativan ekološki faktor. Ditrichum pusillum, Racomitrium elongatum, Leiocolea collaris i Leiocolea bantriensis – sa više recentnih nalaza, ove mahovine se ne mogu smatrati rijetkim u Crnoj Gori uprkos tome što se nalaze na Crvenoj listi mahovina Srbije i Crne Gore (Sabovljević & al., 2004). Rhizomnium pseudopunctatum, Pohlia camptotrachela i Scapania calcicola – za sada se mogu smatrati potencijalno rijetkim taksonima jer su osim Sinjajevine registrovane samo na po jednom ili dva lokaliteta (recentni nalazi). Savremenija i intenzivnija briološka istraživanja na prostoru Crne Gore počela su unazad 15-tak godina. Za mnoge vrste su postojali veoma stari literaturni podaci, za neke vrste za koje se smatralo da su rijetke kod nas, istraživanja su pokazala drugačiju sliku, takođe, skorije su registrovane vrste koje su ugrožene na evropskom novou, što sve inicira da je u skorijoj budućnosti neophodna revizija spiska vrsta koje su zakonom zaštićene u Crnoj Gori, kao i revizija Crvene liste mahovina Crne Gore.


strana 58

Slika 10. Buxbaumia viridis - sporofit po kojem se ova mahovina prepoznaje na terenu; listopadno-četinarska šuma oko Zminičkog jezera, jedan od lokaliteta na kojima je

registrovana mahovina Buxbaumia viridis

Slika 11. Rhizomnium pseudopunctatum, prava mahovina, listovi; mješovita šuma oko

Zabojskog jezera, jedan od lokaliteta na kojima raste ova mahovina

Slika 12. Pohlia camptotrachela, listovi i geme; Savina voda, jedan od interesantnijih brioloških lokaliteta na Sinajevini


strana 59

Druge, interesantne grupe i vrste mahovina Mahovine koje rastu u čistim, brzim planinskim vodama koje su bogate kalcijum-karbonatom (CaCO3) predstavljaju veoma interesantnu i posebnu ekološku grupu. U ovom slučaju govori se o sedrotvornim mahovinama koje su indikatori čistih, ne zagađenih voda, a još su interesantne i sa ekonomskog aspekta. Taloženjem kalcijum-karbonata na talus mahovina, uz pomoć ljepljivih supstanci koje luče perifitonske alge dijatomeje, dolazi do procesa kalcifikacije "tijela mahovina" i obrazovanja sedre. Na ovakvoj podlozi se razvija specifična flora, fauna i vegetacija slapova i sedrenih barijera. Sedra u osnovi predstavlja građevinski materijal od kojeg su, u prošlosti, izgrađen veći broj srednjevjekovnih manastira kod nas (trajnost fresaka u njima pripisuje se upravo specifičnim mikroklimatskim uslovima i dobroj aeraciji sedrotvornih zidova) (Stevanović & al., 1995). Od sedrotvornih mahovina na području planine Sinjajevine konstatovana je Palustriella commutata (3 lokaliteta). Zajedno sa lišajevima, mahovine se tretiraju kao veoma dobri indikatori stanja životne sredine odnosno indikatori zdravih prirodnih sredina, čistih voda i vazduha. Od bioindikatorskih vrsta na Sinjajevini su registrovane Homalothecium sericeum, Palustriella commutata, Metzgeria furcata i Frullania dilatata, kao i lišaj Lobaria pulmonaria. Komercijalne vrste na području istraživanja U nekim djelovima svijeta (npr. Azija) godinama unazad postoji trend nekontrolisanog i stihijskog sabiranja i prodaje mahovina koje se koriste u dekorativne svrhe (prodaju se na tržnicama, pijacama, buvljacima). Sakupljaju se vrste koje grade guste i debele busenove. Sakupljači ne razlikuju vrste i ne vode računa o količini koju uberu i pustoši koju ostave. Stoga, ova grupa biljaka je u tim predjelima, usled komercijalizacije veoma ugrožena. Međutim, u Crnoj Gori se ne može govoriti o ovom ili drugim vidovima iskorišćavanja mahovina (npr. u medicini), te ih stoga i dalje možemo tretirati kao nekomercijalne biljke. Ocjena stanja područja – pritisci Planinski masiv Sinjajevine karakteriše bogatstvo biodiverziteta koje, kao i u drugim ruralnim krajevima Crne Gore, posljedica ukupne nerazvijenosti područja i tradicionalne eksploatacije resursa, a ne rezultat efikasne zaštite i ekološkog planiranja. Na ovoj planini postoje relativno očuvane velike površine šuma što predstavlja jedan od najvrijednijih resursa Crne Gore u pogledu bogatstva staništa i biodiverziteta. Jedan od prioriteta u zaštiti biodiverziteta je sprečavanje njihove fragmentacije u smislu uspostavljanja zaštite ili apsolutne zaštite na odabranim, reprezentativnim lokacijama.

Ocjena stanja područja možda neće predstavljati realnu sliku jer je data na osnovu obilaska oko 10% predmetnog područja i odnosi se isključivo na lokalitete koji su navedeni u prethodnim poglavljima. Stoga se ova ocjena može kositi sa ocjenom stanja cjelokupnog predmetnog područja i treba je uzeti kao važeću za samo djelove na kojima su rađena briološka istraživanja. Na predmetnim djelovima Sinjajevine postoji antropogeni uticaj, ali on nije intenzivan i ekstremno negativan po živi svijet ovog područja. Naime, ovo se u prvom redu odnosi na


strana 60

sječu i uništavanje šumskih kompleksa (floristički najraznovrsnije epifitske zajednice mahovina obrazuju se na stablima i granama različitih vrsta drveća). Na potezu od sela Lipova do južnih padina i sela Svrke i Redice, kao i putem ka Savinoj vodi, nije utvrđena nekontrolisana i stihijska (totalna) sječa autohtonih šuma radi eksploatacije drvne građe što ima direktan negativni uticaj u vidu smanjenja i fragmentacije šumskog staništa. Takođe, ni u dijelu prema Zabojskom jezeru, vrhu Veliki Pećarac, te Zminičkom jezeru. Za sada, stanje predmetnog područja sa ovog stanovišta može se reći da je relativno stabilno (u ovom dijelu zasigurno postoji eksploatacija šuma, vjerovatno samo za potrebe domaćinstava). Ukoliko bi u budućnosti došlo do neodrživog odnosa prema šumskim kompleksima u smislu nekontolisane sječe za potrebe nesavjesnih koncesionara, samim tim bi došlo i do proširenja putne infrastrukture i povećanja prisustva ljudi i mašina, pa samim tim i buke i pojave drugih štetnih uticaja na divlju floru i faunu predmetnog područja, stoga bi se veoma brzo ocjena stanja znatno pogoršala. Takođe, izgradnja hotelskih i drugih smještaja za potrebe razvoja planinskog turizma u neposrednoj blizini Zminičkog i Zabojskog jezera u velikoj bi mjeri narušili ocjenu stanja za koju se trenutno može smatrati da je na zadovoljavajućem nivou kada je u pitanju predmetna grupa biljaka (mahovine).

Veoma vrijedna prirodna i briološka staništa predstavljaju planinski izvori, potoci i vlažne livade oko njih. Na Sinjajevini, ovo se u konkretnom slučaju odnosi na lokalitet Savina voda i njegovu širu okolinu. Ekstremno loši vremenski uslovi koji su bili prisutni krajem septembra omeli su nas da detaljno istražimo ovaj lokalitet. Stoga je tom prilikom sakupljeno „samo“ 19 vrsta briofita i nisu registrovane svagnumske mahovine, iako je njihovo prisustvo očekivano (predloženo je da se sve registrovane vrste ovog roda stave pod zaštitu u Crnoj Gori (Dragićević, 2012). Ocjena stanja ovog lokaliteta je relativno dobra, mada su primijećeni sporadični uticaji usled pregonskog odnosno katunskog stočarstva (gaženje, eutrofizacija) manjeg intenziteta. Ukoliko bi u ovom dijelu došlo do intenzivnijeg razvoja stočarstva onda bi vremenom došlo do promjene izvornog florističkog diverziteta ovih zajednica i razvoja i ekspanzije alohtonih biljnih vrsta. Naime, stoka, ekskrementima, gaženjem i ispašom narušava ovakav veoma osjetljiv odnosno fragilan ekosistem. Nitrifikacija i gaženje neposredno dovode do iščezavanja velikog broja vrsta mahovina, kao i vaskularnih biljaka koje su prilagođene takvim životnim uslovima (Stevanović & al., 1995). Predlog mjera zaštite ili mjera za popravljanje stanja Šumski ekosistemi, u poređenju sa drugim ekosistemima, odlikuju se najvećim specijskim diverzitetom mahovina.

Kada su u pitanju mahovine slobodno se može reći da je njihov “najveći neprijatelji” čovjek. Nepromišljenim odlukama koje dovode do potpunog ili parcijanog uništavanja šuma stvaraju se promenjeni i potpuno novi uslovi unutar određenog šumskog područja koji dovode do promjene sastava briocenoza ili do njihovog potpunog nestanka sa tog prostora. Takođe, i parcijalne intervencije u šumskim ekosistemima, uključujući izvlačenje starih i trulih stabala, dovode do nestanka specifičnih šumskih mikrostaništa i sa njima značajnog dijela šumske brioflore. U mnogim našim šumama mahovine su u velikoj mjeri


strana 61

proređene ili im je izmijenjen floristički sastav upravo zbog ovih delovanja (Stevanović & al., 1995).

Na osnovu prethodnog i ovogodišnjeg istraživačkog rada, kao i dobijenih rezultata i zapažanja na terenu, konstatovano je da na planini Sinjajevini (kao i uostalom u centralnim balkanskim planinama) postoji jasno povećanje broja vrsta mahovina i njihove ukupne prisutnosti, prema visinskoj distribuciji, od termo-kserofilnih šuma tipa Carpinetum orientalis u podnožju, do mezofilnih mešovitih bukovo-jelovih šuma (Abieto-Fagetum) u planinskom pojasu (Stevanović & al., 1995 po Popoviću, 1966). Sa daljim povećanjem visine, broj vrsta mahovina polako opada, tako da su smrčeve i subalpijske bukove šume, kao i subalpijske zajednice kleke i borovnice, u briološkom i uopšte florističkom pogledu siromašnije u odnosu na bukovo-jelove i bukove, ali su još uvek znatno raznovrsnije u odnosu na termofilne šume u podnožju planine.

Stoga, u okviru predloga mjera u prvom redu uvrstiti strogi nadzor nad sječom šuma, u prvom redu mešovitih bukovo-jelovih šuma, na cijelom predmetnom području posebno na lokacijama na kojima su prisutne u izvornosti. Zatim, potrebno je intezivnije istraživanje (ne samo mahovina nego svih grupa biljaka, životinja i gljiva) radi utvrđivanja stvarnog stanja i brojnosti populacija rijetkih, ugroženih i zaštićenih taksona kako bi se u što skorijoj budućnosti pristupilo izradi lokalnog akcionog plana kojim bi sproveli i djelimično aktivnu zaštitu u smislu odabira i konzervaciji reprezentativnih brioloških staništa, zahvaljujući čemu bi zaštitili i same vrste. GLJIVE (MAKROMICETE) Područje Sinjajevine je veoma interesantno sa mikološkog aspekta. Ovo prvenstveno zbog činjenice da se radi o velikom pdručju kojeg karakteriše prisustvo prostranih pašnjaka i pašnjačkih kamenjara ali i različitih šumskih ekosistema prisutnih uglavnom obodnim dijelom Sinjajevine odnosno njenim padinama koje se spuštaju prema rijekama koje je oivičavaju. Na primjer, na nižoj nadmorskoj visini, na južnim padinama, prisutne su mješovite termofilne šume u kojima dominantnu ulogu ima hrast (Quercus cerris), zatim slijede šume crnog graba i jasena. Dalje, slijede šume bukve sa učešćem gorskog javora, graba, jasena, trepetljike....., zatim mješovite šume bukve i jele (sa učešćem munike), te mješovite šume sa smrčom, bijelim i crnim borom.... Na većoj visini su prisutne šume munike, dalje ide šumski pojas sa Pinus mugo (bor krivulj). Uz rijeke prisune su i druge drvenaste biljne vrste kao što su: siva jova (Alnus incana), crna jova (Alnus glutinosa), uskolisna siva vrba (Salix elaeagnos), Salix purpurea, koje su takođe veoma značajne sa mikološkog aspekta. Treba naglasiti da je tokom evolucionog procesa došlo do uzajamne uslovljenosti u procesu nastanka i razvitka velikog broja biljnih vrsta i vrsta gljiva (simbionata i saproba). Ovo se manifestuje prvenstveno kroz obligatni mikorizni (simbiontski) odnos između biljaka i gljiva, ali i izraženu specijalizovanost kod saprobnih vrsta gljiva za razlaganjem određenih djelova uginulih biljaka i to u određenoj fazi mineralizacije (odnosno razlaganja). Specifičnost ovih odnosa je u toj mjeri izražena da neke vrste gljiva se uvijek javljaju u odnosu sa predstavnicima određenih biljnih vrsta, te bogatstvo i raznovrsnost gljiva datog područja je uslovljeno upravo bogatstvo biljnih vrsta što je slučaj i sa Sinjajevinom. Tako da naprijed navedeno odnosno prisustvo šuma


strana 62

različitog sastava i prisustvo prostranih pašnjaka obezbjeđuje uslove za razvoj specifične i veoma bogate fungije na ovom području. Dosadašnja istraživanja Navedeno područje do sada nije bilo predmet mikoloških istraživanja tako da su ovo prvi podaci o gljivama (makromicetama) za teritoriju Sinjajevine. Materijal i metode rada Za potrebe izrade Studije obavljeno je ukupno 20 dana terenskih istraživanja na različitim lokalitetima na Sinjajevini kako bi se dobio jasniji uvid o brojnosti (bogastvu) i rasprostranjenosti vrsta gljiva na ovom području. Takođe, tokom istraživanja naša pažnja je bila usmjerena i na identifikaciji potencijalno značajnih područja (tkz. sajtova) za gljive primjenom međunarodnih standarda - kriterijuma za uspostavljanje važnih područja gljiva (IFAs - Important Fungus Areas) kao i evidentiranje eventualno prisutnih negativnih aktivnosti i pritisaka na ovo taksonomsku grupu. Mikološki materijal sakupljen tokom ovih istraživanja je obrađen standardnim terenskim i laboratorijskim metodama (Erb & Matheis, 1983; Moser, 1983). Identifikacija vrsta rađena je na osnovu ključeva: Bernicchia (2005), Breitenbach & Kränzlin (1986, 1991, 1995, 2000), Galli (2003), Calonge (1990), Hansen & Knudsen (1992, 1997), Heilmann-Clausen & al. (1998), Muñoz (2005), Noordeloos (2011), Ryvarden & Gilbertson (1993, 1994), Šutara & al. (2009). Sakupljeni materijala je pohranjen u mikološkoj zbirci u Agenciji za zaštitu životne sredine. Pregled istraživanih lokaliteta na području Sinjajevine (u Tabeli 16 su date skraćenice za lokalitete):

na putu prema vrhu Babji zub iz Gornjeg Lipova - mješovita listopadno-četinarska šuma (bukovo-jelova šuma sa učešćem munike) - (skr. Bz)

Bunarine (katun) - pašnjaci (skr. Bu) Ckara (katun) - pašnjaci (skr. Ck) Gornje Lipovo (naselje) – pašnjaci, listopadna šuma (skr. Gl) Gornja Polja (naselje) - pašnjaci, listopadna šuma (skr. Gp) Knež do (katun) - pašnjaci (skr. KnŽ) Krnja Jela (naselje) - pašnjaci, bukova šuma (skr. Kj) Okrugljak (katun) - pašnjaci (skr. OkR) Pašino polje (katun) - pašnjaci, šuma smrče (Picea abies) (skr. Pp) rijeka Plašnica u Gornjem Lipovu - šuma Alnus sp. (skr. Pl) Potrk Mandića (katun) - pašnjaci (skr. Pm) Rabrenov do - pašnjaci (skr. Rd) područje oko Savine vode – pašnjaci (skr. Sv) i bukove šume na putu prema S. vodi

(skr. SvB) Starac (katun) – pašnjaci (skr. St) Svrke (naselje) - pašnjaci, listopadna šuma hrasta, zatim bukova šuma (skr. SvK)


strana 63

Zabojsko jezero i put prema Velikom Pećarcu (područje od jezera planinarskom stazom prema V. Pećarcu)– mješovita listopadno-četinarska šuma (smrčeva šuma sa učešćem jele, bijelog bora, bukve) (skr. ZaJ i VP).

Zminičko jezero (područje oko jezera) - mješovita lišćarsko-četinarska šuma (šuma bijelog bora i smrče sa učešćem bukve) (skr. ZmJ).

područje Semolja - šuma bukve (skr. SeM) Zakosi (katun) - pašnjaci (skr. Zk) Timarsko polje - pašnjaci (skr. Tp) Štitarička rijeka (područje pored rijeke) – mješovita listopadno-četinarska šuma

(skr. Šr) Rezultati Do sada je na području Sinjajevine konstatovano 109 vrsta gljiva koje pripadaju razdjelu Basidiomycota od kojih 11 vrsta je značajno sa nacionalnog i/ili međunarodnog aspekta: pet vrsta je zaštićeno zakonom u Crnoj Gori (strogo zaštićene vrste) ("S.l. RCG" br 76/06); osam vrsta se nalazi na Preliminarnoj crvenoj listi makromiceta Crne Gore (Perić & Perić, 2004); dok se tri vrste nalaze na Crvenoj listi ugroženih gljiva Evrope (Ing, 1993) (Tabela 16 i 17). Tokom istraživanja konstatovane su takođe vrste Fuligo septica i Lycogala epidendron (područje Babjeg zuba – šuma bukve) koje su ranije pripadala carstvu Fugi (Gljive). Danas, shodno novoj taksonomskoj koncepciji, pripadaju carstvu Protozoa (Hibbett & al., 2007). S obzirom na činjenicu da na ovom području postoje izuzetni uslovi za razvoj različitih vrsta gljiva u budućim istraživanjima je moguće očekivati registrovanje preko 1000 vrsta. Takođe, u daljim istraživanjima očekuje se registrovanje znatno većeg broja vrsta koje će imati međunarodni i/ili nacionalni značaj.

Latinski naziv vrste (narodni naziv vrste)

Lokalitet Nacionalni status zaštite

Međunarodni status zaštite

1 Agaricus campestris L. 1753 : Fr. 1821 (rudnjača)

SvB, Zk

2 Agaricus urinascens (Jul. Schäff. & F.H. Møller) Singer 1951 (kračun)

Pm, St, Zk

3 Amanita muscaria (L. : Fr.) Lam. 1783 (muhara)

Gp, ZaJ i VP

4 Armillaria mellea (Vahl : Fr.) P. Kumm. 1871 (mednjača)

Bz, SeM

5 Armillaria solidipes Peck 1900 (četinarska puza)

ZmJ

6 Auricularia mesenterica (Dicks. : Fr.) Pers. 1822

Bz

7 Boletus edulis Bull. 1782 : Fr. (jesenji vrganj, pravi vrganj)

ZaJ i VP

8 Boletus luridiformis Rostk. 1844 (glatkonoška, zelenjača)

ZaJ i VP

9 Bovista plumbea Pers. 1796 : Pers. Bu, Pm, Zk, Tp


strana 64

10 Bovista nigrescens Pers. 1794 : Pers. Pm, Zk, Tp 11 Calvatia utriformis (Bull. : Pers) Jaap 1918

(velika puhara, trbušasta puhara) Gp, Ck, KnŽ, OkR, Rd, Sv, Zk, St, Tp

12 Calocera viscosa (Pers. : Fr.) Fr. 1827 (žuta rožnatica)

ZmJ, ZaJ i VP

13 Cantharellus cibarius Fr. 1821 : Fr. (lisičarka)

ZaJ i VP

14 Catathelasma imperiale (Quél.) Singer 1940 (dvoprstenka)

ZaJ i VP +; Pl ERL (B)

15 Chalciporus piperatus (Bull. : Fr.) Bataille 1908 (papreni sluzavac)

Gp, ZmJ, ZaJ i VP

16 Chlorophyllum rhacodes (Vittad.) Vellinga 2002

SvK, ZaJ i VP

17 Chondrostereum purpureum (Pers.) Pouzar 1959

Gp

18 Chroogomphus rutilus (Schaeff. : Fr.) O.K. Mill. 1964 (borov čavlić)

ZaJ i VP, ZmJ

19 Clavariadelphus pistillaris (L. : Fr.) Donk 1933 (veliki buzdovan)

Bz Pl

20 Clavulina cinerea (Bull. : Fr.) J. Schröt. 1888 ZaJ i VP 21 Climacocystis borealis (Fr. : Fr.) Kotl. &

Pouzar 1958 ZmJ, ZaJ i VP

22 Clitocybe geotropa (Bull. ex DC.) Quél. 1872 (martinčica)

Gl

23 Clitocybe odora (Bull. : Fr.) P. Kumm. 1871 (anisovka)

Bz, SvB

24 Clitocybe nebularis (Batsch) P. Kumm. 1871 (maglenka)

Bz, ZmJ

25 Coprinellus micaceus (Bull. : Fr.) Vilgalys, Hopple & Jacq. Johnson 2001 (blistava gnoištarka)

Bz

26 Coprinus comatus (O.F. Müll. : Fr.) Pers. 1797 (velika gnoištarka)

ZaJ i VP

27 Cyathus striatus (Huds. : Pers.) Willd. 1787 (ptičje gnijezdo)

SvK, Šr

28 Cystoderma amianthinum (Scop.) Fayod 1889

Sv

29 Fomes fomentarius (L. : Fr.) Fr. 1849 (trud)

Bz, Kj, SeM, SvB,Šr

30 Fomitopsis pinicola (Sw. : Fr.) P. Karst. 1881 Bz, ZmJ, ZaJ i VP,

31 Ganoderma lipsiense (Batsch) G.F. Atk. 1908

Bz, SvB

32 Geastrum fimbriatum Fr. 1829 (trepavičasta zvjezdača)

ZmJ +; Pl


strana 65

33 Gloeophyllum abietinum (Bull. : Fr.) P. Karst. 1879

ZmJ

34 Gomphidius glutinosus (Schaeff. : Fr.) Fr. 1838 (veliki slinar)

ZmJ

35 Gymnopus dryophilus (Bull. : Fr.) Murrill 1916 (vitka korenovka)

SvB

36 Hebeloma sinapizans (Paulet) Gillet 1878 Bz, SvB 37 Hericium alpestre Pers. 1825

(jelov igličar) Bz Pl

38 Hydnum rufescens Pers. 1799 : Fr. (jež glj iva)

Bz, ZmJ, ZaJ i VP

Pl

39 Hygrocybe chlorophana (Fr. : Fr.) Wünsche 1877

Gl, Pm, Sv, St

40 Hygrocybe coccinea (Scop. : Fr.) P. Kumm. 1871 (skerletna vlažnica)

Pm, Sv, St

41 Hygrocybe conica (Schaeff.) P. Kumm. 1871 (stožasta vlažnica)

Kj, Pm, Sv, St, ZaJ i VP

42 Hygrocybe fornicata (Fr.) Singer 1951 Sv 43 Hygrocybe lacmus (Schumach.) P.D. Orton

& Watling 1969 (ljubičastosiva vlažnica)

Gp ERL (B)

44 Hygrocybe pratensis (Schaeff. : Fr.) Murrill 1914

Ck, Pm, Rd, Sv, St

45 Hygrocybe psittacina (Schaeff. : Fr.) P. Kumm. 1871

Pm, Sv, St

46 Hygrocybe virginea (Wulfen : Fr.) P.D. Orton & Watling 1969 (sniježna vlažnica)

Ck, Pm, Rd, Sv, St

47 Hygrophoropsis aurantiaca (Wulfen : Fr.) Maire 1921

ZmJ, ZaJ i VP

48 Hygrophorus cerasinus Berk. 1860 ZmJ 49 Hygrophorus eburneus (Bull. : Fr.) Fr. 1836 Bz, SvB + 50 Hypholoma capnoides (Fr. : Fr.) P. Kumm.

1871 (sivolisna panjevka)

ZaJ i VP

51 Hypholoma fasciculare (Huds. : Fr.) P. Kumm. 1871 (sumporača)

Šr

52 Hypholoma lateritium (Schaeff. : Fr.) P. Kumm. 1871 (crvenkasta panjevčica)

Gp, Kj, SvB, Šr

53 Ischnoderma benzoinum (Wahlenb. : Fr.) P. Karst. 1879

Bz

54 Laccaria amethystina Cooke 1884 (ljubičasta gljivica)

Bz

55 Laccaria laccata (Scop. : Fr.) Cooke 1884 (crvenkasta glj ivica)

SvB

56 Lactarius aurantiacus (Pers. : Fr.) Gray ZaJ i VP


strana 66

1821 (blaga mliječnica)

57 Lactarius blennius (Fr. : Fr.) Fr. 1838 Bz, SvB 58 Lactarius deliciosus (L. : Fr.) Gray 1821

(rujnica) ZmJ, ZaJ i VP

59 Lactarius deterrimus Gröger 1968 (smrekina rujnica)

Pp, ZaJ i VP

60 Lactarius salmonicolor R. Heim & Leclair 1953 (jelina rujnica)

ZaJ i VP

61 Lactarius scrobiculatus (Scop. : Fr.) Fr. 1838 (rupičasta mliječnica)

ZmJ

62 Lactarius torminosus (Schaeff. : Fr.) Pers. 1797 (otrovna mliječnica, brezovka)

Gp

63 Lactarius pubescens Fr. 1838 Gp 64 Lactarius pyrogalus (Bull. : Fr.) Fr. 1838 SvB 65 Lactarius uvidus (Fr. : Fr.) Fr. 1838 Gl 66 Laetiporus sulphureus (Bull. : Fr.) Murrill

1920 (sumporasti žbun)

SvB

67 Leccinum scabrum (Bull.) Gray 1821 (brezov djed)

Gp

68 Lepista flaccida (Sowerby : Fr.) Pat. 1887 ZmJ 69 Lepista nuda (Bull. : Fr.) Cooke 1871

(modrikača) Kj

70 Lycoperdon perlatum Pers. 1796 : Pers. (tikvasta puhara)

Bz, Kj, ZmJ

71 Lycoperdon pyriforme Schaeff. 1774 : Pers. (kruškasta puhara)

Bz, Kj, SvB, Šr, ZaJ i VP

72 Macrolepiota mastoidea (Fr. : Fr.) Singer 1951 (grbava sunčanica)

Gp, Kj, SvB

73 Macrolepiota procera (Scop. : FR.) Singer 1948 (sunčanica)

Kj, Gl

74 Marasmius oreades (Bolton : Fr.) Fr. 1836 (vilin klinčić)

Kj, Gl, Gp

75 Marasmius rotula (Scop.) Fr. 1838 Bz, SvB 76 Marasmius wynneae Berk. & Broome 1859 Gp 77 Meripilus giganteus (Pers. : Fr.) P. Karst.

1882 (džinovski žbun)

Gl

78 Mycena epipterygia (Scop. : Fr.) Gray 1821 Bz 79 Mycena pura (Pers. : Fr.) P. Kumm. 1871

(ljubičasta šljemovka) Bz, SvB, ZmJ, ZaJ i VP

80 Mycetinis alliaceus (Jacq. : Fr.) Earle 1909 Bz, SvB, Šr 81 Oudemansiella mucida (Schrad. : Fr.)

Höhn. 1910 (sluzava korenjača)

Bz, Kj, SvR, SvB

82 Panellus stipticus (Bull. : Fr.) P. Karst. 1879 Bz, SvK, Šr,


strana 67

83 Panus conchatus (Bull. : Fr.) Fr. 1838 (školjkasta busenača)

Šr

84 Phlebia tremellosa (Schrad. : Fr.) Nakasone & Burds. 1984

Šr

85 Pholiota squarrosa (Weigel : Fr.) P. Kumm. 1871 (hrapava ljuskavica)

Pl

86 Pleurotus cornucopiae (Paulet) Rolland 1885 (brestovača)

Gp

87 Polyporus brumalis (Pers. : Fr.) Fr. 1818 Bz, SeM, SvK, Šr 88 Polyporus squamosus (Huds. : Fr.) Fr. 1821

(škripavac) SvB, Šr

89 Polyporus varius (Pers. : Fr.) Fr. 1821 Bz, Kj, SvB, Šr 90 Pseudohydnum gelatinosum (Scop. : Fr.) P.

Karst. 1868 (ledenka)

Bz, ZaJ i VP, ZmJ

91 Pycnoporus cinnabarinus (Jacq. : Fr.) P. Karst. 1881

Bz Pl

92 Russula delica Fr. 1838 (modrolisna krasnica)

ZmJ

93 Sarcodon imbricatus (L. : Fr.) P. Karst. 1881 (Srnjača)

ZmJ, ZaJ i VP +; Pl ERL (C)

94 Schizophyllum commune Fr. 1821 : Fr. Bz, Kj, SvK 95 Stereum hirsutum (Willd. : Fr.) Pers. 1800 Bz, Kj, Svk, SvB 96 Stropharia aeruginosa (Curtis : Fr.) Quél.

1872 Bz, Gp, SvB

97 Stropharia semiglobata (Batsch : Fr.) Quél. 1872 (okruglasta balegara)

Sv

98 Suillus granulatus (L. : Fr.) Roussel 1806 (vučji hlebac, slinavka)

ZmJ

99 Suillus luteus (L. : Fr.) Roussel 1821 (maslenka)

Zmj +

100 Trametes hirsuta (Wulfen : Fr.) Lloyd 1924 Bz, SeM, 101 Trametes versicolor (L. : Fr.) Lloyd 1920 Bz, Kj 102 Tremiscus helvelloides (DC. : Fr.) Donk

1958 (crvenkasta ladetinka)

ZaJ i VP

103 Trichaptum biforme (Fr.) Ryvarden 1972 Bz, SvB 104 Trichaptum hollii (J.C. Schmidt : Fr.) Kreisel

1984 ZmJ

105 Tricholoma sulphureum (Bull. : Fr.) P. Kumm. 1871 (sumporasta vitezovka)

ZaJ i VP, ZmJ

106 Tricholoma terreum (Schaeff. : Fr.) P. Kumm. 1871 (miška)

ZmJ

107 Tricholoma vaccinum (Schaeff. : Fr.) P. Kumm. 1871 (kravlja vitezovka, čupava vitezovka)

ZaJ i VP, ZmJ Pl

108 Vascellum pratense (Pers. : Pers.) Kreisel Gl, Gp, Kj, Sv,


strana 68

1967 St, Tp109 Xerula radicata (Relhan : Fr.) Dörfelt 1975

(korenjača) Bz, Kj, SvB

Tabela 16. Pregled identifikovanih vrsta gljiva sa konzervacijskim statusom na međunarodnom i/ili nacionalnom nivou (legenda: + - vrsta zaštićena zakonom u Crnoj Gori ("S.l. RCG" br 76/06); PL - prisutna na Preliminarnoj crvenoj listi makromiceta Crne Gore (Perić & Perić, 2004); ERL - prisutna

na Crvenoj listi ugroženih gljiva Evrope - kategorija ugroženosti A, B, C i D4 (Ing, 1993) Međunarodno i/ili nacionalno značajne vrste Kao što je već navedeo na području Sinjajevine registrovano je 11 vrsta gljiva koje imaju međunarodni i/ili nacionalni značaj to jeste zaštićene su zakonom u Crnoj Gori ("S.l. RCG" br 76/06); nalazi se na Preliminarnoj crvenoj listi makromiceta Crne Gore (Perić & Perić, 2004) i/ili na Crvenoj listi ugroženih gljiva Evrope (Ing, 1993) i shodno ovim činjenicama potrebno im je obezbijediti odgovarajući nivo zaštite (Tabela 15 i 16). Međutim, sa aspekta zaštite, posebno se izdvajaju vrste: Catathelasma imperiale (dvoprstenka), Hericium alpestre (jelov igličar), Hygrocybe lacmus (ljubičastosiva vlažnica), Geastrum fimbriatum (trepavičasta zvjezdača), Sarcodon imbricatus (srnjača) i Suillus luteus (maslenka) zbog rijetkost i/ili ugroženosti na nacionalnom ali i međunarodnom nivou. Catathelasma imperiale (dvoprstenka) Međunarodna i/ili nacionalna zaštita: vrsta je zaštićena zakonom u Crnoj Gori ("S.l. RCG" br. 76/06); nalazi se na Preliminarnoj crvenoj listi makromiceta Crne Gore (Perić & Perić, 2004); Crvenoj listi ugroženih gljiva Evrope u kategorija B - vrsta koja je ugrožena na velikom prostranstvu, evidentno je postojano opadanje brojnosti, u nekim zemljama "iščezla" vrsta, potrebna zaštita visokog intenziteta (Ing, 1993); Crvenim listama većine evropskih zemalja uključujući Bugarsku, Hrvatsku, Njemačku, Češku, Slovačku. Ekologija: Raste u četinarskim šumama u mikorizi sa različitim vrstama drveća, najčešće sa smrčom (Picea abies), jelom (Abies alba) i borovima (Pinus spp.). U Crnoj Gori do sada je registrovana na četiri lokakiteta: NP „Durmitor“, NP „Prokletije“, RP „Komovi“ i sada na Sinjajevina. Na navedenim lokalitetima registrovana je malobrojnost populacija. Razlozi ugroženosti: Malobrojnost populacije. Geastrum fimbriatum (trepavičasta zvjezdača) Međunarodna i/ili nacionalna zaštita: vrsta je zaštićena zakonom u Crnoj Gori ("S.l. RCG" br. 76/06). Ekologija: raste na bogatom zemljištu sa većom količinom organskih materija, u listopadnim i u četinarskim šumama. U Crnoj Gori je registrovana uglavnom u četinarskim šumama najčešće smrčevim. Rasprostranjena je vrsta registrovana na većem broju lokaliteta ali sa malim populacijama. Razlozi ugroženosti: Malobrojnost populacije. 4 Crvena lista ugroženih gljiva Evrope (Ing, 1993): Kategorije: A - vrste kod kojih brojnost populacija rapidno opada na velikom prostranstvu, u mnogim zemljama "iščezla" vrsta, potrebna zaštita najvećeg intenziteta; B - vrsta koja je ugrožena na velikom prostranstvu, evidentno je postojano opadanje brojnosti, u nekim zemljama "iščezla" vrsta, potrebna zaštita visokog intenziteta; C - vrsta rasprostranjena na širokom prostoru, ali rasute, nepovezane populacije, ponegdje nestale, srednji nivo intenziteta zaštite; D - lokalno ugrožena vrsta, ponegdje nestala, obično na ivici areala.


strana 69

Hericium alpestre (jelov igličar) Međunarodna i/ili nacionalna zaštita: nalazi se na Preliminarnoj crvenoj listi makromiceta Crne Gore (Perić & Perić, 2004); Crvenim listama evropskih zemalja uključujući Hrvatsku, Njemačku, Češku. Ekologija: Živi u starim šumama (najčešće prašumskog tipa) sa jelom (Abie alba), kao saprob krupnih drvnih ostataka i odumrlih starih stabala jele. U Crnoj Gori do sada je registrovana na tri lokakiteta: NP „Durmitor“, NP „Prokletije i sada na Sinjajevina (Babji zub). Razlozi ugroženosti: Manjak ili potpuni nedostatak krupnih drvnih ostataka (debala, trupaca) i starih dubećih stabala jele zbog neodgovarajućeg gazdovanja šumama, premalo površina pod šumama prašumskog tipa te malobrojnost populacije i zagađenost vazduha. Mjere zaštite: Treba upravljati šumama na način da se po hektaru ostavi određeni broj trupaca, kao i starih i mrtvih stabala. Takođe bi bilo dobro da se na lokalitetima gdje je registrovana navedena vrsta eventualna sječa stabala zaustavi čime bi se obezbijedilo formiranje šuma prašumskog tipa koje predstavljaju idealno stanište za ovu vrstu. Hygrocybe lacmus (ljubičastosiva vlažnica) Međunarodna i/ili nacionalna zaštita: nalazi se na Crvenoj listi ugroženih gljiva Evrope u kategorija B - vrsta koja je ugrožena na velikom prostranstvu, evidentno je postojano opadanje brojnosti, u nekim zemljama "iščezla" vrsta, potrebna zaštita visokog intenziteta (Ing, 1993); Nalazi se na nacionalnim crvenim listama evropskih zemalja ukljućujući Hrvatsku, Švedsku.... Ekologija: živi kao saprob na suvim (ocijeđenim) pašnjacima kojima se upravlja na tradicionalan način (ispašom stoke ili košenjem). Registrovana je prvi put u Crnoj Gori na području Sinjajevine tokom naših istraživanja i za sada je ovo jedini lokalitet za ovu vrstu kod nas. Razlozi ugroženosti: Malobrojnost populacije, smanjenje površine pod pašnjacima kojima se tradicionalno - neintenzivno upravlja (tradicionalan uzgoj stoke, košenje livada). Mjere zaštite: Treba očuvati površine pod suvim pašnjacima kojima se neintenzivno upravlja osiguravanjem ispaše ili obaviti košenje najmanje jednom godišnje uz uklanjanje pokošenog biljnog materijala. Sarcodon imbricatus (srnjača) Međunarodna i/ili nacionalna zaštita: vrsta je zaštićena zakonom u Crnoj Gori ("S.l. RCG" br. 76/06); nalazi se na Preliminarnoj crvenoj listi makromiceta Crne Gore (Perić & Perić, 2004); Crvenoj listi ugroženih gljiva Evrope u kategorija C - vrsta rasprostranjena na širokom prostoru, ali rasute, nepovezane populacije, ponegdje nestale, srednji nivo intenziteta zaštite (Ing, 1993). Ekologija: Raste u četinarskim šumama u mikorizi sa smrčom (Picea abies) i borovima (Pinus spp.). Predstavlja najčešće nalaženu vrstu iz roda Sarcodon kod nas. Najčešće je zabilježena u dobro očuvanih smrčevim šumama i javlja se u brojnim populacijama. Do sad je registrovana na većem broju lokaliteta: NP „Durmitor“, NP „Prokletije“, Rožaje (Hajla) i sada na Sinjajevini (četinarske šume - područje oko Zminičkog i Zabojskog jezera). Razlozi ugroženosti: Nepovezane, rasute populacije. Suillus luteus (maslenka) Međunarodna i/ili nacionalna zaštita: Vrste je zaštićene zakonom u Crnoj Gori ("S.l. RCG" br 76/06). Ekologija: predstavlja mikoriznu vrstu koja ulazi u simbiontske odnose isključivo sa vrstama roda Pinus spp. (borovi). U Crnoj Gori registrovana je na šest loklaiteta (Kasom, 2013). Zabilježeno je da se javlja u brojnim populacijama posebno u šumama bijelog bora


strana 70

(Pinus sylvestris). Na području Sinjajevine vrsta je registrovana u šumama bijelog bora oko Zminičkog jezera gdje je zabilježena brojna populacijama. Razlozi ugroženosti: Nepovezane, rasute populacije, sakupljanje vrste za hranu. Vrste Clavariadelphus pistillaris (veliki buzdovan), Hydnum rufescens (jež gljiva), Pycnoporus cinnabarinus i Tricholoma vaccinum (kravlja vitezovka, čupava vitezovka) se nalaze na Preliminarnoj crvenoj listi makromiceta Crne Gore (Perić & Perić, 2004), dok je vrsta Hygrophorus eburneus zaštićene zakonom u Crnoj Gori ("S.l. RCG" br 76/06). Međutim, prema sadašnjim podacima o brojnosti i rasprostranjenosti ovih vrsta kod nas može se reći da su one česte i rasprostranjene u Crnoj Gori registrovane na velikom broju lokaliteta i nijesu ugrožene. Shodno ovim činjenicama njihovo stavljanje na nacionionu Crvenu listu ugroženih gljiva svakako treba detaljno sagledati. Takođe, potrebno je uraditi reviziju vrsta koje su stavljene pod strogu zaštitu Rješenjem o stavljanju pod zaštitu pojedinih biljnih i životinjskih vrsta ("S.l. RCG" br 76/06).

LATINSKI I NARODNI NAZIV VRSTE

LOKALITET (KOORDINATE I NADMORSKA VISINA)

1 Catathelasma imperiale (dvoprstenka)

Sa lijeve strane ispod markirane staze koja vodi od Zabojskog jezera prema Velikom Pećarcu, u travi ispod smrče (Picea abies) - malobrojna populacija (N 43° 00´41.3´´ , EO 19° 22´33.9´´ , 1541m)

2 Clavariadelphus pistillaris (veliki buzdovan)

Pored staze prema Babjem zubu, u šumi bukve, u bukovoj stelji (N 42° 53´ 00.6´´; EO 19° 23´ 57.7´´, 1235 m)

3 Geastrum fimbriatum (trepavičasta zvjezdača)

U šumi smrče (Picea abies) i bijelog bora (Pinus sylvestris) pored Zminičkog jezera - malobrojna populacija (43° 06´ 10.2´´, 19° 15´ 03.7´´, 1314mnv)

4 Hericium alpestre (jelov igličar)

Pored staze prema Babjem zubu, u mješovitoj listopadno-četinarskoj šumi, na palom četinarskom deblu – malobrojna populacija (42° 52´ 36.7´´, EO 19° 23´ 00.0´´, 1552 m)

5 Hydnum rufescens (jež gljiva)

Pored staze prema Babjem zubu, u šumi bukve, u bukovoj stelji (N 42° 53´ 00.6´´; EO 19° 23´ 57.7´´, 1235 m); četinarska šuma oko Zminičkog jezera (43° 06´ 02.5´´,19° 14´ 57.7´´, 1314mnv); četinarska šuma pored staze za Veliki Pećarac od Zabojskog jezera (N 42° 53´ 00.6´´, EO 19° 23´ 57.7´´, 1235 m)

6 Hygrophorus eburneus Pored staze prema Babjem zubu, u šumi bukve, u bukovoj stelji (N 42° 53´ 00.6´´, EO 19° 23´ 57.7´´, 1235 m); šuma bukve pored puta za Savinu vodu (43° 06´ 00.9´´, 19° 15´ 0.07´´, 1306mnv)

7 Hygrocybe lacmus (ljubičastosiva vlažnica)

Na proplanku, u travi, Gornja Polja, nedaleko je katun Ckara, malobrojna populacija (42.943181, 19.528169, 1389 mnv)

8 Pycnoporus cinnabarinus Pored staze prema Babjem zubu, u šumi bukve, na bukovom deblu (N 42° 53´ 00.6´´, EO 19° 23´ 57.7´´, 1235 m)

9 Sarcodon imbricatus (srnjača)

U šumi smrče (Picea abies) i bijelog bora (Pinus sylvestris) iznad Zminičkog jezera - brojna populacja (43° 06´ 02.5´´,19° 14´ 57.7´´, 1314mnv; 43.103092, 19.246529, 1311.911987 mnv); u šumi mrče (Picea abies) pored pješačke staze od Zabojskog jezera prema Velikom Pećarcu, brojna populacija (43.011668,


strana 71

19.374052,1495.396973 mnv) 10 Suillus luteus

(maslenka) U šumi bijelog bora (Pinus sylvestris) i smrče (Picea abies) oko Zminičkog jezera, brojna populacja (43° 05´ 57.1´´, 19° 15´ 14.5´´, 1301mnv; 43° 06´ 07.0´´, 19° 15´ 02.2´´, 1304mnv; 43° 06´ 06.4´´, 19° 15´ 01.3´´, 1305mnv)

11 Tricholoma vaccinum (kravlja vitezovka, čupava vitezovka)

U šumi smrče (Picea abies) i bijelog bora (Pinus sylvestris) iznad Zminičkog jezera, brojna populacja (43° 06´ 06.4´´, 19° 15´ 01.3´´, 1305mnv); u šumi mrče (Picea abies) pored pješačke staze od Zabojskog jezera prema Velikom Pećarcu, brojna populacija (43.011668, 19.374052,1495.396973 mnv)

Tabela 17. Pregled vrsta gljiva značajnih sa međunarodnog i/ili nacionalnog aspekta sa koordinatama na području Sinjajevine

Slika 13. Hericium alpestre (jelov igličar)

Slika 14. Geastrum fimbriatum

(trepavičasta zvjezdača)


strana 72

Slika 15. Sarcodon

imbricatus (srnjača)

Slika 16. Suillus luteus (maslenka)

Važna područja gljiva (IFAs - Important Fungus Areas)5 Tokom istraživanja područje Sinjajevine identifikovano je kao potencijalno značajno područje za gljive shodno primjeni međunarodnih standarda tj. kriterijuma za uspostavljanje važnih područja gljiva (IFAs - Important Fungus Areas). Naime, staništa šumih ekosistema na području Zminičog jezera, te šume iznad Zabojskog jezera koje se nalaze duž staze koja vodi prema Velikom Pećarcu, mješovite listopadno-četinarske šume

5 Kriterijumi za selekciju Važnih područja gljiva (IFAs- Important Fungus Areas) koje je potrebno zaštititi su sljedeći: A kriterijum - definiše IFAs koja sadrže najmanje 5 vrsta makromiceta sa: Nacionalne crvene liste, Evropske crvene liste (Ing, 1993) i Liste kandidata za Appendix I Bernske konvencije (Dahlberg & Croneborg, 2003); B kriterijum - definiše IFAs koja imaju najmanje 500 registrovanih vrsta makromiceta. U pitanju su područja sa izuzetno bogatim ili vrlo bogatim diverzitetom gljiva; C kriterijum - definiše IFAs koje ima tipove habitata koji su značajni za makromicete; D kriterijumom se predlažu područja koja treba uzeti u razmatranje kao važna za zaštitu ali za koja treba još dodatnih informacija.


strana 73

na padinama Babjeg zuba, šume lijeske, zatim bukve na putu prema Savinoj vodi kao i pašnjaci na području Savine vode, Starca, Zakosa, Potrka Mandića,..... predstavljaju potencijalno Važna područja gljiva (IFAs) jer se na ovom lokalitetima odnosno područjima nalaze tipovi habitata (staništa) koji su značajni za gljive (makromicete) - kriterijum C. Takođe, navedena područje treba uzeti u razmatranje kao važna za zaštitu ali za koja treba još dodatnih informacija shodno kriterijumu D. Međutim, kako u budućim istraživanja treba očekivati registrovanje znatno većeg broj vrsta moguće je da na Sinjajevini budu zadovoljeni kriterijum A i B za ustanvoljavanje Važnih područja gljiva (IFAs). Komercijalne vrste gljiva na području istraživanja Na području Sinjajevine registrovane su vrste koje su definisane Pravilnikom o bližem načinu i uslovima sakupljanja, korišćenja i prometa nezaštićenih divljih vrsta životinja, biljaka i gljiva koje se koriste u komercijalne svrhe ("Sl. list CG", br. 62/10) i to su: Armillaria mellea (mednjača), Armillaria solidipes (četinarska puza), Boletus edulis (pravi vrganj), Cantharellus cibarius (lisičarka), Hydnum rufescens (jež gjiva), Marasmius orades (supača), Lactarius deliciosus (rujnica), L. deterrimus (smrekina rujnica), L. salmonicolor (jelina rujnica). Prema podacima preduzeća koje se bave otkupom ljekovitog bilja i gljiva područje Sinjajevine nije toliko interesantno sa aspekta sakupljanja gljiva kao druge planine Crne Gore jer se radi uglavnom o livadskim ekosistemima. U manjem procentu su prisutne šuma koje predstavljaju staništa najvećeg broja vrsta koje se kod nas koriste u komercijalne svrhe kao što su vrganji (Boletus spp.), lisičarka (Cantharellus cibarius), mrka truba (Cratherellus cornicopioides), mliječnice (Lactarius spp.). Ocjena stanja područja – pritisci Tokom istraživanja uočeni su sljedeći pritisci koji mogu negativno uticati na gljive i njihova staništa:

Prekomjerna i neadekvatna eksploatacija šume – B* Napuštanje ili stagnacija stočarstva kao privredne djelatnosti - B Požari - C

*Ocjena uticaja evidentiranih aktivnosti na upravljanje i zaštitu područja je urađena po modelu: A - veliki uticaj, B -srednji uticaj, C - mali uticaj. Prekomjerna i neadekvatna eksploatacija šume Prekomjerna eksploatacija šume je uočena na području Zabojskog jezera, Semolja, Štitarice kao i na području Svrka. Na području Semolja i Svrka na jednom dijelu je uočena i potpuna sječa stabala što uslovljava i pojavu erozije. Potrebno je zaustavitu potpunu sječu stabala na ovim područjima i njima gazdovati na način da se obezbijedi očuvanje šumskih ekosistema. Takođe, u šumama treba ostaviti po hektaru određeni broj trupaca, debala, kao i starih i mrtvih uspravnih stabala za rast rijetkih saprobnih - lignikolnih vrsta gljiva (razlagači drveta).


strana 74

Napuštanje ili stagnacija stočarstva kao privredne djelatnosti Smanjenje brojnosti stoke ili prestanak bavljenja stočarstvom dovodi do brzog zarastanja pašnjaka i pašnjačkih kamenjara, odnosno do procesa prirodne sukcesije prema šumskim zajednicama. Neki dijelovi Sinjajevine već se nalaze u uznapredovalom stadijumu obraštavanja npr. područje Gornjeg Timara, Savine vode, Pašino polje, Mandića do.... (uočeno je zarastanje zbog širenja drvenastih i/ili žbunastih biljnih vrsta kao što je npr. borovnica - Vaccinium myrtillus, kleka - Juniperus communis i dr.) što je osnovni razlog ugroženosti gljiva koje su vezane za ovaj tip staništa prvenstveno vrsta iz roda Hygrocybe - vlažnice, ali i ostalih vrsta vezanih za ovaj tip habitata. Vrste iz roda Hygrocybe predstavljaju indikatore stanja biodiverziteta - prisustvo većeg broja vrsta iz ovog roda ukazuje na bogatstvo biodiverziteta na ovom tipu staništa. Požari Prijetnju za prirodna staništa i biodiverzitet ovog područja mogu predstavljati požari čije su posljedice evidentirane tokom istraživanja na padinama Babjeg zuba i na području Zabojskog jezera. Takođe, uočeno je i paljenje pašnjaka. FAUNA Sisari (Mammalia) Velika površina Sinjajevine predstavlja planinsku zaravan nastalu usljed antropogenog djelovanja, prije svega, paljenja i krčenja šume u prošlosti, koje je vrlo interesantno stanište za male sisare, na primjer, voluharice, rovčice, krtice i miševe. Međutim, postoje djelovi Sinjajevine koji su faunistički interesantniji, kao što su šumski ekosistemi na rubovima ove planinske zaravni. Oni predstavljaju potencijalne koridore i značajna staništa, posebno za krupne sisare. Takođe, jedno od značajnijih mikrolokaliteta za sisare predstavljaju i lokve koje po Sinjajevini služe kao pojila za danas već malobrojnu stoku. Kako ovaj prostor neistražen (UNDP, 2012) o sisarima Sinjajevine se vrlo malo zna. Ne postoji dovoljno studija o stanju, distribuciji i trendu sisara na ovom području. To nepostojanje informacija, može doprinjeti otežanom upravljanju budućim regionalnim Parkom, kada je sprovođenje potencijalnih konzervacijskih mjera u pitanju. S toga, u narednom periodu potrebno je izvršiti jasan uvid u trenutno stanje biodiverziteta na prostoru Sinjajevine, kako bi se jasno definisale sve moguće prijetnje ovom ekosistemu, a samim tim i jasne mjere kojim bi se spriječili potencijalni negativni uticaji. Materijal i metode Korišćene su uobičajene mamaliološke metode, kao što su pronalaženje tragova prisutnosti sisara na transektu, vizuelnog osmatranja, korišćenje literaturnih podataka (Mirić,1987; Aulagnier & al., 2009; Đurović, 2012; Perović & Đurović, 2013; Presetnik & al., 2014; Vercuise & Mostert (eds.) (in prep)) i usmeno anketiranje lokalnog stanovništva kao i zaključivanje na osnovu ekoloških karakteristika područja.


strana 75

Kako Sinjajevina predstavlja međuprostor između dva značajna centra biodiverziteta (nacionalni park „Durmitor“ i nacionalni park „Biogradska gora“), treba je tretirati kroz ekološku funkciju kao hranilišta, potencijalnih odmorišta i koridora za pojedine vrste sisara. Na osnovu integracije pomenutih metoda i ekologije staništa može se zaključiti prisustvo sledećih vrsta sisara:




1 Glis glis (obični puh) - Bern (Appendix III) 2

Dryomys nitedula (puh orašar) - Bern (Appendix III)

HD (Annex IV) 3 Sciurus vulgaris (vjeverca) - Bern (Appendix III) 4 Apodemus sylvaticus (šumski miš) - - 5 Apodemus flavicollis (žutogrli miš) - - 6 Mus musculus (domaći miš) - - 7 Microtus subterraneus (borova voluharica) - - 8 Microtus arvalis (obična voluharica) - - 9 Myodes glareolus (riđa šumska voluharica) - -

10 Crocidura suaveolens (vrtna rovčica) - - 11 Neomys anomalus (mediteranska vodena rovčica) - Bern (Appendix III) 12 Suncus etruscus (patuljasta rovcica) - - 13 Talpa europea (evropska krtica) - - 14 Talpa ceacea (slijepa krtica) - - 15 Spalax leucodon (slijepo kuče) + - 16 Lepus europaeus (zec) - Bern (Appendix III) 17 Erinaceus romanicus (bjelogrudi jež) - - 18

Pipistrellus pygmaeus (mali slijepi mišić)

+ Bonn (Eurobats) Bern (Appendix II) HD (Annex IV)

19 Pipistrellus khulii (bjelorubi slijepi mišić)

+ Bonn (Eurobats) HD (Annex IV)

20

Pipistrellus nathusii (šumski slijepi mišić)

+ Bonn (Eurobats) Bern(Appendix II) HD (Annex IV)

21

Myotis blythii (južni veliki večernjak)

+ Bonn (Eurobats) Bern (Appendix II) HD (Annex II i IV)

22

Myotis daubentonii (vodeni večernjak)


23

Myotis mystacinus (brkati večernjak)

+ Bonn (Eurobats) Bern(Appendix II) HD (Annex IV)

24

Nyctalus leisleri (mali noćnik)


25 Nyctalus noctula (obični noćnik) + Bonn (Eurobats)


strana 76

Bern (Appendix II) HD (Annex IV)

26

Rhinolophus hipposideros (mali potkovičar)


27

Rhinolophus ferrumequinum (veliki potkovičar)

+ Bonn(Eurobats), Bern (Appendix II) HD (Annex II i IV)

28

Tadarida teniotis (repati slijepi miš)

+ Bonn (Appendix II, Eurobats) Bern (Appendix II)

29

Vespertilio murinus (dvobojni večernjak)


30

Plecotus auritus (kafeni dugoušan)


31

Barbastella barbastellus (evropski širokoušan)


32 Capreolus capreolus (srna) +6 Bern (Appendix III) 33

Rupicapra rupicapra (divokoza) +7 Bern (Appendix III)

HD (Annex II, IV) 34 Sus scrofa (divlja svinja) - - 35 Mustela nivalis (riđa lasica) - Bern (Appendix III) 36

Mustela putorius (evropski tvor) - Bern (Appendix III)

HD (Annex V) 37

Martes martes (kunica zlatka) - Bern (Appendix III)

HD (Annex V) 38 Martes foina (kunica bjelica) - Bern (Appendix III) 39 Meles meles (jazavac) - Bern (Appendix III) 40 Vulpes vulpes (lisica) - - 41

Felis silvestris (divlja mačka)

- Bern (Appendix II) HD (Annex IV) CITES (Appendix II)

42 Canis lupus (vuk) - CITES (Appendix II) 43 Ursus arctos (mrki medvjed) +8 CITES (Appendix II)

Tabela 18. Pregled vrsta sisara na području Sinjajevine sa konzervacijskim statusom na međunarodnom i/ili nacionalnom nivou (legenda: + - vrsta zaštićena nacionalnim zakonom (S.l.

RCG br. 76/06); vrsta prisutna na: HD – Direktivi o staništima; Bern - Bernskoj konvenciji, konvencija o zaštiti evropskih divljih vrsta i prirodnih staništa; Bonn - Bonskoj konvenciji, konvencija o zaštiti

migratornih vrsta životinja (Eurobats - jedan od sporazuma pod okriljem Bonske konvencije); CITES - Konvenciji o međunarodnom prometu vrstama divlje flore i faune.

6 Trajnom zabranom lova zaštićena je srna i njeno lane 7 Trajnom zabranom lova zaštićena je divokoza i njeno jare 8 Trajnom zabranom lova zaštićena je ženka sa mečetom do 2 godine (sve Zakon o divljači i lovstvu – Sl. CG br. 52/2008 i 48/2015).


strana 77

Vrste zaštićene nacionalnim zakonodavstvom (S.l. RCG br. 76/06) su vrste koje su rijetke ili prorijeđene na nacionalnom nivou i trebaju zaštitu kako bi njihov trend porastao na nacionalnom nivou. Bernskom konvencijom su zaštićene one vrste, čija su staništa od velikog značaja za očuvanje divljine tj. staništa vrsta prepoznatih u dodacima Konvencije kako bi se očuvale migracione rute (koridori), a sve u funksiji očuvanja slobodnog kretanja gena, dok Bonska konvencija štiti one migratorne vrste čije očuvanje zavisi od prekogranične saradnje. CITES konvencijom se kontroliše međunarodni promet (međunaroda trgovina) ugroženih životinja koje su prepoznate CITES listom. Eurobats je Sporazum o zaštiti evropskih populacija slijepih miševa, stupio je na snagu 1994. godine, a trenutno broji 32 države članice, među kojima je od 2011. godine i Crna Gora. Jedan je od sporazuma pod okriljem BONSKE konvencije, konvencije o zaštiti migratornih vrsta divljih životinja (CMS), čiji je cilj osigurati aktivnu zaštitu ugroženih migratornih životinjskih vrste preko čitavog područja njihovog rasprostranjenja. Eurobats sporazum štiti svih 52 vrste slijepih miševa koji se pojavljuju na području Europe, kroz zakonodavstvo, edukaciju, sprovođenje mjera zaštite i međunarodnu saradnju među državama strankama, ali i onima koje još nisu pristupile Sporazumu.

REGISTROVANI TRAGOVI

X koordinata Y koordinata LOKALITET

Canis lupus 6618123.0343100186 4755467.7580593489

Ivanovića katun

Ursus arctos 6612391.3525149077 4764277.0661055343

Katun Zaboj

Martes foina 6605995.4348382698 4760241.5924600707

Staračko polje

Spalax leucodon 6610169.5316242296

4758635.8744160272

Staračko polje

Vulpes vulpes 6611987.0350218061 4761208.1038007326

Suvi Pećarac

Canis lupus 6612768.7155084703 4762521.1729926206

Planinica (iznad Zabojskog jezera)

Sus scrofa 6612957.3970052516 4761951.2778594838

Spindirus (iznad Ravnjaka)

Spalax leucodon 6612329.7422302403 4753368.1950773075

Pribojsko polje

Vulpes vulpes 6613592.7530658422 4751566.0942509007

Gornje Lipovo (Ropušnica)

Rhinolophus hipposideros

6613781.4345626235 4750742.0566935269


Ursus arctos 6613527.2921383865 4751030.8549028868


Capreolus capreolus 6615248.5294661717 4748874.4949396653

Gornje Lipovo

Ursus arctos 6615814.5739565175 4749906.4672077782

Gornje Lipovo (Žurički potok-Savino

http://www.eurobats.org/index.htm�

http://www.eurobats.org/about/parties.htm�

http://www.cms.int/�

http://www.cms.int/�


strana 78

ždrijelo) Spalax leucodon 6618433.0110547161 4755416.7370423656

Katun Ivanovića

Martes foina 6618829.6272622366 4755181.8478320856

Klisura (Štitarica)

Canis lupus 6616842.6955818394 4758004.3689982314

Kabo

Talpa europea 6616022.5086672567 4756691.2998063406

Martinićki katun

Sciurus vulgaris 6616584.7025148114 4758150.6934243068

Kabo

Felis silvestris 6616661.7153706411 4758023.6222121883

Kabo

Talpa europea 6617876.5931713488 4755778.6974647632

Katun Ivanovića

Spalax leucodon 6618036.3948471947 4755538.0322902966

Katun Ivanovića

Suncus etruscus 6613933.5349529041 4750627.5000704825


Microtus subterraneus

6616860.0234744186 4756638.3534679571

Katun Muleče - Borova glava

Talpa europea 6601683.0030465983 4773603.0384672992

Zminjičko jezero

Sciurus vulgaris 6603405.0187294381 4779187.7716818415

Rasova

Glis glis 6612521.5723444698 4771678.4327041265

Gornja Dobrilovina

Nyctalus noctula 6615342.2765020654 4761391.1688981559

Ravnjak

Pipistrellus pygmaeus

6615445.2620462961 4761418.0346923023

Bistrica - Kanjon Tare

Glis glis 6613224.3563968064 4768725.5307003055

Donja Dobrilovina

Vulpes vulpes 6619739.3114774702 4762416.5467081033

Gojakovići

Vulpes vulpes 6613640.7762060883 4742750.7853924474

Dubrava

Spalax leucodon 6608545.2305828594 4768000.1542583322

Gomile

Spalax leucodon 6608630.3055976611 4761534.4531336054

Otmičevac

Spalax leucodon 6601486.2431707187 4770834.4955408443

Smoljan

Talpa europea 6602735.5025985567 4770162.8506871676

Pašino polje

Ursus arctos ( ženka sa 2 mečeta)

6603474.3119376013 4770982.2574086525

Kučajevica

Canis lupus (Vučje jazbine (3))

6601009.3753245976 4772840.4748371392

Kučajevica


strana 79

Spalax leucodon 6605233.0075656353 4776246.7892227108

Šljivansko

Capreolus capreolus 6607497.1855270099 4775888.6794431051

Šljivansko

Spalax leucodon 6611767.5483827339 4762274.7318539079

Katun Planinica

Ursus arctos 6609380.1498520318 4747711.6008166354

Selo Svrke

Tabela 19. Pregled registrovanih sisara tokom jesenjeg aspekta na Sinjajevini

Grafikon 1. Grafički prikaz registrovanih tragova(-) i literaturnih podataka(Mirić,1987; Aulagnier & al., 2009; Đurović, 2012; Presetnik & al., 2014; Vercuise & Mostert (eds.) (in prep) (-)

Značajni koridori Šumske padine Sinjajevine predstavljaju izuzetno stanište i sklonište svim vrstama sisara. Kada su u pitaju krupni sisari, svakako treba dati akcenat na doline rijeka koje prožimaju Sinjajevinu i lokvama koje se mogu smatrati mjestima koncentracije životinjskih vrsta. Na osnovu ekologije i ponašanja krupnih sisara, literaturnih i terenskih podataka, može se pretpostaviti da su za komunikaciju različitih djelova Sinjajevine i Sinjajevine sa Durmitorom, Moračkim planinama i Bjelasicom, značajni sledeći pravci:

1) Dolina rijeke Tušine, Somina, Potoci, Skoćanski potok, Katun Potrk, prevoj Vratlo, Dolina Lipovo (doline rijeka Ropušice i Plašnice);

2) Miocka, selo Svrke, Svrčke bare, Skočanski potok, Krnja Jela; 3) Dolina Lipovo, Žurički potok, Savino ždrijelo, Savina voda, Ždrijelo, Moračka

Bistrica, Donji tok Ropušice; 4) Savina Voda, Štitarički katun – Studenca, Klisura, Dolina Štitaričke rijeke; 5) Dolina rijeke Tušine, Timar, lokve između Piramide i Babinog vrha, Staračko polje,

Otmičevac, katun Planinica, Ravnjak;


strana 80

6) Kanjon Tare, Luka Perovića, Gomile, Pašno polje, Zminjičko jezero. Mapa značajnih koridora sisara (sa ucrtanim brojem koridora) data je u Prilogu, kao i Mapa registrovanih tragova sisara zabilježenih tokom terenskog rada. Komercijalne vrste (ili lovne) na području istraživanja Na osnovu intervjuisanog lokalnog stanovništva, zec je vrsta koja se najviše lovi na ovom području. Međutim, tokom istraživanja, nije zabilježen ni jedan trag aktivnosti zeca. Stoga, pretpostavka je da se na ovu lovnu vrstu vrši pritisak. U dolini Lipovo, u toku istraživanja, zabilježena je reprodukcija srne, za koju se smatra da je česta u ovom dijelu Sinjajevine. Takođe, u ovom području, divlja svinja i lisica su uobičajene vrste, dok su vuk, divokoza i divlja mačka vrlo rijetke vrste. Mrki medvjed je prisutan i Lipovo se može okarakterisati kao vrlo pogodno stanište za ovu vrstu. Na osnovu istraživanja Perović & Đurović (2013), u periodu 2008-2013 godina, na jugoistočnom dijelu Sinjajevine koji gravitira kanjonu Tare, zabilježen je blagi porast populacije papkara (srne, divokoze, divlje svinje), zeca, lisice i mrkog medvjeda, dok je za divlju mačku konstatovana slabo stabilna populacija, a da je populacija vuka, u blagom opadanju. Stoga, mogućnost korišćenja lovnih vrsta je veoma ograničena kada je trenutno stanje u pitanju. Ocjena stanja područja – pritisci Ocjena uticaja evidentiranih aktivnosti na područje data je po modelu: A – veliki uticaj; B srednji uticaj; C – mali uticaj.

Evidentiran je veliki pritisak na šumsko stanište u smislu konstantnog i svakodnevnog uznemiravanja šumskih vrsta u periodu parenja i odgajanja mladih, u okolini iznad Zabojskog jezera, gdje se od maja pa do sredine novembra već godinu dana krči šuma - A kategorije;

Evidentirani su pritisci na mrkog medvjeda i srnu, u doloni Lipovo u smislu protjerivanja i uznemiravanja od strane lovaca - A kategorije;

Takođe, na nešumskom dijelu Sinjajevine, zabilježen je veliki lovni pritisak na populaciju zeca (A kategorije) i srednji pritisak (B kategorije) na slijepo kuče koje je zakonom zaštićeno, a lokalno stanovništvo ga nemilosrdno uklanja u okolini njihovih katuna.

Predlog mjera zaštite ili mjera za popravljanje stanja Dinamika populacije pojedinih vrsta je nepovoljna u odnosu na kapacitet njihovih staništa (npr. zec). Prirodni ekosistemi (na pojedinim djelovima Sinjajevine) su u manjoj ili većoj mjeri pod pritiskom, bilo neracionalnom sječom šume, namjernim izazivanjem požara, nekontrolisanim lovom, uznenmiravanjem krupnih sisara naročito u doba razmnožavanja ili na drugi način. Sve ovo utče na buduće procjene brojnosti i stanja pojedinih vrsta sisara. Stoga, uključivanje Sinjajevine u Nacionalni monitoring dalo bi jasniju sliku o granicama zaštićenog područja, kao i informacije o stanju pojedinih lovnih vrsta, kako bi se dalje jasno mogle definisati mjere očuvanja.


strana 81

Crna Gora nije uspostavila ni jedan nacionalni monitoring bilo kojeg međunarodno ili nacionalno zastićenog krupnog sisara (EU commission report, 2012). Stoga, uspostavljanje praćenja stanja mrkog medvjeda, koji je i dalje prisutan na području Sinjajevine i čija je reprodukcija takođe registrovana (Šaranske šume), definisala bi se njegova staništa, a samim tim i staništa za većinu bitnih ostalih vrsta (mrki medvjed kao krovna vrsta). Padine kanjona Tare, Doline Štitarice, Tušine i Lipovo predstavljaju izuzetna staništa za slijepe miševe (posebno šumske vrste) koji su slabo istraženi, pa se otvara potreba za dalja i sistematičnija istraživanja (o prisutnosti i distribuciji, prije svega), obzirom da se radi o vrstama koje se nalaze na nacionalnoj i evropskoj listi zaštićenih vrsta (Tabela 1). Takođe, posebnu pažnju bi trebalo posvetiti vodenim tokovima, jer svaki njihov hemijski ili fizički poremećaj može dovesti do gubitka staništa određenih vrsta (npr. mediteranska vodena rovčica koja je stanovnik Štitaričke rijeke). Predlog granica zaštićenog područja U granicama Parka bi trebalo da se nađu oni djelovi Sinjajevina za koje se procijeni da su ekološki atraktivni za više životinjskih vrsta i koji će omogućiti nesmetanu komunikaciju Sinjajevine sa ostalim okruženjem (bitni koridori), sa posebnim osvrtom na zaštićena područja NP „Durmitor“ i NP „Biogradska gora“. Svakako, treba uzetu u obzir i katastarske parcele, najznačajnije habitate, pejsažne i kulturne vrijednosti, tj. na osnovu više parametra definisati 3 zaštitne zone ( I,II, III).

Grafikon 2. Grafički prikaz grubog (najšireg) prijedloga granice Parka sa predloženim

potencijalnim koridorima9:

9 Na koje treba izvšiti detaljnije habitat modeliranje.


strana 82

Ptice (Ornitofauna) Planina Sinjajevina pripada Dinaridima i u ekosistemskom smislu tijesno je vezana za Durmitor. Njene padine oivičene su rijekama: Bukovicom na zapadu, Tušinom na jugu i rijekom Tarom na sjeveru i sjeveroistoku. Za razliku od platoa Sinjajevine kojeg karakterše osustvo drvenaste vegetacije ili samo sporadično pojavljivanje četinara, obod ovog masiva, koji predstavlja kanjone pomenutih rijeka, ima strme, vertikalne odsjeke obrasle crnim borom. Doline i uvale obrasle su na nižim visinama bukvom, javorom i jasenom. Na većim visinama prisutne su šume smrče i jele (u dijelu ka Zminičkom jezeru). Sinjajevina je puna vrtača, uvala i ledničkih dolina. Plato i ovi kraški oblici reljefa uglavnom su prekriveni travom i predstavljaju planinske pašnjake. Planina je oskudna vodom: vrlo je mali broj izvora i vodopoja na samom platou a dva su velika jezera: Zminičko (1285 mnv) i Zabojsko (1477 mnv). Položaj planine, raznoliki oblici reljefa i obilje hrane okupljaju veliki broj ptica, posebno grabljivica. Planina Sinjajevina nikada nije bila predmet istraživanja ornitologa (Saveljić & Jovićević, 2015). Osim Šaranaca, koji u ekosistemskom smislu pripadaju durmitorskom masivu, istraživanja platoa Sinjajevine nikada do sada nije rađeno. Međutim, obodne padine (Dragovića polje, Bistrica, Dobrilovina pa i plato do sela Njegovuđa) obrađivano je u okviru istraživanja ptica Morače (Saveljić, 2009), kanjona Tare i ptica Durmitora (Vasić & al, 1990; Saveljić & al., 2011). Materijal i metode U istraživanju ptica Sinjajevine tokom jesenjeg aspekta odrađeno je i više puta ponovljeno nekoliko transekata: Štitarica-Ružica; Bistrica-p.dom Ckara-Ružica-Zminičko jezero; Lipovo-Jablanov vrh; Lipovo-Katunine-Torna; Zminje jezero-Gomile-Beč-Krnja Jela; Zminje jezero-Ivica; Boan-Semolj-Dragovića Polje (Slika17). Istraživanje je vršeno dvogledom 10*50. Na svim transektima rađeno je i osmatranje iz povoljih tačaka. Podaci sa istraživanja su pohranjeni u elektronskoj bazi podataka a svaka vrsta je geolocirana.

Slika 17. Mapa istraživanog područja sa ucrtanim transektima


strana 83

REZULTATI U Tabeli 19 dat je spisak vrsta koje su tokom jesenjeg istraživanja registrovane na posmatranom području. S obzirom da je obrađen isključivo jesenji aspekt (skitnja, seoba ili samo lov), dodatno je dat spisak vrsta za koje postoji vjerovatnoća da se mogu registrovati na planini u drugom periodu godine (zima, proljećna migracija, ljeto). U periodu 15/9 do 21/10 na Sinjajevini je registrovano 84 vrste ptica. Položaj Sinjajevine (Jadranski migratorni koridor), ogromna površina u odnosu na druge planine, zaravan koja pruža mogućnost lakšeg preleta tokom seobe, obilje hrane i idealan prostor za lov čine da postoji vjerovatnoća da bi se moglo registrovati još najmanje 77 vrsta. Raspored katuna po cijeloj planinskoj površi sa stadima ovaca i goveda omogućavaju i upotpunjuju lanac ishrane mnogim ptičjim vrstama.

Latinski naziv vrste Narodni

naziv vrste Prisustvo

u CG

Potvrđeno prisustvo

na Sinjajevini

Vjerovatno prisutna Status

1 Tachybaptus ruficollis (Pallas, 1764) mali gnjurac R X Resident

2 Podiceps cristatus (Linnaeus, 1758)

ćubasti gnjurac R X Resident

3 Podiceps nigricollis Brehm, C.L., 1831

crnovrati gnjurac R X Resident

4 Ardea alba (Linnaeus, 1758)

velika bijela čaplja R X - M W

5 Ardea cinerea Linnaeus, 1758 siva čaplja R X Resident

6 Ciconia nigra (Linnaeus, 1758) crna roda R X B M -

7 Anas strepera Linnaeus, 1758

patka čegrtuša R X Bpr M W

8 Anas platyrhynchos Linnaeus, 1758 patka gluvara R X B M W

9 Anas querquedula Linnaeus, 1758

patka martovka R X Bpr M -

10 Aythya ferina (Linneus, 1758) glavoč R X Bpr M W

11 Aythya fuligula (Linnaeus, 1758)

ćubasta patka R X B M W

12 Pernis apivorus (Linnaeus, 1758) osičar R X B M -


strana 84

13 Milvus migrans (Boddaert, 1783) crna lunja R X - M -

14 Gyps fulvus (Hablizl, 1783)

bjeloglavi sup Rare X ExB - -

15 Circaetus gallicus (Gmelin, 1788) orao zmijar R X B M -

16 Circus aeruginosus (Linnaeus, 1758)

eja močvarica R X B M W

17 Circus cyaneus (Linnaeus, 1766) poljska eja R X - M W

18 Circus pygargus (Linnaeus, 1758) eja livadarka R X Bpr M -

19 Circus macrourus (Gmelin, 1771) stepska eja Rare X - M -

20 Accipiter gentilis (Linnaeus, 1758) jastreb R X Resident

21 Accipiter nisus (Linnaeus, 1758) kobac R X Resident

22 Buteo buteo (Linnaeus, 1758) mišar R X Resident

23 Aquila clanga Pallas, 1811 orao klokotaš R X - M W

24 Aquila chrysaetos (Linnaeus, 1758) suri orao R X Resident

25 Aquila fasciata Vieillot, 1822 prugasti orao Rare X B - -

26 Aquila pennata Gmelin, 1788

patuljasti orao Rare X - M -

27 Pandion haliaetus (Linnaeus, 1758) orao ribar R X - M -

28 Falco naumanni Fleischer, 1818

bjelonokta vjetruška Rare X ExB M -

29 Falco tinnunculus Linnaeus, 1758 vjetruška R X Resident

30 Falco vespertinus Linnaeus, 1766 siva vjetruška R X - M -

31 Falco columbarius Linnaeus, 1758 mali soko R X - M W

32 Falco subbuteo Linnaeus, 1758

soko lastavičar R X B M -

33 Falco biarmicus Temminck, 1825 krški soko Rare X B - -


strana 85

34 Falco cherrug Gray, 1834 stepski soko R X - M -

35 Falco peregrinus Tunstall, 1771 sivi soko R X Resident

36 Bonasa bonasia (Linnaeus, 1758) lještarka R X Resident

37 Tetrao urogallus Linnaeus, 1758

tetrijeb gluhan R X Resident

38 Alectoris graeca (Meisner, 1804)

jarebica kamenjarka R X Resident

39 Perdix perdix (Linnaeus, 1758)

jarebica poljka Rare X Resident

40 Coturnix coturnix (Linnaeus, 1758) prepelica R X B M W

41 Grus grus (Linnaeus, 1758) ždral R X - M -

42 Tringa erythropus (Pallas, 1764) crni sprudnik R X - M W

43 Tringa glareola Linnaeus, 1758

sprudnik migavac R X - M -

44 Columba livia Gmelin, 1789 divlji golub R X Resident

45 Columba oenas Linnaeus, 1758

golub dupljaš R X B M -

46 Columba palumbus Linnaeus, 1758

golub grivnjaš R X Resident

47 Streptopelia decaocto (Frivaldszky, 1838) gugutka R X Resident

48 Streptopelia turtur (Linnaeus, 1758) grlica R X B M -

49 Cuculus canorus Linnaeus, 1758 kukavica R X B M -

50 Tyto alba (Scopoli, 1769) kukuvija Rare X Resident

51 Otus scops (Linnaeus, 1758) ćuk R X B M -

52 Bubo bubo (Linnaeus, 1758)

velika ušara, buljina R X Resident

53 Glaucidium passerinum (Linnaeus, 1758)

patuljasta sova R X Resident

54 Athene noctua kukumavka R X Resident


strana 86

(Scopoli, 1769)

55 Strix aluco Linnaeus, 1758 šumska sova R X Resident

56 Strix uralensis Pallas, 1771 uralska sova R X Resident

57 Asio otus (Linnaeus, 1758) mala ušara Rare X Resident

58 Asio flammeus (Pontoppidan, 1763)

sova močvarica R X - M -

59 Aegolius funereus (Linnaeus, 1758)

planinska kukumavka R X Resident

60 Caprimulgus europaeus Linnaeus, 1758 leganj R X B M -

61 Apus apus (Linnaeus, 1758)

pištarka, srpić, čiopa R X B M -

62 Apus pallidus (Shelley, 1870) siva pištarka R X B M -

63 Tachymarptis melba (Linnaeus, 1758)

velika pištarka R X B M -

64 Upupa epops Linnaeus, 1758 pupavac R X B M -

65 Jynx torquilla Linnaeus, 1758 zmijoglava R X B M -

66 Picus canus Gmelin, 1788 siva žuna R X Resident

67 Picus viridis Linnaeus, 1758 zelena žuna R X Resident

68 Dryocopus martius (Linnaeus, 1758) crna žuna R X Resident

69 Picoides tridactylus (Linnaeus, 1758)

troprsti djetlić R X Resident

70 Dendrocopos major (Linnaeus, 1758) veliki djetlić R X Resident

71 Dendrocopos syriacus(Hemprich & Ehrenberg, 1833) seoski djetlić R X Resident

72 Dendrocoposleucotos (Bechstein, 1803)

planinski djetlić R X Resident

73 Leiopicus medius (Linnaeus, 1758) srednji djetlić R X Resident

74 Dryobates minor (Linnaeus, 1758) mali djetlić R X Resident


strana 87

75 Melanocorypha calandra (Linnaeus, 1766) velika ševa R X Resident

76 Calandrella brachydactyla (Leisler, 1814)

kratkoprsta ševa R X B M -

77 Galerida cristata (Linnaeus, 1758) ćubasta ševa R X Resident

78 Lullula arborea (Linnaeus, 1758) šumska ševa R X B M W

79 Alauda arvensis Linnaeus, 1758 poljska ševa R X B M W

80 Eremophila alpestris (Linnaeus, 1758) ušata ševa R X Resident

81 Hirundo rustica Linnaeus, 1758 seoska lasta R X B M -

82 Delichon urbicum (Linnaeus, 1758) gradska lasta R X B M -

83 Anthus campestris (Linnaeus, 1758)

poljska trepteljka R X B M -

84 Anthus pratensis (Linnaeus, 1758)

livadska trepteljka R X - M W

85 Anthus cervinus (Pallas, 1811)

riđogrla trepteljka R X - M -

86 Anthus trivialis (Linnaeus, 1758)

šumska trepteljka R X B M -

87 Anthus spinoletta (Linnaeus, 1758)

planinska trepteljka R X Resident

88 Motacilla cinerea Tunstall, 1771

potočna pastirica R X Resident

89 Motacilla alba Linnaeus, 1758

bijela pastirica R X Resident

90 Cinclus cinclus (Linnaeus, 1758)

mlinarić, vodenkos R X Resident

91 Troglodytes troglodytes (Linnaeus, 1758) carić R X Resident

92 Prunella modularis (Linnaeus, 1758) sivi popić R X Resident

93 Prunella collaris (Scopoli, 1769)

planinski popić R X Resident

94 Erithacus rubecula (Linnaeus, 1758) crvendać R X B M W


strana 88

95 Luscinia megarhynchos Brehm, C.L., 1831 mali slavuj R X B M -

96 Phoenicurus ochruros (Gmelin, 1774)

planinska crvenrepka R X B M W

97 Phoenicurus phoenicurus Linnaeus, 1758 crvenrepka R X B M -

98 Saxicola rubetra Linnaeus, 1758 travarka R X B M -

99 Saxicola rubicola (Linnaeus, 1766)

crnoglava travarka R X B M W

100 Oenanthe oenanthe Linnaeus, 1758

planinska bjelka R X B M -

101 Monticola saxatilis Linnaeus, 1766

drozd kamenjar R X B - -

102 Turdus torquatus Linnaeus, 1758

drozd ogrličar R X Resident

103 Turdus merula Linnaeus, 1758 kos R X Resident

104 Turdus pilaris Linnaeus, 1758

drozd borovnjak R X Resident

105 Turdus philomelos Brehm, 1831 drozd pjevač R X Resident

106 Turdus iliacus Linnaeus, 1758 mali drozd R X - - W

107 Turdus viscivorus Linnaeus, 1758 drozd imelaš R X Resident

108 Cettia cetti (Temminck, 1820)

svilorepi cvrčić R X Resident

109 Sylvia cantillans (Brehm, C.L., 1855)

bjelobrka grmuša R X B - -

110 Sylvia melanocephala Gmelin, 1789

mediteranska grmuša R X Resident

111 Sylvia hortensis (Gmelin, 1789)

velika grmuša R X B - -

112 Sylvia nisoria Bechstein, 1795

pirgava grmuša R X B M -

113 Sylvia curruca Linnaeus, 1758

grmuša čavrljanka R X B M -

114 Sylvia communis Latham, 1787

obična grmuša R X B M -


strana 89

115 Sylvia borin Boddaert, 1783 siva grmuša R X B M -

116 Sylvia atricapilla Linnaeus, 1758

crnoglava grmuša R X B M W

117 Phylloscopus sibilatrix Bechstein, 1793

šumski zviždak R X B M -

118 Phylloscopus collybita Vieillot, 1817 zviždak R X B M W

119 Regulus ignicapillus Temminck, 1820

vatroglavi kraljić R X B M W

120 Regulus regulus (Linnaeus, 1758)

zlatoglavi kraljić R X B M W

121 Muscicapa striata Pallas, 1764

siva muharica R X B M -

122 Ficedula parva Bechstein, 1794

mala muharica R X B M -

123 Ficedula albicollis Temminck, 1815

bjelovrata muharica R X B M -

124 Ficedula hypoleuca Pallas, 1764

crnoglava muharica R X - M -

125 Poecile palustris Linnaeus, 1758 siva sjenica R X Resident

126 Poecile lugubris Temminck, 1820 mrka sjenica R X Resident

127 Poecile montanus Baldenstein, 1827

planinska sjenica R X Resident

128 Lophophanes cristatus Linnaeus, 1758

ćubasta sjenica R X Resident

129 Parus major Linnaeus, 1758 velika sjenica R X Resident

130 Periparus ater Linnaeus, 1758 jelova sjenica R X Resident

131 Cyanistes caeruleus Linnaeus, 1758 plava sjenica R X Resident

132 Sitta europaea Linnaeus, 1758 brgljez R X Resident

133 Certhia familiaris Linnaeus, 1758

kratkokljuni puzić R X Resident

134 Certhia brachydactyla Brehm, 1820

dugokljuni puzić R X Resident


strana 90

135 Oriolus oriolus (Linnaeus, 1758) vuga R X B M -

136 Lanius collurio Linnaeus, 1758 rusi svračak R X B M -

137 Lanius minor Gmelin, 1788 sivi svračak R X B M -

138 Lanius excubitor Linnaeus, 1758 veliki svračak Rare X - - W

139 Lanius senator Linnaeus, 1758

riđoglavi svračak R X B M -

140 Garrulus glandarius (Linnaeus, 1758)

kreštalica, sojka R X Resident

141 Pica pica (Linnaeus, 1758)

svraka, čkraka R X Resident

142 Nucifraga caryocatactes (Linnaeus, 1758) lješnjikara R X Resident

143 Pyrrhocorax graculus (Linnaeus, 1766)

žutokljuna galica R X Resident

144 Corvus monedula (Linnaeus, 1758) čavka R X Resident

145 Corvus corone cornix Linnaeus, 175 siva vrana R X Resident

146 Corvus corax Linnaeus, 1758

gavran, čkovran R X Resident

147 Sturnus vulgaris Linnaeus, 1758 čvorak R X B M W

148 Sturnus roseus (Linnaeus, 1758)

ružičasti čvorak Rare X - M -

149 Passer domesticus Linnaeus, 1758 vrabac R X Resident

150 Passer montanus(Linnaeus, 1758)

poljski vrabac R X Resident

151 Fringilla coelebs Linnaeus, 1758 zeba R X B M W

152 Fringilla montifringilla Linnaeus, 1758 sjeverna zeba R X - M W

153 Serinus serinus (Linnaeus, 1766) kanarinka R X Resident

154 Carduelis carduelis (Linnaeus, 1758)

štiglić, frkadel R X Resident


strana 91

155 Carduelis chloris (Linnaeus, 1758) zelentarka R X B M W

156 Carduelis spinus (Linnaeus, 1758) čižak R X B M W

157 Carduelis cannabina (Linnaeus, 1758) konopljarka R X B M W

158 Loxia curvirostra Linnaeus, 1758 krstokljun R X Resident

159 Pyrrhula pyrrhula(Linnaeus, 1758) zimovka R X Resident

160 Miliaria calandra Linnaeus, 1758

velika strnadica R X Resident

161 Emberiza cia Linnaeus, 1758

planinska strnadica R X Resident

Tabela 20. Popis ptica Sinjajevine (regidtrovanih i očekivani) sa naučnim i narodnim nazivom, te njihovim ocjenama prisutnosti (redovnosti) i njihovim statusima (legenda: R – Regular – vrsta se redovno gleda u Crnoj Gori; Rare – vrsta je malobrojna pa se rijetko gleda u Crnoj Gori; Resident

(stanarica) – vrsta provodi cijelu godinu u Crnoj Gori; B – Breeding (gnjezdarica) –vrsta samo gnijezdi u Crnoj Gori; M – Migration (selica) –vrsta se gleda na seobi; SV – summer visitor – vrstu je

moguće vidjeti tokom ljeta u Crnoj Gori; W – wintering (zimovalica) – vrsta zimuje u Grnoj GoriI) Vrste od međunarodnog i/ili nacionalnog značaja S obzirom da je rađen isključivo jesenji aspekt, van sezone gniježđenja i u sezoni migracije, ne postoji jasna slika o stanju faune ptica Sinjajevine, njihovog prisustva tokom proljećne seobe, gniježđenja i uopšte njihove distribucije planinom. Analizirajući terenske podatke iz jeseni 2015. uočljivo je da najmanje četiri sura orla koriste Sinjajevinu kao lovište, te da je ona značajno hranilište za vjetruške, ševe i žutokljune galice. Na Sinjajevini se u preletu registrovao orao ribar i tri orla zmijara. Neophodno je uraditi sve godišnje aspekte kako bi se stekla slika o značaju Sinjajevini za ptice, ali postoje jasne indicije da preko nje prelazi seobeni koridor za grabljivice, te da je značajno gnjezdilište livadskih pjevačica.

Latinski naziv vrste Narodni naziv vrste Status zaštite u CG

Ptičja direktiva br. aneksa

1 Tachybaptus ruficollis mali gnjurac P

2 Podiceps cristatus ćubasti gnjurac P

3 Podiceps nigricollis crnovrati gnjurac P


strana 92

4 Ardea alba velika bijela čaplja P I

5 Ardea cinerea siva čaplja P

6 Ciconia nigra crna roda P I

7 Anas strepera patka čegrtuša PH II/1

8 Anas platyrhynchos patka gluvara PH II/1, III/1

9 Anas querquedula patka martovka PH II/1

10 Aythya ferina glavoč PH II/1,III/2

11 Aythya fuligula ćubasta patka PH II/1, III/2

12 Pernis apivorus osičar P I

13 Milvus migrans crna lunja P I

14 Gyps fulvus bjeloglavi sup P I

15 Circaetus gallicus orao zmijar P I

16 Circus aeruginosus eja močvarica P I

17 Circus cyaneus poljska eja P I

18 Circus pygargus eja livadarka P I

19 Circus macrourus stepska eja P I

20 Accipiter gentilis jastreb N

21 Accipiter nisus kobac N

22 Buteo buteo mišar P

23 Aquila clanga orao klokotaš P I

24 Aquila chrysaetos suri orao P I

25 Aquila fasciata prugasti orao P I

26 Aquila pennata patuljasti orao P I

27 Pandion haliaetus orao ribar P I

28 Falco naumanni bjelonokta vjetruška P I


strana 93

29 Falco tinnunculus vjetruška P I

30 Falco vespertinus siva vjetruška P I

31 Falco columbarius mali soko P I

32 Falco subbuteo soko lastavičar P I

33 Falco biarmicus krški soko P I

34 Falco cherrug stepski soko P I

35 Falco peregrinus sivi soko P I

36 Bonasa bonasia lještarka PH I,II/2

37 Tetrao urogallus tetrijeb gluhan PH I,II/1,III/2

38 Alectoris graeca jarebica kamenjarka PH II/1

39 Perdix perdix jarebica poljka PH II/1,III/1

40 Coturnix coturnix prepelica PH II/2

41 Grus grus ždral P I

42 Tringa erythropus crni sprudnik P II/2

43 Tringa glareola sprudnik migavac P I

44 Columba livia divlji golub PH II/1

45 Columba oenas golub dupljaš PH II/2

46 Columba palumbus golub grivnjaš PH III/1

47 Streptopelia decaocto gugutka PH II/2

48 Streptopelia turtur grlica PH II/2

49 Cuculus canorus kukavica P

50 Tyto alba kukuvija P

51 Otus scops ćuk P

52 Bubo bubo velika ušara, buljina P I

53 Glaucidium passerinum patuljasta sova P I

54 Athene noctua kukumavka P


strana 94

55 Strix aluco šumska sova P

56 Strix uralensis uralska sova P I

57 Asio otus mala ušara P

58 Asio flammeus sova močvarica P I

59 Aegolius funereus planinska kukumavka P I

60 Caprimulgus europaeus leganj P I

61 Apus apus pištarka, srpić, čiopa P

62 Apus pallidus siva pištarka P

63 Tachymarptis melba velika pištarka P

64 Upupa epops pupavac P

65 Jynx torquilla zmijoglava P

66 Picus canus siva žuna P I

67 Picus viridis zelena žuna P

68 Dryocopus martius crna žuna P I

69 Picoides tridactylus troprsti djetlić P I

70 Dendrocopos major veliki djetlić P I

71 Dendrocopos syriacus seoski djetlić P I

72 Dendrocoposleucotos planinski djetlić P I

73 Leiopicus medius srednji djetlić P I

74 Dryobates minor mali djetlić P

75 Melanocorypha calandra velika ševa P I

76 Calandrella brachydactyla kratkoprsta ševa P I

77 Galerida cristata ćubasta ševa P

78 Lullula arborea šumska ševa P I

79 Alauda arvensis poljska ševa P II/2

80 Eremophila alpestris ušata ševa P


strana 95

81 Hirundo rustica seoska lasta P

82 Delichon urbicum gradska lasta P

83 Anthus campestris poljska trepteljka P I

84 Anthus pratensis livadska trepteljka P

85 Anthus cervinus riđogrla trepteljka P

86 Anthus trivialis šumska trepteljka P

87 Anthus spinoletta planinska trepteljka P

88 Motacilla cinerea potočna pastirica P

89 Motacilla alba bijela pastirica P

90 Cinclus cinclus mlinarić, vodenkos P

91 Troglodytes troglodytes carić P

92 Prunella modularis sivi popić P

93 Prunella collaris planinski popić P

94 Erithacus rubecula crvendać P

95 Luscinia megarhynchos mali slavuj P

96 Phoenicurus ochruros planinska crvenrepka P

97 Phoenicurus phoenicurus crvenrepka P

98 Saxicola rubetra travarka P

99 Saxicola rubicola crnoglava travarka P

100 Oenanthe oenanthe planinska bjelka P

101 Monticola saxatilis drozd kamenjar P

102 Turdus torquatus drozd ogrličar P

103 Turdus merula kos P II/2

104 Turdus pilaris drozd borovnjak P II/2

105 Turdus philomelos drozd pjevač P II/2


strana 96

106 Turdus iliacus mali drozd P II/2

107 Turdus viscivorus drozd imelaš P II/2

108 Cettia cetti svilorepi cvrčić P

109 Sylvia cantillans bjelobrka grmuša P

110 Sylvia melanocephala mediteranska grmuša P

111 Sylvia hortensis velika grmuša P

112 Sylvia nisoria pirgava grmuša P

113 Sylvia curruca grmuša čavrljanka P

114 Sylvia communis obična grmuša P

115 Sylvia borin siva grmuša P

116 Sylvia atricapilla crnoglava grmuša P

117 Phylloscopus sibilatrix šumski zviždak P

118 Phylloscopus collybita zviždak P

119 Regulus ignicapillus vatroglavi kraljić P

120 Regulus regulus zlatoglavi kraljić P

121 Muscicapa striata siva muharica P

122 Ficedula parva mala muharica P I

123 Ficedula albicollis bjelovrata muharica P I

124 Ficedula hypoleuca crnoglava muharica P I

125 Poecile palustris siva sjenica P

126 Poecile lugubris mrka sjenica P

127 Poecile montanus planinska sjenica P

128 Lophophanes cristatus ćubasta sjenica P

129 Parus major velika sjenica P

130 Periparus ater jelova sjenica P


strana 97

131 Cyanistes caeruleus plava sjenica P

132 Sitta europaea brgljez P

133 Certhia familiaris kratkokljuni puzić P

134 Certhia brachydactyla dugokljuni puzić P

135 Oriolus oriolus vuga P

136 Lanius collurio rusi svračak P

137 Lanius minor sivi svračak P

138 Lanius excubitor veliki svračak P

139 Lanius senator riđoglavi svračak P

140 Garrulus glandarius kreštalica, sojka N II/2

141 Pica pica svraka, čkraka N II/2

142 Nucifraga caryocatactes lješnjikara P

143 Pyrrhocorax graculus žutokljuna galica P

144 Corvus monedula čavka P II/2

145 Corvus corone cornix siva vrana N II/2

146 Corvus corax gavran, čkovran P II/2

147 Sturnus vulgaris čvorak P II/2

148 Sturnus roseus ružičasti čvorak P

149 Passer domesticus vrabac P

150 Passer montanus poljski vrabac P

151 Fringilla coelebs zeba P

152 Fringilla montifringilla sjeverna zeba P

153 Serinus serinus kanarinka P

154 Carduelis carduelis štiglić, frkadel P

155 Carduelis chloris zelentarka P


strana 98

156 Carduelis spinus čižak P

157 Carduelis cannabina konopljarka P

158 Loxia curvirostra krstokljun P

159 Pyrrhula pyrrhula zimovka P

160 Miliaria calandra velika strnadica P

161 Emberiza cia planinska strnadica P

Tabela 21. Pregled registrovanih i očekivanih vrsta ptica na istraživanom području sa konzervacijskim statusom na međunarodnom i nacionalnom nivo (legenda: P - vrsta zaštićena Rješenjem o stavljanju pod zaštitu pojedinih biljnih i životinjskih vrsta ("S.l. RCG" br 76/06); PH - zaštićena lovostajem (S.l. RCG br. 52/2008 i 48/2015); N – nezaštićena; Ptičja direktiva (EC Birds

Directive, 2009) Komercijalne vrste na području istraživanja Na Sinjajevini su na nekoliko vodopoja i akumulacija registrovani pojedinačni primjerci pataka (Anas sp.) u skitnji ili preletu, sa veoma kratkim zadržavanjem (uglavnom dok ih stanovnici katuna ne ubiju), dok je jedina lovna vrsta kojoj je Sinjajevina tipično stanište – jarebica kamenjarka Alectoris graeca registrovana u jednom jatu od 23 jedinke tokom jesenjeg istraživanja kod katuna Beč. Imajući u vidu površinu planine i staništa koja su za ovu vrstu optimalna, registrovana brojnost jasno ukazuje na ugroženost ove vrste i potrebu njenog skidanja sa liste lovnih vrsta ptica u Crnoj Gori. Značajna staništa Kako je već nekoliko puta navedeno, istraživanje samo jesenjeg aspekta nije dalo realnu sliku kako prisustva vrsta tako i njihove distribucije po planini. Međutim, staništa po obodu planine koja su odlično očuvana i prisustvo stoke na planinskoj površi vjerovatno garantuju zadovoljavanje IBA kriterijuma za proglašenje Sinjajevina područjem od međunarodnog značaja za ptice. Ocjena stanja područja – pritisci Tokom jesenjeg obilaska registrovano je uništavanje staništa sječom šume u Gornjem Lipovu. Kao ekstremni pritisak ocjenjuje se enormna sječa iznad Zabojskog jezera od strane privatne firme koja je dobila šumu na koncesiju (putem naprijed iznad Vučje lokve). Takođe, u komunikaciji sa stanovnicima katuna jasno je istaknut krivolov od strane mještana na malobrojne patke koje posječuju vodne akumulacije poslije perioda gniježđenja. Ocjena uticaja evidentiranih aktivnosti na područje dati po modelu: A – veliki uticaj; B srednji uticaj; C – mali uticaj.

Sječa šume – A Lov na vodene ptice – A


strana 99

Predlog mjera zaštite ili mjera za popravljanje stanja Oživjeti/ohrabriti stočare na izdig na Sinjajevina kako bi se obogatio lanac ishrane Zabraniti lov na jarebice na cijelom platou Sinjajevina zbog njene ugroženosti Zabraniti krivolov na patke na akumulacijama kao bi se ohrabrile da gnijezde Zabraniti izgradnju dalekovoda ili vjetroelektrana na planinskoj površi Sinjajevina

kako bi se spriječila kolizija sa velikim grabljivicama i eventualno većim preletnicama

Zabraniti sječu ili izdavanje koncesija na šume Sinjajevina. Predlog granica zaštićenog područja U okviru geografskih granica planine Sinjajevine. Gmizavci i vodozemci (Herpetofauna) Veoma značajni biotopi kada je herpetofauna Sinjajevine u pitanju su lokve, bilo prirodne tako i antropogene. Lokve predstavljaju okrugla ili četvrtasta udubljenja u zemlji, koja su već djelimično postojala, a djelimično bila naknadno produbljena. Na području Sinjajevine to su pojila bez ikakvog pozida i predstavljaju jednostavne bare koje se napajaju kišnicom i snježnicom i služe za napajanje stoke. Njihov se sdaržaj u toku vrućih ljeta često zgusne ili čak potpuno isuši. Značaj ovih „malih voda“ većinom je istorijski, jer su vremenom zaboravljene, najčešće zbog znatnih migracionih kretanja lokalnog stanovništva i prestanka stočarenja, što je u relevantnom vremenskom periodu dovelo i do iščezavanja nekih vodenih objekata (Ćirović, 2009). Druga grupa vodenih biotopa koji su, takođe, uključeni u ovu studiju su planinska jezera i to Zabojsko, Zminičko, Riblje i Vražje jezero. U osnovi jezera su glacijalnog porijekla i leže na krečnjačkoj geološkoj podlozi. Takođe, istraživanja su obuhvatila i slivove rijeka Štitarice i Bistrice, koje su značajne za reprodukciju vrsta roda Rana spp. Treba napomenuti i šumske ekosisteme koji su od značaja za gmizavce registrovanih na području istraživanja. Podaci o vrstama vodozemaca i gmizavaca planinskog masiva Sinjajevine su veoma oskudni. Detaljnija istraživanja vršena su 2007-2008. godine sa ciljem praćenja stanja populacija vrsta od nacionalnog značaja (Ćirović, 2009). Na osnovu istraživanja faune vodozemaca i gmizavaca u toku 2015. godine akcenat je dat na opis vrsta i staništa kako bi se ustanovilo realno stanje posljednjih godina. Istraživano područje je podijeljeno na više tačaka “centara“, kako bi se napravila lista ciljnih vrsta, zatim vrsta u reproduktivnim centrima, kao i akvatičnih grupacija bilo adulta ili larvi pod određenim uslovima (Džukić, 1995 - Tabela 21). U Tabeli 22 je dat pregled lokaliteta (biotopa) koji su obuhvćeni terenskim istraživanjima za potrebe izrade Studije. Dosadašnja praćenja ovog područja pokazala su da sljedeće zone imaju bogat diverzitet vodozemaca i gmizavaca: Zabojsko jezero, Zminičko jezero, Vražje jezero i Riblje jezero. Ova jezera predstavljaju reproduktivne centre vodozemaca i gmizavaca, a istovremeno i moćne centre biodiverziteta kada su ove grupe životinja u pitanju.


strana 100

Materijal i metode Metode istraživanja kao i protokoli za sakupljanje podataka korišteni su prema Heyer & al. (1994). Rezultati N području Sinjajevine registrovano je 19 vrsta herpetofaune i to 7 vrsta vodozemaca i 12 vrsta gmizavaca (Tabela 22). Sve identifikovane vrste su značajne sa nacionalnog i/ili međunarodnog aspekta

TAKSONOMSKA GRUPA

LATINSKI NAZIV VRSTE (NARODNI

NAZIV VRSTE)

LOKALITET NALAZA

NACIONALNI STATUS ZAŠTITE

MEĐUNARODNI STATUS ZAŠTITE

Amphibia Ichthyosaura alpestris (Laurenti, 1768) (planinski mrmoljak)

Katun Potrk Lokva Sadarnik Pl. dom Ckara Rabrenov do V. Grkovo j. Vražje j . Zabojsko j. Zminičko j.

+ IUCN (LC) BERN (Appendix III) BOON (Appendix II)

Amphibia Lissotriton vulgaris (Linnaeus, 1758) (mali mrmoljak)

Vražje j .Zabojsko j. Zminičko j.

+ IUCN (LC) BERN (Appendix III) BOON (Appendix I)

Amphibia Salamandra salamandra (Linnaeus, 1758) (šareni daždevnjak)

M. Grkovo j.Štitarička rijeka Bistrica

+ LC (IUCN) BERN (Appendix II) BOON (Appendix II)

Amphibia Pseudepidalea viridis(Laurenti, 1768) (zelena krastača)

Vražje j .Zabojsko j. Zminičko j. Riblje j .

+ IUCN (LC) BERN (Appendix II) BOON (Appendix I)

Amphibia Pelophylax ridibundaPallas, 1814 (velika zelena žaba)

Vražje j .Zminičko j. Riblje j .

+ IUCN (LC) BERN (Appendix II) BOON (Appendix I) HD (Annex V)

Amphibia Rana graeca Boulenger1891 (grčka žaba)

Štitarička rijekaBistrica

+ IUCN (LC) BERN (Appendix II) BOON (Appendix II) HD (Annex IV)

Amphibia Bombina variegata scabra (Kuster, 1843) (žutotrbi mukač)

Katun Potrk Rabrenov do V. Grkovo j. M. Grkovo j. Savina voda Zabojsko j. Zminičko j. Riblje j .

+ IUCN (LC) BERN (Appendix II) BOON (Appendix I) HD (Annex II, IV)

Reptilia Podarcis muralis (Laurenti, 1768) (zidni gušter)

Zabojsko j.

+ IUCN (LC)

BERN (Appendix II) BOON (Appendix I) HD (Annex IV)


strana 101

Tabela 22. Pregled identifikovanih vrsta vodozemaca i gmizavaca na istraživanom području sa konzervacijskim statusom (legenda: + - vrsta zaštićena nacionalnim zakonom („S.l. RCG“, br. 76/06);

IUCN status na regionalnom nivou (Džukiću, 1995) kategorije EN (endangered), VU (vulnerable), NT (near threatened), LC (least concern), DD (data deficient); BERN - vrsta prisutna na

Appendixima Bernske konvencije (1979); BOON - Appendixima Bonske konvencijea (1979); CITES - Annexima konvencije o međunarodnoj trgovini ugroženim divljim vrstama biljaka i životinja

(2011); HD – Annexima EU Direktive o staništima (Habitat Directive 92/43/EEC)

Reptilia Anguis fragilis (Linnaeus, 1758) (sljepić)

Zminičko j. + IUCN (EN) BERN (Appendix III)

Reptilia Lacerta agilis (Linnaeus, 1758) (livadski gušter)


+ IUCN (DD) BERN (Appendix II) BOON (Appendix II)

Reptilia Lacerta viridis (Laurenti, 1768) (zelenbać)

Savina voda

+ IUCN (LC) BERN (Appendix II) BOON (Appendix I) HD (Annex IV)

Reptilia Lacerta trilineata Bedriaga, 1886 (veliki zelenbać)

Štitarička rijeka Bistrica

+ IUCN (LC); BERN (Appendix II) HD (Annex IV)

Retilia Pseudopodus apodusObst, 1978 (blavor)

Katun Potrk + IUCN (EN) BERN (Appendix II) BOON (Appendix II)

Reptilia Testudo hermanni Gmelin 1769 (kopnena kornjača)

Štitarička rijekaBistrica Krnja Jela

+ IUCN (NT) BERN (Appendix II) BOON (Appendix I) CITES (Annex II) HD (Annex II, IV)

Reptilia Natrix natrix Linnaeus 1758 (bjelouška)


+ IUCN (LC) BERN (Appendix II) BOON (Appendix I)

Reptilia Natrix tessellate (Laurenti, 1768) (ribarica)

Vražje j .Štitarička rijeka Bistrica

+ IUCN (DD) BERN (Appendix II) BOON (Appendix I)

Reptilia Vipera berus (Linnaeus, 1758) (šarka)

Jablan vrh - IUCN (NT); BERN (Appendix III) BOON (Appendix I)

Reptilia Vipera ammodytes (Linnaeus, 1758) (poskok)

Štitarička rijekaBistrica

- IUCN (LC) BERN (Appendix II) BOON (Appendix I) HD (Annex IV)

Reptilia Vipera ursinii Bonaparte, 1835 (ursinijeva šarka)

Jablan vrh - IUCN (VU) BERN (Appendix II) BOON (Appendix I) CITES ( :Appendix I) HD (Annex IV)

http://sr.wikipedia.org/wiki/Carolus_Linnaeus�


strana 102

Međunarodno i/ili nacionalno značajne vrste Ichthyosaura alpestris (Laurenti, 1768) - planinski mrmolja Vrsta je zaštićena Rješenjem o stavljanju pod zaštitu pojedinih biljnih i životinjskih vrsta (»Sl.list RCG«, br. 76/06); kategorija ugroženosti (IUCN) na regionalnom nivou: LC (posljdnja briga); nalazi se na dodacima konvencija: Bernske (dodatak III) i Bonske (dodatak II). Ekologija: Planinski mrmoljak naseljava trajne i periodične lokve kao i razlive rijeka. Ne udaljava se mnogo od vodenih ekosistema i može se naći u bližoj okolini pod korom oborenih stabala, u trulim panjevima i u rupama glodara i pod kamenjem. Razlozi ugroženosti: ova vrsta je ugrožena uslijed introdukcije ribljih vrsta u vodena staništa, kao i uslijed destrukcije reproduktivnih staništa (isušivanje, drenaža i zagađenje voda). Najugroženije su pedomorfne populacije. Lissotriton vulgaris (Linnaeus, 1758) - mali mrmoljak Vrsta je zaštićena Rješenjem o stavljanju pod zaštitu pojedinih biljnih i životinjskih vrsta (»Sl.list RCG«, br. 76/06), kategorija ugroženosti (IUCN) na regionalnom nivou: LC (posljednja briga); nalazi se na dodacima konvencija: Bernske (dodatak III) i Bonske (dodatak II). Ekologija: Naseljava različita vodena staništa, često manje lokve i kamenice, plitke i obrasle vegetacijom i planinska jezera. U toku godine veći dio provodi na kopnu, dok je parenje u vodi. Razlozi ugroženosti: Nestajanje vodenih staništa uslijed napuštanja područja od strane čovjeka. Lokve zarastaju i presušuju. Takođe su i prirodni predatori veoma važan faktor ugroženosti kao i nesavjesno ubijanje i sakupljanje. Salamandra salamandra (Linnaeus, 1758) - šareni daždevnjak Vrsta je zaštićena Rješenjem o stavljanju pod zaštitu pojedinih biljnih i životinjskih vrsta (»Sl.list RCG«, br. 76/06); kategorija ugroženosti (IUCN) na regionalnom nivou: LC (posljednja briga); nalazi se na dodacima konvencija: Bernske (dodatak II) i Bonske (dodatak II). Ekologija: Tipična silvikolna vrsta i prvenstveno naseljava listopadne šume iako u manjem broju nastanjuje i visokolpaninske četinarske ekosisteme. Razlozi ugroženosti: Sječa šuma, fragmentacija prirodnih staništa, veliki broj jedinki bude pregaženo pri prelasku preko šumskih puteva. Pseudepidalea viridis (Laurenti, 1768) – zelena krastača Vrsta je zaštićena Rješenjem o stavljanju pod zaštitu pojedinih biljnih i životinjskih vrsta (»Sl.list RCG«, br. 76/06); kategorija ugroženosti (IUCN) na regionalnom nivou: LC (poljednja briga); nalazi se na dodacima konvencija: Bernske (dodatak II) i Bonske (dodatak I). Ekologija: Nastanjuje staništa u rasponu od močvara i šuma, preko stepe do polupustinja i pustinja. Može se naći i u staništima s jakim ljudskim uticajem kao što su parkovi, gradska središta, vrtovi i polja. Za razmnožavanje traži stalne ili privremene, najčešće pliće, vodene basene. Samo za vrijeme sezone parenja može se naći u blizini vode. Danju se skriva pod kamenjem, u pukotinama stijena i podzemnim rupama. Nema posebnog staništa, može se naći čak i u slatinama. Razlozi ugroženosti: Razlozi ugroženosti su višestruki. Zbog povećane izgradnje, zelene površine se sve više smanjuju, a povećana upotreba pesticida i hemikalija zagađuje zemljište i vodu. Veliki broj jedinki strada pri prelasku preko saobraćajnica, koje uzrokuju fragmentaciju njihovih prirodnih staništa.


strana 103

Pelophylax ridibunda Pallas, 1814 – velika zelena žaba Vrsta je zaštićena Rješenjem o stavljanju pod zaštitu pojedinih biljnih i životinjskih vrsta (»Sl.list RCG«, br. 76/06); kategorija ugroženosti (IUCN) na regionalnom nivou: LC (poljednja briga); nalazi se na dodacima konvencija: Bernske (dodatak II) i Bonske (dodatak I) i habitatnoj direktivi - HD (dodatak V). Ekologija: Naseljava mirne i sporo tekuće vode (bare, rovovi, ribnjaci). Razlozi ugroženosti: Zarastanje i isušivanje vodenih staništa, a najviše strada uslijed nedozvoljenog izlova jer je ovo jestiva vrsta . Rana graeca Boulenger1891 - grčka žaba Vrsta je zaštićena Rješenjem o stavljanju pod zaštitu pojedinih biljnih i životinjskih vrsta (»Sl.list RCG«, br. 76/06); kategorija ugroženosti (IUCN) na regionalnom nivou: LC (posljednja briga); nalazi se na dodacima konvencija: Bernske (dodatak II) i Bonske (dodatak II) i habitatnoj direktivi - HD (dodatak IV). Ekologija: Hladne tekuće vode i stoga je najčešće vezana za planinske predjele, iako se može naći i na nižim nadmorskim visinama. Nastanjuje izvore rijeka. Razlozi ugroženosti: Najveće prijetnje ovoj vrsti su gubitak staništa uslijed šumskih požara, isušivanja vodenih površina, izgradnja hidrocentrala I zagađenje opadom. Bombina variegate scabra (Kuster, 1843) - žutotrbi mukač Vrsta je zaštićena Rješenjem o stavljanju pod zaštitu pojedinih biljnih i životinjskih vrsta (»Sl.list RCG«, br. 76/06); kategorija ugroženosti (IUCN) na regionalnom nivou: LC (posljednja briga); nalazi se na dodacima konvencija: Bernske (dodatak II) i Bonske (dodatak I) i habitatnoj direktivi - HD (dodatak II, IV). Ekologija: Mukač preferira vode u kanjonima rijeka I samo lokalno prodire na planinske površi a izuzetno rijetko do jezerskih valova na višim nadmorskim visinama. Razlozi ugroženosti: Vrsta je ugrožena gubitkom pogodnih staništa uslijed urbanizacije, izgradnje puteva, odlaganja otpada kao I uslijed kolekcionarstava I sakupljanja u naučno-istraživačke svrhe. Podarcis muralis (Laurenti, 1768) - zidni gušte Vrsta je zaštićena Rješenjem o stavljanju pod zaštitu pojedinih biljnih i životinjskih vrsta (»Sl.list RCG«, br. 76/06); kategorija ugroženosti (IUCN) na regionalnom nivou: LC (poljednja briga); nalazi se na dodacima konvencija: Bernske (dodatak II) i Bonske (dodatak I) i habitatnoj direktivi - HD (dodatak IV). Ekologija : Zidni gušter najviše voli kamenita staništa. Čest je u ljudskim naseljima gdje se krije među kamenjem, u pukotinama stijena, pukotinama i fugama zidova, među ruševinama i na drugim mjestima koja su za to pogodna. Razlozi ugroženosti: Glavni uzroci ugroženosti su prirodni neprijatelji: ptice, zmije, lasice i mačke. Lacerta agilis bosnica (Linnaeus, 1758) - livadski gušter Vrsta je zaštićena Rješenjem o stavljanju pod zaštitu pojedinih biljnih i životinjskih vrsta (»Sl.list RCG«, br. 76/06); kategorija ugroženosti (IUCN) na regionalnom nivou: DD (nedovoljno podataka); ; nalazi se na dodacima konvencija: Bernske (dodatak II) i Bonske (dodatak II). Ekologija: livade i pašnjaci u podnožju planinskih vrhova. Razlozi ugroženosti: Fragmentacija staništa uzrokuje smanjenje ukupne veličine staništa i smanjenja i/ili


strana 104

onemogućavanja kontakta jedinki. Dolazi do povećanja izolovanosti populacija u odnosu na druge populacije, a dolazi i do smanjenja “kvaliteta” staništa. Anguis fragilis (Linnaeus, 1758) - sljepić Vrsta je zaštićena Rješenjem o stavljanju pod zaštitu pojedinih biljnih i životinjskih vrsta (»Sl.list RCG«, br. 76/06); kategorija ugroženosti (IUCN) na regionalnom nivou: EN (ugrožena vrsta); nalazi se na dodatku III Bernske konvencije. Ekologija: Realtivno česta vrsta u kanjonskim dolinama a i na površini na najvišim grebenima. Razlozi ugroženosti: Najčešće strada uslijed zamjene sa zmijama. Lacerta viridis (Laurenti, 1768 ) - zelenbać Vrsta je zaštićena Rješenjem o stavljanju pod zaštitu pojedinih biljnih i životinjskih vrsta (»Sl.list RCG«, br. 76/06); kategorija ugroženosti (IUCN) na regionalnom nivou: LC (poljednja briga); nalazi se na dodacima konvencija: Bernske (dodatak II) i Bonske (dodatak I) i habitatnoj direktivi - HD (dodatak IV). Ekologija: Naseljava ivice šumaraka, usamljene žbunove i ivice puteva. Razlozi ugroženosti: Stradanje na saobraćajnicama i putevima, urbanizacija I kolekcionarstvo. Lacerta trilineata Bedriaga, 1886 - veliki zelenbać Vrsta je zaštićena Rješenjem o stavljanju pod zaštitu pojedinih biljnih i životinjskih vrsta (»Sl.list RCG«, br. 76/06); ktegorija ugroženosti (IUCN) na nacionalnom nivou: LC (poljednja briga); nalazi se na dodatku II Bernske konvencije i dodatku IV habitatne direktive - HD. Ekologija: Naseljava sunčana kamenita područja obrasla rastinjem. Razlozi ugroženosti: Stradanje na saobraćajnicama I putevima, urbanizacija I kolekcionarstvo. Pseudopodus apodus Obst, 1978 - blavor Vrsta je zaštićena Rješenjem o stavljanju pod zaštitu pojedinih biljnih i životinjskih vrsta (»Sl.list RCG«, br. 76/06); kategorija ugroženosti (IUCN) na regionalnom nivou: EN (ugrožena); nalazi se na dodacima konvencija: Bernske (dodatak II) i Bonske (dodatak II). Ekologija: Dolazi na nižim nadmorskim visinama, obično na suvim staništima kao što su kamenjari obrasli vegetacijom, svijetle šume, zidovi ograda, skupine kamenja, kamenjarske livade, kultivisana područja i u blizini ljudskih naselja, područja sa grmolikom vegetacijom, pored ograda i puteva, po šumarcima i livadama. Razlozi ugroženosti: Smanjenje i fragmentacija staništa. Testudo hermanni Gmelin 1769 - kopnena kornjača Vrsta je zaštićena Rješenjem o stavljanju pod zaštitu pojedinih biljnih i životinjskih vrsta (»Sl.list RCG«, br. 76/06); kategorija ugroženosti (IUCN) na regionalnom nivou: NT (blizu ugroženosti); nalazi se na dodacima konvencija: Bernske (dodatak II), Bonske (dodatak I), CITES (dodatak II) i habitatnoj direktivi - HD (dodatak II, IV). Ekologija: Nalazimo je na suvim i kamenitim mjestima, pored saobraćajnica i travnatim površinama pored. Razlozi ugroženosti: Sječa šume i drugog rastinja, požari, deponije otpada, uznemiravanje i sakupljanje u komercijalne i naučne svrhe. Poljoprivrednici ih smatraju štetočinama i ubijaju ih. Mnogi putevi presecaju njihova staništa, pa vozila uzrokuju smrt velikog broja jedinki.


strana 105

Natrix natrix Linnaeus 1758 - bjelouška Vrsta je zaštićena Rješenjem o stavljanju pod zaštitu pojedinih biljnih i životinjskih vrsta (»Sl.list RCG«, br. 76/06); kategorija ugroženosti (IUCN) na regionalnom nivou: LC (posljednja briga); nalazi se na dodacima konvencija: Bernske (dodatak II) i Bonske (dodatak I). Ekologija: Optimalna staništa ove vrste su jezera, lokve I tekućice. Razlozi ugroženosti: Nestanak povoljnih staništa i područja razmnožavanja. Natrix tessellate (Laurenti, 1768) - ribarica Vrsta je zaštićena Rješenjem o stavljanju pod zaštitu pojedinih biljnih i životinjskih vrsta (»Sl.list RCG«, br. 76/06); kategorija ugroženosti (IUCN) na regionalnom nivou: DD (nedovoljno podataka); nalazi se na dodacima konvencija: Bernske (dodatak II) i Bonske (dodatak I). Ekologija: Naseljava obalni dio riječnog korita. Razlozi ugroženosti: Nestanak povoljnih staništa i područja razmnožavanja. Vipera berus (Linnaeus, 1758) - šarka Vrsta nije zaštićena Rješenjem o stavljanju pod zaštitu pojedinih biljnih i životinjskih vrsta (»Sl.list RCG«, br. 76/06); kategorija ugroženosti (IUCN) na regionalnom nivou: NT (blizu ugroženosti); nalazi se na dodacima konvencija: Bernske (dodatak III) i Bonske (dodatak I) i habitatnoj direktivi - HD (dodatak V). Ekologija: Kamenita I stjenovita mjesta sa žbunjem I travom. Razlozi ugroženosti: Nestanak povoljnih staništa i područja razmnožavanja, sakupljanje i namjerno ubijanje, urbanizacija i razvoj turizma. Vipera ammodytes (Linnaeus, 1758) - poskok Vrsta nije zaštićena Rješenjem o stavljanju pod zaštitu pojedinih biljnih i životinjskih vrsta (»Sl.list RCG«, br. 76/06); kategorija ugroženosti (IUCN) na regionalnom nivou: LC (posljednja briga); nalazi se na dodacima konvencija: Bernske (dodatak II) i Bonske (dodatak I) i habitatnoj direktivi - HD (dodatak IV). Ekologija: Naseljava suva osunčana područja s malo vegetacije i kamenja (zidane ograde, gomile kamenja, stjenovite ploče, livade sa gustim niskim grmljem- polušikare). Nalazi se I u blizini ljudskih naselja. Razlozi ugroženosti: Nestanak povoljnih staništa i područja razmnožavanja, sakupljanje i namjerno ubijanje, urbanizacija i razvoj turizma. Vipera ursinii Bonaparte, 1835 - krški šargan Vrsta nije zaštićena Rješenjem o stavljanju pod zaštitu pojedinih biljnih i životinjskih vrsta (»Sl.list RCG«, br. 76/06); kategorija ugroženosti (IUCN) na regionalnom nivou: VU (ranjiva); nalazi se na dodacima konvencija: Bernske (dodatak II), Bonske (dodatak I), CITES (dodatak I) i habitatnoj direktivi - HD (dodatak IV). Ekologija: Kseromontani predjeli pod vegetacijom odgovaraju ekološkim zahtjevima ove vrste. Razlozi ugroženosti: Nestanak povoljnih staništa i područja razmnožavanja, sakupljanje i namjerno ubijanje, urbanizacija i razvoj turizma.

LOKALITET KOORDINATE I NADMORSKA VISINA Katun Potrk (2 lokve) 1. N 42º 47.421'; E 19º 31.557' (1569 m)

2. N 42º 55.956'; E 19º 18.059' (1572 m) Lokva Sadarnik (selo Tušina) N 42º 47.745'; E 19º 26.358' (1357 m)

http://sr.wikipedia.org/wiki/Carolus_Linnaeus�


strana 106

Planinarski dom Ckara (2 lokve) 1. N 42º 56.891'; E 19º 29.975' (1646 m) Rabrenov do (3 lokve) 1. N 42º 56.735'; E 19º 29.442' (1639 m)

2. N 42º 56.743'; E 19º 29.478' (1637 m) 3. N 42º 56.726'; E 19º 29.504' (1635 m)

Malo Grkovo jezero N 42.92451; E 19.393156 (1789 m) Veliko Grkovo jezero N 42.924552; E 19.393215 (1789 m) Savina voda N 42.899586; E 19.421586 (1787 m) Zminičko jezero N 43.103092; E 19.246529 (1311 m) Vražje jezero N 43º 05.185' ; E 19º 08.685' (1423 m) Zabojsko jezero N 43º 00.631'; E 19º 22.707' (1477 m) Riblje jezero N 43º 05.622'; E 19º 09.093' (1420 m) Rijeka Štitarica N 42º 55'01''; E 19º 30'15'' Rijeka Bistrica N 42º 26'06''; E 18º 50'56''

Tabela 23. Pregled istraživanih lokaliteta od značaja za herpetofaunu na području Sinjajevine Katun Potrk Lokva 1 Prirodno stanište sa antropogenim intervencijama. Površina 24.3 m2. Ph vrijednost 8.4, a T=230C. Herpetofauna: Ichthyosaura alpestris i Bombina variagata. Lokva 2 Prirodno stanište sa antropogenim intervencijama. Površina 21 m2. Ph vrijednost 8.1, a T=230C. Herpetofauna: Bombina variagata. Lokva Sadarnik (selo Tušina) Prirodno stanište sa antropogenim intervencijama. Površina 1470 m2. Ph vrijednost 8, a T=140C. Herpetofauna: Ichthyosaura alpestris. Planinarski dom Ckara (2 lokve) Prirodna staništa sa antropogenim intervencijama. Površina veće lokve 460,70 m2. Ph vrijednost 8.6, a T=110C. Herpetofauna: Ichthyosaura alpestris. Rabrenov do (3 lokve) Prirodno stanište sa antropogenim intervencijama. Ph vrijednost 8, a T=210C. Herpetofauna: Ichthyosaura alpestris, Bombina variagata. Malo Grkovo jezero Prirodno stanište sa stalnom vodom. Herpetofauna: Salamandra salamandra, Bombina variagata. Veliko Grkovo jezero Prirodno stanište sa stalnim dotokom vode.Ph vrijednost 8.3, a T=210C. Herpetofauna: Ichthyosaura alpestris, Bombina variagata.


strana 107

Savina voda Prirodno stanište sa stalnim dotokom vode.T=210C. Herpetofauna: Bombina variagata, Lacerta viridis. Vražje jezero Porijeklo staništa je prirodno bez dodatnih intervencija čovjeka. Ph vrijednost vode je 8.4, a T=14.50 C. Poribljeno je. Populacija Mesotriton alpestris je vrlo rijetka. Herpetofauna Vražjeg jezera: Ichthyosaura alpestris, Lissotriton vulgaris, Pseudepidalea viridis, Pelophylax ridibunda, Lacerta agilis, Natrix natrix i Natrix tessellate. Zabojsko jezero Prirodno stanište. Dotok vode je putem izvora. Jezero je pod ledom 6 mjeseci. Stalna voda sa manjim kolebanjem nivoa. Izmjerene dimenzije su sljedeće: širina 165 m, dužina 265 m, a dubina 19.5 m. Ph vrijednost je 10.2, a T=17.10 C. Neposredna okolina jezera je šuma. Prisutna je makrofitna vegetacija. Voda je oligotrofna. Prisutne su ribe. Prvo poribljavanje je bilo 1979. godine (potočna pastrmka) sve do 2000. godine. Kalifornijska pastrmka je ubačena 2001. godine. Mrena se prirodno održala. Herpetofauna Zabojskog jezera sa okolinom: Ichthyosaura alpestris, Lissotriton vulgaris, Bombina variagata, Pseudepidalea viridis, Rana graeca, Lacerta agilis, Podarcis muralis, Coronella austriaca i Natrix natrix. Zminičko jezero Prirodno stanište. Stalna voda sa manjim kolebanjima nivoa. Ph vrijednost je 8.3, a T=14.50 C. Neposredna okolina staništa je niska vegetacija i šuma. Prisutne su ribe (zlatovčica, tolstolobik i kinez). Od vegetacije zastupljena je makrofitna vegetacija i alge. Herpetofauna Zminičkog jezera: Ichthyosaura alpestris, Lissotriton vulgaris, Bombina variagata, Pseudepidalea viridis, Pelophylax ridibunda, Anguis fragilis, Lacerta agilis i Natrix natrix. Riblje jezero Prirodno stanište sa manjim klobanjima vinivoa vode. Poribljeno od davnina i u njemu nisu konstatovane populacije mrmoljaka. Herpetofauna Ribljeg jezera:, Bombina variagata, Pseudepidalea viridis, Pelophylax ridibunda, Lacerta agilis i Natrix natrix. Štitarička rijeka sa okolinom Herpetofauna: Rana graeca, Salamandra salamandra, Testudo hermanni, Lacerta trilineata, Vipera ammodytes i Natrix tesellata. Rijeka Bistrica sa okolinom Herpetofauna: Rana graeca, Salamandra salamandra, Testudo hermanni, Lacerta trilineata, Vipera ammodytes i Natrix tesellata.


strana 108

Veliko Grkovo jezero

Malo Grkovo jezero

Savina voda

Lokva Sadarnik

Lokva(pl.dom Ckara)

Lokva(Rabrenov do)


strana 109

Lokva(katun Potrk)

Pseudoepidalea viridis

Lacerta agilis

Vipera ammodytes

Salamandra salamandra

Zamenis longissimus


strana 110

Lissotriton vulgaris

Testudo hermanni

Ocjena stanja područja - pritisci Direktni negativni antropogeni uticaji nijesu primjećeni. Osim kada su planinska jezera u pitanju u kojima je izvršeno poribljavanje. Ocjena uticaja evidentiranih aktivnosti na područje data je po modelu: A – veliki uticaj; B srednji uticaj; C – mali uticaj. Pritisci su sljedeći:

Urbanizacija i razvoj saobraćajnica što ima za posljedicu sve veći broj zgaženih životinja, naročito zmija i guštera. Migracioni putevi (gonjeni nagonom parenja i hibernacije, postoje dvije migracije – proljećna i jesenja) mnogih vrsta isprsjecani su mrežom saobraćajnica - B

Nekontrolisano izlovljavanje. Izlovljavanje u naučne i kolekcionarske svrhe predstavlja opasnost za rijetke i ugrožene vrste, kao i izlov jestivih vrsta (primjer su šumska kornjača, velika zelena žaba u žutorbu mukač)– A

Nekontrolisano poribljavanje. Introdukcija riba predstavlja alarmantan uzrok nestajanja populacija mrmoljaka. Ovo je naročito izraženo u visokoplaninskim jezerima. Introdukovane salmonidne ribe predstavljaju predatore svih ontogenetskih stadijuma mrmoljaka, od jaja do adultnih jedinki - A

Predlog mjera zaštite ili mjera za popravljanje stanja

Spriječiti nekontrolisano poribljavanje jezera ili to pak raditi uz stručnu kontrolu i u saglasnosti sa relevantnim institucijama

Kontrolisati proces dalje eutrofikacije (smanjiti zagadjenje vodene sredine i okolnog slivnog područja, kntrolisati odlaganje čvrstog otpada iz domaćinstava)

Nastaviti i unaprijediti program monitoringa (redovno praćenje indikatorskih vrsta) Redovno vršiti procjenu brojnosti populacija i populacijskih trendova. Navedeni podaci da predstavljaju temelj za dalje akcije u zaštiti staništa I populacija

vrsta. Ojačati kapacitete za upravljanje zaštićenim područjem, na svim nivoima, što će

dovesti do kvalitetnijeg očuvanja I zaštite vodozemaca I gmizavaca.


strana 111

Insekti (Entomofauna) Sinjajevina se nalazi u centralnom dijelu Crne Gore i najvećim dijelom je čini pašnjačka visoravan na prosječnoj visini od oko 1600 m. Međutim, na njoj se nalazi nekoliko vrhova preko 2000 metara od kojih je najveći Babji zub sa 2257 mnm. Pored pašnjaka koji su glavna odlika Sinjajevine, nju odlikuje i značajan broj drugih stanišnih tipova, što uslovljava raznolikost entomofaune. Neke od konstatovanih vrsta entomofaune, na koje je obraćena posebna pažnja tokom istraživanja, pripadaju grupi rijetkih i ugroženih vrsta koje se nalaze se na dodacima Bernske konvencije, Habitatne direktive, CITES konvencije i na listi zaštićenih vrsta u Crnoj Gori. Sistematska istraživanja entomofaune područja Sinjevine do sada nisu obavljena. Istraživanjima faune dnevnih leptira (Rhopalocera) Durmitora bili su obuhvaćeni lokaliteti Ribljeg i Vražjeg jezera (Sijarić & all, 1984). Materijal i metode Sakupljanje insekata obavljeno je entomološkom mrežicom tokom ljetnjih mjeseci metodom linijskog transekta. Sakupljan je i materijal (grane i djelovi stabla) za odgajivanje koje je obavljeno u fotoeklektorima i staklenim cilindrima. Vrste insekata koje se hrane različitim djelovima tkiva biljaka, lovljene su košenjem, tj. korišćenjem mreže od gustog platna. Obilaskom raznovrsnih staništa tokom istraživanja, konstatovano je prisustvo različitih vrsta. Ipak brojnost vrsta entomofaune ovog područja je značajno veća, zbog čega bi trebalo sprovesti višegodišnje sistematsko istraživanje uz praćenje populacionih trendova. Terenska istraživanja su obavljena na sljedećim transektima i lokalitetima: Lipovo, Vratlo, Smrdan, Grkovo, Katun Okrugljak, Crkva Ružica, Katun Muleč, Štitarica; Lipovo, Ječmen do Gradište; Gornje Lipovo-Babji zub; Ječmen do, Gradište; Krnja jela, Zakosi, Crkva, Potrk, Ječmen do; Timar, Timarsko polje, Borovac, Bare, Bijelića polje, Starac, Okrugljak, Crkva Ružica, Katun Muleč, Studenca, Polja; Dobrilovina, Zabojsko jezero (Katun), Pećarac, Mramorje, Katun Planinica, Konate, Gomile, Zminičko jezero, Riblje i Vražje jezero; Zabojsko jezero, Konate, Veliki Kurozeb, Starac; Mioska, Svrke; Krnja jela, Pometenik, Ljutovac. Tvrdokrilci (Coleoptera) Ksilofagni insekti imaju veoma važnu ulogu u šumskim ekosistemima. Određene vrste razvijaju se u mrtvom drvetu drveća i grmlja, ili u mrtvim dijelovima živih drvenastih biljaka i pripadaju grupi saproksilnih vrsta. Prije samo nekoliko decenija smatrano je da oni nemaju značajnu ulogu u funkcionisanju šumskih ekosistema. Sada je dobro poznata činjenica da je to mišljenje suštinski pogrešno, i da je potcjenjivanje njihove važnosti posljedica nedostatka informacija i znanja o njihovoj važnosti. Saproksilne vrste igraju važnu i nezamjenjljivu ulogu u razgradnji mrtvog drveta (Csóka & Kovács, 1999). Prve korake u procesu raspadanja drveta upravo imaju ksiloifagne (saproksilne) vrste koje naseljavaju svježa mrtva stabla. Bez njihovog doprinosa kruženje materije u šumi (prirodi) bi bilo znatno sporije. Samo su ove vrste u stanju da otpočnu proces ubušivanja i


strana 112

“načinjanja” veoma otpornog tkiva drveta. Ostale grupe organizama nemaju tu sposobnost da stvaraju otvore i prave hodnike kroz tkivo drveta što u kasnijim fazama stvara povoljne uslove za razvoj gljiva koje učestvuju u procesu razlaganja (Csóka & Kovács, 1999).

Tabela 24. Pregled utvrđenih vrsta tvrdokrilaca na istraživanom području. Date su kategorije i kriterijumi IUCN statusa u Evropi (IUCN, 2001, 2009): Kategorije LC – least concern, VU –

vulnerable, NE – not evaluated), Apendiksi Bernske Konvencije (BERN) i Habitat Direktive Savjeta Evrope 92/43/EEC (HD) i vrsta strogo zaštićena zakonom u Crnoj Gori ("S.l. RCG" br 76/06) (CG

zaštita).

Tabela 25. Zaštićena vrsta mrava konstatovana na području Sinjajevine. Date su kategorije i kriterijumi IUCN statusa u Evropi (IUCN, 2001, 2009): Kategorije LC – least concern, NT – near

threatened) i CG Zaštita - vrsta zaštićena zakonom ("S.l. RCG" br 76/06). Vrste od međunarodnog i/ili nacionalnog značaja Rosalia alpina Linnaeus, 1758 – alpska strižibuba (Cerambycidae, Coleoptera) Međunarodna i/ili nacionalana zaštita: IUCN kategorija VU, kriterijum A1c ver 2.3., Bernska Konvencija, dodatak II i Habitat Direktiva 92/43 EEC, dodaci II i IV. Vrsta se nalazi na

Taksonomija IUCN CRVENA

LISTA (kategorija)

IUCN CRVENA

LISTA (kriterijum)

BERN/HD-APPENDIX

CG ZAŠTITA

Red: COLEOPTERA CERAMBYCIDAE

Lamia textor (Linnaeus, 1758) NE

Morimus funereus Mulsant, 1863 VU A1c -/II Rosalia alpina Linnaeus, 1758 VU A1c II/II-IV DA LUCANIDAE Dorcus parallelipipedus Linnaeus, 1758

LC

Lucanus cervus Linnaeus, 1758 LC III/II DA SCARABEIDAE Cetonia aurata Linnaeus, 1758 NE Oxythirea funesta (Poda, 1761) NE COCCINELIDAE Coccinella septempunctata (Linnaeus, 1758)

NE

Taksonomija IUCN CRVENA

LISTA (kategorija)

CG ZAŠTITA

Red: HYMENOPTERA Formica rufa Linnaeus, 1761 LC/NT DA


strana 113

nacionalnoj listi zaštićenih vrsta (Rješenje o stavljanju pod zaštitu pojedinih biljnih i životinjskih vrsta, Sl. list RCG br. 76/06). Vrsta je rasprostranjena u kontinentalnim djelovima Evrope, Azije i Sjeverne Afrike (IUCN, 1996-b). Ekologija: Imaga su aktivna u periodu od juna do septembra i tokom dana, u šumi, na proplancima se mogu naći kako se hrane polenom. Larve žive u fiziološki oslabjelim stablima ili oborenim deblima, uglavnom bukve i drugih listopadnih vrsta (Mihajlović, 2008). Razlozi ugroženosti: uništavanje stabala pogodnih za razvoj vrste (krčenje šuma, sječa, požari itd.). Morimus funereus Mulsant, 1863 – bukova strižibuba (Cerambycidae, Coleoptera) Međunarodna i/ili nacionalana zaštita: IUCN kategorija VU, A1C ver: 2.3. Habitat Direktiva 92/43 EEC, dodatak II. Rasprostranjena u Evropi (Belgija, Češka, Njemačka, Mađarska, Moldavija, Crna Gora, Rumunija, Srbija, Slovačka, Ukrajina) (IUCN, 1996-c). Ekologija: Iаko je poznаtа kаo bukovа strižibubа, osim nа ovoj biljci, može se nаći i nа ostalim vrstаmа kao što je hrаst, jаsen, topola, divlja trešnji itd. (Mihajlović, 2008). U našoj zemlji je uglavnom konstatovana u bukovim sastojinama. Razlozi ugroženosti: uništavanje stabala povoljnih za razvoj vrste (sječa, požari itd.). Lucanus cervus Linnaeus,1758 - jelenak (Lucanidae, Coleoptera) Međunarodna i/ili nacionalana zaštita: IUCN kategorija LC. Vrsta se nalazi se na dodatku II Habitatne direktive, dodatku III Bernske konvencije i na nacionalnoj listi zaštićenih vrsta (Rješenje o stavljanju pod zaštitu pojedinih biljnih i životinjskih vrsta, Sl. list RCG br. 76/06). Ekologija: Larveni period traje 6-8 godina i uspješnost razvića isključivo zavisi od prisustva trulih debala, primarno hrasta. Jelenak igra ključnu ulogu u početnoj fermentaciji i razlaganju drveta u raspadanju (Mihajlović, 2008). Područje na kome su konstatovana stabla hrasta većih dimenzija, predstavlja pogodno stanište za rast i razvoj ove vrste. Razlozi ugroženosti: Neadekvatnim upravljanjem došlo bi do narušavanja staništa i dostupnosti trulih debala u šumi što bi u značajnoj mjeri uticalo na smanjenje brojnosti ove vrste. Formica rufa Linaeus, 1761 – riđi šumski mrav (Formicidae, Hymenoptera) Međunarodna i/ili nacionalana zaštita: IUCN kategorija LC/NT. Vrsta se nalazi na nacionalnoj listi zaštićenih vrsta (Rješenje o stavljanju pod zaštitu pojedinih biljnih i životinjskih vrsta, Sl. list RCG br. 76/06). Rasprostranjena je u Evropi (IUCN, 1996-a), mada se može naći i u Sjevernoj Americi (Robinson, W. H., 2005). Na listi IUCN-a (1996-a) se nalazi u kategoriji nižeg stepena ugroženosti odnosno pripada kategoriji skoro ugroženih vrsta. Ekologija: Vrsta zahtijeva heterogeno šumsko stanište, u smislu da sunčeva svjetlost dostigne i zagreje niže slojeve gnijezda (IUCN, 1996-a). Ima značajnu ulogu u održavanju ravnoteže u šumskom ekosistemu. Razlozi ugroženosti: uništavanje mravljih kolonija usljed požara i fizičko uništavanje od strane nesavjesnih pojedinaca.


strana 114

Lucanus cervus (jelenak) Morimus funereus (bukova strižibuba)

Formica rufa (riđi šumski mrav - gnijezdo) Lamia textor

Dnevni leptiri (Lepidoptera) Dnevni leptiri spadaju u grupu indikatorskih organizama. Stepen i nivo promjena u biljnoj zajednici direktno utiče na specijski i populacioni sastav dnevnih leptira. Uništavanjem šumskih ekosistema dolazi do širenja livadskih (orealnih) vrsta leptira, dok uništavanjem livadskih ekosistema ne doprinosi širenju šumskih (arborealnih) vrsta leptira ali uzrokuje propadanje livadskih vrsta dnevnih leptira (Jakšić, 2003). Istraživanja praćenja dinamike populacija dnevnih leptira čija su staništa livade i pašnjaci obavljena su u periodu od 1990 do 2011 godine u 19 evropskih zemalja od kojih su 17 iz EU. Praćeno je ukupno 17 vrsta od čega je kod 8 vrsta (Coenonympha pamphilus, Lasiommata megera, Lycaena phlaeas, Phengaris nausithous, Maniola jurtina, Polyommatus icarus, Euphydryas aurinia, Ochlodes sylvanus) konstatovan pad brojnosti populacija za oko 50% (Report EEA, 2013). Jedan od glavnih razloga opadanja populacione brojnosti je intenzivna poljoprivreda sa prekomjernom upotrebom pesticida. Sa druge strane radi se i o napuštanju tradicionalno poljoprivrednog zemljišta na jugu i istoku Evrope što takođe utiče na nestajanje i degradaciju staništa leptira (Report EEA, 2013).


strana 115

Grupa/Naziv vrste IUCN statuskategorija

IUCN kriterijum

BERN/HD Appndixi

CITES Annex

CG zaštita

Sperfamilija Hesperioidea:HESPERIIDAE

Carcharodus floccifera (Zeller, 1847)

LC

Erynnis tages (Linnaeus, 1758) LC Hesperia comma (Linnaeus, 1758)

LC

Ochlodes venatus (Bremer & Grey, 1853)

LC

Pyrgus malvae (Linnaeus, 1758) LC Pyrgus alveus (Hubner, 1803) LC Spialia orbifer (Hubner, 1823) LC Thymelicus lineola (Ochsenheimer, 1808)

LC

Thymelicus sylvestris (Poda, 1761)

NT A2c

Superfamilia Papilionoidea:LYCAENIDAE

Callophrys rubi (Linnaeus, 1758) LC Cupido minimus (Fuessly, 1775) LC Cupido osiris (Meigen, 1829) LC Cyaniris semiargus (Rottemberg, 1775)

LC

Phenargis arion (Linnaeus, 1758) NT A2c Lycaena candens (Herrich-Schäffer, 1844)

LC

Lycaena phlaeas (Linnaeus, 1761)

LC

Lycaena virgaureae (Linnaeus, 1758)

LC

Plebejus argus (Linnaeus, 1758)* LC Plebejus idas (Linnaeus, 1761) LC Polyommatus (Meleageria) coridon (Poda, 1761)

LC

Polyommatus icarus* (Rottemburg, 1775)

LC

Polyommatus (Cyaniris) semiargus (Rottemburg, 1775)

LC

Satyrium acaciae (Fabricius, 1787)

LC

Scolitantides orion Hubner, 1819 LC Thecla betulae (Linnaeus, 1758) LC NYMPHALIDAE Aglais (Inachis) io (Linnaeus, 1758)

LC

Aglais urticae (Linnaeus, 1758) LC Argynnis adippe (Denis und LC


strana 116

Schiffermüller, 1775) Argynnis niobe (Linnaeus, 1758) LC Argynnis paphia (Linnaeus, 1758)

LC

Boloria (Clossiana) euphrosyne (Linnaeus, 1758)

LC

Brenthis ino (Rottemburg, 1775) LC Brintesia circe (Fabricius, 1775) LC Coenonympha pamphilus (Linnaeus, 1758)

LC

Erebia aethiops (Esper,1777)* LC Erebia euryale (Esper, 1805) LC Erebia ligea (Linnaeus, 1758) LC Erebia medusa (Denis & Schiffermuller, 1775)

LC

Erebia melas (Herbst, 1796)

LC

Erebia ottomana Herrich-Schäffer, 1847

LC

Erebia pronoe (Esper, 1780)

LC

Hyponephele lycaon (Rottemburg, 1775)

LC

Issoria lathonia (Linnaeus, 1758) LC Lasiommata maera (Linnaeus, 1758)

LC

Lasiommata megera (Linnaeus, 1767)

LC

Maniola jurtina (Linnaeus, 1758) LC

Melanargia galathea (Linnaeus, 1758)

LC

Melitaea athalia (Rottemburg, 1775)*

LC

Polygonia c-album (Linnaeus, 1758)

LC

Nymphalis polychloros (Linnaeus, l758)

LC

Vanessa atalanta (Linnaeus, 1758)

LC

PAPILIONIDAE

Iphiclides podalirius Linnaeus, 1758

LC DA

Papilio machaon Linnaeus, 1758 LC DA

Parnassius apollo (Linnaeus, 1758)

NT A2c II/IV II DA

PIERIDAE


strana 117

Anthocharis cardamines (Linnaeus, 1758)

LC

Aporia crataegi (Linnaeus, 1758) LC

Colias hyale (Linnaeus, 1758) LC

Leptidea sinapis (Linnaeus, 1758) LC

Pieris brassicae (Linnaeus, 1758) LC

Pieris napi (Linnaeus, 1758) LC

Pieris rapae (Linnaeus, 1758) LC

Tabela 26. Pregled utvrđenih vrsta dnevnih leptira (Lepidoptera: Hesperioidea i Papilionoidea) na istraživanom području. Date su kategorije i kriterijumi IUCN statusa u Evropi (IUCN, 2001, 2009):

Kategorije LC – least concern, NT – near threatened), dodaci Bernske konvencije (BERN) i Habitatne Direktive (HD), CITES dodaci i zaštita na nacionalnom nivou (CG zaštita), * vrsta

konstatovana na Sinjajevini tokom ranijih istraživanja (Sijarić & al., 1984) Vrste od međunarodnog i/ili nacionalnog značaja Iphiclides podalirius Linnaeus, 1758 – prugasto jedarce Međunarodna i/ili nacionalana zaštita - IUCN kategorija LC. Vrsta se nalazi na listi zaštićenih vrsta u Crnoj Gori (Rješenje o stavljanju pod zaštitu pojedinih biljnih i životinjskih vrsta, Sl. list RCG br. 76/06). Ekologija - Rasprostranjena je širom Evrope, izuzimajući najsjevernije djelove (Forey & Fitzsimons, 2000). U Alpima se može naći do visine od 1600 m. Prisustvo Iphiclides podalirius je pokazatelj dobre očuvanosti kserotermnih travnih staništa sa šumskom vegetacijom. Uništavanjem staništa smanjuje se i popupacija ove vrste. Zakonom je zaštićena u značajnom broju zemalja Evrope (Colinns & Collins, 1985). Razlozi ugroženosti - Uništavanje i nestanak prirodnih staništa.

Iphiclides podalirius (prugasto jedarce) Papilio machaon (lastin repak)


strana 118

Papilio machaon Linnaeus 1758 - lastin repak Međunarodna i/ili nacionalana zaštita - IUCN kategorija LC. Vrsta se nalazi na listi zaštićenih vrsta u Crnoj Gori. U mnogim zemljama Evrope se nalazi na listi zaštićenih vrsta kao što su Austrija, Češka, Slovačka, Mađarska, Rumunija i Moldavija (Colinns & Collins, 1985). Ekologija -Vrsta je rasprostranjena u Palearktičkom regionu Evrope i Azije. Na nižim nadmorskim visinama leptiri lete od Marta do septembra dok na višim nadmorskim visinama period leta kraće traje. (Higgins & Riley, 1970). Razlozi ugroženosti - Zbog svog atraktivnog izgleda, leptir je često meta kolekcionara. Parnassius apollo Linnaeus 1758 - apolonov leptir Međunarodna i/ili nacionalana zaštita - IUCN kategorija NT ver.2.3, kriterijum A2c. Habitatna Direktiva 92/43 EEC Annex IV, Bernska konvencija - Annex II, CITES - Apendix II. Nalazi na listi zaštićenih vrsta u Crnoj Gori (Rješenje o stavljanju pod zaštitu pojedinih biljnih i životinjskih vrsta, Sl. list RCG br. 76/06). Ekologija - Vrsta je karakteristična za pri-alpske i alpske predjele Evrope i Azije na visinama između 1000 i 2200 m, inače je je sporadična u planinskim djelovima Balkanskog poluostrva i. ima jednu generaciju godišnje (Whalley & Lewington, 1999). Ugroženost - Ova vrsta je jedna od najljepših leptira ali istovremeno je i u opasnosti da nestane, jer je vrlo osjetljiva na promjene staništa (Collins & Morris, 1985). Razlozi ugroženosti - Poseban problem predstavlja ulov od strane kolekcionara. Destrukcija staništa takođe utiče na značajno smanjenje njegove brojnosti.

Parnassius apollo Aglais (Inachis) io


strana 119

Colias hyale

Anthocharis cardamines

Gusjenice Pieris brassicae Melanargia galathea

Lycaena virgaureae Brintesia circe


strana 120

Aporia crataegi Polygonia c-album

Vanessa atalanta

Maniola jurtina

Latinski naziv vrste Lokalitet i koordinate

Iphiclides podalirius Linnaeus, 1758 (Papilionidae, Lepidoptera)

N 42° 90' 323'' E 19° 38' 369''(1568 m) Na relaciji Gornje Lipovo – Vratlo N 42° 87' 890'' E 19° 38' 491''(1448) Na stazi Gornje Lipovo – Babji zub

Papilio machaon (Linnaeus, 1758) (Papilionidae, Lepidoptera)

N 42° 90' 334'' E 19° 38' 210'' (1611 m) Na relaciji Gornje Lipovo – Vratlo

Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) (Papilionidae, Lepidoptera)

N 42° 89' 758'' E 19° 36' 959'' (1786 m) Staza Ječmen do - Gradište

Rosalia alpina Linnaeus, 1758 (Cerambycidae, Coleoptera)

N 42° 88' 295'' E 19° 39' 030''(1301 m) Staza G.Lipovo – Babji zub

Morimus funereus Mulsant, 1863, (Cerambycidae, Coleoptera)

N 42° 92' 495'' E 19° 47' 711'' (1180 m) Štitarica

Lucanus cervus Linnaeus, 1758 (Lucanidae, Coleoptera)

N 42° 87' 655'' E 19° 30' 687'' (1020 m) Od asfaltnog puta (Pravac: Mioska - Boan) prema selu Svrke


strana 121

Formica rufa Linnaeus, 1761 (Formicidae, Hymenoptera)

N 43° 10' 309'' E 19° 24' 652'' (1311 m) Zminičko jezero

Tabela 27. Pregled vrsta od nacionalnog i/ili međunarodnog značaja sa koordinatama na području istraživanja

Ocjena stanja područja – pritisci Depopulacija područja Sinjajevine i postepeno ali trajno napuštanje katuna i zakorovljavanje poljoprivrednih površina (pašnjaka i livada) negativno utiče na održavanje prirodne ravnoteže brojnosti populacija dnevnih leptira koji su vezani za ova staništa. Osim toga, na pojedinim lokalitetima je evidentno i smanjenje pašnjaka usljed širenja drvenastih vrsta. Kada su u pitanju šumska staništa evidentirana su požarišta gdje su požari zahvatili veće površine pod šumskim obrastom (lokalitet na stazi od Gornjeg Lipova prema Babjem zubu N 42° 87' 809'' E 19° 38' 313''; površina na širem području lokaliteta Svrke N 42° 87' 841'' E 19° 31' 957''i površina na širem području Zabojskog jezera N 43° 01' 040'' E 19° 37' 945''). Na opožarenim površinama se staništa degradiraju ogoljenjem vegetacijskog pokrivača, narušava se regulacija površinskih i podzemnih voda i dolazi do pojave klizišta i erozije. Narušavanje staništa prati ne samo neposredna površina zahvaćena požarom, već i znatna površina okolnog područja iz kojih fauna biva potisnuta. Predlog mjera zaštite ili mjera za popravljanje stanja

Odgovarajuća podrška i aktivna politika ulaganja u poljoprivredu (stočarstvo) uz korišćenje tradicionalnih metoda košenja i stimulacije povećanja brojnosti domaćih grla čime bi se povećala ispaša, što je od vitalnog značaja za očuvanje staništa pašnjaka i livada, koja su važna za održavanje brojnosti populacija dnevnih leptira vezanih za ta staništa.

Aktivnom zaštitom i adekvatnim upravljanjem područjem Sinjajevine, stvoriće se uslovi za nesmetano funkcionisanje odnosa uspostavljenih između pojedinih vrsta u ekološkom lancu (npr. broj dubećih, trulih i natrulih stabala optimalnih dimenzija i ekspozicije)

Neophodno je nastaviti dalja istraživanja diverziteta entomofaune i praćenja brojnosti populacija, posebno livadskih vrsta uz primjenu standardnih metoda monitoringa. Detaljna proučavanja podrazumijevaju bolje sagledavanje i funkcionisanje ekosistema, propisivanje mjera zaštite i sprovođenja datih mjera u praksi.

Malakofauna (puževi - Gastropoda i školjke - Bivalvia) U okviru istraživanja planine Sinjajevine, radilo se i na izučavanju malakofaune (puževi i školjke). Imajući u vidu da je biodiverzitet puževa i školjki u Crnoj Gori na relativno niskom stupenu istraženosti, cilj ovog rada jeste utvrđivanje kvalitativno-kvantitativnog sastava zajednice puževa i školjki na Sinjajevini. Puževi su jedina skupina mekušaca koja osim u moru, živi na kopnu i u kopnenim vodama (jezerima, rijekama, barama, potocima) (Glöer, 2002). Oni su organizmi skromnih zahtjeva,


strana 122

osim u pogledu vlažnosti. Međutim, mnoge vrste su u stanju da uspješno savladaju periodična kolebanja vlažnosti, zahvaljujući sposobnosti da sušne periode, koji su prisutni na ovom području, prežive u stanju mirovanja, zatvoreni u svoje ljušture. Zahvaljujući svojim velikim adaptivnim sposobnostima, osvojili su vrlo širok spektar staništa čak i ona najnegostoljubivija, na stjenovitim vrhovima planina i drugim staništima kakvih ima na ovom području. Školjke su stanovnici vodenih ekosistema i zbog ove činjenice na Sinjajevini su za ovu grupu organizama značajna jezera kao što su: Zminičko, Vražje i Riblje, Zabojsko. Dosadašnja istraživanja ovog područja vršena su djelimično, prije više decenija uglavnom od stranih malakologa koji su donekle dali uvid u stanje ove grupe organizama. Iz toga perioda ističu se: Wagner (1906, 1907, 1912); Wohlberedt (1907, 1909); Bole (1961) i Wiktor (1996). Materijal i metode Terenskim istraživanjima prethodilo je prikupljanje i proučavanje literature o malakofauni ovog području. Terenski rad obavljen je u julu, septembru i oktobru 2015. godine u okviru 20 terenskih izlazaka, čime su obuhvaćena dva sezonska aspekta (ljeto i jesen). Malakološki materijal je sakupljen na veliki broj lokaliteta. Sakupljanje puževa je obavljeno na kopnu i u vodi (jezera, lokve), dok su školjke sakupljane iz jezera. Veći primjerci puževa sakupljeni su pojedinačno ispod trulog lišća, na kamenju i ispod njega, u stelji, na kori stabala, na livadi. Sakupljene su prazne kućice, a i živi materijal uglavnom puževi golaći i puževi iz bentosa bara i okolne vodene vegetacije pored jezera. Sakupljeni materijal je fiksiran u 70% alkoholu. Sitniji primjerci dobijeni su selektivnim sijanjem zemlje i ispiranjem. Vodene puževe smo sakupljali pomoću mreže sa sitima, primjerke smo dobijali iz blata sakupljenog iz jezera, iz lokvi i sl. Sav materijal je obrađen i sistematski sređen po Jaeckel (1954), Karaman (2015), Krunić (1987) i Wiktor (1996). Rezultati Rezultati istraživanja dobijeni su na osnovu literaturnih podataka Bole (1984), Karaman (2015) kao i naših istraživanja. Obradom materijala sakupljenog u periodu jul - oktobar 2015. godine i pregledom literature utvrđeno je da na području Sinjajevine ima 46 vrsta puževa i dvije vrste školjki, od kojih je veliki broj endema (sedam) a tri vrste uživaju nacionalnu zaštitu (Tabela 28, 29). Klasa: Gastropoda (puževi) Latinski naziv vrste

(narodni naziv vrste) lokalitet nalaza

Endemizam Nacionalni status zaštite


1 Helix secernenda Rossmässler, 1847 (veliki brdar) Šuma oko Zabojskog i Zminičkog jezera


strana 123

2 Helix pomatia Linnaeus, 1758 (vinogradski puž) Donje Lipovo, šuma u blizini Savine vode

IUCN (VU)

3 Monacha cartusiana O.F.Müller, 1774 (obična kartuzijanka) Selo Tušina

4 Limax cinereoniger Wolf, 1803 (Šumski balavac) Šuma oko Zabojskog jezera

5 Malacolimax mrazeki Simroth, 1904 (Mrazekov balavac) Šuma oko Zminičkog jezera

endem Crne Gore

6 Deroceras turcicum Simroth, 1894 (Turski poljski golać) Vegetacija oko Ribljeg i Vražjeg jezera.

+

7 Arion lusitanicus Mabille, 1868 (Španski puž) Selo kod Mioska

8 Xerolenta obvia (Menke, 1828) (Bijela livadnica) Selo Tušina, područje oko Savine vode

9 Arion subfuscus (Draparnaud, 1805) Šuma oko Zminičkog jezera

10 Zebrina detrita O.F.Muller, 1774 (Prugasti zebraš) Selo Tušina, okolina Vražjeg i Ribljeg jezera.

11 Pomatias elegans O.F.Muller, 1774 Mojkovac (Karaman in Karaman, 2015: 67)

12 Bythinella dispersa Radoman, 1976 Savina voda (Radoman in Karaman, 2015: 68)

IUCN (LRnt)

13 Paraegopis mauritii montenegrinus (O.Boettger,1909) Sinjajevina (Karaman in Karaman, 2015: 327).

endem Crne Gore

IUCN (VU)

14 Poiretia cornea (Brumati, 1838) Šavnik (Karaman, 2015: 321)

15 Chondrina spelta serbica H. Nordsieck, 1970 Bukovica, blizu Šavnika (Nordsieck in Karaman, 2015: 294)

17 Agardhiella truncatella (L.Pfeiffer, IUCN (LRnt)


strana 124

1841) Okolina Ribljeg jezera

18 Lehmania brunneri (H.Wagner, 1931) Krnja jela

IUCN (DD)

19 Trochulus (Trochulus) erjaveci floerickei (Kobelt, 1898) Boan i Tušine (Wohlberedt in Karaman, 2015: 265)

20 Monachoides incarnatus incarnatus (O.F.Muller,1774) Okolina Zminičkog jezera

21 Helix vladica (Kobelt, 1898) Šavnik (Karaman in Karaman, 2015 :247)

endem Balkanskog poluostrva

+ IUCN (LRlc)

22 Helix dormitoris dormitoris (Kobelt, 1898) Boan i Tušina (Wohlberedt in Karaman, 2015: 239)

endem Crne Gore

+ IUCN (EN)

23 Chilostoma (Dinarica) serbica (Kobelt, 1872) Krnja jela

subendem Balkanskog poluostrva

IUCN (LR:lc)

24 Chilostoma (Dinarica) pouzolzi montenegrina (Rossmassler, 1836) Boan i Tušina (Karaman in Karaman, 2015: 228)


IUCN (LR:lc)

25 Chilostoma (Dinarica) pouzolzi (Deshayes, 1830) Šuma blizu Savine vode


IUCN (LRlc)

26 Delima (Delima) binotata consentanea (Schmidt, 1868) Boan i Tušina (Wohlberedt in Karaman, 2015: 146)

27 Cochlodina (Cochlodina) laminata laminata (Motagu, 1803) Boan i Tušina (Wohlberedt in Karaman, 2015: 143)

28 Bulgarica (Strigilecula) vetusta striolata (Bielz, 1861) Boan i Tušina (Wohlberedt in Karaman, 2015: 140)

29 Bulgarica (Strigilecula) vetusta vetusta (Rossmässler, 1836) Boan i Tušina (Wohlberedt in Karaman, 2015: 139)

30 Arion (Mesarion) subfuscus (Draparnaud, 1805)


strana 125

Šuma oko Zabojskog jezera 31 Arion (Carinarion) silvaticus

Lohmander, 1937 Šuma blizu Savine vode

32 Gyraulus (Gyraulus) albus (O.F.Muller, 1774) Vražje, Riblje i Zminičko jezero

33 Galba (Galba) truncatula (O.F. Müller, 1774) Šuma blizu Šavnika (Karaman, 2015: 107)

34 Cochlostoma (Turritus) sturanii scalaniformis (A.J.Wagner, 1906) Boan i Tušina (Wohlberedt in Karaman, 2015: 61)

35 Cochlostoma (Turritus) gracile martensianum (Möllendorf, 1873) Boan i Tušina (Wohlberedt in Karaman, 2015: 59)

37 Lymnaea stagnalis (Linnaeus, 1758) Riblje jezero

38 Radix labiata (Rossmässler, 1835) Vražje i Riblje jezero

39 Radix peregra (O.F.Muller, 1774) Vražje i Riblje jezero

40 Planorbis planorbis Linnaeus, 1758 Vražje jezero

41 Anisus spirorbis Linnaeus, 1758 Vražje jezero

42 Armiger crista Linnaeus, 1758 Vražje jezero

43 Hippeutis complanatus Linnaeus, 1758 Vegetacija oko Vražjeg jezera

44 Cochlicopa lubricella (Porro, 1837) Okolina Vražjeg jezera

45 Agardhiella truncatella (L.Pfeiffer, 1846) Okolina Ribljeg jezera

46 Imparietula seductillis (Rossmässler, 1835) Okolina Vražjeg i Ribljeg jezera

Tabela 28. Pregled vrsta puževa na području Sinjajevine sa konzervacijskim statusom (legenda: + - vrsta zaštićena nacionalnim zakonom („S.l. RCG“, br. 76/06); IUCN status na regionalnom nivou (Jovanović, 1995): kategorija EN – endangered (ugrožena); VU – vulnerable (ranjiva); DD – (bez

dovoljno podataka): lc – least concern (poslednja briga); nt – near threatened (skoro ugrožene)


strana 126

Classis Bivalvia (Školjke)

Latinski naziv vrste lokalitet nalaza



1 Sphaerium corneum Linnaeus, 1758 Zminičko, Vražje i Riblje jezero

2 Pisidium casertanum (Poli, 1791) Vražje i Zminičko jezero

Tabela 29. Pregled vrsta školjki (Bivalvia) na području Sinjajevine sa konzervacijskim statusom Vrste od međunarodnog i/ili nacionalnog značaja Deroceras turcicum Simroth,1894 (turski poljski golać) Vrsta je zaštićena u Crnoj Gori Rješenjem o stavljanju pod zaštitu pojedinih biljnih i životinjskih vrsta ("Sl. list RCG", br. 76/06). Ekologija: U pitanju je eutrofna vrsta prvenstveno šuma, naročito bukovih i miješanih. Živi u parkovima, ruiniranim staništima, gomilama od kamenja, baštama i sl. Uglavnom je nalažena ispod predmeta naleglih na zemlju, kao što su daske, drveta, panjevi, kartona, svega onoga što zadržava vlažnost i tako omogućava njihov opstanak. Razlozi ugroženosti: Ugrožava ih sve ono što degradira njihova prirodna staništa i što onemogućava njihov opstanak. To se odnosi na uništavanje drvenih predmeta, kamenih predmeta i ostalih skloništa koji nestaju usljed izgradnje, tu su opet ključni požari i sl. Helix vladica (Kobelt, 1898) Vrsta je zaštićena u Crnoj Gori Rješenjem o stavljanju pod zaštitu pojedinih biljnih i životinjskih vrsta ("Sl. list RCG", br. 76/06). Endem je Balkanskog poluostrva. Ekologija: Ova vrsta se javlja na različitim tipovima staništa kao što su: mješovite šume bukve i jele na većim nadmorskim visinama, na pašnjacima, u vegetaciji na obodu potoka, u visokim travama. Vrsta je česta u Crnoj Gori. Razlozi ugroženosti: Uklanjanje panjeva, izvaljenog drveća i granja smanjuje uslove za ishranu i zaklon puževa, kaptiranje šumskih izvora dovodi do smanjenja vlage u šumi što skraćuje period aktivnosti puževa i snižava njihov reproduktivni period. Helix dormitoris dormitoris (Kobelt, 1898) Vrsta je zaštićena u Crnoj Gori Rješenjem o stavljanju pod zaštitu pojedinih biljnih i životinjskih vrsta ("Sl. list RCG", br. 76/06). Nalazi se na regionalnoj crvenoj IUCN listi u grupi EN – ugrožena (Jovanović, B.). Rasprostranjenje: Podvrsta H. dormitoris dormitoris ima dinarsko rasprostranjenje, i njen locus typicus je Durmitor. Rasprostranjena je u severnom delu Crne Gore i zapadnim predjelima Srbije. Ekologija: Vrsta je veoma rijetka u šumama, najvećim dijelom je sakupljena na travnim površinama. Razlozi ugroženosti: Poljoprivredno zagadjenje, erozije i požari.


strana 127

Malacolimax mrazeki Simroth,1904 (Mrazekov balavac) Endem Crne Gore, vrsta se odlikuje malim brojem jedinki na lokalitetima na kojima je sakupljana, i mnogim specifičnostima po kojima zavredjuje nacionalnu zaštitu. Ekologija: Vrsta se javlja u šumama, uglavnom u miješanim i bukovim šumama, i vegetaciji oko rijeka, a rijetko se javlja na otvorenim staništima. Uglavnom je nalažena na panjevima, kori drveća, i putevima uz ivicu šuma, kao i ispod svih premeta koji zadržavaju vlagu i tako omogućava njihov opstanak. Razlozi ugroženosti: Ugrožava ih sve ono što degradira njihova prirodna staništa i što onemogućava njihov opstanak. To se odnosi na šumske požare, krčenje šuma, i uzurpiranje okoloriječne vegetacije.

Latinski naziv vrste Lokalitet, stanište Deroceras turcicum Blizu Vražjeg i Ribljeg jezera

Helix vladica Šavnik (literaturni podaci) Helix dormitoris dormitoris Boan - Tušina (literaturni podaci)

Malacolimax mrazeki Šuma oko Zminičkog jezera Tabela 30. Pregled vrsta od nacionalnog i/ili međunarodnog značaja na području istraživanja

Slika 18. Malacolimax mrazeki (mrazekov balavac) u šumi pored Zminičkog jezera

Komercijalne vrste na području istraživanja Relativno mali broj vrsta puževa koristi se u direktnoj ljudskoj ishrani, i odnose se na najkrupnije vrste puževa. Na prostoru Sinjajevine od 3 vrste jestivih puževa prisutna je jedna: Helix pomatia L.1758 (vinogradski puž) koja je shodno Pravilniku o bližem načinu i uslovima sakupljanja, korišćenja i prometa nezaštićenih divljih vrsta životinja, biljaka i gljiva koje se koriste u komercijalne svrhe („Sl.CG“, br. 62/2010) definisana kao komercijalna vrsta. Helix pomatia je vrsta kojoj raste komercijalni interes u svijetu. U cilju očuvanja populacije vinagradarskog puža potrebno je poduzeti sve mjere, kao što je uspostavljanje dobro organizovanih sistema monitoringa, kao i razvoj preduzeća/farmi za proizvodnju puževa. Sakupljanje ove vrste jestivog puža na podrućju Sinjajevine je moguće i nadalje, uz striktno uzimanje u obzir pravila sakupljanja koja su definisana navedenim Pravilnikom.


strana 128

Faktori ugrožavanja: Jestive puževe, osim pretjeranog i neplanskog sakupljanja, ugrožavaju i drugi faktori: zagađenje životne sredine, uništavanje staništa gajenjem istovrsnih poljoprivrednih kultura i urbanizacijom, erozija. Ocjena stanja područja – pritisci Biodiverzitet puževa planine Sinjajevina izložen je jačim ili slabijim uticajima čovjeka. Intenzitet antropogenih uticaja došao je do izražaja razvojem drvne industrije. Pri tome se smanjuje brojnost biljnih i životinjskih vrsta, ugrožava floristički i faunistički diverzitet, prirodni ekosistemi ustupaju mjesto poljoprivrednim površinama, industrijskim i urbanim zonama, narušava se stabilnost ekosistema, zagađuje se i degradira životna sredina i remeti prirodna, posebno ekološka ravnoteža. Zbog nekontrolisane eksploatacije šuma i izostanka kvalitetnog monitoringa, pravilne sanacije i kontrolno-nadzorne funkcije od strane odgovornih subjekata društva i države, došlo je do ozbiljnog narušavanja eko-sistema na ovim područjima a time i biodiverziteta puževa. Najčešći razlozi ugroženosti puževa su fragmentacija i gubitak prirodnih staništa, sve vrste onečišćenja, prekomjerna upotreba pesticida, unošenje alohtonih vrsta te prekomjerno iskorištavanje i skupljanje jestivih vrsta puževa direktno iz prirode. Melioracijom ili globalnim isušivanjem vlažna staništa prelaze u druge tipove staništa s izmijenjenom florom i faunom. Na prostoru Sinjajevine izražen je antropogeni uticaj, koji je posebno evidentan na šumske zajednice. Takođe, očigledne su posljedice sve većih požara na ovom prostoru, što je jako pogubno za njihova staništa, time što se uništavaju mnoga stabla i panjevi kao njihova osnovna mikro staništa. Ocjena uticaja evidentiranih aktivnosti na područje dati po modelu: A – veliki uticaj; B srednji uticaj; C – mali uticaj.

Neadekvatno gazdovanje šumama i drvna industrija - B Požari- B Upotreba pesticida - C Melioracija zemljišta - C Kaptiranje šumskih izvora - B

Ugroženost slatkovodnih puževa i školjki Slatkovodni puževi i školjke predstavljaju jednu od najugroženijih skupina životinja (Lydeard & al., 2004). Osjetljivost ovih vrsta, slaba pokrertljivost, uska vezanost za tačno određeni tip staništa, ograničen geografski areal, dugo vrijeme polnog sazrijevanja, niska plodnost i relativno dugi životni vijek čine ove vrste teško prilagodljivim na promjene u okolini (Strong & al., 2008). Ocjena uticaja evidentiranih aktivnosti na područje dati po modelu: A – veliki uticaj; B srednji uticaj; C – mali uticaj.


strana 129

Intezivna poljoprivreda - B Upotreba hemijskih đubriva i pesticida - B Pretjerano iskorištavanje vode (za potrebe stoke i dr.) - B Intezivne suše - B

Predlog mjera zaštite ili mjera za popravljanje stanja:

u problematiku zaštite prirode aktivno uključiti lokalno stanovništvo. osigurati povoljnu, ekološki prihvatljivu, količinu vode u vodenim i močvarnim

staništima koja je nužna za opstanak staništa i njihovih značajnih bioloških vrsta; očuvati biološke vrste značajne za stanišni tip; ne unositi strane (alohtone) vrste i

genetski modificirane organizme; sprječavati kaptiranje i zatrpavanje izvora; na jako degradiranim, napuštenim i zaraslim travnjačkim površinama za potrebe

ispaše potrebno je provesti ograničeno spaljenje te unapređivati stočarstvo; u svim šumama osigurati stalan postotak zrelih, starih i suvih (stojećih i oborenih)

stabala, osobito stabala s dupljama; Na osnovu dosadašnjih istraživanja može se zaključiti da je fauna Gastropoda na području Sinjajevine raznovrsna, specifična i predstavlja prirodnu rijetkost u naučnom i ekološkom pogledu. Obzirom na prethodno navedeno važno je zaštititi i sačuvati biološki diverzitet ove faune, što je moguće ostvariti jedino zaštitom njihovih prirodnih staništa. Sugeriše se očuvanje postojećih i restauracija degradiranih prostora, isključivo prepuštanjem prirodnom razvoju. Edukacija lokalnog stanovništva o značaju očuvanja diverziteta puževa, načinima kontrolisanog korišćenja prirodnih resursa i samim tim očuvanje njihovih prirodnih staništa. Staništa posebno važna za zaštitu osjetljivih vrsta puževa su staništa vlažnih livada, stjenovita staništa s liticama i šumska staništa s dobro očuvanim i starim šumama. Bentos, Zooplankton, Ihtiofauna Na Sinjajevini, s obzirom na njeno veliko prostranstvo i intenzivnu glacijaciju, ima malo jezera. Poslije otapanja lednika nije došlo do ujezeravanja vode u većem broju cirkova, jer su postojali ponori i pukotine. Intenzitet karstifikacije i izčezavanje jezera i drugih hidrografskih objekata povećan je duboko usječenim dolinama Tare, Bistrice, Plašnice, Štitarice i dr. rijeka. Hidrografski objekti na Sinjajevini su pomenute rijeke kao i Zabojsko i Zminičko jezero, kao i veći broj izvora i vrela (Stanković, 1975). Osim pomenutih jezera, ovim istraživanjem su obuhvaćena Riblje i Vražje jezero. Ovdje posebno treba istaći da sastav živog svijeta u ovim vodenim ekosistemima između ostalog zavisi u velikoj mjeri i od stepena regionalnog očuvanja i zaštite ovog područja. Navedena jezera sa bistrom, čistom i hladnom vodom predstavljaju rijetke prirodne ljepote. Naša istraživanja kao i sakupljanje literaturnih podataka bila su skoncetrisana na navedena vodena staništa koja svim svojim karakteristikama zavređuje obaveznu zaštitu. Analize vrsta su pokazale da je ovaj prostor reprezentativan i odlikuje se većom specijskom, ekosistemskom i biološkom raznovrsnošću, a istovremeno ima značaj validnog pokazatelja stanja očuvane životne sredine.


strana 130

Dosadašnja istraživanja Istraživanje planinskih jezera u Crnoj Gori često su obavljana nesistematizovano i periodično, tako da postoji veliki vremenski razmaci između sprovedenih istraživanja. Nepostojanje stalnog monitoringa abiotičkih i biotičkih karakteristika akvatičnih ekosistema, onemogućava pravilno procenjivanje stanja u njima, kao i mogućnost davanja predloga poboljšanja i očuvanja uslova za njihovo normalno funkcionisanje. Istraživanje planinskih jezera vršeno je uglavnom prije 30 i više godina (Stanković, 1975). Tim istraživanjima obuhvaćena su i jezera na Sinjajevini. Životinjski oblici svjedoče u ostalom i o hidrološkim i drugim prilikama koje su vladale na planinskim masivima Crne Gore u toku zauzimanja ovih prostora od strane mikroorganizama i njegovih zajednica. Ova oblast nije dovoljno istražena, ali dosadašnja istraživanja ukazuju da ova fauna nije endemska. Međutim, prisustvo pojedinih vrsta ukazuje na to da su neke od njih stare tercijarne vrste, koje su došle sa sjevera za vrijeme ledenog doba, (Gammarus lacustris) dok su neke došle sa istoka (Gammarus roeseli) vjerovatno u toku ili poslije završetka ledenog doba. Gammarus balcanicus predstavlja staru tercijarnu vrstu koja je naseljavala Crnu Goru još prije ledenog doba (Elaborat, 1990). Zooplankton u ovim jezerima je bogat i raznovstan. Zastupljen je određenim vrstama rotatorija od kojih se naročito ističu velikom brojnošću vrsta Keratella longispina. Zastupljene su i Copepode, a od Cladocera brojan je rod Daphnia i Bosmina (Petković, 1984). Fauna dna je jako interesantna, kako po sastavu tako i po rasprostranjenosti. U obalnoj zoni jezera dominiraju Hirudinea, Gastropoda, a u dubljim Oligochaetae i larve Chironomidae. Ihtiofaunu jezera uglavnom predstavlja potočna pastrma (Salmo trutta m. fario) (Ivanović & al., 1968). Ono što treba istaći da se u Ribljem i Vražjem jezeru prisutne i vrste slatkovodnih decapodnih rakova (Astacus astacus i Austropotamobius torrentium). Uloga faune dna je u razlaganju organske materije u vodnim eksistemima (ishrana detritusom) i predstavljaju značajnu hranu mnogim ihtiopopulacijama. Materijal i metode rada Istraživanja su obuhvatila: terenski dio tj. uzimanje uzorak, njihovo fiksiranje na terenu, zatim labaratoriski dio koji se sastojao od izdvajanja organizama iz uzoraka, njihova determinacija, izračunavanje raznih parametara, rasprostranjenje, gustina, brojnost, itd., te donošenje određenih zaključaka na osnovu dobijenih rezultata o stanju tih jezera, njihovoj zaštiti i važnosti. Istraživanje populacije slatkovodnih rakova vršena su noću, postavljanjem vrša u jezero kao i ručno pomoću LPG lampe i ručne mrežice. Podaci o ribama su navedeni iz literature (Elaborat, 1990) te na osnovu informacija koje su dobijene od ribolovaca, kao i analize vrsta koje su nađene u vršama. Datumi terenskih istraživanja: 07. i 08. septembar 2015. god. (Zabojsko jezero) 06. i 22. oktobar 2015. god. (Riblje jezero) 08. i 22. oktobar 2015. god (Vražje jezero) 05. i 23. oktobar 2015. god. (Zminičko jezero)


strana 131

ZABOJSKO JEZERO10 Fauna dna ovog jezera u dijelu koji je muljevit sastavljena je pretežno od Oligochetae, larvi Chironomidae i Gastropoda. Mikrofaunističku strukturu činili su prestavnici grupa Rotatoria, Protozoa, Cladocere, Copepoda i Ostracoda. Tokom istraživanja slatkovodni rakovi iz reda Decapoda i Amphipoda nijesu registrovani. Od Riba prisutne su sljedeće vrste: potočna pastrmka (Salmo labrax m. farioI), kaliforniska pastrmka (Oncorhynchus mykiss) i brkica (Cobitis barbatula). Centralni djelovi jezera je siromšniji u pogledu faune dna zbog ujednačenih ekoloških uslova u toj zoni jezera. Obalni dio jezera je mnogo bogatiji vrstama, u zavisnosti od konfiguracije jezerske obale. Fauna dna nije visokoendemskog karaktera i dosta je uniformna. Veliki broj vrsta se ponavlja u više planinskih jezera.

Latinski naziv grupe


Status (brojnost)

Nacionalni status zastite


BENTOS Chironomidae (larve)

Malobr. (2 jed.)

Oligochaeta Nais pardalis Malobr. (1 jed.)

Gastropoda Cochlostoma septemspirale Malobr. (3 jed.)

ZOOPLANKTON

Rotatoria

Aspianchna sp.

brojne

Polyathra sp. Kellicottia longispina Trichotria sp.

Copepoda Cyclops strennus Malobrojne

adultne i juvenilne forme

Acanthodiaptomus denticornis

Cladocera

Daphnia longispina

Brojne

Alona sp. Chydorus sp. Peracantha sp.

RIBE

Salmonidae Salmo labrax m. fario (potočna pastrmka)

Brojna vrsta HD (Appendix II )

Oncorhynchus mykiss (kalif. pastrmka)

Invazivna vrsta Dospjela je poribljavanjem

Balitoridae Cobitis barbatula (brkica) Brojna vrsta

Tabela 31. Pregled vrsta u Zabojskom jezeru sa statusom zaštite (legenda: HD – vrsta prisutna u Dodataku II Habitat Direktive (Council Directive 92/43/EEC)

10 Karakteristike jezera i rijeka su date u potpoglavlju 4.1 Prirodne karakteristike područja: Hidrološke karakteristike


strana 132

Ocjena stanja područja - pritisci Fauna dna Zabojskog jezera nije visokoendemskog karaktera i dosta je uniformna. Takođe, navedena fauna ne obezbjedjuje dovoljnu količinu hrane za egzistenciju ribljih populacija. To je uslovljeno veoma nepovoljnim klimatskim i ekološkim uslovima tokom zimskog perioda. Stoga nekontrolisano ubacivanje riblje mlađi kaliforniske pastrmke dovodi do velikog poremećaja biološke ravnoteže i do rapidne izmjene sastava faune u jezeru od strane unešenih riba. Na kraju ribe postaju neuhranjene, a fauna dna jezera postaje devastirana i izmijenjena. Očuvani prirodni potencijali Zabojskog jezera uklopljeni su u divlju i kamenitu planinu Sinjajevinu. Ocjena uticaja evidentiranih aktivnosti na područje dati po modelu: A – veliki uticaj; B srednji uticaj; C – mali uticaj.

Poribljavanje jezera kalifornijskom pastrmkom - B Sječa šume - B

Predlog mjera zaštite ili mjera za popravljanje stanja S obzirom da Zabojsko jezero pripada Nacionalnom parku Durmitor (I zoni zaštite), jasno je da uživa najveći stepen zaštite. Ne poribljavati jezero kaliforniskom pastrmkom, već prirodnom potočarom sa tih prostora. Neophodno je intenzivnije sprovoditi akcije i inspekciske kontrole usmjerena ka krivolovcima (ribolov) na ovom području. Potrebno je planiranje i osmišljavanje aktivnosti sportskog ribolova čime bi se pojava krivolova redukovala i unaprijedila valorizacija ovog područja na održiv način. Trebalo bi povećati broj ribolovnih dana što bi smanjilo intezitet krivolova i povećalo kontrolu na samoj vodi. Registrovane vrste faune dna kao bioindikatori ukazuju da su vode ovog ekosistema uglavnom čiste i da ih kao takve treba zaštiti od zagađenja i drugih oblika ugrožavanja. Mora se imati u vidu da su sva lednička jezera u geološkom smislu riječi osuđena na nestanak (izčezavanje) a jasno je da ubrzavanje ovog procesa pospješuje antropogeni faktor. Jezera ne treba štiti samo kao vodene objekte već i kao staništa razvnovrsnog živog svijeta. Razvijanjem eko-etno turizma, izletničkog turizma, naučnog turizama, planinarenje i šetnja, pri čemu se agroturistička gazdinstva (katun Zaboj) javljaju kao specifični nosioci razvoja na prostoru tipičnih planinskih sela/katuna, povećao bi se broj posjetilaca i valorizovale bi se ljepote Zabojskog jezera. RIBJE JEZERO Radovanović (1957) navodi adultne oblike Trichoptera Athripsodes aterrimus dok Krušnik (1987) navodi vrste Grammotaulis nigropunctatus, Limnephilus rhombicus i Limnephilus stigma. Rezultati Fauna ovog jezera nije visoko endmeska. Pretežno je sačinjavaju predstavnici Oligochaeta, Chironomida, Mollusca, Amphipoda i Decapoda. Fauna Amphipoda je relativno siromašna vrstama. Na obodu ovog jezera nađena je vrsta Gammarus lacustris koja je široko rasprostranjena u sjevernoj Evropi .a kod nas je ima i u Ribljem, Vražjem, Zminičkom i dr


strana 133

jezerima. Došla je sa sjevera u vrijeme ledenog doba. Vrste iz reda (desetonogi rakovi) su introdukovane vrste u ovo jezero. Zooplankton čine predstavnici Rotatoria, Copepoda i Cladocera. Poznato je da planinska jezera, a time i Riblje jezero, nemaju autohtonu ihtiofaunu, tako da su sve tri naveđene vrste (Salmo labrax m.fario (potočna pastrmka); Salvelinus salvelinus( jezerska zlatovčica) I Oncorhynchus mykiss (kaliforniska pastrmka) unešene u ovo jezero. Vode ovog jezera su veoma čiste i fauna dna ne ukazuje na tragove zagađenja.



Brojnost Nacionalni status zastite


BENTOS Amphipoda Gammarus lacustris (1 jed.) Oligochaeta Tubifex tubifex Brojna

Hirudinea Malobr.(1 jed.)

Chironomida Brojna(7 jed.) ZOOPLANKTON

Rotatoria Kellicottia longispina Brojna

Copepoda

Cyclops strennus Brojna Heterocope appendiculata

Brojna

Myxodiatomus sp

Cladocera

Daphnia longispina Brojne Diaphanosoma branchyurum

Rijetka

Chydorus sp. Rijetka Eurycerus lametatus Rijetka

RIBE

Fam.Salmonidae Salmo labrax m. fario(potočna pastrmka) Brojna vrsta

HD (Appendix II)

Salvelinus salvelinus (jezer. zlatovčica) Poribljeno

Oncorhynchus mykiss(kalif. pastrmka) Poribljeno

RAKOVI

Fam. Astacidae Astacus astacus (riječni rak)

Brojna HD (Appendix V)Bern (Appendix III) VU (B2bce+3bcd)

Austropotamobius torrentium (rak kamenjar)

Brojna HD (Appendix II i V)Bern (Appendix III) VU(B2bce+3bcd)

Tabela 32. Pregled vrsta u Ribljem jezeru sa statusom zaštite (legenda: HD – vrsta prisutna u appendixima Habitat Direktive (Council Directive 92/43/EEC); BERN – prisutna na appendixima

Bernske konvencije (Bern Convention, (1979); IUCN (VU)-osetljiv (visok rizik od ugrozavanja) Ekonomski značaj Salvelinus salvelinus (jez. zlatovčica) je introdukovana vrsta i može se koristiti u sporskom ribolovu. Naseljava čistu vodu, bogatu kiseonikom. Hrani se uglavnom bentosom, a


strana 134

krupnije jedinke i ribom. Dostiže starost oko 15 godina i može da poraste do 2 kg težine. Vrsta Astacus astacus (potočni, plemeniti rak) predstavlja vrstu koja se izlovljavala iz vodenih ekosistema Crne Gore Ocjena stanja područja – pritisci Riblje jezero je evolutivni hidrografski objekti sa malom moći samoprečišćavanja. Jednom ugroženo gotovo nikad i ničim se ne može dovesti u prvobitno stanje. Kako je na granici NP „Durmitor“, njegova priroda je priločno dobro očuvana. Ocjena uticaja evidentiranih aktivnosti na područje dati po modelu: A – veliki uticaj; B srednji uticaj; C – mali uticaj.

Eutrofikacija jezera i zarašćivanje – B Predlog mjera zaštite ili mjera za popravljanje stanja Jezera ne treba štiti samo kao vodeni objekat već i kao staništa razvnovrsnog biljnog i životinjskog svijeta. U cilju zaštite vodenih objekata ovog regiona potrebeno je nastaviti dalja biološka proučavanja radi detaljnijeg upoznavanja biodiverziteta, spriječiti neplansku izgradnju u njihovoj neposrednoj blizini, zabraniti stihijsko poribljavanjanje radi očuvanja faune. Ovo je vrlo bitno za razvoj sportskog ribolova, kao značajnog vida turizma i rekreacije što se mora zasnivati na naučnim osnovama. Ove vodene objekte treba posmatrati kao rezervate specifične faune i flore, što privlači ljubitelje prirode, naučne radnike, institucije i turiste. Oni predstavljaju genofond velikog broja vrsta pa ih u tom pravcu treba i štititi. Potrebno je uraditi ribarsku osnovu ovog jezera, i na osnovu toga zaključiti kvalitativno-kvantitativni sastav ribljih populacija. Imajući u vidu da poribljavanje negativno utiče na ostali živi svijet npr. slatkovodne rakove kao i na sve zajednice faune dna. VRAŽJE JEZERO Za lokalitete na Vražjem jezeru Radovanović (1953) navodi adultne jedinke Trichoptera Athripsodes aterrimus i Mystacides nigra, dok Krušnik (1987) navodi vrstu Limnephilus stigma Rezultati U uzorcima faune dna ovog jezera dominirale su grupe: Oligochaeta, Chironomidae, Amphipoda i Decapoda. Zooplankton čine predstavnici Rotatoria, Copepoda i Cladocera. Vode ovog jezera su veoma čiste i fauna dna ne ukazuje na tragove zagađenja i još nema značajnijeg antropogenog uticaja na faunu dna. Kako su vrste Astacus astacus (plemeniti ili rečni rak) i Austropotamobius torrentium (rak kamenjar) prisutne u ovom jezeru to upravo pokazuje da je riječ o čistoj vodi.U Vražjem jezeru vršeno je poribljavanje sa Oncorhynchus mykiss (kalif. pastrmkom) radi sportskog ribolova.


Latinski naziv vrste (narodni naziv vrste



BENTOS


strana 135

Amphipoda Gammarus lacustris Malobrojna Oligochaeta Tubifex tubifex Brojna

Gastropoda Malobrojna(1 jed.)

Chironomida Brojna (15 jed.) ZOOPLANKTON

Rotatoria

Kellicottia longispina Brojna Brojna Brojna Brojna

Asplanchna sp. Keratela quadrata Conochilus volvox

Copepoda Cyclops strennus Brojna

Brojna

Eucyclops serrulatus

Cladocera

Daphnia longispina Brojne Brojne Rijetka Rijetka

Alona sp. Chydorus sp. Syda cristalina

RIBE

Fam.Salmonidae Salmo labrax m. fario (pot.pastrmka)

Brojna HD (Appendix II)

Salvelinus salvelinus (jez. zlatovčica)

Brojna

Oncorhynchus mykiss (kalif. pastrmka)

Brojna

RAKOVI

Fam. Astacidae

Astacus astacus (potočni rak)

Introdukovana vrsta

HD (Appendix V)BERN (Appendix III) IUCN (VU)

Austropotamobius torrentium (rak kamenjar)

Introdukovana vrsta

HD (Appendix II i V)BERN (Appendix III) IUCN (VU)

Tabela 33. Pregled vrsta u Vražjem jezeru sa statusom zaštite (legenda: HD – vrsta prisutna u appendixima Habitat Direktive (Council Directive 92/43/EEC); BERN – prisutna na appendixima

Bernske konvencije (Bern Convention,1979); IUCN (VU)-osetljiv (visok rizik od ugrozavanja) Ekonomski značaj Salvelinus salvelinus (jez. zlatovčica) Je introdukovana vrsta i koristiti se u sporskom ribolovu. Naseljava čistu vodu, bogatu kiseonikom. Hrani se uglavnom bentosom, a krupnije jedinke i ribom. Dostiže starost oko 15 godina i može da poraste do 2 kg težine. Vrsta Astacus astacus (plemeniti ili riječni rak) predstavlja vrstu koja se izlovljavala iz vodenih ekosistema Crne Gore Ocjena stanja područja: Jezerska zlatovčica (Salvelinus salvelinus) nije autohtona vrsta u Vražjem jezeru što znači da je unešena posredstvom čovjeka. U cilju zaštite autohtone faune riba tj. potočne pastrmke poželjno je zabraniti dalje unošenje alohtonih vrsta odnosno navedene jezerske zlatovčice. Eutrofikacija jezera usled smanjenog kapaciteta vode se javlja kao značajan ugrožavajući faktor što je na Vražjem jezeru umjereno izraženo. Voda ovog jezera je bakteriološki i hemijski čista jer u


strana 136

okolini nema zagađivača. Međutim, lako pristupačno za motorna vozila Vražje jezero može biti izloženo većem zagađivanju od strane nesavjesnih motorizovanih turista koji prilikom boravka na Žabljaku odlaze na jezero i tu peru automobile. Ovu pojavu treba što prije spriječiti. Ocjena uticaja evidentiranih aktivnosti na područje dati po modelu: A – veliki uticaj; B srednji uticaj; C – mali uticaj.

Eutrofikacija jezera - B Poribljavanje jezera alohtonim vrstama–C

Predlog mjera zaštite ili mjera za popravljanje stanja Potrebno je uraditi ribarsku osnovu ovog jezera, i dobiti kvalitativno-kvantitativni sastav ribljih populacija. Imajući u vidu da poribljavanje alohtonim vrstama negativno utiče na ostali živi svijet npr. autohtone vrste kao i za slatkovodne rakove.Vražje jezero je interesantno za turiste i sportske ribolovce pa se može razviti u dobro posjećen turistički punkt. ZMINIČKO JEZERO Krušnik (1987) navodi za okolinu ovog jezera i vrste grupe Trichoptera , Limnephilus rhombicus (L) i Athripsodes aterrimus čije larve žive u vodi. Stanković (1975). Geografije jezera Rezultati U obalnom dijelu jezera fauna dna je zastupljena populacijama vrsta iz grupe Amphipoda, Gastropoda, Hirudinea, larvi Trichoptera Dok u dijelu jezera gdje je muljevito dno, fauna dna zastupljena je larvama Chironomidae i Oligochaetae. Veliki dio faune ovog jezera je široko rasprostranjena u većini planinskih jezera u Crnoj Gori. Klimatski i ekološki uslovi u jezeru tokom zimskog perioda su veoma nepovoljni što uslovljava da fauna dna nije brojna i ne obezbjeđuje dovoljno hrane za egzistenciju riba. U Zminičkom jezeru vršena su permanentna poribljavanja ali zbog nepovoljnih uslova, kao i izlovljavanja došlo je do izčezavanja riba. Tipičan primjer je sa vrstom bijeli amur (Ctenopharyngedon idella), koja je do skoro bila prisutna u jezeru ali zbog nepovoljnih uslova ova vrsta je izčezla. Najbrojnije vrste zooplanktona su: Asplanchna priodonta, Polyarthra sp., Keratella cochlearis, Daphnia longispina (Cladocera) i Acanthodiaptomus denticornis (Copepoda). Zooplanktonska zajednica predstavljena je uglavnom vrstama koji su oligosaprobionti, mada ima i betamezosaprobionata, što nam ukazuje da jezero pripada oligotrofnom tipu jezera. Registrovane vrste, kao bioindikatori ukazuju da su vode ovog područja uglavnom čiste i da ih kao takve treba zaštiti od zagađenja i drugih oblika ugrožavanja (Petković, St. (1984):


Latinski naziv vrste (narodni naziv

vrste)



BENTOS


strana 137

Amphipodae Gamarus lacustris Gastropodae Lymnaea stagnalis Hirudinea Trichoptera(larve)

Chironomidae Oligochaetae Nais pardalis ZOOPLANKTON

Rotatoria

Keratela quadrata

Brojna Brojna Brojna

Polyarthra sp. Asplanchna priodonta.

Keratela cochlearis Nothola labris Malobrojna Kellicottia longispina Malobrojna Keratela valga Malobrojna

Copepoda Eucyclops sp.

Brojna

Acanthodiaptomus denticornis

Cladocera Daphnia longispina Brojna

Malobrojna

Alona sp.

RIBE

Salmonidae Salmo truta m. fario (potočna pastrmka)

Brojna HD (Appendix II)

Ctenopharyngedon idella (bijeli amur)

Introdukovana ali nije opstala

Carasius auritus (karaš)

Brojna Introdukovana

Tabela 34. Pregled vrsta u Zminičkom jezeru sa statusom zaštite (legenda: HD – vrsta prisutna u appendixima Habitat Direktive (Council Directive 92/43/EEC);

Ocjena stanja područja: U pogledu turističke valorizacije i prezentacije jezera na Sinjajevini Zminičko jezero se posmatra kao dio turističke ponude Durmitora. Zminičko jezero je glavno pojilo za stoku koja se tokom ljeta napasa u njegovoj okolini. Po tome je značajno za dalji razvoj stočarstva. Mora se zaštititi od zasipanja i iščezavanja. Sprečavanje erozije i saniranje bujične pritoke, glavni su zadaci na planu očuvanja ovog jezera Ocjena uticaja evidentiranih aktivnosti na područje dati po modelu: A – veliki uticaj; B srednji uticaj; C – mali uticaj.

Eutrofikacija - C Poribljavanje - C Erozije i saniranje bujične pritoke - B


strana 138

Predlog mjera zaštite ili mjera za popravljanje stanja Da se zabrani poribljavanje,sa alohtonim vrstama i na taj način će se stvoriti uslovi za obnavljanjem njegove biocenoze i povratak nekih izčezlih vrsta kroz proces poribljavanja. Da bi se jezero racionalno i zakonski moglo iskorišćavati potrebno je uraditi ribarsku osnovu. Zaštita i unaprijeđenje jezera, Saniranje erozije primjenom bioloških mjera. Isključivo koristiti prirodni materija za izgradnju klupa za odmor, nadstriješnica, stolova, vidikovaca, mostića, putokaza, ložišta i ognjišta za pripremu hrane i drugo. Zaštita biodiverziteta kao cjeline. Stabilnost i trajnost ekosistema. Eliminisati ili ograničiti zagađenje voda, zemljišta i vazduha do nivoa koji neće ugroziti prirodne osobine i onemogućiti njihovo korištenje u skladu s namjenom. Propisno lociranje i održavanje odlagališta stajskog đubriva iz većih ili manjih staja, u privatnom vlasništvu. RIJEKE U ovom izvještaju se navode najvažnije rijeke koje teku Sinjajevinom, i koje se u Taru ulijevaju sa njene lijeve strane. To su: Plašnica, Štitarica i Ravnjak (Bistrica). Još prvi ispitivači zapazili su da je karstifikacija ovdje bila vrlo intenzivna i da je išla u korak s riječnom erozijom. Udubljivanjem njihovih dolina, imalo je za posljedicu poniranje vode sa površine platoa Sinjajevine u njenu unutrašnjost. Poniranje vode u unutrašnjost planine imalo je bitnog uticaja i na stvaranje oblika reljefa na platou vrtača, i uvala prije svih. Ipak karsnoj eroziji Sinjajevine odoljeli su naprijed pomenuti vodotoci, iako su njihove doline prošle kroz sve faze svoje duge hidrološke evolucije. Količina vode ovih rijeka ni približno ne odgovara njihovim kanjonskim dolinama (Lipovac, 1987) Materijal i metode rada Istraživanja su obuhvatala: terenski dio, tj odlazak na teren i uzimanje uzoraka, Istraživanje populacije slatkovodnih rakova vršena su noću, postavljanjem vrša u virove rijeke. Ribe su navedene literaturno, na osnovu informacija od ribolovaca, kao i analizirane pojedine vrste nadjene u vršama. Datumi terenskih istraživanja: 30. septembar i 09. oktobar 2015 (Rijeka Plašnica) 29. septembar 2015. god. (Rijeka Štitarica) 28. septembar i 16. oktobar 2015 (Rijeka Ravnjak (Bistrica)(Lipovac,1987)) RIJEKA PLAŠNICA Rijeka Plašnica je lijeva pritoka rijeke Tare, nastaje spajanjem nekoliko manjih potoka koji izviru ispod planine Sinjajevina. Na putu do ušća u Taru prolazi kroz selo Lipovo, Blatina i Drijenjak. U gornjem toku je prilično nepristupačna obrasla vrbama i jovama. Na nekim mjestima rijeka usporava i pravi velike i mirne virove. U donjem dijelu toka na nekih 3 km od ušća u Taru postaje pristupačna, smjenjuju se virovi i brzaci. Ima stabilan vodostaj tokom cijele godine, i dobar kvalitet vode.


strana 139

Rezultati Stanovnici ove rijeke su Salmo truta m. fario (potočna pastrmka) i Thymallis thymallis (lipljen). Od decapodnih rakova nađena je vrsta Austropotamobius torrentium (rak kamenjar). Kako rijeka Plašnica ima odličan uliv u Taru, koji je pogodan za ulazak ribe iz Tare. U vrijeme mrijesta je u rijeci Plašnici moguće naći matične ribe koji čim se mrijest završi napuštaju Plašnicu i vraćaju se u Taru. Rak kamenjar (Austropotamobius torrentium (Karaman, 1976) je takođe iz rijeke Tare došao u rijeku Plašnicu.





RIBE

Fam.Salmonidae Salmo labrax m. fario (potočna pastrmka)

Brojna vrsta trend pozitivan

HD (Appendix II)

Thymallis thymallis (lipljen)

Brojna HD (Appendix V)BERN (Appendix III)

RAKOVI

Fam. Astacidae Austropotamobius torrentium (rak kamenjar)

Brojan HD (Appendix II i V)BERN (Appendix III) IUCN (VU)

Tabela 35. Pregled vrsta u rijeci Plašnici sa statusom zaštite (legenda: HD – vrsta prisutna u appendixima Habitat Direktive (Council Directive 92/43/EEC); BERN – prisutna na appendixima

Bernske konvencije (Bern Convention, 1979); IUCN (VU)-osetljiv (visok rizik od ugrozavanja) Ekonomski značaj Thymallis thymallis (lipljen) - koristi se u sporskom ribolovu. Naseljava rijeke sa čistom dubokom i hladnom vodom. Hrani se uglavnom larvama insekata i sitnim beskičmenjacima. Najčešće poraste do 1 kg težine. Nije grabljiva vrsta i ne hrani se drugim vrstama riba. Salmo labrax m. fario (potočna pastrmka) Preko dana se obično sakriva pod kamenje. Vrlo je cijenjena u sportskom ribolovu. Ocjena stanja područja - pritisci Na istraživanom području rijeke mogli su se registrovati veoma očuvani habitati i mali nivo antropogenog uticaja:

Krivolov - C Odlaganje smeća -C Sječa šume -B

Ocjena uticaja evidentiranih aktivnosti na područje dati po modelu: A – veliki uticaj; B srednji uticaj; C – mali uticaj.


strana 140

Predlog mjera zaštite ili mjera za popravljanje stanja Obaviti detaljna istraživanja riba i rakova ovih voda, spriječiti uklanjanje priobalnog drveća na ovom prostoru jer uzrokuje uništavanje skloništa riječnim rakovima. Naime, dnevna svijetlost ih tjera iz prirodnih skloništa što ih dodatno ugrožava. Ribarstvo može biti od značaja na području Donjeg Lipova, na rijeci Plašnici izgradnjom 2 ribnjaka kapaciteta do 10 t. Mjere zaštite obuhvataju:

Regulaciju obala (u cilju sprječavanja erozije) Pejzažno uređenje obala (formiranje zona sa bogatim zelenilom), Uklanjanje smeća i otpadam, održavanje čistoće obala, uz kontrolu sprovođenja

zabrane bacanja otpada van za tu svrhu propisanih mjesta Izgradnju kanalizacije i njeno povezivanje na gradski sistem kanalizacije otpadnih

voda. RIJEKA ŠTITARICA Štitarička rijeka je lijeva pritoka rijeke Tare. Ona je usijecajući se, otkrila nepropustivu podlogu građenu od škriljaca i eruptivnih izdanaka. Ovo se dobro zapaža u srednjem dijelu njene kanjonske i strmo podložne doline. Izvire ispod krečnjačkih odsjeka Javorove glave. Teče kroz selo Štitaricu i uliva se u Taru nedaleko od sela Podbišća. Rezultati



Brojnost

Nacionalni status zastite


RIBE

Fam.Salmonidae Salmo labrax m. fario (potočna pastrmka)

Brojna vrsta trend pozitivan

HD (Appendix II)

Thymallis thymallis (lipljen)

Brojna HD (Appendix V)BERN (Appendix III)

Oncorhynchus mykiss (kaliforniska pastrmka)

Brojnadospjela iz ribnjaka

Tabela 36. Pregled vrsta u rijeci Štitarica sa statom zaštite (legenda: HD – vrsta prisutna u appendixima Habitat Direktive (Council Directive 92/43/EEC); BERN – prisutna na appendixima

Bernske konvencije (Bern Convention, 1979) Ekonomski značaj Thymallis thymallis - (lipljen) za sporski ribolov. Naseljava rijeke sa čistom dubokom i hladnom vodom. Hrani se uglavnom larvama insekata i sitnim beskičmenjacima. Najčešće poraste do 1 kg težine. Nije grabljiva vrsta i ne hrani se drugim vrstama riba).


strana 141

Salmo labrax m. fario (potočna pastrmka) Preko dana se obično sakriva pod kamenje.Vrlo je cinjena u sportskom ribolovu. Ocjena stanja područja - pritisci Posebno je ugrožena Štitarička rijeka, usljed spiranja nataloženih čestica prašine porijeklom iz procesa prerade tehničko-građevinskog kamena u pogonu asfaltne baze u Štitarici. Površinski i dubinski oblici fluvijalne erozije (brazde, jaruge, vododerine) izraženi su i u gornjem toku slivnog područja Štitaričke rijeke; erozioni procesi takođe su razvijeni na strmim terenima koja prate čitav tok Tare na cijelom njegovom toku, od ušća Štitarice, pa nizvodno, u pravcu Dobrilovine (pritoke: Borovički potok, Juškovića potok , Fuštića potok, Vučji potok, Bistrica i dr.). Takođe je zabilježen negativni uticaj, bacanje otpada iz okolnih domaćinstava i njegovog nagomilavanja. Štitariĉka rijeka predstavljaja istovremeno i hidro potencijal za izgradnju mini hidrocentrala kao i potencijal za izgradnju fabrika pijaće vode Zbog strmog korita rijeka snosi veliku količinu materijala taložeći ga u srednjem dijelu korita usljed čega se izliva i mijenja tok kroz selo Štitaricu. Erozivni procesi su izraženi i na strmim terenima koji prate tok Tare od ušća Štitaričke rijeke pa nizvodno do Dobrilovine Ocjena uticaja evidentiranih aktivnosti na područje dati po modelu: A – veliki uticaj; B srednji uticaj; C – mali uticaj.

Asfaltna baza (spiranja nataloženih čestica) - A Bacanje otpada - B Erozija - B


Obaviti detaljna istraživanja riba i rakova ovih voda Spriječiti sječu šuma na ovom prostoru jer sječa uzrokuje uništavanje njihovih

staništa usled erozije. U zonama užih slivnih područja vodoizvorišta zabrana svih intervencije koje bi

mogle uticati na vodni režim i kvalitet voda, očuvanje postojeće drvenaste vegetacijeuz rijeke i potoke

Neophodno je preduzeti i mjere zaštite kraških vrela i izvorišta rijeka. Propisno lociranje i održavanje odlagališta stajskog đubriva iz većih ili manjih staja, u privatnom vlasništvu.

RIJEKA RAVNJAK (BISTRICA) Rezultati


Latinski naziv vrste (narodni naziv

(brojnost) Nacionalni status zastite


RIBE


strana 142

Fam. Salmonidae Salmo labrax m. fario (potočna pastrmka)

Brojna vrsta

HD (Appendix II)

Oncorhynchus mykiss (kaliforniska pastrmka)

Brojnadospjela iz ribnjaka

Tabela 37. Pregled vrsta u rijeci Bistrici sa statusom zaštite (legenda: HD – vrsta prisutna u appendixima Habitat Direktive (Council Directive 92/43/EEC)

Ekonomski značaj Salmo labrax m fario (potočna pastrmka Preko dana se obično sakriva pod kamenje.Vrlo je cinjena u sportskom ribolovu. Ocjena stanja područja - pritisci Sa lijeve strane rijeke Bistrice gdje se uliva rijeka Ljevak na kojoj se trenutno nalazi ribnjak kalifornijske pastrmke a planirana je i izgradnja mini hidroelektrane. Provjerom prostornog položaja mini-hidroelektrane Ljevak, konstatovali smo da se ista nalazi u transition area (odgovara 3-ćoj zoni zaštite) zaštićenog prirodnog dobra Svjetski Rezervat biosfere “Bazen rijeke Tare”. Ocjena uticaja evidentiranih aktivnosti na područje dati po modelu: A – veliki uticaj; B srednji uticaj; C – mali uticaj.

Deponije otpada – C Izgradnja mini hidroelektrane -B


Pošumljavanje goleti neplodnih zemljišta, bujičnih i neobraslih zemljišta radi usporavanja površinskog (pa i podzemnog) oticanja voda i smirivanja erozionih i denudacijskih procesa;

Zaštita u kojoj se zabranjuje izgradnja objekata koji nisu namijenjeni vodozahvatu, kao i obrada poljoprivrednog zemljišta uz korišćenje đubriva;

Stvaranje infrastrukturnih uslova kao i propagandnim materijalom ovaj kraj mogao bi postati nosilac razvoja opštine Mojkovac.

Rijeka Ravnjak(Bistrica) budući logor za polazak na raftin ture ima sve predispozicije da postane turistiĉka atrakcija.


strana 143

4.3 KARAKTERIZACIJA PREDJELA

Uvod Evropska konvencija o predjelima je prvi internacionalni ugovor koji se bavi zaštitom, planiranjem i upravljanjem svim vrstama evropskih predjela. Tim dokumentom je predio u Evropskom prostoru određen kao značajan dio javnih interesa na kulturnom, ekološkom, i društvenom području i istovremeno je resurs za privrednu djelatnost (Evropska konvencija o predjelima, Firenca 2000). Evropsku konvenciju o predjelima je do sada potpisalo i ratifikovalo 37 država, među kojima je i Crna Gora (Zakon o ratifikaciji konvencije o evropskim predjelima (Sl. list CG, br. 48/08). Države potpisnice se obavezuju da će predjele zakonom „priznati kao bitan dio čovjekovog okruženja, izraz raznolikosti zajedničke kulturne i prirodne baštine i kao temelj indentiteta područja“. Glavni ciljevi Konvencije su da promoviše zaštitu, upravljanje i planiranje predjela na principima održivog razvoja, i da organizuje evropsku kooperaciju o pitanjima predjela. Crna Gora, kao država potpisnica se, između ostalog, obavezala na:

Prаvno priznаvаnje predjelа kаo suštinski bitne komponente okoline u kojoj ljudi žive, kаo izrаzа raznolikosti njihovog zаjedničkog kulturnog, ekološkog i društveno-ekonomskog nаsljeđа i kаo temeljа lokаlnog identitetа;

Identifikaciju i procjenu predjela, analizu njihovih karakteristika i uzroka mijenjanja, procijenu kvaliteta predjela vodeći računa o posebnim vrijednostima koje im pridaje stanovništvo i definisanje kvaliteta predjela uz saradnju javnosti;

Monitoring promjenа, procjenu efekаtа polititikа, moguće redefinisаnje izborа. Zaštita predjela znači djelovanje, u cilju zaštite i održavanja značajnih ili karakterističnih obilježja takvog predjela, što se opravdava njegovom vrijednošću kao baštine, a koja je proizašla iz prirodne konfiguracije i/ili ljudske aktivnosti (Evropska konvencija o predjelima). Upravljanje predjelima znači djelovanje, sa stanovišta održivog razvoja, radi osiguranja redovne brige o predjelima, s ciljem vođenja i usklađivanja promjena nastalih usljed socijalnih, ekonomskih procesa i procesa u životnoj sredini (Evropska konvencija o predjelima). Planiranje predjela znači djelovanje usmjereno na budućnost, s ciljem unapređenja, obnove ili stvaranja predjela (Evropska konvencija o predjelima).


strana 144

Prostornim Planom Crne Gore do 2020. planirano je formiranje regionalnog parka "Sinjajevina". Postojeća zakonodavna regulativa Crne Gore kojom su regulisana pitanja zaštite predjela: - Zakon o ratifikaciji konvencije o evropskim predjelima (Sl. list CG, br. 48/08) koja određuje opšte principe zaštite, upravljanja i planiranja predjela. - Zakon o zaštiti životne sredine (Sl. list CG, br. 48/08) definiše ciljeve i principe očuvanja pejzažne raznovrsnosti, zaštite i obnavljanja kulturnih i estetskih vrijednosti pejzaža i principe očuvanja prirodnih resursa u koje se ubrajaju i predjeli. - Zakon o zaštiti prirode (Sl. list CG 62/13) definiše pojam predjela i predione raznovrsnosti, definiše zaštitu predjela, predio izuzetnih odlika, prepoznaje pejzažne vrijednosti i aktivnosti sa specifičnim rasporedom ekosistema pri razvrstavanju zaštićenih prirodnih dobara u kategorije. Definiše plan upravljanja, uslove korišćenja, monitoring i sadržinu strategije zaštite prirode. - Zakon o zaštiti kulturnih dobara (Sl. list CG, br. 49/10) predviđa zaštitu kulturnog pejzaža kao jednu od vrsta kulturnih dobara. - Zakon o strateškoj procjeni uticaja na životnu sredinu (Sl. list CG, br. 59/11) - strateška procjena potrebno je da sadrži i procjenu uticaja na pejzaž. - Zakon o procjeni uticaja na životnu sredinu (Sl. List br. 80/2005) - studija uticaja na životnu sredinu treba da sadrži informacije o indirektnom ili direktnom uticaju planiranog objekta na pejzaž. - Zakon o šumama (Sl. list CG, br. 74/10, 40/11). Šume i šumskа zemljištа, kаo dobrа od opšteg interesа, uživаju posebnu zаštitu i značaj očuvаnja biološke i pejzаžne rаznovrsnosti. Metodologija Da bi se dobila detaljna slika područja, izvršena je karakterizacija predjela u skladu sa savremenim trendovima u ovoj oblasti. Karakterizacija predjela ima za cilj da ukaže na značaj predjela Sinjajevine kao dijela nacionalnog predionog naslijeđa. Takođe, predstavlja važan instrument za utvrđivanje smjernica za zaštitu, planiranje i upravljenje identifikovanih predjela u skladu sa principima održivog razvoja. Tipološka klasifikacija predjela bazirana je na identifikaciji tipova karaktera predjela i područja karaktera predjela, odnosno na njihovoj klasifikaciji, kartiranju i opisu specifičnih karaktera. Karakter predjela je dosljedna i jasna šema predionih elemenata koji predio čini prepoznatljivim i drugačijim u odnosu na ostale predjele, dok su područja karaktera predjela pojedinačna, jedinstvena područja određenog tipa predjela koja dijele opšte karakteristike sa područjima istog tipa ali imaju svoj sopstveni karakter i identitet. S pobzirom da je predio "određeno područje, viđeno ljudskim okom, čije su karakteristike rezultat međusobnog djelovanja prirodnih i/ili ljudskih faktora" (Evropska konvencija o predjelima), karakterizacija predjela je bazirana na prirodnim (geologija, reljef, zemljište, voda, vegetacija) i kulturno-sociološkim faktorima (način korišćenja zemljišta, naselja i istorijski faktori) koji su nosioci detaljnih informacija o tipovima/područjima karaktera predjela.


strana 145

Faza karakterizacije se sastojala iz kabinetskog rada (1. korišćenje relevantne informacione osnove - planska dokumentacija, studije i drugi literaturni radovi koji se bave geologijom, geomorfologijom, hidrologijom, pedologijom, kulturnom baštinom, zaštitom prirode kao i različite tematske karte i ortofoto snimci; 2. obrada podataka) i terenskog rada (terenska provjera podataka, prikupljane podataka o predionim elementima, estetskim i vizuelnim aspektima prostora kao i o stanju i degradaciji prostora). U izradi ove studije za identifikovanje tipova/karaktera predjela primijenjena je međunarodno prihvaćena metodologija ocjene karaktera predjela (Landscape Character Assessment). Ulazni podaci koji su korišćeni za izradu studije:

topografske karte u razmjeri 1:25000 orto foto karte vegetacijska karta Crne Gore karta šumskih zajednica Crne Gore karta korišćenja zemljišta (Corine Land Cover) karte iz prostorno planske dokumentacije Opština: Kolašin, Mojkovac, Žabljak i

Šavnik karta Zaštita prirodne i kulturne baštine: projekcija (PP Crne Gore do 2020).

Korišćenjem GIS softvera kartografski podaci su georeferencirani i preklopljeni sa ostalim bazom podataka i izvršena je njihova analiza. Kriterijumi na osnovu kojih je izvršeno kartiranje predjela su: klimatske karakteristike, geomorfološke karakteristike, pedološke karaktersitike, hidrološke karaktersitike, vegetacija i antropogeni uticaji. Karakterizacija predjela Crne Gore (Izvod) Za potrebe Prostornog plana Crne Gore izvršena je pejzažna regionalizacija prostora Crne Gore. Na osnovu prirodnih karakteristika prostora (geomorfološke, hidrološke, klimatske, vegetacijske) i posljedica različitih ljudskih aktivnosti kroz vrijeme (način korišćenja zemljišta, urbanizacija, kulturna baština), izdvojeno je 21 osnovnih pejzažnih jedinica11. Geografsko područje Sinjajevine pripada pejzažnoj jedinici Durmitor i Sinjajevina. Po mnogim karakteristikama ovo je jedan od najtipičnijih i najkompleksnijih prostora Dinarida. Raznovrstan i vrlo složen geološki sastav i građa terena, uslovili su izrazitu dinamičnost reljefa u kojem se izdvajaju masiv Durmitora, Sinjajevina, Prošćenske planine, Lisac, Obzir, Jezerska površ, Malocrnogorski plato, kanjoni Tare, Drage, Komarnice i Sušice.

11 Sektorska studija 4.3. Prirodne i pejzažne vrijednosti i zaštita prirode u Crnoj Gori (Univerzitet Crne Gore i Republički zavod za urbanizam i projektovanje Podgorica, 2005)


strana 146

Prema studiji Mapiranje i tipologija predjela Crne Gore12, predjeli Crne Gore su svrstani u pet regiona. Istraživano područje Sinjajevine nalazi se u sljedećim regionima: Predjeli kanjona i visoravni centralnog regiona i Predjeli planina i dolinskih rijeka sjevernog regiona.

12 Republički zavod za urbanizam i projektovanje AD Podgorica, 2015.


strana 147

Slika 19. Karakterizacija predjela istraživanog područja (Izvod iz Sektorske studije)

Analiza predjela Sinjajevine Zemljišni pokrivač

Jedan od bitnih pokazatelja strukturnih obilježja prostora je analiza zemljišnog pokrivača odnosno korišćenja zemljišta prema metodologiji Corine Land Cover.

Slika 20. Zemljišni pokrivač Sinjajevine (Corine Land Cover)


strana 148

Tabela 38. Zastupljenost tipova zemljišnog pokrivača u strukturi predjela Stvorene strukture

Predio je neizgrađen, očuvan od antropogenog uticaja u svom prirodnom izgledu. Obodom površi smještena su manja sela, razbijene struktura, skladno uklopljena u predio sa karakterističnom autohtonom arhitekturom. Sliku područja upotpunjuju brojni tradicionalni stočarski katuni na pašnjačkoj površi. Nastanak i razvoj seoskih naselja kao i katuna u planinskoj zoni vezani su za lokaciju izvora, potoka i planinskih rijeka.

Corine Land Cover površina ha površina % Pašnjaci 193,44 0,30 Predio za poljoprivredu pod prirodnom vegetacijom

6636,68 9,20

Četinarske šume 7251,45 10,80 Mješovite šume 5395,83 4,50 Listopadne šume 12410,35 17,22 Žbunaste i/ili zeljaste biljne zajednice 15625,48 22,10 Prirodni travnati predjeli 16729,03 24,90 Otvoreni prostori sa malo ili ni malo vegetacije

7628,16 10,60

Gola stijena 153,35 0,30 Industrijske ili komercijalne jedinice 50,80 0,07 Deponija 5,22 0,01

72079,79 100,00


strana 149

Slika 21. Stvorene strukture


strana 150

Primjeri antropogenih uticaja (Slike: 15 – 26) SELA

Slika 22. Planinsko selo

Slika 23. Tipična planinska kuća

Slika 24. Neprimjerena gradnja

KATUNI

Slika 25. Katun Slika 26. Tipičana koliba na katunu

Slika 27. Bistjerna

SPOMENICI KULTURE

Slika 28. Crkva Ružica –

Okrugljak

Slika 29. Crkva Arhiđakona

Stefana

Slika 30. Kameni stećci


strana 151

PRITISCI

Slika 31. Eksploatacija kamena

Slika 32. Eksploatacija šuma

Slika 33. Zapušteni

objekat

Prirodna baština

Slika 34. Prirodna dobra


strana 152

U istraživanom području nalaze se prirodna dobra koja su prepoznata kao značajna i u cilju očuvanja stavljena pod zaštitu na osnovu primjene domaćih i međunarodnih propisa. Slivna dolina rijeke Tare, od izvorišta do ušća, je uvrštena u mrežu svjetskih rezervat biosfere (Program "Čovjek i biosfera" - M&B, UNESCO), dok je njen kanjonski dio od ušća Bistrice (Gostilovina) sastavni dio Nacionalnog parka "Durmitor". Područje Sinjajevine nalazi se na trasi velikog regionalnog biokoridora "Dinarski luk" (biokoridor Jugoistočnih Dinarskih planina koji se proteže od Alpa do Prokletija i Sarp-Pindor masiva), dok se istočnom i južnom granicom naslanja na nacionalni biokoridor utvrđen u pravcu Orijen - Pusti Lisac - Maganik - Sinjajevina - Kovren kojim se povezuju postojeća i planirana zaštićena područja prirode. Prostornim Planom Crne Gore do 2020, kojim je data projekcija nacionalne mreže zaštićenih područja prirode, planirano je formiranje regionalnog parka "Sinjajevina". Sinjajevina se odlikuje se bogatstvom biljnih i životinjskih vrsta, a njeni ogranci su prepoznati kao područje od međunarodnog značaja za biljke (IPA područje - Important Plant Areas) i EMERALD područje (Babji zub, Gradište). Na njoj se nalazi preko šest vrhova iznad 2000 m pa se može svrstati među visoke planine Crne Gore. Najviši vrhovi Sinjajevine su: Babji Zub (2277 m), Vranova Glava (2215 m), Jablanov Vrh (2203 m), Gradište (2174 m), Sto (2172 m), Savina greda (2101 m), Veliki Pećarac (2042 m), Veliki Starac (2022 m), Babin vrh (2013 m), Bavan (1993 m), Crni Vrh (1964 m), Sto (1959 m), Umovi (1945 m), Mali Pećarac (1944 m), Korman (1923 m), Mali Starac (1921 m) i Kazani (1864 m). Sa ovih grebena otvaraju se prostrani vidici na površ Sinjajevine, kanjonske doline, susjedne grebene i udaljene planinske masive. Sa sjeveroistočne strane je oivičena kanjonom Tare, a sa jugozapadne strane kanjonom Morače. Na sjeverozapadnoj strani su kanjoni Tušinje i Bukovice. Sa jugoistoka iz pravca Kolašina u nju se uvlači i zasjeca je dugačka dolina Donjeg i Gornjeg Lipova kroz koju teče Plašnica pritoka Tare. Ljepotu Sinjajevine obogaćuju planinska jezera. Najveće je Zabojsko jezero (dužine 265 m, široko 165 m) koje se nalazi na domak kanjona Tare. Zminičko (dugačko 230 m, široko 120 m), Riblje i Vražje jezero nalaze se na granici Sinjajevine i Durmitora. Karakterizacija predjela Sinjajevine Na istraživanom području Sinjajevine izdvojeni su sljedeći tipovi i područja karaktera predjela: Tip 1 - Predio visokoplaninskih grebena Tip 2 - Planinski predio

2.1 - Područje Šaranaca 2.2 - Područje Štitarice 2.3 - Područje Bukovice i Uskoka Tip 3 - Predio površi


strana 153

Tip 4 - Predio planinskih rijeka. 4.1 - Kanjon Tare sa dolinom Bistrice 4.2 - Dolina rijeke Plašnice 4.3 - Dolina rijeke Bukovice i Tušine

Slika 35. Karakterizacija predjela: tipovi i područja karaktera predjela


strana 154

U navedenim predjelima, koji su dio nacionalnog predionog naslijeđa, reflektuju se prirodne vrijednosti podrčja, veza sa prošlošću, kao i određene promjene nastale kao rezultat antropogenih uticaja i različitih načina korišćenja prostora. Zastupljnost više tipova i područja različitog karaktera u vidnom polju odražava se ne samo na bogatstvo sadržaja već i na vizuelni i funkcionalni kvalitet, kao i na kvalitet panoramskog doživljaja prostora.

Slika 36. Karakterizacija predjela - veza sa tipologijom predjela Crne Gore


strana 155

Tip 1 - PREDIO VISOKOPLANINSKIH GREBENA

KLJUČNE KARAKTERISTIKE: Oštra visokoplaninska, subalpska klima. Visoki planinski grebeni koji se uzdižu na južnoj i jugozapadnoj strani Sinjajevine, dobro

ograničeni dubokim dolinama Tare, Plašnice, Bukovice, Tušine i Morače. Zaseban planinski masiv se sa sjeverne strane spaja sa platoom Sinjajevine, a nižim

prevojem Semolj jasno je razgraničen od Lole i Moračkih planina. Impozantni stjenoviti grebeni sa dramatičnim vrhovima među kojim su najviši: Babji

zub (Torna, 2277 m), Vranova glava (2215 mnm), Gradište (2174 m), Sto (2172 m), Savina greda (2101 m), Šupljača (2071 m), Crvena greda (2051 m), Bavan (1993 m), Crni vrh (1964 m), Sto (1959 m), Umovi (1945 m), Kazani (1864 m). Impresivan vidik sa Babjeg zuba na sjeveroistočnu stranu Kape Moračke (2227 m), zatim

na ledničke cirkove i zupčaste rubove okolnih grebena Sinjajevine, zaravnjenu gromadu Gradišta i Jablanovog vrha, dugu ledničku dolinu Plašnice, a u daljini na nepreglednu površ Sinjajevine sa Durmitorom u zaleđu. Panoramu sa vrha dopunjuje i pogled na masiv Maganika, kao i na impresivne Komove, Prokletije i prostranu Bjelasicu. Atraktvni alpinistički usponi. Ova planinska jedinica pretežno je izgrađena od trijaskih i jurskih krečnjaka i u

morfološkoj strukturi ima dominantne kraške i glacijalne oblike reljefa. Dominantne su šume bukve (Fagetum montanum) i šume munike (Pinetum heldreichii).

Šume munike na Gradištu i pojedinačna velelepna stabla ovog subendemičnog bora na Babjem zubu su najreprezentativnije na teritoriji Crne Gore. Vegetacija u pukotinama stijena je bogata endemičnim vrstama. Grebeni su prepoznati kao područje od međunarodnog značaja za biljke (IPA područje -

Important Plant Areas) i EMERALD područje (Babji zub, Gradište).


strana 156

Sastojine i pojedinačna stabla munike prekidaju pojas kamenjara i listopadne vegetacije stvarajući kontrastne prostorne forme i doprinose vizuelnoj dinamičnosti predjela. Neizgrađen i nenaseljen predio visokog stepena prirodnosti.

Potencijali: Naučno-istraživački rad, zaštita prirode, ekološka promocija, turizam (alpinizam, planinarenje, paraglajding i sl.) Pritisci: Prekoračenje ekološkog praga tolerancije ekosistema i infrastrukturno opremanje.

Slika 37. Pogled na Tornu i Gradište Slika 38. Visokoplaninski grebeni (put prema Gradištu)

Slika 39. Zemljišni pokrivač Predjela visokoplaninskih grebena


strana 157

Tabela 39. Zastupljenost tipova zemljišnog pokrivača u strukturi predjela

Corine Land Cover površina ha površina % Predio za poljoprivredu pod prirodnom vegetacijom

15,25 0,43

Mješovite šume 32,20 1,00 Listopadne šume 467,87 13,00 Žbunaste i/ili zeljaste biljne zajednice 835,82 23,00 Prirodni travnati predjeli 695,73 20,00 Otvoreni prostori sa malo ili ni malo vegetacije

1386,10 38,57

Gola stijena 153,35 4,00 3586,32 100,00


strana 158

Tip 2 - PLANINSKI PREDIO

KLJUČNE KARAKTERISTIKE: Umjereno hladna klima sa toplim ljetom (1000 - 1500 mnv) i umjereno hladna i vlažna

klima sa svježiim ljetom (preko 1500 mnv). Matricu predjela čine kompaktni šumski kompleksi koji utiču na njegovo sveukupno

funkcionisanje. Šumska vegetacija zauzima oko 75% prostora. Kontinuirani šumski kompleksi penju se do 1600 mnv i prate konfiguraciju terena. Predioni obrazac nastaje smjenjivanjem četinarskih, mješovitih i listopadnih šuma. Šumska vegetacija daje karakterističan pečat prostoru i obezbjeđuju njegovu

živopisnost tokom cijele godine. Dominantne su šume bukve (Fagetum montanum), šume graba i cera (Querco-Carpinetum), mješovite šume jele i bukve (Abieto-Fagetum), šume smrče i jele (Abieto-Picetum). Geološki sastav terena uslovio je pojavu velikog broja potoka i riječnih izvora

(Trnovačka rijeka, Plašnica, Štitarička rijeka, Bistrica). Od ostalih hidrografskih objekata ističu se Zminičko i Zabojsko jezero (opšti rezervati prirode u okviru Nacionalnog parka "Durmitor"). Granica Nacionalnog parka "Durmitor" obuhvata zonu Zabojskog jezera. Seoska (Bare, Krnja Jela, Svrke, Štitarica, Rudanci, Gradina, Bogomolje, Stolac, Krš,

Zminica) i katunska naselja u zonama vodotokova sa karakterističnom autohtonom arhitekturom i oskudnom tradicionalnom poljoprivredom. Spomenik kulture crkva Sv. Arhanđela Mihaila u Štitarici iz 19. vijeka. Slaba infrastrukturna opremljenost. Od linearnih antropogenih struktura prisutne su uglavnom makadamske ceste i

pješačke staze. Problemi vezani za eksploataciju šumske vegetacije i šumske požare. Zapuštena asfaltna baza u Štitarici.


strana 159

Predio se ogleda visokim stepenom prirodnosti i koherentnosti prirodnih i antropogenih elemenata (sela razbijenog tipa, katuni, putevi). Područja karaktera predjela: 2.1 Područje Šaranaca - Matricu predjela Šaranskih šuma čine guste četinarske šume

jele i smrče u zaštitnoj zoni Nacionalnog parka "Durmitor" i zoni Zabojskog jezera. Teren je prosječne nadmorske visine 1200 - 1500 m koji se stapa sa prostorom travnate površi Sinjajevine.

2.2 Područje Štitarice - predjelom dominiraju kompleksi listopadnih šuma, mozaično protkani žbunastim zajednicama nastalim kao poslijedica intenzivne ekspoatacije šuma. Područje se nalazi na visini od 1000 do 1300 mnv. Karakterišu ga velike strmine.

2.3 Područje Bukovice i Uskoka - mozaična struktura bukovih šuma, prirodnih travnatih površina i žbunastih biljnih zajednica na blagim padinama.

Potencijali: Planski uzgoj i održiva eksploatacija šuma, sakupljanje šumskog i ljekovitog bilja, razvoj organske poljoprivrede (stočarstvo, pčelarstvo, voćarstvo), naučno-straživački rad, zaštita prirode, ekološka promocija, razvoj planinskog turizma (eko i etno turizam, zimski skijaški, ljetnji rekreativni, planinarenje, avanturistički turizam, mountain-bike i sl.) Pritisci: Uništavanje šumskog fonda, pojačana erozija, neproduktivna poljoprivredna proizvodnja. Nelegalna i neplanska gradnja, gradnja neadekvatna predionim karakteristikama i graditeljskom nasljedju. Zagađenje vodotoka i vodoizvorišta. Prekoračenje ekološkog praga tolerancije ekosistema, infrastrukturni koridori, komunalna zapuštenost i dr.

Slika 40. Područje Šaranaca Slika 41. Bukove šume kod Krnje Jele


strana 160

Slika 42. Zemljišni pokrivač Planinskog predjela


strana 161


Slika 43. Zabojsko jezero


4102,40 13,70


223,84 0,70

29900,00 100,00


strana 162

Slika 44. Zminičko jezero

Tip 3 - PREDIO POVRŠI

KLJUČNE KARAKTERISTIKE: Umjereno hladna i vlažna klima sa svježiim ljetom (preko 1500 mnv). Matricu predjela čine zatalasane površine pokrivene pašnjacima i livadama. Najprostranija pašnjačka zona i najviša planinska površ u Crnoj Gori, prosječne visine

1600-1900 m. Površ je blago nagnuta prema sjeveroistoku i sjeveru. Izgrađena je pretežno od trijaskih i jurskih krečnjaka i dolomita.


strana 163

Oko 90% teritorije pokrivaju livade i pašnjaci. Najrasprostranjeniji oblik reljefa predstavljaju brojne uvale (vrtače, blage udoline i

polja), nastale kraškom erozijom, koje su gotovo ravnomjerno raspoređene po cijeloj površi. Polja: prvi niz prosječne visine oko 1700 mnv - Tušinsko, Kričačko i Šaransko polje; drugi

niz prosječne visine oko 1600 mnv - Odrag, Suvo polje i Dragoševac; treći niz prosječne visine oko 1350 mnv - Pašino i Smoljan polje. U Šarancima su prostrane uvale: Pogrižde, Jablan polje, Đedovo polje i Gomila. Na

krajnjem jugoistoku nalaze se uvale: Grkovo, Bistrićke livade i katun Zastarac. Istočno prema Tari je veća uvala Srnjci. Polja i uvale su katuništa stočara. Najvisočiji vrh je Jablanov vrh (2.206 m), od okolnih katuna visočiji za oko 400 m.

Njegov najviši vrh je krševit i zaobljen, dok su okolne strane obrasle niskom i veoma gustom travom. Od ostalih uzvišenja ističu se Veliki starac (2013 m), Mali starac (1921 m), Mali pećarac (1944 m), Veliki pećarac (2042 m), Babin vrh (2013 m), Rasovaš (2009 m), Babanovac (2009 m), Korman (1923 m), Mali kurozeb (1812 m), Veliki kurozeb (1886 m). Na većem dijelu površi nema moćnih morena. Znatne morene lednici su nataložili na

prostoru Krnje jele, Kukljavice i Timarskog polja. Od hidrografskih objekata ističu se Varžje i Riblje jezero, lokve u uvalama, kao i gušća

mreža izvora u istočnom i sjeveroistočnom dijelu površi. Tradicionalni katuni, sa autentičnim objektima i oborima za stoku, predstavljaju dio

kulturnog nasljeđa ovog kraja i turističku atrakciju (Ječmen Do, Vratlo, Potrk, Grkovo, Podstarac, Okrugljak, Martinićki katun, Knežev Do, katun Muleče, Štirni Do, Dolovi, Ckara, Provalija, Planinica, Timarsko polje, Ječišta, katun Bijelića). Odustvo stalnih naselja. Infrastrukturna neopremljenost. Od linearnih antropogenih struktura prisutne su

makadamske ceste i pješačke staze. Spomenici kulture: Crkva Sv. Vasilija Ostroškog (Ružica) između Martinićkog katuna i

Okrugljaka iz 1895. god. godine i Crkva Sv. Arhiđakona Stefana u Krnjoj jeli. Problemi vezani za nestajanja travnog pokrivača pod uticajem erozivnih sila i biotičkih

faktora. Predio se ogleda visokim stepenom prirodnosti i koherentnosti prirodnih i

antropogenih elemenata predjela (katuani, putevi). Potencijali: Planski razvoj organske poljoprivrede (stočarstvo, pčelarstvo) sakupljanje ljekovitog bilja), naučno-istraživački rad, zaštita prirode, ekološka promocija, razvoj planinskog turizma (eko i etno turizam, zimski skijaški – nordijsko skijanje, ljetnji rekreativni, mountain-bike, džip-reli turizam, jahanje, i sl.) Pritisci: Uništavanje travnog pokrivača, pojačana erozija, neproduktivna poljoprivredna proizvodnja, prekoračenje ekološkog praga tolerancije ekosistema, komunalna zapuštenost, infrastrukturni koridori i dr.


strana 164

Slika 45. Zemljišni pokrivač Predjela Površi


strana 165


Slika 46. Površ

Slika 47. Katun Okrugljak i Crkva Ružica

Slika 48. Ckare - pogled na Bjelasicu Slika 49. Vrtoč polje Pogled na Durmitor


529,29 1,6

Mješovite šume 785,89 2,4 Listopadne šume 1381,06 4,22 Žbunaste i/ili zeljaste biljne zajednice 9814,74 29,97 Prirodni travnati predjeli 14586,48 44,55 Otvoreni prostori sa malo ili ni malo vegetacije

5619,73 17,16

32744,00 100,00


strana 166

Slika 50. Savina voda Slika 51. Vražje jezero Tip 4 - PREDIO PLANINSKIH RIJEKA

KLJUČNE KARAKTERISTIKE: Umjereno topla i vlažna klima sa toplim ljetima i umjereno hladna klima sa toplim

ljetima. Matricu predjela čini lučni niz riječnih vodotoka (Morača, Plašnica, Tara, Štitarička rijeka,

Bistrica, Bukovica i Tušina) usiječenih između visokih grebena. U kompoziciji predjela dominira mreža vodotoka koji su povezani sa linijskom

strukturom hidrofilnih šibljaka i termofilne šumske vegetacije. Veliki diverzitet florističkih elemenata. Dominante su bukove šume, termofilne i supra-

mediteranske hrastove šume, mješovite termofilne šume, obalske formacije vrba, galerije jova i breza, a u kanjonu Tare i šume crnog bora. Kompozitne doline sa kotlinastim proširenjma: Gornja Morača, Donji sliv Tare, Tušina.


strana 167

Kanjonske doline (Gornji sliv Tare, Bukovica). Veliki broj izvora, potoka i pritoka manje izdašnosti. Preovlađuju smeđa zemljišta (distrično smeđe zemljište - distrični kambisol i smeđe

eutrično zemljište - eutrični kambisol). Brojna ruralna naselja sa malim poljoprivrednim gazdinstvima (poljoprivredna polja,

livade kosanice) - Dragovića Polje, Gornje Lipovo, Donje Lipovo, Bakovići, Babljak, Sjerogošte, Donje selo, Babića polje, Bistrica, Gornja Dobrilovina, Gornja Bukovica, Donja Bukovica, Timar, Tušinja, Boan. Predio pripada grupi ruralnih kulturnih predjela u čiju strukturu su utkani usitnjeni

agrarni prostori. Pokazuje gotovo sve odlike prirodnog pejzaža, ali se pod uticajem antropogenih promjena raščlanjuje u manje cjeline sa karakterističnim načinom korišćenja i specifičnim kulturnim identitetom. PODRUČJA KARAKTERA PREDJELA: 4.1 Kanjon rijeke Tare sa dolinom Bistrice

Od ušća Poljske Bistrice (Gostilovina), Tara je usjekla veličanstven kanjon dužine 78 km sa impresivnim vidikovcima. Dubina kanjona, usječenog u krečnjacima, između ušća Bistrice i Tepaca je oko 1000 m (Crvena stijena, Šaranci, Bijela stijena). Na mjestima gdje je rijeka usječena do klastičnih i palezojskih stijena formirana su proširenja u kanjonu kao što su: Dobrilovina i Đurdjevića Tara. U dolini Bistrice morene pokrivaju veliki prostor i završavaju se kod ušća u Taru. Gornji sliv Tare razvijen je u klastičnim stijenama te je bogat površinskim vodenim tokovima. Od hidroloških objekata posebno se ističu Manastirska vrela i vodopad Skok u Dobrilovini. Manastir Sv. Đorđa u Dobrilovini je spomenik kulture II kategorije iz 16. vijeka. Kanjon Tare pripada Nacionalnom parku "Durmitor", a kao dio slivnog područja Tare uživa i međunarodnu zaštitu - Svjetski rezervat biosfere (M&B). U okviru kanjona se posebno izdvaja rezervat crnog bora "Crna poda" sa stablima bora starosti i do 400 godina. 4.2 Dolina rijeke Plašnice

Plašnica je najdublje ušla u planinsku masu Sinjajevine. Njena duboka dolina odvaja dva karakteristična grebena - Jablanov vrh (2.203 mnm) i Gradište (2.214 mnm). Nastaje u uvali Ropušica ispod Vratila, u gornjem dijelu Lipova. Odvodnjava znatan dio Sinjajevine. Dolina Plašnice je sa visokim i strmim stranama. Njom su za vrijeme glacijacije tekli snažni glečeri i formirali izraziti glacijalni vałov. Najvažnije pritoke Plašnice su Vrelo Migalovića u Donjem Lipovu i rijeka Bistrica koja drenira teren istočne Sinjajevine (istočni dio Jablanovog vrha, Srnjaka, dio Savinih greda, Potrke i Lučke gore). Bistrica izvire ispod strmog krečnjačkog odsjeka kao vrelo koje se formira u pećini zvanoj Golubnjača. Ruralna naselja razbijenog tipa (Gornje Lipovo, Donje Lipovo, Bakovići, Babljak) sa tradicionalno obrađenim poljoprivrednim površinama (poljoprivredna polja, livade kosanice, povrtnjaci, voćnjaci).


strana 168

4.3 Doline rijeke Bukovice i Tušine Na osnovu jedinstvene klasifikacije objekata geonasljeđa koja je data od strane ProGeo asocijacije (Evropska asocijacija za zaštitu geonasljeđa), kanjon Bukovice je predložen za stavljanje pod određeni režim zaštite kao karakterističan oblik fluvijalnog reljefa. U kanjonu, a naročito u rejonu sela Donja Bukovica, utvrđeno je prisustvo razvijenih riječnih terasa koje su stepeničasto poređane, odvojene pregibima i sa izraženim podovima. Sliku područja dopunjuju atraktivne vizure kanjonskih strana, šumski pokrivač, potoci sa Sinjajevine, brojni mlinovi (vodenice) kao i sakralni i istorijski spomenici kulture (Crkva Sv. Đorđa i spomenik palim borcima u Timaru, Crkva Sv. Đorđa i kuća Novice Cerovića u Tušinji, spomenik palim borcima na Boanu). Potencijali: Saobraćajna pristupačnost i dobra povezanost sa urbanim centrima. Planski razvoj organske poljoprivrede (stočarstvo, voćarstvo, povrtlarstvo), hidro potencijal, naučno-istraživački rad, zaštita prirode, ekološka promocija, razvoj turizma (eko i etno turizam, zimski stacionarni, ljetnji rekreativni, ribolovni i sl.), Pritisci: Uništavanje i usitnjavanje poljoprivrednog zemljišta, neproduktivna poljoprivredna proizvodnja, krčenje obalnih šumskih formacija, pojačana erozija, eksplotacija kamena, eksploatacija šljunka i pijeska iz riječnih korita. Nelegalna i neplanska gradnja, gradnja neadekvatna predionim karakteristikama i graditeljskom nasljeđu. Zagađenje vodotoka i vodoizvorišta. Prekoračenje ekološkog praga tolerancije ekosistema, komunalna zapuštenost, infrastrukturni koridori i dr.

Slika 52. Zemljišni pokrivač Predjela planinskih rijeka


strana 169



1989,74 34,05


397,49 6,80

Industrijske ili komercijalne jedinice 50,80 8,86 Deponija 5,22 0,09 5844,48 100,00


strana 170

Slika 53. Pogled na dolinu rijeke Plašnice sa Vratla - ljetnji aspekt

Slika 54. Pogled na dolinu rijeke Plašnice sa Vratla – jesnji aspekt

Slika 55. Donje Lipovo - Plašnica Slika 56. Rijeka Bukovica Slika 57. Kanjon Tare - vizura sa Gornje Dobrilovine


strana 171

Razvojna dinamika Prostorni Plan Crne Gore Prostornim Planom Crne Gore do 2020., kojim je data projekcija nacionalne mreže zaštićenih područja prirode i utvrđeni prijedlozi za stavljanje pod zaštitu u kategorijama zaštite koje su od nacionalnog značaja (rezervati prirode, nacionalni i regionalni parkovi), planirano je formiranje regionalnog parka "Sinjajevina". Prostorno urbanistički plan Opštine Kolašin Za istraživano područje Sinjajevine, PUP-om Opštine Kolašina definisane su sljedeće namjene površina, uređenje, izgradnja i korišćenje prostora: Planska cljelina 2. „Lipovo“: • planska zona 2.1. „Liopvska Bistrica - Sinjajvina“ • planska zona 2.2. „Lipovo“ planirani generatori razvoja: → Lipovo i Sinjajvina (turizam = agroturizam, eko selo; turno skijanje) → Lipovo (poljoprivreda = agroindustrija) prioritetne smjernice za zaštitu: → zaštita poljoprivrednog zemljišta Planska cljelina 6. „Dragovića Polje“: • planska zona 6.1. „Semolj - Sinjajvina“ • planska zona 6.2. „Gornja Morača“ • planska zona 6.3. „Dragovića Polje“ planirani generatori razvoja: → turizam = skijanje (novo skijalište - Lola i Javorje); turno skijanje - Sinjajvina → poljoprivreda = agroindustrija i stočarstvo prioritetne smjernice za zaštitu: → zaštita zone skijališta (planine Javorje i Lola) od neplanske gradnje Prijedlogom novih područja prirode koja se predlažu za zaštitu obuhvaćeno je područje Torna - Gradišta koje treba zaštititi kao spomenik prirode. Prostorno urbanistički plan Opštine Mojkovac Polazeći od raspoloživih prirodnih, materijalnih i kadrovskih potencijala, prioritetni pravci privrednog razvoja opštine Mojkovac u narednom periodu biće: → poljoprivreda (komplementarno sa turizmom i šumarstvom) → turizam (komplementarno sa poljoprivredom) → industrija i rudarstvo, na bazi korišćenja prirodnih resursa, sa posebnim naglaskom na jačanje i ubrzani razvoj prerađivačkih kapaciteta → šumarstvo → energetika koja objedinjava ceo proces proizvodnje električne energije (od korišćenja hidroenergetskog i drugog potencijala do proizvodnje električne i toplotne energije)


strana 172

→ ostale djelatnosti. Posebno se ističu planske odredbe koje se odnose na predloge za proglašavanje određenih prostora za Parkove prirode, i to: prostor Tare od Karaule preko Loparka do Ruševa vira između vodotokova - tzv. Debeli

lug prostor Prošćenskih planina - Crvena lokva prostor Sinjajevine - okolina Zabojskog jezera, koja nije obuhvaćena Nacionalnim

parkom, Ckara, prostor oko crkve Ružica i dr. Prostorno urbanistički plan Opštine Žabljak Analiza kompleksa prirodnih činilaca teritorije opštine Žabljak, pokazala je da su osnovni prirodni potencijali ovog područja: 1. Poljoprivredno zemljište i pašnjaci 2. Šumom obrasla zemljišta 3. Površinske i podzemne vode 4. Relativno očuvana prirodna sredina i uslovi, kao i pejzažne i ambijentalne vrijednosti koji ovo područje svrstavaju u kategoriju potencijalnih za turizam. Planinska turistička zona Sinjajevina: eko i etno turizam, zimski skijališni, ljetnji rekreativni, planinarenje, rekreacija u prirodi, avanturistički turizam sa svojim različitim aktivnostima i vidovima: mountain-bike i džip - reli turizam, jahanje i paraglajding, kao i naučni, obrazovni, geoturizam, vjerski turizam i sl. Pored turizma područje Sinjajevine ima prirodne uslove za proizvodnju zdrave hrane posebno mliječnih proizvoda što bi dodatni kvalitet u turističkoj ponudi. U ovoj uzoni moguć je razvoj eko - poljo etno - truističkih farmi, kao specifičnih nosioca razvoja ovog kraja. Prostornim planom Crne Gore planirano je formiranje regionalnog parka Sinjajevina u čiji sastav ulaze sve šume opštine Žabljak koje se nalaze van Nacionalnog parka "Durmitor". U tom slučaju prioritet će imati ekološke nad ekonomskim funkcijama. Uspostavljanjem optimalnog strukturnog stanja šuma biće zadovoljene obje funkcije šume Prostorno urbanistički plan Opštine Šavnik Osnovni pokretači društveno-ekonomskog razvoja Opštine biće: poljoprivreda koja se bazira na stočarstvu i proizvodnji zdrave hrane, eko forme turizma (ekstremni, seoski, agroturizam) i proizvodnja energije iz obnovljivih izvora, sa akcentom na korišćenje značajnog hidropotencijala kroz izgradnju hidroelektrana. Na osnovu analize kvaliteta životne sredine i prirodnih vrijednosti u Opštini Šavnik kao i budućeg načina korišćenja prostora, za zaštitu se prdviđaju: 1. Dio NP "Durmitor" 2. Dio budućeg regionalnog parka Sinjajevina sa Šarancima 3. Regionalni park Dragišnica – Komarnica


strana 173

4. Okolina Pošćenskih jezera 5. Okolina manastira Podmalinsko 6. Prostor Bukovičke gore 7. Kanjonska dolina Bukovice (u donjem dijelu toka) 8. Sva zaštićena kulturna dobra 9. Nekoliko vrijednih i posebno osjetljivih pejzaža (Pošćenska jezera, Boljske Grede, kanjonska dolina Bukovice, Bukovička gora, okolina manastira Podmalinsko, Provalija od tunela Ivica do granice sa opštinom Žabljak, potez Petnjica – Grabovica, Petnjica, Kruševice, planina Vojnik). Ovim Planom je utvrđeno detaljnije formiranje predloga granice Regionalnog parka "Sinjevina", na osnovu bližeg sagledavanja prostornih i fizičko-geografskih karakteristika Sinjajevine u okviru granica Opštine Šavnik. Opština Danilovgrad: S obzirom da opština Danilovgrad tradicionalno koristi katune Sinjajevine za ispašu stoke, koji teritorijalno pripadaju opštini Mojkovac, u Strategiji održivog razvoja opštine Danilovgrad - Nacrt (2011) je navedeno da katuništa u planinskim područjima Sinjavine, Lukavice i Latičnog su značajna dopuna resursima opštine Danilovgrad kada je u pitanju poljoprivreda (stočarstvo) i da opština daje podršku razvoju katuna Sinjajevina i Lukavica. Takođe, učestvuju i u izgradnji i modernizaciji infrastrukture na ovim katunima (izgradnjom puteva, sprovođenjem elektrifikacije, izgradnjom novih i rekonstrukcijom postojećih vodoizvorišta).

Vrijednovanje predjela Vrijednovanje predjela predstavljeno je deskriptivnom vrijednosnom skalom koja prikazuje vizuelnu i ekološku vrijednost predjela, njihovu vitalnost i stabilnost. Vrijednovanje je izvršeno na osnovu sljedećih kriterijuma: - prirodna očuvanost (očuvanost prirodnih elemenata, odnosno koliko se prostor doživljava kao izvorno prirodni) - raznolikost oblika (diverzitet elemenata - raščlanjenost reljefa, diverzitet šumske vegetacije, prisustvo hidroloških objekata, poljoprivrednih površina, naselja, stvorenih struktura i objekata kulturne baštine, kao i kombinacije prirodnih i stvorenih struktura) - prostorni red / harmoničnost (prostorni red između prirodnih obilježja, stvorenih struktura i načina korišćenja prostora) - estetske i vizuelne odlike (scenski izgled pojedinih područja jedinstvene ljepote, panoramske slike, vidikovci, … ) - zastupljenost prirodne i kulturne baštine (područja prirodnih vrijednosti, ekološki značajna područja, različita kulturna dobra).


strana 174

Slika 58. Vrijednovanje predjela


strana 175

Ocjena osetljivosti/ranjivosti predjela Osjetljivost predjela zavisi od stabilnosti karaktera predjela, odnosno od sposobnosti predionog obrasca da prihvati promjene a da ostane funkcionalno stabilan i estetski prepoznatljiv. Model, odnosno dobijene ocjene, treba da odgovore na pitanje od kojih karakteristika životne sredine zavisi veličina uticaja i na koji način. Veličina uticaja zavisi od: (1) opsega očekivane promjene i (2) kvaliteta životne sredine: Ukoliko je veći opseg očekivane promjene, očekuje se veći uticaj. Takva područja smatraju se više ranjivim (npr. na područjima većih nagiba i nevezanih klastičnih stijena očekuje se veća promjena reljefa i veći stepen erozije nego na ravnim terenima vezanih dobro okamenjenih stijena). Ukoliko je veći kvalitet životne sredine smatra se da bi promjena imala veći uticaj i takva područja smatraju se više ranjivim (npr. područja očuvanog prirodnog predjela smatraju se više ranjivim od područja kultivisanog predjela). Ocjene se baziraju na zvaničnim podacima mjerenja, zakonskim odredbama zaštićenosti pojedinih entiteta i/ili prostora (NP Durmitor, Kanjon Tare - Rezervarat biosfere, Bablji zub, Gradište - IPA i EMERALD područje) i argumentovanoj ekspertskoj procjeni zasnovanoj na primjeni transparentnih kriterijuma. Svaki identifikovani pejzažni tip Sinjajevine ocijenjen je numeričkim vrijednostima prema odabranim kriterijumima. Ukupna ocjena osjetljivosti svakog pejzažnog tipa dobijena je kao relativna vrijednost zbira ocjena prirodnih, kulturnih i vizuelnih elemenata.

ŠIFRA TIPA

KULTURNA BAŠTINA

PRIRODNA BAŠTINA

VIZUELNA OCJENA RANG UKUPNAOSJETLJIVOST

1 0 5 5 10 5 veoma visoka2 2 4 4 9 4 visoka 3 2 3 3 8 3 srednja 4 2 5 3 10 5 veoma visoka

Tabela 43. Prikaz ocjene ukupne osjetljivosti tipova karaktera predjela


strana 176

Slika 59. Osjetljivost predjela

Zaštita karaktera predjela Evropska Konvencija o Predjelima prepoznaje značaj predjela kao iskonskog nosioca kvaliteta života. Crna Gora, kao potpisnica Konvencije, obvezala se da sprovodi očuvanje predjela kroz instrumente za njihovu zaštitu, upravljanje i planiranje. U skladu sa odredbama čl. 27 Zakona o zaštiti prirode ("Sl. list Crne Gore", br. 62/), zaštita predjela vrši se "planiranjem i sprovođenjem sveobuhvatnih mjera kojima se spriječavaju neželjene promjene i degradacija prirodnih, prirodi bliskih ili stvorenih predjela, radi očuvanja značajnih obilježja i karaktera predjela, raznovrsnosti, jedinstvenosti i estetske vrijednosti i omogućavanja trajnog korišćenja prirodnih dobara".


strana 177

Osjetljivost predjela je osnovni kriterijum za utvrđivanje mjera zaštite karaktera predjela. S obzirom da su najveće vrijednosti ekosistemskog i predionog diverziteta sadržane u osjetljivim ekosistemima, ovakve ekosisteme ne treba dirati ili njihove komponente koristiti promišljeno. Drugim riječima, predjele visokog stepena očuvanosti, kao što su izdvojene predione cjeline, treba u najvećoj mjeri zaštiti od narušavanja ljudskim aktivnostima. Osnovni problemi na ovom prostoru su: sječa i krčenje vegetacije, požari, erozija zemljišta, direktni i indirektni negativni uticaji na ekološki značajne ekosisteme (EMERALD, IPA). U cilju zaštite autentične slike područja i njegovog identiteta, neophodno je da se prilikom svih intervencija u prostoru, kroz efikasne mjere planiranja i pozitivne mjere korišćenja zemljišta, zasnovanim na principima održivog razvoja, što više očuvaju prirodni ekosistemi, geomorfološki oblici i karakteristični elementi kulturnog predjela. U tom kontekstu, neophodno je sprovoditi sljedeće aktivnosti:

očuvanje predione raznovrsnosti očuvanje autentične slike predjela očuvanje predjela i predionih elemenata koji su bliski prirodi očuvanje prirodne konfiguracije terena i karakterističnih vizura zaštita površina pod šumskom vegetacijom očuvanje sadašnjih granica šumskih kompleksa i unaprijeđenje njihove strukture održivo gazdovanje šumama zaštita i očuvanje staništa velike konzervacijske vrijednosti zaštita zemljišta od erozije spriječavanje čiste sječe i krčenja vegetacije zaštita i unaprijeđenje vodenih ekosistema (izvori, potoci, rijeke i jezera) zaštita od požara zabrana unošenja invazivnih biljnih vrsta .

U cilju očuvanja prirodnih i ambijentalnih obilježja predjela posebno treba voditi računa o:

racionalnijem korišćenju već zauzetog prostora što manjim zauzimanjem novih prostora korišćenju očuvanih prostora uz minimum intervencija i maksimalno očuvanje

prirodnih elemenata predjela zaštiti planinske vegetacije i šumskih kultura očuvanju vrijednih grupacija drvenaste vegetacije posebno uz saobraćajnice zadržavanju tradicionalnih arhitektonskih rešenja kao dijelova autohtonog

kulturnog pejzaža zaštita prostornih cjelina sa specifičnim kulturnim naslijeđem (katuni) trasiranje putne, skijaške i druge infrastrukture izvođenjem prosjeka sa

minimalnom sječom šume, uz maksimalno prilagođavanje terenskim prilikama, uklapanje u predio i obaveznom obnovom oštećenog biljnog pokrivača na pravcima trasa zabrani izgradnje objekata čije funkcionisanje zagađuje sredinu.


strana 178

Za održivi razvoj planiranog Parka prirode "Sinjajevina" neophodna je izrada Detaljne studije predjela kojom bi se u daljoj studijskoj analizi izvršila procjena pogodnosti predjela i utvrdila njihova nosivost za razvoj turizma i poljoprivredu. Detaljna studija predjela treba da pruži: Koncept razvoja i zaštite predjela - odluke o razvoju i zaštiti na osnovu usklađenih

ciljeva Smjernice za razvoj i zaštitu, smjernice za bufer zone, smjernice za očuvanje i sanaciju

predjela, smjernice za turističke sadržaje, zone izgradnje, kapacitete nosivosti predjela za turizam i sl. Turizam ne smije da prekorači određene gornje pragove i to: Ekološki prag ili prag tolerancije ekosistema Prag materijalnog kapaciteta koji se definiše kapacitetom objekata, infrastrukturne

opreme i sl. Prag tolerancije lokalnog stanovništva Prag tolerancije ciljne grupe turista.


strana 179

4. 4 KULTURNA BAŠTINA

Uvod Zaštita i očuvanje kulturne baštine i kulturnih dobara prepoznata je kao prioritet međunarodne zajednice, koja brojnim propisima reguliše ovu oblast kroz njene pojedinačne segmente. Ustavom Crne Gore kulturna baština je prepoznata kao dobro od opšteg interesa, koje je svako dužan da čuva, a država da je štiti. Kulturnu baštinu čine materijalna i nematerijalna kulturna dobra, koja predstavljaju jedinstveno svjedočanstvo o prošlosti odnosno interakcije čovjeka i ljudskih zajednica na određenom prostoru. Uvažavajući stanje kulturnih dobara kao i zakonskog i institucionalnog okvira koji je regulisao njihovu zaštitu i očuvanje 2009. godine pristupilo se aktivnostima na pripremama izrade novih zakona. Razlozi za inoviranje zakonodavstva u ovoj oblasti su višestruki, a posebno je važna činjenica da je veliki dio kulturnih dobara značajno devastiran, primjenom tada aktuelenih zakona. Proces normativno-institucionalnih reformi otpočeo je 2009. godine, koje su 2010. godine, u normativnom dijelu, za rezultat donijele usvajanje četiri nova zakona: Zakon o zaštiti kulturnih dobara, Zakon o muzejskoj djelatnosti, Zakon o biblioteckoj djelatnosti i Zakon o arhivskoj djelatnosti („Sl. list Crne Gore“ broj 49/10 od 13.08.2010. godine). Novi zakonski okvir pokušao je uskladiti realne potrebe zaštite i očuvanja kulturnih dobara kao i uslađivanje sa međunarodnim standardima, potrebama države, razvojnim kapacitetima ustanova kao nosilaca djelatnosti zaštite i očuvanja kulturne baštine. Metodologija Za potrebe sagledavanja značaja predjela Sinjajevine kao dijela nacionalnog predionog naslijeđa izvršeno je prikupljanje, sagledavanje, analiza i selekcija postojeće dokumentacije o kulturnim dobrima na predloženom području istraživanja. Kao nadležnom organu, Upravi za zaštitu kulturnih dobara tražena je lista kultnih dobara na teritoriji opština na kojima se prostire predloženi predio zaštite, kao i informacije o kulturnim dobrima kojim Uprava za zaštitu kulturnih dobara raspolaže. Na osnovu datih podataka i obilaska terena i kuturnih dobara od strane stručnih timova koje je formirala Uprava za potrebu izrade Elaborata o revalorizaciji kulturnih dobara pripremljen je izvještaj za Studiju. Fotografije kulturnih dobara kao i njihove koordinate i grafički prilozi preuzeti su iz gore pomenutih izvora i njihovi segmenti su dati u Prilozima ovog dokumenta (Prilog IV: Kulturna dobra). Analizom kulturnih dobara koja se nalaze na datom području istraživanja može se uočiti da su određena kultuna dobra memorijalna i kao takva spadaju u spomen-obilježja. Važno je napomenuti da sva spomen-obilježja nijesu kulturna dobra već da ona spomen-obilježja koja imaju status kulturnog dobra su iz neutvrđenih razloga stekla taj status ranijim


strana 180

zakonima i kao takva stekla status kultunog dobra prelaznim odredbama novog Zakona o zastiti kulturnih dobara. Shodno tome ova spomen-obilježja ne spadaju pod zaštitu Zakona o spomen-obilježima („Sl. list Crne Gore“ broj 40/08 od 27. 06. 2008. godine), već se njihova zaštita i očuvanje objezbjeđuju primjenom Zakona o zaštiti kulturnih dobara. Zbog ove specifične situacije, ova spomen-obilježja sa statusom kultunog dobra su u ovom dokumentu obrađena odvojeno od drugih nepokretnih kulturnih dobara. Razglog za njihovu izolaciju je taj da, ukoliko se donese odluka o njihovom uklanjanju sa liste kultunih dobara i vraćanju u kategoriju spomen-obilježja mogu biti uklonjenja iz teksta ili se njima mogu dodati i druga spomen-obilježja na ovom području. Osim kulturnih dobara koja se nalaze unutar predloženih granica područja u posebnom podpoglavlju data je identična analiza i obrada kulturnih dobara koja se nalaze izvan, ali u neposrednoj blizini predložene granice područja istraživanja. Ovaj pristup je upotrijebljen jer sva kulturna dobra koja se nalaze u i neposrednoj blizini granica predloženog područja istraživanja su pozicionirana pokraj glavnih saobraćajnica i u većim naseljima, a područje istraživanja odnosno potencijalne zaštite pedloženo je na osnovu sagledavanja funkcionalne, infrastrukturne i geografske podijeljenosti terena. Kako je u većini slučajeva granica zaštićenog puta rijeka ili saobraćajnica, pojedina kulturna dobra se nalaze na saobraćajnici ali sa druge strane granice. Zbog njihove neposredne blizine predloženoj granici važno ih je napomenuti jer njihov značaj može doprijeniti valorizaciji ovog područja kao i proširiti ponudu posjetiocima Sinjajevine a koji će se naći u blizini ovih kulturnih dobara. Kako je normativna i institucionalna zaštita svih kulturnih dobara na teritoriji Crne Gore kao i finansiranje njihove zaštite i očuvanja regulisano setom zakona iz oblasti kulturne baštine, detaljno objašnjenje je dato kroz dva pod poglavlja na kraju:

Normativna i institucionalna zaštita kulturih dobara, i Finansiranje zaštite i očuvanja kulturnih dobara.

Pored zakonom zaštićenih kulturnih dobara unutar predloženog područja istraživanja Sinjajenive pojedini sakralni objekti koji ne posjeduju status kulturnog dobra, ali po svojim značaju ističu se od drugih sakralnih objekata, kao takvi se mogu smatrati kulturnom baštinom i potecijalnim kulturnom dobrom. Ovi objekti su kao dio kulturne baštine obrađeni u posebnom dijelu ovog izvještaja. Kulturna dobra na području istraživanja U ovom poglavlju dat je opis, istorijat, i značaj kulturnih dobara unutar predloženog područja zaštite odnosno istraživanja. Lokacija nepokretnjih kulturnih dobara iskazana je u državnom kordinatnom sistemu i u GPS koordintama i date su u Prilogu Kulturna dobra poglavlju Lokacije kulturnih dobara. Lokacija sa granicama kulturnog dobra, granicama zone zaštite i fotografijama kulturnih dobara date su u Prilogu Kulturna dobra poglavlju Lokacija, granice i fotografije kulturnih dobara.


strana 181

NEPOKRETNA KULTURNA DOBRA Kuća Novice Cerovića Novica Cerović bio je drobnjački vojvoda i prvi crnogorski ban. U 27. godini života izabran je za drobnjačkog knjaza, a 1840. je jedan od organizatora napada na Smail-agu Čengića. Naredne godine je proglašen za vojvodu, a iste i za senatora. Kuću koju danas znamo kao kuću Novice Cerovića podiže njegov otac, početkom XIX vijeka, kao prizemnu kuću građenu lomljenim kamenom. Kasnije Novica dograđuje sprat korišćenjem blokova sige. Manastir Dobrilovina Manastir Dobrilovina sa crkvom Sv. Đorđa podignut je u vrijeme pod Turcima. Sadašnji hram sagrađen je 1609. godine, kada je i živopisan, o čemu svjedoči natpis iznad vrata, iz kojeg saznajemo da je hram sazidan za vrijeme igumana Jovana, zaslugom vojvode Radiča Miloševića i grupe lokalnih kneževa. Tokom vjekova više puta je stradao i pustošen. Prema svojim proporcijama i rješavanju odnosa masa, mada umanjenih dimenzija podsjeća na manastir „Moraču“, pa je poznata i pod nazivom „mala Morača“. Objekat Crkve sa zvonikom ima skladne dimenzije i predstavlja dominantan element u prostoru gdje se nalazi. Manastir Podmalinsko Manastir je na trećem kilometru od sela Tušina, po kojem je ranije i nazivan ’tušinski manastir’. Vrijeme podizanja nije tačno utvrđeno, dok postoje određena narodna predanja o njegovom ustanovljenju. Kroz svoje postojanje Podmalinsko je više puta pustošeno i razarano:

- 1620. godine, kada je ubijeno dvanaest kaluđera; - 1841. je spaljen, što se može povezati sa smrću Smail-age Čengića 1840. godine; - u toku II svjetskog rata, kao i u poratnim godinama.

Svako vrijeme koje je nosilo stradanja, imalo je kao suprotnost periode blagostanja kada ja i obnavljan. Posljednja sanacija je bila 2012. godine kada je obnovljen pod manastira.

SPOMEN-OBILJEŽJA SA STATUSOM KULTURNOG DOBRA Spomen-ploča u znak sjećanja na borbe jula 1941. godine Opštinski odbor Saveza boraca je 1952. godine, na magistralnom putu Mojkovac - Kolašin, na desnoj strani puta, uz samo brdo, postavio Spomen-ploču u znak sjećanja na prvu borbu komunista iz Kolašinskog sreza protiv okupatora jula 1941. godine, u srezu Kolašinskom. Spomen-ploča u mjestu sjedišta SK KPJ za Kolašin Spomen-ploča postavljena je kao memorija na sjedište SK KPJ za Kolašin u selu Drijenak, odakle se rukovodilo ustankom protiv okupatora, stavljena je pod zaštitom 1952. godine. Spomen-ploča se nalazi neposredno pored magistralnog puta Kolašin - Mojkovac, na 2km od Kolašina. Smještena je u podnožju malog uzvišenja sa borovim stablima u pozadini i do nje se prilazi utabanom, zemljanom stazom.


strana 182

Spomen ploča i kuća Tome Žugića U Barama Žugića, u kući Tome Žugića, u avgustu 1940. godine održana je VIII pokrajinska konferencija za Crnu Goru, Boku, Sandžak, Kosovo i Metohiju kojoj je prisustvovao i Vrhovni komandant Josip Broz Tito. U znak sjećanja na taj događaj na kući je postavljenja granitna spomen ploča. Kuća je zidana od kamena i krečnog maltera u tradicionalnom seoskom stilu. Pokrivena je daskom i rebrastim limom. Spomen ploča ing. Lazaru Jaukoviću Po odluci Vrhovnog štaba, ing. Lazar Jaukovič je 1942. godine srušio dio velikog mosta na Tari da bi onemogućio prelaz neprijateljskim jednicama od strane Pljevalja. Iste godine neprijatelj je uhvatio Lazara Jaukovića i strijeljao ga na velikom mostu. U znak sjećanja na njegov herojski čin i pogibiju prilikom obnove mosta 1946. godine podignuta je spomen ploča. Spomenik palim borcima u Boanu Granitni obelisk koji je podignut 1955. godine u Boanu, opština Šavnik, posvećen je poginulim borcima u II svjetskom ratu iz tog kraja. Spomen česma sa pločom u Timaru Spomen česma sa Spomen pločom sagrađena je u mjestu Timar kod Šavnika u znak sjećanja na poginule borce u narodno oslobodilačkoj borbi iz tog kraja. Spomen-ploča, most na Tari Na raskrsnici glavnog magistralnog puta Mojkovac - Kolašin i Mojkovac - Žabljak, na mostu preko rijeke Tare postavljena je spomen-ploča vezana za značajnu bitku iz Drugog Svjetskog rata. Spomen-ploča sa memorijom na istorijski događaj vezan za Treću Sandžačku proletersku brigadu koja je, aprila 1944. godine, na ovom mjestu, razbila i uništila njemačke i četničke snage, postavljena je 13. 09. 1969. godine. U znak sjećanja i poštovanja na ovaj značajan istorijski događaj, ploču su postavili građani Opštine Mojkovac. Spomen-ploča u Podbišću Spomen-ploča se nalazi u okviru velikog Kompleksa Partizanskog groblja u selu Podbišće, Opština Mojkovac. Spomen-ploča je postavljena u znak sjećanja i poštovanja na poginule borce ovog sela u toku narodno oslobodilačkog rata, od 13 jula 1941. godine, do 9 maja 1945. godine. Partizansko groblje u Podbišću Partizansko groblje se nalazi na izlazu iz Mojkovca ka Kolašinu, sa desne strane magistralnog puta, u Podbišću, na lokaciji zvanoj Grotulja. Sa istočne strane groblja je magistralni put dok se sa južne nalazi lokalni put koji vodi ka gornjem dijelu Podbišća. Partizansko groblje podignuto je 1961. godine kao uspomena na trajno sjećanje 47 boraca iz raznih brigada palih u toku narodno oslobodilačkih borbi na području opštine Mojkovac.


strana 183

Spomen-česma sa spomen-pločom, Gojakovići Spomen-česma sa spomen-pločom posvećena poginulim borcima ovog kraja u selu Gojakovići, Opština Mojkovac, nalazi se sa lijeve strane, magistralnog puta Mojkovac - Žabljak, na jednom proširenom platou koje se koristi kao stajalište. Spomen-česma sa spomen-pločom kao trajnom memorijom na poginule borce iz sela Gojakovići u toku narodno oslobodilačkog rata, 1941-1945. godine. Spomen-obelježje su podigli mještani sela Gojakovića 1954. godine. Pripadnici JNA su 1954. godine, podigli česmu sa kamenim koritom u sklopu koje je postavljena spomen-ploča. Druga spomen - ploča na konstrukciji postavljena je 2004. godine, a posvećena je bivšem borcu narodno oslobodilačkog rata koji je poginuo u blizini česme 1971. godine. Rodna kuća Vuka Kovijanića Rodna kuća Vuka Kovijanića sa spomen-pločom nalazi se u selu Podbišće, Opština Mojkovac. Asfaltnim, seoskim putem se stiže do prirodno uzdignutog terena na kojem je smještena kuća, a do kuće se uspinje zemljanom stazom dugačkom oko 100 metara. Istorijski objekat, rodna kuća Vuka Kovijanića, izgrađena je kao individualni stambeni objekat, na kraju XIX ili početkom XX vijeka. U jednom istorijskom periodu, 1935. godine, u njoj se dogodio veoma značajan sastanak na kojim je formirana prva ćelija KPJ za Mojkovačku opštinu, a samim tim i za mnogo širu teritoriju. Zgrada Tomice Ćorovića U Vrtoč polju, u kući Novice Ćoroviće jedno vrijeme je bila smještena arhiva Sreskog komiteta partije prije Drugog svjetskog rata. Kuća je bila prizemna i zidana od kamena. Danas se nalazi u ruševnom stanju. Spomen-ploča u Gornjem Lipovu U Gornje Lipovo nedaleko od Kolašina podignuta je spomen-ploča koja je posvećena palim borcima u toku narodno oslobodilačkog rata iz tog kraja. Spomen-ploča se nalazi na 11,7 km zapadno od Kolašina. Postavljena je na Osnovnoj Školi podignutoj 1910. godine. Do škole vodi solidan asvaltni put koji se, ispod Drenjaka odvaja od magistralnog puta Kolašin-Mojkovac. Radi se o maloj prizemnoj zgradi Osnovne Škole, u čijem holu, na sjeveroistočnom zidu je postavljena spomen-ploča. Spomenik vojvodi Tripku Džakoviću Spomenik se nalazi na lijevoj obali Tare, nad vodopadom Ljutica, 300 metara od mosta na Đurđevića Tari. Podignut je 1962. godine u znak sjećanja na pogibiju vojvode Tripka Džakovića na Tari 1875. godine. Kulturna dobra u blizini granice područja istraživanja U ovom poglavlju dat je opis istorijat, i značaj kulturnih dobara izvan ali u neposrednoj blizini granica predloženog područja potencijalne zaštite odnosno istraživanja. Lokacija nepokretnjih kulturnih dobara iskazana je u državnom kordinatnom sistemu i u GPS koordintama i date su u Prilogu Kulturna dobra poglavlju Lokacije kulturnih dobara. Lokacija sa granicama kulturnog dobra, granicama zone zaštite i fotografijama kulturnih


strana 184

dobara date su u Prilogu Kulturna dobra poglavlju Lokacija, granice i fotografije kulturnih dobara.

NEPOKRETNA KULTURNA DOBRA Ostaci barutane iz turskog perioda Ostaci objekta neuobičajene osnove, za koje se pretpostavlja da je turska barutana, nalaze se na Vinića brdu iznad Kolašina. Nema pouzdanih podataka o vremenu njenog podizanja, ali se pretpostavlja da je podignuta u XVIII vijeku. Objekat je korišćen za čuvanje oružja i municije, mada je, sudeći po izgledu i samoj lokaciji, mogao imati i neku drugu funkciju, moguće osmatračku i odbrambenu. Stećci - strednjovjekovni nadgrobni spomenici, Bare Žugića Ne može se tačno odrediti vrijeme početka, trajanja i prestanka sahranjivanja. Na osnovu dostupnih izvora i raspoložive metodologije, nekropola Žugića Bare može se datovati u period druge polovine XIV i XV vijek. Ovo područje inače naseljavaju Drobnjaci, staro pleme, čija se oblast prostire između Šaranaca i Gornje Morače na istoku, Nikšićkog polja i župe na jugu, Pive na zapadu i rijeke Tare na sjeveru. U sačuvanim dokumentima ime Drobnjak prvi put se pominje u dubrovačkoj arhivi 1285. godine. Nekropola na Barama Žugića sadrži 300 stećaka, od kojih je 23 ukrašeno. Najčešći motivi koji se tu mogu sresti su vrpce, okviri ili bordure od kosih paralela, obične i tordirane vrpce, zatim obični i stilizovani krstovi i lukovi sa strijelama. U manjem broju su zastupljene arkade, povijene loze sa trolistovima, vrpcom spojena tri koncentrična kruga, rozete, polumjesec, mač i štit. Ima i horizontalnih ukrasa sa cik-cak linijama, biljnih stilizacija, jabuka i sl. Stavljena na listu svjetske baštine (UNESCO) u julu 2016. godina.

SPOMEN-OBILJEŽJA SA STATUSOM KULTURNOG DOBRA Spomen-ploča na mjestu gdje je strijeljano 500 rodoljuba U Kolašinu, neposredno pored Vojne kasarne u Brezi, strijeljano je 500 rodoljuba. Na ovom mjestu je i formirano partizansko groblje, koje se nalazi na 800 metara sjeverno od centra grada. Spomen-ploča je stavljena pod zaštitu 1952. godine. Na ovom mjestu se sada nalazi spomen-groblje na kojem je SUBNOR-Kolašin sproveo niz aktivnosti na unaprijeđenju stanja ovog značajnog spomen-kompleksa, a koje su se odnosile na pejzažno uređenje groblja. Spomenik palim borcima iz sreza Kolašinskog Spomenik se nalazi na Trgu Boraca, u centru Kolašina. Opštinski odbor Saveza boraca Kolašina, podigao je spomenik palim borcima iz sreza Kolašinskog. Kuća gdje je održan I kongres CNO Spomen-ploča podignuta na kući gdje je održan I kongres CNO, danas se nalazi na zgradi Gimnazije, tj. Osnovne škole „Risto Manojlović“ u Kolašinu. Opštinski odbor Saveza boraca


strana 185

Kolašina, postavio je spomen-ploču na kuću u kojoj je održan I kongres CNO, 25. novembra 1943. godine. Ovaj objekat je takođe zaštićen kao nepokretno kulturno dobro. Kuća u kojoj je održano I, II i III zasijedanje ZAVNO-a Crne Gore Opštinski odbor Saveza boraca Kolašin, podigao je spomen-ploču na kući u kojoj je održano I, II i III zasijedanje ZAVNO-a Crne Gore. Objekat na kojemu se nalazu spomen-ploča je velika, razuđena, pravougaona zgrada, sa dva isturena krila na istočnoj i zapadnoj strani. Kuća u kojoj je održan I kongres AFŽ Crne Gore Opštinski odbor Saveza boraca Kolašina, postavio je spomen-ploču na kuću u kojoj je, decembra 1943. godine, održan I kongres AFŽ Crne Gore. Spomen-ploča podignuta je na zgradi gdje je održan I kongres CNO Crne Gore, danas se nalazi na zgradi Gimnazije, tj. Osnovne školie „Risto Manojlović“ u Kolašinu. Ovaj objekat je takođe zaštićen kao nepokretno kulturno dobro. Gimnazija u kojoj su u toku NOB-a održani mnogi sastanci Zgrada Gimnazije se nalazi u ulici 13. jula u Kolašinu. Na mjestu gdje se ukršta sa ulicom Milutina Lakićevića. Stara zgrada Gimnazije u Kolašinu, neko vrijeme služila i kao Osnovna škola „Risto Manojlović“, zaštićena je Zakonom o zaštiti spomenika kulture 1960. godine. Objekat je izgrađen prije II Svjetskog rata i za to vrijeme predstavljao reprezentativnu građevinu. U zgradi su održani mnogi kongresi i veoma važni sastanci političkih organa na kojima su rješavana i dogovarana značajna pitanja vezana za način i tok borbi i otpora prema okupatorima u periodu od 1941-1945.godine. Spomen-ploča u znak sjećanja na formiranje i udarne čete i narodnoslobodilačkog odbora na području sadašnje opštine Mojkovac Objekat Osnovne Škole „Aleksa Bećo Đilas“, na čijoj fasadi je ugrađena spomen-ploča, nalazi se u blizini centra grada Mojkovca. Spomen-ploča je postavljena na objektu u kojem se odigrao značajan istorijski događaj. U osnovnoj školi formirana je, 08.11.1941. godine, Prva organizacija N.O. četa, rasformirala se Kvislinška Opština i 14. 01. 1941. godine, organizovan Opštinski N.O. Odbor. Spomen - ploča na osnovnoj školi - gdje je izvršeno formiranje Jezero - Šaranskog bataljona uoči Pljevaljske bitke Na zgradi osnovne škole u Njegovuđi kod Žabljaka postavljena je 1961. godine spomen ploča u znak sjećanja na formiranje Jezero-šaranskog bataljona uoču bitne na Pljevljima 1 decembra 1941. godine. Spomenik u Rudnici Ovo spomen-obilježje nalazi se na oko 3 km istočno od centra Mojkovca, a ka njemu vodi loše očuvani, asfaltni, lokalni put. Spomenik je postavljen na desnoj strani puta u Rudnici, na blagoj kosini sa travnatim terenom. Spomenik je podignut u znak sjećanja na značajan istorijski događaj koji se održao u kući, Trifuna Vlahovića. Radi se o Prvoj partijskoj konferenciji održanoj 30. septembra 1941. godine. Na konferenciji je donešena odluka o


strana 186

formiranju Prvog partizanskog štaba u srezu. Spomenik je 1981. godine, obnovljen, a izvršena je i promjena mjesta na kojem je bio postavljen. Spomen-piramida u Krstaču Asfaltnim putem kroz selo Krstac, Opština Mojkovac, dolazi se do prirodnog uzvišenja, na raskrsnici puta, na kojem je postavljena spomen-piramida. Spomen-piramidu postavilo je udruženje SUBNOR Mojkovac i posvećena je borcima, narodnim herojima koji su na ovom položaju, Krstac-Razvršje, u toku narodno oslobodilačke borbe izgubili živote. Spomen-piramida u Stevanovcu Spomen-piramida se nalazi na oko 3,5 km sjeverozapadno od Mojkovca, sa lijeve strane seoskog puta kroz Stevanovac, na izdignutom terenu u dvorištu Osnovne škole u Stevanovcu. Spomen-piramidu je podigao Savez boraca toga kraja, 1961.godine, u znak sjećanja na poginule borce iz toga okruga. Spomen-ploča u znak sjećanja na prvo oslobođenje Kolašina od italijanskih okupatora Spomen-ploča se danas nalazi na zgradi Zavičajnog Muzeja u Kolašinu. Podignuta je u znak sjećanja na prvo oslobođenje Kolašina od italijanskih okupatora 17. VII 1941. godine, i na formiranje sreskog narodnooslobodilačkog odbora 19. VII 1941. godine, a postavljena je 1961. godine. Spomen-ploča formiranja VII omladinske udarne brigade Spomen-ploča se danas nalazi na zgradi Zavičajnog Muzeja u Kolašinu. CK Saveza Omladine Crne Gore, 25. novembra 1963. godine, postavio je spomen-ploču u znak sjećanja na mjesto gdje je, u novembru 1943. godine, formirana VII omladinska narodnooslobodilačka Udarna brigada „Budi Tomović“. Spomen-ploča u znak sjećanja na 27. septembar 1943. godine Spomen ploča se nalazi na zgradi Centra za kulturu u Kolašinu koji je lociran na centralnom gradskom trgu, oslanja se na zgradu Zavičajnog muzeja i pruža se južno, ulicom Vojvode Mine. Spomen-ploču podigao je Opštinski odbor Saveza boraca Kolašina u znak sjećanja na 27. septembar 1943. godine, kada je IV Proleterska (Crnogorska) brigada oslobodila Kolašin. Spomen-ploča posvecena palim drugovima u oslobađanju Kolašina Spomen ploča se nalazi na zgradi Centra za kulturu u Kolašinu koji je lociran na centralnom gradskom trgu, oslanja se na zgradu Zavičajnog muzeja i pruža se južno, ulicom Vojvode Mine. Narod Dalmacije i Kolašina, podigao je spomen-ploču u spomen palim drugovima, IV crnogorske i II dalmatinske brigade, u borbi za oslobođenje Kolašina 4. oktobra 1943. godine. Spomenik posvećen palim studentima u I svjetskom ratu 1914-1918. godine Spomenik se nalazi neposredno pored Osnovne škole „Risto Manojlović“, zgrade bivše Gimnazije. Podignut je kao memorija na poginule đake i studente u I svjetskom ratu iz


strana 187

ovog kraja, stavljen pod zaštitu zakona 1960. godine. Spomen-obelježje su podigli drugovi poginulih đaka i studenata. Kulturna baština - potencijalna kulturna dobra Unutar predloženih granica područja istraživanja Sinjajevine, pored kulturnih dobara nalaze se i drugi objekti za koje se smatra da imaju potecijalne kulturne vrijednosti, a koji do sada nijesu zakonom zaštićeni. Ovi objekti su većinom sakralni i manjih dimenzija. Karakteristike koje ih odvajaju od drugih sakralnih objekata, a koje se mogu takođe smatrati kao i potecijalni kutlurne osobenosti su njihova očuvana autentičnost i integritet, njihov visok stepen očuvanosti, uz istorijski, umjetnički, arhitektonski, socijalno ekonomski, ambijentalni, pejzažni i vaspitno obrazovni značaj, kao i njihova starost. Ovi objekti su dati u Tabeli 44, sa njihovom lokacijom i GPS koordinatama.

Potecijalno kulturno dobro

Lokacija GPS koordinate E N

Crkva sv. Trojice Kolašin, Lipovo 19.477426 42.856478 Crkva Ružica Mojkovac, Katun Okrugljak, 19.303981 42.927345 Crkva sv. Đorđa Šavnik, Timar 19.189422 42.976643 Crkva sv. Đorđa Šavnik, Tušina 19.196816 42.951427 Crkva sv. Đorđa Šavnik, Bukovica 19.159292 42.955331 Most na Bukovici Šavnik, Bukovica 19.095576 42.957194 Crkva sv. Đorđa Žabljak, Novakovići 19.156577 43.092289 Crkva sv. Arhiđakona Stefana

Šavnik, Krnja Jela – zaseok Potoci

Tabela 44. Potecijalna kulturna dobra i njihove lokacije Gore navedena potecijalna dobra ne mora značiti da posjeduju neophodne kriterijume za sticanje statusa kulturnog dobra. Istovremeno, mora se naglasiti da moguće da još neki objekti koji trenutno nijesu prepoznati kao potencijalni mogu imati kulturne vrijednosti na osnovu kojih se može steći status zaštite. Shodno Zakonu o zaštiti kulturnih dobara proces uspostavljanja zaštite, kategorije i registrovanja kulturnih dobara obavlja Uprava za zaštitu kulturnih dobara. Svako može da podnese Upravi inicijativu za uspostavljanje zaštite kulturnog dobra, a Uprava je dužna da razmotri inicijativu i da o tome obavijesti njenog podnosioca, u roku od 90 dana od dana podnošenja inicijative. Prethodna zaštita se uspostavlja na osnovu predloga stručnih lica koja odredi Uprava, a čiji prijedlog je zasnovan na neposrednom uvidu u stanje dobra, raspoloživoj dokumentaciji ili drugim relevantnim činjenicama. Prethodna zaštita može da traje najduže godinu dana do kada se mora sačiniti elaborat o valorizaciji kulturnih vriejdnosti. Stručno tijelo dužno je da u postupku utvrđivanja kulturne vrijednosti dobra sačini elaborat koji sadrži detaljan opis sprovedenih radnji i obrazložen stručni stav o valorizaciji svojstava, osobenosti, značaju i kategoriji dobra, kao i opis, katastarske oznake i grafički prikaz granica nepokretnog dobra i granica njegove zaštićene okoline. Dobra koja imaju status prethodne zaštite uživaju sva prava i obaveze kao i zaštićena kulturna dobra. Do sticanja statusa prethodne zaštite i/ili status kulturnog dobra Zakon se


strana 188

na njima ne može primjenjivati. Takođe, procjenu njihove kulturne vrijednost utvrđuje stručno tijelo, od najmanje tri člana, koje obrazuje Uprava. Kulturna vrijednost dobra utvrđuje se na osnovu istraživačkih nalaza i drugih relevantnih dokaza o svojstvima i osobenostima dobra i valorizacijom njihovog umjetničkog, istorijskog, paleontološkog, arheološkog, arhitektonskog, naučnog, tehničkog i drugog društvenog značaja. Te se shodno tome ne može u ovome izvještaju tvrditi i ustanoviti koje kulturne vrijednosti posjeduju ova potencijalna dobra, već će to ustanoviti stručni tim na zakonom propisan način. Normativna i institucionalna zaštita kulturih dobara Kada je u pitanju normativna zaštita kulturnih dobara unutar granica zaštićenog područja primjenjuje se nacionalna legislativa jer sva kulturna dobra stekla status samo na osnovu Zakona o zaštiti kulturnih dobara. Kada su u pitanju kulturna dobra izvan ali u neposrednoj blizini granica trenutno sva kulturna dobra takođe imaju isti status. Stećci na teritoriji optine Žabljak u Žugića barama su predati u sklopu transnacionalnog dosijea UNESCO za nominaciju Svjetske kulturne baštine. Kako zaštićena okolina ovog kulturnog dobra ulazi unutar granica zone Sinjajevine, u koliko bude stavljeno na listi svjetske baštine u julu 2016. godina na njemu će se primjenjivati i UNESCO 1972 Kovencija o svjetskom nasljeđu. Kako je na osnovu člana 3. Zakona o zaštiti kulturnih dobara, zaštitu kao i kulturno dobro, imaju i zaštićena okolina nepokretnog kulturnog dobra, predmet koji sa nepokretnim kulturnim dobrom čini istorijsku, umjetničku, vizuelnu ili funkcionalnu cjelinu, objekat u kojem se trajno čuvaju ili izlažu pokretna kulturna dobra, dokumentacija o kulturnom dobru, dobro pod prethodnom zaštitom, obavezni primjerak publikacije i javna arhivska građa. Shodno tome, sve odredbe Zakona se neposredno primjenjuju za zaštitu i očuvanje kulturnih dobara koja se nalaze na ovom području. Kod primjene konvencija i drugih međunarodnih propisa koji se bave zaštitom kulturne baštine koja se prostire na predloženom zaštićenom području važno je podsjetiti da je članom 9. Ustava Crne Gore („Sl. list Crne Gore“ broj 01/07 od 25.10.2007. godine) propisano da potvrđeni i objavljeni međunarodni ugovori i opšteprihvaćna pravila međunarodnog prava su sastavni dio unutrašnjeg pravnog poretka, imaju primat nad domaćim zakonodavrstvom i neposredno se primjenjuju kada odnose uređuju drukčije od unutrašnjeg zakonodavstva. Kada je riječ o institucionalnoj zaštiti kulturne baštine važno je ukazati da postoji više nivoa zaštite kao i subjekata odgovornih za njenu zaštitu i očuvanje. Za zaštitu i očuvanje kulturnih dobara odgovoran je vlasnik i držaoc kulturnog dobra, uključujući i vjerske zajednice, pa su dužni da čuvaju, poštuju, održavaju i pravilno koriste kulturna dobra koja posjeduju. Kako je, kulturna baština od opšteg interesa, kulturna dobra se štite u skladu sa Zakonom o zaštiti kulturnih dobara i međunarodnim propisima, bez obzira na vrijeme, mjesto i način nastanka, njihovo porijeklo ili vlasništvu kao ni na njihov svjetovni ili vjerski karakter. Shodno tome zaštita kulturnih dobara smatra se od javnog interesa.


strana 189

Svako ima pravo da, pod jednakim uslovima, individualno ili kolektivno, koristi kulturna dobra, radi učešća u kulturnom životu, uživanju, naučnom napretku ili drugoj dobrobiti koja iz njega proističe, kao i da doprinosi njegovom obogaćivanju i očuvanju. Pravo na pristup kulturnom dobru može ograničiti samo radi zaštite javnog interesa i prava i sloboda drugih. U odnosu na izvršeni uvid u prethodno navedena kulturna dobra, koja se nalaze na području predložene zaštite područja Sinjajevine, važno je ukazati na to da se 18 kulturnih dobara nalazi unutar predloženih granica područja istraživanja, dok se 17 nalazi neposredno izvan granice. Ova kulturna dobra su stekla status spomenika kulture na osnovu ranijih propisa. U skladu sa članom 142. Zakona o zaštiti kulturnih dobara propisano je da spomenici kulture čiji je status utvrđen po ranijim propisima imaju status kulturno dobro do revalorizacije njihove kulturne vrijednosti u skladu sa ovim zakonom. Kako Uprava za zaštitu kulturnih dobara od stupanja na snagu ovoga zakona 2010. godine još uvjek nije u skladu sa stavom 2 ovog člana i članom 143. Zakona, u zakonom predviđenom roku izvršila revalorizaciju njihovih kulturnih vrijednosti kao ni odredila njenu zaštićenu okolinu za potrebe ovog dokumenta koričćena su rješenja donešena na osnovu prethodnih zakona. U Tabeli 45 dat je popis objekata koji se nalaze unutar granica istraživanja ili u neposrednoj blizini i imaju status kulturnog dobra, kao i brojevi rješenja kojima su stekla taj status spomenika kulture, to jeste kultunog dobra.

KULTURNO DOBRO RJEŠENJE O NORMATIVNOJ ZAŠTITI Kuća Novice Cerovića • Rješenje o stavljanju pod zaštitu br. 282/49

• Rješenje o uvođenju u Registar br. 01-1791/1-61 od 24. XI 1961. god. • Dosije br. 340 Knjiga II, strana 277-278

Manastir Dobrilovina • Rješenje o stavljanju pod zaštitu broj: 911/1-52 od 30.10.1952. godine • Rješenje o uvođenju u Registar broj 01-13/20 od 05.01.1962. godine, 02-854 od 30.12.1994. godine, Registarski broj 201 • Dosije broj: 350/D; Knjiga II (druga)

Manastir Podmalinsko • Rješenje o stavljanju pod zaštitu br 1247-1/57 • Rješenje o uvođenju u Registar br 01-1789/1 od 24.XI 1961. godine • Dosije broj 338 Knjiga II (druga), strana 273-274

Spomen-ploča u znak sjećanja na i borbe jula 1941. godine

• Rješenje o stavljanju pod zaštitu br 231/52 od 21.II.1952. godine • Rješenje o uvođenju u Registar br 08-1072/62 od 17.VII.1962. godine • Dosije broj 540; Knjiga IV; strana 275-276

Spomen-ploča u mjestu sjedišta SK KPJ za Kolašin

• Rješenje o stavljanju pod zaštitu br 232/52 od 23.02.1952 • Rješenje o uvođenju u Registar br 08-909/1 od 28.6.1962 • Dosije broj 489; Knjiga IV; strana 173-174

Spomen ploča i kuća • Rješenje o sprovedenom postupku utvrđivanja statusa i


strana 190

Tome Žugića uvođenju u Registar broj 08-1077/1 od 17.07.1962. godine • Rješenje o izvršenom uvođenju u Registar broj 08-1077/2 od 17.07.1962. godine • Dosije broj 545, Knjiga IV, strana 285,286

Spomen ploča ing Lazaru Jaukoviću

• Rješenje o sprovedenom postupku utvrđivanja statusa i uvođenju u Registar broj 08-1078/1 od 17.07.1962. godine • Rješenje o izvršenom uvođenju u Registar broj 08-1078/2 od 17.07.1962. godine • Dosije broj 546, Knjiga IV, strana 287,288

Spomenik palim borcima, Boan

• Rješenje o sprovedenom postupku utvrđivanja statusa i uvođenju u Registar broj 08-1075/1 od 17.07.1962. godine • Rješenje o izvršenom uvođenju u Registar broj 08-1075/2 od 17.07.1962. godine • Dosije broj 543, Knjiga IV, strana 281,282

Spomen česma sa pločom, Timar

• Rješenje o sprovedenom postupku utvrđivanja statusa i uvođenju u Registar broj 08-960/1 od 24.06. 1962. godine • Rješenje o izvršenom uvođenju u Registar broj 08-960/2 od 24.06. 1962. godine • Dosije broj 703, Knjiga VI, strana 203,204

Spomen-ploča, most na Tari

• Rješenje o uvođenju u Registar br 08-811/1 od 26.VI.1963. godine • Dosije broj 692; Knjiga VI; strana 181-182

Spomen-ploča , Podbišće • Rješenje o uvođenju u Registar br 08-812/1 od 26.6.1963. godine • Dosije broj 693; Knjiga VI; strana 183-184

Partizansko groblje, Podbišće

• Rješenje o uvođenju u Registar br 08-813/1 od 26.VI.1963.godine • Dosije broj 695; Knjiga VI; strana 187 - 188

Spomen-česma sa spomen-pločom, Gojakovići

• Rješenje o uvođenju u Registar br 08-814/1 od 26.VI.1963.godine • Dosije broj 694; Knjiga VI; strana 185-186

Rodna kuća Vuka Kovijanića

• Rješenje o uvođenju u Registar br 08-816/1 od 26.6.1963.godine • Dosije broj 697; Knjiga VI; strana 191-192

Zgrada Tomice Ćorovića • Rješenje o sprovedenom postupku utvrđivanja statusa i uvođenju u Registar broj 08-959/1 od 24.06.1963. godine • Rješenje o izvršenom uvođenju u Registar broj 08-959/2 od 24.06.1963. godine • Dosije broj 698, Knjiga VI, strana 193,194

Spomen- ploča, Gornje Lipovo

• Rješenje o uvođenju u Registar br 08-812/1 od 16. VII.1964. godine • Rješenje o uvođenju u Registar br 08-812/2 od 16.VII.1964. godine • Dosije broj 815, Knjiga VII, strana 21-22

Spomenik vojvodi Tripku Džakoviću

• Rješenje o sprovedenom postupku utvrđivanja statusa i uvođenju u Registar broj 08-1599/1 od 28.08.1985. godine • Rješenje o izvršenom uvođenju u Registar broj 08-1599/1 od 28.08.1985. godine


strana 191

Tabela 45. Rješenja o normativnoj zaštiti kulturnh dobara unutar granica zaštićene zone Sa aspekta administrativne i pravne zaštite važnu ulogu u zaštiti kulturnih dobara imaju Ministarstvo kulture i Uprava za zaštitu kulturnih dobara, dok se stručna zaštita obezbjeđuje kroz javne ustanove koje obavljaju konzervatorsku djelatnost, a to su JU Centar za konzervaciju i arheologiju Crne Gore, kao i druge javne ustanove lokalnih samouprava koje ispunjavaju uslove za obavljanje ove djelatnosti. Finansiranje zaštite i očuvanja kulturnih dobara Shodno Zakonu o zaštiti kulturnih dobara, finansiranje zaštite i očuvanja kulturnih dobara obezbjeđuje se iz: 1) sredstava vlasnika i držalaca kulturnih dobara; 2) opštih prihoda budžeta Crne Gore; 3) renta za očuvanje kulturnih dobara; 4) budžeta opština; 5) donacija; 6) drugih izvora, u skladu sa zakonom. Polazeći od toga da se zaštita i očuvanje kulturnih dobara uspostavlja u javnom interesu i da se uspostavljanjem zaštite uspostavljaju i određena ograničenja i dodatne obaveze vlasnicima kulturnih dobara, prvenstveno obaveza finansiranja zaštite i očuvanja kulturnih dobara, kao i da su potrebe za ova ulaganja daleko iznad njihovih mogućnosti, zakonom je predviđena obaveza države i lokalne samouprave da obezbjeđuju nedostajuća sredstva za finansiranje zaštite i očuvanja kulturnih dobara. Takođe, sanacija i revitalizacija kulturnih dobara finansira se iz sredstava ostvarenih namjenski ustanovljenog izvora sredstava, tj. od rente za zaštitu i očuvanje kulturnih dobara. Sredstva iz opštih prihoda budžeta Crne Gore i namjenska sredstva od rente za očuvanje kulturnih dobara obezbjeđuju se i koriste u skladu sa godišnjim Programom zaštite i očuvanja kulturnih dobara, koji donosi Vlada, na prijedlog Ministarstva kulture. Renta za očuvanje kulturnih dobara se uređuje poreskim zakonima. Kako Ministasrtvo finansija nije uradilo izmjene i dopune poreskih zakona, još uvjek ne postoji zakonski osnov za ubiranje ovog namjenskog prihoda.13 Za korišćenje donacija iz međunarodnih fondova, uvjek se kao preduslov postavlja participacija države u kojoj se kulturna dobra nalaze, pa je shodno tome, i za ovaj način obezbjeđivanja sredstava neohodno obezbijediti i sredstva iz budžeta.

13 Vlada Crne Gore, Ministarstvo kulture: Analiza o stanju i problemima u spovođenju zakona u oblasti kulturne baštine sa prijedlogom mjera, jun 2012. godine

• Dosije broj 988, Knjiga IX, strana 164,165


strana 192

5. PODRUČJA ZAŠTIĆENIH PRIRODNIH DOBARA

Nacionalni park Durmitor Jedan dio teritorije Sinjajevine, koja pripada opštini Žabljak i Mojkovac, nalazi se unutar granica nacionalnog parka „Durmitor“. Naime, na teritoriji Sinjajevine granica nacionalnog parka „Durmitor“ obuhvata dio kanjonske doline rijeka Tare i Bistrice i Zabojsko jezero sa neposrednom okolinom, a od naseljenih područja u okviru nacionalnog parka nalazi se naselje Dobrilovina (Slika 60 i 61). Ovdje treba navesti da granica nacionalnog parka Durmitor na prostoru opštine Mojkovac istovremeno predstavlja i granicu područja koje je po programu UNESCO-a "Čovek i Biosfera" upisano 1977. godine u mrežu svjetskih rezervata biosfere. Naime, rijeka Tara i njena kanjonska dolina, od izvorišta do ušća, uvrštena je u mrežu svjetskih rezervata biosfere (Program "Čovjek i biosfera" - M&B, UNESCO), u ukupnoj površini 32.000 ha, dok je njen kanjonski dio od ušća Bistrice (Gostilovina) kao što je već rečeno sastavni dio nacionalnog parka "Durmitor". Nacionalni park Durmitor je 1980. godine upisan na UNESCO Listu svjetske baštine, kao prirodno dobro izuzetne univerzalne vrijednosti. U okviru nacionalnog parka „Durmitor“, na području Sinjajevine, posebno se izdvajaju sljedeća prirodna dobra očuvanih prirodnih vrijednosti: lokaliteti „Crna poda“ i Zabojsko jezero sa najužom okolinom (zaštićeni strogim režimom zaštite odnosno predstavljaju I zonu zaštite); te manastirska vrela i vodopad Skok u Dobrilovini kao hidrografsko-hidrološki spomenik prirode, pećine Škola i Šalintrača u Dobrilovini kao memorijalni spomenik prirode, kao i geomorfološke vrijednosti u zaštitnoj zoni Parka (planinski vrhovi Prošćenjskih planina - Sveviđe, Ljeljeni vrh, Konjska lastva, itd.) (izvor: PUP opštine Mojkovac). I ZONA ZAŠTITE – lokaliteti „Crna poda“ i područje Zabojskog jezera sa najužom okolinom U okviru ove zone sa strogom (apsolutnom) zaštitom uključeni su predjeli sa izuzetnim i univerzalnim značenjem, sačuvanog prirodnog stanja i izvanrednim ambijentalnim vrijednostima i pejzažnim izgledom; osnovna namjena ovih predjela je naučno-istraživačka i edukativna, a osnovni cilj zaštite je održavanje postojećih ekoloških procesa u neizmijenjenom stanju i održavanje raznovrsnosti genetskog fonda. Na Slici 60 i 61 data je granica nacionalnog parka Durmitor u okviru istraživanog područja Sinjajevine. Granica nacionalnog parka Durmitor je preuzeta tokom konsultacionog procesa koji je obasvljen sa Ministarstvom turizma i zaštite životne sredine, JP Nacionalni parkovi Crne Gore i uprave NP „Durmitor”. Ukupna površina nacionalnog parka „Durmitor“ je 33.895 ha i zahvata opštine Žabljak, Mojkovac, Šavnik, Plužine i Pljevlja. Nacionalni park je od 1952. godine. Basen rijeke Tare je pod UNESCO zaštitom u okviru programa "Čovjek i biosfera" (MAB) od 1977. godine u ukupnoj površini 32.000 ha, a Nacionalni park Durmitor, odnosno jedan njegov dio, je


strana 193

1980. godine upisan na UNESCO Listu svjetske baštine, kao prirodno dobro izuzetne univerzalne vrijednosti.

Slika 60. NP „Durmitor“ i istraživano područje Sinjajevine


strana 194

Slika 61. Granica NP „Durmitor“ u okviru područja Sinjajevine (crvenom bojom označena granica

istraživanja područja Sinjajevine, plavom bojom označena granica NP „Durmitor“, zelenim bojama ocnačeno područje nacionalnog parka „Durmitor“ unutar i izvan granica područja istraživanja)


strana 195

6. MEĐUNARODNA VAŽNOST PREDLOŽENOG ZAŠTIĆENOG PRIRODNOG DOBRA

Emerald područje Shodno odredbama Bernske konvencije prirodne vrijednosti Sinjajevine identifikovane su kao međunarodno važno područje za zaštitu odnosno kao jedno od EMERALD područja u Crnoj Gori (CoE , 2011). EMERALD predstavlja ekološku mrežu sastavljena od Područja od posebne važnosti za zaštitu prirode (Areas of Special Conservation Interest – ASCI), i obuhvata područja od velike ekološke važnosti za ugrožene vrste i tipove staništa definisane u odredbama Bernske konvencije (vidjeti Prilog III). Projekat ‘’Uspostavljanja Emerald mreže’’ u Crnoj Gori realizovan je u toku 2005. i 2006. godine. Jedan dio aktivnosti odnosio se na identifikaciju staništa koja zahtjevaju posebne mjere zaštite u Crnoj Gori u skladu sa Rezolucijom 4, drugi dio na identifikaciju vrsta koje zahtjevaju posebne mjere zaštite u Crnoj Gori u skladu sa Rezolucijom 6, treći se sastojao u popunjavanju Emerald baze za predložena područja od značaja za zaštitu na osnovu čega je urađena mapa za sva odabrana područja. Na osnovu raspoloživih podataka, na području Crne Gore, u okviru 3 biogeografska regiona (mediteranski, kontinentalni i alpski) identifikovana su 32 područja od interesa za zaštitu (CoE , 2011). Određivanje EMERALD lokaliteta predstavlja pripremu i doprinos implementaciji programa NATURA 2000 koji sve države-kandidati za ulazak u EU moraju da sprovedu na svojoj teritoriji. NATURA 2000 je ekološka mreža EU koja obuhvata područja važna za očuvanje ugroženih vrsta i tipova staništa u skladu sa Direktivom o zaštiti ptica (Coucil Directive 79/409/EEC) i Direktivom o zaštiti prirodnih staništa i divlje faune i flore (Council Directive 92/43/EEC). Jedno od ukupno 32 identifikovanih EMERALD područja u Crnoj Gori je Babji zub i Gradište. Ukupno 7 tipova staništa i 22 vrste sa Rezolucije 4 Bernske konvencije je prisutno na ovom području. Emeral područje (tzv. sajt): Sinjajevina (Babji zub i Gradište)

Površina u ha: 5709 Nadmorska visina u m (max): 2277 Status zaštite: nezaštićeno Koordinate: E 19° 22’ 00’’ ; N 42˚ 50’ 10’’

Babji zub i Gradište su jugoistočni ogranci planinskog masiva Sinjajevine. Dolinom riječice Plašnice ovi vrhovi su odvojeni od glavne morfološke mase Sinjajevine. Južnu granicu područja čini kanjon Morače koji odvaja ovaj prostor od niza Moračkih planina. Iako ovu planinu karakterišu prostrani pašnjaci prošarani kamenjem, pogodni za bavljenje stočarstvom, prva asociijacijacija zaljubljenika u prirodu je upravo bogatstvo živog svijeta.


strana 196

Šume munike na Gradištu i pojedinačna velelepna stabla ovog subendemičnog bora na Babjem zubu su najreprezentativnije na teritoriji Crne Gore. Vegetacija u pukotinama stijena je bogata endemičnim vrstama. Očuvane populacije vrsta malijevog jeremička (Daphne malyana) (endem uskog rasprostranjenja) i jedne vrste gentijanele (Gentianella laevicalyx) crnogorski endem, samo potvrđuju njeno bogatstvo. Planina je bogata i velikim brojem životinjskih vrsta.

Tabela 46. Identifikovana staništa u skladu sa Rezolucijom 4 IPA (Important Plant Areas) – Područje značajno za biljke Takođe, područje Babjeg zuba i Gradišta je identifikovano i kao Područje značajno za biljke (IPA - Important Plant Areas). U okviru Program važnih biljnih staništa (IPA programme) koji se sprovodio u Crnoj Gori u periodu od 2007–2009. godine, shodno međunarodnim i nacionalnim kriterijumima za utvrđivanje ovih područja, navedeno područje je identifikovano kao jedno od 27 IPA (Područja značajnih za biljke) na teritoriji naše zemlje (Petrović & al., 2009). IPA su ona područja koja karakteriše prisustvo “prirodnih ili polu prirodnih staništa koja pokazuju posebnu botaničku raznovrsnost i/ili sadrže još nedovoljno poznat skup rijetkih, ugroženih ili endemičnih biljnih vrsta i/ili vegetacije visoke botaničke vrijednosti”. Određivanje IPA se vrši po međunarodnim i regionalnim kriterijumima kako bi se obezbijedila konzistentnost, a bazirano je na tri kriterijuma: ugroženost vrsta (kriterijum A), botaničko bogatstvo (kriterijum B) i ugrožena staništa (kriterijum C). Da lokalitet postane IPA, potrebno je da zadovolji ili A ili B ili C ili bilo koju kombinaciju ovih kriterijuma (Petrović & al., 2009). Osnovni cilj ovog globalnog program je da identifikuje (odredi) i sačuva mrežu najboljih staništa za divlje vrste biljaka i gljiva širom svijeta kako bi se omogućilo njihovo dugoročno očuvanje. Identifikovani IPA sajtovi nijesu zakonski obavezujući za datu državu, već je IPA program namijenjen da informiše i ubrza međunarodne, regionalne i nacionalne programe za očuvanje životne sredine, kao i usvajanje i primjenu odgovarajućih zakonskih regulativa. IPA obezbjeđuje okvir za primjenu Cilja 5 Globalne strategije o očuvanju biljaka u

Staništa Stanišni tip: Bukove šume 41.1 Visoko oro-Mediteranske borove šume 42.7 Termofilne i supra-Mediteranske hrastove šume

41.7

Mješovite termofilne šume 41.8 Zapadnobalkanske šume crnog bora 42.62 Obalske formacije vrba 44.1 Južne galerije jova i breza 44.5


strana 197

Konvenciji o biološkoj raznovrsnosti (Target 5 of the Convention on Biological Diversity's Global Strategy for Plant Conservation). Takođe, identifikacije IPA je dobar početak za implementaciju EU Habitatne Direktive odnosno uspostavljanje Natura 2000 mreže na nacionalnom nivou (Petrović & al., 2009). Babji zub kao IPA područje Bajbi zub zadovoljava dva IPA kriterijuma: A i C (Petrović & al., 2009).

Površina u ha: 4378 Nadmorska visina u m: 1300-2277 Status zaštite: nezaštićeno Centralna koordinata: N 43˚ 27’; E 19° 37’

Flora ovog područja se odlikuje visokim stepenom endemizma i predstavlja važan refugijum reliktne flore, zabilježeno je preko 700 taksona vaskularnih biljaka (Petrović & al., 2009). Područje sadrži 16 značajnih vrsta shodno A kriterijumu. Posebno je važno pomenuti dobrou populaciju vrste Daphne malyana (veliki dio subpopulacija ove vrste u Crnoj Gori je potopljen izgradnjom HE Mratinje) (Petrović & al., 2009). Takođe, ovo područje ima 8 tipova staništa značajnih shodno kriterijumu C. Od staništa sa ovog područja poseban botanički značaj ima vegetacija u pukotinama stijena i šume munike (sastojine munike na Gradištu su među najreprezentativnije u Crnoj Gori) (Petrović & al., 2009). Značajne vrste Kruterijum A: Amphoricarpos autariatum ssp. bertisceus, Centaurea incompta, Cephalaria pastricensis, Daphne malyana, Eryngium alpinum, Euphorbia montenegrina, Fritillaria montana, Gentiana levicalyx, Gentiana lutea ssp. symphyandra, Geum bulgaricum, Micromeria croatica, Narcissus augustifolius, Valeriana pancicii, Verbascum nicolai, Vicia montenegrina, Viola orphanidis subsp. nicolai. Značajna staništa Kruterijum C:

1 34.3 Dense perenial grasslands & middle European steppes 2 41.1 Bukove šume 3 41.2 Oak-hornbeam forests 4 42.62 Zapadno Balkanske (Pinus nigra) šume 5 42.7 Visokoplaninske oro-mediteranske šume bora 6 44.1 Riparian willow formationa 7 65 Pećine 8 8210 Calcareous rocky slopes with chasmophytic vegetation


strana 198

7. POSTOJEĆE STANJE RESURSA SA PROCJENOM NJIHOVE VALORIZACIJE U prostorno planskoj dokumentaciji na državnom i lokalnom nivou za područje Sinjajevine su prevashodno definisani potencijali u poljoprivredi (stočarstvu), šumarstvu, turizmu...uz očuvanje prirode, pa su u tom smislu date sljedeće smjernice razvoja:

intenziviranje poljoprivrede, posebno stočarstva, što treba da bude glavni pravac razvoja ovog područja, gdje bi veće farme bile osnova za ovu aktivnost. U područjima sa manjim pašnjacima treba podržati razvoj malih farmi;

konsolidacija kompleksa šuma i pošumljavanje, koje ima za cilj zaštitu šuma, treba da bude glavni pravac razvoja u oblasti šumarstva. Bez obzira na važnost drvnih resursa, pošumljavanje i poboljšanje degradiranih šuma je neophodno, kako sa aspekta reprodukcije, tako i sa aspekta zaštite od erozije i klizišta.

očuvanje prirode kroz očuvanje ekološkog koridora (koridor jugoistočnih Dinarida u Crnoj Gori) koji obuhvata zone nacionalnih parkova Durmitor, Biogradska gora, Prokletije i regionalnih parkova Ljubišnja, Sinjajevina sa Šarancima, Komovi i Visitor sa Zeletinom.

razvijanje naučno-edukativnog i izletničkog turizma koji mora biti kontrolisan i organizovan;

korišćenje malih vodotokova za mini hidroelektrane u skladu sa Strategijom razvoja energetike.

7.1 POLJOPRIVREDA Za potrebe izrade Studije zaštite kada je u pitanju poljoprivreda uspostavili smo saradnju i obavili konsultativne razgovore sa predstavnicima Ministarstva poljoprivrede i ruralnog razvoja te službi za poljoprivredu u svim opštinama na čijoj tereitoriji se nalazi područje istraživanja (Mojkovac, Kolašin, Danilovgrad14, Šavnik, Žabljak) a u cilju sakupljanja potrebnih podataka za izradu Strudije. Od Ministarstva poljoprivrede i ruralnog razvoja smo dobili informacije o realizovanim, trenutnim, i budućim aktivnosti koje Ministarstvo planira da sprovede svojom agrarnom politikom na ovom području. Takođe, od opština smo dobili podatke o brojnosti stočnog fonda, trenutnom stanju, mogućnosti razvoja itd. Uradili smo i sagladavanje prostorno planske dokumentacije opština. Sve dobijene podatke smo predstavili tabelarno i tekstualno. Takođe, izradi izvještaja prethodio je obilazak kompletnog područja Sinjajevine gdje smo metodom slučajnog uzorka odradili 51 upitnik za aktivna domaćinstva na katunima ali i stalnim naseljima, koje smo kasnije odradili i predstavili tabelarno. Naime, imali smo za cilj da na osnovu svih sprovedenih aktivnosti utvrdimo na koji način se obavlja poljoprivredna proizvodjnja na ovom području, utvrditi okvirno broj aktivnih domaćinstava koja su prisutno na katunima, broj stočnih grla koja se napasaju na planini, kao i evidentirati prednosti bavljenja poljoprivrednom djelatnošću u kontekstu stavljanja područja Sinjajevine pod zaštitu (odnosno moguće benefite za lokalno stanovništvo), ali i evidentirati prisutne probleme 14 Opština Danilovgrad tradicionalno koristi bjelopavlićke katune za ispašu stoke koji se nalaze na teritoriji opštine Mojkovac


strana 199

odnosno slabosti u istom kontekstu. U saradnji sa privrednim društvima, koja se bave otkupom i preradom ljekovitog bilja, dobili smo podatke o biljnim vrsta koje se sakupljaju na području Sinjajevine, na koji način i u kojoj količini. Prikaz stanja Poljoprivredna proizvodnja predstavlja jednu od glavnih privrednih djelatnosti područja Sinjajevine, a za mnoga domaćinstva je i jedini izvor prihoda. Važan faktor individualne osobenosti Sinjajevine jeste njen biljni pokrivač, prije svega travni. S površinom pašnjaka od 120.000 ha, na kojem se može napasati 200.000 ovaca, Sinjajevina spada među prave pašnjačko-staočarske planine15. Stočarstvo Stočarstvo predstavlja najznačajniji segment poljoprivredne proizvodnje na Sinjajevine. Naime, stoka i stočni proizvodi su uvjek bili osnovni izvor dohodka većine domaćinstava same planine. Danas se uglavnom vrši uzgoj ovaca i goveda. Međutim, pored njih prisutni su u manjem broju konji, koze, svinje i živina. Stočarstvo ima nomadski sezonski karakter (stada se ljeti izdižu na katune, a zime provode u štalama u selima – naseljima na nižim nadmorskim visinama). Karakteristika stočarstva na Sinjajevini je da se danas drže manja stada životinja 50 do100 ovaca (manji broj domaćinstava ima veći broj ovaca), i nekoliko goveda. Takođe, tokom ljetnjeg perioda domaćinstva povećaju broj stočnih grla naročito junadi, zbog proizvodnje mesa, ali povećan je i broj jagnjadi i ovaca. Ugojna grla u jesenjem periodu uglavnom otkupe preduzeća Mesopromet iz Bijelog Polja i Goranović iz Nikšića dok manji broj grla se proda na lokalnom nivou (ugostiteljskim objektima i stanovništvu).

Slika 62. Stado ovaca na ispaši (katun Grkovo)

15 (http://www.mojkovac.me/index.php?option=com_content&view=article&id=7&Itemid=29)


strana 200

Povećanje brojnosti muznih grla ovaca i krava je takođe izraženo tokom boravka na katunima. Stočna grla domaćini uzimaju na mljekarinu (i iz drugih opština Pljevalja, Bijelog Polja) a na jesen ih ponovo uzimaju vlasnici životinja koji ih drže u stajama. Razlog davanja stočnih grla na mljekarinu jeste nedostatak parcela za ispašu u naseljenim mjestima, dovoljno kvalitetne ispaše na Sinjajevini, kao i nemogućnost odvajanja vremena za čuvanje istih jer su članovi domaćinstva zaposleni i u drugim granama privrede. Ishrana stoke na planini Sinjajevini uglavnom je zasnovana na ispaši, sa eventualno manjom količinom prihrane sa žitaricama i to na manjem broju gazdinstava.

Slika 63. Krdo goveda različitog rasnog sastava na lokalitetu Savina voda Na Sinjajevini godinama se vrši proizvodnja mliječnih proizvoda i mesa. Medojević (2005) navodi da se na planini Sinjajevini proizvode sljedeći mlječni proizvodi: meki sir, tvrdi sir, grušavina, ređe maslo i naročito skorup. Meki sir se pravi od mlijeka koje nije vareno (kuvano), već samo ugrijano. Grušavina (jardum) se pravi od gustog ovčjeg septembarskog mlijeka. Osoljena i ugrijavana na slaboj vatri, dobija još veću gustinu. Koristi se ohlađena. Grušavina je vrlo hranljivo, ukusno ali i jako jelo. Od mlijeka, sa kojeg nije skidan kajmak, pravi se maslo. U uski i duboki drveni sud visine preko jedan metar, usuto mlijeko se lupa drvenom drškom sve dotle dok se ne izmete maslo. Skorup se skuplja sa razlivenog mlijeka u karlicama. Smješta se u drvene kace i poslije izvjesnog vremena stavlja u mješine. Negdje ostaje u kacama. Skorup od ovčjeg mlijeka ima bijelu, a od kravljeg žućkastu boju (Medojević, 2005). Nastali kao produkti kvalitetnih i mirišljavih trava, mlječni proizvodi Sinjajevine su izvrsnog kvaliteta, masni i specifičnog mirisa i ukusa. Ističemo da se na Sinjaevini vrši proizvodnja lisnatog tradicionalnog sira kojeg bi trebalo zaštititi shodno Zakonu o oznakama porijekla, geografskim oznakama i oznakama garantovano tradicionalnih specijaliteta


strana 201

poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda (Sl. list CG, br.18/11). Po informacijama domaćica to je autentičan tradicionalni proizvod (Slika 60). Osim ovog proizvoda na tržište najčešće se plasiraju još tvrdi sir, kajmak i meso od kojih se uglavnom ostvaruje novčani dohodak domaćinstava. Uz adekvatne sertifikate o zdrastvenoj ispravnosti hrane navedeni proizvodi imali bi veći pristup na širem tržištu, ali i njihova cijena bila bi veća.

Slika 64. Autentični tradicionalni lisnati sir proizveden na Sinjajevini

Tabela 47. Ukupan broj stočih grla na Sinjajevini evidentiran u Ministarstvu poljoprivrede i ruralnog razvoja Crne Gore (Izvor: Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja Crne Gore, 2015)

Klaifikacija vrsta životinja i pčele Brojnost Ovce 9796

Goveda 1843 Koze 140 Konji 236 Svinje /Živina /Pčele /

Ukupan broj prijavljenih domacinstava 250


strana 202

Klasifikacija vrsta životinja i pčele

Brojnost po opštinama Ukupno

Mojkovac

Kolašin Danilovgrad16

Šavnik

Žabljak

Goveda 263 492 150 563 117 1585Ovce 1399 2292 1901 3452 507 9551Koze 27 25 104 / 24 180Konji 43 71 30 40 11 195Svinje / 255 / / 6 261Živina / 780 150 / 144 1074Pčele 230 / / / 230Ukupan broj prijavljenih domacinstava po opstinama

50 65 13 prijavljenih7neprijavljenih

49 19 204

Tabela 48. Brojnost domaćinstava i stočnih grla po opštinama (Izvor: opštine Mojkovac, Kolašin, Danilovgrad, Šavnik, Žabljak, 2015)

U Tabeli 46 su prikazani podaci o brojnosti stočnog fonda sakupljenih tokom terenskih istraživanja na osnovu metode slučajnog uzorka sa različitih lokaliteta gdje je anketirano 51 gazdinstvo. Podaci su uzeti sa sljedećih katuna ili naselja: Ječmen do, Potrk Mandića, Zakosi, Bjelića katun, Starac, Grkovo, Previje, Lipovski potrk, Štirni do, katuni koji gravitiraju Savinoj vodi (gdje ima 15 aktivnih domaćinstava), a zatim Bojića Ošljak, Odrag polje, Ckare, Studenac, Muleč katun, Okrugljak, Zaboj, Planinica, Konate, Gomile, Krnja Jela, Timar, Bare. Kao najveći problem od strane ankentiranih domaćina istaknuti su loši putevi, nedostatak vode, neorganizovan otkup proizvoda, sve manji broj mladih zainteresovanih za stočarstvo, depopulacija stanovništva, izraženo starenje stanovništva.

Tabela 49. Prikaz stanja stočnog fonda uzetih metodom slučajnog uzorka na katunima Sinjajevine (terenska istraživanja)

16 Na jugoistoku Sinjajevine, koji pripada mojkovačkoj opštini, nalaze se bjelopavlićki katuni. To su katuni: Pekovića, Martinića, Knež do i Okrugljak. Naime, poslije rata 1878. godine knjaz Nikola je dodjeljivao djelove pojedinih planina s bogatim ispašama udaljenim plemenima i selima koja nijesu imale svoje planine. Tradicionalno i danas bjelopavlići izdižu stoku na navedene katune. Pekovića katun koriste stanovnici Klikovače i Martinića; Knež do stanovnici Martinića, Spuža, Gostilja i Zagrede; Okrugljak stanovnici Klikovače, Bogetića, Bogićevića, Lalevića, Vučice, Kule Lakića i dr. Ova četiri katuna nazivaju se ''srcem Sinjajevine'' (Medojević, 2005).

Klaifikacija vrsta životinja i pčele Brojnost Ovce 3360

Goveda 459 Koze 43 Konji 29 Svinje 66 Živina 217 Pčele 1


strana 203

Ono što je evidentno iz tabelarnog prikaza podataka (Tabela 44 i 45) jeste da se podaci iz Ministrastva i opština ne podudaraju u potpunosti. Prema saznanjima koja smo dobili od ova dva subjekta radi se o tome da se jedan broj domaćina ne prijavi izdig na katune pa se ovaj broj može smatrati i većim od prikazanog. Shodno dobijenim podacima iz Ministrastva i opština kao i na osnovu sakupljenih podataka sa terena (Tabele 44, 45 i 46) evidentno je da je ovčarstvo najzastupljenije na ovom području a može se slobodno reći i da uslovi koji preovladavaju na planini Sinjajevini su jako povoljni za uzgoj ovaca. Pored ovčarstva zanačajnije je razvijeno i govedarstvo i ove dvije kategorije su i najznačajnije i sa ekonomskog stanovišta, predstavljaju glavni izvor prihoda domaćina koja borave na planini. Ostale kategorije su manje zastupljene ali svakako značajne. Takođe, evidentno je da relativno mali broj domaćinstava izdiže stoku na katune a i brojnost stočnih grla je relativno mali što ima za posledicu relativno malo iskorišćavanja pašnjaka sa jedne strane a sa druge strane dolazi do zarastanja pašnjaka i sukcesije ovih staništa u šume. Naime, tokom istraživanja registrovan je veliki broj neaktivnih katuna a upravo tradicionalan način stočarenja obezbjeđuje održavanje ovog tipa staništa i visok biodiverzitet pašnjaka i kosanica ovog područja. Treba istaći da na planini postoje resursi za uzgoj mnogo većeg broja ovaca, govedi, konja što je i naglašeno u uvodnom dijelu, odnosno da shodno površini pašnjaka na Sinjajevini od oko 120.000 ha, može se napasati 200.000 ovaca što dovoljno govori o velikim potencijalima ove planine kada je u pitanju stočarstvo. Takođe, prostrani pašnjaci Sinjajevina pored toga što obezbjedjuje potpuno prirodan izvor hrane za stočni fond sa jedne strane, sa druge strane predstavlja područje velikog biodiverziteta kao važan prirodni potencijal za razvoj i promociju budućeg regionalnog parka. Obavljanje stočarstva na tradicionalan način (ispašom stoke i košenjem) obezbjeđuje se održavanje pašnjačkih staništa a time i biodiverziteta ovog područja. Sinjajevina sa poljoprivrednog aspekta predstavlja značajan resurs za sve opštine koje imaju pravo na njeno korišćenje, te je potrebno uložiti u putnu infrastrukturu, izgradnju vodopoja kao i vode za piće za domaćinstva na katunima, a na mjestima na kojima nema električne energije uraditi elektrifikaciju. Treba istaći da opštine u saradnji sa Ministarstvom poljoprivrede i ruralnog razvoja realizuju projekat davanja solarnih panela koji je značajno olakšao život ljudi koji se nalaze na katunima, posebno domaćica koje mnogo lakše održavaju svoje proizvode. Poboljšanjem uslova za bavljenjem poljoprivrede je pretpostavka povećanja broja gazdinstava, povećanja obima stočnog fonda, upošljavanje većeg broja ljudi u poljoprivredi, čime bi se poboljšao privredni razvoj opština, kao i države Crna Gora, koja bi sa ovog područja mogla dobiti mnogo više zdrave hrane nego što u ovom momentu ima. Sve ovo treba uraditi na principima održivog razvoja.


strana 204

Tokom istraživanja i prikupljanja podataka sa Sinjajevine došli smo do informacija da veoma mali broj gazdinstava posjeduje sertifikate o zdrastvenoj ispravnosti hrane sa posebnim osvrtom na mliječne proizvode. Iako su to proizvodi iz ekološki čiste sredine potrebno je dobijanje sertifikata kao i zaštita proizvoda sa oznakom porijekla koji bi imali lakšu prohdnost, i nesmetan izlazak na tržište, a samim tim i veću cijenu proizvoda. Pribavljanem navedenih sertifikata omogućilo bi lakše povlačenje sredstava koje nude Evropski fondovi za razvoj poljoprivrede i proizvodnje zdrave hrane naročito u područjima koja su stavljena pod zaštitu. Terenskim radom i razgovorom sa domaćinima uočeno je da službe za poljoprivredu kako na lokalnom nivou tako i na državnom imaju komunikaciju sa stanovništvom koja izdižu na katune, te da su vidni pomaci na unapređenju poljoprivredne proizvodnje ali je takođe potrebno više uraditi na edukaciji i još boljoj informisanosti poljoprivrednika o budućim izazovima i projektima koji dolaze, kao i uslovima za njihovo korišćenje, pritom treba voditi računa o očuvanju budućeg regionalnog parka i uskladiti razvoj poljoprivrede sa zakonima i propisima koji imaju za cilj očuvanje prirodnih staništa i spriječavanje devastacije planine Sinjajevine. Ratarsko-povrtlarska proizvodnja Što se tiče ratarske proizvodnje, osnovna karaketristika je da je ona ekstenzivna, tj. da se odvija na manjim oraničnim površinama (okućnicama) ili uopšte nije ni prisutna. Kratak vegetacioni period, zbog velike nadmorske visine, relativno slab kvalitet zemljišta, ekstezivan način obrađivanja, slabo korišćenje agrotehničkih mjera uslovili su da je zemljoradnja na Sinjajevini slabo razvijena što ističe i Medojević (2005). Proizvođači na ovom području uglavnom vrše proizvodnju za sopstvene potrebe bez upotrebe sredstava za zaštitu bilja. Najčešće povrtarske kulture koje smo uočili na terenu su: kupus, krompir, luk, šargarepa, salate. U pogledu proizvodnje krompira, naročito za sjemensku prizvodnju, ističe se lokalitet Krnja Jela u podnožju Crkve sv. Arhiđakona Stefana. Osim ovog lokaliteta proizvodnja sjemenskog krompira mogla bi se odvijati u podnožju planinarskog doma Ckara, na lokalitetu Timar, Odrag gdje smo na gazdinstvu Čurovića zatekli već proizvodnju od 0.5 ha krompira za merkantilnu upotrebu. Sorte krompira koje uzgaja ovaj domaćin su Agria-kasna sorta, Kenebek-srednje kasna, Riviera rana sorta17. Proizvodnja se vrši na nadmorskoj visini od 1612 m. Preporuka je da se za merkantilnu proizvodnju sade rane sorte, i sorte koje su tolerantnije na nedostatak vlage. Takođe, na lokalitetu Konati gdje postoji mogućnost za proizvodnju sjemenskog krompira, prisutna su polja sa visokim pašnjacima na kojima je prisutna lincure (strogo zaštićena biljna vrsta), i u tom smislu treba voditi računa da se, prilikom odabira odnosno definisanja parcela za eventualnu proizvodnju sjemenskog krompira, vodi računa o ovoj strago zaštićenoj vrsti odnosno o njenim prirodnim staništima.

17 Bročić, Z http://www.poljoberza.net/AutorskiTekstoviJedan.aspx?ime=PG022_2a.htm&autor=7


strana 205

Imajući u vidu da se radi o zdravoj nezagađenoj sredini, izolovanoj od intenzivne proizvodnje, što je svakako i potrebno za proizvodnju zdravog sadnog materijala, moguće je dozvoliti prizvodnju u skladu sa zakonskim propisima i propisima koji ne narušavaju biodiverzitet budućeg regionalnog parka. Tokom terenskog rada uočili smo manje površine na kojima se gaji kupus gdje smo uvidjeli da se radi o dosta dobrom glavičenju te uz omogućavanje nalivanja u kritičnom periodu mogao bi se proizvesti i manji tržišni viškovi.

Slika 65. Površine kupusu - na gazdinstvu Čurovića (katun Odrag) Potrebno je napomenuti da tokom istraživanja i obilaska planine Sinjajevine na samom platou planine nijesmo zabilježili uzgajanje žitarica (ječam, ovas, raž, heljda) iako su ona bila prisutna u ranijem periodu (Medojević, 2005). Mišljenja smo da se sjetva ovih kultura može odvijati u nizijama sa manjom nadmorskom visinom iako postoji opasnost od ranih proljećnih mrazeva koji bi spriječili uzgoj ovih kultura, a za proizvodnju na većim površinama na samom platou potrbno je prethodno odraditi ogledna istraživanja te u skladu sa dobijenim rezultatima odrediti se prema eventualnoj proizvodnji. Ljekovito bilje Sinjajevina predstavlja značajan resurs u pogledu ljekovitog bilja što je evidentirano na terenu i u komunikaciji sa privrednim društvima koja se bave ovm djelatnošću. Naime, Sinjajevina predstavlja prirodno stanište većeg broja biljnih vrsta i lišajeva koje se mogu sakupljati u komercijalne svrhe shodno Pravilnikom o bližem načinu i uslovima sakupljanja, korišćenja i prometa nezaštićenih divljih vrsta životinja, biljaka i gljiva koje se


strana 206

koriste u komercijalne svrhe ("Sl. list CG", br. 62/10). Mogućnosti za sakupljanje, otkup, doradu, preradu i uzgoj na području Sinjajevine su veoma velike. Navedene komercijalne vrsta ima realnu komercijalnu i ekonomsku vrijednost. Sakupljanje ljekovitog bilja i lišajeva je značajno sa privrednog aspekta. Veći broj stanovništva se bavi sakupljanjem i prodajom istih te na taj način obezbeđuju značajna finansijska sredstva za svoje domaćinstvo. Korišćenja ljekovitog bilja i lišajeva treba organizovati na način racionalnog korišćenja, ali ići i u pravcu plantažnog uzgajanja naročito vrsta koje je zabranjeno sakupljati u komercijalne srvhe već isključivo u naučne svrhe (uz dobijanje odgovarajuće dozvole) npr. lincuru. Ovu proizvodnju moguće je sertifikovati shodno zakonskoj proizvodnji kao organsku. Za razliku od biljaka ovo područje nije bogato gljivama koje se mogu sakupljati u komercijalne svrhe jer se radi uglavnom o pašnjacima i pašnjačkim kamenjarima. Prisutan je manji procenat šumskih ekosistema koja uglavnom predstavljaju staništa najvećeg broja vrsta gljiva koje se koriste u komercijalne svrhe, pa je u tom smislu količina ovih vrsta mala za navedenu upotrebu shodno informacijama koje su dobijene od strane privrednih društava koje se bave otkupom istih. Prema dostupnim podacima otkup i pakovanje ljekovitog bilja i lišajeva sa planine Sinjajevine vrše tri privredna društva, koja izlaze na teren i vrše otkup a kasnije obavljaju preradu do finalnih proizvoda. Privredna društva koja vrše otkup bilja sa planine Sinjajevine su:

Flores d.o.o., Mojkovac - vlasnik Vučinić Veselin; Mrvica d.o.o., Žabljak - vlasnik Karadzić Zlatko; “In Spe“ d.o.o., Bar - registrovani za organsku proizvodnju, sakupljanje ljekovitog

samonikolog bilja. U Tabeli 50. su date vrste biljaka i lišajeva koje se sakupljaju na području Sinjajevine u komercijalne svrhe shodno dobijenim podacima od navedenih privrednih društva.

LATINSKI I NARODNI NAZIV VRSTE LOKALITETI SAKUPLJANJA KOLIČINA NA GODIŠNJEM NIVOU U

KG (2015. god.) MRVICA D.O.O., Žabljak Thymus serpyllum (majčina dušica) Tušinjske bare; Krnja jela,

Katunac; Podstarac; Starac; Uskočki katun; Dolovi

300 Uva ursi (uva) 600 Teucrium montanum (iva trava-dubačac)

300

Inula helenium (oman) 100 Hypericum perforatum (kantarion) 300 Achillea millefolium (hajdučka trava) 300 Urtica dioica (kopriva) Tušinjske bare; Krnja jela,

Katunac; Podstarac; Starac; 300

Iceland moss /Lichen Islandicus/ 300


strana 207

(islandski lišaj) Uskočki katun; Dolovi FLORES D.O.O., Mojkovac Uva ursi (uva) Starac, Okrugljak, Šaranci,

preduzeće Flores vrši otkup ljekovitog bilja skoro na svim mjestima na planini Sinjajevini

Iceland moss /Lichen Islandicus/(islandski lišaj)

Hypericum perforatum (kantarion) (planinski čaj) Achillea millefolium (hajdučka trava) Juniperus communis (kleka) Teucrium montanum (iva trava-dubačac)

“IN SPE“ D.O.O., Bar Uva ursi (uva) Sinjajevini - Šavnik 200 Iceland moss /Lichen Islandicus/(islandski lišaj)

200

Hypericum perforatum (kantarion) 200 (planinski čaj) 200 Achillea millefolium (hajdučka trava) Juniperus communis (kleka) Teucrium montanum (iva trava-dubačac)

150

Tabela 50. Biljne vrste koje se sakupljaju na području Sinjajevine u komercijalne svrhe (Izvor: vlasnici preduzeća ili njihova ovlašćena lica, 2015. god.)

Prema informacijama koje smo dobili privredna društva koja vrše otkup i pakovanje čajeva sa planine Sinjajevine poseduju sertifikate koji prate kvalitet proizvoda tako: Flores d.o.o. iz Mojkovca posjeduje HACCP standard o kvalitetu čaja kao i ISO 9001 2008. D.O.O. Mrvica sa Žabljaka posjeduje dozvolu za proizvodnju i pakovanje čajeva, ovo privredno društvo ima potvrdu od relevantnih institucija da su proizvodi kvalitetni i da se mogu plasirati na tržište. Ističemo da pored ova tri registrovana privredna subjekta koja se bave otkupom i preradom ljekovitog bilja, po riječima ljudi sa katuna postoje još nekoliko trgovaca koji vrše otkup kleke, borovnice a takođe i drugog ljekovitog bilja. Značaj ovih privrednih subjeka jeste u tome što omogućavaju podizanje ekonomskog standarda stanovništva što podstiče širenje i unapređenje poljoprivrednika, jer osim primarne proizvodnje koja se uglavnom oslanja na stočarstvo, ljekovito bilje i lišajevi predstavljaju značajan faktor prihoda. Radom na terenu konstatovano je prisustvo lincure (Gentiana lutea subsp. symphyandra) koja je zakonom zaštićena (strogo zaštićena vrsta) prvenstveno zbog prekomjerne eksplatacije u ranijem periodu (moguće je koristiti samo u naučne svrhe po prethodno dobijenoj saglasnosti organa uprave odnosno Agencije za zaštitu životne sredine). Naime, povećanje potražnje za ljekovitim i aromatičnim biljem istovremeno se ugrožava biodiverzitet određenog područja zbog sve većeg prisustva prekomjerne i neadekvatne, a


strana 208

nekada i nelegelne, eksploatacija ljekovitog bilja, posebno rijetkih i ugroženih biljnih vrsta što je slučaj sa lincurom. Upravo to je jedan od razloga zbog kojeg se, kao jedna od mjera zaštite biodiverziteta, promoviše organizovani (plantažni) uzgoj ljekovitog i aromatičnog bilja umjesto njihovog sakupljanja iz prirode. Plantažno gajenje ljekovitog bilja predstavlja najbolji način zaštite samoniklih populacije, posebno ugroženih i rijetkih vrsta (Jovančević & Balijagić., 2015). S obzirom da će Sinjajevina u budućnosti biti proglašena Regionalnim parkom mogućnost proizvodnje plantažnih zasada treba zasnovati na principima organske proizvodnje eventualno integralne koja ne bi bila u suprotnostima sa održivim razvojem i uspostavljenim režimima zaštite. Poljoprivredni sajam na području Sinjajevine Sajam poljoprivrede koji se održava već drugu godinu za redom na Ilin dan, 02. avgusta, na mjestu kod crkve Ružica, predstavlja važan događaj za proizvođače i lokalno stanovništvo opština koje koriste područje Sinjajevine. Sajam poljoprivrede 2015. god. je okupio veći broj proizvođača mliječnih i mesnih proizvoda, ljekobilja, drvoprerađivača, izlagača, domaće hrane gdje su prisutni mogli probati i kupiti proizvode. Poljoprivredni sajam je od velike važnosti za poljoprivredne proizvođače jer osim izložbenog je i prodajnog karaktera. Proizvođači prodaju svoje proizvode i na taj način šire tržište i promovišu ponudu za turiste. U susret novim izazovima u proizvodnji hrane, integralni i organski proizvodi sve su više traženi i imaju veću tržišnu cijenu pa se poljoprivrednim proizvodačima savjetuje da je potreba da deklarišu svoje proizvode i pribave sertifikate koji garantuju kvalitet proizvoda kao i nesmetan izlazak na tržište. Mogućnost razvoja Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja kroz Strategiju razvoja poljoprivrede i ruralnih područja ima za cilj povećanje postojeće proizvodnje, njenu modernizaciju, podizanje stepena konkurentnosti kroz valorizaciju postojećih resursa i njihovo održivo korišćenje. Do sada su poljoprivredni proizvođači sa područja Sinjajevine imali mogućnost da konkurušu za razne vidove podrške, bilo da se radi o MIDAS, IPARD Like javnim pozivima koji su realizovani uz strano kofinansiranje ili kroz neke od mnogobrojnih mjera podrške koje se realizuju iz nacionalnog budžeta (Agrobudžeta). Resorno ministarstvo programom razvoja poljoprivrede i ruralnih područja Crne Gore u okviru IPARD II 2014-2020, predstavilo je set mjera kojima se obezbjeđuje jačanje sektora primarne poljoprivredne proizvodnje, prerađivačkog sektora i mjere koje se tiču infrastrukture, diverzifikacije ekonomskih aktivnosti, kao i veoma važne agroekološke mjere. Navedene mjere su veoma bitne za dalji razvoj poljoprivrede Crne Gore, a samim tim i Sinjajevine. Korisnici su prije svega poljoprivredni proizvođači, koji ispunjavaju minimalne uslove navedene u IPARD II programu. Ministarstvo ističe da prema Zakonu o oznakama porijekla, geografskim oznakama i oznakama garantovano tradicionalnih specijaliteta poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda (Sl. list CG, br.18/11), mogu se zaštititi specifični proizvodi i region u kom se oni mogu proizvoditi. Ovaj zakon predviđa tri registra: Registar oznaka porijekla, Registar


strana 209

geografskih oznaka i Registar garantovano tradicionalnih specijaliteta. Upis u navedene registre vrše proizvođači, odnosno grupe proizvođača istog poljoprivrednog i/ili prehrambenog proizvoda. Ove mogućnosti i procedure registrovanja proizvoda po osnovu sve tri kategorije, potrebno je približiti poljoprivrednicima da bi shvatili značaj domaćh proizvoda i važnost kao i mogućnosti koje se otvaraju samom zaštitom proizvoda. Takođe, Ministarstvo navodi da svaki proizvođač koji se bavi organskom proizvodnjom, kako biljnom tako i stočarskom, danom kada se registruje za ovu proizvodnju, stiče pravo na subvencije koje se daju po hektaru u biljnoj, odnosno, po uslovnom grlu u stočarskoj proizvodnju ili košnici u pčelarstvu. Pravo na subvencije imaju proizvođači koji su registrovani u registar subjekata u organskoj proizvodnji i koji podliježu kontroli od strane kontrolnog tijela akreditovanog za vršenje kontrole u organskoj proizvodnji. Proizvodi sa područja Sinjajevine po riječima domaćina su bez prisustva hemikalija dakle proizvode se uglavnom na organski način, međutim da bi zaista proizvođači koristili subvencije potrebno je da se prijave kao proizvođači organske hrane i dobiju sertifikat od nadležne institucije koja izdaje i daje potvrdu da se zaista radi o organskom proizvodu (Izvor: MInistarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja Crne Gore, 2015) Takođe, ovdje treba naglasiti da proces ulaska u EU zahtijeva donošenje strožijih zakonskih propisa vezanih za poljoprivrednu praksu i zaštitu prirode odnosno zaštitu životne sredine uopšte (tzv. „cross-compliance18“). Primjena ovih obavezujućih propisa predstavljaće sa jedne strane značajan doprinos okončanju određenih postupaka koji štete prirodi i životnoj sredini, a sa druge strane poljoprivredni proizvodači će moći otpočeti s primjenom mjera koje poštuju zahtjeve EU (u poljoprivredi i ruralnom razvoju), npr. EU Direktiva o pticama i staništima, što je preduslov za dobijanje novčanih podsticaja u bavljenju poljoprivredom. Poljoprivreda kao značajan faktor razvoja turizma Poljoprivreda u koheziji sa turizmom za Sinjajevinu predstavlja nezaobilazan faktor održivosti i iskorišćavanja budućeg regionalnog parka (spoja autohtonih proizvoda i ruralnog turizma). Odnosno konkretnije razvojem agroturizma (sto je definisano prostorno planskom dokumentacijom za ovo područje) stvorili bi se tržišni uslovi za lokalne, visokokvalitetne organske proizvode i proizvode koji bi imali oznaku zaštićenog geografskog porijekla. U strategiji razvoja poljoprivrede se navodi da komplementarnost poljoprivrede sa turizmom ima sve veći značaj budući da širok izbor domaćih proizvoda obogaćuje turističku ponudu i čini je jedinstvenom, tako da je turizam kroz afirmaciju nacionalne kuhinje i specifičnih crnogorskih proizvoda snažan generator razvoja poljoprivrede (izvor: Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja Crne Gore, 2015). Takođe, proces proizvodnje autohtonih proizvoda - proizvoda koji bi imali oznaku zaštićenog geografskog porijekla bi moglo biti atraktivan i privlačan za turiste.

18 http://ec.europa.eu/agriculture/envir/cross-compliance/index_en.htm


strana 210

7.2 ŠUMARSTVO Shodno Zakonu o šumama šume kao dobro od opšteg interesa obnavljaju se, održavaju i koriste pod uslovom i na način koji obezbjeđuje trajno očuvanje i uvećavanje njihovih prirodnih vrijednosti i ekoloških funkcija, trajno i funkcionalno korišćenje. Šume predstavljaju jedan od najznačajnih prirodnih dobara. Drvna biomasa predstavlja osnovnu sirovinu drvne industrije, osnovno je gorivo za grijanje domaćinstava, a tu su i nedrvni šumski proizvodi (ljekovito bilje, šumsko voće i pečurke) koji daju značajan doprinos životu mnogih ruralnih zajednica. Šume su glavno stanište divljači, osnov su biodiverziteta, a predstavljaju ključni faktor u očuvanju i uređenju vodotoka, pružaju zaštitu od erozije na strmom terenu, i daju doprinos neto absorpciji značajnih količina ugljen dioksida. Brojne su mogućnosti korišćenja prostora šuma i valorizacije njihovih socijalnih funkcija. Analiza postojećeg stanja Održivo i višenamjensko gazdovanje šumama ostvaruje se donošenjem i sprovođenjem planskih dokumenata u skladu sa Zakonom. Planski dokumenti u šumarstvu usklađuju se sa planskim dokumentima višeg reda kao i sa planskim dokumentima drugih sektora vezanih za šume i šumska zemljišta. Po novom Zakonu planiranje se vrši na četiri teritorijalna nivoa:

Država: Nacionalna politika upravljanja šumama i šumskim zemljištima, Nacionalna šumarska strategija (nacionalna šumarska inventura, obuka i obrazovanje, podsticajne mjere...) i program gazdovanja šumama koje donosi Vlada Crne Gore;

Područje (opština): Plan razvoja šuma za šumsko područje. Plan razvoja šuma, uz prethodno pribavljeno mišljenje organa državne uprave nadležnog za zaštitu životne sredine i jedinice lokalne samouprave čije područje je obuhvadeno planom, donosi Vlada na period od deset godina. Ovim planom se određuje namjena šuma i šumskih zemljišta, upravljanje za funkcije šuma kao što su: nedrvni proizvodi, rekreacija, turizam, zaštita biodiverziteta (Natura 2000) i dr., upravljanje populacijama divljom faunom, izgradnja šumskih puteva, prevencija i borba protiv šumskih požara, načini korišćenja državnih šuma. Planom razvoja šuma obuhvadene su šume u državnoj i privatnoj svojini;

Gazdinska jedinica: Program gazdovanja šumama za gazdinsku jedinicu za 10 godina koji donosi Uprava za šume uz saglasnost resornog Ministarstva, kojim se određuju konkretne mjere za ispunjavanje ciljeva iz planova upravljanja kao što su etat, uzgojni radovi, infrastruktura u šumi, preventivne mjere protiv šumskih požara i slično. Za šume u privatnoj svojini nadležni organ uprave izrađuje plan gazdovanja privatnim šumama.;

Odjeljenje ili parcela u privatnim šumama: Izvođački planovi koje donosi Uprava za šume (za privatne šume u konsultaciji sa vlasnikom), određuju uzgojne ciljeve, na osnovu postojećeg inventara, nakon čega se definiše sječivi etat i vrši doznaka stabala za sječu, radovi u šumi i način korišćenja. Za državne šume, ovi planovi se prave godišnje, a za privatne se rade izvođački planovi koji važe za period dok ih vlasnik ne ispuni.


strana 211

Gazdinske jedinice Šumsko područje obuhvata sve šume i ostala šumska zemljišta u granicama najmanje jedne lokalne samouprave. Šumska područja prostorno se dijele na gazdinske jedinice bez obzira na vlasništvo šuma. Površina gazdinske jedinice se kreće od 1.000 do 5.000 ha, a može biti veća ili manja, zavisno od uslova i reljefa terena, funkcija i namjena šume, organizacionih potreba, intenziteta i ciljeva gazdovanja i stanja šumske infrastrukture. Gazdinske jedinice se dijele na niže prostorne jedinice: odjeljenja i odsjeke odnosno posjede i parcele. Na području Sinjajevine za koju se izrađuje ova studija nalazi se 11 gazdinskih jedinica (Slika 66) i to:

1. Jezerska gora 2. Štitarica 3. Vučje 4. Sinjajevina – Semolj 5. Bijela – Vojnik 6. Bukovica 7. Donji Šaranci 8. Gornji Šaranci 9. Trebaljevske šume 10. Donjomoračke šume i 11. Gornjomoračke šume

Za prvih 8 gazdinskih jedinica postoje podaci u elektronskoj formi, dok za posljednje tri ne postoje, što je i razlog zbog kojeg granice ovih gazdinskih jedinica (poslednje tri: Trebaljevske, Donjomoračke i Gornjomoračke gazdinske jedinice) nijesu prikazane na mapi gazdinskih jedinica (Slika 66). S Obzirom da se radi o šumama za koje ne postoje važeći planovi, pa im samim tim i nije određena namjena, ovi šumski kompleksi nijesu prikazani ni na kartama kategorija i namjene (Slike 68 i 69) ali su ove šume prikazane na kartama rasporeda šumskih zajednica (Slike 67 i 70). GJ Jezerska gora Ukupna površina gazdinske jedinice „Jezerska gora” je 3584.48ha, od čega je obraslo 2961.22ha, a neobraslo 623,26ha. Odnos obrasle i neobrasle površine je 83% : 17%. Po vrstama drveća u ukupnoj zapremini dominira bukva sa 39% zapremine, jela 18%, crni bor 12%, b. bor 4%, smrča 4%, munika 11%, gorski javor 2%, tvrdi lišćari 3%, dok su sve ostale vrste drveća zajedno zastupljene sa 8%. Bukva, jela i borovi su glavne vrste drveća i prema svojim bioekološkim karakteristikama imaju povoljne uslove za rast i razvoj u ovim šumama. Šumske zajednice gazdinske jedinice pripadaju Eurosibirskoj-Boreoameričkoj regiji. Uslovljene su orografsko-edafskim faktorima i predstavljaju klima-regionalnu vegetaciju.


strana 212

Na horizontalnom i vertikalnom profilu izdvojene su sljedeće šumske zajednice: a) Fagetum montanum - montane šume bukve Montane šume bukve u užem smislu se diferenciraju u nekoliko asocijacija. Na području gazdinske jedinice zastupljena je najkarakterističnija Fagetum moesiacae montanum, Blec. et Lak. - mezofilne šume mezijske bukve brdskog i planinskog pojasa. Na području gazdinske jedinice nalaze se na nadmorskoj visini od 850 m do 1550 mnv i zahvataju površinu od 546 ha, što čini 18% obrasle površine. Pored bukve u ovoj šumskoj zajednici javljaju se: Acer platanoides - mliječ, Acer pseudoplatanus - gorski javor, Ulmus glabra - gorski brijest, Carpinus betulus - obični grab, Ostria carpinifolia - crni grab, Fraxinus excelsior - beli jasen i dr. b) Fagetum subalpinum - subalpijska šuma bukve Prostiru se na nadmorskoj visini od 1550 do 1800 metara i zahvataju 220 ha, što čini 7% obrasle površine. Edifikatorska vrsta je mezijska bukva, a javlja se i Acer heldreichii - planinski javor. c) Abieti-Fagetum - šume bukve i jele Prostiru se na nadmorskoj visini od 1050 do 1700 metara i zahvataju površinu od 830 ha, što čini 28% obrasle površine, i pretpostavlja se da su sekundarnog porijekla. Prema florističkom sastavu u potpunosti odgovaraju asocijaciji Piceo-Abieti-Fagetum. Edifikatorske vrste su mezijska bukva i evropska jela. Od pratećih vrsta javlja se smrča, planinski javor, mliječ, gorski javor, jarebika, meki lišćari i dr. d) Pinetum heldreichii - šume munike Javljaju se u pojasu 1500 do 1800 metara na strmim nagibima. Geološku podlogu čine krečnjaci. U ovoj gazdinskoj jedinici nalaze se na površini od 577ha, što čini 19% obrasle površine gazdinske jedinice. e) Piceo-Abieti - šume jele i smrče Šume jele i smrče predstavljaju rasprostranjenu fitocenozu na ovim prostorima. Ona je u gazdinskoj jedinici klimaregionalna šuma koja je odraz specifične makro i mikro klime. Površina ovih šuma je 130 ha ili 4% obrasle površine gazdinske jedinice. Odnos jele i smrče u asocijaciji se mijenjao u toku istorijskog razvoja vegetacije, kada su pojedine vrste – edifikatori povećavali ili smanjivali svoju brojnost u zavisnosti od klimatskih uslova. Pored toga, antropogeni uticaji su u istorijsko vrijeme izmijenili odnos ovih vrsta drveća. Međutim, uslovi su za ove dvije, koje grade asocijaciju Piceo-Abieti, sa izvjesnim variranjem, dosta slični. f) Pinetum nigrae - šume crnog bora Ova asocijacija se javlja na okomitim krečnjačkim stranama, toplijih ekspozicija, gdje ima malo uslova za neke druge vrste osim, crnog bora. Površina ovih šuma je 333 ha ili 11% obrasle površine. GJ Štitarica Neposredno pored opisane gazdinske jedinice (Jezerske gore) i samim tim sličnih ekoloških odlika nalazi se i gazdinska jedinica “Štitarica”. Ukupna površina gazdinske jedinice „Štitarica” je 3365,7 ha. Bukva je najzastupljenija vrsta drveta u ovim šumama. Prosječna drvna zapremina u šumama ove gazdinske jedinice iznosi 157,7 m3/ha uz prirast


strana 213

drvne zapremine od 3,4 m3/ha godišnje. Šume GJ Štitarica karakteriše dosta dobra otvorenost.

Slika 66. Gazdinske jedinice na području Sinjajevine


strana 214

GJ Vučje Površina šuma i šumskog zemljišta ove gazdinske jedinice iznosi 4513,73 ha. Obraslo šumom je 3164,73 ha ili 70,1%, a neobraslo 1349,00 ha ili 29,9%. Kao rezultat prije svega, orografskih i edafskih karakteristika na prostoru gazdinske jedinice ,,Vučje“ konstatovane su, prvenstveno, različite fitocenoze mezijske bukve. Bukva gradi čiste i mješovite šumske zajednice, u skladu sa njenom prilagođenošću različitim visinskim i klimatskim pojasevima na raznovrsnim staništima. Sintaksonomski šume bukve pripadaju razredu - evrosibirskih listopadnih šuma (Quercofagetea), redu šume bukve (Fagetalia sylvaticae), podredu – šume mezijske bukve (Fagenalia moesiacae) i svezi bukovih šuma (Fagion moesiacae). Izdvojene su sljedeće podsveze na osnovu različitih nadmorskih visina koje su zastupljene u ovoj gazdinskoj jedinici:

a) Fagenion moesiacae submontanum - brdske šume bukve su orografsko - edafski uslovljene i javljaju se na nadmorskoj visini oko 1000 m, odlikuju se dominacijom bukve, a u florističkom sastavu pored biljaka bukovih šuma, zastupljene su i biljne vrste hrastovih šuma. Ovoj podsvezi pripadaju sljedeće asocijacije: monodominantna šuma bukve (Fagetum submontanum) i polidominantna šuma bukve (Fagetum submontanum mixtum);

b) Fagenion moesiacae montanum - planinske šume bukve javljaju se na nadmorskim visinama do 1400m, na svim ekspozicijama, gdje bukva gradi klimaregionalni pojas vegetacije zajednice (Fagetum moesiacae montanum). U ovom pojasu vegetacije bukva je vitalna i ekspanzivna, tako da dominira u spratu drveća, a u florističkom sastavu ovih šuma javljaju se tipične biljke bukovih šuma sa malim prisustvom kontaktnih šuma.

c) Abieti-Fagenion moesiacae - šume bukve i jele koje se javljaju na visokim planinama. Obuhvata zajednicu bukve i jele na krečnjaku (Abieti-Fagetum moesiacum calcicolum) koje se nadovezuju na pojas montanih bukovih šuma. U ovim sastojinama smrča izostaje. Prisustvo brojne prizemne vegetacije i žbunja je karakterisika ovih šuma. Osrednji proizvodni potencijal imaju tipovi šuma bukve i jele na smeđim zemljištima na krečnjcima i dolomitima.

d) Fagenion moesiacae subalpinum - subalpijske šume bukve javljaju se na gornjoj granici rasprostranjenja bukve. Zabilježena je zajednica Fagetum moesiacae subalpinum – planinska subalpijska šuma bukve na nadmorskim visinama iznad 1500 m. Sastojine su monodominantnog tipa sa čestim prisustvom planinskog javora. Prizemna vegetacija, žbunje i korov su rijetko zastupljeni kao i ostaci mrtvog pokrivača. Sa uzgojnog stanovišta pripadaju šumama visokog uzgojnog oblika uglavnom zaštitne funkcije i kvalitativne strukture koja je najviše ovisna o klimatskim prilikama.

e) Ostryo-Fagenion moesiacae - šume bukve i crnog graba su kseromezofilne šume rasprostranjene u regionu brdske i planinske bukve. Ove šume imaju pionirski karakter. U ovoj podsvezi opisana je zajednica bukve i crnog graba sa javorima (Aceri-Ostryo-Fagetum).


strana 215

Na pojas planinske šume bukve nadovezuje se zajednica munike, subendem i tercijarnirelikt Balkanskog poluostrva:

a) Pinetum heldreichii – šume munike na krečnjacima i dolomitima, zauzimaju najviše regione gazdinske jedinice (između 1400 – 1800 mnv) obrazujući gornju granicu šumske vegetacije. Zauzimaju ekstremna staništa, grebene, strme padine sa izraženim liticama. Sastojine su prekinutog sklopa, raskidane i otvorene. Ove šume uglavnom imaju zaštitni značaj u sprječavanju erozije.

Pored ovih zajednica u gazdinskoj jedinici prisutne su i termofilne zajednice crnog graba i crnog jasena:

b) Orno - Ostryetum – zajednica crnog jasena i crnog graba, u ovoj gazdinskoj jedinici javlja se na nižim nadmorskim visinama, stjenovitim krečnjačkim i dolomitnim padinama, i često na antropogeno uplivisanim staništima. Nalaze se u dodiru sa staništima borova. Ova zajednica predstavlja osiromašenu varijantu šume Querco-Ostryetum carpinifoliae.

Iz navedenog se vidi da je najzastupljenija vrsta drveta na području ove gazdinske jedinice bukva sa 90,5% učešća u drvnoj zapremini, zatim slijede plemeniti lišćari (javor, jasen, brijest) sa 4,3%, jela sa 1,9%, munika 1,2%, crni bor 0,5% i crni grab 0,5%. Šume ove gazdinske jedinice prema preovlađujućoj funkciji podijeljene su na privredne (2111ha) i zaštitne šume (1054ha). Ova gazdinska jedinica obuhvata u svom sjeverozapadnom području dio Emerald mreže - Sinjajevina (Babji zub i Gradište). Planinu karakterišu prostrani pašnjaci koji su stanište raznolikom živom svijetu. Šume munike na Gradištu i pojedinačna velelepna stabla ovog subendemičnog bora na Babjem zubu su najreprezentativnije na teritoriji Crne Gore. Vegetacija u pukotinama stijena je bogata endemičnim vrstama. Očuvane populacije vrsta malijevog jeremička (Daphne malyana) (endem uskog rasprostranjenja) i jedne vrste gentijanele, plava lincura (Gentianella laevicalyx) crnogorski endem samo potvrđuju njenu prirodnu očuvanost. Planina je bogata i velikim brojem životinjskih vrsta. GJ Sinjajevina-Semolj Programom gazdovanja šumama za GJ ,,Sinjajevina-Semolj“, objedinjeni su podaci i za državne i za private šume. Površina šuma i šumskog zemljišta u državnoj svojini iznosi 4699,03 ha. Obraslo šumom je 1767,71 ha ili 38%, a neobraslo 2931,32 ha ili 62%. Površina šuma i šumskog zemljišta u privatnoj svojini iznosi 1090,88 ha. Obraslo šumom je 1068,81 ha ili 98%, a neobraslo 22,07 ha ili 2%. Za gazdinsku jedinicu „Sinjajevina-Semolj“’ karakterističan je veoma dinamičan reljef sastavljen od planinskih masiva, visoravni, dolina, rijeka, grebena i kanjona. Kao rezultat prije svega, orografskih i edafskih karakteristika na prostoru gazdinske jedinice ,,Sinjajevina-Semolj“ konstatovane su različite fitocenoze mezijske bukve koje imaju široku visinsku amplitudu. Bukva gradi čiste i mješovite šumske zajednice, u skladu sa njenom prilagođenošću različitim visinskim klimatskim pojasevima i raznovrsnim staništima. Najzastupljenija vrsta drveta na području ove gazdinske jedinice: bukva sa 91,8% učešća u drvnoj zapremini, zatim slijedi javor sa 3%, crni grab 1,7%, jela sa 0,8% i jasika sa 0,7%. Drvna zapremina visokih prirodnih šuma iznosi 185928.2 m3, prosječno 208.0 m3/ha, izdanačkih šuma 17896.1m3, prosječno 69.5 m3/ha, šikara 17175.3m3, prosječno


strana 216

27.9m3/ha. Tekući godišnji zapreminski prirast visokih šuma iznosi 4806.1 m3, prosječno 5.4 m3/ha, izdanačkih šuma 323.5 m3, prosječno 1.3 m3/ha, šikara 678.4m3, prosječno 1.1 m3/ha. GJ Bijela-Vojnik Površina šuma i šumskog zemljišta gazdinske jedinice Bijela-Vojnik iznosi 4339.22 ha. Obraslo šumom je 3693.72 ha ili 85%, a neobraslo 645.50 ha ili 15%. Privredne šume zauzimaju 2684.73 ili 72,68%, dok površina zaštitnih šuma iznosi 1008.99ha ili 27,32%. Šume bora krivulja su svrstane u zaštitne obrasle šumske površine i oni obuhvataju 128.87ha ili 3.5% obrasle šumske površine. Površina ostalih zaštitnih šuma iznosi 880.12 ha, ili 25.0 % ukupne površine. Strm, vrlo strm i vrletan teren čini 70.10% površine. U ovoj gazdinskoj jedinici dominiraju sveze bukve i to: Fagenion moesiacae submontanum, Fagenion moesiacae montanum, Abieti-Fagenion moesiacae i Fagenion moesiacae subalpinum. Pored ovih zajednica u gazdinskoj jedinici prisutne su i zajednice kitnjaka i cera: Quercion petraeae - a najčešće se javljaju kao Quercetum cerris - asocijacije cera sa hrastom kitnjakom koja se javlja na blažim nagibima i toplijim ekspozicijama i predstavlja degradacioni stadijum zajednice hrasta kitnjaka sa cerom. Najzastupljenija vrsta drveta na području ove gazdinske jedinice bukva sa 78,8% učešća u drvnoj zapremini, zatim slijedi jela sa 9,7%, cer sa 2,6%, jasika sa 2,4%, javor sa 2,2%, crni grab 1,3%. Ukupna drvna zapremina iznosi 726 928.2 m3, prosječno 203.9 m3/ha . Tekući godišnji zapreminski prirast iznosi 12867.1 m3 , prosječno 3.6 m3/ha. Tekući godišnji zapreminski prirast visokih šuma iznosi 11203.6m3 , prosječno 4.3 m3/ha, izdanačkih šuma 1357.4 m3, prosječno 2.6 m3/ha, šikara 306.1 m3, prosječno 0.7m3/ha. GJ Bukovica Površina šuma i šumskog zemljišta GJ Bukovica iznosi 5844.13 ha . Obraslo šumom je 3860.06 ha ili 66%, a neobraslo 1984.07 ha ili 34%. Privredne šume zauzimaju 1484,93 ili 38,5%, dok površina zaštitnih šuma iznosi 2375,13ha ili 61,5%. U gazdinskoj jedinici ,,Bukovica” najznačajniji vrhovi Sinjajevine su: Osuđenik (1.935 mnv), Barilovac (1834 mnv), Šljemena (1739 mnv), Treštenica (1718 mnv), Velika Orujica (1788 mnv). Ukupna drvna zapremina šuma GJ Bukovica iznosi 475313.4 m3, prosječno 123.1 m3/ha. Drvna zapremina visokih prirodnih šuma iznosi 388493m3, prosječno 174.1 m3/ha, šumskih kultura 26108 m3, prosječno 60.7 m3/ha, izdanačkih šuma 24691.1m3, prosječno 165.7m3/ha, šikara 36021.3 m3, prosječno 34.3 m3/ha. Najzastupljenija vrsta drveta na području ove gazdinske jedinice: bukva sa 89,9% učešća u drvnoj zapremini, zatim slijedi cer sa 3,26,smrča sa 2,41%, javor sa 2,07% , jela sa 1,2% od ukupne drvne zapremine. GJ. Donji Šaranci Gazdinska jedinica ,,Donji Šaranci,, obuhvata površinu od 3.977,89 ha. Obraslo šumom je 3.805,94 ha, a neobraslo 171,95 ha. Na prostorima ove gazdinske jedinice najzastupljenije su sledeće vrste drveća: smrča 51,6%, jela 24,7%, bukva 8,0%, crni bor 6,0%, bijeli bor 8,0%. Ostale vrste drveća (javor gorski, crni grab, jasika, običan grab …) zastupljeni su sa 1.7%.


strana 217

Zastupljenost šumskih zajednica u GJ ,,Donji Šaranci, je sljedeća: Šume bukve 64 ha ili 1.7% Šume bukve, jele i smrče 917 ha ili 24.2% Šume jele i smrče 851ha ili 22.3% Šume smrče 1161 ha ili 30.5% Šume crnog bora 344 ha ili 9.0% Šume bijelog bora i smrče 469 ha ili 12.3%

GJ. Gornji Šaranci Najzastupljenije vrste na području gazdinske jedinice Gornji Šaranci su: Bijeli bor 39,12%, jela sa 30,31%, smrča sa 20,60%, bukva sa 4,73% i crni bor sa 3,59%. Zastupljenost šumskih zajednica u GJ ,,Gornj Šaranci,, je sledeća:

Šume bukve, jele i smrče 404ha ili 12,56% Šume jele i smrče 758ha ili 23,55% Šume crnog bora 191ha ili 6.0% Šume bijelog bora i smrče 1242ha ili 38,6% Šume bijelog bora 623ha ili 19,35%

Na horizontalnom i vertikalnom profilu područja diferenciraju se brojne šumske zajednice uslovljene klimom (klimatogene šume) i orografsko-edafskim faktorima (klimaregionalne šume). Osim osnovnih šumskih zajednica, srijeće se i niz prelaznih ekosistemskih formi na mikrolokacijama. Osnovne šumske zajednice na posmatranom prostoru bile bi slijedeće:

Šume kitnjaka i crnog graba (Ostryo - Quercetum petreaea Ht. 1950 s.lat) Šume planinske bukve (Fagetum moeisiacum montanum) Šume bukve i jele (Abieti - Fagetum Treg. 1957 es. lat) Subalpinska šuma bukve (Fagetum subalpinum Ht 1938 s.lat) Šume smrče i bijelog bora (Piceeto-Abieto pinetosum silvestrae) Šume crnog bora (Pinetum nigrae montenegrinum) Šume munike (Pinetum heldreichii Blečić & Lakušić 1969.) Klekovine bora krivulja (Pinetum mughi illirícum P. Fuk.lat)

Karakteristike šumskih ekosistema Sinjajevine se ogledaju kroz visok stepen prirodnosti, izraženu biološku raznovrsnost i relativno dobru produkciju biomase. Posebno značajna karakteristika je obnovljivost resursa. Osnovna vrsta šumskog fonda Sinjajevine je bukva, dok u višim regionima značajno je i učešće jele, koja sa bukvom formira mješovite sastojine velikog proizvodnog potencijala. Značajno je i učešće borova kao i tvrdih lišćara, što je i dato u opisu zajednica u pojedinim gazdinskim jedinicama. Prikaz rasporeda šumskih zajednica dat je na karti šumskih zajednica (Slika 67). G.J. Trebaljevske šume, Gornjomoračke i Donjomoračke šume U ovim gazdinskim jedinicama, za koje ne postoje važeci programi gazovanja (posebne osnove) i za koje nije rađena redovna/sastojinska inventura šuma, pa samim tim i ne postoje precizni zvanični podaci može se reći da dominiraju sastojine lišćara, gdje je bukva najzastupljenija. Osim njih vrijedno je pomenuti i šume bora munike.


strana 218

Slika 67. Šumske zajednice na prostoru Sinjajevine


strana 219

Sa gledišta uzgojnih oblika postoje šume visokog uzgojnog oblika i niskog uzgojnog oblika. Visoke šume obično nastaju prirodnim pomlađivanjem iz sjemena, rjeđe vještačkim pomlađivanjem iz sjemena ili sadnica. Niske šume nastaju iz panja (izdanačke šume -panjače). Visoke i niske šume koje su bile izvrgnute dugotrajnim procesima degradacije nalaze se u određenoj degradacionoj fazi. Osobine degradaciionih oblika se razlikuju i s obzirom na ekološke karakteristike staništa. Neobraslo zemljište u arealu šume, razvrstano je na kategorije:

• zemljište pogodno za pošumljavanje, • neplodno zemljište (kamenjari, goleti nagiba preko 35%, goleti prekrivene

stijenama preko 50% površine, vodotoci i dr.). Na prostoru Sinjajevine visoke prirodne šume su dominantna kategorija (Slika 68). Šume prema namjeni (Slika 69), u skladu sa pretežnom funkcijom šume se dijele na privredne i šume ostale namjene (sa dominantnom zaštitnom funkcijom). Privredne šume su šume u kojima je naglašena proizvodna funkcija. U privrednim šumama prioritetni cilj je ostvarivanje maksimalne i trajne proizvodnje drveta, odgovarajućeg kvaliteta i ostalih šumskih proizvoda uz očuvanje proizvodne snage staništa, uz stalno očuvanje sklopa i obraslosti, istovremeno zadovoljavajući i ostale opštekorisne funkcije. U šume ostale namjene izdvojene su šume posebne namjene i zaštitne šume čija je funkcija zaštita zemljišta, vodotoka, izvorišta, zaštitni pojasevi pored puteva i šume na gornjoj granici šumske vegetacije. Kao zaštitne šume izdvojeni su cjelokupni šumski kompleksi radi zaštite izvorišta, sprečavanja erozije i zaštite putnih komunikacija, kao i dijelovi šumskih kompleksa subalpijske bukve i šume pojasa koji predstavlja gornju granicu šumske vegetacije. Zaštitne šume imaju isključivo zaštitnu funkciju trajnog karaktera. U ovim šumama se uglavnom ne izvode sječe ili se sprovode sječe manjeg intenziteta koje prvenstveno imaju uzgojni karakter. Prilikom izrade novih osnova gazdovanja šumama u zaštitne šume se izdvajaju:

sve šume na terenima nagiba iznad 30°; šume na kršu na kojima stijene prekrivaju više od 50% površine; šume na gornjoj granici šumske vegetacije gdje se zbog ekstremnih uslova

najbrže ostvaruju erozioni procesi i najteže obnavlja vegetacija; šume u zoni aktivnih usovišta i sipara; šume u zoni izvorišta vodosnadbijevanja i pored vodenih tokova koji se

izlivaju; šume na zemljištima sa nestabilnom podlogom, klisurama, kamenjarima i

terenima sa prisustvom erozionih brazdi; šume u zoni izletišta; pojas šuma pored puteva i pruga.

Šume posebne namjene predstavljaju šumske komplekse kod kojih su prioritetne socijalne funkcije. Uglavnom ovu kategoriju čine šume koje se nalaze u okviru nacionalnih parkova. Na Slici 70 dat je uvid u rezultate Prve Nacionalne inventure šuma Crne Gore za ovo područje. Mreža klastera se zasnivala na pravilnom 2x2 km četvorougaonom rasteru na čijem presjeku smješten je klaster koji se sastojao od 4 primjerne površine, koje su pozicionirane u vrhovima kvadrata čija je dužina stranice 200 m. Zbog male gustine mreže uzoraka - klastera može se samo vidjeti sastojinska pripadnost, a moguć je uvid sa u detaljnije podatke sa lokacija koje se nalaze na vrhovima projektovane mreže kvadrata.


strana 220

Slika 68. Kategorija šuma unutar gazdinskih jedinica


strana 221

Slika 69. Namjena šuma


strana 222

Slika 70. Sastojinska pripadnost po Nacionalnoj inventuri šuma


strana 223

Iskorišćavanje šuma Prema Zakonu o šumama, šume u državnoj svojini se mogu davati na korišćenje putem koncesija i prodajom drveta u dubećem stanju, odnosno prodajom drvnih sortimenata u skladu sa programom gazdovanja šumama, odnosno izvođačkim projektom. Sredstva iz koncesione naknade su prihod Uprave šuma, koja ona koristi prema utvrđenom Vladinom programu. Lokalna samouprava dobija 70% od koncesione naknade od korišćenja šuma, pa samim tim dio tog novca se može usmjeriti u izgradnju novih i sanaciju postojećih puteva koji bi stvarali mogućnost bolje komunikacije i u slučaju korišćenja i u slučaju zaštite šuma od požara i za potrebe ruralnih područja. Prema programu gazdovanja šumama za 2015. godinu u gazdinskim jedinicama koje su obuhvaćene ovom studijom planirane su sječe:

• na području GJ "Vučje" planirana je sječa 9.724m3 drveta lišćara; • u gazdinskim jedinicama "Jezerska Gora” i “Štitarica" planirana je ukupna sječa od

2540 m3 od čega 1.796 m3 drveta četinara i 654m3 lišćara; • u GJ "Gornji Šaranci" se planira sječa 7.150 m3 drveta četinara; • dok je na području GJ "Donji Šaranci" planirana sječa 13.829 m3 od čega četinara

12.793 m3 i 1.036 m3 drveta lišćara. Smjernice Prema Zakonu o šumama, šumom i šumskim zemljištem, kao ekosistemom, upravlja se i gazduje na održiv i multifunkcionalan način u skladu sa planskim dokumentima u šumarstvu i panevropskim kriterijumima i indikatorima održivog gazdovanja šumama. Pitanje kvalitetnog upravljanja šumama je veoma kompleksna stvar. Ono zahtijeva multidisciplinaran pristup u svim fazama rada u šumarstvu, dakle: od kvalitetnog planiranja, provođenja šumsko-uzgojnih mjera sa pratećim mjerama zaštite, izgradnje i održavanja šumskih saobraćajnica, pa sve do aktivnosti sječe obnove i izvlačenja drvnih sortimenata iz šume. Primjenom ekosistemskog upravljanja garantuje se da će aktivnosti upravljanja prirodnim resursima (drvo, flora/fauna, voda, zemljište, itd.) biti kompatabilne sa dugoročnom održivošću šuma. U obnovi šuma treba primarno da se koristi prirodno pomlađivanje, a gdje je potrebno sađenje treba da se koristi kvalitetan autohtoni sadni material. Pri tome treba da se vodi briga o zaštiti gena za komercijalne i ugrožene vrste šumske vegetacije. Održivo gazdovanje šumskim resursima podrazumijeva ispunjenje socijalnih, ekoloških i ekonomskih, potreba sadašnjih i budućih generacija za šumskim proizvodima i uslugama. U novoj generaciji planova upravljanja i gazdovanja sve funkcije moraju biti uzete u obzir kod formiranja ciljeva i mjera pojedinih planova. Osnovni motivi za višenamjensko korišćenje šuma vezani su za širok spektar proizvoda i usluga koje nude šume i šumska zemljišta. Teorijski, klasifikacija funkcija šuma može biti univerzalna, ali sa aspekta praktičnosti i mogućnosti primjena treba da bude prilagođena specifičnim prirodnim, privrednim, socijalnim, kulturnim uslovima jednog regiona ili šireg područja.


strana 224

Kompleks funkcija šuma teorijski je moguće podijeliti u tri osnovne grupe: Ekološke: o Regulacija vodnog režima o Regulacija klime o Stanište za životnje i biljke (zaštićene i nezaštićene) o Biodiverzitet o Akumulacija CO2 iz atmosfere Ekonomske: o Proizvodnja drveta o Nedrvni šumski prozvodi (ljekovito bilje, pečurke, šumski plodovi, med...) o Lov o Šumsko sjeme i sadnice o Proizvodnja ćumura Socijalne: o Rekreacija i turizam o Estetsko-dekorativne funkcije (pejzaža) o Zdravstvene funkcije (deponovanje čestica, umanjenje buke i sl.) o Obrazovanje i istraživanje Prva grupa obuhvata čitav niz značajnih zaštitnih funkcija šume. Šume ovog područja imaju neprocjenjivu funkciju u zaštiti predjela. One prevashodno imaju funkciju zaštite prostora i okoline. U najvećem obimu služe za zaštitu zemljišta, kao i za zaštitu voda, za zaštitu životinjskog i biljnog svijeta. Druga grupa je jasno izražena u proizvodnji drveta i ostalih šumskih proizvoda. Šume na ovom području predstavljaju veliki potencijal sporednih šumskih proizvoda (ljekovito bilje, šumski plodovi, divljač). Dosadašnje korišćenje ljekovitog i aromatičnog bilja i šumskih plodova svodilo se na sakupljanje i otkup samo nekoliko vrsta ljekovitog bilja i plodova i dvije-tri vrste gljiva. Treća grupa koja poslednjih decenija sve više dobija na značaju, a proizilazi iz pejzažnih, rekreativnih, turističkih, edukativnih i estetskih funkcija i pozitivnog djelovanja šume na zdravlje ljudi i životnu sredinu. Takođe, gotovo sve šume se ističu bogatstvom biodiverziteta. Za unapređenje stanja šuma neophodno je planirati: • njegu i zaštitu postojećih šuma; • konverziju izdanačkih šuma u visoke šume; • rekonstrukciju degradiranih šuma; • gazdinske mjere usmjerene ka postizanju i održavanju raznodobne strukture šuma; • podržavanje prirodnog podmlađivanja; • popunjavanje prirodno neuspjelog podmlađivanja u visokim šumama;


strana 225

• sanitarne sječe u oboljelim šumama. Monitoring i procjena rizika su ključni. Da bi se šumskim ekosistemima optimalno upravljalo mora se osigurati monitoring svih komponenti životne sredine. Zahvaljujući ovim aktivnostima dobili bi se relevantni podaci o vitalnosti i produktivnosti naših šumskih ekosistema, što bi omogućilo procjenu rizika (ugroženosti dominantnih šumskih sastojina). Takođe, dobijeni podaci imali bi značaj i za druge discipline kao što su: prirast, uređivanje šuma, vegetacijska istraživanja, biodiverzitet. Integralni dio budućih planova gazdovanja šumama treba da budu konkretne mjere za zaštitu, očuvanje i unapređenje biodiverziteta u šumskim ekosistemima Mjere preventivne zaštite šuma i biološke metode borbe treba da imaju primarni karakter sistema integralne zaštite šumskih ekosistema od negativnog uticaja svih biotičkih i abiotičkih faktora uključujući i čovjeka. U borbi pritiv požara, kao dijelu aktivnosti zaštite šuma nužno je uspostavljanje efikasnog sistema zaštite od požara, koje bi obuhvatalo niz aktivnosti na prevenciji požara, stalni monitoring, kao i efikasnu sanaciju požarišta. Na lokalnom nivou potrebno je obezbijediti nabavku odgovarajuće tehničke opreme, obučiti ljudstvo i koordinisati aktivnosti Uprave za šume, Sektora za vanredne situacije i MUP-a, uz aktivno učesće vlasnika i korisnika šuma, vatrogasnih sluzbi, lokalne uprave i dobrovoljaca. Požari predstavljaju veliki problem. Niske šume i njene degradacione forme bliže naseljima su veoma osjetljive na požare, kako prizemne tako i podzemne požare - požare stelje i visoke požare, koji se lako i brzo šire pri najmanjem vjetru, a samim tim teško kontrolišu. Sušenje šuma kao progresivna pojava, postaje sve veći šumarski, a u mnogim zemljama i ekološki problem. Kao najvažniji uzroci destabilizacije šuma ističu se klimatski ekscesi, fitopatogene gljive i insekti, direktni antropogeni uticaji koji doprinose zagadjenju vode, vazduha i zemljišta. Svi ovi uzroci najčešće djeluju simultano i izazivaju stresna stanja i sušenje šumskog drveća. Od prisutnih vrsta jela je najosjetljivija na stresna stanja. Očekivane klimatske promjene imaće za posljedicu pomjeranje određenih vegetacionih zona (tipova šuma) kako po geografskoj širini tako i po nadmorskoj visini. U nekim oblastima može se očekivati povećano sušenje drveća kao posledica stresa i napada štetočina i biljnih bolesti, smanjenje prirasta, otežano prirodno obnavljanje i povećanje šteta prouzrokovanih šumskim požarima i atmosferskim nepogodama. Zato je neophodno stalno praćenje ovih pojava i ulaganje u mjere njege. Održavanje dobrog stanja je osnovni preduslov za održanje biodiverzitetskih karakteristika, za povećanu otpornost ovih šumskih kompleksa prema svim potencijalno negativnim uticajima, kao i za puni estetski doživljaj ovog prostora. Kako se šumske sastojine ove oblasti uglavnom nalaze na terenima koji su skloni eroziji (naročito na rubnim djelovima gdje su nagibi terena najveće), njihova izuzetno značajna ekološka funkcija je upravo u zaštiti tih terena od erozije. Pored ispunjavanja te funkcije, ove šumske sastojine su značajne i za održavanje vodnog režima.


strana 226

Postojeće površine šuma ne smiju se smanjivati. Treba planirati obnovu šuma na svim značajnim površinama izloženima eroziji, a posebno na područjima koja su u proteklom periodu bila zahvaćena požarima, ali isključivo autohtonim vrstama, u skladu sa zaštitom biotopa i vraćanjem pejzažnih vrijednosti prostora. Takođe postojeće šumske ekosisteme neophodno je adekvatnije zaštititi, podsticati prirodnu obnovu, održavati njihovu biološku raznolikost. Postojeću strukturu šuma treba popraviti, povećavajući kvalitet i kvantitet drvne zalihe, podržavajući autohtone vrste, čime bi se povećavala i vrijednost i stabilnost postojećih šumskih kompleksa.

7.3 TURIZAM Turizam je prepoznat kao jedan od pokretača društveno-ekonomskog razvoja sjevernog dijela Crne Gore. Ulaganjem u razvoj turističkih potencijala zasnovanog na prirodnim ljepotama i privlačnosti crnogorskih planina, moguće je doprinijeti povećanju broja posjetilaca na sjeveru Crne Gore. Osnov za razvoj turističke djelatnosti u ovom dijelu Crne Gore, pa i Sinjajevine, jesu prije svega autentični i turistički atraktivni prirodni resursi, zasnovani na neprocjenjivom prirodnom bogatstvu i niskom nivo devastacije prostora. Beskrajni vidici sa planinskih vrhova na kojima se „ljepota ne namješta”, predstavljaju nepresušni turistički potencijal. Turistički potencijali crnogorskih planina spadaju u red visoko istraženih i razvojno perspektivnih destinacija, ali i najmanje iskorišćenih sa aspekta prirodnog bogatstva u Crnoj Gori, a koje valja učiniti dostupnim najširem krugu ljudi i investitora. Sinjajevina, iako prepoznatljiv beskrajni pašnjački predio, sa odličnim terenima za sve skijaške nordijske discipline, planinarskim, pješačkim i biciklitičkim stazama, sa turističkog aspekta još uvijek je u sjenci oba nacionalna parka Durmitor i Biogradska gora, između kojih stvara neku vrstu mosta. Skoro beskrajno prostranstva i ljepota koja karakteriše ovu visoravan, a koja se prostire na oko 40 km po dužini i 10 km po širini, te atraktivnim Zabojskim jezerom prestavlja veoma interesantan predio za razvoj planinskog turizma. Međutim, dugogodišnje nepostojanje saobraćajne infrastrukture uslovila je izolaciju Sinjajevine i dovela do kasnog prepoznavanja njenih prirodnih vrijednosti i turističkog potencijala. Nakon otvaranja magistarlnog puta Risan – Žabljak, i pored postojećeg magistralnog puta Podgorica – Kolašin-Mojkovac, te regionalnog puta Mojkovac-Žabljak došlo je do otvaranja planine sa različitih strana, kako za različite vrste istraživanja, tako i za različite mogućnosti valorizacije. Klimamtski uslovi Sinjajevine pružaju odlične uslove za razvoj kako ljetnjeg tako i zimskog turizma. Tokom ljeta sve više je interesantna planinarima, biciklistima i jahačima, dok zimi pruža odlične uslove za noridjsko skijanje i planinarenje na krpljama. Zbog toga se kroz lokalna planska dokumenta pripadajućih opština Kolašina, Žabljaka, Mojkovca i Šavnika, ovo područje sve više prepoznaje kao turistička zona. Razvoj turističkih zona na Sinjajevini, Bjelasici, Durmitoru, kanjonu Tare, i drugim okolnim prostorima, a kroz pomenutu prostorno-plansku dokumentaciju nameće planiranje komplementarnih aktivnosti na ovim područjima. Najvažniji razvojni interesi na prostoru pripadajućih opština su razvoj


strana 227

turizma u skladu sa potencijalima i zahtjevima zaštite životne sredine, jesu poboljšanje postojeće i izgradnju nove saobraćajne infrastrukture, proizvodnja kvalitetnih poljoprivrednih proizvoda na ekološki očuvanom planinskom prostoru, korišćenje šuma i prerada drveta, kao i obogaćivanje ljetnje turističke sezone kroz obilježavanje planiskih, pješačkih i biciklističkih staza, razvoj skijanja na Sinjajevini, razvoj kulturnog i vjerskog turizma kroz posjete crkvama, te razvoj naučnog I edukativnog turizma. Navedene mogućnosti prepoznate su i Nacrtom Strateškog plana opštine Kolašin 2012-2016, koji predlaže brojne projekte u cilju oživljavanja sektora turizma ovog područja. Neki od ključnih projekata prepoznatih u Strategiji su razvoj sportskog turizma i postavljanje i izgradnja Turna ski staze planinom Sinjajevinom - ’Sinjajevinski sektor’’. Kako je jedan od ciljeva ekoturizma prvenstveno očuvati ono što privlači turiste, treba iskoristiti zainteresovanost domicilnog seoskog stanovništva za poljoprivrednu proizvodnju i organizovano pristupiti postepenom razvoju turističke privrede. Obzirom da se ovim vidom turizma najviše bave porodična gazdinstava i mali preduzetnici koji najbolje prepoznaju sve vrijednosti ovog prostora, rad na unaprijeđenju osnovnih uslova života na katunima kroz obezbjeđivanje neophodne infrastrukture, bio bi jedan od primarnih koraka. Očuvanje kvaliteta životne sredine prostora sa potencijalima za poljoprivredu, nameće se kao primarni zadatak, što je takođe prepoznato kroz prostorno planske dokumente. Adekvatnim razvojem odgovarajućih turističkih programa sa ciljem povećanja broja turista i njihovog zadržavanja na području budućeg Regionalnog parka može se stvoriti jako tržište za lokalno stanovništvo kroz distibuciju njihovih eko proizvoda. U cilju bolje promocije područja Sinjajevine, kao atraktivne turističke zone, u poslednje vrijeme glavni akcenat se stavlja na razvoj zimskog ski turizma (nordijsko, turno, krplje), ali i ljetnjeg turizma kroz boravišni turizam, planinarenje, pješačenje, planinski biciklizam, eko-etno, lovni, vjerski, geoturizam, rekreaciju, boravak u prirodi i dr. Ipak, pješačke i biciklističke staze su još uvijek samo djelimično obilježene. Postojeća turistička aktivnost je veoma malog obima i izrazito sezonskog karaktera. Za razvoj Sinjajevine kao turističkog potencijala i tržišta veoma je bitna blizina Žabljaka, Šavnika, Mojkovca i Kolašina, gdje će kroz njihov ekonomski i turistički razvoj moći lakše da se promoviše i razvija turističku ponuda ove planine. Prepoznavanje prostora budućeg regionalnog parka Sinjajevina sa svojom još uvijek netaknutom prirodom kao ekonomski vrijednog područja, svakako predstavlja nesporan turistički potencijal za razvoj ekoturizma. Planinarenje i pješačenje Visoka površ Sinjajevine sa svojim uzvišenjima predstavlja idealno područje za sve vrste planinarskih ali i pješačkih tura. Ovo važi za planinare koji vole da uživaju u prirodi, ali takođe i za planinare koji vole zahtjevne i duge ture. Većina planinarskih tura podesne su i za manje iskusne planinare – međutim, mora se pomenuti da skoro sve ture sadrže i dionice van obilježenih staza i one najčešće vode preko travom obraslih padina i ne


strana 228

zahtjevaju velike tehničke odnosno fizičke napore. Sve ture su planirane kao dnevne planinarske ture, ali neke varijante mogu znatno da produže ture. Najviši vrhovi Sinjajevine su: Babji Zub (2277 m), Vranova Glava (2215 m), Jablanov Vrh (2203 m), Gradište (2174 m), Sto (2172 m), Savina greda (2101 m), Veliki Pećarac (2042 m), Veliki Starac (2022 m), Babin vrh (2013 m), Bavan (1993 m), Crni Vrh (1964 m), Sto (1959 m), Umovi (1945 m), Mali Pećarac (1944 m), Korman (1923 m), Mali Starac (1921 m) i Kazani (1864 m). Sa ovih grebena otvaraju se prostrani vidici na površ Sinjajevine, kanjonske doline, susjedne grebene i udaljene planinske masive. Na plato Sinjajevine se može popeti sa nekoliko strana. Jedan prilaz je iz smera Žabljaka, drugi je jako lošim putem iz kanjona Tare, treći je od Boana, četvrti od Mojkovca ka crkvi Ružici, a peti od Kolašina. Na svakom od ovih prilalaza postoje manje ili više zahtjevne planinarske staze. Međutim, veći broj njih još uvijek nema adekvatanu signlizaciju kroz markiranje i obilježene putokaze. Trenutno najviše adekvatno markiranih staza ima na prilazu od strane Kolašina i Mojkovca, dok prilzi od Šavnika i Žabljaka nemaju jasno obilježene staze. Kao ishodišta za planinarske izlete, na Sinjajevini se prirodno nameću tačke sa pijaćom vodom, ali njih nema mnogo. Jedna od poznatijih je bunar Smrdan (hladna, savršeno pitka voda) do koga se najlakše stiže solidnim makadamskim putem od Kolašina preko Donjeg i Gornjeg Lipova, uz reku Plašnicu. Tu možete kampovati, a možete se smestiti i kod gostoprimljivih gorštaka u katunu Ječmen dol. Prema Vodiču za planinare19 na prilazu planini od strane Kolašina postoji šest interesantnih planinarskih tura i jedna biciklistička, koje su u velikoj mjeri markirane i obilježene putokazima. Pošto je signalizacija staza markacijama i putokazima tek na početku, skoro sve planinarske ture su opisane kao jednosmjerne, tj. u polasku i povratku prate istu rutu:

1) od izvora Ropušice (dolina Lipovo) do prevoja Vratlo 2) od prevoja Vratlo do Jablanovog vrha 3) od spomenika na prevoju Vratlo do vrha Mali Starac (1903 m) 4) od spomenika na prevoju Vratlo do crkve na katunu Ružica 5) od doline Lipova preko katuna Potrk do Savine vode ispod Jablanovog vrha 6) od katuna Potrk na Gusar (1907 m)

Zahtjevnije planinarske ture date su u Vodiču za planinare (Vincek & al. 2004)20:

1) Kolašin- selo Gornje Lipovo- Klisura (1189 mnv) (T2)21 1h – Katunine (1418 mnv) (T3) 1h 30 min – Đedov do – Džavrlje – Babji zub (Torna) vrh (2277 mnv) (T3+T4) 2 h 30 min – alternativa spuštanja: preko sela Redice do naselja Polje Dragovića (T3) 4h – zatim asfaltnom cestom 14 km do naselja Mioska na putu Kolašin-Podgorica;

19 Vincek, D. & Kovačević M. (2011): Vodič za planinare “Planine Crne Gore”, Podgorica. 20 Vincek, D., Popović, R.R. & Kovačević, M. (2004): Planine Crne Gore, Vodić za planinare. Podgorica 21 Skraćenice: T1 –laka tura; T2 – srednje težine; T3 - teška; T4 – vrlo teška


strana 229

2) Kolašin-selo Gornje Lipovo (1208 mnv) –prevoj Vratlo (1730 mnv) (bunar Smrdan) (T2) 1h – katun Pilač (1872mnv) (T2) 1h – Jablan vrh (2203 mnv) (T3) 1h 30 min – Savina voda (1782 mnv) (T2) 1h – Savino ždrijelo (1880 mnv) - katun Puletića – selo Gornje Lipovo (Knež do) (T2) 2 h;

3) Kolašin-selo Gornje Lipovo (1208 mnv) – prevoj Vratlo (1730 mnv) (bunar Smrdan) - crkva Ružica (1721 mnv) (T2) 2h 30 min– katun Mušovića Provalija (T2) 1h – katun Konate (1640 mnv) (T2) 1h – selo Planinica (1740 mnv) (T2) 1h – selo Gomile (1720 mnv) (T2) 1h – selo Pašino polje (1537 mnv) (T2) 2 h 30 min – Zminičko jezero (1295 mnv) (T2) 2h – selo Njegovuđa (1.314 mnv) (T2) 30 min;

4) Selo Gornja Dobrilovina (802 mnv) – Zabojsko jezero (1486 mnv) (T1) 2h 30 min - selo Planinica (1740 mnv) (T2) 1h 30 min – selo Gomile (1720 mnv) (T1) 1h 30 min – selo Pašino polje (1557 mnv) (T1) 2 h 30 min – Zminičko jezero (1295 mnv) (T1) 2h – selo Njegovuđa (1.314 mnv) (T1) 30 min

Zanimljiva planinarska tura dostupna i planinarima bez alpinističke opreme vodi ka dva najsevernija vrha, Gradište (2174 m) i Vranova glava (2215 m), sa kojih sjajno možete sagledati čitav greben, kao i doline koje ga okružuju, tako da se ovi vrhovi mogu smatrati za sjajne vidikovce. Međutim, ove staze nijesu markirane. Prema informacijama koje smo dobili od strane stanovnika na katunima tokom terenskog rada i obilaska planine da pored navedenih nemarkiranih staza, takođe, većina koje kreću sa strane Šavnika i Žabljaka, nijesu markirane. Sve zainteresovane organizacije koje rade na afirmaciji Sinjajevine kao prostora izuzetnog za ravoj planinarskog turizma, a sa kojima smo razgovarali u toku istraživačkog perioda saglasne su da je neophodno detaljnije markiranje i obilježavanje staza, kao i mapiranje postojećih već markiranih staza. Takođe, mišljenja su da je potrebna izgradnja planianrskih domova na trasama markiranih staza, što bi omogućilo duže zadržavanje planinara na samoj planini, kao i mogućnost korišćenja istih za sve istraživače, bicikliste i skijaše. Ideja kolašinskih planinara je da bi idealno mjesto za jedan takav dom bilo područje u blizini Savine vode. Njihovo mišljenje je i da u cilju zaštite kvaliteta staza i ograničenja devastacije prostora treba ograničiti broj motornih sanki koje su u poslednje vrijeme sve više u upotrebi. Za sada na području Sinjajevini postoji planinarski dom Ckara na istoimenom katunu (opština Mojkovac). Biciklizam Na području Sinjajevine, koje pruža velikie mogućnosti za razvoj planinarskog biciklizma, postoji velika kružna tura za bicikliste. Ova zahtjevna tura zaokružuje jedan od istočnih ogranaka Sinjajevine i pruža veoma lijep utisak o raznovrsnosti ovog pejzaž. Polazna i završna tačka za ove rute je skretanje u dolini Lipovo, odakle se penje preko prevoja Vratlo, ide pored crkve Ružica i preko Katuna Potrk, i opet spušta u dolinu Lipovo.


strana 230

Ostali oblici turizma pogodni za područje Sinjajevine

Pored navedenih oblika turizma područje Sinjajevine je pogodno i za: Ruralni turizam (područje Sinjajevine ima vrlo dobru agro-ekološku i agro-turističku

osnovu za razvoj ruralnog turizma, odnosno agroturizma. Naglasak bi trebalo da bude na proizvodnji zdrave hrane što je prepoznato i u prostorno planskoj dokumentaciji - vidjeti dio koji se odnosi na Poljoprivredu);

Ski turizam (nordijsko, turno, krplje); Paraglajding; Naučni i edukativni turizam; Posmatranje ptica (bird-watching); Vjerski turizam (na prostoru Sinjajevine postoji značajan broj vjerskih objekata što

obezbjeđuje mogućnost razvoja vjerskog turizma - vidjeti podpoglavlje 4.4 Kulturna baština);

Sportski ribolov. U okviru projekta „Sinjajevina“ pored izrade ove Studije planirano je i markiranje određenih pješačkih i planinarskih staza, te staza za nordijsko i turno skijanje, kao i staza za hodanje krpljama. Manifestacije Zajedničko angažovanje i organizacija različitih aktivnosti od strane turističkih organizacija, planinarskih društava i nevladinih organizacija lokalnih samouprava, učinilo je da područje Sinjajevine posjećuje sve veći broj turista i ljubitelja prirode. U ljetnjem periodu, kroz organizaciju različitih manifestacija, područje Sinjajevine je zadnjih godina postala atraktivno za sve veći broj planinara i biciklista, kao i ljubitelje vožnje kvadovima i motornim sankama. Sljedeće manifrstacije su prisutne na Sinjajevini:

Ski marathon Izazov sjevera Kvad safari Explorer

Ski maraton Već četri godine za redom, u organizaciji Turisticke organizacije Kolašin, Planinarskog kluba "Bjelasica", Društva prijatelja Kolašina i NVO Natura, a uz podršku Crvenog krsta Kolašin, Crvenog krsta Crne Gore i Planinarskog Saveza Crna Gora održava se ski maraton nordijskog i turnog skijanja od Kolašina do Žabljaka, preko planine Sinjajevine. Polazeći od


strana 231

Kolašina, iz sela Gornje Lipovo, preko planine Sinjajevine do Žabljaka grupa skijaša pređe stazu dugu 50 kilometara u toku jednog dana. Ova zanimljiva ski ekspedicija predstavlja jedan od uspiješnih načina promovisanja, nepravedno zapostavljene ljepote i potencijala planine Sinjajevine. „Izazov sjevera“ Avanturistička trka (tijatlon) „Izazov sjevera“, u organizaciji Turističke organizacije Mojkovac, zamišljena je da se vožnjom kajaka rijekom Tarom, trčanjem uz Sinjajevinu i biciklističkom turom po njoj i natrag do starta promoviše ovaj prosotor kao turistički potencijal opštine Mojkovac. Trka se sastoji iz 3 etape. Prva je vožnja kajakom, 12 km od Starog mosta, koji se nalazi na ulazu u Mojkovac, do ulaska u kanjon rijeke Tare, (žičanog mosta u Kaludri). Druga etapa podrazumijeva, 9 km trčanja/pješačenja od mosta u Gostilovini preko Kaludre, pa uz Ljevak do crkve Ružice na planini Sinjajevini. Treća etapa obuhvata vožnju planinskim biciklom od crkve Ružice na Sinjajevini do početne tačke. Manifestacija “Izazov sjevera“ je dobitnik zlatne medalje Novosadskog sajma, a predstavlja takmičarima svojevrstan užitak jer su u prilici da uživaju u netaknutim predjelima rijeke Tare i planine Sinjajevine. „Izazov sjevera“ je jedina manifestacija u Crnoj Gori koja se organizuje u skladu sa 7 ekoloških principa „Ne ostavljaj trag“: planiraj unaprijed i pripremi se, putuj i kampuj na izdržljivim površinama, ukoloni otpad na prikladan način, ostavi sve kako si zatekao, svedi negativni uticaj logorske vatre na minimum, poštuj divlji živi svijet i imaj obzira prema drugim posjetiocima. Kvad safari Organizovanje voženje kvadovima (kvad safari) takođe postaje jeda od aktivnosti, koja izaziva interesovanje turista. Vozna tura kreću iz Kolašina tura, kroz selo Lipovo, pa preko prevoja Vratla, koje predstavlja svojevrstan ulaz na planinu Sinjajevinu (1730 mnv), nastavlja preko planine. Iz Vratla se nastavlja ka Ječmen Dolu (1730 mnv), pa dalje podnožjem Jablanovog Vrha, koji je jedan od najvisočijih vrhova Sinjajevine (2203 mnv). Dalje se stiže do crkve Ružica (sagrađena je u 19 vijeku, sagradio je Kralj Nikola). Od crkve kvad safari nastavlja preko tradicionalnih sela Dolovi i Ckara pokraj Mojkovca u selo Polja (5 km od Mojkovca). Iz sela Polja safari se vraća do Kolašina. Explorer Uspješna kolašinska turistička agencija „Explorer“ organizuje orginalnu ponudu prelaska planine motronim sankama. Ponuda avanturističkog karavana motornim sankama preko Sinjajevine plijeni sve veće interesovanje inostranih turista koji žele avanturu na odmoru. Ova tura počinje sa žabljačke strane planine, ispred hotela Polar Star kroz selo Njegovođa u pravcu Sinjajevine prolazeći pored Zminjičkog jezera i kroz katune Studenci, Gomile ide do Zabojskog jezera na 1477 m nadmorske visine u Nacionalnom parku Durmitor. Nakon Zabojskog jezera tura se nastavlja drugom stranom planine Sinjajevine podnožjem vrha Kurozeb (1886m) i kroz katune dolazi do sela Gornaja Bukovica, koje se nalazi imeđu Šavnika i Žabljaka, zatim nastavlja dalje prolazeći pored prelijepih planinskih jezera Vražjeg i Ribljeg jezera odakl put vodi preko jezerske visoravni nazad do hotela Polar Star. “Ilindan na Sinjajevini” ili Ilindanski sabor


strana 232

Pod pokroviteljstvom Opština Danilovgrad, Mojkovac, Kolašin, Žabljak i Šavnik tradiconalno se 2. avgusta održava manifestacija “Ilindan na Sinjajevini” ispred crkve Ružica na istoimenom bjelopavličkom katunu. Ilindanski sabor, kako se manifestacija još naziva, predstavlja mogućnost za izlaganje i promociju poljoprivrednih eko proizvoda. Svake godine manifestacija okuplja veliki broj proizvođača mlječnih proizvoda, čajeva, meda i drugih priordnih proizvoda, što predstavlja i obezbjeđuje promociju ovog područja kako sa turističkog, tako i poljoprivrednog aspekta. Smještajni kapaciteti Podatak da se svi smještajni kapaciteti na prostoru opština Kolašin, Mojkovac, Šavnik sagrađeni u proteklih nekoliko godina, pozicionirani uz glavne saobraćajne pravce, a ne kako bi trebalo u blizini najznačajnijih turističkih atrakcija, imaju za posledicu da se posjetioci zadržavaju veoma kratko i to uglavnom tokom ljetnjih mjeseci. Takođe, postojeći smeštajni kapaciteti, koji gravitiraju ka samoj planini su uglavnom lošeg kvaliteta. Tako postojeći hotel u Boanu je van funkcije, dok se neke kolibe i bungalovi na lokalitetima Donja Bukovica i Timar odlikuju se neadekvatnim položajem (neposredno uz regionalne puteve), nedovoljnom infrastrukturnom opremljenošću i niskim kvalitetom smještaja. Izuzetak, u određenom smislu, predstavljaju smještajni kapaciteti u gradskim jezgrima, gdje se prvenstveno misli na hotelski i pansionski smještaj Kolašina, Mojkovca i Žabljaka. U Opštini Mojkovac je registrovan samo jedan privatni smještaj koji u svojoj ponudi ima i komplementarne sadržaje. Na prostoru užeg dijela grada, smješteni su hotel „Palas** (kapacitet 63 ležaja) i mali hotel „Dulović (kapacitet 18 ležaja), dok u samom podnožju Sinjajevine, se nalazi „Imanje Rakočević“ sa raznovrsnom ponudom i smještajem koji zadovoljava najsavremenije standarde. Takođe, u podnožju planine u ponudi su još i motel „Krstac“ (kapaciteta 25 ležaja), motel „Tara“ (kapaciteta 26 ležaja), mali hote “Ravnjak“ (kapacitet 19 ležaja), kao i privatni smjestaj „ Eko oaza Dobrilovina (kapacite 14 ležaja). Od smještajnih kapaciteta kolašinske opštine ističu se hoteli visoke kategorije „Bianca“ (kapaciteta 234 ležaja) i „Lipka“ (kapaciteta 150 ležajeva) koji pružaju posetiocima izvrsnu ponudu smeštaja. Tu su još manji hoteli Brile, Čile, Vila Jelka, Garni, moteli Djevojački most, Kolašin i eko katun Vranjak i komplementarni smještajni kapaciteti gde su svrstana odmarališta i privatni smještaj. U skladu sa podacima Monstata, a prema izvodima iz prostorno planskih dokumenata, porast broja inostranih turista koji posjećuju ovo područje, iniciralo je planiranje novih smještajnih kapaciteta i rekonstrukciju postojećih. Novousvojenim lokalnim planskim dokumentima u Bukovici je predviđena izgradnja ekskluzivnog eko-lodž naselja u divljini, sa tematskim sadržajima vezanim za vodu, meditaciju, zdravlje i aktivne vidove odmora u prirodi (sportske aktivnosti, pješačenje, vožnja bicikla, jahanje i dr.). Ovim sadržajima naročito pogoduje blizina Žabljaka i Durmitora, sa brojnim jezerima (Pošćensko, Vražije, Riblje i dr.), te neposredna blizina


strana 233

Bukovičke gore. U Boanu, budućoj kapiji Regionalnog parka Sinjajevina, planirana je rekonstrukcija postojećeg hotela u sadašnjim gabaritima, uz povećanje kategorije smještaja (min. 3 zvjezdice). Uz izgradnju kvalitetnih sportskorekreativnih sadržaja (terena na otvorenom, biciklističkih staza), eventualnu realizaciju manjih akumulacija na Tušini i Bukovici (veslanje, kupanje, ribolov), i izgradnju agroindustrijskog kompleksa, turistička ponuda Boana bi umnogome povećala svoju konkurentnost. Pored navedenih primarnih turističkih centara, predviđena je izgradnja manjih, sekundarnih turističkih centara – naselja eko-koliba u Donjoj Bukovici (dogradnja postojećih kapaciteta uz rijeku) i u Krnjoj Jeli, kao i adaptacija već izgrađenih kapaciteta u selima Mokro, Miloševići i Timar. Podatak da jedan dio Sinjajevine, uz kanjon Tare i oko Zabojskog jezera, ulazi u granice Nacinalnog parka Durmitor ide u korist njenog daljeg turističkog valorizovanja. Kanjon rijeke Tare, jedan od najljepših u Evropi, posebna je turistička atrakcija koja pruža odlične mogućnosti za organizovanje sportova na vodi, splavarenja, raftinga i kajakašenja. Pored toga rijeke i jezera Sinjajevine su odlične za organizovanje sportskog ribolova, naročito lova pastrmke i mladice. Zabojsko jezero, visoko izdignuto iznad kanjona rijeke Tare, netaknuto, gotovo nepoznato, predstavlja mjesto iskonskog mira i ljepote. Šaranske šume, Jezerska gora i Krčije bogate su i divljači što omogućuje razvoj lova.

7.4 LOVSTVO Na području Sinjajevine je dozvoljen lov i gajenje lovne divljači autohtonog porijekla. U cilju zaštite i održavanja populacije lovne divljači potrebno je organizovati opremljenu čuvarsku službu, izgraditi hranilišta i pojila, osmatračnice i izraditi lovne osnove.

Prostor planine Sinjajevine zahvata prostor opština: Žabljak, Šavnik, Mojkovac i Kolašin. Na teritorijama ovih opština ustanovljena su sljedeća lovišta: Opština Žabljak Llovište „Žabljak“, površine 28.511 ha. Lovište je dato na korišćenje Lovačkom udruženju „Durmitor iz Žabljaka, sa periodom korišćenja 2012 - 2022 godina; Opština Šavnik22: Lovište „Šavnik“, površine 41.712 ha. Lovište je dato na korišćenje Lovno-ribolovnom društvu „Komarnica“ iz Šavnika, sa periodom korišćenja 2012 - 2022 godina; Opština Mojkovac Lovište „Mojkovac“, površine 33.286 ha. Korisnik lovišta je Lovačka organizacija „Milorad Bulatović“ iz Mojkovca, koja gazduje na osnovu Privremenih godišnjih lovnih planova, kao dosadašnji korisnik lovišta, shodno Zakonu o divljači i lovstvu. Na Javnom konkursu za dodjelu lovišta na korišćenje (spovedenom tokom 2015. godine) navedena lovačka

22 U opštini Šavnik osnovano je i lovište sa posebnom manjenom „Dragišnica“ koje ne pripada području Sinjajevine.


strana 234

organizacija je dostavila ponudu za ovo lovište i pripremljen je Predlog odluke za dodjelu tog lovišta na korišćenje, na period od 10 godine, navedenoj lovačkoj organizaciji. U opštini Kolašin ustanovljena su tri lovišta:

Lovište „Kolašin“, površine 28.261 ha. Korisnik lovišta je Lovačko društvo „Lovac“ - Kolašin, koja za gazduje na osnovu Privremenih godišnjih lovnih planova, kao dosadašnji korisnik lovišta, shodno Zakonu o divljači i lovstvu. Na Javnom konkursu za dodjelu lovišta na korišćenje (spovedenom tokom 2015 godine), navedeno lovačko društvo je dostavilo ponudu za navedeno lovište i pripremljen je Predlog odluke za dodjelu tog lovišta na korišćenje, na period od 10 godine, navedenom lovačkom društvu.

Lovište „Rovca“, površine 19.874 ha. Korisnik lovišta je Lovačka organizacija

„Rovca“ - Kolašin, koja za gazduje na osnovu Privremenih godišnjih lovnih planova, kao dosadašnji korisnik lovišta, shodno Zakonu o divljači i lovstvu. Na Javnom konkursu za dodjelu lovišta na korišćenje (spovedenom tokom 2015 godine), navedena lovačka organizacija je dostavila ponudu za navedeno lovište i pripremljen je Predlog odluke za dodjelu tog lovišta na korišćenje, na period od 10 godine, navedenoj lovačkoj organizaciji.

Lovište „Morača“, površine 31.674 ha. Lovište je dato na korišćenje Lovačkom

društvu „Manastir Morača“ - Kolašin, sa periodom korišćenja 2012 - 2022 godina.

Naknada za korišćenje lovišta Čl. 20 Zakona o divljači propisano je: „Za korišćenje lovišta korisnik lovišta plaća godišnju naknadu. Sredstva od naknade iz stava 1 ovog člana raspoređuju se:

30 % sredstva jedinici lokalne samouprave na čijoj se teritoriji lovište nalazi; 35 % Lovačkom savezu za obavljanje poslova od javnog interesa; 35 % vlasnicima zemljišta bez prava lova, srazmjerno površini i bonitetu zemljišta

obuhvaćenog lovnim površinama lovišta. Visina i način plaćanja naknade iz stava 1 čl. 19 utvrđuje se ugovorom iz čl. 19 navedenog zakona. Sredstva iz stava 2 alineja 3 čl. 19 propisuju da korisnik lovišta za utvrđenu namjenu uplaćuje u budžet Crne Gore. Vlasnici zemljišta, kao korisnici sredstava iz stava 2 alineja 3 čl. 19, podnose zahtjev sa potrebnom dokumentacijom Lovačkom savezu do kraja godine za tekuću godinu, koji u njihovo ime podnosi jedinstven zahtjev Ministarstvu za isplatu tih sredstava do 20. januara tekuće za prethodnu godinu. Obrazac zahtjeva iz stava 4 člana 19, kao i način i bliže uslove za vođenja evidencije zahtjeva i isplatu sredstava iz stava 2 alineja 3 ovog člana propisuje Ministarstvo“.


strana 235

Napomena: Navedeni Pravilnik iz čalna 19 je pripremljen i shodno njemu nakon usvajanja treba da otpočne plaćanje naknada čime će se ovaj član u potpunosti primijeniti. Služba čuvanja lovišta Svaki korisnik lovišta je dužan da uspostavi službu čuvanja lovišta, shodno Zakonu o divljači i lovstvu i Pravilnikom o službi čuvanja lovišta („Sl. list CG“, br. 30/09) i Pravilnikom o uslovima koje, za obavljanje poslova i aktivnosti moraju da ispunjavaju Lovački savez i korisnici lovišta („Sl. list CG“, br. 37/12). Prema postojećim normativima korisnik za svako lovište treba da ima najmanje jednog zaposlenog sa najmanje završenom srednjom stručnom spremom šumarske, veterinarske ili poljoprivredne struke - stočarski smjer i lovočuvare sa najmanje završenom srednjom školom i to za:

lovišta ukupne površine do 10.000 ha, najmanje jednog lovočuvara; lovišta ukupne površine od 10.000 do 30.000 ha, najmanje dva lovočuvara; lovišta ukupne površine od 30.000 do 60.000 ha, najmanje tri lovočuvara; lovišta ukupne površine od 60.000 do 100.000 ha, najmanje četiri lovočuvara; lovišta ukupne površine preko 100.000 ha, najmanje pet lovočuvara.

Gore navedni korisnici lovišta treba da imaju sljedeći minimalam broj zaposlenih:

Redni broj

Naziv lovišta

Potreban broj zaposlenih Upravnik Lovočuvar

(najmanji broj) 1 „Kolašin“ 1 2 2 „Rovca“ 1 2 3 „Morača“ 1 3 4 „Mojkovac“ 1 3 5 „Žabljak“ 1 2 6 „Šavnik“ 1 2

Ukupno 6 14 U cilju zaštite i održavanja populacije lovne divljači potrebno je organizovati opremljanu čuvarsku službu, izgraditi hranilišta i pojila, osmatračnice i izraditi lovne osnove.

7.5 OSTALE PRIVREDNE DJELATNOSTI Na području Sinjajevine, kada su u pitanju naselja koja se nalaze blizu gradskih centara, prisutna su manji privredni i uslužni objekti: trgovinsko-ugostiteljski objekti, objekti male privrede, asfaltna baza između Štitarice i Podbišća, drvoprerada u Njegovuđi itd.


strana 236

7.6 INFRASTRUKTURNA OPREMLJENOST Područje Sinjajevine spada među veoma važna područja Crne Gore kada su u pitanju prirodni resursi vezani za poljoprivredu (posebno stočarstvo) ali i za visokoplaninski turizam tako da obezbjeđivanje kvalitetne infrastrukture odnosno veza (sabraćajnih, telekomunikacionih, elektroprenosnih i dr.), i uopšte infrastrukturno opremanje treba da bude prioritet u razvoju i korišćenju ovog područja. Sadašnja infastrukturna opremljenost je slaba odnosno nije na zadovoljavajućem nivou. Saobraćaj Sinjajevina ima povoljan saobraćajni položaj u odnosu na osnovnu saobraćajnu mrežu Crne Gore (Slika 71). Međutim, većina saobraćajnih veza nema zadovoljavajuće karakteristika ili su u lošem stanju posebno na samoj planinskoj površi.

Slika 71. Saobraćajna mapa Sinjajevine Sinjajevina je povezana magistralnim putem i željezničkom vezom sa glavnim gradom i administrativnim centrom Podgoricom te Jadranskim morem na jednoj strani, ali i graničnim prelazima prema Srbiji i Kosovu sa druge strane. Naime, planinu Sinjajevinu okružuju doline rijeka kuda se protežu i glavne crnogorske saobraćajnice. Dolinom rijeke Tare od Mojkovca do Kolašina prolazi dio pruge Beograd-Bar, pomenutom trasom prolazi magistralni put koji vodi od Podgorice do Ribarevina gdje se račva u dva kraka: jedan od Ribarevina prema Bijelom Polju i Srbiji, a drugi prema Beranama, Rožaju i dalje prema Kosovu.


strana 237

Druga važni magistralni put za područje Sinjajevine je put od Risna do Žabljaka. Ovim putem Sinjajevina je povezana sa primorskim gradovima (Kotor, Herceg Novi...), te Nikšićem, Danilovgradom, Podgoricom ali i sa Bosnom preko Vilusa, a od Risna dalje prema Debelom Brijegu i sa Hrvatskom. Osim ova dva važna pravca postoje i dva važna regionalna puta: od Mojkovca preko Đurđevića Tare do Žabljka i od Mioske preko Krnje Jele i Boana do Šavnika a preko Boana, Tušine, Timara, Bukovice do Žabljaka. Navedene regionalne veze nijesu zadovoljavajućih karakteristika, a magistralni pravaca Srbije (Špiljani) – Berane – Mojkovac – Kolašin – Podgorica – Virpazar – Petrovac – Herceg Novi je preopterećen, pogotovo u ljetnjem periodu. Osim ovih magistralnih i regionalnih puteva na Sinjajevini postoje lokalni puteva koji povezuju gradove sa naseljima i selima. Kvalitet ove mreže (lokalni putevi) je takav da su u većini slučajeva uslovi u kojima se odvija saobraćaj loši. Skoro svi elementi puteva su nepovoljni. Putevi za katunska naselja su još lošijeg kvaliteta od onih za seoska naselja jer se radi uglavnom o makadamskim putevima (nekategorisana mreža). Međutim, ovim makadamskim putevima može se doći do najvećeg broja katuna na Sinjajevini. Može se reći da je planina najvećim dijelo u potpunosti povezana ovakvim putevima - mrežu puteva na Sinjajevini je projektovao (trasirao i vodio izgradnju) ing. Slobo Krgović23. Jednim od ovih makadamskih puteva iz mojkovačkog sela Štitarica, preko Ružice, Okrugljaka, Staračkog polja, Kričačkog polja, te Šaranaca može se stići do Žabljaka, drugim krajem je spojen sa šavničom opštinom preko katuna Starac - odnosno navedenog Staračkog polja, naselja Bara itd., dok je sa Kolašinom spojen preko katuna Okrugljak, Grkovo, prevoja Vratlo, te naselja Gornje i Donje Lipovo..... Takođe, iz Polja (Mojkovac) preko Ckare može se doći do crkve Ružice i dalje već navedenim putevima. Iz Mojkovaca preko Dobrilovine (putem ka Zabojskom jezeru), stiže se do katuna Planinica, Gomila, pa preko Njegovuđa do Žabljaka, ili preko katuna Konati do Staračkog polja........ Putem D. Lipovo- G. Lipovo (Kolašin) može se doći preko Vratla, Potrka, Zakosa.. do Šavnika .....dok putem ka Savinoj vodi preko katuna Bunarine, te rijekom Štitaricom do Mojkovca itd. (Slika 71). Određeni makadamski putevi su u prilično lošem stanju naročito krak koji vodi od katuna Okrugljak do Staračkag polja, preko Kričačkog polja do Šaranaca. Takođe, loš je i makadamski put koji povezuje katun Okrugljak sa katunom Grkovo koji dalje vodi do Smrdana odnosno Ječmen dola kao i put od Savine vode preko katuna Bunarine do uključenja na put duž rijeke Štitarice. Naime, navedeni putevi se ne održavaju na adekvatan način. Vodosnadbijevanje Najeveći dio Sinjajevine predstavlja bezvodno područje koja nema stalnih izvora i gdje se za piće koristi voda iz sniježnica (Slika 71), ili se doprema iz najbližih naselja, a za pojenje stoke voda se koristi iz pojila (lokava). Ovo je posebno vezano za dio Sinjajevine koji pripada opštini Šavnik koji je i najbezvodniji. Na teritooriji opština Mojkovac i Kolašin

23Spomen ploča ing. Sloba Krgovića se nalazi na Sinjajevini pored makadamskog puta blizu Savine vode (koordinata: 42.905127, 19.438593, 1693mnv)


strana 238

situacija je donekle povoljnija u smislu prisustva prirodnih izvora pa se određena domaćinstava na katunima snadbijeva vodom iz sopstvenih ili zajedničkih kaptaža (npr. na katunu Okrugljak, Pekovića katun, Zaboj, Grkovo, Ječmen do - kaptaža na Smrdanu itd.). Kao što je već navedeno, u nedostatku vode na ovoj bezvodnoj planini, ljudi su prinuđeni da za pojenje stoke koriste vodu sa lokvi, koje su najčešće sami napravili. Prljava i zagađena voda sa lokava omogućava život stoke na planini. Lokve se nalaze nedaleko od ljudskih staništa - katuna u prvom redu, a nije rijetkost da se sretnu izmaknute tamo gdje je dobra ispaša i gdje čobani duže zadržavaju svoja stada. Obično su na komunima, a ima ih i na privatnom vlasništvu. Stanovnici Sinjajevine grade lokve na dva načina:

U vrtači uzoru zemlju, skinu busenje, pa dno zaspu opalim bukovim lišćem (šuškorom). Pošto je ograde u nju zatvaraju stoku 15-20 dana. Za to vrijeme stoka ugazi podlogu, začepi pukotine, što omogućava zadržavanje vode.

Drugi način građenja je sličan prvom, ali se zatvaranje pukotina vrši konjima (slično vršenju).

I pored velikog truda uloženog u njihovu izgradnju veliki broj njih potpuno izgubi vodu (oteku podzemnim pukotinama). Njihovom nestajanju predhode rani mrazevi, naročito u godinama sa malo snijega. Osim toga za vrijeme sušnih ljeta veliki broj njih presuši što otežava život stočarima na ovoj planini.

Slika 72. Sniježnica na katunu Previje domaćina Predraga Mijatovića

Elektroenegretski i telekomunikacioni sistem, otpad Snabdijevanje električnom energijom je prisutno samo na jednom dijelu planinske površi Sinjajevine koja pripada opštinama Mojkovac, Šavnik i Žabljak. Međutim i ono je nesigurno


strana 239

i nekvalitetno. Na djelovima planine bez eletrifikacije koriste se solarni paneli koji se postavljaju na kolibama a koji su dobijeni kroz projektne aktivnosti Ministarstva poljoprivrede i ruralnog razvoja koji su u značajnoj mjeri olakšali život ljudi koji se nalaze na katunima, posebno domaćica koje mnogo lakše održavaju svoje proizvode. Telekomunikacioni sistem na planinskoj površi nije adekvatan ili i ne postoji. Što se tiče komunalne opremljenosti na seoskom području odnosno naseljenim mjestima je prisutna ali i ne adekvatan. Međutim, na samoj planini nije rišeno pitanje odlaganja otpada kao ni njegovo odvoženje iako na katunima boravi određen broj domaćinstava po nekoliko mjeseci u toku godine.


strana 240

8. OCJENA STANJA PODRUČJA

Vrednovanje sa stanovišta zaštite prirode

Sinjajevina je najveća krečnjačka zaravan - površ u Crnoj Gori, a zajedno sa Durmitorom predstavlja najveću morfološku jedinicu sjeverozapadne Crne Gore. Dužina Sinjajevine je oko 40 km dok je najveća širina 15 km. Sa ovim dimenzijama Sinjajevina predstavlja i najprostraniju crnogorsku planinu sa površinom od oko 450 km2. Planinu Sinjajevinu teritorijalno dijele četiri opštine na sjeveru Crne Gore: Kolašin, Mojkovac, Šavnik i Žabljak, dok u kulturnom i ekonomskom (tradicionalnom, stočarskom) smislu pripada i opštini Danilovgrad, uglavnom zbog bjelopavlićkih katuna na ovoj planini. Obodnim djelovima planine Sinjajevine, kao i u dolinama rijeka koje je okružuju, razvila su se naselja. Na nešto većim visinama iznad 1.500 mnm nastali su i katuni - nomadske naseobine stočarskog stanovništva. Sinjajevinu karakterišu prostrana polja, uvale, jame i zaobljeni vrhovi. Na njoj se nalazi takođe i preko osam vrhova iznad 2000 m pa se može svrstati i među visoke planine Crne Gore. Najviši vrhovi Sinjajevine su: Babji Zub (2277 m), Vranova Glava (2215 m), Jablanov Vrh (2203 m), Gradište (2174 m), Sto (2172 m), Savina greda (2101 m), Veliki Pećarac (2042 m), Veliki Starac (2022 m), Babin vrh (2013 m), Bavan (1993 m), Crni Vrh (1964 m), Sto (1959 m), Umovi (1945 m), Mali Pećarac (1944 m), Korman (1923 m), Mali Starac (1921 m) i Kazani (1864 m). Sa ovih grebena otvaraju se prostrani vidici na površ Sinjajevine, kanjonske doline, susjedne grebene i udaljene planinske masive. Ljepotu Sinjajevine obogaćuju planinska jezera. Najveće je Zabojsko jezero (dužine 265 m, široko 165 m) koje se nalazi na domak kanjona rijeke Tare i sa neposrednom okolinom ulazi u granice nacionalnog parka „Durmitor”. Zatim slijede Zminičko (dugačko 230 m, široko 120 m), Riblje i Vražje jezero koja se nalaze na granici Sinjajevine i Durmitora. Sinjajevina prestavlja, takođe, prirodnu vezu između nacionalnih parkova Durmitor i Biogradska gora i proglašenjem Sinjajevine za regionalni park formiraće se važan ekološki koridor zaštićenih područja (NP „Durmitor“– RP „Sinjajevina“– NP „Biogradska gora“). Takođe, područje Sinjajevine se nalazi na trasi velikog regionalnog biokoridora "Dinarski luk" - biokoridor Jugoistočnih Dinarskih planina koji se proteže od Alpa do Prokletija i Sarp-Pindor masiva, dok se istočnom i južnom granicom naslanja na nacionalni biokoridor utvrđen u pravcu Orijen - Pusti Lisac - Maganik - Sinjajevina - Kovren u kome treba povezati (planirana i postojeća) zaštićena prirodna dobra (Prostorni plan Crne Gore do 2020. godine) te je u tom smislu definisana vrijednost ovog područja i potreba zaštite Sinjajevine. Područje Sinjajevine ima izuzetne vrijednosti kada je u pitanju biološka raznovrsnost, pejzaž (karakterizacija predjela) i kulturna baština. Naime, čitavo područje se karakteriše prije svega značajnim diverzitetom vrsta i staništa od kojih je veliki broj značajan sa aspekta zaštite na nacionalnom i/ili međunarodnom nivou, zatim brojnim kulturnim


strana 241

nasleđem, te pejzažnim vrijednostima koje su takođe značajne na nacionalnom ali i međunarodnom nivou. Jedan dio Sinjajevine, to jeste područje Babjeg zuba i Gradišta, od ranije je definisano kao EMERALD PODRUČJE zbog prisustva tipova staništa i vrsta koji se nalaze na prilozima Bernske konvencije od kojih su određene vrste zaštićene i nacionalnim zakonom. Ukupno 7 tipova staništa i 22 vrste sa Bernske konvencije je prisutno na ovom području (vidjeti Poglavlje 6). Takođe, područje Babjeg zuba i Gradišta, identifikovano je i kao PODRUČJE ZNAČAJNO ZA BILJKE (IPA - IMPORTANT PLANT AREAS). Na ovom području zabilježeno je preko 700 taksona (vrsta i podvrsta) vaskularnih biljaka. Takođe, područje predstavlja važan refugijum reliktne flore i odlikuje se visokim stepenom endemizma. Na ovod dijelu Sinjajevine registrovano je 16 značajnih vrsta flore i 8 tipova značajnih staništa shodno međunarodnim i nacionalnim kriterijumima za utvrđivanje Područja značajnih za biljke – IPA. Posebno je važno pomenuti dobru populaciju vrste Daphne malyana (veliki dio subpopulacija ove vrste u Crnoj Gori je potopljen izgradnjom HE Mratinje). Od staništa sa ovog područja poseban botanički značaj ima vegetacija u pukotinama stijena kao i šume munike (sastojine munike na Gradištu su među najreprezentativnije u Crnoj Gori) (vidjeti Poglavlje 6). Na osnovu literaturnih podataka i terenskih opažanja na području Sinjajevine (koje je obuhvaćeno ovom Studijom) procijenjeno je da raste oko 1300 vrsta i podvrsta vaskularnih biljaka. Do sada je na ovom području zabilježeno 56 vrsta vaskularne flore čiji areal ne prelazi granice Balkanskog poluostrva, 40 vrsta ima nacionalni status zaštite, 18 se nalazi na CITES konvenciji, dok se dva taksona nalaze na Habitat Direktivi a jedan na Bernskoj Konvenciji (Tabela 11). Sa aspekta zaštite posebno se izdvajaju vrste: lincura (Gentiana lutea subsp. symphyandra) zbog opadanja broja subpopulacija u Crnoj Gori i njihove veličine; malijev jeremičak (Daphne malyana) zato što je vrsta malog areala, broj subpopulacija u Crnoj Gori smanjen usled antropogenog uticaja, poznat mali broj subpopulacija sa malim brojem jedinki; Gentianella laevicalyx zato što je crnogorski endem i nema veliki broj subpopulacija; Alpski kotrljan (Eryngium alpinum), vrsta sa aneksa II Direktive o staništima (Habitats Directive 92/43/EEC), koja naseljava kamenjarske pašnjake i otvorene šikare, u visinskom dijapazonu od oko 1500 do 2000 mnv. U Crnoj Gori je zabilježen na značajnom broju lokaliteta. Na lokalitetu Đevojačka voda (jugo-istočne padine Babjeg zuba) ima brojnu populaciju, koja je procjenjena kao jedna od 5 najboljih u Crnoj Gori, zbog čega je taj lokalitet proglašen za IPA područje (Important Plant Area) itd. (vidjeti Podpoglavlje 4.2 dio koji se odnosi na Floru). Takođe, na popdručju istraživanja Sinjajevine konstatovano je 10 tipova međunarodno značajna staništa koja se nalaze na EU Direktivi o staništima (Habitats Directive 92/43/EEC) (Tabela 12) (vidjeti Podpoglavlje 4.2 dio koji se odnosi na Međunarodno značajna staništa). Na Sinjajevina registrovano je 119 vrsta mahovina, 96 vrsta pravih mahovina i 22 vrste jetrenjača (Tabela 13 i 14). Tri vrste su zbog ugroženosti zaštićene zakonom u Crnoj Gori


strana 242

("S.l. RCG" br 76/06): Campyliadelphus chrysophyllus i Buxbaumia viridis (prave mahovine), i jetrenjača Lophozia ascendens. Vrsta Buxbaumia viridis zaštićena je i na međunarodnom nivou (Bernska Konvencija i Habitat Direktiva). Crvena lista mahovina Srbije i Crne Gore (Sabovljević & al., 2004) sadrži 5 vrsta pravih mahovina i 3 jetrenjače koje su registrovane na području Sinjajevine i koje su tretirane različitim stepenom ugroženosti: Buxbaumis viridis, sa statusom CR (kritično ugrožena vrsta), Ditrichum pusillum i Rhizomnium pseudopunctatum sa statusom LR (postoji mali rizik), kao i Pohlia camptotrachela i Racomitrium elongatum sa statusom DD (nedostatak podatak), odnosno jetrenjače Leiocolea bantriensis, Leiocolea collaris i Scapania calcicola prepoznate kao ranjive vrste (VU) (Tabela 15). U istom radu, jetrenjače Calypogeia suecica i Lophozia ascendens tretirane su kao ugrožena (EN) odnosno kao ranjiva vrsta (VU), ali za Srbiju, jer tada one još nisu bile registrovane za područje Crne Gore. Treba istaći, da ovo nije realna „briološka slika“ ovog planinskog masiva. S obzirom na njegovu površinu, položaj, geoklimatske i hidrografske karakteristike, očekuje se registrovanje znatno već broj briofita, do kojeg će se doći novim usmjerenim i sistematskim istraživanjima ove grupe biljaka (vidjeti Podpoglavlje 4.2 dio koji se odnosi na Mahovine). Do sada je na području Sinjajevine konstatovano 109 vrsta gljiva koje pripadaju razdjelu Basidiomycota od kojih 11 vrsta je značajno sa nacionalnog i/ili međunarodnog aspekta: pet vrsta je zaštićeno zakonom u Crnoj Gori (strogo zaštićene vrste) ("S.l. RCG" br 76/06); osam vrsta se nalazi na Preliminarnoj crvenoj listi makromiceta Crne Gore (Perić & Perić, 2004); dok se tri vrste nalaze na Crvenoj listi ugroženih gljiva Evrope (Ing, 1993) (Tabela 16 i 17). Od navedenog broja vrsta sa aspekta zaštite, posebno se izdvajaju vrste: Catathelasma imperiale (dvoprstenka), Hericium alpestre (jelov igličar), Hygrocybe lacmus (ljubičastosiva vlažnica), Geastrum fimbriatum (trepavičasta zvjezdača), Sarcodon imbricatus (srnjača) i Suillus luteus (maslenka) zbog rijetkost i/ili ugroženosti na nacionalnom ali i međunarodnom nivou. U budućim istraživanjima moguće je očekivati registrovanje preko 1000 vrsta gljiva. Takođe, u daljim istraživanjima očekuje se registrovanje znatno većeg broja vrsta koje će imati međunarodni i/ili nacionalni značaj. Tokom istraživanja područje Sinjajevine identifikovano je i kao potencijalno značajno područje za gljive shodno primjeni međunarodnih standarda-kriterijuma za uspostavljanje važnih područja gljiva (IFAs - Important Fungus Areas). Naime, staništa šumih ekosistema na području Zminičog jezera, te šume iznad Zabojskog jezera koje se nalaze duž staze koja vodi prema Velikom Pećarcu, mješovite listopadno-četinarske šume na padinama Babjeg zuba, šume lijeske, zatim bukve na putu prema Savinoj vodi kao i pašnjaci na području Savine vode, Starca, Zakosa, Potrka Mandića,..... predstavljaju potencijalno Važna područja gljiva (IFAs) jer se na ovom lokalitetima odnosno područjima nalaze tipovi habitata (staništa) koji su značajni za gljive (makromicete) - kriterijum C. Takođe, navedena područje treba uzeti u razmatranje kao važna za zaštitu ali za koja treba još dodatnih informacija shodno kriterijumu D. Međutim, kako u budućim istraživanja treba očekivati registrovanje znatno većeg broj vrsta moguće je da na Sinjajevini budu zadovoljeni kriterijum A i B za ustanvoljavanje Važnih područja gljiva (IFAs) (vidjeti detaljnije u Podpoglavlju 4.2 dio koji se odnosi na Gljive).


strana 243

Od ukupno 43 vrste registrovanih sisara na Sinjajevini, 15 vrsta je zaštićeno zakonom u Crnoj Gori (strogo zaštićene vrste) ("S.l. RCG" br 76/06), 24 vrste su prisutne na dodacima Bernske konvencije, 16 vrsta na dodacima Habitatne Direktive, 3 vrste na dodacima CITES Konvencije dok je14 vrsta slijepih miševa prisutno na Eurobats-u (Tabela 18). Kako Sinjajevina predstavlja međuprostor između dva značajna centra biodiverziteta (nacionalni park „Durmitor“ i nacionalni park „Biogradska gora“), ima i značajnu ekološku funkciju kao hranilište, potencijalna odmorišta i koridore za pojedine vrste sisara. Naime, šumski ekosistemi na rubovima ove planinske zaravni predstavljaju potencijalne koridore i značajna staništa, posebno za krupne sisare. U ovom smislu izdvaja se sedam značajnih pravaca koji služe kao koridori odnosno komunikacioni pravci između različitih djelova Sinjajevine i Sinjajevine sa Durmitorom, Moračkim planinama i Bjelasicom. Takođe, jedno od značajnijih mikrolokaliteta za sisare predstavljaju i lokve koje po Sinjajevini služe kao pojila za danas već malobrojnu stoku (vidjeti Podpoglavlje 4.2 dio koji se odnosi na Sisare i Kartografski prilog: Mapa značajnih koridora sisara). Takođe, Sinjajevina je veoma interesantna kada su u pitanju ptice. Naime, položaj Sinjajevine (Jadranski migratorni koridor), ogromna površina u odnosu na druge planine, zaravan koja pruža mogućnost lakšeg preleta tokom seobe, obilje hrane te raspored katuna po cijeloj planinskoj površi sa stadima ovaca i goveda omogućavaju i upotpunjuju lanac ishrane mnogim ptičjim vrstama. Na ovom području tokom jesenjeg istraživanja 2015. god. kontantovano je 85 vrsta ptica, međutim postoji vjerovatnoća da se još 77 vrsta može registrovati na planini u drugim periodima godine (zima, proljećna migracija, ljeto) (Tabela 20). Od navedenog broja konstatovanih i očekivanih vrsta (ukupno 161 vrsta), 141 vrsta zaštićena je nacionalnim zakonom (strogo zaštićena vrsta), 15 vrsta je zaštićeno lovostajem, dok 77 vrsta ima određeni međunarodni status zaštite - nalaze se na dodacima EU Ptičje direktive (BD) (Tabela 21). Analizirajući terenske podatke iz jeseni 2015. god. uočljivo je da najmanje četiri sura orla koriste Sinjajevini kao lovište, te da je ona značajno hranilište za vjetruške, ševe i žutokljune galice. Na Sinjajevini se u preletu registrovao orao ribar i tri orla zmijara (vidjeti Podpoglavlje 4.2 dio koji se odnosi na Ptice). Na području Sinjajevine registrovano je 19 vrsta herpetofaune - 7 vrsta vodozemaca i 12 vrsta gmizavaca. Sve konstatovane vrste značajne su sa nacionalnog i/ili međunarodnog aspekta: zaštićene su nacionalnim zakonom, nalaze se na dodacima Bonske, Bernske i/ili CITES Konvencije i/ili na regionalnoj listi IUCN-a (Tabela 22). Sve registrovane vrste vodozemaca su značajne sa nacionalnog i međunarodnog aspekta. Takođe, svih 12 vrsta gmizavaca ima određeni međunarodni status zaštite dok je 9 vrsta zaštićeno nacionalnim zakonom (strogo zaštićena vrsta). Na području Sinjajevine sljedeće zone imaju bogat diverzitet vodozemaca i gmizavaca: Zabojsko jezero, Zminičko jezero, Vražje jezero i Riblje jezero. Ova jezera predstavljaju reproduktivne centre vodozemaca i gmizavaca, a istovremeno i moćne centre biodiverziteta kada su ove grupe životinja u pitanju. Takođe, značajne za herpetofaunu su i lokve bilo prirodne ili antropogene: Katun Potrk (2 lokve); lokava Sadarnik (selo Tušina); planinarski dom Ckara (2 lokve); Rabrenov do (3 lokve); Malo Grkovo jezero; Veliko Grkovo jezero; Savina voda te rijeke: Štitarica i Bukovica (Tabela 23) (vidjeti Podpoglavlje 4.2 dio koji se odnosi na Gmizavce i vodozemce).


strana 244

Na istraživanom području Sinjajevine registrovano je 70 vrsta entomofaune - 8 vrsta tvrdokrilaca (Coleoptera), 1 vrsta mrava (Hymenoptera) i 61 vrsta dnevnih leptira (Lepidoptera), od kojih 7 vrsta ima određeni status zaštite na nacionalnom i/ili međunarodnom nivou (Tabela 24, 25, 26). Od 8 vrsta tvrdokrilaca 2 vrste su zaštićene nacionalnim zakonom (jelenak - Lucanus cervus i alpska strižibuba - Rosalia alpina). Tri vrste imaju međunarodni status zaštite: jelenak, alpska i bukova strižibuba (Morimus funereus) nalaze se na dodacima EU Direktive o staništima, dok jelenak i alpska strižibuba i na dodacima Bernske Konvencije. Alpska i bukova strižibuba kategorisane su na evropskom nivou shrodno IUCN-u kao ranjive vrste (VU) (Tabela 24). Šumski mrav (Formica rufa) je zaštićen na nacionalnom nivou (Tabela 25). Dok od 61 vrste dnevnih leptira tri vrste su zaštićene nacionalnim zakonom (Iphiclides podalirius, Papilio machaon i Parnassius apollo). Parnassius apollo ima i određeni međunarodni status zaštite (nalazi se na dodatku EU Direktive o staništima, Bernskoj i CITES konvenciji) (Tabele 26) (vidjeti Podpoglavlje 4.2 dio koji se odnosi na Insekte). Na području Sinjajevine utvrđeno je 46 vrsta puževa i 2 vrste školjki (Tabela 28, 29). Od utvrđenih puževa veliki broj je endema i to sedam koji predstavljaju endeme Crne Gore ili Balkanskog poluostrava, dok tri vrste puževa uživaju nacionalnu zaštitu (strogo zaštićena vrsta) (Tabela 28). Endemi Crne Gore su Helix dormitoris dormitoris, Malacolimax mrazeki (mrazekov balavac) i Paraegopis mauritii montenegrinus . Vrste puževa zaštićene na nacionalnom nivou su: Helix dormitoris dormitoris, Helix vladica, Deroceras turcicum - turski poljski goloć (Tabela 28). Prema IUCN statusu na regionalnom nivou (Jovanović, 1995) koji se odnosi na teritoriju Crne Gore i Srbije vrsta Helix dormitoris dormitoris je kategorisana kao ugrožena (EN – endangered), vrste Paraegopis mauritii montenegrinus i Helix pomatia kao ranjive (VU – vulnerable) (Tabela 28). Posebno važna staništa za zaštitu osjetljivih vrsta puževa su staništa vlažnih livada, stjenovita staništa s liticama i šumska staništa s dobro očuvanim i starim šumama (detaljnije vidjeti Podpoglavlje 4.2 dio koji se odnosi na Malakofaunu). Takođe, ovdje treba navesti i ostalu vodenu faunu jezera i rijeka na Sinjajevini značajnu sa međunarodnog i/ili nacionalnog aspekta. U jezerima Sinjajevine treba istaći određene tercijarne vrste koje su došle sa sjevera za vrijeme ledenog doba (Gammarus lacustris) ili sa istoka (Gammarus roeseli) vjerovatno u toku ili poslije završetka ledenog doba. Gammarus balcanicus predstavlja tercijarnu vrstu koja je naseljavala Crnu Goru još prije ledenog doba. U jezerima (Zabojskom, Ribljem, Vražjem, Zminičkom) prisutna je potočna pastrmka koja se nalazi na dodatku II Habitatne directive (Tabela 31, 32, 33, 34). Takođe, u Ribljem i Vražjem jezeru prisutne su vrste slatkovodnih decapodnih rakova: Astacus astacus (rječni rak) i Austropotamobius torrentium (rak kamenjar) koje se nalaze na dodacima Habitatne direktive i Bernske konvencije (Tabela 32, 33). Takođe, ove vrste rakova su prema IUCN kategorizaciji na evropskom nivou kategorisane kao ranjive ( VU - vunerable) (Tabela 32, 33). Međutim, ovdje treba navesti da su navedene vrste rakova i potočna pastrmka introdukovane u jezera Sinjajevine. U rijekama Plašnici, Štitarici pored potočne pastrmke prisutna je i vrsta ribe Thymallis thymallis (lipljen) koja se nalazi na dodacima Habitatne direktive i Bernske konvencije (Tabela 35, 36), dok je u Bistrici konstatovana samo potočna pastrmka (Tabela 36). U Plašnici takođe je prisutan rak kamenjar (Austropotamobius


strana 245

torrentium) (Tabela 35) (detaljnije vidjeti Podpoglavlje 4.2 dio koji se odnosi na Bentos, Zooplankton, Ihtiofaunu). Posebna vrijednost ovog prostora ogleda se u prisustvu značajnih predionih vrijednosti, determinisane Evropskom konvencijom o predjelima, a koje daju poseban pečat ovo prostoru. Naime, geografsko područje Sinjajevine pripada pejzažnoj jedinici Durmitor i Sinjajevina koja je po mnogim karakteristikama jedna od najtipičnijih i najkompleksnijih prostora Dinarida. Prema podjeli predjela u regione istraživano područje Sinjajevine pripada sljedećim regionima: Predjeli kanjona i visoravni centralnog regiona i Predjeli planina i dolinskih rijeka sjevernog regiona. U navedenim predjelima, koji su dio nacionalnog predionog nasleđa, reflektuju se prirodne vrijednosti podrčja, veza sa prošlošću, kao i određene promjene nastale kao rezultat antropogenih uticaja i različitih načina korišćenja prostora. Zastupljnost više tipova i područja različitog karaktera u vidnom polju odražava se ne samo na bogatstvo sadržaja već i na vizuelni i funkcionalni kvalitet, kao i na kvalitet panoramskog doživljaja prostora što je osnovna karakteristika predionih vrijednosti Sinjajevine. Na istraživanom području Sinjajevine izdvojeni su sljedeći tipovi i područja karaktera predjela: tip 1 - Predio visokoplaninskih grebena; tip 2 - Planinski predio (područja karaktera predjela: područje Šaranaca, područje Štitarice, područje Bukovice i Uskoka); tip 3 - Predio površi; tip 4 - Predio planinskih rijeka (područja karaktera predjela: kanjon Tare sa dolinom Bistrice, dolina rijeke Plašnice, dolina rijeke Bukovice i Tušine). Karakteristike tipova i područja karaktera predjela vidjeti detaljinije u Podpoglavlju 4.3 Karakterizacija predjela. Područje istraživanja kao i njegova neposredna okolina se karakteriše bogatom kulturnom baštinom. Osim kulturnih dobara koja se nalaze unutar predložene granice područja istraživanja, u Studiji, su data i kulturna dobara koja se nalaze izvan ali u neposrednoj blizini predložene granice zbog činjenice da njihov značaj može doprijeniti valorizaciji ovog područja kao i proširiti ponudu posjetiocima Sinjajevine. Ukupno 18 kulturnih dobara nalazi se unutar predloženih granica područja istraživanja, dok se 17 nalazi izvan navedene granice. Posebno treba istaći nepokretno kulturno dobro Stećci - strednjovjekovni nadgrobni spomenici u Žugića Barama (teritorija opštine Žabljak) nominovano za dobijannje statusa Svjetske kulturne baštine u sklopu transnacionalnog dosijea UNESCO-a. S obzirom da zaštićena okolina ovog kulturnog dobra ulazi unutar granica Sinjajevine, ukoliko ono bude stavljeno na listu Svjetske baštine u julu 2016. godina, na njemu će se primjenjivati i UNESCO 1972 Kovencija o svjetskom nasljeđu. Ovdje treba istaći i druga značajna kulturna dobra kao Manastir Dobrilovina, Kuća Novice Cerovića, Manastir Podmalinsko itd. Unutar predloženih granica područja istraživanja Sinjajevine, pored kulturnih dobara nalaze se i drugi objekti za koje se smatra da imaju potecijalne kulturne vrijednosti, a koji do sada nijesu zakonom zaštićeni (Tabela 44). Ovi objekti su većinom sakralni i manjih dimenzija. Karakteristike koje ih odvajaju od drugih sakralnih objekata, a koje se mogu takođe smatrati i kao potecijalni kutlurne osobenosti, su njihova očuvana autentičnost i integritet, njihov visok stepen očuvanosti, uz istorijski, umjetnički, arhitektonski, socijalno ekonomski, ambijentalni, pejzažni i vaspitno obrazovni značaj, kao i njihova starost (vidjeti detaljinije u Podpoglavlju 4.4 Kulturna baština).


strana 246

S obzirom na navedeno može se bez sumnje zaključiti da područje Sinjajevine sadrži izuzetne biološke, ekološke i pejzažne odnosno predione vrijednosti od nacionalne i međunarodne važnosti. Navedene vrijednosti su velikim dijelom nastale i očuvale se kroz djelovanje ljudi na ovom prostoru, i čine jedinstvenu cjelinu sa bogatom kulturnom baštinom. Održivi razvoj katuna, te naselja i lokalnih zajednica na ovom području su upravo ključni elementi za očuvanje ovog prostora i njegovu zaštitu. Upravo, definisanje granica budućeg zaštićenog prirodnog dobra i utvrđivanje režima zaštite unutar njega obezbijediće se očuvanje navedenih prirodnih, pejzažnih i kulturnih vrijednosti, i omogućiti razvoj djelatnosti koje su u skladu sa primarnim ciljevima zaštite uz uvažavanje interesa lokalnog stanovništva i njihovog načina života. Ugroženost područa i problemi zaštite prirode Prilikom ocjene stanja određenog područja i utvrđivanje mogućnosti njegovog stavljanja pod zaštitu uzima se u obzir prisustvo i uticaj različitih pritisaka na to područje. Ovdje su navedeni najznačajniji pritisci koji su evidentirani tokom terenskih istraživanja kao i prilikom analize prostorno planskih i drugih dokumenta za ovo područje. Takođe, treba naglasiti da je kod svake tematske cjeline, odnosno svih tretiranih komponenti biodiverziteta, te karakterizacije predjela ali i drugi komponenti data ocjena stanja područja – pritisci na datu komponentu kao i predlog mjera zaštite ili mjera za popravljanje stanja istih kako bi se dali što detaljnijih i jasnijih podaci i čenjenice o svakoj pojedinačnoj komponenti a u cilju boljeg i adekvatnijeg upravljanja istim u kontekstu uspostavljanja budućeg zaštićenog prirodnog dobra. U navedenom smislu ovdje su izdvojeni najznačajni pritisci i date određene preporuke. Ocjena uticaja evidentiranih aktivnosti i pritisaka na predmetno područja je urađena po modelu: A - veliki uticaj, B -srednji uticaj, C - mali uticaj. Evidentirane aktivnosti i pritisci na predmetno područje:

Stagnacija ili napuštanje stočarstva kao važne poljoprivredne djelatnosti - B Depopulacija područja i starenje stanovništa - B Prekomjerna i neadekvatna eksploatacija šuma - B Krivolov, odnosno lov i ribolov na nedozvoljene načine - A, B Alohtone i invazivne vrste - B Eutrofikacija jezera - A Požari - B Asfaltna baza uz rijeku Štitaricu - B Turizam - B Sakupljanje autohtonih vrsta u naučne, kolekcionarske ili druge svrhe - B Izgradnja mini hidro elektrana - B

Stagnacija ili napuštanje stočarstva kao važne poljoprivredne djelatnosti - B Stagnacija ali i napuštanje stočarstva je prisutno na ovom području. Proces stagnacije ili napuštanja poljoprivrede, prevashodno stočarstva, kao djelatnosti i izvora prihoda predstavlja opasnost i za očuvanje biološke i predione raznovrsnosti ovog područja. Naime, tradicionalni načini upravljanja pašnjacima (tradicionalan uzgoj stoke kroz


strana 247

pašarenje, košenje livada i sl.) jedni su od osnovnih razloga visoke biološke raznovrsnosti pašnjaka i pašnjačkih kamenjara na Sinjajevini ali i razlog predione raznovrsnosti (npr. prisustvo tip predjela - predio površi). Stoka uzgajana na tradicionalan način održava travnjačku vegetaciju na pašnjacima i sprečava zarastanje pašnjačkih površina u šikaru, odnosno šumu. Takođe, dodatno travnjačke površine lokalno stanovništvo održava i košenjem za potrebe ishrane stoke. Na ovaj način održavaju se livade, pašnjaci, pašnjački kamenjari koji su ujedno i važna staništa strogo zaštićenih i ugroženih vrsta flore, faune i gljiva ali se obezbjeđuje i odrežavanje predione raznovrsnosti. Neophodno je preduzeti odgovaraju mjere u smislu održavanja pašnjaka, pašnjačkih kamenjara te livada putem podsticaja razvoja tradicionalnog stočarenja kroz odgovarajuću podršku i aktivnu politiku ulaganja u poljorivredu - stočarstvo posebno kroz korišćenje raspoloživih grantova koji podržavaju razvoj poljoprivrede uz očuvanje biodiverziteta. Depopulacija područja - B Depopulacija područja i starenje stanovništva je prisutna na ovom području što takođe može predstavljati problem za budući razvoj Sinjajevine (Tabela 7, 8). Prekomjerna i neadekvatna eksploatacija šuma - B Šumski ekosistemi odlikuju se velikim specijskim diverzitetom, predstavljaju ključni faktor u očuvanju i uređenju vodotoka, pružaju zaštitu od erozije na strmom terenu, i daju doprinos neto absorpciji značajnih količina ugljen dioksida. Prekomjernom ili neadekvatnom sječom u šumama suprotno planskim dokumentima dolazi do određenih promjena ili čak do stvaraja potpuno novih uslova unutar određenog šumskog područja koji dovode do promjene sastava briocenoza ili do njihovog potpunog nestanka sa datog prostora. Određene intervencije u šumskim ekosistemima uključujući izvlačenje starih i trulih stabala, takođe, dovode do nestanka specifičnih šumskih mikrostaništa i sa njima velikog broja određenih vrsta mahovina, gljiva, insekata... Takođe, evidentiran je pritisak u smislu uznemiravanja šumskih vrsta sisara u periodu parenja i odgajanja mladih, posebno u okolini iznad Zabojskog jezera, gdje je od maja do sredine novembra prisutna sječa. Potrebno je kontrolisati eksploataciju šume na ovom području i njima gazdovati na način koji je definisan u planskim dokumentima (vidjeti podpoglavlje 7.2 Šumarstvo) što će obezbijedi očuvanje šumskih ekosistema i specijskog diverziteta u njima. Takođe, u šumama treba ostaviti po hektaru određeni broj trupaca, debala, kao i starih i mrtvih uspravnih stabala za rast rijetkih saprobnih - lignikolnih vrsta gljiva (razlagača drveta), određenih vrsta mahovina, te insekata i dr. Veća eksploatacija šume uočena je na području Zabojskog jezera, Semolja, Štitarice kao i na području Svrka. Na području Semolja i Svrka na jednom dijelu je uočena i potpuna sječa stabala što je uslovilu pojavu erozije zemljište. Uz rijeku Štitaricu kao i uz riječne obale ostalih vodotokova uočena je sječa stabala. Nije intezivna, ali s obzirom da je vegetacijski pojas uzak i nema veliku pokrovnost, najmanja sječa remeti strukturu zajednice, te u tom smislu treba posebno voditi računa o ovom aspektu. Krivolov, odnosno lov i ribolov na nedozvoljene načine - A, B Lov i ribolov na nedozvoljene načine predstavlja takođe negativnu pojavu. Evidentirani su pritisci na mrkog medvjeda i srnu, u doloni Lipovo, u smislu protjerivanja i uznemiravanja


strana 248

od strane lovaca (ocjena pritiska A). Takođe, na nešumskom dijelu Sinjajevine, zabilježen je veliki lovni pritisak na populaciju zeca (ocjena pritiska A), i srednji pritisak na slijepo kuče koje je zakonom zaštićeno kao strogo zaštićena vrsta (ocjena pritiska B). Takođe, u komunikaciji sa stanovnicima katuna istaknut je krivolov na malobrojne patke koje posjećuju vodne akumulacije poslije perioda gniježđenja. Potrebno je zabraniti lov na jarebice na platou Sinjajevina zbog njene ugroženosti i spriječiti krivolov na patke na akumulacijama kao bi se ohrabrile njihovo gniježđenje. Takođe, neophodno je intenzivnije sprovoditi akcije i inspekciske kontrole usmjerena prema krivolovcima (ribolov) na ovom području. Potrebno je planiranje i osmišljavanje aktivnosti sportskog ribolova čime bi se pojava krivolova redukovala i unaprijedila valorizacija ovog područja na održiv način. Trebalo bi povećati broj ribolovnih dana što bi smanjilo intezitet krivolova i povećalo kontrolu na samoj vodi. Alohtone i/ili invazivne vrste - B Namjernim ili nenamjernim unosom u jezera ali i rijekama Sinjajevine dospjele su određene alohtone vrste riba i rakova. Kalifornijska pastrmka (Oncorhynchus mykiss) introdukovana je u Zabojskom, Ribljem i Vražjem jezeru i u rijekama Štitarici i Bistrici. U Zabojskom, Ribljem, Vražjem i Zminičkom jezeru unijeta je potočna pastrmka (Salmo labrax), u Ribljem i Vražjem jezeru jezerska zlatovčica (Salvelinus salvelinus), a u Zminičkom su introdukovane bijeli amur (Ctenopharyngedon idella) i karaš (Carasius auritus), u Zabojskom jezeru i brkica (Cobitis barbatula). U Ribljem i Vražjem jezeru unijete su sljedeće vrste slatkovodnih decapodnih rakova: Astacus astacus (rječni rak) i Austropotamobius torrentium (rak kamenjar). Nekontrolisano poribljavanje odnosno introdukcija riba u visokoplaninskim jezerima predstavlja alarmantan uzrok nestajanja populacija mrmoljaka (Ichthyosaura alpestris - planinski mrmoljak, Lissotriton vulgaris - mali mrmoljak). Introdukovane salmonidne ribe predstavljaju predatore svih ontogenetskih stadijuma mrmoljaka, od jaja do adultnih jedinki. Takođe, ovdje treba istaći da kalifornijska pastrmka predstavlja invazivnu vrstu jer djeluju invazivno na autohtonu faune jezera i rijeka ali i na autohtonu ihtiofaunu u rijekama. Naime, nekontrolisano ubacivanje riblje mlađi kaliforniske pastrmke dovodi do velikog poremećaja biološke ravnoteže i do rapidne izmjene sastava faune posebno u jezerima. Zbog relativno malo hrane u jezerima, ribe postaju neuhranjene, a fauna jezera postaje devastirana i izmijenjena. Na alohtonu ihtiofaunu u rijekata kalifornijska pastrmka djeluju i u smislu kompeticije i potiskivanje autohtonih vrsta riba iz rijeka. Neophodno je vršiti monitoring invazivnih vrsta (u ovom slučaju kalifornijske pastrmke) i preduzeti mjere za suzbijanje njihovog širenja i ugrožavanja autohtonog biodiverziteta. Takođe, treba spriječiti nekontrolisano unošenje svih alohtonih vrsta ili to raditi uz stručnu kontrolu i saglasnost relevantnih institucija shodno zakonskoj regulativi (Zakon o zaštiti prirode). Posebno treba zabrani poribljavanje visokoplaninskih jezera jer bi se na taj način stvoriti uslovi za obnavljanje biocenoza i povratak nekih izčezlih vrsta - npr. mrmoljaka. Eutrofikacija jezera - A Eutrofikacija je prirodan proces starenja vodenih ekosistema (bara i jezera) i označava prezasićenje organskim materijama. Proces prirodne eutrofikacije jezera je po pravilu spor. Međutim, u uslovima zagađene životne sredine, na primjer prisustvo otpadnih -


strana 249

komunalnih vode, kao i ocjedne vode sa poljoprivrednih povšina, bogate organskim materijama (fekalijama), mineralnim solima, a naročito fosforom i azotom, snažno ubrzavaju proces eutrofikacije. Dotočne vode u jezera donose i različite otpadne materije i nanosni materijal koji se sedimentira na dno jezera. Eutrofikaciji doprinose i ostaci biljaka i životinja, a naročito opalo lišće sa drveća u priobalnom dijelu jezera, koje se taloži i raspada i dodatno doprinosi bržoj eutrofikaciji. Proces eutrofikacije je posebno uočljiv na Zminičkom i Ribljem jezeru, dok je na Vražjem jezeru umjereno izraženo. U cilju zaštite vodenih objekata ovog regiona potrebeno je spriječiti izgradnju u njihovoj neposrednoj blizini. Takođe, eliminisati ili ograničiti moguće zagađenje voda ili zemljišta u neposrednoj okolini jezera. Treba uklanjati smeće i otpad, odnosno obezbijediti održavanje čistoće obala, uz kontrolu sprovođenja zabrane bacanja otpada van za tu svrhu propisanih mjesta. Treba ukloniti uginule ostatke biljaka sa površine jezera što se već obavlja na Zminičkom jezeru od strane privatnih lica. Takođe, treba riješiti problem erozije i saniranje bujičnih pritoka kada je u pitanje očuvanje Zminičkog jezera. Požari - B Prijetnju za prirodna staništa i biodiverzitet ovog područja mogu predstavljati požari čije su posljedice evidentirane tokom istraživanja na padinama Babjeg zuba, području Zabojskog jezera i Svrka (na stazi od Gornjeg Lipova prema Babjem zubu N 42° 87' 809'' E 19° 38' 313''; područje Svrka N 42° 87' 841'' E 19° 31' 957'' , područje prema Zabojskom jezeru N 43° 01' 040'' E 19° 37' 945''). Takođe, uočeno je i paljenje pašnjaka. Na opožarenim površinama dolazi do narušavanja stanište ali i regulacije površinskih i podzemnih voda što dovodi do pojave klizišta i erozije. Usled navedenih činjenica narušavanje staništa nije prisutno samo na opožarenim površinama već i na znatno većim površina okolnog područja. Asfaltna baza uz rijeku Štitaricu - B Uz obalu rijeke Štitarice, blizu magistralnog puta i neposredno pored puta prema platou Sinjajevine (u pravcu prema crkvi Ružica) nalazi se asfaltna baza u kojoj se melju šljunak i pijesak i proizvodi asfalt. Objekti, mašine, depoi šljunka i pijeska zauzimaju nekoliko stotina m2. Na ovom prostoru su prirodni habitati sasvim uništeni. Prašina koja nastaje tokom procesa mljevenja i buka koju stvaraju mašine utiče na živi svijet i na većim udaljenostima. Neophodno je adekvatno urediti navedenu asfaltnu bazu zbog naprijed navedenog ali i činjenice da navedeni putni pravac može biti jedan od ulaznih punktova u buduće zaštićeno prirodno dobro. Turizam - B Za sada ne postoji veći pritisak od turizma na predmetnom područje ali sa izvjesnim intenziviranjem u budućnosti shodno sagledavanju razvojnih pravca koji su definisani u važećoj prostorno planskoj dokumentaciji za područje Sinjajevine. U navedenom smislu neophodno je ocijeniti eventualne pritiske i prijetnje koje mogu uticati negativno na buduće zaštićeno prirodno dobro a posebno kada je u pitanju izgradnja hotelskih i drugih smještaja kapaciteta, saobraćajnica i drugih sadržaja za potrebe razvoja turizma. Naime, neophodno je prilagoditi veličinu turističkih objekata shodno datom prostoru i obezbijediti da oni budu adekvano uklapljeni u ambijentalne (predione) vrijednosti ovog


strana 250

područja. Takođe, neophodno je riješiti na adekvatan način odlaganje i deponovanje čvrstog otpada i otpadnih voda (tretman i ispust) na način koji neće imati negativan uticaj na područje, te riješiti na adekvatan način pitanje transoprta - saobraćaja. Takođe, kretanje turista kao i broj posjetilaca treba regulisati na način da ono ne predstavlja prijetnju za budući Regionalnog parka. Odnosno turizam ne smije da prekorači određene gornje pragove i to: ekološki prag ili prag tolerancije ekosistema, prag materijalnog kapaciteta koji se definiše kapacitetom objekata, infrastrukturne opremljenosti i sl., prag tolerancije lokalnog stanovništva, prag tolerancije ciljne grupe turista. Sakupljanje autohtonih vrsta u naučne, kolekcionarske ili druge svrhe - B Izlovljavanje u naučne i kolekcionarske svrhe može predstavlja opasnost za rijetke i ugrožene vrste flore, faune i gljiva. Takođe, problem može biti i izlov jestivih vrsta (primjer su šumska kornjača, velika zelena žaba, žutorbu mukač) kao i sakupljanje određenih vrsta ljekovitih biljaka koje su zbog neracionalne eksploatacije postale ugrožene u Crnoj Gori i zbog navedenog stavljene pod strogu zaštiu npr. lincura (Gentiana lutea subsp. symphyandra). Za lincuru se predlaže plantažiranje da bi se obezbijedilo očuvanje prirodnih populacija uz sprovođenje monitoringa i edukacije lokalnog stanovništva. Izgradnja mini hidro elektrana - B U prostorno planskoj dokumentaciji definisano je da određene rijeke kao što je Štitarička rijeka predstavljaju hidro potencijal za izgradnju mini hidrocentrala kao i potencijal za izgradnju fabrika pijaće vode. Kod izgradnje navedenih objekata potrebno je primijeniti zakonsku proceduru i utvrditi moguće pritiske i preduzeti odgovarajuće zaštitne mjere koje bi ublažile eventualne moguće posljedice na dato područje. Na kraju se može konstatovati da je na predmetnom području identifikovan relativno mali broj aktivnosti koje mogu imaju značajniji negativan uticaj na ovo područje i uopšte uspostavljanje budućeg zaštićenog prirodnog dobra na Sinjajevini. Naime, ukoliko bi se obezbijedilo pravilno planiranje i upravljanje ovim prostorom uz poštovanje predloženog koncepta zaštite i datih preporuka te sprovela adekvatna kontrola obezbijedilo bi se da na predmetnoj oblasti nema značajnijeg negativnog antropogenog uticaja. Ovo bi obezbijedilo adekvatnu valorizaciju prostora i ostvarivanje značajne koristi za lokalno stanovništvo.


strana 251

9. OPŠTI USLOVI KOJI SU ZNAČAJNI ZA BUDUĆE ZAŠTIĆENO PRIRODNO DOBRO

9. 1 PREDNOST PODRUČJA, POTENCIJALI Poljoprivreda – proizvodnja zdrave hrane i razvoj turizma - svi njegovi oblici pogodni za područje Sinjajevine Navedeno je i konstatovano da su mogućnosti razvoja poljoprivrede na ovom području veoma značajne kao i da su tekuće i planirane aktivnosti u kontekstu proizvodnje poljoprivrednih proizvoda na tradicionalni način evidentne. Proglašenje područja zaštićenim moglo bi doprinijeti većoj mogućnosti promocije poljoprivrednih proizvoda sa ovog područja a samim tim i mogućnošću veće potražnje i konkurentske prednosti na tržištu naročito kroz brendiranje proizvoda i povezivanja sa turizmom odnosno kroz razvoj agroturizma ali i drugih oblika turizma koji su predviđeni za ovo područje. Takođe, stavljanje područja pod zaštito bi obezbijedilo znatno veću atraktivnost kada je turizam u pitanju. Pravilnim upravljanjem (poštujući koncept zaštite) uz adekvatnu turističku ponudu i dobar marketing omogućilo bi se privlačenje značajnog broja turista i razvoj ovog područja. Takođe, proglašenje područja otvorilo bi mogućnost lokalnom stanovništvu, u saradnji sa upravljačem i drugim institucijama, apliciranja kod fondova koji daju podršku razvoju poljoprivrede u zaštićenim područjima, te povezivanje poljoprivrede i turizma u ovim područjima. Mogućnosti razvoja naučnog i edukativnog turizma takođe predsavlja potencijal na ovom području.

9. 2 SLABOST PODRUČJA Problem koji je evidentiran tokom istraživanja a odnosi se na sadašnji život odnosno stanje ali i budući razvoj područja Sinjajevine je stagnacija poljoprivredne djelatnosti, depopulaciji stanovništva, neadekvatne saobraćajne infrastrukture, bezvodnosti na većem dijelu tereitorije Sinjajevine, problemi u elektrosnadbijavanu posebno katunskog područja. Kroz određene buduće projekte - podsticanjem poljoprivrede, infastrukturno opremanje, razvoj različitih oblika turizma definisanih za ovo područje, uz poštovanje koncepta zaštite, moguće je navedene slabosti u znatnoj mjeri smanjiti.


strana 252

10. PREDLOŽENI KONCEPT ZAŠTITE

Predložena zaštita Na osnovu podataka o prirodnim, pejzažnim i kulturnim vrijednostima, te ocjene stanja područja kao i shodno socialno-ekonomskom kontekstu i činjenici da je jedan dio istraživanog područja definisano kao jedno od područja u okviru EMERALD mreže u Crnoj Gori, te Područje važno za biljke - IPA (Important plant areas), teritorija SINJAJEVINE se predlaže za zaštitu shodno odredbama Zakona o zaštiti prirode (Sl. CG, br. 51/08, 21/09, 40/11, 62/13, 06/14) kao:

1) Zaštićeno prirodno dobro - REGIONALNI PARK (član 40 Zakona); 2) II kategorija - zaštićeno prirodno dobro od velikog značaja (član 51 Zakona); 3) Zaštićeno prirodno dobro od nacionalnog značaja (član 35 Zakona); 4) V kategorija upravljanja prema Međunarodnoj uniji za očuvanje prirode (IUCN).

Cilj zaštite je:

1) očuvanje vrsta flore, faune i gliva koje su prisutne na ovom području a značajne su sa međunarodnog i/ili nacionalnog aspekta zaštite;

2) očuvanje prirodnih tipova staništa (habitata) koja su značajn sa aspekta zaštite shodno nacionalnim i/ili međunarodnim standardima;

3) očuvanje značajnih koridora odnosno komunikacinih pravca za krupne vrste sisara između različitih djelova Sinjajevine i Sinjajevine sa Durmitorom, Moračkim planinama i Bjelasicom;

4) očuvanje važnog ekološkog koridora zaštićenih područja (NP „Durmitor“– RP „Sinjajevina“– NP „Biogradska gora“);

5) očuvanje velikog regionalnog biokoridora "Dinarski luk" - biokoridor Jugoistočnih Dinarskih planina;

6) očuvanje značajnih pejzažnih vrijednosti koje se poklapaju sa prirodnim vrijednostima;

7) te očuvanje kulturne baštine. Vrijednost predstavlja značajno bogatstvo različitih vrsta flore, faune i gljiva od kojih su brojne vrste ugrožene i/ili rijetke na nacionalnom i/ili međunarodnom nivou. Posebno su značajna staništa (habitati) koja su tretirana zakonodavstvom EU (Habitatna direktiva) kao i međunarodnim Konvencijama i drugim međunarodnim standardima (BERN, IPA). Prisustvo značajnih pejzažnih vrijednosti ovog prostora, zatim antropogeno stvorenih vrijednosti, kao i kulturna baština predstavljaju takođe izuzetnu vrijednost područja Sinjajevine. Sinjajevina prestavlja prirodnu vezu između nacionalnih parkova Durmitor i Biogradska gora i proglašenjem Sinjajevine za regionalni park formiraće se važan ekološki koridor zaštićenih područja (NP „Durmitor“– RP „Sinjajevina“– NP „Biogradska gora“). Takođe, područje Sinjajevine se nalazi na trasi velikog regionalnog biokoridora "Dinarski luk" - biokoridor Jugoistočnih Dinarskih planina koji se proteže od Alpa do Prokletija i Sarp-Pindor masiva, dok se istočnom i južnom granicom naslanja na nacionalni biokoridor utvrđen u pravcu Orijen - Pusti Lisac - Maganik - Sinjajevina - Kovren u kome treba


strana 253

povezati (planirana i postojeća) zaštićena prirodna dobra (Prostorni plan Crne Gore do 2020. godine) te je i u tom smislu definisana vrijednost i potreba zaštite Sinjajevine (detaljnije vidjeti Polglavlje 8 dio koji se odnosi na Vrednovanje sa stanovišta zaštite prirode). U cilju zaštite navedenih vrijednosti te obezbjeđivanja razvoja lokalnih zajednica i održivo korišćenje prirodnih resursa unutar budućeg zaštićenog prirodnog dobra predložena su dva režima zaštite shodno članu 54 Zakona o zaštiti prirode i to su: Režim zaštite II stepena (aktivna zaštita) i Režim zaštite III stepena (održivo korišćenje). Vrsta zaštićenog prirodnog dobra Sve gore navedene činenice opredjeljuju područje Sinjajevine za zaštitu kao zaštićeno prirodno dobro Regionalni park što se predlože ovim dokumentom (Slika 74, 75. 76).

Prema članu 40 Zakona o zaštiti prirode (Sl. CG br. 51/08, 21/09, 40/11, 62/13, 06/14): 1) Regionalni park je prostrani prirodni ili dijelom kultivisani lokalitet kopna ili

mora, odnosno kopna i mora sa ekološkim obilježjima međunarodne i nacionalne važnosti i predionim vrijednostima.

2) U Regionalnom parku zabranjeno je vršiti radnje i aktivnosti i obavljati djelatnosti kojima se ugrožavaju obilježja, vrijednosti i uloga parka.

3) Način vršenja radnji i obavljanja aktivnosti i korišćenje prirodnih dobara u Regionalnom parku utvrđuje se aktom o proglašenju, u skladu sa ovim zakona.

Kategorizacija zaštićenog prirodnog dobro Shodno članovima 49-52 Zakona o zaštiti prirode zaštićena prirodna dobra se razvrstavaju po značaju u tri kategorije. Na osnovu članova 49 i 51 navedenog Zakona a shodno identivikovanim prirodnim vrijednosti područje Sinjajevine se razvrstava po značaju u II kategoriju - zaštićeno prirodno dobro od velikog značaja - i to zbog:

autentičnosti sa stanovišta fundamentalnih prirodnih nauka (očuvanje značajnih staništa);

ugroženosti, smanjenja areala ili smanjenja brojnog stanja jedinki ili zajednica (očuvanje značajnih vrsta flore, faune, gljiva);

očuvanja značajnih koridora odnosno komunikacinih pravci za vrste sisara između različitih djelova Sinjajevine i Sinjajevine sa Durmitorom, Moračkim planinama i Bjelasicom;

atraktivnosti pejzažnih obilježja i kulturno-istorijskih vrijednosti; povezivanja područja nacionalnih parkva Durmitor i Biogradska gora, te

povezivanja regionalnog biokoridora "Dinarski luk"; činjenice da je područje od velikog značaja za očuvanje kvaliteta životne sredine

(to jeste očuvanje livadskih i šumskih ekosistema i vrsta koje egzistiraju u njima). Razvrstavanje zaštićenog prirodnog dobro prema značaju Razvrstavanje zaštićenog prirodnog dobra prema značaju određuje se shodo odredbama člana 35 Zakona o zaštiti prirode. Shodno identifikovanim prirodnim vrijednosti i opredjeljujućim razlozima za stavljanje područja Sinjajevine pod zaštitu (kao Regionalnog


strana 254

park i II kategorija - zaštićeno prirodno dobro od velikog značaja) određeno je da zaštićeno prirodno dobro Sinjajevina ima nacionalni značaj. Kategorija zaštićenog prirodnog dobro prema klasifikaciji Međunarodne unije za očuvanje prirode (IUCN) Prema upravljačkim kategorijama Međunarodne unije za očuvanje prirode (IUCN), ovo područje odgovara kategoriji V (protected landscape/seascape - zaštićeni kopneni/morski predio) koja obuhvata ona područja gdje je dugotrajno međusobno djelovanje čovjeka i prirode proizvelo prepoznatljive i značajne ekološke, biološke, kulturne i estetske vrijednosti, i gdje je očuvanje integriteta tog odnosa nužno da bi se zaštitilo i održalo to područje i sa njim povezano očuvanje prirode i druge vrijednosti. Način utvrđivanja granice zaštićenog prirodnog dobra Utvrđivanje precizne granice zaštićenog prirodnog dobra Regionalnog parka Sinjajevina predstavlja neophodnost koja je osnov za sagledavanje adekvatnog upravljanja ovim područjem odnosno utvrđivanje mogućnosti zaštite navedenog prostora kroz održivo korišćenje prirodnih resursa te obezbjeđivanje razvoja lokalne zajednice u skladu sa ciljevima zaštite. Osnovno polazište za utvrđivanje granice predloženog zaštićenog prirodnog dobra bila je valorizacija prostora sa stanovišta zaštite prirode. U tom smislu granicom su obuhvaćena staništa nacionalno i/ili međunarodno značajnih vrsta flore, faune i gliva, te identifikovani koridora odnosno komunikacinih pravci za krupne sisara. Granicom je obuhvaćeno područje rasprostranjenja međunarodno značajnih staništa (habitata). Takođe, granicom su obuhvaćene pejzažne vrijednosti karakteristične za ovo područje te kulturna baština koje se poklapaju sa prirodnim karakteristikama datog područja. Takođe, uzeti su u obzir dokumenti prostornog planiranja i drugih planova (plan razvoja šuma za šumsko područje i dr.) kako bi se predloženo područje zaštite uskladilo sa planiranom namjenom prostora u važećim prostornim planovima, planovima gazdovanja šumama, strategijama itd. što će obezbijediti nesmetan razvoj ovog područja. Prilikom određivanja i predlaganja granica za buduće zaštićeno prirodno dobro pored značajnih prirodnih i stvorenih vrijednosti u obzir su uzeti i ostali faktori poput praktičnosti kontrole, obilježavanja, posljedica koje mogu proisteaći iz proglašenja zaštićenog prirodnog dobra u odnosu na poznate tekuće i planirane aktivnosti na području, te iz vlasničkih odnosa. Nastojalo se da se u datom predlogu granice prate jasni topografski elementi kao što su lokalni putevi i slično (šumski odsijeci i odeljenja) posebno na dijelu teritorije opštine Šavnik i Žabljak gdje još uvjek nema digitalizovanih katastarskih podataka ili u određenim slučajevima zbog oblika katastarskih parcela. Takođe, nastojalo se da se granice opisno definišu i razrade na nivou katastarskih parcela koje obuhvataju. Prilikom utvrđivanja granice zaštićenog prirodnog dobra kao i utvrđivanje granica različitih režima zaštite korištene su slijedeće podloge:


strana 255

podaci o rasprostranjenosti značajnih komponenti biodiverziteta (flora, gljive, fauna) - kartografski prilog (mape 1-7)24;

podaci o značajnim koridorima za sisarske vrste - kartografski prilog (mapa 8); podaci o kulturnoj baštini - kartografski prilog (mape 9 i 10); podaci o karakterizacija predjela (Slika 35); podaci o šumskim gazdinskim jedinicama - Prilogu I; granica NP „Durmitor“ u okviru područja Sinjajevine (Slika 60 i 61) topografska karta istraživanog područja 1: 25000; Google Earth servis; digitalne katastarske podloge.

Kao izvor podataka upotrebljeni su digitalni katastarski planovi za katastarske opštine (dalje KO) Novakovići I, Novakovići II, Krš, Brajkovača (Opština Žabljak), Dobrilovina, Bistrica, Sinjajevina, Gojakovići, Donja Polja, Gornja Polja, Štitarica, Podbišće (Opština Mojkovac), Moračko Trebaljevo, Lipovska Bistrica, Lipovo, Vojkovići, Plana, Bakovići, Drijenak, Blatina, Babljak, Žirci, Raško Mioska, Dragovića Polje (Opština Kolašin), Krnja Jela, Boan, Tušinja (Opština Šavnik). Za KO Timar, Donja Bukovica, Gornja Bukovica (Opština Šavnik), Njegovuđa (Opština Žabljak) još uvijek ne postoje digitalni katastarski podaci, odnosno još su u procesu izrade, pa su samim tim bili nedostupni. Za ovaj projekat, kao osnova u oblastima gdje ne postoje digitalni podaci iskorišćene su i topografske karte (TK) u razmjeri R=1:25 000 iz mreže Državnih Topografskih Karata (DTK 25).

Slika 73. Korišćene TK iz mreže DTK 25

24 PRILOZI su dati u drugoj svesci.


strana 256

Zbog pojednostavljivanja opisa granice zaštićenog prirodnog dobra iskorišćeno je 20 graničnih tačaka koje su označene na digitalnim katastarskim planovima, kao i prikazane na topografskim kartama. U daljem tekstu digitalizovane granične tačke su obilježavane sa G. Utvrđivanje granica i zona zaštite zaštićenog prirodnog dobra je izvršeno u Džavnom Koordinatnom Sistemu (DKS – Bessel elipsoid, Gauss-Krüger projekcija, zona 6 i 7). Sve koordinate digitalizovanih tačaka granice zaštićenog prirodnog dobra dati su u ovom sistemu. Grafički prikaz zaštićenog prirodnog dobra dat je u cjelini u 6 zoni radi očuvanja integriteta iste. Sve koordinate tačaka granice zaštićenog prirodnog dobra takođe će biti dati kompletno u 6 zoni. Podaci su obrađeni u softverima AutoCAD, ArcGIS i Geomedia.

Slika 74. Prikaz digitalizovanih graničnih tačaka i granice na TK podlozi


strana 257

Opis granice zaštićenog prirodnog dobra Regionilni park Sinjajevina Granica zaštićenog prirodnog dobra počinje od granične tačke G1(6602844.68, 4778393.31) koja predstavlja najsjeverniju tačku zaštićenog područja na lokalitetu između mjesta Krš i Rasova, odakle kreće u pravcu istoka prateći liniju koja predstavlja granicu između KO Njegovuđa (Opština Žabljak) i KO Krš (Opština Žabljak) do granične tačke G2(6604854.00, 4778347.79). Od te granične tačke granica nastavlja prvo u pravcu juga, a zatim u pravcu jugoistoka prateći ivicu lokalnog puta i okolnih parcela, a paralelno sa granicom NP Durmitor do granične tačke G3(6607428.01, 4775131.00), odakle ide u pravcu istoka prateći liniju koja predstavlja granicu između KO Krš (Opština Žabljak) i KO Brajkovača (Opština Žabljak) do granične tačke G4(6608242.01, 4775405.21) na lokalitetu Palež. Dalje granica nastavlja u pravcu jugoistoka preko mjesta Gradina do granične tačke G5(6610564.50, 4773977.67), odakle se kreće u pravcu juga prateći granice okolnih parcela u okviru KO Brajkovača, a paralelno sa granicom NP Durmitor preko lokaliteta Rudanci sve do granične tačke G6(6611465.36, 4766033.36) koja se nalazi na liniji koja predstavlja granicu između KO Brajkovača (Opština Žabljak) i KO Dobrilovina (Opština Mojkovac). Od tačke G6 granica se pruža u pravcu jugoistoka pored lokaliteta Jezerine i Zabojskog jezera prateći ivicu lokalnog puta koji ide obodom oko Jezerske Gore sve do granične tačke G7(6615506.64, 4762878.26) odakle u pravcu istoka, a prateći granicu između KO Dobrilovina (Opština Mojkovac) i KO Bistrica (Opština Mojkovac) izbija na lokalni magistralni put Žabljak-Đurđevića Tara-Mojkovac u graničnoj tački G8(6617278.04, 4763018.06), a zatim ivicom pomenutog puta pored mjesta Bistrica, Gojakovići, Donja i Gornja Polja u pravcu juga i jugoistoka ide do granične tačke G9(6628980.72, 4758163.12), koja se nalazi blizu Mojkovca, a na liniji koja predstavlja granicu između KO Gornja Polja (Opština Mojkovac) i KO Podbišće (Opština Mojkovac). Tom linijom granica dalje nastavlja u pravcu jugozapada do granične tačke G10(6627954.02, 4757250.23), od koje u pravcu juga zaobilazeći naselje Podbišće izlazi na magistralni put Mojkovac-Kolašin u graničnoj tački G11(6628745.32, 4755339.52), da bi potom u pravcu juga i jugozapada nastavila ivicom magistralnog puta pored naseljenih mjesta Sjerogošte, Moračko i Rovačko Trebaljevo, Bakovići i Drijenak sve do granične tačke G12(6624035.72, 4742352.68) koja se nalazi blizu Kolašina, odakle se u pravcu zapada prema Mioskoj prostire ivicom šuma i grebena na južnim padinama planine Sinjajevine do granične tačke G13(6613918.89, 4742150.54) koja se nalazi lijevoj obali rijeke Morače. U pravcu sjeverozapada, ispod zapadnih obronaka planine Sinjajevine, granica nastavlja da prati lijevu obalu rijeke Morače koja u tom dijelu predstavlja graničnu liniju između KO Osretci (Opština Kolašin) i KO Raško Mioska (Opština Kolašin), a nešto sjevernije graničnu liniju između KO Starče i KO Dragovića Polje (Opština Kolašin), sve do granične tačke G14(6605224.62, 4749508.74), gdje skreće u pravcu sjeveroistoka i prolazi pored lokaliteta Redice do granične tačke G15(6608446.76, 4751033.93). Od tačke G15 granica se pruža u pravcu sjeverozapada prateći granice okolnih parcela u okviru KO Krnja Jela, KO Boan, KO Tušinja (sve Opština Šavnik) do granične tačke G16(6602244.61, 4759705.77), gdje skreće u pravcu zapada i prati graničnu liniju između KO Tušinja (Opština Šavnik) i KO Timar (Opština Šavnik) izlazeći na lokalni put u graničnoj tački G17(6597272.92, 4758964.01). Granica dalje ide u pravcu sjevera prateći lokalni put prema Bukovici i Novakovićima, ali zbog nepostojanja digitalnih katastarskih podataka za KO Donja Bukovica (Opština Šavnik) i KO Gornja Bukovica (Opština Šavnik) kroz koje prolazi, granica više ne prati linije granica katastarskih parcela, nego liniju


strana 258

pomenutog lokalnog puta koja je digitalizovana sa državne topografske karte u razmjeri 1:25000 do granične tačke G18(6592887.25, 4769554.26), odakle skreće u pravcu sjeveroistoka prateći ivicu istog puta u okviru KO Novakovići II (Opština Žabljak) i KO Novakovići I (Opština Žabljak) prolazeći pored Vražjeg i Ribljeg jezera sve do granične tačke G19(6596880.80, 4774532.41). Zbog nepostojanja digitalnih katastarskih podataka za KO Njegovuđa (Opština Žabljak) granica od tačke G19 u pravcu istoka prema naselju Njegovuđa dalje prati liniju digitalizovanu sa državne topografske karte u razmjeri 1:25000 do granične tačke G20(6601872.66, 4776626.89), a zatim u pravcu sjevera prateći graničnu liniju između KO Njegovuđa (Opština Žabljak) i KO Krš (Opština Žabljak) dolazi na početnu graničnu tačku G1.

Slika 75. Prikaz granice zaštićenog prirodnog dobra u Google Earth-u

Ukupna površina zaštićenog prirodnog dobra Regionalni park “Sinjajevina” u dvodimenzionalnoj projekciji preračunata iz digitalnih katastarskih podataka iznosi 63863,63 ha. Ukupna površina Regionalnog parka na teritoriji opština: Mojkovac 15687.17 ha, Kolašin 18006.24 ha, Žabljak 16069.93 ha, Šavnik 14100.34 ha.


strana 259

Režimi zaštite u okviru zaštićenog prirodnog dobra – zoniranje (zone zaštite) Da bi se ostvarili ciljevi zaštite te obezbijedio razvoj lokalne zajednice i održivo korišćenje prirodnih resursa unutar predložene granice zaštićenog prirodnog dobra urađeno je određivanje stepena zaštite (režima zaštite) na osnovu stepena očuvanosti i značaja prirodnih vrijednosti, te potrebe za primjenom mjera stroge i aktivne zaštite ili održivog korišćenja prirodnih resursa a shodno čl. 54 Zakona o zaštiti prirode (Sl. CG br. 51/08, 21/09, 40/11, 62/13, 06/14). Treba naglasiti da se tokom definisanja različitih režima zaštite unutar predložene granice zaštićenog prirodnog dobra pored navedenog vodilo računa o zatečenim i planiranim aktivnostima na datom području kao i o imovinsko-pravnim odnosima a u kontekstu obezbjeđivanja razvoja lokalne zajednice uz održivo korišćenje prirodnih resursa.

Članom 54. Zakona o zaštiti prirode definisani su sljedeći režimi zaštite: 1) Režim zaštite I stepena - stroga zaštita sprovodi se na zaštićenom prirodnom

dobru ili njegovom dijelu sa neznatno izmijenjenim osobinama staništa izuzetnog funkcionalno - ekološkog značaja, kojom se omogućavaju prirodni biološki procesi, očuvanje integriteta staništa i životnih zajednica, uključujući izuzetno vrijedna kulturna dobra.

2) Režim zaštite II stepena - aktivna zaštita se sprovodi na zaštićenom prirodnom dobru u kome su djelimično izmijenjene osobine prirodnih staništa ali ne do nivoa da ugrožavaju njihov funkcionalno-ekološki značaj, uključujući vrijedne predjele i objekte geonasljeđa.

3) Režim zaštite III stepena - održivo korišćenje se sprovodi na zaštićenom prirodnom dobru ili njegovom dijelu sa djelimično izmijenjenim i/ili izmijenjenim osobinama staništa koja omogućavaju funkcionalno-ekološko povezivanje i integritet zaštićenog prirodnog dobra.

4) Zaštitni pojas25

Takođe, čl. 54. navedenog Zakona definisane su zabranjene i dozvoljene aktivnosti u zonama različitog stepena zaštite:

1) U zonama sa režimom zaštite I stepena: zabranjuje se korišćenje prirodnih resursa i izgradnja objekata; ograničavaju se radovi i aktivnosti na naučna istraživanja i praćenje

prirodnih procesa; dozvoljena je posjeta u obrazovne, rekreativne i opšte kulturne svrhe; sprovode se zaštitne, sanacione i druge neophodne mjere u slučaju požara,

elementarnih nepogoda i udesa, pojave biljnih i životinjskih bolesti i prenamnožavanja štetočina.

2) U zonama sa režimom zaštite II stepena mogu se vršiti: intervencije u cilju restauracije, revitalizacije i ukupnog unaprjeđenja

zaštićenog prirodnog dobra;

25 Radi sprečavanja, odnosno ublažavanja spoljnih uticaja na zaštićeno prirodnog dobra moguće je predlaganje zaštitni pojas shodno Zakonu o zaštiti prirode (čl. 54 i 57).


strana 260

kontrolisano korišćenje prirodnih resursa u zaštićenom prirodnom dobru, bez posljedica po primarne vrijednosti njihovih prirodnih staništa, populacija, ekosistema, obilježja predjela i objekata geonasljeđa.

3) U zonama sa režimom zaštite III stepena mogu se vršiti: intervencije u cilju restauracije, revitalizacije i ukupnog unaprjeđenja

zaštićenog prirodnog dobra; razvoj naselja i prateće infrastrukture; radovi na uređenju objekata kulturno-istorijskog nasljeđa i tradicionalne

gradnje; očuvanje tradicionalnih djelatnosti lokalnog stanovništva; selektivno i ograničeno korišćenje prirodnih resursa.

Zbog velikog broja privatnih parcela koje prožimaju cijelokupnu teritoriju Regionalnog parka Sinjajevina, kao i zbog striktnih pravila i mjera koje prvi stepen zaštite nosi (režim zaštite I stepena - stroga zaštita) isti nije bilo moguće kreirati u logičnu cijelinu ne narušavajući interese privatnih lica. Takođe, zaštitu najzačajnijih prirodnih vrijednosti u RP Sinjajevina je moguće ostvariti kroz uspostavljanje režima zaštite II i III stepena što je i predloženo ovom Studijom. Naime, shodno ovim činjenicama a i drugim karakteristikama značajnih sa aspekta zaštite i razvoja ovog područja unutar predložene granice zaštićenog prirodnog dobra Regionalni park Sinjajevina predložena su dva režima zaštite - režim zaštite II stepena (aktivna zaštita) i režim zaštite III stepena (održivo korišćenje) koji su definisani u čl. 54 Zakona. Režim zaštite II (drugog) stepena - aktivna zaštita Kao što je već navedeno režim zaštite II stepena - (aktivna zaštita) sprovodi se na zaštićenom prirodnom dobru u kome su djelimično izmijenjene osobine prirodnih staništa ali ne do nivoa da ugrožavaju njihov funkcionalno-ekološki značaj, uključujući vrijedne predjele i objekte geonasljeđa. U navedenom smislu Režim zaštite II stepena - (aktivna zaštita) obuhvata većinom neizmijenjene prirodne i djelimično izmijenjene osobine prirodnih staništa koji su shodno nacionalnim i međunarodnim kriterijumima najznačajniji sa aspekta zaštite. Ova zona obuhvata pojas najviših planinskih vrhova Sinjajevine sa centralnim planinskim masivom koji se nalazi na teritoriji opštine Kolašin (već ranije jedan dio ovog masiva definisan kao IPA i EMERALD područje), kao i šume u šumskim gazdinskim jedinicama prema prioritetnim funkcijama zaštite koje se većinski nalazi u državnom vlasništvu, a mahom na teritoriji opštine Mojkovac, manji dio se nalazi na teritoriji opštine Kolašin (ove šume već imaju zaštitnu funkciju i njihovo stavljanje u ovu zonu zaštite ne mijenjaju već definisani način njihovim upravljanjem). Ovom zonom su takođe obuhvaćeni Riblje, Vražje i Zminičko jezero kao i uži dio oko njih (Slika 76, 77 i 78). U ovom smislu ovaj režim zaštite obuhvata nekoliko većih i manjih komplesa - pdručja i to: Visokoplaninsko područje odnosno visoke planinske grebene koji se uzdižu na


strana 261

južnoj i jugozapadnoj strani Sinjajevine; Šume u šumskim gazdinskim jedinicama prema prioritetnim funkcijama zaštite; Jezera: Zminičko, Riblje i Vražje.

Slika 76. Prikaz planinskog masiva i šumskih predjela druge zone zaštite u Google Earth-u

Slika 77. Prikaz jezerskih predjela druge zone zaštite u Google Earth-u


strana 262

Slika 78. Prikaz cijelokupne druge zone zaštite u odnosu na granicu u programu AutoCAD

Ukupna površina Režim zaštite II stepena je 8579,55 ha. U opštini Kolašin ovom zonom je obuhvaceno 6331.7188 ha, u opštini Mojkovac 2187.82 ha, dok u opštini Žabljak 23.642 ha. Na teritoriji opštine Šavnik nije predložen režim zaštite II stepena.

KARAKTERISTIKE PODRUČJA U OKVIRU REŽIMA ZAŠTITE II STEPENA VISOKOPLANINSKO PODRUČJE Obuhvata impozantne stjenovite grebene sa visokim vrhovima među kojim su najviši: Babji zub (Torna, 2277 m), Vranova glava (2215 m), Gradište (2174 m), Sto (2172 m), Savina greda (2101 m)26, Šupljača (2071 m), Crvena greda (2051 m), Bavan (1993 m), Crni vrh (1964 m), Sto (1959 m), Umovi (1945 m), Kazani (1864 m). Dobro je ograničeno dubokim

26 Južne i jugozapadne padine Savine grede su uključene u II režim zaštite ne i ostali dio zbog karakteristika katastarskih parcela te vlasničkih odnosa


strana 263

dolinama Tare, Plašnice, Bukovice, Tušine i Morače i pedstavlja zaseban planinski masiv koji se sa sjeverne strane spaja sa platoom Sinjajevine, a nižim prevojem Semolj jasno je razgraničen od Lole i Moračkih planina. Na planinskom masivu Sinjajevine ovo područje je najznačajnije po pitanju bogatstva vaskularnih biljaka - florističkog i vegetacijskog diverzitet, te po prisustvu populacija nacionalno i/ili međunarodno značajnih vrsta i staništa (Tabela 11, Mapa 1 - Prilozi druga sveska). Takođe, procjenjeno je da su kontinentalne padine značajnije za zaštitu od južnih. U ovom kontekstu sljedeći lokaliteti se izdvajaju kao posebno značajni sa aspekta zaštite flore: Katunine, Svrke, prevoj Sto, Đevojačka voda, Gradišta, Jelje, Popov krš, Torna, Đedov do. Na ovom području konstatovano je 56 vrsta biljaka čiji areal ne prelazi granice Balkanskog poluostrva, 40 vrsta ima nacionalni status zaštite, 18 se nalazi na CITES konvenciji, dva taksona na Habitat Direktivi i jedan na Bernskoj Konvenciji (Tabela 11). Sa aspekta zaštite posebno se izdvajaju biljne vrste: malijev jeremičak (Daphne malyana) (lokalitet: Sjeverne padine Babjeg zuba, stijene ispod prevoja Sto); Gentianella laevicalyx (lokalitet: Prevoj Sto); alpski kotrljan (Eryngium alpinum) (lokalitet: Istočne padine Babjeg zuba, Đevojačka voda); žuta lincura27 (Gentiana lutea subsp. symphyandra) (lokaliteti: iznad Katunina, Jelje, Popov Krš) (Tabela 11). Na lokalitetu Đevojačka voda (jugo-istočne padine Babjeg zuba) alpski kotrljan ima brojnu populaciju, koja je procjenjena kao jedna od 5 najboljih u Crnoj Gori, zbog čega je taj lokalitet proglašen za IPA područje (Important Plant Area). Ovo područje, odnosno područje Babjeg zuba i Gradišta, je prepoznato kao EMERALD područje i područje od međunarodnog značaja za biljke (IPA područje - Important Plant Areas) (vidjeti Poglavlje 6). Kao reprezentativna na ovo područje prisutna su sljedeća međunarodno značajna staništa:

1) 6170 Alpijske i subalpijske krečnjačke travne zajednice; 2) 8120 Krečnjački planinski i alpijski sipari; 3) 8210 Krečnjačke stijene sa hazmofitskom vegetacijom; 4) 95A0 Visoke oromediteranske šume munike i molike.

Od staništa poseban botanički značaj ima vegetacija u pukotinama stijena (8210 Krečnjačke stijene sa hazmofitskom vegetacijom) kao i šume munike (sastojine munike na Gradištu su među najreprezentativnije u Crnoj Gori) (95A0 Visoke oromediteranske šume munike). Pored biljnih vrsta na ovom području sa aspekta zaštite značajno je prisustvo sljedećih međunorodno i/ili nacionalno značajnih vrsta drugih taksonomskih grupa: mahovine: Campyliadelphus chrysophyllus (lokalitet: Drage i selo Redice (južne i jugoistočne padine Sinjajevine), Ditrichum pusillum (lokalitet: Popov krš - jugoistočne padine Sinjajevine); gljive: Clavariadelphus pistillaris (veliki buzdovan), Hericium alpestre (jelov igličar), Hydnum

27 Vrsta žuta lincura je konstatovana i na lokalitetima Ječmen do, Konati, Planinica (Tabela 11)


strana 264

rufescens (jež gljiva), Hygrophorus eburneus, Pycnoporus cinnabarinus (lokaliteti: planinarska staza od Gornjeg lipova prema Babjem zubu); insekati: Iphiclides podalirius (prugasto jedarce) (lokaliteti: na relaciji Gornje Lipovo - Vratlo, na stazi Gornje Lipovo - Babji zub), Papilio machaon (lastin repak) (lokalitet: na relaciji Gornje Lipovo - Vratlo), Parnassius apollo (apolonov leptir) (lokalitet: Staza Ječmen do - Gradište), Rosalia alpina (alpska strižibuba) (lokalitet: Staza G. Lipovo - Babji zub) itd. Takođe, ovo područje pripada predjelu visokoplaninskih grebena izuzetnih predionih vrijednosti (detaljnije vidjeti u Podpoglavlju 4.3 Karakterizacija predjela i Slika 35. Karakterizacija predjela: tipovi i područja karaktera predjela) ŠUME U ŠUMSKIM GAZDINSKIM JEDINICAMA PREMA PRIORITETNIM FUNKCIJAMA ZAŠTITE Prema prioritetnim funkcijama zaštite u okviru gazdinskim šumskim jedinicama (GJ) u II režim zaštite izdvojene su sljedeće šume:

1. GJ Vučje Šume munike: istočne padine Gradišta i Torne; Zaštita zemljišta od erozije, lavina i sipara - šume bukve u gornjem pojasu

od Vratla do Donjeg Vučja; Zaštita puta - magistrale: šume bukva na strmim padinama od Crkvina do

Babljaka. 2. GJ Donjomoračke šume I GJ Gornjomoračke šume

Šume munike na strmim i stjenovitim padinama obodom od Tisovog krša do Vrmca, iznad Mioske, Raška, Svrka i Redica.

3. GJ Jezerska gora Šume zaštićene vrste munike - lokaliteti: Divljak, Omrčenik, Ivanov vrh,

Obješenjak, Spindiruš, Mušovića provalija, Stolac, Mijanovica, Bistre vode, Borova glava, Fuštića vrh;

Zaštita zemljišta od erozije, zaštita od lavina i sipara: šume bukve, šume crnog bora, šume jele i bukve. Lokaliteti: Divljak, Krstac, Mušovića provalija, Bistre vode, Mijanovića, izvorište Ljevaka;

Zaštita od bujica: šume bukve u slivu Tvrdog potoka; Zaštita od lavina i sipara puta Đurđevića Tara-Mojkovac: šume crnog graba i

bukve od Galevog krša do motela Ravnjak i iznad sela Kaludra i Gojakovići; Zaštita izvorišta Ravnjaka-Suvoravnjak: šume bukve, javora i jasena -

Cekiljača. Zaštita izvorišta vodosnabdevanja - izvorište gradskog vodovoda iznad

Gojakovića:šume bukve. 4. GJ Štitarica

Zaštita puta i pruge: šume bukve – Gradac; Šume zaštićene vrste munike: Rasovaš, Borova glava, Provalija, Kriva greda,

Ckara; Zaštita od lavina i sipara - šume bukve na lokalitetima: Rasovaš, Provalija,

Gusar, Kriva greda; Gornji pojas šumske vegetacije - subalpijske šume bukve: Štitarički katuni;


strana 265

5. GJ Trebaljevske šume Šume munike ispod Savine grede i na stijenama iznad Trebaljeva i Lipova sa

sjeverne strane; Zaštita izvorišta Ropušica za fabriku vode u Lipovu - šume bukve; Zaštita puta od sipara i lavina: Gradac i Bakovića klisura; Gornji pojas šumske vegetacije - šume subalpijske bukve - Lučka gora

Zaštitne šume u okviru gazdinskih jedinica GJ Vučje, Donjomoračke šume i Gornjomoračke šume ulaze u VISOKOPLANINSKO PODRUČJE gdje je definisan II režim zaštite. Pregled šumskih gazdinnskih jedinica (odeljenje i odsjek) u okviru režima zaštite II stepena u RP Sinjajevina dat je u drugoj svesci Prilozi sa podacima o funkciji, tipu šume i površini (Ostali Prilozi, Prilog 1). JEZERA: ZMINIČKO, RIBLJE I VRAŽJE Zbog značaja očuvanja vodenih ekosistema na području Sinjajevine u okviru režima zaštite II stepena uključena su jezera Zminičko, Riblje i Vražje sa neposrednom okolinom. Spisak katarstarskih parcela u okviru II režima zaštite zaštićenog prirodnog dobra RP Sinjajevina dat je u drugoj svesci Prilozi (Prilog 2). CILJ aktivne zaštite (režim zaštite II stepena) podrazumijeva moguće intervencije u cilju restauracije, revitalizacije i ukupnog unaprjeđenja stanja zaštićenog prirodnog dobra, kontrolisano korišćenje prirodnih resursa, bez posljedica po primarne vrijednosti staništa, populacija i ekosistema, kao i odvijanje kontrolisane tradicionalne djelatnosti (ispaše, košenja, sakupljanje ljekovitog bilja, lova, ribolova). U šumskim zonama sa režimom zaštite II stepena dozvoljeno je sprovoditi mjere njege i zaštite šuma koje doprinose unapređenju prioritetne funkcije (definisane planom upravljanja šuma) a zbog koje su izdvojene i u II stepen zaštite. Mjere njege i zaštite šuma u vidu prorednih i sanitarnih sječa sprovode se u skladu sa programom gazdovanja šumama. Kroz ove šume dozvoljena je gradnja puteva koji su u funkciji zaštite šuma i razvoja djelatnosti regionalnog parka pod uslovom da ne utiče negativno na prioritetnu funkciju šuma. U ovom smislu predloženi režim zaštite II stepena na ovom dijelu zaštićenog prirodnog dobra omogućiće adekvatnu zaštitu prirodnih vrijednosti, naročito navedenih vrsta i staništa, vodenih ekosistema, te pejzažnih vrijednosti. U režimu zaštite II stepena Dozvoljene aktivnosti su:

1) Naučni rad; 2) Markiranje staza i postavljanje infrastrukture za posjetioce; 3) Svi oblici aktivnog turizma koji ne ugrožavaju vrijednosti parka odnosno ove zone

zaštite (alpinizam, planinarenje, paraglajding i sl.); 4) Tradicionalno stočarstvo i održavanje katuna;


strana 266

5) Rekonstrukcija objekata u postojećim gabaritima; 1) Izgradnja trajnih i privremenih objekata, bez posljedica po primarne vrijednosti

prirodnih staništa, populacija, ekosistema, obilježja predjela i objekata geonasljeđa shodno posebni programima i projektima;

6) Sakupljanje šumskih plodova, ljekovitog bilja i gljiva za lične potrebe posjetilaca; 7) Introdukcija autohtonih vrsta od strane ovlašćene institucije.

Zabranjene aktivnosti:

2) Uništavanje biljnih, životinjskih vrsta i vrsta gljiva kao i njihovih staništa; 3) Uznemiravanje, posebno u doba reproduktivnog ciklusa, određenih grupa

životinja; 4) Bilo koji oblik komercijalne djelatnosti i eksploatacije prirodnih resursa koji remeti

primarne vrijednosti prirodnih staništa, populacija, ekosistema, obilježja predjela i objekata geonasljeđa;

5) Ispuštanje otpadnih voda i unošenje zagađujućih materija posebno u vodene ekosisteme – jezera;

6) Izgradnja objekata u neposrednoj okolini vodenih ekosistema – jezera; 7) Lov, osim u slučajevima zaštite divljih vrsta biljaka i životinja, sprovođenja uzgojnih

i zaštitnih mjera, očuvanja prirodnih staništa i zaštite zdravlja i sigurnosti ljudi; 8) Sve druge aktivnosti u suprotnosti sa ciljevima uspostavljanja zone zaštite.

Režim zaštite III (trećeg) stepena - održivo korišćenje Režim zaštite III stepena - održivo korišćenje u predloženom zaštićenom prirodnom dobru obuhvat ostale prirodne vrijednosti važne sa aspekta zaštite koje su izvan predloženog režima zaštite II stepena. Ovom režimom zaštite obezbjediće se zaštita predjela, određenih vrsta i staništa značajnih sa nacionalnog i međunarodnog aspekta zaštite kao i održivo korišćenje pašnjaka i šuma. Takođe, ovom zonom obuhvaćen je dio kulturne baštine koja se poklapa sa prirodnim vrijednostima područja. Režim zaštite III stepena obuhvata i izmijenjene terene zauzete sa infrastrukturom, naseljima, građevinskim objektima i poljoprivrednim zemljištem kao i svim posjedima u privatnom vlasništvu.

U okviru režima zaštite III stepena ulazi područje koje se karakteriše značajnim predionim vrijednosti tj. karakteriše se prisustvom više tipova predjela i područja različitog karaktera i to: Planinski predio (sa područjima: Šaranaca, Štitarice, Bukovice i Uskoka); Predio površi; Predio planinskih Rijeka (Kanjon Tare sa dolinom Bistrice, Dolina rijeke Plašnice, Dolina rijeke Bukovice i Tušine (detaljnije vidjeti u Podpoglavlju 4.3 Karakterizacija predjela i Slika 35. Karakterizacija predjela: tipovi i područja karaktera predjela) Šume u gazdinskim jedinicama: Jezerska gora, Štitarica, Trebaljevske šume, Vučje, Donjomoračke šume i Gornjomoračke šume koje nisu izdvojene u zonu II režima zaštite, kao i sve šume u gazdinskim jedinicama: Semolj-Sinjajevina, Bukovica, Donji Šaranci, Gornji Šaranci pripadaju režimu zaštite III stepena u cilju održivog korišćenja šuma što je definisano i u planovima gazdovanja šumama za navedene gazdinske jedinice. Definisano održivo korišćenja šuma u navedenim planovima te njihovo uključivanje u


strana 267

režim zaštite III stepena će obezbijediti očuvanje velikog regionalnog biokoridora "Dinarski luk" - biokoridor Jugoistočnih Dinarskih planina, povezivanja područja nacionalnih parkva Durmitor i Biogradska gora, zaštitu značajnih koridore za sisarske vrste, te uopšte zaštitu biodiverziteta, kao i pejzažnih vrijednosti. Takođe, u ovu zonu ulazi kulturne baštine koja se poklapa sa prirodnim vrijednostima područja (Spomen-obilježja sa statusom kulturnog dobra: Spomen-ploča u znak sjećanja na borbe jula 1941. godine, Spomen ploča i kuća Tome Žugića, Spomen česma sa pločom u Timaru, Zgrada Tomice Ćorovića, Spomen-ploča u Gornjem Lipovu), kao i potencijalna kulturna dobra (Crkva sv. Trojice – Kolašin, Lipovo; Crkva Ružica; Crkva sv. Đorđa – Žabljak, Novakovići). Ostala kulturna dobra opisana u ovoj Studiji se nalaze blizu granice predloženog zaštićenog prirodnog dobra te se mogu uključiti u turističku ponudu regionalnog parka kao npr. nepokretna kulturna dobra: Stećci - strednjovjekovni nadgrobni spomenici pod zaštitom UNESCO-a (Bare Žugića); Kuća Novice Cerovića (Tušinja), Manastir Dobrilovina (Dobrilovina) itd. (vidjeti detaljnije u podpoglavlju 4.4 Kulturna baština). Ukupna površina treće zone zaštite je 55284,08 ha. U opštini kolašin ovom zonom je obuhvaceno…..ha, u opštini Mojkovac…..ha, dok u opštini Žabljak……ha. Na teritoriji opštine Šavnik nije predložen režim zaštite II stepena. Režim zaštite III stepena – održivo korišćenje odnosi se na zaštitu predjela, održivo korišćenje šuma i pašnjaka, te zaštitu biodiverziteta. Održivo korišćenje podrazumijeva selektivno i ograničeno korišćenje prirodnih resursa, intervencije u cilju restauracije, revitalizacije i ukupnog unaprjeđenja zaštićenog prirodnog dobra, razvoj i unaprjeđenje katunskih naseobina, te seoskih domaćinstava, uređenje objekata kulturno-istorijskog naslijeđa i tradicionalne arhitekture, očuvanje tradicionalnih djelatnosti lokalnog stanovništva, izgradnja i unaprjeđenje infrastrukture usklađene sa potencijalima i kapacitetima zaštićenog prirodnog dobra, naročito u dijelu ruralnog i razvoja održivog turizma (sportsko-rekreativnog i dr. oblika turizma prepoznatih za područje Sinjajevine). U režimu zaštite III stepena Dozvoljene aktivnosti su:

Revitalizacija katuna i sela sa tradicionalnim djelatnostima i njihovo uključivanje u turističku ponudu na osnovu posebnih projekta i programa koji su u skladu sa funkcijom zaštićenog područja;

Razvoj tradicionalne poljoprivrede (stočarstvo, povrtlarstvo na manjim platoima, pčelarstvo) na osnovu posebnih programa uz primjenu principa organske proizvodnje koji su u skladu sa funkcijom zaštićenog područja;

Revitalizacija postojećih turističkih objekata kao i izgradnja novih turističkih naselja koja će biti uklopljena u ambijentalne vrijednosti područja, biti određene


strana 268

gabaritnosti i priključeni na komunalnu mrežu na osnovu posebnih projekta i programa koji su u skladu sa funkcijom zaštićenog područja;

Izgradnja novih infrastrukturnih objekata (puteva, biciklističkih staza isl.), koje biološki i pejzažno ne ugrožavaju zaštićeno prirodno dobro, kao i rekonstrukcija postojeće infrastrukture za koju je neophodna tehnička dokumentacija izrađena u skladu sa mjerama i uslovima zaštite;

Rekonstrukcija i dogradnja postojećih objekata koji su isključivo u skladu sa funkcijom zaštićenog prostora a arhitektonsko oblikovanje ovih objekata mora u potpunosti biti prilagođeno postojećem ambijentu i pejzažu.

Rekonstrukcija kulturnih dobara po uslovima i mjerama zaštite koje propisuje nadležna uprava za zastitu spomenika kulture i nadležni organ uprave iz oblasti zaštite prirode;

Održiva eksploatacija i planski uzgoj šuma sa posebnim akcentom na očuvanje mješovitog sastava autohtonih šumskih ekosistema shodno planovima gazdovanja šumama;

Svi oblici aktivnog turizma koji ne ugrožavaju vrijednosti parka odnosno ove zone zaštite (alpinizam, planinarenje, paraglajding, biciklizam i sl.)

Plansko sakupljanje šumskog i ljekovitog bilja i gljiva; Sprovođenje odgovarajućih mjera protiv požara; Održavanje kulturnih manifestacija tradicionalnog tipa; Izvođenje radova na sanaciji, rekonstrukciji i revitalizaciji degradiranog prostora, a

na osnovu posebnih projekta i programa koji su u skladu sa funkcijom zaštićenog područja.

U režimu zaštite III stepena ZABRANJUJU SE sljedeći radovi i aktivnosti:

Ispuštanje neprečišćenih otpadnih voda u vodene ekosisteme; Deponovanje, skladištenje i odlaganje svih vrsta otpada i opasnih materija kao i

viškova zemlje; Uspostavljanju transportnih ruta opasnog i drugih vrsta otpada; Ostali radovi i aktivnosti kojima se vrši zagađivanje vazduha, zemljišta, sedimenata,

podzemnih i površinskih voda; Krčenje vegetacije i obavljanje drugih radnji na mjestima i na način koji mogu da

izazovu proces erozije i klizišta; Unošenja invazivnih biljnih i životinjskih vrsta; Unošenje alohtonih vrsta drveća koje po konceptu i estetskim kriterijumima ne

odgovaraju datom prostoru; Naseljavanje alohtonih vrsta životinja; Paljenje i loženje vatre; Upotreba pesticida, herbicida i drugih hemikalija u neposrednoj blizini vodenih

ekosistema.


strana 269

Slika 79. Prikaz treće zone zaštite u Google Earth-u


strana 270

Slika 80. Prikaz cijelokupne treće zone zaštite u odnosu na granicu u programu AutoCAD Tokom procesa utvrđivanja granica režima zaštite, kao i same granice zaštićenog prirodnog dobra Regionalni park “Sinjajevina“ prevashodno je uzeto u obzir da se zaokruži prirodna cijelina same Sinjajevine. Takođe, vodilo se računa da se što manje privatnih posjeda uključi u strožiji režim zaštite. To je bio jako izazovan zadatak, jer kao što je već pomenuto ranije, za neke oblasti još uvijek ne postoje kompletni zvanični katastarski podaci.


strana 271

Slika 81. Prikaz svih dostupnih digitalnih katastarskih podataka, kao i granice zaštićenog

prirodnog dobra Regionalni park “Sinjajevina“


strana 272

Slika 82. Prikaz granica zona zaštita, kao i granice zaštićenog prirodnog dobra Regionalni park

“Sinjajevina“


strana 273

Opis upravljačkih ciljevi u okviru definisanih zona zaštite (režima zaštite) zaštićenog prirodnog dobra II i III stepen U svrhu očuvanja i unapređenja navedenih vrijednosti Regionalnog parka, u njegovom upravljanju se potrebno držati određenih smjernica koje će se detaljno razraditi dokumentima upravljanja (Pan upravljanja i Pavilnik o unutrašnjem redu) a odnosiće se na očuvanje:

• Reprezentativnih geoloških, geomorfoloških i hidroloških pojava i oblika, biogeografskih obilježja područja, diverziteta ekosistema;

• Vrsta značajnih sa nacionalnog i/ili međunarodnog aspekta; • Staništa velike konzervacijske vrijednosti; • Očuvanja značajnih koridora odnosno komunikacinih pravci za vrste sisara između

različitih djelova Sinjajevine i Sinjajevine sa Durmitorom, Moračkim planinama i Bjelasicom;

• Biokoridora i povezivanja područja nacionalnih parkva Durmitor i Biogradska gora, te povezivanja regionalnog biokoridora "Dinarski luk";

• Predione raznovrsnosti, i kvaliteta slike predjela; • Kulturno-istorijskog nasleđa.

U navedenom smislu treba obezbijediti:

• Monitornig prirodnih vrijednosti, kartiranja značajnih staništa i vrsta velike konzervacijske vrijednosti;

• Dalje istraživanje svih komponenti biodiverziteta; • Održivu eksploatacija i planski uzgoj šuma sa posebnim akcentom na očuvanje

mješovitog sastava autohtonih šumskih ekosistema i zaštiti definisanih koridora za sisarske vrste;

• Planski razvoj poljoprivrede (stočarstvo, voćarstvo, povrtlarstvo) na tradicionalan način ili po principima organske poljoprivrede;

• Stimulisati razvoj tradicionalnog stočarenja; • Revitalizacija određenih zapuštenih livatskih staništa košarenjem ili ispašom; • Plansko sakupljanje šumskog i ljekovitog bilja i gljiva; • Razvoj turizma (eko i etno turizam, alpinizam, planinarenje, mountain-bike, jahanje

i drugih oblika pogodnih za ovo područje) po posebnim programima uz uvažavanje koncepta zaštite;

• Planski plantažni uzgoja zaštićenih vrsta ljekovitih biljaka (npr. lincure) shodno posebnim programima uz uvažavanje koncepta zaštite i uz sprovođenje monitoringa prirodnih populacija i edukaciju lokalnog stanovništa o potrebi zaštite istih;

• Primjena standarda gradnje turističkih objekata u skladu sa zaštitom prirode; • Edukacija o važnosti očuvanja životne sredine; • Razvoj nauke (zaštićena prirodna dobra su prave laboratorije koje mogu poslužiti

za naučni rad pa su ove oblasti često predmet naučnog istraživanja); • Promovisati turizam (eko-turizma) koji je u skladu sa kapacitetima prostora i

konceptom održivog razvoja; • Plansko suzbijanje i zamjena invazivnih vrsta autohtonim;


strana 274

• Ekološku promocija područja; • Zaštita zemljišta od erozije. • Spriječavanje čiste sječe i krčenja vegetacije; • Zaštita od požara i sl.


strana 275

11. POSTUPAK USPOSTAVLJANJA ZAŠTIĆENOG PRIRODNOG DOBRA

Proces uspostavljanja zaštićenog prirodnog dobra se sprovodi shodno odredbama Zakona o zaštiti prirode (Sl. CG br. 51/08, 21/09, 40/11, 62/13, 06/14). Na osnovu navedenog Zakona čl. 55 stav 3 kategorija zaštite Regionalni park koji se nalaze na području jedinice lokalne samouprave proglašava se Odlukom skupštine jedinice lokalne samouprave, po prethodno dobijenoj saglasnosti Ministarstva i mišljenja ministarstva nadležnog za poslove poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede. Shodno čl. 55 stav 3 Odluku o proglašenju zaštićenog prirodnog dobra koje se nalazi na teritoriji dvije ili više jedinica lokalne samouprave donose Odluku Skupštine jedinica lokalnih samouprava na čijim teritorijama se nalazi to dobro. U slučaju Regionalnog parka Sinjajevina to su Skupštine opština Mojkovac, Kolašin, Žabljak, Šavnik. Kada je u pitanju opština Danilovgrad, koja koristi tradicionalno bjelopavlićke katune za izdig stoke, a koji teritorijalno pripadaju opštini Mojkovac, predlaže se da se, u navedenom smislu, sporazumom između ove dvije opštine definiše moguće učešće opštine Danilovgrad u proceduri proglašavanja zaštićenog prirodnog dobra kao i moguće učešće u upravljačkim tijelima istog a shodno naprijed navedenim činjenicama kao i činjenici da je i do sada postojala izuzetno dobra saradnji između ovih opština na razvoju područja Sinjajevine. Proces uspostavljanja zaštićenog prirodnog dobra shodno Zakonu o zaštiti prirode otpočinje zahtjevom za izradu stručne podloge – Studije zaštite (čl. 56 stav 1). U slučaju kategorije zaštite Regionalni park zahtjev podnosi nadležni organ jedinice lokalne samouprave Agenciji za zaštitu životne sredine (čl. 56 stav 2). Studiju zaštite izrađuje Agencija za zaštitu životne sredine (čl. 56 stav 3). Sredstva za izradu Studije zaštite u ovom slučaju obezbjeđuje se u budžetu organa jedinice lokalne samouprave (čl. 56 stav 4). Shodno čl. 56 stav 5 Studijom zaštite utvrđuju se naročito: opis prirodnih, stvorenih i predionih odlika prirodnog dobra; karakteristike odnosno vrijednosti lokaliteta postojeće stanje resursa sa procjenom njihove valorizacije; ocjenu stanja područja; mišljenje u pogledu stavljanja prirodnog dobra pod zaštitu; predlog razvrstavanja prirodnog dobra prema zanačaju; predlog kategorije i režima zaštite (zona zaštite); kartografski prikaz sa ucrtanim granicama, odnosno sa oznakom lokacije na osnovu podataka iz katastra nepokretnosti; koncept zaštite, unaprjeđenja, održivog razvoja, način upravljanja tim područjem, posljedice koje će donošenjem akta o proglašenju proisteći, posebno s obzirom na vlasnička prava i zatečene privredne djelatnosti, kao i moguće izvore potrebnih sredstava za sprovođenje akta o proglašenju zaštićenog prirodnog dobra i drugi elementi od značaja za stavljanje pod zaštitu prirodnog dobra.


strana 276

Za prirodno dobro za koje se na osnovu Studije zaštite utvrdi da ima svojstva zaštićenog prirodnog dobra donosi se Akt o proglašenju zaštićenog prirodnog dobra (čl. 57 stav 1 Zakona o zaštiti prirode). Akt o proglašenju zaštićenog prirodnog dobra donosi se na osnovu Studije zaštite i sadrži (čl. 57 stav2):

naziv, vrstu i kategoriju zaštićenog prirodnog dobra; prostorne granice zaštićenog prirodnog dobra sa režimom zaštite; opis osnovnih vrijednosti; način zaštite i razvoja zaštićenog prirodnog dobra; radnje, aktivnosti i djelatnosti koje se mogu vršiti u zonama režima zaštite; mjere zaštite; kartografski prikaz s ucrtanim granicama; upravljača kojem se povjerava upravljanje i druge elemente od značaja za zaštićeno prirodno dobro.

Shodno Zakona o zaštiti prirode (član 57a stav 1) o predlogu Akta o zaštiti predlagač Akta obavještava javnost. Predlagač Akta obezbjeđuje javni uvid i organizuje javnu raspravu o predlogu Akta o proglašenju zaštićenog prirodnog dobra i o Studiji zaštite (čl. 57a stav 2). Obavještenje o predlogu Akta objavljuje se u najmanje jednom štampanom mediju, koji se distribuira na cijeloj teritoriji Crne Gore i sadrži podatke o vremenu i mjestu javnog uvida i javne rasprave (čl. 57a stav3). Davanje Akta o zaštiti i Studije zaštite na javni uvid traje najmanje 20 dana od dana objavljivanja obavještenja (čl. 57a stav 4). Nakon javnog uvida u Akt o zaštiti i Studije zaštite, zaštićeno prirodno dobo, se proglašava zaštićenim Odlukom skupština jedinice lokalne samouprave (u ovom slučaju, kako je već naprijed navedeno, Odlukom Skupština opštine Mojkovac, Kolašin, Žabljak, Šavnik), po prethodno dobijenoj saglasnosti Ministarstva održivog razvoja i turizma i mišljenja ministarstva nadležnog za poslove poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede (čl. 55 stav 3). Akt o proglašenju zaštićenog prirodnog dobra Regionalni park Sinjajevina objavljuje se u „Službenom listu Crne Gore - opštinski propisi“ (čl. 58 stav 1). Kartografski prikaz sa ucrtanim granicama i oznakom lokacije zaštićenog prirodnog dobra, donosilac Akta iz čl. 55 Zakona (odnosno opštine Mojkovac, Kolašin, Žabljak, Šavnik) dostavlja organu uprave (Agenciji za zaštitu životne sredine) radi upisa u registar zaštićenih prirodnih dobara, i organu uprave nadležnom za poslove katastra, u roku od 10 dana od dana donošenja Akta o proglašenju (čl. 58 Zakona).


strana 277

12. NAČIN UPRAVLJANJA PARKOM

Institucionalni okvir Upravljanje, korišćenje i unapređenje zaštićenih prirodnih dobara regulisana su odredbama Zakona o zaštiti prirode (Sl. CG, br. 51/08, 21/09, 40/11, 62/13, 06/14). Shodno čl. 62 stav 1 navedenog Zakona zaš tićenim prirodnim dobrima upravlja upravljač koji ispunjava uslove u pogledu stručne, kadrovske i organizacione osposobljenosti za obavljanje poslova zaštite, unaprjeđenja, promovisanja i održivog razvoja zaštićenog prirodnog dobra. Ispunjenost navedenih uslova utvrđuje u ovom slučaju (kategorija Regionalni park) nadležni organ lokalne uprave (čl. 62 stav 2). Shodno Pravilniku o bližim uslovima koje mora da ispunjava upravljač zaštićenog prirodnog dobra ("Sl. list CG", br. 35/10 od 25.06.2010) u pogledu stručne, kadrovske i organizacione osposobljenosti za obavljanje poslova zaštite, unaprjeđenja, promovisanja i održivog razvoja zaštićenog prirodnog dobra Regionalni park treba da ima:

najmanje jedno zaposleno lice sa visokom stručnom spremom ili završenim specijalističkim studijama iz oblasti zaštite prirode i sa radnim iskustvom u struci od najmanje tri godine;

organizovanu službu zaštite radi čuvanja zaštićenog prirodnog dobra sa jednim zaposlenim nadzornikom na 3.000 ha zaštićenog prirodnog dobra (uslovi: da ima najmanje srednju stručnu spremu, jednu godinu radnog iskustva i da ispunjava druge uslove utvrnene aktom upravljača).

Upravljač zaštićenog prirodnog dobra određuje se Aktom o proglašenju (čl. 57 stav 2 i čl. 62 stav 3 Zakona o zaštiti prirode). Naime, kao što je već navedeno, za prirodno dobro za koje se na osnovu Studije zaštite utvrdi da ima svojstva zaštićenog prirodnog dobra donosi se Akt o proglašenju zaštićenog prirodnog dobra (čl. 57). Akt o proglašenju pored ostalog treba da sadrži i upravljača kojem se povjerava upravljanje zaštićenim prirodnim dobrom (čl. 57 stav 2). Čl. 62 stav 5 Zakona propisano je da zaštićenim prirodnim dobrima koja se nalaze na šumskim lokalitetima ili su dio tih lokaliteta upravlja organ uprave nadležan za šume. Shodno navedenom u slučaju Regionalnog parka Sinjajevina preporučuje se da jedinice lokalnih samuprava na čijoj se teritoriji nalazi zaštićeno prirodno dobro (Mojkovac, Kolašin, Žabljak i Šavnik) ili koriste teritoriju Sinjajevine (Danilovgrad) opredijele za povjeravanje upravljanja jednom upravljaču odnosno osnuju jedno privredno društvo kome bi se povjerilo upravljanje. Takođe, u zavisnosti od unutrašnje organizacije upravljača, preporučuje se da se u upravljačkim tijelima (upravni odbor ili savjetodavni odbor i sl.) uključe relevantni subjekata radi davanja predloga i mišljenja u procesu donošenja odluka i to predstavnici opština na čijoj se teritoriji nalazi zaštićeno prirodno dobro, zatim moguće je uključiti i


strana 278

predstavnike iz reda javnih, naučnih ili stručnih radnika iz oblasti zaštite prirode, šumarstva, lovstva, turizma i drugih, te predstavnika nevladinih organizacija iz oblasti zaštite životne sredine. Shodno čl. 64 stav 1 Sredstva za rad upravljača obezbjeđuju se:

iz budžeta jedinice lokalne samouprave u skladu sa godišnjim programima, planovima i projektima u oblasti zaštite prirode;

naknada za korišćenje zaštićenog prirodnog dobra; donacija; drugih izvora u skladu sa zakonom.

Preporučuje se da se obaveze finansiranja zaštićenog prorodnog dobra između Opština uredi donošenjem posebnog sporazuma. Takođe, sporazumom bi trebao precizirati svrhu trošenja sredstava koja predstavljaju dobit od zaštićenog prirodnog dobra od srane opštinskih ili državnih organa u smislu ulaganja u razvoj područja. Obaveze upravljača Obaveze upravljača zaštićenog prirodnog dobra definisane su članom 63 stav 1 Zakona o zaštiti prirode i to da je dužan da:

donese godišnji program upravljanja i akt o unutrašnjem redu i obezbijedi službu zaštite;

obezbijedi sprovođenje mjera zaštite prirode u skladu sa režimom zaštite; čuva, unaprjeđuje i promoviše zaštićeno prirodno dobro; obilježi zaštićeno prirodno dobro;n korišćenja zaštićenog prirodnog dobra; prati stanje u zaštićenom prirodnom dobru i dostavlja podatke organu uprave; obavlja i druge poslove utvrđene zakonom i aktom o osnivanju.

Donošenje Plana upravljanja za zaštićena prirodna dobra regulisane su čl. 65. Plan upravljanja donosi se za period od 5 godina (čl. 65 stav 1) i ostvaruje se kroz donošenje godišnjih programa upravljanja (stav 2 istog člana). Plan upravljanja za Regionalni park donosi nadležni organ jedinice lokalne samouprave, uz saglasnost Ministarstva (čl. 65 stav 5). Godišnji program upravljanja donosi upravljač, uz saglasnost u ovom slučaju nadležnog organa lokalne uprave (čl. 65 stav 6). Godišnji program dostavlja se Ministarstvu, odnosno nadležnom organu lokalne uprave do 30. novembra tekuće godine za narednu godinu (čl. 65 stav 7) a izvještaj o realizaciji godišnjeg programa upravljanja upravljač dostavlja takođe Ministarstvu, odnosno nadležnom organu lokalne uprave do 1. marta tekuće godine za prethodnu godinu (čl. 65 stav 8). Ministarstvo nadležno za poslove zaštite životne sredine je obavezno da Izvještaje o realizaciji Plana upravljanja za predmetno prirodno dobro dostavljati Vladi, na osnovu godišnjih programa upravljanja, do 1. marta tekuće godine za prethodnu godinu (čl. 66 stav 4). Shodno čl. 66 Zakona Plan upravljanja naročito sadrži:

mjere zaštite, očuvanja, unaprjeđivanja i korišćenja zaštićenog prirodnog dobra; razvojne smjernice, smjernice i prioritete za zaštitu i očuvanje zaštićenog prirodnog

dobra uz uvažavanje potreba lokalnog stanovništva;


strana 279

način sprovođenja zaštite, korišćenja i upravljanja zaštićenim prirodnim dobrom; dugoročne ciljeve zaštite i održivog razvoja; analizu i ocjenu uslova za ostvarivanje ciljeva zaštite; prikaz prirodnih resursa i korisnika zaštićenog prirodnog dobra; prioritetne aktivnosti na očuvanju, održavanju i monitoringu prirodnih i drugih

vrijednosti i segmenata životne sredine; ocjenu stanja zaštićenog prirodnog dobra; smjernice za naučno-istraživački rad; planirane aktivnosti na održivom korišćenju prirodnih resursa, razvoju i uređenju

prostora; prostornu identifikaciju planskih namjena i režima korišćenja zemljišta; aktivnosti na promociji i valorizaciji zaštićenog prirodnog dobra; oblike saradnje i partnerstva sa lokalnim stanovništvom, vlasnicima i korisnicima

nepokretnosti; dinamiku i subjekte realizacije plana upravljanja i način ocjene sprovođenja; finansijska sredstva za realizaciju plana upravljanja; druge elemente od značaja za upravljanje zaštićenim prirodnim dobrom.

Shodno čl. 67 stav 1 zaštićena prirodna dobara mogu se koristiti u skladu sa planom upravljanja zaštićenog prirodnog dobra, vodeći računa o očuvanju biološke i predione raznovrsnosti. Prema čl. 67 stav 2 zabranjeno je korišćenje zaštićenih prirodnih dobara na način koji prouzrokuje:

oštećenje zemljišta i gubitak njegove prirodne plodnosti; oštećenje površinskih ili podzemnih geoloških, hidrogeoloških i geomorfoloških

vrijednosti; osiromašenje prirodnog fonda divljih vrsta biljaka, životinja i gljiva; smanjenje biološke i predione raznovrsnosti; zagađenje ili ugrožavanje podzemnih i površinskih voda.

Takođe, čl. 112 stav 1 Zakona je definisano da je upravljač dužan da organizuje službu zaštite radi čuvanja zaštićenog prirodnog dobra. Službu zaštite vrše nadzornici zaštićenog prirodnog dobra. Nadzornik je dužan da vrši dužnost u službenom odijelu, ima službeni znak i legitimaciju i može nositi oružje, u skladu sa zakonom. Službeni znak i legitimaciju propisuje i izdaje upravljač (sve u čl. 112). Ovlašćenja nadzornika su definisane u čl. 113 zakona u smislu da u slučaju da tokom vršenja službe ustanovi da je učinjena povreda pravila unutrašnjeg reda i kršenja režima zaštite i ako postoji opravdana sumnja da je učinjen prekršaj, odnosno krivično djelo ovlašćen je i dužan da:

legitimiše lice koje zatekne u zaštićenom prirodnom dobru; izvrši pregled svih vrsta vozila, plovila i tovara; privremeno oduzme predmete kojima je izvršen prekršaj ili krivično djelo i

predmete koji su nastali ili pribavljeni izvršenjem takvog djela i da predmete preda upravljaču zaštićenog prirodnog dobra radi čuvanja;


strana 280

lice bez ličnih isprava, zatečeno u vršenju prekršaja ili krivičnog djela, odmah preda ili obavijesti nadležni organ za poslove policije;

zatraži uspostavljanje prethodnog stanja, odnosno naredi mjere za sprječavanje i uklanjanje štetnih posljedica;

sarađuje sa vlasnicima i korisnicima prava na nekretninama u zaštićenom prirodnom dobru u cilju zaštite prirode;

prati stanja divljih vrsta biljaka, životinja i gljiva, kao i drugih vrijednosti zaštićenog prirodnog dobra;

pruža pomoć posjetiocima zaštićenog prirodnog dobra i lokalnom stanovništvu. Shodno istom čl. u vršenju službe nadzornik je dužan da:

pokaže službenu legitimaciju; da licu od kojeg je naplatio novčanu kaznu ili oduzeo sredstva i druge predmete izda

odgovarajuću potvrdu. Nadzornik mora da ima najmanje srednju stručnu spremu, jednu godinu radnog iskustva u struci i položen stručni ispit i da ispunjava propisane uslove za nošenje oružja i druge uslove, utvrđene aktom upravljača.


strana 281

13. IZVORI ZA FINANSIRANJE SZAŠTIĆENOG PRIRODNOG DOBRA

Plan mobilizacije resursa uzima u obzir mogućnosti i volju za finansiranjem od strane: • Budžeta (na državnom i lokalnom nivou) • Međunarodnih organizacija i fondova • Privrednika i turističkih radnika • NVO putem realizacije i razvoja projektnih ideja

Članom 64 navedenog Zakona definisano je da sredstva za rad upravljača zaštićenog prirodnog dobra za kategoriju zaštite Regionalni park obezbjeđuju se:

iz budžeta jedinice lokalne samouprave u skladu sa godišnjim programima, planovima i projektima u oblasti zaštite prirode;

naknada za korišćenje zaštićenog prirodnog dobra; donacija; drugih izvora u skladu sa zakonom.

Takođe, uspostavljanje zaštićenog prirodnog dobra u političkoj agenda međunarodnih organizacija predstavlja veoma značajno pitanje. Stoga mnoge donatorske organizacije poput MAWA fonda, Critical Ecosystem Partnership Fund (CEPF), IPA fondova, LIFE i LIFE+ Nature, MTF fonda UNEP MAP-a Barselonske konvencije i SAP BIO predstavljaju potencijalne mogućnosti u okviru kojih bi se kroz razvoj projektnih ideja može izgraditi neophodna infrastruktura, kadrovski i tehnički kapaciteti za upravljanje kao i podstaći različite vrste eko-turističkih i poljoprivrednih aktivnosti.

Naziv fonda Period Iznos

Mawa 1994-2013. 470 miliona CHF

2013. godina 60 miliona CHF

GEF (UNDP) 1999-2009 10,597,404 $

LIFE 1996-2006 3.8$

Tabela 51. Izdvajanje donacija za zaštitu prirode na globalnom nivou vodećih fondacija U Programu rada LIFE + Nature fonda od 2014-2020 opredijeljeno je €3.4 billiona eura za projekte iz oblasti zaštite prirode. Dok je GEF za strateški period GEF 6 koji je počeo u julu 2014. god. opredijelio 4.43 biliona eura za pitanja životne sredine gdje je biodiverzitet svrstan na listu prioriteta. Kako je Crna Gora pristupila sedmogodišnjem okvirnom programu EU za istraživanje i inovacije - Horizontu 2020, vrijednom 77 milijardi eura čiji je fokus usmjeren na mogućnosti za razvoj naučno-istraživačke zajednice, i u velikoj mjeri i privrednog sektora, ovaj fond se svakako može smatrati dodatnom mogućnošću za razvoj i investiranje


strana 282

istraživanja i projekata i u zaštićenim područjima npr. u sektoru bezbjednosti hrane, inovacija. Vlada Republike Njemačke kroz implementacionu jedinicu GIZ u narednom period takođe planira izdvajanje sredstava podrške za zaštitu prirode i biodiverzitet i u inicijalnoj fazi je novi prekogranični projekat čiji će fokus biti biodiverzitet i zaštita prirode. Internacionalne organizacije poput UNDP-ja, novoformiranog “Centra za održivi razvoj, IUCN WWF-a predstavljaju organizacije sa kojima se može formirati partnerstvo na polju upravljanja područjem kao i na polju mobilizacije donatorskih sredstava i realizacije projektnih aktivnosti. NVO organizacije na nacionalnom nivou takođe predstavljaju moguće partnere zainteresovane da kroz razvoj projektnih predloga podstaknu i ojačaju razvoj područja kao i ojačaju tehničke i kadrovske kapacitete. Osim navedenih važan izvor finansiranja mogu biti i privrednici koji se bave turizmom u navedenom području i privrednici sa turistički povezanim aktivnostima. Većina EU zemalja, pored nacionalnog budžeta koriste sredstva raznih dostupnih fondova i to najviše:

Fond LIFE 7. Okvirni program za istraživanja (FP7) Evropski poljoprivredni fond za ruralni razvoj (EAFRD) Evropski ribarski fond (EFF) Strukturalni i kohezioni fond - i drugi kroz koje vlasnici ili korisnici zaštićenih

prostora mogu dobiti podsticaje za provođenje propisanih mjera. Navedeni fondovi podržavaju različite aktivnosti od razvoja planova upravljanja, sprovođenja mjera upravljanja, jačanja kapaciteta za upravljanje do istraživanja i poljoprivrednih projekata i projekata izgradnje zelene infrastrukture. Iz fondova se na godišnjem nivou opredjeljuje za Naturu 2000 od 550 – 1150 million EUR što će i Crnoj Gori biti dostupno u narednim fazama procesa pristupanja Evropskoj Uniji. Svakako, u inicijalnoj fazi uspostavljanja zaštićenog prirodnog dobra neophodno je odrediti i dio budžetskih sredstava od strane lokalne samouprave odnosno samouprava za razvoj i uspostavljanje samog zaštićenog prirodnog dobra. Troškovi uspostavljanja zaštićenog prirodnog dobra treba posmatrati kao:

Direktne troškove u koje spadaju troškovi uspostavljanja i planiranja zaštićenog prirodnog dobra (administrativni troškovi, troškovi uspostavljanja, uspostavljanje nadzornih, monitoring i kontrolnih aktivnosti, izgradnja infrastrukture za povećanje dobiti od turizma, subvencije itd.)


strana 283

Opertunitivni troškovi – gubitak od potencijalnih zabrana i mogućih dobiti: sprečavanje prekomjernog industrijskog i infrastrukturnog razvoja područja i intezivnih ribarskih aktivnosti.

U kontekstu potencijalne dobiti od zaštićenih područja kroz studiju EKONOMSKA VRIJEDNOST ZAŠTIĆENIH PODRUČJA U CRNOJ GORI koja je izrađena u okviru projekta „Catalyzing Financial Sustainability of Protected Areas in Montenegro“ utvrđeno je da su godišnju prihodi nacionalnih parkova krecu od od milion do i po do dva miliona eura u periodu 2007-2013. Ili prosječno po parku oko 500000. Glavni izvor prihoda su ulaznice i takse i dozvole za različite turističke i komercijalne aktivnosti (rafting, dozvole za ribarstvo i sl.)


strana 284

14. IZRADA STRATEGIJE ZA OPTIMIZACIJU DOBITI U KORIST LOKALNE ZAJEDNICE OD USPOSTAVLJANJA I UPRAVLJANJA ZPD

Ukupna ekonomska vrijednost područja procjenjuje se uzimajući u obzir sledeće parametre: direktnu upotrebnu vrijednost područja, indirektnu upotrebnu vrijednost područja, opciona vrijednost, i neupotrebne vrijednosti u koju spadaju postojeće prirodne vrijednosti i kulturno nasleđe. Stoga pri procjeni vrijednosti područja sve navedene parametre treba uzeti u obzir.

Direktna vrijednost zaštićenog područja potiče od mogućnosti direktnog korišćenja resursa područja za aktivnosti kao što su rekreacija, turizam, ribolov, usluge očuvanja geo-fonda, obrazovanje i istraživanje. Ove aktivnosti mogu biti komercijalne što znači da postoji tržišna potražnja za resursima ili nekomercijalne poput ispaše stoke i slično. Shodno zakonskoj regulativi (čl. 68 Zakona o zaštiti prirode) definisane su naknade za korišćenje zaštićenog prirodnog dobra u smislu da pravno ili fizičko lice (korisnici) plaćaju naknadu upravljaču zaštićenog prirodnog dobra, i to za:

ulazak u zaštićeno prirodno dobro; pružanje usluga posjetiocima (korišćenje vodiča, razgledanje prirodnjačke

zbirke, parkiranje, kampovanje); korišćenje imena i znaka zaštićenog prirodnog dobra; posmatranje ptica; snimanje igranih i komercijalnih filmova, spotova i reklama; sportski ribolov;


strana 285

ugostiteljske, prodajne, smještajne i infrastrukturne objekte (restorane, bungalove, privremene objekte, reklame, trafostanice, korišćenje zemljišta za održavanje sportskih i drugih manifestacija);

druge radnje, aktivnosti i djelatnosti u skladu sa zakonom. Visinu, način obračuna i plaćanja naknade određuje upravljač zaštićenog prirodnog dobra uz saglasnost Ministarstvo, odnosno nadležni organ lokalne uprave. Upravljač je dužan da sredstva dobijena na ovaj način koristi za zaštitu, razvoj i unaprjeđivanje zaštićenog prirodnog dobra. Naplatu ulaznica u zaštićeno prirodno dobro i taksi za rekreativne aktivnosti i ekosistemske servise prestavljaju najčešći i opipljivi vid dobiti od zaštićenih prirodnih dobara. Prilikom ustanovljavanja visine taksi i ulaznica jako je važno izvrštit analizu “volje da se plati” data vrijednost od strane kako lokalnih zajednica i privrednika tako i turista zainteresovanih da posjećuju i obavljaju rekreativne aktivnosti u datom području. Indirektne koristi od zaštićenih područja potiču od ekoloških funkcija samog područja kao što su zaštita od erozije (staništa morske trave Posidonia oceanica upravo obezbjeđuju navedenu zaštitu što je navedeno u Studiji), stabilizacija klimatskih uslova, staništa za biljne i životinjske vrste itd. Opcione vrijednosti područja su procjene potencijala samog područja u budućnosti poput mogućnosti razvoja turističkih ili poljoprivrednih grana, korišćenja biodiverziteta u edukativne, naučne, farmaceutske svrhe i slično. Neupotrebne vrijednosti predstavljaju vrijednosti koje su tu same po sebi poput prirodnih vrijednosti i vrijednosti nasleđa koje ljude tog područja tradicionalno zadržavaju na samom području uprkos uslovima života. Na osnovu raspoloživih informacija iz procjene IEEP (Institut za evropsku politiku životne sredine), značajna zelena tržišta za pristupe i instrumente koji omogućavaju sektorsku mobilizaciju resursa, kao što su plaćanje servisa ekosistema, šeme poništavanja ugljenika (offsetting) i sertifikovani proizvodi već postoje. Takođe se čini da će interesovanje i tržište ovih pristupa i instrumenata rasti u budućnosti. Postojeća tržišta ovog tipa se uglavnom nalaze u razvijenim zemljama. U Tabeli 48. Je dat prikaz budućeg širenja zelenog tržišta data je u nastavku.

Tržišne mogućnosti Veličina tržišta (US$ godišnje) 2008. Procjena do 2020. Procjena do 2060.

Sertifikovani poljoprivredni proizvodi

US$40 milijardi (2,5% globalnog tržišta hrane i pića)

US$210 milijardi US$900 milijardi

Sertifikovani šumski proizvodi

US$5 milijardi FSC sertifikovanih proizvoda

US$15 billion US$50 milijardi

Bio-ugljenik / US$21 miliona (2006) US$10+ milijardi US$10+ milijardi


strana 286

poništavanje iz šuma Plaćanja za servise ekosistema povezane sa vodom (vlada)

US$5,2 milijardi US$6 milijardi US$20 milijardi

Plaćanja za upravljanje vododelnicama (dobrovoljno)

US$5 miliona za razne pilot projekte

US$2 milijardi US$10 milijardi

Druga plaćanja za servise ekosistema (podrška vlade)

US$3 milijardi US$7 milijardi US$15 milijardi

Obavezan biodiverzitet

US$ 3,4 milijardi US$10 milijardi US$20 milijardi

Poništavanja (offsets) Dobrovoljna poništavanja u biodiverzitetu (biodiversity offsets)

US$17 miiona US$100 miliona US$400 miliona

Ugovori za traženje ljekovitog bilja

US$30 miliona US$100 miliona US$500 miliona

Privatni zemljišni trustovi, procjene očuvanja

US$8 milijardi samo u SAD

US$20 milijardi teško je predvidjeti

Tabela 52. Prikaz budućeg širenje zelenog tržišta (Izvor: Kettunen et & 2013, IEEP, 2013: Bishop (2012) prilaogođeno iz Forest Trends and the Ecosystem Market Place (2008)

Projekcije pokazuju da će razvoj preduzeća okrenutih biodiverzitetu (PBB) zavisiti od stvaranja povoljnog okruženja, i to uspostavljanjem adekvatnog okvira propisa, tržišnih mjera (porezi i subvencije), društvenih normi i dobrovoljnih sporazuma u okviru kojeg funkcionišu.

Tabela 53. Prikaz kategorija ekosistemskih servisa i dobiti To će naročito biti slučaj sa zemljama u kojima je uloga preduzeća u očuvanju prirode ogranićena zakonom ili gdje ekološki štetne subvencije kontinuirano nanose štetu ekosistemima. Di bi preduzeća cijenila bidiverzitet, očuvanje prirode mora postati

Kategorija ekosistemskih servisa

Ekosistemski servisi Dobiti

Rezervisanje usluga Usluge proizvodnje zdrave hrane

Zdrava hrana

Kulturni servisi Podrška rekreativnim aktivnostima

Obezbjeđivanje aktraktivnosti područja

Regulatorni servisi Regulisanje klime Sprečavanje i ublažavanje prirodnih katastrofa

Vrijednost u smislu Vrijednost od zaštite od erozije


strana 287

profitabilnije od njenog ignorisanja ili uništavanja. Glavni izazov sa kojim se suočavaju sva preduzeća u oblasti biodiverziteta je nedostatak dogovorenih standarda, metoda i prihvaćenih pokazatelja za mjerenje negativnih uticaja i pozitivnih doprinosa očuvanju biodiverziteta. Poslovni modeli PBB su često pionirski i inovativni, što otežava pristup tradicionalnim izvorima finansiranja. Dok se većina preduzeća oslanja na finansijsku podršku banaka i investitora da pokriju troškove početka poslovanja, PBB preduzećima su potrebni grantovi ili subvencije da im omoguće da prođu faze pilot projekta i učenja i da bi se stimulisala potražnja za komercijalnim uslugama očuvanja prirode. Kao rezultat toga, pri osnivanju PBB preduzeća značajna se korist može ostvariti od finansiranja za otvaranje preduzeća (start-up) i/ili zajmova iz javnih izvora ili privatnih fondova za investiranje u biodiverzitet. U tom smislu, vrijeme je posebno važno pitanje za PBB, jer i sa najboljim politikama i instrumentima, koristi od biodiverziteta se neće materijalizovati ili biti održive ukoliko preduzeća u oblasti biodiverziteta ne izdrže dovoljno dugo da postanu komercijalno isplativa. Pristup "strpljivom" kapitalu, koji je orijentisan prema biodiverzitetu, u cilju investicija i širenja je, dakle, suštinski važan faktor za razvoj poslovanja u sektoru biodiverziteta. Stoga, treba osimisliti funkcionalan mehanizam naplate korišćenja resursa i ekosistemskih usluga kao i raspodjele dobiti na način da lokalna zajednica i privreda uvide benefit od razvoja područja na održivim osnovama u skladu sa konceptom zaštite.


strana 288

15. STRATEGIJA ZA KONSULTOVANJE I UČEŠĆE RAZNIH GRUPA U PROCESU USPOSTAVLJANJA ZPD

Zainteresovane strane ili stejkholderi se mogu definisati kao svako ko je zainteresovan ili na koga uspostavljanje zaštićenog prirodnog dobra može imati direktan ili indirektan uticaj. To uključuje pojednice, grupe ljudi, institucije na državnom i lokalnom nivou kao i private firme koje mogu biti zainteresovane za ishod uspostavljanja zaštićenog prirodnog dobra. Prvi korak u formulisanju pravilne strategije sa zainteresovanim stranama predstavlja identifikovanje zainteresovanih strana. S tim u vezi neophodno je razmotriti ko bi potencijalno mogle biti zainteresovane strane u odnosu na: pravne i vlasničke odnose na samom području, ko zavisi od ekonomskih, socijalnih i kulturnih dobara područja, stepen zainteresovanosti za pitanja upravljanja, zainteresovanost za plan uspostavljanja u odnosu na strateške, razvojne i političke planove i aspekte. Postoje brojne podjele zainteresovanih strana ali najčešća je na:

Vladin i javni sektor: ministarstva, državne institucije, instituti, javna preduzeća Organizacije civilnog društva: nevladine organizacije, istraživačke organizacije,

mjesne zajednice, itd. Privatan sektor: kompanije, turističke agencije, hoteli itd. Šira javnost.

Takođe u identifikaciji zainteresovanih strana jako je važno odrediti ulogu zainteresovanih strana i to na način:

Definisanja ključnih zainteresovanih strana – onih koji najznačajnije utiču na uspješnost uspostavljanja zaštićenog prirodnog dobra;

Primarne i sekundarne zainterevane strane koji mogu imati benefite od uspostavljanja područja;

Aktivne zainteresovane strane koji donose ili mogu uticati na donošenje odluka;

Pasivne zainteresovane strane one na koje se odluke mogu odraziti; Važne zainteresovane strane čije su potrebe u odnosu na uspostavljanje

zaštićenog područja važne. U konkretnom primjeru uspostavljanja marinskog zaštićenog područja identifikovane su sledeće zainteresovane strane:

Ministarstvo održivog razvoja i turizma Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja Ministarstvo ekonomije Ministarstvo nauke Ministarstvo kulture Ministarstvo prosvjete Ministarstvo finansija


strana 289

Ministarstvo saobraćaja - pomorski saobraćaj i plovidba Ministarstvo odbrane Agencija za zaštitu životne sredine Uprava za zaštitu kulturnih dobara Uprava za inspekcijske poslove Internacionalne organizacije (RAC/SPA; IUCN; UNDP) Opštine: Mojkovac, Kolašin, Žabljak, Šavnik, Danilovgrad NVO registrovane na području.

U odnosu na gore navedene kriterijume i analizu nivoa učešća na proces uspostavljanja i upravljanja i nivo uticaja u slučaju uspostavljanja zaštićenog prirodnog dobra izvršena je sledeća gradacija zainteresovanih strana:

ZAINTERESOVANA STRANA NIVO UČEŠĆA NIVO UTICAJA

Institucije

Ministarstvo održivog razvoja i turizma velik velik

Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja velik velik

Ministarstvo ekonomije mali velik

Ministarstvo nauke srednji srednji

Ministarstvo kulture mali srednji

Ministarstvo prosvjete srednji srednji

Ministarstvo finansija mali veliki

Ministarstvo saobraćaja - pomorski saobraćaj i plovidba

mali srednji

Agencija za zaštitu životne sredine veliki veliki

Uprava za zaštitu kulturnih dobara mali srednji

Uprava za inspekcijske poslove srednji veliki

Opštine: Mojkovac, Kolašin, Žabljak, Šavnik, Danilovgrad

veliki veliki

Internacionalne organizacije (RAC/SPA; IUCN; UNDP)

veliki veliki

Lokalne zajednice i civilne organizacije veliki srednji

Ribari veliki mali

Ronilačko društvo mali mali

Nevladine organizacije veliki srednji

Javni i privatni sektor

Javnost mali mali


strana 290

Mediji mali veliki

Turistički operateri mali srednji

Investitori mali veliki

Tabela 54. Prikaz nivoa učešća na proces uspostavljanja i upravljanja zainteresovanih strana Uloge potencijalnih zainteresovanih strana definisane su nadležnostima institucija. Dodatno lokalne zajednice, investirori, lokalna turistička organizacija, ribari, turistički operateri spadaju u zainteresovane strane sa aspekta mogućnosti valorizacije prirodnih resursa i/ili zabrana koje će nastati usled proglašenja zaštićenog prirodnog dobra. Međunarodne organizacije su zainteresovane sa aspekta projetnih aktivnosti i ispunjavanja obaveza koje je Crna Gora preuzela ratifikovanjem relevantnih konvencija. Procedura uključivanja zainteresovanih strana Shodno čl. 57a Zakona o zaštiti prirodi propisano je u odnosu na učešće javnosti: da o predlogu akta o zaštiti predlagač akta obavještava javnost. Shodno navedenom, predlagač akta obezbjeđuje javni uvid i organizuje javnu raspravu o predlogu Akta o proglašenju zaštićenog prirodnog dobra i o Studiji zaštite. Obavještenje o organizovanju javne rasprave objavljuje se u najmanje jednom štampanom mediju, koji se distribuira na cijeloj teritoriji Crne Gore i sadrži podatke o vremenu i mjestu javnog uvida i javne rasprave. Davanje Akta o zaštiti i Studije zaštite na javni uvid traje najmanje 20 dana od dana objavljivanja obavještenja. Navedeno je neophodno posmatrati kao minimum obaveza u odnosu na uključivanje zainteresovanih strana jer upravo adekvatan konsultativni proces, od samog početka planiranja, predstavlja preduslov uspješnog postupka sagledavanja mogućnosti da se određeno područje proglasi zaštićenim sa jedne strane i svih mogućnosti valorizacije i konsekvenci od proglašenja samog područja.


strana 291

16. POSLJEDICE KOJE ĆE PROISTEĆI ZAŠTITOM PODRUČJA

Posljedice na postojeće privredne aktivnosti Proglašavanjem područja Sinjajevine kao Regionalnog prirode obezbijediće se adekvatna pravna i stručna zaštita prepoznatih vrijednih prirodnih, pejzažnih i kulturnih karakteristika. Samim tim obezbijediće se da, kroz aktivno upravljanje, resursi budu korišćeni na održivim osnovama koje mogu povećati turističku atraktivnost područja i obezbijediti benefite za lokalno stanovništvo istovremeno štiteći elemente prirodnih vrijednosti datog područja. Sama kategorija Regionalni prirode svojim konceptom zaštite upravo i omogućava princip i pristup aktivne zaštite uz mogućnost održive upotrebe resursa. Takođe, proglašavanjem zaštićenog prirodnog dobra stvoriće se institucionalni okvir kroz imenovanje odgovorne upravljačke strukture kao i pravni okvir za usklađivanje aktivnosti u prostoru. Poljoprivredno zemljište, posebno pašnjaci i pašnjački kamenari, predstavljaju značajna staništa koja karakteriše velika biološka raznovrsnost, sa prisustvom vrsta koje su značajne sa aspekta zaštite. Poljoprivreda, takođe, oblikuje predjele i utiče na njegov kvalitet. Zaštita ovog prostora, odnosno uspostavljanje zaštićenog prirodnog dobra, dozvoljava privredne djelatnosti koje ne ugrožavaju njegove važne karakteristike. Shodno tome poljoprivredna proizvodnja posebno stočarstvo moći će se i dalje neometano odvijati pod uslovima da bude u skladu sa definisanim režimima zaštite zaštićenog prirodnog dobra. Tradicionalni način stočarenja koji se sada obavlja na Sinjajevini je u korelaciji sa zaštitom pašnjaka i pašnjačkih kamenjara te i biodiverziteta uopšte. U procesu izrade plana upravljanja u kojem učestvuje veliki broj zainteresovanih strana moguće je na odgovarajući način osigurati razvoj poljoprivredne proizvodnje koji će biti usaglašen s režimima zaštite i iskoristiti komparativne prednosti poljoprivredne proizvodnje u zaštićenom području (bendiranje proizvoda, sertifikacija po principu organske proizvodnje itd). Proglašenjem Regionalnog parka može se očekivati da se turistička aktraktivnost područja unaprijedi a samim tim ostvare komparativne prednosti razvojnih resursa kroz ekoturizam, agroturizam, tradicionalnu poljoprivrednu proizvodnju, edukativne i naučne programe. Takođe, zaštićeno prirodno dobro postaće atraktivno za implementaciju projektnih aktivnosti i podršku donatorskih organizacija koje se bave temom zaštite prirode i podsticaja razvoja tradicionalne poljoprivrede. Takođe, koncept zaštite dozvoljava gazdovanje šumama na način koji je definisan u planovima za gazdovanje šumskim gazninskim jedinicama na području Sinjajevine, te stavljanje područja Sinjajevne pod zaštitu neće imati posljedice kada je u pitanju ova privredna djelatnost.


strana 292

U Regionalnom parku su dopuštene privredne i druge djelatnosti i radnje kojima se ne ugrožavaju njegove bitne vrijednosti i uloga te se ne predviđaju značajnija ograničenja u djelatnostima ovog područja koje već nijesu bila definisana kao ograničavajuća u postojećoj zakonskoj regulative. Takođe, neće biti ograničenja u smislu realizacije djelatnosti koje su definisane u važećoj prostorno planskoj dukumentaciji. Donošenjem Akta o proglašenju područja Sinjajevine za Regionalni park, privredne djelatnosti neće biti apriori zabranjene. Radnje i aktivnosti koje će se sprovoditi u zaštićenom prirodnom dobru podlijegaće procedurama izdavanja Akta o uslovima zaštite prirode shodno Zakonu o zaštiti prirode (član 9). Odnosno, svi planvi, osnove, programi i projekti moraju da sadrže mjere i uslove zaštite prirode utvrđene članom 9 navedenog Zakona bez obzira da li se radi o zaštićenim prirodnim dobrima ili ne. U slučaju Regionalnog parka mjere i uslovi zaštite prirode biće u skladu sa konceptom zaštite i zoniranja (režima zaštite) kao i prihvatljivih radnji u odnosu na glavne ciljeve zaštite. Donošenjem Akta o proglašenju naučne i obrazovne aktivnosti podlijegaće odredbama Zakona o zaštiti prirode (čl. 76) odnosno „naučna i obrazovna istraživanja na zaštićenim prirodnim dobrima, mogu vršiti pravna ili fizička lica na osnovu dozvole organa uprave (Agencije), uz prethodno pribavljeno mišljenje organa državne uprave nadležnog za šumarstvo, odnosno Instituta ukoliko se istraživanje vrši u zaštićenom prirodnom dobru na moru. Takođe, donošenjem Akta o proglašenju primjenjivaće se odredbe Zakona o zaštiti prirode koje se odnose na čuvanje zaštićenog prirodnog dobra – odnosno sprovođenje prava i obaveza nadzornika (čl. 113) u slučajevima kada je učinjena povreda pravila unutrašnjeg reda i kršenja režima zaštite u okviru zaštićenog prirodnog dobra; zatim sprovođenje inspecijskog nadzora (čl. 115); a u slučaju da dođe do povrijeđenja zakon ili drugi propis u zaštićenom prirodnom dobru ekološki inspektor je u obavezi da preduzme odgovorajuće upravne mjere i radnje definisane u čl. 116, 117 i 118 Zakona. Kaznene mjere u slučaju prekršaja su date u čl. 119 Zakona. Posljedice na vlasnička prava S obzirom da se predloženo zaštićeno prirodno dobro nalazi u državnom i privatnom vlasništvu kada su u pitanju vlasnički odnosi postoji obaveza sprovođenja sljedećih odredbi Zakona o zaštiti prirode a koje se odnose na: pravo preče kupovine (čl. 69), oduzimanje (eksproprijacija) i ograničenje prava svojine (čl. 71), obaveze vlasnika nepokretnosti (čl. 72), naknada za zabrane i ograničenja (čl. 73). Shodno čl. 69 - pravo preče kupovine - pravno ili fizičko lice kao vlasnik nepokretnosti u granicama zaštićenog prirodnog dobra, koji namjerava da proda nepokretnost, dužan je da nepokretnost predhodno ponudi Vladi, odnosno jedinici lokalne samouprave. Ako Vlada, odnosno nadležni organ jedinice lokalne samouprave ne prihvati ponudu u roku od 60 dana od dana kada je ponuda dostavljena, vlasnik ne može prodati nepokretnost


strana 293

drugom licu pod povoljnijim uslovima od uslova pod kojima ih je ponudio Vladi, odnosno jedinici lokalne samouprave. Ugovor zaključen suprotno ovom članu zakona je ništavan. Shodno čl. 71 - oduzimanje (eksproprijacija) i ograničenje prava svojine - svojinska prava na nepokretnostima u zaštićenom prirodnom dobru mogu se ograničiti - eksproprisati kada to zahtijeva javni interes. Postupak eksproprijacije na nepokretnostima sprovodi se u skladu sa zakonom. Obaveze vlasnika nepokretnosti (član 72) - vlasnici nepokretnosti u zaštićenom prirodnom dobru dužni su da dozvole upravljaču, organu uprave i licu koje ima dozvolu za vršenje istraživanja, obavljanje poslova utvrđenih zakonom (čl. 72). Ukoliko vlasnik nepokretnosti iz stava 1 ovog člana, pri vršenju radnji i aktivnosti, pričini štetu na zaštićenom prirodnom dobru dužan je da naknadi štetu. Visinu naknade štete utvrđuje Komisija za procjenu štete iz člana 75 ovog zakona. Sredstva iz stava 3 ovog člana prihod su upravljača. Naknada za zabrane i ograničenja (član 73) - vlasniku nepokretnosti iz člana 72 ovog zakona, kome se ograničava pravo korišćenja i raspolaganja nepokretnostima, ima pravo na naknadu štete srazmjerno umanjenju prihoda. Visinu naknade iz stava 1 ovog člana utvrđuju ugovorom upravljač i vlasnik nepokretnosti. Ako se u roku od 30 dana od dana podnošenja pisanog zahtjeva subjekti iz stava 2 ovog člana ne sporazumiju, visinu naknade određuje nadležni sud. Sprječavanje nastanka štete (član 74) - vlasnik nepokretnosti je dužan da preduzme mjere i radnje za sprječavanje nastanka štete koju strogo zaštićene i zaštićene životinjske vrste mogu pričiniti. Radnje iz stava 1 ovog člana su: ograđivanje, čuvanje dobara i rastjerivanje strogo zaštićenih i zaštićenih životinjskih vrsta. Pravo na naknadu štete (član 75) - Pravo na naknadu štete ima vlasnik nepokretnosti pod uslovom da je preduzeo mjere i radnje iz člana 74 ovog zakona radi sprječavanja štete od strogo zaštićenih i zaštićenih divljih vrsta životinja. Vlasnik nepokretnosti iz stava 1 ovog člana je dužan da upravljaču prijavi nastanak štete najkasnije u roku od osam dana od dana nastanka štete. Procjenu štete utvrđuje komisija koju obrazuje upravljač (u daljem tekstu: Komisija za procjenu štete). Visinu naknade štete na osnovu procjene Komisije za procjenu štete utvrđuje upravljač rješenjem.


strana 294

17. LITERATURA

Adamović, L. (1912): Biljno-geografske formacije zagorskih krajeva Dalmacije, Bosne, Hercegovine i Crne Gore. Rad JAZU, 192: 1 – 104, Zagreb.

Agencija za zaštitu životne Sredine Crne Gore (2012): Izvještaj stanja životne sredine – Monitoring biodiverziteta za 2011. godinu. Univerzitet Crne Gore – Prirodno matematički fakultet, Podgorica.

Aulagnier, S., Haffner P., Mitchell-Jones A. J., Moutou F. & Zima, J. (2009): Mammals of Europe, North Africa and the Middle east, A&C Black Publishers Ltd., 36 Soho, London W1D3QY.

Bern Convention (1979): Convention on the Conservation of European Wildlife and Natural Habitats, 1979 - Bern Convention. Bernska konvencija - Međunarodna konvencija o očuvanju Evropske divljine i prirodnih staništa.

Bernicchia, A. (2005): Polyporaceae s.l. – Fungi Europaei 10. Edizioni Candusso, pp. 808. Bešić, Z. (1953): Geologija sjeverozapadne Crne Gore. Naučno društvo NRCG, Cetinje. Blečić V., Lakušić R. (1976): Prodromus biljnih zajednica Crne Gore. - Glas. Rep. Zavoda

Zašt. Prir. - Prirod. Muz. (Titograd) 9: 57-98. Bošnjak, K. (1934): Runolist, Priroda, 7: 193-199, Zagreb. Bošnjak, K. (1935): Prilog poznavanju Durmitorske vegetacije. Acta Bot. Croat. (Zagreb),

10: 13 – 22. Breitenbach, J. & Kränzlin, F. (1986): Pilze der Schweiz 2. – Mykologia Luzern, Luzern, pp.

416. Breitenbach, J. & Kränzlin, F. (1991): Pilze der Schweiz 3. – Mykologia Luzern, Luzern, pp.



340. Calonge, F. D. (1998): Gasteromycetes, I. Lycoperdales, Nidulariales, Phallales,

Sclerodermatales, Tulostomatales. – Flora Mycologica Iberica 3. Real Jardín Botánico & J. Cramer, Madrid-Berlin-Stuttgart, pp. 271.

CITES Convention (1975): Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora - CITES. Konvencija o međunarodnoj trgovini ugroženim vrsta divlje faune i flore – CITES.

CoE (2011): Lista kandidovanih EMERAL sajtova (predloženi ASCI sajtovi) [List of candidate EMERALD sites (proposed ASCIs)], str 33 i 34, usvojena na 31 sastanku Stalnog Komiteta Bernske konvencije 2 dec 2011, potvrđena na 32 sastanku Komiteta, dostupna na web linkuhttps://wcd.coe.int/com.instranet.InstraServlet?command=com.instranet.CmdBlobGet&InstranetImage=2194987&SecMode=1&DocId=1959666&Usage=2

Collins, N. M. & Morris, M. G. (1985): Threatened Swallowtail Butterflies of the World. IUCN, Gland, Switzerland and Cambridge, UK.

Csóka, GY. & Kovács, T. (1999): Xylophagous insects. Forest Research Institute. Erdészeti Turományos Intézet. Agroinform Kiadó, Budapest. 189 pp.

https://wcd.coe.int/com.instranet.InstraServlet?command=com.instranet.CmdBlobGet&InstranetImage=2194987&SecMode=1&DocId=1959666&Usage=2�

https://wcd.coe.int/com.instranet.InstraServlet?command=com.instranet.CmdBlobGet&InstranetImage=2194987&SecMode=1&DocId=1959666&Usage=2�


strana 295

Ćirović, R (2009): Mrmoljci (rodoviTriturus Rafinesque, 1815, Mesotriton Bolkay, 1927 iLissotritonBell,1839, fam. Salamandridae) karsta Crne Gore - Osnove zaštite i očuvanja. - Doktorska disertacija. Univerzitet u Podgorici, PMF.

Galli, R. (2003): I Tricolomi. – Edinatur, pp.217. Dahlberg, A & Croneborg, H (2003): 33 Threatened Fungi in Europe. Complementary

and revised information on candidates for listing in Appendix I of the Bern Convetion – A document complied for EU DG Environmental and the Bern Convetion, T-PVS (2001) 34 rev 2.

Dragićević, S. (2012): Proširenje spiska zaštićenih biljnih vrsta - Predlog prema Agenciji za zaštitu životne sredine Crne Gore (dokument), Podgorica.

Dragićević, S., Papp, B. & Erzberger, P. (2012): Distribution of Buxbaumia viridis (Moug. ex Lam. et DC.) Brid. ex Moug. et Nestl. (Bryophyta) in Montenegro. Acta Botanica Croatica, 71 (2): 365-370, Zagreb.

Dragićević, S., Veljić, M., Marin, D. P. & Petković, B. (2007): Contribution to the knowledge of bryophyte flora from Mt. Sinjajevina (Montenegro). Phytologia Balcanica, 13 (1): 75-78.

Džukić, Dž. (1995): Diverzitet vodozemaca (Amphibia) i gmizavaca (Reptilia) Jugoslavije sa pregledom vrsta od medjunarodnog značaja. –In: Stevanović, V., Vasić V. eds. “Biodiverzitet Jugoslavije”, Biološki fakultet Univerziteta u Beogradu & Ecolibri, Beograd, 449-469.

Đurović, M. (2012): Sisari. In: Izvještaj stanja životne sredine - Monitoring biodiverziteta Crne Gore za 2011. godinu. Prirodno-matematički fakultet & Agencija za zaštitu životne sredine, pp. 84-85, Podgorica.

EC Birds Directive (2009): DIRECTIVE 2009/147/EC OF THE EUROPEAN PARLIAMENT AND OF THE COUNCIL of 30 November 2009 on the conservation of wild birds. Official Journal of the European Union, L 20.

EC Habitats Direktive (1992): Council Directive 92/43/EEC of 21 May 1992 on the conservation of natural habitats and of wild fauna and flora: Official Journal of the European Communities. No. L206 of 22 July 1992, P. 0007 – 0050.

Erb, B. & Matheis, W. (1983): Pilzmikroskopie: Präparation und Untersuchung von Pilzen. – Frankh'sche Verlagshandlung, W. Keller & Co., Stuttgart.

EU Habitate directive (2013): Annex I natural habitat types of community interest whose conservation requires the designation of special areas of conservation Available at: http://www.forest-trends.org/documents/files/doc_590.pdf

Erzberger, P., Papp, B. & Dragićević, S. (2008): Notes on some newly recorded bryophytes from Montenegro. J. Bryol. 30: 167–170.

European Commission report (2012)-Status, management and distribution of large carnivores(bear, lynx, wolf & wolverine) in Europe: http://ec.europa.eu/environment/nature/conservation/species/carnivores/pdf/ta sk_1_part2_species_country_reports.pdf

Grolle, R. & Long, D. (2000): An annotated check-list of the Hepaticae and Anthocerotae of Europe and Macaronesia. Journal of Bryology, 22: 103-140.

Hansen, L. & Knudsen, H., Eds (1992): Nordic Macromycetes 2. Polyporales, Boletales, Agaricales, Russulales. – Nordsvamp, Copenhagen, pp. 474.

http://www.forest-trends.org/documents/files/doc_590.pdf�

http://ec.europa.eu/environment/nature/conservation/species/carnivores/pdf/task_1_part2_species_country_reports.pdf�

http://ec.europa.eu/environment/nature/conservation/species/carnivores/pdf/task_1_part2_species_country_reports.pdf�


strana 296

Hansen, L. & Knudsen, H., Eds (1997): Nordic Macromycetes 3. Heterobasidioid, Aphyllophoroid and Gasteromycetoid Basidiomycetes. – Nordsvamp, Copenhagen, pp. 444.

Heilmann-Clausen, J., Verbeken, A. & Vesterholt, J. (1998): The genus Lactarius. – Fungi of Northern Europe 2. Jacob Heilmann-Clausen, Annemieke Verbeken, Jan Vesterholt & The Danish Mycological Society, Oddense, pp. 287.

Heyer, W.R., Donnelly, A.M., McDiarmid, R.W, Hayek, L.A. & Foster, M.S. (1994). Measuring and monitoring biological diversity. Smithsonian Institution Press. USA, pp.364.

Hibbett, D. S., Binder, M., Bischoff, J. F., Blackwell, M., Cannon, P. F., Eriksson, O. E., Huhndorf, S., James, T., Kirk, P. M., Lücking, R., Lumbsch, T., Lutzoni, F., Matheny, P. B., Mclaughlin, D. J., Powell, M. J., Redhead, S., Schoch, C. L., Spatafora, J. W., Stalpers, J. A., Vilgalys, R., Aime, M. C., Aptroot, A., Bauer, R., Begerow, D., Benny, G. L., Castlebury, L. A., Crous, P. W., Dai, Y.-C., Gams, W., Geiser, D. M., Griffith, G. W., Gueidan, C., Hawksworth, D. L., Hestmark, G., Hosaka, K., Humber, R. A., Hyde, K., Ironside, J. E., Kõljalg, U., Kurtzman, C. P., Larsson, K.-H., Lichtwardt, R., Longcore, J., Miądlikowska, J., Miller, A., Moncalvo, J.-M., Mozley-Standridge, S., Oberwinkler, F., Parmasto, E., Reeb, V., Rogers, J. D., Roux, C., Ryvarden, L., Sampaio, J. P., Schüßler, A., Sugiyama, J., Thorn, R. G., Tibell, L., Untereiner, W. A., Walker, C., Wang, Z., Weir, A., Weiß, M., White, M. M., Winka, K., Yao, Y.-J. & Zhang, N. (2007): A higher-Level Phylogenetic Classification of the Fungi. - Mycological Research 111: 509-547.

Hill, M.O., Bell, N., Bruggeman-Nannenga, M.A., Brugués, M., Cano, M.J., Enroth, J., Flatberg, K.I., Frahm, J.-P., Gallego, M.T., Garilleti, R., Guerra, J., Hedenäs, L., Holyoak, D.T., Hyvönen, J., Ignatov, M.S., Lara, F., Mazimpaka, V., Muñoz, J. & Söderström, L. (2006): An annotated checklist of the mosses of Europe and Macaronesia. Journal of Bryology, 28: 198-267.

Important Fungus Areas. A provisional assessment of the best sites for fungi in the United Kingdom. Plantlife, Association of British Fungus Groups, British Micological Society.

Ing, B. (1993): Towards a Red List of Endangered European Macrofungi. - In: Pegler, D. (ed.): Fungi of Europe, Investigation, Recording and Conservation. The Royal Botanic Gardens, Kew.

IUCN Red List of Threatened Species (1996-a): Social Insects Specialist Group: Formica rufa.

IUCN Red List of Threatened Species (1996-b): World Conservation Monitoring Centre. Rosalia alpina.

IUCN Red List of Threatened Species (1996-c): World Conservation MonitoringCentre. Morimus funereus.

Jakšić, P. (2003): Crvena knjiga dnevnih leptira Srbije (Lepidoptera: Hesperioidea I Papilonoidea). Zavod za zaštitu prirode Srbije. Beograd.

Josifović, M. (1970 – 1977): Flora SR Srbije, Tom 1 – 10, SANU, Beograd. Jovančević, M., Balijagić, J. (2015): Plantažno gajenje ljekovitog bilja. NVO Natura,

Kolašin. Kasom, G. (2013): Makromicete razdjela Basidiomycota Crne Gore. Doktorska disertacija.

Prirodno–matematičkom fakultetu, Univerzitet Crna Gora, Podgorica, pp 251.


strana 297

Kovačević, J. (1964): Deux asociations de mauvaises herbs: Coronilletum variae prov. et Salvietum verticillae prov. Du Montenegro. - .Acta Bot. Croat., vol. extraord., 55-58.

Lakušić, R. (1968): Planinska vegetacija jugoistočnih Dinarida. - Glas. Rep. Zavoda Zašt. Prir. - Prirod. Zbirke (Titograd) 1: 9-75. / Lakušić, R. (1970): Die Vegetation der südostlichen Dinariden. Vegetatio, Vol. XXI, Fasc. 4-6. The Hague, 1970.

Lakušić, D. & Pulević, V. (1980): Rasprostranjenje i ekologija vrste Daphne malyana Blečić. Glasn. Republ. Zav. Zašt. Prirode – Prirod. Muz. (Titograd) 13: 23 – 27.

Lakušić, R. & Redžić, S. (1989): Flora i vegetacija kanjona pritoka Drine.- Glasnik odeljenja prirodnih nauka, Crnogorska akademija nauka i umetnosti, 7: 107-205.

Landscape Character Assessment (2002): Guidance for England and Scotland, The Countryside Agency and Scottish Natural Heritage, Department of Landscape University of Sheffield and Land Use Consultants.

Lipovac, N. (1987): Planina Sinjajevina. Naučna knjiga, Beograd. Lješević, M. (2003): Geografija zemljišta. Geografski institut Filozofskog fakulteta, Nikšić. Mapiranje i tipologija predjela Crne Gore (2015): Republički zavod za urbanizam i

projektovanje AD Podgorica. Medojevic, D. (2005): Diplomski rad: Regionalno-geografske karakteristike planine

Sinjajevine. Univerzitet Crne Gore, Filozofski fakultet, Nikšić. Mihajlović, LJ. (2008): Šumarska entomologija. Univerzitetski udžbenik. Šumarski fakultet

Univerziteta u Beogradu. Mirić, Đ. (1987): Sisari (Građa za faunu sisara Durmitora) [Mammals (Materials for mammal

fauna of Durmitor), in Serbian]. Crnogorska akademija nauka i umjetnosti, Titograd. Fauna Durmitora 2: 225–290.

Moser, M. (1983): Die Röhrlinge und Blätterpilze (Polyporales, Boletales, Agaricales, Russulales). – Kleine Kryptogamenflora IIb/2. Gustav Fischer, Stuttgart - New York, pp. 533.

Muñoz, J. A. (2005): Boletus s.l. (excl. Xerocomus). – Fungi Europaei 2. Edizioni Candusso, pp. 952.

Nacionalna inventura šuma (2013). Nacionalna šumarska politika Crne Gore (2008). Nikolić, S. (2000): Priroda i turizam Crne Gore. Zavod za zaštitu prirode Crne Gore, Podgorica. Noordeloos, M. E. (2011): Strophariaceae s.l. – Fungi Europaei 13. Edizioni Candusso, pp.

648. Okvirna Konvencija Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama (2010). Opšta šumskoprivredna osnova za Nikšićko-pivsko šumskoprivredno područje

(1995). Perić, B. & Perić, O. (2004): Preliminarna Crvena lista makromiceta Crne Gore - 2°. –

Mycologia Montenegrina 7: 7-33, Mikološko društvo Crne Gore i Crnogorski mikološki centar, Podgorica.

Perović, A. & Đurović, M. (2013): Baseline survey on Lynx, its Prey and other carnivores in Montenegro (Final report), Centre for protection and research of birds of Montenegro (CZIP) in cooperation with Public Enterprise for National Parks of Montenegro, Podgorica.

Parolly, G. (1992): Die Orchideen flora Montenegros AHO mitteilungsblatt, Baden Wuertenberg 24 (2): 141 – 391.


strana 298

Petrović, D, Stešević, D, Vuksanović, S (2008): Materials for the Red Book of Montenegro. Natura Montenegrina 7: 605 – 631, Podgorica.

Petrović, D. (ed) (2009): Važna biljna staništa u Crnoj Gori (IPA projekat): 1-80. Nevladino udruženje "Zelena Gora".

Petrović, D., Hadžiablahović, S., Vuksanović, S., Mačić, V., Lakušić, D. (2012): Catalogue of habitat typest of EU importance of Montenegro, Podgorica-Beograd.

Pignatti, S. (1982): Flora d'Italia III . Edagricole, Bologna. Plan razvoja šuma za Mojkovac (2011). Posebna šumskoprivredna osnova za GJ „Jezerska gora“(2009). Posebna šumskoprivredna osnova za GJ „Bijela - Vojnik“(2010). Program gazdovanja šuma za GJ „Vučje“ (2013). Program gazdovanja šuma za GJ „Sinjajevina - Semolj“ (2013). Program gazdovanja šuma za GJ „Donji Šaranci“ (2014). Program gazdovanja šuma za GJ „Gornji Šaranci“ (2014). Prestnik, P., Paunović, M., Karapandža, B., Đurović, M., Ivanović, Č., Ždralević, M.,

Benda, P. & Budinski, I. (2014): Distribution of bats (Chiroptera) in Montenegro. Vespertilio, 17:129-156.

Prostorni plan Crne Gore do 2020. godine (... Prostorno urbanistički plan Opštine Kolašin do 2020. god. (2014): IBI i CAU, Podgorica. Prostorno urbanistički plan Opštine Mojkovac do 2020. god. (2011): JUGINUS ad,

Beograd i Predstavništvo JUGINUS - MONT, Bijelo Polje. Beograd, Bijelo Polje, Mojkovac.

Prostorno urbanistički plan Opštine Žabljak do 2020. god. (2011): JUGINUS ad, Beograd i RZUP - Podgorica. Podgorica.

Prostorno urbanistički plan Opštine Šavnik do 2020. god. (2014): IBI – CAU, Podgorica. Protected area gap assessment completed resulting in a comprehensive plan for a representative PAS (Report) (2012): UNDP, University of Montenegro, Podgorica. Radojičić, B. (1996): Geografija Crne Gore, prirodna osnova.Unireks, Nikšić. Report EEA (2013): The European Grassland Butterfly Indicator: 1990–2011. European

Environment Agency Kongens Nytorv 6 1050 Copenhagen K Denmark. Luxembourg: Publications Office of the European Union, 2013.

Radojičić, B. (2002): Geografija Crne Gore - Društvena osnova i regije. DANU, Podgorica Rješenje o stavljanju pod zaštitu pojedinih biljnih i životinjskih vrsta (Sl. list RCG br.

76/06 od 12. decembra 2006. godine). Robinson, Wiliam H. (2005): Urban Insects and Arachnids: A Handbook of Urban

Entomology. Cambridge University press. Pp 247. Rohlena, J. (1904): Vierter Beitrag zur Flora von Montenegro, Sitzungsberichte der

Böhmischen Gesselschaft der Wissenschaften, 38: 1-108, Prag. Rohlena, J. (1942): Conspectus florae Montenegrinae, Preslia, XX-XXI: 1-506, Prag. Ryvarden, L. & Gilbertson, R. L., Eds (1993): European Polypores 1. – Synopsis

fungorium 6. Fungiflora, Oslo, Norway, pp. 387. Ryvarden, L. & Gilbertson, R. L. (1994): European Polypores 2. – Synopsis fungorium 7.

Fungiflora, Oslo, Norway, pp. 388-743. Sabovljević, M., Cvetić, T. & Stevanović, V. (2004): Bryophyte Red List of Serbia and

Montenegro. Biodiversity and Conservation, 13: 1781–1790.


strana 299

Saveljić, D. (2009): Procjena uticaja na životnu sredinu brana na Morači na ptice kanjona Morače i Skadarskog jezera. WWF, CIP i Green home, Podgorica.

Saveljić, D. & Jovićević, M. (2015): Popis ptica Crne Gore sa bibliografijom. Centar za zaštitu i proučavanje ptica, pp. 73.

Saveljić, D., Rubinić, B. & Jovićević, M. (2011): The study of indicator bird species on Durmitor in 2010, the assessment of the condition of their populations. Nature Protection 21 st Centry: International Conference. Proceedings of the Conference. Book II, 341-349. Žabljak.

Sektorska studija 4.3. Prirodne i pejzažne vrijednosti i zaštita prirode u Crnoj Gori za potrebe PPR Crne Gore (2005): Univerzitet Crne Gore i Republički zavod za urbanizam i projektovanje, Podgorica.

Sijarić, R., Lorković., Z., Carnelutti, J. & Jakšić, P. (1984): Rhopalocera (Insecta, Lepidoptera). Fauna Durmitora. Sveska 1. CANU Titograd.

Stanković, S. (1975): Planinska jezera Crne Gore. Društvo za nauku i umjetnost Crne Gore, Titograd. Stevanović, V., Pavić, S. & Stevanović, B. (1995): Diverzitet flore mahovina (Bryophyta)

Jugoslavije sa pregledom vrsta od međunarodnog značaja. In: Stevanović, V. & Vasić, V. (eds.), Biodiverzitet Jugoslavije. Biološki fakultet Univerziteta u Beogradu. str. 173-182.

Stewart, N. (1995): Red Data Book of European Bryophytes. European Committee for Conservation of Bryophytes. Norway.

Strategija održivog razvoja opštine Danilovgrad (Nacrt) (2011). Šutara, J, Mikšík, M. & Janda, V. (2009): Hřibovité houby - Čeled' Boletaceae a rody Gyrodon, Gyroporus, Boletinus a Suillus. – Academia, Praha, pp. 294. Tutin, T.G., Heywood, V.H., Burges, N.A., Moore, D.M., Valentine, D.H., Walters, S.M.,

Webb, D.A. (1964 – 1980): Flora Europeaea, Vol 1-5. Cambridge University Press, Cambridge, pp. 370, 452, 455, 464 & 505.

Vasić, V., Marinković, S. & Vizi, O. (1990): Ptice Durmitora i kanjona Tare (Aves). CANU, Fauna Durmitora knjiga 3: 9-70, Titograd.

Vercuise, L. & Mostert, K. (eds.) (in prep): "Mammal Survey Biogradska Gora, Montenegro 2014", uitgave van de Veldwerkgroep van de Zoogdiervereniging.

Vuksanović, S. (2003): Flora planine Babji zub - Magistarski rad, Univerzitet u Beogradu, Biološki fakultet, Beograd.

Whalley, P. & Lewington., R. (1999): The pocket guide to butterflies of Britain and Europe. Studio Mitchell and Beazlley. London.

Zakon o divljači i lovstvu: „Sl. list Crne Gore“, br.52/2008 i 48/2015“. Zakon o šumama: „Službeni List Crne Gore 74/2010“. Zakon o izmjenama i dopunama zakona o šumama (2014). Zakon o zaštiti prirode: „Sl. list Crne Gore, br. 51/08, 21/09, 40/11, 62/13, 06/14“.

http://www.lovackisavez.me/download/pravilnici-propisi/I. Zakon o divljaci i lovstvu.doc�


strana 300

18. PRILOZI - DATI U DRUGOJ SVESCI

KARTOGRAFSKI PRILOZI Mapa međunarodno i/ili nacionalno značajnih vrsta flore, mahovina, gljiva, sisara, herpetofaune, entomofaune, malakofaune Mapa značajnih koridora sisara Mapa kulturne baštine i potencijalne kulturne baštine OSTALI PRILOZI Prilog I – Pregled šumskih gazdinnskih jedinica sa II režim zaštite u RP Sinjajevina Prilog II - Spisak katarstarskih parcela u okviru II režima zaštite RP Sinjajevina Prilog III – Međunarodni sporazumi Prilog IV - Kulturna dobra

studija zaštite i uspostavljanje zaštiĆenog · pdf filedr ruža Ćirović,...

Documents