ST SIIRCILII LETMELERNDE SR SALII VE REME YNETM "Bu bilgi kaynann amac; yetitiricilere sr sal ve reme ynetimi programlarnn

hazrlanmas ve uygulanmas konularnda gerekli temel bilgileri vermektir."

Prof.Dr.Ersin STANBULLUOLU

Sr Sal ve reme Ynetimi (SSY) Programlar modern hayvanclk iletmelerinin

olmazsa olmaz uygulamalar haline gelmitir. letmelerde uygulamaya konan SSY

Programlar, srde mevcut hayvanlar verimliliklerini en st dzeye karmak, sry bilinen

hastalklarn olumsuz etkilerine kar korumak veya bulamas muhtemel yeni hastalklara kar

gerekli tedbirleri almak, srdeki hayvanlar yeni tehlikelere kar gl hale getirmek amacyla

iletmelerde uygulanan ok ynl almalardr. Bu tip programlarda srnn verimliliinin

artmas, genel yetitirme ve beslenme artlarnn gelitirilmesi, etkin parazit kontrol, alama ve

evre ynetimi gibi konularda yaplacak almalar bir btnlk iinde, srdrlebilirlik

esaslarna gre tasarlanr.

Klasik hayvanclk yntemleriyle ynetilen st srcl iletmelerinde her yl ortalama

%20-25 orann inek performans dkl veya dier hastalk sorunlar nedeniyle sreden

karlmaktadr. St inekiliinde birok faktr, srnn hem salna hem de performansna

etki eder. Bu faktrlerin birou kontrol edilebilir zellikte olup; hayvan sahiplerinin sr sal

ve reme ynetimi konularnda bilgi ve becerilerini srekli gelitirmeleri ve veteriner hekiminin

hazrlayaca SSY programlarn srekli olarak uygulamalar halinde iletmeden beklenen gelir

en yksek dzeye ulaacaktr.

Uygulama srasnda yukarda aklanan konularn bazlarnn nemsenmemesi veya ilgili

almalarn aksatlmas, bir bakma ksa dnemde iletme masraflarn azaltacaksa da, uzun

dnemde telafisi g ekonomik zararlara neden olabilir.

ST SIIRCILII LETMELERNN YNETM YAPISI

Bir st srcl iletmesinin ynetim yaps belirli amalar iin tasarlanr. Bu tasarmn

bilinli ve doru yaplmas, gelecekte karlalacak birok problemin balangta nlenmesine

veya oluabilecek risklerin engellenmesi iin zamannda gereken tedbirlerin alnmasna yardmc

olur.

St srcl iletmelerinin ynetimi iletmenin amalarna dayanan faaliyet zerine

younlar.

iletmenin hedeflerini gerekletirmek iin gerekli faaliyetleri planlamak

bu planlar uygulamaya koymak

iletmenin performansn izlemek ve deerlendirmek

Planlama, uygulama ve deerlendirme bir btn halinde dnlmelidir.

Bu faaliyet, iletmenin hedefleri ile birlikte " Ynetim geni" diye tanmlanan btnl

oluturur.

A) Planlama

Planlama hayvanclk iletmelerinin baarya ulamas ve krl bir ticari faaliyet olarak

yrtlmesi iin en nemli, aratr.

letme hedefleri ile birlikte planlama iletmenin gelecekteki yapsn (organizasyonunu) belirler.

Planlama dnem iin tasarlanr.

Ksa Dnem (lemsel)

Orta Vadeli (Taktiksel)

Uzun Vadeli (Stratejik)

Ksa dnem planlama birka gnle, hafta iinde gerekletirilmesi gerekli olan faaliyetlerin

organizasyonunu ifade eder. Taktiksel planlama, yllk ve aylk periyotlarda yaplacak faaliyetlerin

organizasyonudur. Stratejik planlama ise iletmenin yapsnn, ynetiminin, faaliyetlerinin ve

ekonomik hedeflerinin 3-5 yllk dnemler iin tasarlanmasdr.

B)letmenin Ynetimi

Bir st srcl iletmesinin faaliyetleri 10 ayr ilev altnda toplanabilir. Bunlarn birlikte

etkin bir ynetim, iletmenin karl bir faaliyet olarak yrtlmesi iin gereklidir.

Bu ilevler:

1) Kaytlarn tutulmas ve dkm

2) Yem bitkilere retimi

3) Beslenme

4) Sr sal

5) reme

6) St retimi

7) Sr yenileme

8) Alt yap ve personel

9) Nakit akm

10) zleme deerlendirme

Sr Sal ve reme Ynetimi Programlar, yukarda aklanan 10 ilevin baaryla

yrtlebilmesi iin gerekli hizmet paketleridir. Bu hizmetler, letme sahibi, iletme ynetici ve

iletmenin veteriner hekimi tarafndan, ya var olan yazl bir protokol veya szel anlama olarak

hazrlanr ve yrtlr. Programn baars iin uygulamaya katlan tm taraflarn program iyi

Planlama

letme hedefleri

Uygulama Deerlendirme

bilmeleri ve zerlerine den grevleri zamannda ve gerei ekilde yrtmeleri gerekir.

Sr Sal ve reme Ynetimi Programlarnn 4 ana blm vardr

1- letme iin ngrlen salk ve reme ve alt yap hedeflerinin belirlenmesi,

2- Konulan hedefleri ulamak iin gerekli ynetim yapsnn, materyal ve metotlarn

belirlenmesi ve uygulamaya konmas,

3- Kayt sisteminin kurulmas, verilerek periyodik toplanarak incelenmesi ve alnan sonulara gre gerekli

kararlarn verilmesi

4 Uygulamalarn dnemsel irdelenmesi

sminden de anlalaca gibi Sr Sal ve reme Ynetime Programlarnda iletme sahibinin (veya sr yneticisi) ile iletme veteriner hekiminin gerek salk gerekse reme ile ilgili grev ve sorumluluklar vardr. Bu faaliyetler yukarda "B" blmnde ana hatlaryla verilmitir. letme sahibi veya iletme ynetici ile veteriner hekim, bu faaliyetlerdeki i blmn ve sorumluluklarn birlikte tanmlamal ve her bir faaliyet iin kendilerine den grevleri konulan hedeflere ulamak iin yaplan plan dhilinde yrtmelidirler. Uygulamalarn deerlendirmeleri de birlikte yrtlmelidir.

KAYITLARIN TUTULMASI

Modem bir hayvanclk iletmesinde baarl ynetim, iletmenin, teknik, salk ve finansman

kaytlarnn dzenli olarak tutulmas ve tutulan verilerin periyodik olarak izlenip deerlendirilmesi salar.

Dzenli olarak tutulan kaytlarn dikkatli ve periyodik ( gnlk, haftalk, aylk) analizi, srnn salk durumunu,

performansn yaknda izlememize imkn salar. Olumsuz sinyaller nceden tespit edilir.

nsan tketimi iin hazrlanan kaliteli hayvansal rnlerin retiminde tketicinin gvenini salamak iin

kullanlan standart "Total Kalite Ynetimidir (TKY). TKY kavram st srcl veya besi iletmelerinde

retimin her safhasnda salkl hayvansal retim yaplabilmesi iin gerekli tedbirlerin alnmas ve uygulanmasn

garanti altna almaktadr.

TKY kavramnn herhangi bir iletme de baar ile uygulanabilmesi iin sr salk ve verim kaytlarnn

dzenli tutulmas gerekir. Elde edilen veriler gerek iletme sahibinin, gerekse veteriner hekimin srnn

durumunu, verim ve hastalklar ynnden belirgin olarak grmesini salar. Veriler sayesinde iletme ynetim

programnda belirlenen hedeflere ne oranda varld ortaya kar. Gnlk, haftalk ve aylk kaytlarn

deerlendirilmesiyle gerek sr, gerekse bireysel hayvan baznda risk faktrlerinin belirlenmesi ve mevcut

problemlerin zmlenmesi kolaylar. Saysal veriler srnn ve srdeki her bir hayvann konulan yetitirme

ve salk hedefleri bakmndan dn nasld, bu gn nerde ve yarn nerede olaca konusunda hayvan sahibine ve

iletme veteriner hekimine bilgi verir.

Sr sahibi ve veteriner hekimin verim ve salk kaytlarnn toplanmas, bilgisayara ilenmesi,

izlenmesi, deerlendirilmesi konularnda yeterli bilgiye sahip olmalar gerekir, iletme sahibi ve veteriner hekim

toplanan verileri birlikte deerlendirmelidir. Bu yapld takdirde srnn salk ve retim performans beklenen

dzeye kar, olas muhtemel risk ve problemler iin zamannda etkin tedbirler alnr.

Bugn hayvanclk iletmelerimdeki kaytlar iletme trne gre (st srcl, koyunculuk, keicilik,

tavukuluk gibi) hazrlanan bilgisayar programlan ile kolayca toplanabilmektedir. Toplanan veriler teknolojik

veriler (buzalama aral, tank somatik hcre says, reme verimlilii, srden kan hayvan says) ve

biyolojik veriler (kuruda kalnan sre, buzalama aral, anormal anstrus, yavru atma gibi) olarak

gruplandrlabilir.

Verilerin analizi sayesine hayvan sahibi ve iletme veteriner hekimi, sr iin konulan hedeflere ne

oranda ulaldn belirler, hedeflerin altnda kalnan konularda zm yollarn birlikte bulurlar.

St srcl iletmelerinde etkin bir SSY programnn uygulamaya konmas iin en ncelikli art sr

ve bireysel hayvan kaytlarnn gnlk olarak tutulmasdr. Bu kaytlarn, dzenli tutulmas kadar, gvenilir

olarak saklanmas da nemlidir. Her inek iin btn yaamn iine alan bir salk kayt sistemi gelitirilmelidir.

Bu sistem iinde ncelikle u bilgiler yer almaldr:

Irk

Doum tarihi

Anne ve babas hakknda bilgiler

Alamalar

Tohumlama tarihi

Ka kere tohumland

Buzalama tarihi

Beklenen kzgnlk gnleri

Buzalama tarihindeki durumu

Salk problemleri ( mastitis vb)

Uygulanan ilalar

Ortalama st verimi ( haftalk, aylk ortalamalar)

SHS (Somatik Hcre Says) verileri

Beslenme rasyonlar hakknda bilgiler

Buzalarn gnlk canl arlk art (gr/gn)

Srden karlma tarihi

Alnan rneklerle( st, dk) ilgili laboratuvar sonular

Yukarda aklanan kaytlar periyodik olarak sr sahibi ve veteriner hekim tarafndan incelenmeli ve

belirlenen problemler iin zm areleri gelitirilmelidir. Kaytlarn dzenli tutulmad iletmelerde iletme

sahibinin veya veteriner hekimin srnn genel durumu ve iletmenin ekonomik karll konusunda doru bilgi

sahibi olmasna ve salkl deerlendirmeler yapmasna imkn yoktur. Hayvan sahibi veya veteriner hekim

tarafndan yaplacak gnlk gzlem ve muayeneler kayt sistemine ayn gn dhil edilmelidir.

SR ZLEME

Sr Sal ve reme Ynetimi uygulamalarnn en nemli paras, konulan hedefler dikkate alnarak,

srnn performansnn izlenmesidir. Bir st srcl iletmesinde izlenmesi gerekli hedeflerin belli ballar

unlardr.

Laktasyon periyodu / 305 gn (300-320)

St verimi / gnlk

Ya %

Protein%

Kurudaki inek says / Aylk

Gebelik sresi / 280-285 gn

Kuru dnem / 60 gn (42-75)

lk dourma ya (ortalama) / 24 ay

lk tohumlama ya / 15-16 ay

Buzalama aral/350-380gn

Doumla ilk kzgnlk arasndaki sre / 30-40 gn

Tohumlama says (ortalama) /1.5-1,6

60 gn sonra geri evirme oran % 30 dan dan az olmal

Doumdan sonraki ilk tohumlama / 50-60 gn

Doumla yeni gebelik arasndaki sre / 69-98 gn

Gebe kalma oran / En az % 60

Geri evirme oran / Maksimum % 8-10

Sonun atlmamas / Maksimum % 5-10

Metritis / Maksimum % 5-10

Atk oran / Maksimum % 1-2

Srden inek veya dve karma oran /

SR SALIK YNETM PLANLAMASI VE GZETM

Bir st srcl iletmesindeki hayvanlarn saln en uygun dzeyde tutabilmek iin koruyucu

hekimlik ve tedavi hizmetlerinin gerektii ekilde planlanmas ve etkin bir ekilde uygulanmas gerekir. Plannn

baarl bir ekilde uygulanabilmesi iin, letme sahibi, iletme veteriner hekimi ve hayvan bakcllarnn plan

esaslarn iyi bilmeli ve zerlerine den grevleri sistemli bir ekilde yerine getirmelidirler.

Sr salk planlamasna dhil olan gzlem ve uygulamalar srdeki hayvanlarn ya gruplarna (buza, dve,

inek) ayr ayr planlanmaldr.

Sr salk plan uygulamalar hayvanlarn tek gnlk olarak gzlenmesi ile balar, Bu ilemi ilk yapan

kii/kiiler hayvan bakclardr, herhangi bir salk problemi gzlendii takdirde durum hayvan sahibi ve

veteriner hekime bildirilmelidir.

tahszlk, rutin dolamama hastaln ilk belirtileridir. Dk grnm ve kompozisyonunun ierii,

kanl ishal, sert dk sindirim yollarndaki bir problemin gstergesidir.

Yeni doum yapan ineklerde 24-72 saat iinde einin normal olarak dmemesi durumunda veteriner

hekime haber verilmelidir.

neklerin genital organlar dzenli kontrol edilmeli, aknt var ise veteriner hekime haber verilmelidir.

Hayvanlarn ayak ve trnaklar rutin olarak muayene edilmeli, gerekli bakmlar usulne uygun olarak

yaplmaldr.

St veren ve kuruda olan inekler iin bir mastitis kontrol program oluturularak uygulanmaldr.

Gerek erikin hayvanlarda gerek buzalarn bulac hastalklara kar korunabilmeleri iin alama programlar

oluturulmaldr.

Paraziter (i ve d) bilhassa tropik iklime sahip lkelerdeki hayvanclk iletmelerinde belli bal

sorunlardan biridir. Bu nedenle rutin koruyucu paraziter ilalamalar ve tedaviler iin bir program

oluturulmaldr.

Gbre ynetimi bilhassa srclk iletmelerinde zerinde nemle durulmas gereken bir konudur.

letme iin bir gbre ynetimi plan yaplmal ve uygulanmaldr.

Tropik iklime sahip lkelerdeki iletmelerde uucu sinekler ok nemli hastalk etkeni (vektr)

tayclardr. Bu nedenle k aylarnn dnda iletme iin bir sinek kontrol program veteriner hekimin

gzetiminde uygulanmaldr.

Fareler ve babo kpekler iletmedeki hayvanlara baz bulac hastalklarn bulamasnda portr

(tayc) rol oynarlar, Bu nedenle her ilemede bu portrlerin imhas gereklidir.

letmede len hayvanlar sratle iletme dna karlmaldr. len hayvanlar ya rendering

tesislerine gnderilmeli veya hayvanlar iletme dnda bir blgede usulne uygun olarak, yabani

hayvanlarn ulaamayaca derinliklere gmlmeli zerleri kirele kapanmaldr.

Buzalar doumdan hemen sonra mastitisten ari az style beslenmeli; bu beslenmeye

muhakkak doumdan en ge 1-2 saat iinde (annelerini emmiyorsa) balanmaldr. En az 2-2,5 litre

verilmelidir. Emme refleksi olmayan hayvanlara sonda ile verilmelidir.

Mastitisli az stleriyle beslenen buzalarda hastalk risk ok yksektir. Bu nedenle, kuru dneme

gemeden tm hayvanlar California Mastitis Testine (CMT) tabi tutulmal, CMT pozitif olanlara tedavi,

negatif olanlara koruyucu amal antibiyotik uygulamalar yaplmaldr.

Buzalar iin en kritik dnem doumu takiben ilk 3 haftadr. Bilhassa k aylarnda gece gndz

arasndaki s fark buza barnaklarnda 5C amamaldr.

SR SALII KONTROL PROGRAMLARI

St srcl iletmelerindeki tm hayvanlarn salk durumu kontrol altnda tutulmal. Bu

konudaki gelimeler, tedavi ve alamalar kayt altna alnmaldr. Kk aile iletmelerinde kaytlar belirli

bireysel kartlar halinde tutulabilir. Ancak, 10 hayvandan byk ticari iletmelerde kaytlar bilgisayar

programlar yardmyla tutulmaldr. Bu konuda birok program mevcuttur. Bu programlar iletme

veteriner hekimi tarafndan salanabilir.

letmelerde hayvanlarn salk kaytlar bireysel olarak ve srekli bir ekilde tutulmaldr.

Hayvanlarn hastalandklar tarih, hastalklarn tehis ve tedavi sonular dzenli olarak kaydedilmelidir,

ayn ekilde hayvanlarn lm tarihleri, yapldysa otopsi sonular da veri olarak kaydedilmelidir.

Sr iin yllk olarak bir alama program yaplmal ve titizlikle uygulanmaldr.

Bir hayvann salkl yaamnda ime suyunun miktar ve kalitesi ok nemlidir. Hayvanlarn

nnde ime suyu kalitesinde su her zaman yeterli miktarda bulunmaldr. letme suyunun genel ve

mikrobiyal kalite analizleri ylda en az bir defa yaptrlmaldr. me suyunda kalite ve hastalk riski sorunu

varsa gerekli tedbirler en ksa zamanda alnmaldr.

LETMELERDE TEMZLK VE DEZENFEKTAN UYGULAMALARI

St srcl iletmelerinde ahrlarn, suluklarn, evrenin, buza kulbelerinin, yem depolarnn,

samhanelerin, ara ve gerelerin temizlik ve dezenfeksiyonu dzenli olarak yaplmaldr. Yem depolarna

kularn ve farelerin girmesi nlenmeli, sam sitelerine bilhassa yaz aylarnda elektronik sinek kapanlar

konulmal cam ve kaplar tellenmelidir.