(* Neronis agensVII) II) [1]* GaiAnnum(liberIII)VIII Vita Tiberi (liber(liberV) De vita CaesarumTranquillus VIII) Gaiusdivi(liber(liber(liberdecimum patrem21 *) Iuli (liber Domitiani libriI) Vetellii IV) VI) Othonis Galbae Suetonius Titi Vespasiani Claudi Augusti sextum 1600 309 amisit; sequentibusque consulibus flam 1081 1414 1227 637 1744 1700 1538 1494 890 en Dialis destinatus dimissa Cossutia, quae familia equestri sed admodum diues p raetextato desponsata fuerat, Corneliam Cinnae quater consulis filiam duxit uxor em, ex qua illi mox Iulia nata est; neque ut repudiaret compelli a dictatore Sul la ullo modo potuit. quare et sacerdotio et uxoris dote et gentilicis hereditati bus multatus diuersarum partium habebatur, ut etiam discedere e medio et quamqua m morbo quartanae adgrauante prope per singulas noctes commutare latebras cogere tur seque ab inquisitoribus pecunia redimeret, donec per uirgines Vestales perqu e Mamercum Aemilium et Aurelium Cottam propinquos et adfines suos ueniam impetra uit. satis constat Sullam, cum deprecantibus amicissimis et ornatissimis uiris a liquamdiu denegasset atque illi pertinaciter contenderent, expugnatum tandem pro clamasse siue diuinitus siue aliqua coniectura: uincerent ac sibi haberent, dum modo scirent eum, quem incolumem tanto opere cuperent, quandoque optimatium part ibus, quas secum simul defendissent, exitio futurum; nam Caesari multos Marios i Stipendia prima in Asia fecit Marci Thermi praetoris contubernio; a quo ad accer [2] nesse. sendam classem in Bithyniam missus desedit apud Nicomeden, non sine rumore prost ratae regi pudicitiae; quem rumorem auxit intra paucos rursus dies repetita Bith ynia per causam exigendae pecuniae, quae deberetur cuidam libertino clienti suo. reliqua militia secundiore fama fuit et a Thermo in expugnatione Mytilenarum co Meruit et sub Seruilio Isaurico in Cilicia, sed breui tempore. nam Sullae morte [3] rona ciuica donatus est. comperta, simul spe nouae dissensionis, quae per Marcum Lepidum mouebatur, Romam propere redit. et Lepidi quidem societate, quamquam magnis condicionibus inuita retur, abstinuit, cum ingenio eius diffisus tum occasione, quam minorem opinione Ceterum composita seditione ciuili Cornelium Dolabellam consularem et triumphale [4] offenderat. m repetundarum postulauit; absolutoque Rhodum secedere statuit, et ad declinanda m inuidiam et ut per otium ac requiem Apollonio Moloni clarissimo tunc dicendi m agistro operam daret. huc dum hibernis iam mensibus traicit, circa Pharmacussam insulam a praedonibus captus est mansitque apud eos non sine summa indignatione prope quadraginta dies cum uno medico et cubicularis duobus. nam comites seruosq ue ceteros initio statim ad expediendas pecunias, quibus redimeretur, dimiserat. numeratis deinde quinquaginta talentis expositus in litore non distulit quin e uestigio classe deducta persequeretur abeuntis ac redactos in potestatem supplic io, quod saepe illis minatus inter iocum fuerat, adficeret. uastante regiones pr oximas Mithridate, ne desidere in discrimine sociorum uideretur, ab Rhodo, quo p ertenderat, transiit in Asiam auxiliisque contractis et praefecto regis prouinci Tribunatu militum, qui primus Romam reuerso per suffragia [5] a expulso nutantis ac dubias ciuitates retinuit in fide. populi honor optigit, actores restituendae tribuniciae potestatis, cuius uim Sulla deminuerat, enixiss ime iuuit. L. etiam Cinnae uxoris fratri, et qui cum eo ciuili discordia Lepidum secuti post necem consulis ad Sertorium confugerant, reditum in ciuitatem rogat Quaestor Iuliam amitam uxoremque ipse super ea re contionem. [6] ione Plotia confecit habuitque etCorneliam defunctas laudauit e more pro rostris . et in amitae quidem laudatione de eius ac patris sui utraque origine sic refer t: 'Amitae meae Iuliae maternum genus ab regibus ortum, paternum cum diis inmort alibus coniunctum est. nam ab Anco Marcio sunt Marcii Reges, quo nomine fuit mat er; a Venere Iulii, cuius gentis familia est nostra. est ergo in genere et sanct itas regum, qui plurimum inter homines pollent, et caerimonia deorum, quorum ips i in potestate sunt reges.' In Corneliae autem locum Pompeiam duxit Quinti Pompe i filiam, L. Sullae neptem; cum qua deinde diuortium fecit adulteratam opinatus a Publio Clodio, quem inter publicas caerimonias penetrasse ad eam muliebri uest Quaestori ulterior erat, ut senatus ubi cum mandatu pr(aetoris) iure dicundo co [7] e tam constans famaHispania obuenit; quaestionem de pollutis sacris decreuerit. nuentus circumiret Gadisque uenisset, animaduersa apud Herculis templum Magni Al exandri imagine ingemuit et quasi pertaesus ignauiam suam, quod nihil dum a se m emorabile actum esset in aetate, qua iam Alexander orbem terrarum subegisset, mi ssionem continuo efflagitauit ad captandas quam primum maiorum rerum occasiones in urbe. etiam confusum eum somnio proximae noctis + nam uisus erat per quietem stuprum matri intulisse + coiectores ad amplissimam spem incitauerunt arbitrium terrarum orbis portendi interpretantes, quando mater, quam subiectam sibi uidiss Decedens ergo ante tempus colonias omnium de petenda ciuitate [8] et, non alia esset quam terra, quaeLatinas parens haberetur. agitantes adiit, et ad audendum aliquid concitasset, nisi consules conscriptas in Ciliciam legion Nec [9] eo setius maiora mox in urbe molitus es paulisper ob id ipsum retinuissent. est: siquidem ante paucos dies quam aed ilitatem iniret, uenit in suspicionem conspirasse cum Marco Crasso consulari, it

em Publio Sulla et L. Autronio post designationem consulatus ambitus condemnatis , ut principio anni senatum adorirentur, et trucidatis quos placitum esset, dict aturam Crassus inuaderet, ipse ab eo magister equitum diceretur constitutaque ad arbitrium re publica Sullae et Autronio consulatus restitueretur. meminerunt hu ius coniurationis Tanusius Geminus in historia, Marcus Bibulus in edictis, C. Cu rio pater in orationibus. de hac significare uidetur et Cicero in quadam ad Axiu m epistula referens Caesarem in consulatu confirmasse regnum, de quo aedilis cog itarat. Tanusius adicit Crassum paenitentia uel metu diem caedi destinatum non o bisse et idcirco ne Caesarem quidem signum, quod ab eo dari conuenerat, dedisse; conuenisse autem Curio ait, ut togam de umero deiceret. idem Curio sed et M. Ac torius Naso auctores sunt conspirasse eum etiam cum Gnaeo Pisone adulescente, cu i ob suspicionem urbanae coniurationis prouincia Hispania ultro extra ordinem da ta sit; pactumque ut simul foris ille, ipse Romae ad res nouas consurgerent, per Aedilis praeter comitium acdestitutum utriusqueetiam Capitolium Pisonis.porticib [10] Ambranos et Transpadanos; forum basilicasque consilium morte ornauit us ad tempus extructis, in quibus abundante rerum copia pars apparatus exponeret ur. uenationes autem ludosque et cum collega et separatim edidit, quo factum est , ut communium quoque inpensarum solus gratiam caperet nec dissimularet collega eius Marcus Bibulus, euenisse sibi quod Polluci: ut enim geminis fratribus aedes in foro constituta tantum Castoris uocaretur, ita suam Caesarisque munificentia m unius Caesaris dici. adiecit insuper Caesar etiam gladiatorium munus, sed aliq uanto paucioribus quam destinauerat paribus; nam cum multiplici undique familia conparata inimicos exterruisset, cautum est de numero gladiatorum, quo ne maiore Conciliato populi fauore temptauit per partem tribunorum, ut sibi Aegyptus proui [11] m cuiquam habere Romae liceret. ncia plebi scito daretur, nanctus extraordinarii imperii occasionem, quod Alexan drini regem suum socium atque amicum a senatu appellatum expulerant resque uulgo inprobabatur. nec obtinuit aduersante optimatium factione: quorum auctoritatem ut quibus posset modis in uicem deminueret, tropaea Gai Mari de Iugurtha deque C imbris atque Teutonis olim a Sulla disiecta restituit atque in exercenda de sica ris quaestione eos quoque sicariorum numero habuit, qui proscriptione ob relata ciuium Romanorum capita pecunias ex aerario acceperant, quamquam exceptos Cornel Subornauit [12] is legibus.etiam qui Gaio Rabirio perduellionis diem diceret, quo praecipuo adiu tore aliquot ante annos Luci Saturnini seditiosum tribunatum senatus coercuerat, ac sorte iudex in reum ductus tam cupide condemnauit, ut ad populum prouocanti Deposita prouinciae spe pontificatum maximum [13] nihil aeque ac iudicis acerbitas profuerit. petit non sine profusissima largiti one; in qua reputans magnitudinem aeris alieni, cum mane ad comitia descenderet, praedixisse matri osculanti fertur domum se nisi pontificem non reuersurum. atq ue ita potentissimos duos competitores multumque et aetate et dignitate antecede ntes superauit, ut plura ipse in eorum tribubus suffragia quam uterque in omnibu Praetor creatus, detecta coniuratione Catilinae senatuque uniuerso in socios fac [14] s tulerit. inoris ultimam statuente poenam, solus municipatim diuidendos custodiendosque pu blicatis bonis censuit. quin et tantum metum iniecit asperiora suadentibus, iden tidem ostentans quanta eos in posterum a plebe Romana maneret inuidia, ut Decimu m Silanum consulem designatum non piguerit sententiam suam, quia mutare turpe er at, interpretatione lenire, uelut grauius atque ipse sensisset exceptam. obtinui sset adeo transductis iam ad se pluribus et in his Cicerone consulis fratre, nis i labantem ordinem confirmasset M. Catonis oratio. ac ne sic quidem impedire rem destitit, quoad manus equitum Romanorum, quae armata praesidii causa circumstab at, inmoderatius perseueranti necem comminata est, etiam strictos gladios usque eo intentans, ut sedentem una proximi deseruerint, uix pauci complexu togaque ob iecta protexerint. tunc plane deterritus non modo cessit, sed et in reliquum ann Primo [15] praeturae die Quintum i tempus curia abstinuit. Catulum de refectione Capitoli ad disquisitionem pop uli uocauit rogatione promulgata, qua curationem eam in alium transferebat; ueru m impar optimatium conspirationi, quos relicto statim nouorum consulum officio f requentes obstinatosque ad resistendum concucurrisse cernebat, hanc quidem actio Ceterum Caecilio Metello tribuno plebis turbulentissimas leges aduersus collegar [16] nem deposuit. um intercessionem ferenti auctorem propugnatoremque se pertinacissime praestitit , donec ambo administratione rei publicae decreto patrum submouerentur. ac nihil o minus permanere in magistratu et ius dicere ausus, ut comperit paratos, qui ui ac per arma prohiberent, dimissis lictoribus abiectaque praetexta domum clam re fugit pro condicione temporum quieturus. multitudinem quoque biduo post sponte e

t ultro confluentem operamque sibi in adserenda dignitate tumultuosius pollicent em conpescuit. quod cum praeter opinionem euenisset, senatus ob eundem coetum fe stinato coactus gratias ei per primores uiros egit accitumque in curiam et ampli Recidit rursus in discrimen integrum restituit inducto nominatus et apud Nouiu [17] ssimis uerbis conlaudatum inaliud inter socios Catilinaepriore decreto. m Nigrum quaestorem a Lucio Vettio indice et in senatu a Quinto Curio, cui, quod primus consilia coniuratorum detexerat, constituta erant publice praemia. Curiu s e Catilina se cognouisse dicebat, Vettius etiam chirographum eius Catilinae da tum pollicebatur. id uero Caesar nullo modo tolerandum existimans, cum inplorato Ciceronis testimonio quaedam se de coniuratione ultro ad eum detulisse docuisse t, ne Curio praemia darentur effecit; Vettium pignoribus captis et direpta supel lectile male mulcatum ac pro rostris in contione paene discerptum coiecit in car cerem; eodem Nouium quaestorem, quod compellari apud se maiorem potestatem passu Ex praetura ulteriorem sortitus Hispaniam retinentes creditores interuentu spons [18] s esset. orum remouit ac neque more neque iure, ante quam prouinciae or[di]narentur, prof ectus est: incertum metune iudicii, quod priuato parabatur, an quo maturius soci is inplorantibus subueniret; pacataque prouincia pari festinatione, non expectat o successore ad triumphum simul consulatumque decessit. sed cum edictis iam comi tis ratio eius haberi non posset nisi priuatus introisset urbem, et ambienti ut legibus solueretur multi contra dicerent, coactus est triumphum, ne consulatu ex E duobus consulatus competitoribus, Lucio Lucceio Marcoque Bibulo, Lucceium sibi [19] cluderetur, dimittere. adiunxit, pactus ut is, quoniam inferior gratia esset pecuniaque polleret, numm os de suo communi nomine per centurias pronuntiaret. qua cognita re optimates, q uos metus ceperat nihil non ausurum eum in summo magistratu concordi et consenti ente collega, auctores Bibulo fuerunt tantundem pollicendi, ac plerique pecunias contulerunt, ne Catone quidem abnuente eam largitionem e re publica fieri. Igit ur cum Bibulo consul creatur. eandem ob causam opera ab optimatibus data est, ut prouinciae futuris consulibus minimi negotii, id est siluae callesque, decerner entur. qua maxime iniuria instinctus omnibus officiis Gnaeum Pompeium adsectatus est offensum patribus, quod Mithridate rege uicto cunctantius confirmarentur ac ta sua; Pompeioque Marcum Crassum reconciliauit ueterem inimicum ex consulatu, q uem summa discordia simul gesserant; ac societatem cum utroque iniit, ne quid ag Inito [20] in re primus omnium instituit, ut tam e tribus. ereturhonore publica, quod displicuisset ullisenatus quam populi diurna acta con fierent et publicarentur. antiquum etiam re[t]tulit morem, ut quo mense fasces n on haberet, accensus ante eum iret, lictores pone sequerentur. lege autem agrari a promulgata obnuntiantem collegam armis foro expulit ac postero die in senatu c onquestum nec quoquam reperto, qui super tali consternatione referre aut censere aliquid auderet, qualia multa saepe in leuioribus turbis decreta erant, in eam coegit desperationem, ut, quoad potestate abiret, domo abditus nihil aliud quam per edicta obnuntiaret. Vnus ex eo tempore omnia in re publica et ad arbitrium a dministrauit, ut nonnulli urbanorum, cum quid per iocum testandi gratia signaren t, non Caesare et Bibulo, sed Iulio et Caesare consulibus actum scriberent bis e campum Bibulo quiddam nuperconsecratum agrumqueest: undem praeponentes nomine atque cognomine, utqueCampanum adferrentur hi uersus: nam non Stellatem maioribus sed Caesare factum uulgo mox subsidia rei publica fieri consule nil memini. e uectigalem relictum diuisit extra sortem ad uiginti milibus ciuium, quibus ter ni pluresue liberi essent. publicanos remissionem petentis tertia mercedum parte releuauit ac, ne in locatione nouorum uectigalium inmoderatius licerentur, prop alam monuit. cetera item, quae cuique libuissent, dilargitus est contra dicente nullo ac, si conaretur quis, absterrito. Marcum Catonem interpellantem extrahi c uria per lictorem ducique in carcerem iussit. Lucio Lucullo liberius resistenti tantum calumniarum metum iniecit, ut ad genua ultro sibi accideret. Cicerone in iudicio quodam deplorante temporum statum Publium Clodium inimicum eius, frustra iam pridem a patribus ad plebem transire nitentem, eodem die horaque nona trans duxit. postremo in uniuersos diuersae factionis [indicem . . . . . . ] inductum praemiis, ut se de inferenda Pompeio nece sollicitatum a quibusdam profiteretur productusque pro rostris auctores ex conpacto nominaret; sed uno atque altero fr ustra nec sine suspicione fraudis nominatis desperans tam praecipitis consilii e Sub [21]idem tempus Calpurniam L. Pisonis filiam uentum intercepisse ueneno indicem creditur. successuri sibi in consulatu duxit uxorem suamque, Iuliam, Gnaeo Pompeio conlocauit repudiato priore sponso Seruili o Caepione, cuius uel praecipua opera paulo ante Bibulum inpugnauerat. ac post n ouam adfinitatem Pompeium primum rogare sententiam coepit, cum Crassum soleret e ssetque consuetudo, ut quem ordinem interrogandi sententias consul Kal. Ianuarii

Socero [22] igitur generoque anno conseruaret. s instituisset, eum totosuffragantibus ex omni prouinciarum copia Gallias potiss imum elegit, + cuius emolumento et oportunitate idonea sit materia triumphorum + . et initio quidem Galliam Cisalpinam Illyrico adiecto lege Vatinia accepit; mox per senatum Comatam quoque, ueritis patribus ne, si ipsi negassent, populus et hanc daret. quo gaudio elatus non temperauit, quin paucos post dies frequenti cu ria iactaret, inuitis et gementibus aduersaris adeptum se quae concupisset, proi nde ex eo insultaturum omnium capitibus; ac negante quodam per contumeliam facil e hoc ulli feminae fore, responderit quasi adludens: in Suria quoque regnasse Sa Functus consulatu Gaio partem Amazonas tenuisse quondam. [23] meramin magnamque AsiaeMemmio Lucioque Domitio praetoribus de superioris anni ac tis referentibus cognitionem senatui detulit; nec illo suscipiente triduoque per inritas altercationes absumpto in prouinciam abiit. et statim quaestor eius in praeiudicium aliquot criminibus arreptus est. mox et ipse a Lucio Antistio tr. p l. postulatus appellato demum collegio optinuit, cum rei publicae causa abesset reus ne fieret. ad securitatem ergo posteri temporis in magno negotio habuit obl igare semper annuos magistratus et e petitoribus non alios adiuuare aut ad honor em pati peruenire, quam qui sibi recepissent propugnaturos absentiam suam; cuius Sed [24]cumnon dubitauit a quibusdam ius iurandum atque etiam syngrapham exigere. pacti Lucius Domitius consulatus candidatus palam minaretur consulem se effect urum quod praetor nequisset adempturumque ei exercitus, Crassum Pompeiumque in u rbem prouinciae suae Lucam extractos conpulit, ut detrudendi Domitii causa consu latum alterum peterent, perfecitque [per] utrumque, ut in quinquennium sibi impe rium prorogaretur. qua fiducia ad legiones, quas a re publica acceperat, alias p riuato sumptu addidit, unam etiam ex Transalpinis conscriptam, uocabulo quoque G allico + Alauda enim appellabatur + , quam disciplina cultuque Romano institutam et ornatam postea uniuersam ciuitate donauit. nec deinde ulla belli occasione, [ne] iniusti quidem ac periculosi abstinuit, tam foederatis quam infestis ac fer is gentibus ultro lacessitis, adeo ut senatus quondam legatos ad explorandum sta tum Galliarum mittendos decreuerit ac nonnulli dedendum eum hostibus censuerint. sed prospere [de]cedentibus rebus et saepius et plurium quam quisquam umquam di Gessit [25] autem nouem impetrauit. erum supplicationesannis, quibus in imperio fuit, haec fere. Omnem Galliam, quae saltu Pyrenaeo Alpibusque et monte Cebenna, fluminibus Rheno ac Rhodano contine tur patetque circuitu ad bis et tricies centum milia passuum, praeter socias ac bene meritas ciuitates in prouinciae formam redegit, eique [CCCC] in singulos an nos stipendii nomine inposuit. Germanos, qui trans Rhenum incolunt, primus Roman orum ponte fabricato adgressus maximis adfecit cladibus; adgressus est et Britan nos ignotos antea superatisque pecunias et obsides imperauit; per tot successus ter nec amplius aduersum casum expertus: in Britannia classe ui tempestatis prop e absumpta et in Gallia ad Gergouiam legione fusa et in Germanorum finibus Titur Eodem [26] temporis spatio matrem insidias caesis. io et Aurunculeio legatis perprimo, deinde filiam, nec multo post nepotem amisit . inter quae, consternata Publi Clodi caede re publica, cum senatus unum consule m nominatimque Gnaeum Pompeium fieri censuisset, egit cum tribunis plebis colleg am se Pompeio destinantibus, id potius ad populum ferrent, ut absenti sibi, quan doque imperii tempus expleri coepisset, petitio secundi consulatus daretur, ne e a causa maturius et inperfecto adhuc bello decederet. quod ut adeptus est, altio ra iam meditans et spei plenus nullum largitionis aut officiorum in quemquam gen us publice priuatimque omisit. forum de manubiis incohauit, cuius area super ses tertium milies constitit. munus populo epulumque pronuntiauit in filiae memoriam , quod ante eum nemo. quorum ut quam maxima expectatio esset, ea quae ad epulum pertinerent, quamuis macellaris ablocata, etiam domesticatim apparabat. gladiato res notos, sicubi infestis spectatoribus dimicarent, ui rapiendos reseruandosque mandabat. tirones neque in ludo neque per lanistas, sed in domibus per equites Romanos atque etiam per senatores armorum peritos erudiebat, precibus enitens, q uod epistulis eius ostenditur, ut disciplinam singulorum susciperent ipsique dic tata exercentibus darent. legionibus stipendium in perpetuum duplicauit. frument um, quotiens copia esset, etiam sine modo mensuraque praebuit ac singula interdu Ad retinendam autem Pompei dedit. [27] m mancipia e praeda uiritimnecessitudinem ac uoluntatem Octauiam sororis suae ne ptem, quae Gaio Marcello nupta erat, condicionem ei detulit sibique filiam eius in matrimonium petit Fausto Sullae destinatam. omnibus uero circa eum atque etia m parte magna senatus gratuito aut leui faenore obstrictis, ex reliquo quoque or dinum genere uel inuitatos uel sponte ad se commeantis uberrimo congiario proseq uebatur, libertos insuper seruulosque cuiusque, prout domino patronoue gratus qu

i esset. tum reorum aut obaeratorum aut prodigae iuuentutis subsidium unicum ac promptissimum erat, nisi quos grauior criminum uel inopiae luxuriaeue uis urgere t, quam ut subueniri posset a se; his plane palam bello ciuili opus esse dicebat Nec .28]minore studio reges atque prouincias per terrarum orbem adliciebat, aliis ca [ ptiuorum milia dono offerens, aliis citra senatus populique auctoritatem, quo ue llent et quotiens uellent, auxilia submittens, superque Italiae Galliarumque et Hispaniarum, Asiae quoque et Graeciae potentissimas urbes praecipuis operibus ex ornans; donec, attonitis iam omnibus et quorsum illa tenderent reputantibus, Mar cus Claudius Marcellus consul edicto praefatus, de summa se re publica acturum, rettulit ad senatum, ut ei succederetur ante tempus, quoniam bello confecto pax esset ac dimitti deberet uictor exercitus; et ne absentis ratio comitiis haberet ur, quando nec plebi scito Pompeius postea abrogasset. acciderat autem, ut is le gem de iure magistratuum ferens eo capite, quo petitione honorum absentis submou ebat, ne Caesarem quidem exciperet per obliuionem, ac mox lege iam in aes incisa et in aerarium condita corrigeret errorem. nec contentus Marcellus prouincias C aesari et priuilegium eripere, re[t]tulit etiam, ut colonis, quos rogatione Vati nia Nouum Comum deduxisset, ciuitas adimeretur, quod per ambitionem et ultra pra Commotus data esset. [29] escriptumhis Caesar ac iudicans, quod saepe ex eo auditum ferunt, difficilius se principem ciuitatis a primo ordine in secundum quam ex secundo in nouissimum de trudi, summa ope restitit, partim per intercessores tribunos, partim per Seruium Sulpicium alterum consulem. insequenti quoque anno Gaio Marcello, qui fratri pa trueli suo Marco in consulatu successerat, eadem temptante collegam eius Aemiliu m Paulum Gaiumque Curionem uiolentissimum tribunorum ingenti mercede defensores parauit. sed cum obstinatius omnia agi uideret et designatos etiam consules e pa rte diuersa, senatum litteris deprecatus est, ne sibi beneficium populi adimeret ur, aut ut ceteri quoque imperatores ab exercitibus discederent; confisus, ut pu tant, facilius se, simul atque libuisset, ueteranos conuocaturum quam Pompeium n ouos milites. cum aduersariis autem pepigit, ut dimissis octo legionibus Transal pinaque Gallia duae sibi legiones et Cisalpina prouincia uel etiam una legio cum uerum [30] neque senatu interueniente et aduersariis negantibus ullam se de re public Illyrico concederetur, quoad consul fieret. a facturos pactionem, transiit in citeriorem Galliam, conuentibusque peractis Ra uennae substitit, bello uindicaturus si quid de tribunis plebis intercedentibus pro se grauius a senatu constitutum esset. Et praetextum quidem illi ciuilium ar morum hoc fuit; causas autem alias fuisse opinantur. Gnaeus Pompeius ita dictita bat, quod neque opera consummare, quae instituerat, neque populi expectationem, quam de aduentu suo fecerat, priuatis opibus explere posset, turbare omnia ac pe rmiscere uoluisse. alii timuisse dicunt, ne eorum, quae primo consulatu aduersus auspicia legesque et intercessiones gessisset, rationem reddere cogeretur; cum M. Cato identidem nec sine iure iurando denuntiaret delaturum se nomen eius, sim ul ac primum exercitum dimisisset; cumque uulgo fore praedicarent, ut si priuatu s redisset, Milonis exemplo circumpositis armatis causam apud iudices diceret. q uod probabilius facit Asinius Pollio, Pharsalica acie caesos profligatosque adue rsarios prospicientem haec eum ad uerbum dixisse referens: 'hoc uoluerunt; tanti s rebus gestis Gaius Caesar condemnatus essem, nisi ab exercitu auxilium petisse m.' quidam putant captum imperii consuetudine pensitatisque suis et inimicorum u iribus usum occasione rapiendae dominationis, quam aetate prima concupisset. quo d existimasse uidebatur et Cicero scribens de Officiis tertio libro semper Caesa Cumuiolandum est: tribunorum uersus, quos ipsosque urbe cessisse nuntiatum ess [31]in sisublatam aliis ius, intercessionemsic remnam oreuiolandum Euripidis[regnandi]colas. ipse conuertit: ergo habuisse est rebus pietatem gratia et, praemissis confestim clam cohortibus, ne qua suspicio moueretur, et spectacu lo publico per dissimulationem interfuit et formam, qua ludum gladiatorium erat aedificaturus, considerauit et ex consuetudine conuiuio se frequenti dedit. dein post solis occasum mulis e proximo pistrino ad uehiculum iunctis occultissimum iter modico comitatu ingressus est; et cum luminibus extinctis decessisset uia, diu errabundus tandem ad lucem duce reperto per angustissimos tramites pedibus e uasit. consecutusque cohortis ad Rubiconem flumen, qui prouinciae eius finis era t, paulum constitit, ac reputans quantum moliretur, conuersus ad proximos: 'etia m nunc,' inquit, 'regredi possumus; quod si ponticulum transierimus, omnia armis Cunctanti ostentum tale factum est. quidam eximia magnitudine et forma in proxim [32] agenda erunt.' o sedens repente apparuit harundine canens; ad quem audiendum cum praeter pastor es plurimi etiam ex stationibus milites concurrissent interque eos et aeneatores

, rapta ab uno tuba prosiliuit ad flumen et ingenti spiritu classicum exorsus pe rtendit ad alteram ripam. tunc Caesar: 'eatur,' inquit, 'quo deorum ostenta et i Iacta [33] alea est,' inquit. atque ita traiecto exercitu, adhibitis tribunis plebis, nimicorum iniquitas uocat. qui pulsi superuenerant, pro contione fidem militum flens ac ueste a pectore di scissa inuocauit. existimatur etiam equestres census pollicitus singulis; quod a ccidit opinione falsa. nam cum in adloquendo adhortandoque saepius digitum laeua e manus ostentans adfirmaret se ad satis faciendum omnibus, per quos dignitatem suam defensurus esset, anulum quoque aequo animo detracturum sibi, extrema conti o, cui facilius erat uidere contionantem quam audire, pro dicto accepit, quod ui su suspicabatur; promissumque ius anulorum cum milibus quadringenis fama distuli Ordo t. et summa rerum, quas deinceps gessit, sic se habent. Picenum Vmbriam Etruri [34] am occupauit et Lucio Domitio, qui per tumultum successor ei nominatus Corfinium praesidio tenebat, in dicionem redacto atque dimisso secundum Superum mare Brun disium tetendit, quo consules Pompeiusque confugerant quam primum transfretaturi . hos frustra per omnis moras exitu prohibere conatus Romam iter conuertit appel latisque de re publica patribus ualidissimas Pompei copias, quae sub tribus lega tis M. Petreio et L. Afranio et M. Varrone in Hispania erant, inuasit, professus ante inter suos, ire se ad exercitum sine duce et inde reuersurum ad ducem sine exercitu. et quanquam obsidione Massiliae, quae sibi in itinere portas clausera Hinc [35] urbe repetita in Macedoniam transgressus Pompeium, per quattuor paene t, summaque frumentariae rei penuria retardante breui tamen omnia subegit. mense s maximis obsessum operibus, ad extremum Pharsalico proelio fudit et fugientem A lexandriam persecutus, ut occisum deprehendit, cum Ptolemaeo rege, a quo sibi qu oque insidias tendi uidebat, bellum sane difficillimum gessit, neque loco neque tempore aequo, sed hieme anni et intra moenia copiosissimi ac sollertissimi host is, inops ipse omnium rerum atque inparatus. regnum Aegypti uictor Cleopatrae fr atrique eius minori permisit, ueritus prouinciam facere, ne quandoque uiolentior em praesidem nacta nouarum rerum materia esset. ab Alexandria in Syriam et inde Pontum transiit urgentibus de Pharnace nuntiis, quem Mithridatis Magni filium ac tunc occasione temporum bellantem iamque multiplici successu praeferocem, intra quintum quam adfuerat diem, quattuor quibus in conspectum uenit horis, una prof ligauit acie; crebro commemorans Pompei felicitatem, cui praecipua militiae laus de tam inbelli genere hostium contigisset. dehinc Scipionem ac Iubam reliquias Omnibus ciuilibus bellis nullam cladem nisi liberos in suos passus [36] partium in Africa refouentis deuicit, Pompeiper legatos Hispania. est, quorum C. Curio in Africa periit, C. Antonius in Illyrico in aduersariorum deuenit pote statem, P. Dolabella classem in eodem Illyrico, Cn. Domitius Caluinus in Ponto e xercitum amiserunt. ipse prosperrime semper ac ne ancipiti quidem umquam fortuna praeterquam bis dimicauit: semel ad Dyrrachium, ubi pulsus non instante Pompeio negauit eum uincere scire, iterum in Hispania ultimo proelio, cum desperatis re Confectis bellis quinquiens triumphauit, [37] bus etiam de consciscenda nece cogitauit.post deuictum Scipionem quater eodem me nse, sed interiectis diebus, et rursus semel post superatos Pompei liberos. prim um et excellentissimum triumphum egit Gallicum, sequentem Alexandrinum, deinde P onticum, huic proximum Africanum, nouissimum Hispaniensem, diuerso quemque appar atu et instrumento. Gallici triumphi die Velabrum praeteruehens paene curru excu ssus est axe diffracto ascenditque Capitolium ad lumina quadraginta elephantis d extra sinistraque lychnuchos gestantibus. Pontico triumpho inter pompae fercula trium uerborum praetulit titulum veni : vidi : vici non acta belli significantem Veteranis legionibus praedae confecti pedites [38] ceteris, sed celeriternomine in notam. singulos super bina sestertia, qu sicut ae initio ciuilis tumultus numerauerat, uicena quaterna milia nummum dedit. adsi gnauit et agros, sed non continuos, ne quis possessorum expelleretur. populo pra eter frumenti denos modios ac totidem olei libras trecenos quoque nummos, quos p ollicitus olim erat, uiritim diuisit et hoc amplius centenos pro mora. annuam et iam habitationem Romae usque ad bina milia nummum, in Italia non ultra quingenos sestertios remisit. adiecit epulum ac uiscerationem et post Hispaniensem uictor iam duo prandia; nam cum prius parce neque pro liberalitate sua praebitum iudica Edidit [39] spectacula uarii generis: munus gladiatorium, ludos etiam regionatim urbe ret, quinto post die aliud largissimum praebuit. tota et quidem per omnium linguarum histriones, item circenses athletas naumach iam. munere in foro depugnauit Furius Leptinus stirpe praetoria et Q. Calpenus s enator quondam actorque causarum. pyrricham saltauerunt Asiae Bithyniaeque princ ipum liberi. ludis Decimus Laberius eques Romanus mimum suum egit donatusque qui ngentis sestertiis et anulo aureo sessum in quattuordecim [e] scaena per orchest

ram transiit. circensibus spatio circi ab utraque parte producto et in gyrum eur ipo addito quadrigas bigasque et equos desultorios agitauerunt nobilissimi iuuen es. Troiam lusit turma duplex maiorum minorumque puerorum. uenationes editae per dies quinque ac nouissime pugna diuisa in duas acies, quingenis peditibus, elep hantis uicenis, tricenis equitibus hinc et inde commissis. nam quo laxius dimica retur, sublatae metae inque earum locum bina castra exaduersum constituta erant. athletae stadio ad tempus extructo regione Marti campi certauerunt per triduum. nauali proelio in minore Codeta defosso lacu biremes ac triremes quadriremesque Tyriae et Aegyptiae classis magno pugnatorum numero conflixerunt. ad quae omnia spectacula tantum undique confluxit hominum, ut plerique aduenae aut inter uico s aut inter uias tabernaculis positis manerent, ac saepe prae turba elisi exanim Conuersus hinc ad ordinandum duo senatores. [40] atique sint plurimi et in hisrei publicae statum fastos correxit iam pridem uiti o pontificum per intercalandi licentiam adeo turbatos, ut neque messium feriae a estate neque uindemiarum autumno conpeterent; annumque ad cursum solis accommoda uit, ut trecentorum sexaginta quinque dierum esset et intercalario mense sublato unus dies quarto quoque anno intercalaretur. quo autem magis in posterum ex Kal endis Ianuariis nouis temporum ratio congrueret, inter Nouembrem ac Decembrem me nsem interiecit duos alios; fuitque is annus, quo haec constituebantur, quindeci Senatum suppleuit, patricios adlegit, praetorum aedilium quaestorum, minorum eti [41] m mensium cum intercalario, qui ex consuetudine in eum annum inciderat. am magistratuum numerum ampliauit; nudatos opere censorio aut sententia iudicum de ambitu condemnatos restituit. comitia cum populo partitus est, ut exceptis co nsulatus conpetitoribus de cetero numero candidatorum pro parte dimidia quos pop ulus uellet pronuntiarentur, pro parte altera quos ipse dedisset. et edebat per libellos circum tribum missos scriptura breui: 'Caesar dictator illi tribui. com mendo uobis illum et illum, ut uestro suffragio suam dignitatem teneant.' admisi t ad honores et proscriptorum liberos. iudicia ad duo genera iudicum redegit, eq uestris ordinis ac senatorii; tribunos aerarios, quod erat tertium, sustulit. Re censum populi nec more nec loco solito, sed uicatim per dominos insularum egit a tque ex uiginti trecentisque milibus accipientium frumentum e publico ad centum quinquaginta retraxit; ac ne qui noui coetus recensionis causa moueri quandoque possent, instituit, quotannis in demortuorum locum ex iis, qui recensi non essen Octoginta autem praetore fieret. [42] t, subsortitio aciuium milibus in transmarinas colonias distributis, ut exhausta e quoque urbis frequentia suppeteret, sanxit, ne quis ciuis maior annis uiginti minorue + decem +, qui sacramento non teneretur, plus triennio continuo Italia a besset, neu qui senatoris filius nisi contubernalis aut comes magistratus peregr e proficisceretur; neue ii, qui pecuariam facerent, minus tertia parte puberum i ngenuorum inter pastores haberent. omnisque medicinam Romae professos et liberal ium artium doctores, quo libentius et ipsi urbem incolerent et ceteri adpeterent , ciuitate donauit. de pecuniis mutuis disiecta nouarum tabularum expectatione, quae crebro mouebatur, decreuit tandem, ut debitores creditoribus satis facerent per aestimationem possessionum, quanti quasque ante ciuile bellum comparassent, deducto summae aeris alieni, si quid usurae nomine numeratum aut perscriptum fu isset; qua condicione quarta pars fere crediti deperibat. cuncta collegia praete r antiquitus constituta distraxit. poenas facinorum auxit; et cum locupletes eo facilius scelere se obligarent, quod integris patrimoniis exulabant, parricidas, Ius laboriosissime bonis omnibus, reliquos dimidia parte multauit. [43]Cicero scribit,ac seuerissime dixit. repetundarum conuictos etiam ordine sen ut atorio mouit. diremit nuptias praetorii uiri, qui digressam a marito post biduum statim duxerat, quamuis sine probri suspicione. peregrinarum mercium portoria i nstituit. lecticarum usum, item conchyliatae uestis et margaritarum nisi certis personis et aetatibus perque certos dies ademit. legem praecipue sumptuariam exe rcuit dispositis circa macellum custodibus, qui obsonia contra uetitum retineren t deportarentque ad se, submissis nonnumquam lictoribus atque militibus, qui, si Nam custodes instruendaque urbe, item e tuendo ampliandoque [44]de ornandafefellissent, iam adpositade triclinio auferrent.imperio plura ac qua maiora in dies destinabat: in primis Martis templum, quantum nusquam esset, extr uere repleto et conplanato lacu, in quo naumachiae spectaculum ediderat, theatru mque summae magnitudinis Tarpeio monti accubans; ius ciuile ad certum modum redi gere atque ex immensa diffusaque legum copia optima quaeque et necessaria in pau cissimos conferre libros; bibliothecas Graecas Latinasque quas maximas posset pu blicare data Marco Varroni cura comparandarum ac digerendarum; siccare Pomptinas paludes; emittere Fucinum lacum; uiam munire a mari Supero per Appennini dorsum

ad Tiberim usque; perfodere Isthmum; Dacos, qui se in Pontum et Thraciam effude rant, coercere; mox Parthis inferre bellum per Armeniam minorem nec nisi ante ex pertos adgredi proelio. Talia agentem atque meditantem mors praeuenit. de qua pr ius quam dicam, ea quae ad formam et habitum et cultum et mores, nec minus quae ad ciuilia et bellica eius studia pertineant, non alienum erit summatim exponere Fuisse .45] traditur excelsa statura, colore candido, teretibus membris, ore paulo pl [ eniore, nigris uegetisque oculis, ualitudine prospera, nisi quod tempore extremo repente animo linqui atque etiam per somnum exterreri solebat. comitiali quoque morbo bis inter res agendas correptus est. circa corporis curam morosior, ut no n solum tonderetur diligenter ac raderetur, sed uelleretur etiam, ut quidam expr obrauerunt, caluitii uero deformitatem iniquissime ferret saepe obtrectatorum io cis obnoxiam expertus. ideoque et deficientem capillum reuocare a uertice adsueu erat et ex omnibus decretis sibi a senatu populoque honoribus non aliud aut rece pit aut usurpauit libentius quam ius laureae coronae perpetuo gestandae. Etiam c ultu notabilem ferunt: usum enim lato clauo ad manus fimbriato nec umquam aliter quam [ut] super eum cingeretur, et quidem fluxiore cinctura; unde emanasse Sull Habitauit primo in saepius admonentis, ut post autem pontificatum maximum in [46] ae dictum optimatesSubura modicis aedibus, male praecinctum puerum cauerent. Sa cra uia domo publica. munditiarum lautitiarumque studiosissimum multi prodiderun t: uillam in Nemorensi a fundamentis incohatam magnoque sumptu absolutam, quia n on tota ad animum ei responderat, totam diruisse, quanquam tenuem adhuc et obaer Britanniam petisse spe tessellata et sectilia pauimenta conferentem interdum su [47] atum; in expeditionibusmargaritarum, quarum amplitudinem circumtulisse. a manu exegisse pondus; gemmas, toreumata, signa, tabulas operis antiqui semper animosissime comparasse; seruitia rectiora politioraque inmenso pretio, et cuius Conuiuatum assidue per prouincias duobus tricliniis, uno [48] etiam puderet, sic ut rationibus uetaret inferri. quo sagati palliatiue, ipsum altero quo togati cum inlustrioribus prouinciarum discumberent. domesticam disci plinam in paruis ac maioribus rebus diligenter adeo seuereque rexit, ut pistorem alium quam sibi panem conuiuis subicientem compedibus uinxerit, libertum gratis simum ob adulteratam equitis Romani uxorem, quamuis nullo querente, capitali poe Pudicitiae eius [49] na adfecerit. famam nihil quidem praeter Nicomedis contubernium laesit, graui tamen et perenni obprobrio et ad omnium conuicia exposito. omitto Calui Licini n praetereo actiones otissimos uersus: Dolabellae ethabuit. patris, inquicquideum Dolabella 'paeli et pedicator Caesaris umquam Curionis Bithynia quibus cem reginae, spondam interiorem regiae lecticae,' at Curio 'stabulum Nicomedis e t Bithynicum fornicem' dicunt. missa etiam facio edicta Bibuli, quibus proscrips it collegam suum Bithynicam reginam, eique antea regem fuisse cordi, nunc esse r egnum. quo tempore, ut Marcus Brutus refert, Octauius etiam quidam ualitudine me ntis liberius dicax conuentu maximo, cum Pompeium regem appellasset, ipsum regin am salutauit. sed C. Memmius etiam ad cyathum + et ui + Nicomedi stetisse obicit , cum reliquis exoletis, pleno conuiuio, accubantibus nonnullis urbicis negotiat oribus, quorum refert nomina. Cicero uero non contentus in quibusdam epistulis s cripsisse a satellitibus eum in cubiculum regium eductum in aureo lecto ueste pu rpurea decubuisse floremque aetatis a Venere orti in Bithynia contaminatum, quon dam etiam in senatu defendenti ei Nysae causam, filiae Nicomedis, beneficiaque r egis in se commemoranti: 'remoue,' inquit, 'istaec, oro te, quando notum est, et quid ille tibi et quid illi tute dederis.' Gallico denique triumpho milites eiu s inter cetera carmina, qualia currum prosequentes ioculariter canunt, etiam ill ud uulgatissimum pronuntiauerunt: Gallias Caesar subegit, Nicomedes Caesarem: ec ce Caesar nunc triumphat qui subegit Gallias, Nicomedes non triumphat qui subegi Pronum [50] et sumptuosum in libidines fuisse constans opinio est, plurimasque et ill t Caesarem. ustres feminas corrupisse, in quibus Postumiam Serui Sulpici, Lolliam Auli Gabin i, Tertullam Marci Crassi, etiam Cn. Pompei Muciam. nam certe Pompeio et a Curio nibus patre et filio et a multis exprobratum est, quod cuius causa post tres lib eros exegisset uxorem et quem gemens Aegisthum appellare consuesset, eius postea filiam potentiae cupiditate in matrimonium recepisset. sed ante alias dilexit M arci Bruti matrem Seruiliam, cui et proximo suo consulatu sexagiens sestertium m argaritam mercatus est et bello ciuili super alias donationes amplissima praedia ex auctionibus hastae minimo addixit; cum quidem plerisque uilitatem mirantibus facetissime Cicero: 'quo melius,' inquit, 'emptum sciatis, tertia deducta'; exi Ne prouincialibus quidem matrimoniis suam Tertiam Caesari conciliare. [51] stimabatur enim Seruilia etiam filiamabstinuisse uel hoc disticho apparet iactat o aeque a militibus per Gallicum triumphum: urbani, seruate uxores: moechum calu Dilexit et reginas, inter quas Eunoen Mauram sumpsisti mutuum. [52] om adducimus. aurum in Gallia effutuisti, hicBogudis uxorem, cui maritoque eius

plurima et immensa tribuit, ut Naso scripsit; sed maxime Cleopatram, cum qua et conuiuia in primam lucem saepe protraxit et eadem naue thalamego paene Aethiopia tenus Aegyptum penetrauit, nisi exercitus sequi recusasset, quam denique accita m in urbem non nisi maximis honoribus praemiisque auctam remisit filiumque natum appellare nomine suo passus est. quem quidem nonnulli Graecorum similem quoque Caesari et forma et incessu tradiderunt. M. Antonius adgnitum etiam ab eo senatu i adfirmauit, quae scire C. Matium et C. Oppium reliquosque Caesaris amicos; quo rum Gaius Oppius, quasi plane defensione ac patrocinio res egeret, librum edidit , non esse Caesaris filium, quem Cleopatra dicat. Heluius Cinna tr. pl. plerisqu e confessus est habuisse se scriptam paratamque legem, quam Caesar ferre iussiss et cum ipse abesset, uti uxores liberorum quaerendorum causa quas et quot uellet ducere liceret. at ne cui dubium omnino sit et impudicitiae et adulteriorum fla grasse infamia, Curio pater quadam eum oratione omnium mulierum uirum et omnium Vini [53] parcissimum ne inimici uirorum mulierem appellat. quidem negauerunt. Marci Catonis est: unum ex omnibu s Caesarem ad euertendam rem publicam sobrium accessisse. nam circa uictum Gaius Oppius adeo indifferentem docet, ut quondam ab hospite conditum oleum pro uirid i adpositum aspernantibus ceteris solum etiam largius appetisse scribat, ne hosp Abstinentiam neque in imperiis neque in magistratibus praestitit. ut enim quidam [54] item aut neglegentiae aut rusticitatis uideretur arguere. monumentis suis testati sunt, in Hispania pro consule et a sociis pecunias acce pit emendicatas in auxilium aeris alieni et Lusitanorum quaedam oppida, quanquam nec imperata detrectarent et aduenienti portas patefacerent, diripuit hostilite r. in Gallia fana templaque deum donis referta expilauit, urbes diruit saepius o b praedam quam ob delictum; unde factum, ut auro abundaret ternisque milibus num mum in libras promercale per Italiam prouinciasque diuenderet. in primo consulat u tria milia pondo auri furatus e Capitolio tantundem inaurati aeris reposuit. s ocietates ac regna pretio dedit, ut qui uni Ptolemaeo prope sex milia talentorum suo Pompeique nomine abstulerit. postea uero euidentissimis rapinis ac sacrileg Eloquentia bellorum ciuilium aequauit praestantissimorum gloriam aut excessit. [55] is et oneramilitarique re aut et triumphorum ac munerum sustinuit impendia. post accusationem Dolabellae haud dubie principibus patronis adnumeratus est. ce rte Cicero ad Brutum oratores enumerans negat se uidere, cui debeat Caesar ceder e, aitque eum elegantem, splendidam quoque atque etiam magnificam et generosam q uodam modo rationem dicendi tenere; et ad Cornelium Nepotem de eodem ita scripsi t: 'quid? oratorem quem huic antepones eorum, qui nihil aliud egerunt? quis sent entiis aut acutior aut crebrior? quis uerbis aut ornatior aut elegantior?' genus eloquentiae dum taxat adulescens adhuc Strabonis Caesaris secutus uidetur, cuiu s etiam ex oratione, quae inscribitur 'pro Sardis,' ad uerbum nonnulla transtuli t in diuinationem suam. pronuntiasse autem dicitur uoce acuta, ardenti motu gest uque, non sine uenustate. orationes aliquas reliquit, inter quas temere quaedam feruntur. 'pro Quinto Metello' non immerito Augustus existimat magis ab actuaris exceptam male subsequentibus uerba dicentis, quam ab ipso editam; nam in quibus dam exemplaribus inuenio ne inscriptam quidem 'pro Metello,' sed 'quam scripsit Metello,' cum ex persona Caesaris sermo sit Metellum seque aduersus communium ob trectatorum criminationes purgantis. 'apud milites' quoque 'in Hispania' idem Au gustus uix ipsius putat, quae tamen duplex fertur: una quasi priore habita proel io, altera posteriore, quo Asinius Pollio ne tempus quidem contionandi habuisse Reliquit subita suarum commentarios [56] eum dicitet rerumhostium incursione. Gallici ciuilisque belli Pompeiani. nam Al exandrini Africique et Hispaniensis incertus auctor est: alii Oppium putant, ali i Hirtium, qui etiam Gallici belli nouissimum imperfectumque librum suppleuerit. de commentariis Caesaris Cicero in eodem Bruto sic refert: 'commentarios scrips it ualde quidem probandos: nudi sunt, recti et uenusti, omni ornatu orationis ta mquam ueste detracta; sed dum uoluit alios habere parata, unde sumerent qui uell ent scribere historiam, ineptis gratum fortasse fecit, qui illa uolent calamistr is inurere, sanos quidem homines a scribendo deterruit.' de isdem commentariis H irtius ita praedicat: 'adeo probantur omnium iudicio, ut praerepta, non praebita facultas scriptoribus uideatur. [cuius tamen rei maior nostra quam reliquorum e st admiratio; ceteri enim, quam bene atque emendate,] nos etiam, quam facile atq ue celeriter eos perscripserit, scimus.' Pollio Asinius parum diligenter parumqu e integra ueritate compositos putat, cum Caesar pleraque et quae per alios erant gesta temere crediderit et quae per se, uel consulto uel etiam memoria lapsus p erperam ediderit; existimatque rescripturum et correcturum fuisse. reliquit et '

de analogia' duos libros et 'Anticatones' totidem ac praeterea poema quod inscri bitur Iter. quorum librorum primos in transitu Alpium, cum ex citeriore Gallia c onuentibus peractis ad exercitum rediret, sequentes sub tempus Mundensis proelii fecit; nouissimum, dum ab urbe in Hispaniam ulteriorem quarto et uicensimo die peruenit. epistulae quoque eius ad senatum extant, quas primum uidetur ad pagina s et formam memorialis libelli conuertisse, cum antea consules et duces non nisi transuersa charta scriptas mitterent. extant et ad Ciceronem, item ad familiare s domesticis de rebus, in quibus, si qua occultius perferenda erant, per notas s cripsit, id est sic structo litterarum ordine, ut nullum uerbum effici posset: q uae si qui inuestigare et persequi uelit, quartam elementorum litteram, id est D pro A et perinde reliquas commutet. feruntur [a puero et] ab adulescentulo quae dam scripta, ut 'Laudes Herculis,' tragoedia 'Oedipus,' item 'Dicta collectanea' : quos omnis libellos uetuit Augustus publicari in epistula, quam breuem admodum ac simplicem ad Pompeium Macrum, cui ordinandas bibliothecas delegauerat, misit Armorum et equitandi peritissimus, laboris ultra fidem patiens erat. in agmine n .57] [ onnumquam equo, saepius pedibus anteibat, capite detecto, seu sol seu imber esse t; longissimas uias incredibili celeritate confecit, expeditus, meritoria raeda, centena passuum milia in singulos dies; si flumina morarentur, nando traiciens In [58]innixus expeditionibus dubium cautior an audentior, exercitum neque per insi uelobeundis inflatis utribus, ut persaepe nuntios de se praeuenerit. diosa itinera duxit umquam nisi perspeculatus locorum situs, neque in Britanniam transuexit, nisi ante per se portus et nauigationem et accessum ad insulam expl orasset. at idem obsessione castrorum in Germania nuntiata per stationes hostium Gallico habitu penetrauit ad suos. a Brundisio Dyrrachium inter oppositas class es hieme transmisit cessantibusque copiis, quas subsequi iusserat, cum ad accers endas frustra saepe misisset, nouissime ipse clam noctu paruulum nauigium solus obuoluto capite conscendit, neque aut quis esset ante detexit aut gubernatorem c Ne religione quidem ulla quoquam incepto absterritus fluctibus. [59] edere aduersae tempestatiapassus est quam paene obrutusumquam uel retardatus est . cum immolanti aufugisset hostia, profectionem aduersus Scipionem et Iubam non distulit. prolapsus etiam in egressu nauis uerso ad melius omine: 'teneo te,' in quit, 'Africa.' ad eludendas autem uaticinationes, quibus felix et inuictum in e a prouincia fataliter Scipionum nomen ferebatur, despectissimum quendam ex Corne liorum genere, cui ad opprobrium uitae Saluitoni cognomen erat, in castris secum Proelia non tantum destinato, sed ex occasione sumebat ac saepe ab itinere stati [60] habuit. m, interdum spurcissimis tempestatibus, cum minime quis moturum putaret; nec nis i tempore extremo ad dimicandum cunctatior factus est, quo saepius uicisset, hoc minus experiendos casus opinans nihilque se tantum adquisiturum uictoria, quant um [ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ] hostem fudit, quin castris qu oque exueret: ita [ut] nullum spatium perterritis dabat. ancipiti proelio equos dimittebat et in primis suum, quo maior permanendi necessitas imponeretur auxili Utebatur autem [61] o fugae erepto.equo insigni, pedibus prope humanis et in modum digitorum ungulis fissis, quem natum apud se, cum haruspices imperium orbis terrae significare do mino pronuntiassent, magna cura aluit nec patientem sessoris alterius primus asc Inclinatam aciem solus saepe aede Veneris Genetricis postea retinensque [62] endit; cuius etiam instar prorestituit obsistens fugientibus dedicauit. singulo s et contortis faucibus conuertens in hostem et quidem adeo plerumque trepidos, ut aquilifer[o] moranti se cuspide sit comminatus, alius in manu detinentis reli Non [63]minor illa querit signum. constantia eius, maiora etiam indicia fuerint. post aciem Pharsal icam cum praemissis in Asiam copiis per angustias Hellesponti uectoria nauicula traiceret, L. Cassium partis aduersae cum decem rostratis nauibus obuium sibi ne que refugit et comminus tendens, ultro ad deditionem hortatus, supplicem ad se r Alexandriae circa oppugnationem pontis eruptione hostium subita conpulsus in sca [64] ecepit. pham pluribus eodem praecipitantibus, cum desilisset in mare, nando per ducentos passus euasit ad proximam nauem, elata laeua, ne libelli quos tenebat madefiere Militem neque a mordicus trahens, ne spolio poteretur hostis. [65] nt, paludamentummoribus neque a fortuna probabat, sed tantum a uiribus, tractaba tque pari seueritate atque indulgentia. non enim ubique ac semper, sed cum hosti s in proximo esset, coercebat: tum maxime exactor grauissimus disciplinae, ut ne que itineris neque proelii tempus denuntiaret, sed paratum et intentum momentis omnibus quo uellet subito educeret. quod etiam sine causa plerumque faciebat, pr aecipue pluuiis et festis diebus. ac subinde obseruandum se admonens repente int erdiu uel nocte subtrahebat, augebatque iter, ut serius subsequentis defetigaret Fama .66] uero hostilium copiarum perterritos non negando minuendoue, sed insuper amp [

lificando ementiendoque confirmabat. itaque cum expectatio aduentus Iubae terrib ilis esset, conuocatis ad contionem militibus: 'scitote,' inquit, 'paucissimis h is diebus regem adfuturum cum decem legionibus, equitum triginta, leuis armatura e centum milibus, elephantis trecentis. proinde desinant quidam quaerere ultra a ut opinari mihique, qui compertum habeo, credant; aut quidem uetustissima naue i Delicta quocumque uento omnia neque pro modo exequebatur, sed [67] mpositosneque obseruabat in quascumque terras iubebo auehi.' desertorum ac sed itiosorum et inquisitor et punitor acerrimus coniuebat in ceteris. ac nonnumquam post magnam pugnam atque uictoriam remisso officiorum munere licentiam omnem pa ssim lasciuiendi permittebat, iactare solitus milites suos etiam unguentatos ben e pugnare posse. nec milites eos pro contione, sed blandiore nomine commilitones appellabat habebatque tam cultos, ut argento et auro politis armis ornaret, sim ul et ad speciem et quo tenaciores eorum in proelio essent metu damni. diligebat quoque usque adeo, ut audita clade Tituriana barbam capillumque summiserit nec Quibus [68] rebus et deuotissimos sibi ante dempserit quam uindicasset. et fortissimos reddidit. ingresso ciuile bellu m centuriones cuiusque legionis singulos equites e uiatico suo optulerunt, uniue rsi milites gratuitam et sine frumento stipendioque operam, cum tenuiorum tutela m locupletiores in se contulissent. neque in tam diuturno spatio quisquam omnino desciuit, plerique capti concessam sibi sub condicione uitam, si militare aduer sus eum uellent, recusarunt. famem et ceteras necessitates, non cum obsiderentur modo sed et si ipsi alios obsiderent, tanto opere tolerabant, ut Dyrrachina mun itione Pompeius uiso genere panis ex herba, quo sustinebantur, cum feris sibi re m esse dixerit amouerique ocius nec cuiquam ostendi iusserit, ne patientia et pe rtinacia hostis animi suorum frangerentur. Quanta fortitudine dimicarint, testim onio est quod aduerso semel apud Dyrrachium proelio poenam in se ultro depoposce runt, ut consolandos eos magis imperator quam puniendos habuerit. ceteris proeli is innumeras aduersariorum copias multis partibus ipsi pauciores facile superaru nt. denique una sextae legionis cohors praeposita castello quattuor Pompei legio nes per aliquot horas sustinuit paene omnis confixa multitudine hostilium sagitt arum, quarum centum ac triginta milia intra uallum reperta sunt. nec mirum, si q uis singulorum facta respiciat, uel Cassi Scaeuae centurionis uel Gai Acili mili tis, ne de pluribus referam. Scaeua excusso oculo, transfixus femore et umero, c entum et uiginti ictibus scuto perforato, custodiam portae commissi castelli ret inuit. Acilius nauali ad Massiliam proelio iniecta in puppem hostium dextera et abscisa memorabile illud apud Graecos Cynegiri exemplum imitatus transiluit in n Seditionem obuios agens. [69] auem umboneper decem annos Gallicis bellis nullam omnino mouerunt, ciuilibus ali quas, sed ut celeriter ad officium redierint, nec tam indulgentia ducis quam auc toritate. non enim cessit umquam tumultuantibus atque etiam obuiam semper iit; e t nonam quidem legionem apud Placentiam, quanquam in armis adhuc Pompeius esset, totam cum ignominia missam fecit aegreque post multas et supplicis preces, nec Decimanos autem Romae cum ingentibus minis [70] nisi exacta de sontibus poena, restituit. summoque etiam urbis periculo mission em et praemia flagitantes, ardente tunc in Africa bello, neque adire cunctatus e st, quanquam deterrentibus amicis, neque dimittere; sed una uoce, qua 'Quirites' eos pro militibus appellarat, tam facile circumegit et flexit, ut ei milites es se confestim responderint et quamuis recusantem ultro in Africam sint secuti; ac sic quoque seditiosissimum quemque et praedae et agri destinati tertia parte mu Studium [71] ltauit. et fides erga clientis ne iuueni quidem de fuerunt. Masintham nobilem iu uenem, cum aduersus Hiempsalem regem tam enixe defendisset, ut Iubae regis filio in altercatione barbam inuaserit, stipendiarium quoque pronuntiatum et abstrahe ntibus statim eripuit occultauitque apud se diu et mox ex praetura proficiscens Amicos [72] tanta semper facilitate indulgentiaque tractauit, ut Gaio Oppio auexit. in Hispaniam inter officia prosequentium fascesque lictorum lectica suacomitanti se per siluestre iter correptoque subita ualitudine deuersoriolo[co], quod unum erat, cesserit et ipse humi ac sub diuo cubuerit. iam autem rerum potens quosda m etiam infimi generis ad amplissimos honores prouexit, cum ob id culparetur, pr ofessus palam, si grassatorum et sicariorum ope in tuenda sua dignitate usus ess Simultates quoque se parem graues excepit umquam, ut non occasione oblata libe [73] et, talibuscontra nullas tamgratiam relaturum. ns deponeret. Gai Memmi, cuius asperrimis orationibus non minore acerbitate resc ripserat, etiam suffragator mox in petitione consulatus fuit. Gaio Caluo post fa mosa epigrammata de reconciliatione per amicos agenti ultro ac prior scripsit. V alerium Catullum, a quo sibi uersiculis de Mamurra perpetua stigmata imposita no n dissimulauerat, satis facientem eadem die adhibuit cenae hospitioque patris ei

Sed [74]et in ulciscendo natura lenissimus us, sicut consuerat, uti perseuerauit. piratas, a quibus captus est, cum in dici onem redegisset, quoniam suffixurum se cruci ante iurauerat, iugulari prius iuss it, deinde suffigi; Cornelio Phagitae, cuius quondam nocturnas insidias aeger ac latens, ne perduceretur ad Sullam, uix praemio dato euaserat, numquam nocere su stinuit; Philemonem a manu seruum, qui necem suam per uenenum inimicis promisera t, non grauius quam simplici morte puniit; in Publium Clodium Pompeiae uxoris su ae adulterum atque eadem de causa pollutarum caerimoniarum reum testis citatus n egauit se quicquam comperisse, quamuis et mater Aurelia et soror Iulia apud eosd em iudices omnia ex fide re[t]tulissent; interrogatusque, cur igitur repudiasset uxorem: 'quoniam,' inquit, 'meos tam suspicione quam crimine iudico carere opor Moderationem uero clementiamque cum in administratione tum in uictoria belli ciu [75] tere.' ilis admirabilem exhibuit. denuntiante Pompeio pro hostibus se habiturum qui rei publicae defuissent, ipse medios et neutrius partis suorum sibi numero futuros pronuntiauit. quibus autem ex commendatione Pompei ordines dederat, potestatem t ranseundi ad eum omnibus fecit. motis apud Ilerdam deditionis condicionibus, cum , assiduo inter utrasque partes usu atque commercio, Afranius et Petreius depreh ensos intra castra Iulianos subita paenitentia interfecissent, admissam in se pe rfidiam non sustinuit imitari. acie Pharsalica proclamauit, ut ciuibus parceretu r, deincepsque nemini non suorum quem uellet unum partis aduersae seruare conces sit. nec ulli perisse nisi in proelio reperientur, exceptis dum taxat Afranio et Fausto et Lucio Caesare iuuene; ac ne hos quidem uoluntate ipsius interemptos p utant, quorum tamen et priores post impetratam ueniam rebellauerant et Caesar li bertis seruisque eius ferro et igni crudelem in modum enectis bestias quoque ad munus populi comparatas contrucidauerat. denique tempore extremo etiam quibus no ndum ignouerat, cunctis in Italiam redire permisit magistratusque et imperia cap ere; sed et statuas Luci Sullae atque Pompei a plebe disiectas reposuit; ac si q ua posthac aut cogitarentur grauius aduersus se aut dicerentur, inhibere maluit quam uindicare. itaque et detectas coniurationes conuentusque nocturnos non ultr a arguit, quam ut edicto ostenderet esse sibi notas, et acerbe loquentibus satis habuit pro contione denuntiare ne perseuerarent, Aulique Caecinae criminosissim o libro et Pitholai carminibus maledicentissimis laceratam existimationem suam c Praegrauant tamen [76] iuili animo tulit.cetera facta dictaque eius, ut et abusus dominatione et iure c aesus existimetur. non enim honores modo nimios recepit: continuum consulatum, p erpetuam dictaturam praefecturamque morum, insuper praenomen Imperatoris, cognom en Patris patriae, statuam inter reges, suggestum in orchestra; sed et ampliora etiam humano fastigio decerni sibi passus est: sedem auream in curia et pro trib unali, tensam et ferculum circensi pompa, templa, aras, simulacra iuxta deos, pu luinar, flaminem, lupercos, appellationem mensis e suo nomine; ac nullos non hon ores ad libidinem cepit et dedit. tertium et quartum consulatum titulo tenus ges sit contentus dictaturae potestate decretae cum consulatibus simul atque utroque anno binos consules substituit sibi in ternos nouissimos menses, ita ut medio t empore comitia nulla habuerit praeter tribunorum et aedilium plebis praefectosqu e pro praetoribus constituerit, qui apsente se res urbanas administrarent. pridi e autem Kalendas Ianuarias repentina consulis morte cessantem honorem in paucas horas petenti dedit. eadem licentia spreto patrio more magistratus in pluris ann os ordinauit, decem praetoriis uiris consularia ornamenta tribuit, ciuitate dona tos et quosdam e semibarbaris Gallorum recepit in curiam. praeterea monetae publ icisque uectigalibus peculiares seruos praeposuit. trium legionum, quas Alexandr eae relinquebat, curam et imperium Rufioni liberti sui filio exoleto suo demanda Nec [77] uit.minoris inpotentiae uoces propalam edebat, ut Titus Amp[r]ius scribit: nihil esse rem publicam, appellationem modo sine corpore ac specie. Sullam nescisse l itteras, qui dictaturam deposuerit. debere homines consideratius iam loqui secum ac pro legibus habere quae dicat. eoque arrogantiae progressus est, ut haruspic e tristia et sine corde exta quondam nuntiante futura diceret laetiora, cum uell Verum [78] praecipuam et exitiabilem pecudi cor defuisset. et; nec pro ostento ducendum, sisibi inuidiam hinc maxime mouit. adeuntis se cum plurimis honorificentissimisque decretis uniuersos patres conscriptos sedens pr o aede Veneris Genetricis excepit. quidam putant retentum a Cornelio Balbo, cum conaretur assurgere; alii, ne conatum quidem omnino, sed etiam admonentem Gaium Trebatium ut assurgeret minus familiari uultu respexisse. idque factum eius tant o intolerabilius est uisum, quod ipse triumphanti et subsellia tribunicia praete

ruehenti sibi unum e collegio Pontium Aquilam non assurrexisse adeo indignatus s it, ut proclamauerit: 'repete ergo a me Aquila rem publicam tribunus!' et nec de stiterit per continuos dies quicquam cuiquam nisi sub exceptione polliceri: 'si Adiecit ad tam insignem despecti senatus contumeliam multo arrogantius factum. n [79] tamen per Pontium Aquilam licuerit.' am cum in sacrificio Latinarum reuertente eo inter inmodicas ac nouas populi acc lamationes quidam e turba statuae eius coronam lauream candida fascia praeligata inposuisset et tribuni plebis Epidius Marullus Caesetiusque Flauus coronae fasc iam detrahi hominemque duci in uincula iussissent, dolens seu parum prospere mot am regni mentionem siue, ut ferebat, ereptam sibi gloriam recusandi, tribunos gr auiter increpitos potestate priuauit. neque ex eo infamiam affectati etiam regii nominis discutere ualuit, quanquam et plebei regem se salutanti Caesarem se, no n regem esse responderit et Lupercalibus pro rostris a consule Antonio admotum s aepius capiti suo diadema reppulerit atque in Capitolium Ioui Optimo Maximo mise rit. quin etiam uaria fama percrebruit migraturum Alexandream uel Ilium, transla tis simul opibus imperii exhaustaque Italia dilectibus et procuratione urbis ami cis permissa, proximo autem senatu Lucium Cottam quindecimuirum sententiam dictu rum, ut, quoniam fatalibus libris contineretur Parthos nisi a rege non posse uin Quae [80] causa coniuratis maturandi fuit destinata negotia, ne assentiri necesse ess ci, Caesar rex appellaretur. et. Consilia igitur dispersim antea habita et quae saepe bini terniue ceperant, in unum omnes contulerunt, ne populo quidem iam praesenti statu laeto, sed clam palamque detrectante dominationem atque assertores flagitante. peregrinis in sen atum allectis libellus propositus est: 'Bonum factum: ne quis senatori nouo curi Quinto Maximo suffecto trimenstrique idem in curiam: introeunte, cum lictor ani am monstrare uelit!'triumphumuulgo canebantur: Galli Caesar in et illa ducit, consule theatrum Gallosbracas deposuerunt, latum clauum sumpserunt. maduerti ex more iussisset, ab uniuersis conclamatum est non esse eum consulem. post remotos Caesetium et Marullum tribunos reperta sunt proximis comitiis compl ura suffragia consules eos declarantium. subscripsere quidam Luci Bruti statuae: conspiratumquia reges eiecit, consul primusfactusCassio Marcoque et Decimo Bruto 'utinamquiaest in itemaipsiusrex postremo factusest. hic, uiueres!' eum sexaginta amplius, Gaio est: Brutus, consules Caesaris: principibus conspirationis. qui primum cunctati utrumne in Campo per comitia tr ibus ad suffragia uocantem partibus diuisis e ponte deicerent atque exceptum tru cidarent, an in Sacra uia uel in aditu theatri adorirentur, postquam senatus Idi Sed [81]Caesari futura caedes euidentibus prodigiis tempus et est. praetulerunt. bus Martiis in Pompei curiam edictus est, faciledenuntiata locumpaucos ante mens es, cum in colonia Capua deducti lege Iulia coloni ad extruendas uillas uetustis sima sepulcra dis[s]icerent idque eo studiosius facerent, quod aliquantum uascul orum operis antiqui scrutantes reperiebant, tabula aenea in monimento, in quo di cebatur Capys conditor Capuae sepultus, inuenta est conscripta litteris uerbisqu e Graecis hac sententia: quandoque ossa Capyis detecta essent, fore ut illo prog natus manu consanguineorum necaretur magnisque mox Italiae cladibus uindicaretur . cuius rei, ne quis fabulosam aut commenticiam putet, auctor est Cornelius Balb us, familiarissimus Caesaris. proximis diebus equorum greges, quos in traiciendo Rubiconi flumini consecrarat ac uagos et sine custode dimiserat, comperit perti nacissime pabulo abstinere ubertimque flere. et immolantem haruspex Spurinna mon uit, caueret periculum, quod non ultra Martias Idus proferretur. pridie autem ea sdem Idus auem regaliolum cum laureo ramulo Pompeianae curiae se inferentem uolu cres uarii generis ex proximo nemore persecutae ibidem discerpserunt. ea uero no cte, cui inluxit dies caedis, et ipse sibi uisus est per quietem interdum supra nubes uolitare, alias cum Ioue dextram iungere; et Calpurnia uxor imaginata est conlabi fastigium domus maritumque in gremio suo confodi; ac subito cubiculi for es sponte patuerunt. Ob haec simul et ob infirmam ualitudinem diu cunctatus an s e contineret et quae apud senatum proposuerat agere differret, tandem Decimo Bru to adhortante, ne frequentis ac iam dudum opperientis destitueret, quinta fere h ora progressus est libellumque insidiarum indicem ab obuio quodam porrectum libe llis ceteris, quos sinistra manu tenebat, quasi mox lecturus commiscuit. dein pl uribus hostiis caesis, cum litare non posset, introiit curiam spreta religione S purinnamque irridens et ut falsum arguens, quod sine ulla sua noxa Idus Martiae Assidentem conspirati specie quidem circumsteterunt, ilicoque Cimber [82] adessent: quanquam is uenisseofficii eas diceret, sed non praeterisse.Tillius, q ui primas partes susceperat, quasi aliquid rogaturus propius accessit renuentiqu e et gestu[m] in aliud tempus differenti ab utroque umero togam adprehendit: dei nde clamantem: 'ista quidem uis est!' alter e Cascis auersum uulnerat paulum inf ra iugulum. Caesar Cascae brachium arreptum graphio traiecit conatusque prosilir e alio uulnere tardatus est; utque animaduertit undique se strictis pugionibus p

eti, toga caput obuoluit, simul sinistra manu sinum ad ima crura deduxit, quo ho nestius caderet etiam inferiore corporis parte uelata. atque ita tribus et uigin ti plagis confossus est uno modo ad primum ictum gemitu sine uoce edito, etsi tr adiderunt quidam Marco Bruto irruenti dixisse: kai su teknon; exanimis diffugien tibus cunctis aliquamdiu iacuit, donec lecticae impositum, dependente brachio, t res seruoli domum rettulerunt. nec in tot uulneribus, ut Antistius medicus exist imabat, letale ullum repertum est, nisi quod secundo loco in pectore acceperat. Fuerat animus coniuratis corpus occisi in Tiberim trahere, bona publicare, acta rescindere, sed metu Marci Antoni consulis et magistri equitum Lepidi destiterun Postulante ergo Lucio Pisone socero testamentum eius aperitur recitaturque in An t. [83] toni domo, quod Idibus Septembribus proximis in Lauicano suo fecerat demandauera tque uirgini Vestali maximae. Quintus Tubero tradit heredem ab eo scribi solitum ex consulatu ipsius primo usque ad initium ciuilis belli Cn. Pompeium, idque mi litibus pro contione recitatum. sed nouissimo testamento tres instituit heredes sororum nepotes, Gaium Octauium ex dodrante, et Lucium Pinarium et Quintum Pediu m ex quadrante reliquo[s]; in ima cera Gaium Octauium etiam in familiam nomenque adoptauit; plerosque percussorum in tutoribus fili, si qui sibi nasceretur, nom inauit, Decimum Brutum etiam in secundis heredibus. populo hortos circa Tiberim Funere et uiritim trecenos sestertios legauit. [84] publiceindicto rogus extructus est in Martio campo iuxta Iuliae tumulum et pro r ostris aurata aedes ad simulacrum templi Veneris Genetricis collocata; intraque lectus eburneus auro ac purpura stratus et ad caput tropaeum cum ueste, in qua f uerat occisus. praeferentibus munera, quia suffecturus dies non uidebatur, praec eptum, ut omisso ordine, quibus quisque uellet itineribus urbis, portaret in Cam pum. inter ludos cantata sunt quaedam ad miserationem et inuidiam caedis eius ac commodata, ex Pacuui Armorum iudicio: men seruasse, ut essent qui me perderent? et ex Electra Acili ad similem sententiam. laudationis loco consul Antonius per praeconem pronuntiauit senatus consultum, quo omnia simul ei diuina atque humana decreuerat, item ius iurandum, quo se cuncti pro salute unius astrinxerant; qui bus perpauca a se uerba addidit. lectum pro rostris in forum magistratus et hono ribus functi detulerunt. quem cum pars in Capitolini Iouis cella cremare pars in curia Pompei destinaret, repente duo quidam gladiis succincti ac bina iacula ge stantes ardentibus cereis succenderunt confestimque circumstantium turba uirgult a arida et cum subselliis tribunalia, quicquid praeterea ad donum aderat, conges sit. deinde tibicines et scaenici artifices uestem, quam ex triumphorum instrume nto ad praesentem usum induerant, detractam sibi atque discissam iniecere flamma e et ueteranorum militum legionarii arma sua, quibus exculti funus celebrabant; matronae etiam pleraeque ornamenta sua, quae gerebant, et liberorum bullas atque praetextas. In summo publico luctu exterarum gentium multitudo circulatim suo q uaeque more lamentata est praecipueque Iudaei, qui etiam noctibus continuis bust Plebs [85] statim a funere ad domum Bruti et Cassi[i] cum facibus tetendit atque aegr um frequentarunt. e repulsa obuium sibi Heluium Cinnam per errorem nominis, quasi Cornelius is ess et, quem grauiter pridie contionatum de Caesare requirebat, occidit caputque eiu s praefixum hastae circumtulit. postea solidam columnam prope uiginti pedum lapi dis Numidici in foro statuit [in]scripsitque parenti patriae. apud eam longo tem pore sacrificare, uota suscipere, controuersias quasdam interposito per Caesarem Suspicionem Caesar quibusdam suorum reliquit neque uoluisse se diutius uiuere ne [86] iurando distrahere perseuerauit. iure que curasse quod ualitudine minus prospera uteretur, ideoque et quae religiones monerent et quae renuntiarent amici neglexisse. sunt qui putent, confisum eum no uissimo illo senatus consulto ac iure iurando etiam custodias Hispanorum cum gla diis + adinspectantium + se remouisse. alii e diuerso opinantur insidias undique imminentis subire semel quam cauere [ . . . . . . ] solitum ferunt: non tam sua quam rei publicae interesse, uti saluus esset: se iam pridem potentiae gloriaeq ue abunde adeptum; rem publicam, si quid sibi eueniret, neque quietam fore et al Illud [87] plane inter omnes fere constitit, talem ei mortem iquanto deteriore condicione ciuilia bella subituram. paene ex sententia obtig isse. nam et quondam, cum apud Xenophontem legisset Cyrum ultima ualitudine mand asse quaedam de funere suo, aspernatus tam lentum mortis genus subitam sibi cele remque optauerat; et pridie quam occideretur, in sermone nato super cenam apud M arcum Lepidum, quisnam esset finis uitae commodissimus, repentinum inopinatumque Periit [88] sexto et quinquagensimo aetatis anno atque in deorum numerum relatus est, praetulerat. non ore modo decernentium, sed et persuasione uolgi. siquidem ludis, quos primo

[s] consecrato[s] ei heres Augustus edebat, stella crinita per septem continuos dies fulsit exoriens circa undecimam horam, creditumque est animam esse Caesaris in caelum recepti; et hac de causa simulacro eius in uertice additur stella. Cu riam, in qua occisus est, obstrui placuit Idusque Martias Parricidium nominari, Percussorum eo die senatus triennio [89] ac ne umquamautem fere nequeageretur. quisquam amplius superuixit neque sua mort e defunctus est. damnati omnes alius alio casu periit, pars naufragio, pars proe 1entem Octaviam Velitris illo pugione, fuisse, multa declarant. Nam et vicus Vita divi Augusti lio; nonnulli semet eodempraecipuam olimquo Caesarem uiolauerant, interemerunt.c G eleberrima parte oppidi iam pridem Octavius vocabatur et ostendebatur ara Octavi o consecrata, qui bello dux finitimo, cum forte Marti rem divinam faceret, nunti ata repente hostis incursione, semicruda exta rapta foco prosecuit, atque ita pr oelium ingressus victor redit. Decretum etiam publicum extabat, quo cavebatur ut in posterum quoque simili modo exta Marti redderentur, reliquiaeque ad Octavios 2referrentur. Ea gens a Tarquinio Prisco rege inter minores gentis adlecta in senatum, mox a S ervio Tullio in patricias traducta, procedente tempore ad plebem se contulit, ac rursus magno intervallo per Divum Iulium in patriciatum redit. Primus ex hac ma gistratum populi suffragio cepti C. Rufus. Is quaestorius CN. et C. procreavit, a quibus duplex Octaviorum familia defluxit conditione diversa. Siquidem Gnaeus et deinceps ab eo reliqui omnes functi sunt honoribus summis. At Gaius eiusque p osteri, seu fortuna seu voluntate, in equestri ordine constiterunt usque ad Augu sti patrem. Proavus Augusti secundo Punico bello stipendia in Sicilia tribunus m ilitum fecit Aemilio Papo imperatore. Avus municipalibus magisteriis contentus a bundante patrimonio tranquillissime senuit. Sed haec alii; ipse Augustus nihil a mplius quam equestri familia ortum se scribit vetere ac locuplete, et in qua pri mus senator pater suus fuerit. M. Antonius libertinum ei proavum exprobrat, rest ionem e pago Thurino, avum argentarium. Nec quicquam ultra de paternis Augusti m 3. Octavius pater aioribus repperi. a prinipio aetatis et re et existimatione magna fuit, ut equid C em mirer hunc quoque a nonnullis argentarium atque etiam inter divisores operasq e compestris proditum; amplis enim innutritus opibus, honores et adeptus est fac ile et egregie administravit. Ex praetura Macedoniam sortitus, fugitivos, residu am Spartaci et Catilinae manum, Thurinum agrum tenentis, in itinere delevit, neg otio sibi in senatu extra ordinem dato. Provinciae praefuit non minore iustitia quam fortitudine; namque Bessis ac Thracibus magno proelio fusis, ita socios tra ctavit, ut epistolae M. Ciceronis exstent quibus Quintum fratrem eodem tempore p arum secunda fama proconsulatum Asiae administrantem, hortatur et monet, imitetu 4 in promerendis sociis vicinum suum Octavium. recedens Macedonia, prius quam profiteri se candidatum consulatus posset, mortem D obiit repentinam, superstitibus liberis Octavia maiore, quam ex Ancharia, et Oc tavia minore item Augusto, quos ex Atia tulerat. Atia M. Atio Balbo et Iulia, so rore C. Caesaris, genita est. Balbus, paterna stirpe Aricinus, multis in familia senatoriis imaginibus, a matre Magnum Pompeium artissimo contingebat gradu func tusque honore praeturae inter vigintiviros agrum Campanum plebi Iulia lege divis it. Verum idem Antonius, despiciens etiam maternam Augusti originem, proavum eiu s Afri generis fuisse et modo unguentariam tabernam modo pistrinum Ariciae exerc uisse obicit. Cassius quidem Parmensis quadam epistola non tantum ut pistoris, s ed etiam ut nummulair nepotem sic taxat Augustum: Materna tibi farinast ex crudi ssimo Ariciae pistrino: hanc finxit manibus collybo decoloratis Nerulonensis men 5atus est sarius. Augustus M. Tullio Cicerone C. Antonio conss. XIIII. Kal. Octob., paul N o ante solis exortum, regione Palati, ad Capita bubulo, ubi nunc sacrarium habet , aliquanto post quam excessit constitutum. Nam ut senatus actis continetur, cum C. Laetorius, adulscens patricii generis, in deprecanda graviore adulterii poen a praeter aetatem atque natales hoc quoque patribus conscriptis allegaret, esse possessorem ac velut aedituum soli, quod primum Divus Augustus nascens attigisse t, peteretque donari quasi proprio suo ac peculiari deo, decretum est ut ea pars 6domus consecrareur. Nutrimentorum eius ostenditur adhuc locus in avito suburbano iuxta Velitras perm odicus et cellae penuariae instar, tenetque vicinitatem opinio tamquam et natus ibi sit. Huc introire nisi necessario et caste religio est, concepta opinione ve teri, quasi temere adeuntibus horror quidam et metus obiciatur, sed et mox confi rmata. Nam cum possessor villae novus seu forte seu temptandi causa cubitum se e o contulisset, evenit ut post paucissimas noctis horas exturbatus inde subita vi 7et incerta paeneThurino inditum strato simul antemaioruminveniretur. quod reg Infanti cognomen semianimis cum est, in memoriam fores originis, vel ione Thurina recens eo nato pater Octavius adversus fugitivos rem prospere gesse

rate. Thurinum cognominatum satis certa probatione tradiderim, nactus puerilem i magunculam eius aeream veterem, ferreis et paene iam exolescentibus litteris hoc nomine inscriptam, quae dono a me principi data inter cubiculi Lares colitur. S ed et a M. Antonio in epistolis per contumeliam saepe Thurinus appellatur, et ip se nihil amplius quam mirari se rescribit, pro obprobio sibi prius nomen obici. Postea Gai Caesaris et deinde Augusti cognomen assumpsit, alterum testamento mai oris avunculi, alterum Munati Planci sententia, cum, quibusdam censentibus Romul um appellari oportere quasi et ipsum conditorem urbis, praevaluisset, ut Augustu s potius vocaretur, non tantum novo sed etiam ampliore cognomine, quod loca quoq ue religiosa et in quibus augurato quid consecratur augusta dicantur, ab auctu v el abu avium gestu gustuve, sicut etiam Ennius docet scribens: Augusto augurio p 8uadrimus patrem amisit. Duodecimum ostquam inclita condita Roma est. annum agens aviam Iuliam defunctam pro conti Q one laudavit. Quadriennio post virili toga sumpta, militaribus donis triumpho Ca esaris Africano donatus est, quanquam expers belli propter aetatem. Profectum mo x avunculum in Hispanias adversus CN. Pompei liberos, vixdum firmus a gravi vali tudine, per infestas hostibus vias paucissimis comitibus naufragio etiam facto s ubsecutus, magnopere demeruit, approbata cito etiam morum indole super itineris industriam. Caesare post receptas Hispanias expeditionem in Dacos et inde in Par thos destinante, praemissus Apolloniam studiis vacavit. Utque primum occisum eum heredemque se comperit, diu cunctatus an proximas legiones imploraret, id quide m consilium ut praeceps inmaturumque omisit, ceterum urbe repetita hereitatem ad iit, dubitante matre, vitrico vero Marcio Philippo consulari multum dissuadente. Atque ab eo tempore exercitibus comparatis primum cum M. Antonio M. que Lepido deinde tantum cum Antonio per duodecim fere annos, novissime per quattuor et qua 9roposita vitae eius velut tenuit. draginta solus rem publicamsumma, partes singillatim neque per tempora sed per s P pecies exsequar, quo distinctius demonstrari cognoscique possint. Bella civilia quinque gessit: Mutinense, Philippense, Perusinum, Siculum, Actiacum; e quibus p rimum ac novissimum adversus M. Antonium, secundum adversus Brutum et Cassium, t ertium adversus L. Antonium triumviri fratrem, quartum adversus Sextum Pomeium C 10 N. F. bellorum initium et causam hinc sumpsit: nihil convenientius ducens quam Omnium necem avunculi vindicare tuerique acta, confestim ut Apollonia rediit, Brutum Ca ssiumque et vi necopinantis et (quia provisum periculum subterfugerat) legibus a dgredi reosque caedia absenis deferre statuit. Ludos autem victoriae Caesaris, n on audentibus facere quibus optigerat id munus, ipse edidit. Et quo constantius cetera qoque exequeretur, in locum TR. PL. forte demortui candidatum se ostendit , quanquam patricius necdum senator. Sed adversante conatibus suis M. Antonio co nsule, quem vel praecipuum adiutorem speraverat, ac ne publicum quidem et tralat icium ius ulla in re sibi sine pactione gravissimae mercedis impertiente, ad opt imates se contulit, quibus eum invisum sentiebat, maxime quod D. Brutum obsessum Mutinae provincia a Caesare data et per senatum confirmata expellere armis nite retur. Hortantibus itaque nonullis percussores ei subornavit, ac fraude deprehen sa periculum in vicem metuens veteranos simul in suum ac rei publicae auxilium q uanta potuit largitione contraxit; iussusque comparato exercituii pro praetore p raeesse et cum Hirtio ac Pansa, qui consulatum susceperant, D. Bruto opem ferre, demandatum bellum tertio mense confecit duobus proeliis. Priore Antonius fugiss e eum scribit ac sine paludamento equoque post biduum demum apparuisse, sequenti satis constat non modo ducis, sed etiam militis functum munere atque in media d imicatione, aquilifero legionis suae graviter saucio, aquilam umeris subisse diu 11 bello cum que portasse. Hirtius in acie, Pansa paulo post ex vulnere perissent, rumor incr Hoc ebruit ambos opera eius occisos, ut Antonio fugato, re publica consulibus orbata , solus victores exercitus occuparet. Pansae quidem adeo suspecta mors fuit, ut Glyco medicus custoditus sit, quasi venenum vulneri indidisset. Adicit his Aquil 12 ut cognovit Antonium post fugam a M. Lepido receptum ab ipso interemptum. ius Niger, alterum e consulibus Hirtium in pugnae tumultuceterosque duces et exe Sed rcitus consentire pro patribus, causam optimatium sine cunctatione deseruit, ad praetextum mutatae voluntatis dicta factaque quorundam calumniatus, quasi alii s e puerum, alii ornandum tolendumque iactassent, ne aut sibi aut veteranis par gr atia referretur. Et quo magis paenitentiam prioris sectae approbaret, Nursinos g randi pecunia et quam pendere nequirent multatos extorres oppido egit, quod Muti nensi acie interemptorum civium tumulo publice extructo ascripserant, pro libert 13 ate eos occubuisse. Lepido societate, Philippense quoque bellum, quamquam inval Inita cum Antonio et

idus atque aeger, duplici proelio transegit, quorum priore castris exutus vix ad Antoni cornu fuga evaserat. Nec successum victoriae moderatus est, sed capite B ruti Romam misso, ut statuae Caesaris subiceretur, in splendidissimum quemque ca ptivum non sine verborum contumelia saeviit; ut quidem uni suppliciter sepultura m precanti respondisse dicatur, iam istam volucrum fore potestatem; alios, patre m et filium, pro vita rogantis sortiri vel micare iussisse, ut alterutri concede retur, ac spectasse utrumque morientem, cum patre, quia se optulerat, occiso fil ius quoque voluntariam occubuisset necem. Quare ceteri, in his M. Favionius ille Catonis aemulus, cum catenati producerentur, imperatore Antonio honorifice salu tato, hunc foedissimo convitio coram prosciderunt. Partitis post victoriam offic iis, cum Antonius Orientem ordinandum, ipse veteranos in Italiam reducendos et m unicipalibus agris conlocandos recepisset, neque veteranorum neque possessorum g ratiam tenuit, alteris pelli se, alteris non pro spe meritorum tractari querenti 14 bus.tempore L. Antonium fiducia consulatus, quem gerebat, ac fraternae potentiae Quo res novas molientem confugere Perusiam coegit et ad deditionem fame compulit, n on tamen sine magnis suis et ante bellum et in bello discriminibus. Nam cum spec taculo ludorum gregarium militem in quattuordecim ordinibus sedentem excitari pe r apparitorem iussisset, rumore ab obtrectatoribus dilato quasi eundem mox et di scruciatum necasset, minimum afuit, quin periret concursu et indignatione turbae militaris. Saluti fuit, quod qui desiderabatur repente comparuit incolumnis ac sine iniuria. Circa Perusinum autem murum sacrificans paene interceptus est a ma 15 nu gladiatorum, quae oppido eruperat. orare veniam vel excusare se conantibus Perusia capta in plurimos animadvertit, una voce occurrens, moriendum esse. Scribunt quidam, trecentos ex dediticiis ele ctos, utriusque ordinis ad aram Divo Iulio extructam Idibus Martiis hostiarum mo re mactatos. Extiterunt qui traderent, conpecto eum ad arma isse, ut occulti adv ersarii et quos metus magis quam voluntas contineret, facultate L. Antoni ducis praebita, detegerentur divictisque is et confiscatis, promissa veteranis praemia 16 Siculum bellum incohavit in primis, sed diu traxit intermissum saepius, modo rep perolverentur. arandarum classium causa, quas tempestatibus duplici naufragio et quidem per aes tatem amiserat, modo pace facta, flagitante populo ob interclusos commeatus fame mque ingravescentem; donec navibus ex integro fabricatis ac viginti servorum mil ibus manumissis et ad remum datis, portum Iulium apud Baias, inmisso in Lucrinum et Avernum lacum mari, effecit. In quo cum hieme tota copias exercuisset, Pompe ium inter Mylas et Naulochum superavit sub horam pugnae tam arto repente somno d ivinctus, ut ad dandum signum ab amicis excitaretur. Unde praebitam Antonio mate riam putem exprobrandi, ne rectis quidem oculis eum aspicere potuisse instructam aciem, verum supinum, caelum intuentem, stupidum cubuisse, nec prius surrexisse ac militibus in conspectum venisse quam a M. Agrippa fugatae sint hostium naves . Alii dictum factumque eius criminantur, quasi classibus tempestate perditis ex clamaverit, etiam invito Neptuno victoriam se adepturum, ac die circensium proxi mo sollemni pompae simulacrum dei detraxerit. Nec temere plura ac maiora pericul a ullo alio bello adiit. Traiecto in Siciliam exercitus, cum partem reliquam cop iarum continenti repeteret, oppressus ex improviso a Demochare et Appollophane p raefectis Pompei, uno demum navigio aegerrime effugit. Iterum cum praeter Locros Regium pedibus iret et prospectis biremibus Pompeianis terram legentibus, suas ratus, descendisset ad litus, paene exceptus est. Tunc etiam per devios tramites refugientem servus Aemili Pauli comitis eius, dolens proscriptum olim ab eo pat rem Paulum et quasi occasione ultionis oblata, interficere conatus est. Post Pom pei fugam collegarum alterum M. Lepidum, quem ex Africa in auxilium evocarat, su perbientem viginti legionum fiducia summasque sibi partes terrore et minis vindi cantem spoliavit exercitu supplicemque concessa vita Circeios in perpetuum releg 17 Antonii societatem semper dubiam et incertam reconciliationibusque variis mal avit. M. e focilatam abrupit tandem, et quo magis degenerasse eum a civili more approbare t, testamentum, quod is Romae, etiam de Cleopatra liberis inter heredes nuncupat is, reliquerat, aperiundum recitandumque pro contione curavit. Remisit tamen hos ti iudicato necessitudines amicosque omnes, atque inter alios C. Sosium et Cn. D omitium tunc adhuc consules. Bononiensibus quoque publice, quod in Antoniorum cl ientela antiquitus erant, gratiam fect coniurandi cum tota Italia pro partibus s uis. Nec multo post navali proelio apud Actium vicit, in serum dimicatione prota cta, ut in nave victor pernoctaverit. Ab Actio cum Samum in hiberna se recepisse

t, turbatus nuntiis de seditione praemia et missionem poscentium, quos ex omni n umero confecta victoria Brundisium praemiserat, repetita Italia, tempestate in t raiectu bis conflictatus (primo inter promuntoria Peloponnesi atque Aetoliae, ru rsus circa montes Ceraunios, utrubique parte liburnicarum demersa, simul eius, i n qua vehebatur, fusis armamentis et gubernaculo diffracto) nec amplius quam sep tem et viginti dies, donec desideria militum ordinarentur, Brundisii commoratus, Asiae Syriaeque circuitu Aegyptum petit obsessaque Alexandrea, quo Antonius cum Cleopatra confugerat, brevi potitus est. Et Antonium quidem, seras conditiones pacis temptantem, ad mortem adegit viditque mortuum. Cleopatrae, quam servatam t riumpho magnopere cupiebat, etiam psyllos admovit, qui venenum ac virus exugeren t, quod perisse morsu aspidis putabatur. Ambobus communem sepulturae honorem tri buit ac tumulum ab ipsis incohatum perfici iussit. Antonium iuvenem, maiorem de duobus Fulvia genitis, simulacro Divi Iuli, ad quod post multas et irritas prece s confugerat, abreptum interemit. Item Caesarionem, quem ex Caesare Cleopatra co ncepisse praedicabat, retractum e fuga supplicio adfecit. Reliquos Antonii regin aeque commmunes liberos non secus ac necessitudine iunctos sibi et conservavit e 18 idem conditione cuiusque corpus Magni Alexandria, cum prolatum et penetral t mox protempus conditorium etsustinuit ac fovit. Per i subiecisset oculis, corona aurea imposita ac floribus aspersis veneratus est, consultusque, num et Ptolemaeum inspicere vellet, regem se voluisse ait videre, non mortuos. Aegyptum in provinciae formam redactam ut feraciorem habilioremque annonae urbicae redderet, fossas omnis, in quas Nilus exaestuat, oblimatas longa vetustate militari opere detersit. Quoque Actiacae victoria memoria celebratior et in posterum esset, urbem Nicopolim apud Actium condidit ludosque illic quinq uennales constituit et ampliato vetere Apollinis templo locum castrorum, quibus 19 fuerat usus, exornatum navalibus spoliis Neptuno ac Marti consecravit. Tumultus posthac et rerum novarum initia coniurationesque complures, prius quam invalescerent indicio detectas, compressit alias alio tempore: Lepidi iuvenis, d einde Varronis